You are on page 1of 9

Sobtka 2013, 1

PL ISSN 00377511
Wawrzyniec Kowal s ki
(Wydzia Nauk Humanistycznych i Pedagogicznych Uniwersytetu Wrocawskiego)
Z POGRANICZA HISTORII SPOECZNEJ I HISTORII LITERATURY.
Z NOWSZYCH BADA SERBSKICH NAD DZIEJAMI KOBIET
W REDNIOWIECZU (SVETLANA TOMI N, MUASTVENE ENE
SRPSKOG SREDNJEG VEKA)
1
W ramach projektu Aspekti indentiteta i njihovo oblikovanje u srpskoj knjievnosti
(Aspekty tosamoci i ich ksztat w serbskiej literaturze) ukaza si w 2011 r. zbir artyku-
w Svetlany Tomin pod wsplnym tytuem Muastvene ene srpskog srednjeg veka (Mne
kobiety serbskiego redniowiecza). Jak wspomina w posowiu sama Autorka, stanowi on
kontynuacj ksiki Knjigoljubive ene srpskog srednjeg veka (Zakochane w ksikach
kobiety serbskiego redniowiecza, 2007), i to kontynuacj w cisym tego sowa znaczeniu.
I tym razem uwaga badaczki koncertuje si na udziale kobiet w kulturze serbskich wiekw
rednich, szczeglnie na przedstawieniu ich zwizkw z wczesn literatur.
Naley zaznaczy, e zamieszczone w tomie teksty byy publikowane wczeniej. Stano-
wi przekrj ostatnich dokona Autorki, uzupeniajc dociekania, ktrym powicia drug
cz minionej dekady. W omawianym zbiorze jedynie uzupeniono referencje, niektre
za spord wykadw nieznacznie skrcono. Najstarszy z omiu artykuw: Dijak Dobre
i njegov zapis o Marku Kraljeviu jedna preutana tema srpske srednjovekovne knjie-
vnosti (Dijak [Wikary] Dobre i jego zapis o Marku Kraljeviciu jeden przemilczany temat
literatury serbskiego redniowiecza) zosta opublikowany w 2005 r., a najnowszy Mua-
stvena ena. O jednom toposu srpske knjievnosti srednjeg veka (Mna kobieta. O jednym
toposie serbskiej literatury wiekw rednich) wydano dwa lata temu. Warto zaznaczy, e
wykad ena kao demonsko iskuenje. Primer itija svetog Maksima Brankovia (Ko-
bieta jako demoniczne pokuszenie. Przykad ywota w. Maksyma Brankovicia) zosta
wygoszony w 2009 r. we Wrocawiu i opublikowany w 2011 w tomie pokonferencyjnym
wieczcym IX spotkania Wielkie Tematy Kultury w Literaturach Sowiaskich.
Wszystkie artykuy zamieszczone w omawianym zbiorze wpisuj si w szeroki nurt
bada nad rol i pozycj kobiety w redniowiecznym spoeczestwie. We wspczesnej
mediewistyce bez trudu mona znale przykady podobnej kategoryzacji. Sigajc wstecz,
naley przypomnie sztandarowe na tym polu dzieo Eileen Power
2
. Z drugiej strony now-
sze ujcia monograczne maj tendencj do zawania obszaru bada
3
. Nie inaczej jest
1
Svetlana To mi n, Muastvene ene srspkog srednjeg veka, Novi Sad 2011, ss. 259.
2
Eileen Powe r, Medieval Women, Cambridge 1975.
3
Henrietta Le ys e r, Medieval Women: A Social History of Women in England: 4501500, 1999;
Jane Cha nc e, A Literary Subversions of Medieval Women, New York 2007.
124 Artykuy recenzyjne i recenzje
w tym wypadku praca, jak podkrelono w tytule, dotyczy redniowiecznej Serbii, kraju,
ktry mimo silnych zwizkw z Europ acisk znajdowa si przede wszystkim pod
wielkim wpywem Bizancjum. Badania Tomin, ktr interesuj gwnie portrety wadczy
i mniszek, koresponduj na tym polu z zainteresowaniami Dorothy Abrahamse
4
, Barbary
Hill
5
oraz Ross Shepard Kraemer
6
czy Lyndy Garland
7
(gdzie podano rwnie szersz
bibliogra przedmiotu).
W serbskiej historiograi temat dziaalnoci kobiet w czasach Nemanjiciw pojawi
si duo wczeniej
8
. Omawiany zbir artykuw mona zaliczy do nowej fali publikacji,
w obrbie ktrej mieszcz si prace zarwno literaturoznawcw, jak i historykw
9
.
Jak obliczy Sima irkovi, uznany badacz serbskiego redniowiecza, w dwch ywo-
tach pira Domentijana zapisano imiona czterdziestu jeden historycznych postaci, jednak
wrd nich imi jednej tylko kobiety ony Stefana Nemanji Anny
10
. Tomin poprzez
badania wewntrznej spjnoci samych tekstw, posikujc si ustaleniami historykw,
pragnie wyowi z mrokw zapomnienia obraz tych postaci, ktrych obecno w materiale
rdowym czsto pozostaje niezauwaona.
Pierwsze trzy prace zbioru dotycz roli toposw w literaturze okresu. Artyku Mua-
stvena ena. O jednom toposu srpske knjievnosti srednjeg veka tropi dzieje dwch epite-
tw i zarazem postaw. Ilustruj je znane narracje: opisana w ywocie w. Savy przez mnicha
Teodosije historia enopokornego krla Radoslava, do ktrego upadku przyczynia si
jego ona Anna, oraz opis muastvenoj krlowej Milicy z ywotu despoty Stefana Laza-
revicia pira Konstantyna Filozofa (Kosteneckiego). Pytania, jakie stawia uczona, zmierzaj
do ustalenia rda drugiego z okrele. Pomocne w tym zadaniu staj si teksty Danilo III
i Grigorija Camblaka, a zwaszcza spostrzeenia Danicy Popovi na temat sw zawartych
w ywocie witej Petki (Paraskiewy) patriarchy Jeftimija, ktry pisa, e esk natur
[witej] przyozdabia mski rozum
11
. Jak uwaa Tomin, za porednictwem Camblaka
topos ten mg przedosta si do literatury serbskiej. Ten erudycyjny artyku klarownie
przedstawia argumenty potwierdzajce t tez. Wpyw Bugarii na pastwo serbskie by
4
Dorothy Abr a ha ms e, Byzantine asceticism and womens monasteries in Early Medieval Italy,
[w:] Medieval Religious Women, ed. John A. Ni c hol, Lillian Thomas Sha nk, t. 1, Kalamazoo 1984,
s. 3149; e ade m, Womens monasticism in the Middle-Byzantine period. Problems and prospects,
Byzantinische Forschungen, 9, 1985, s. 3558.
5
Barbara Hi l l, Imperial Women in Byzantium, 10251204: Power, Patronage and Ideology,
London 1999.
6
Ross S. Kr a e me r, Maenads, Martyrs, Matrons, Monastics: A Sourcebook on Womens Reli-
gions in the Greco-Roman World, Philadelphia 1988.
7
Lynda Ga r l a nd, Byzantine Empresses: Women and Power in Byzantium AD 5271204, Lon-
don-New York 1999.
8
Ljbomir Kova e vi , ene i deca Stefana Prvovenanog. Prilog kritici izvora sa srpsku is-
toriju XIII veka, Glas SKA LX, 38, 1901, 3; Ilarion Ru v a r a c, Kralice i carice srpske, [w:] Zbornik
Ilariona Ruvarca. Odabrani istorijski radovi, pried. Nikola Ra d o j i , Beograd 1934.
9
Branko Le t i , ene u staroj srpskoj knjievnosti, Sveske: asopis za Knjievnost, Umetnost
i Kulturu, 45/46, mart. 1999, s. 8891; Lenka Bl e hova - e l e bi , ene srednjovjekovnog Kotora,
Podgorica 2002.
10
Sima i r kovi , Domentijanova prosopografija, Beograd 2008 (Zbornik Radova Vizantijskog
Instituta XLV), s. 141155.
11
Danica Po p o v i , Pod okriljem svetosti. Kult svetih vladara i relikvija u srednjovekovnoj
Srbiji, Beograd 2006, s. 289.
Artykuy recenzyjne i recenzje 125
w owym czasie na tyle powany, e nie mona ostatecznie wykluczy innej drogi przekazu
epitetu z ywotu w. Petki ni dzieo Camblaka. Niemniej jednak zarwno Camblak, jak
i Konstantyn, wychowani na bugarskich hagiograach, mogli wpyn na upowszechnienie
terminu muastvena ena na terenie Serbii.
Wspomniaem ju, e tematem kolejnych dwch prac bd inne miejsca wsplne
redniowiecznej serbskiej literatury. Zarwno ena kao demonsko ukuenje. Primer itija
svetog Maksima Brankovia, jak i kolejny Motiv oklevetanog mladia. Prilog predstavl-
janju zle ene u knjievnosti (Motyw przekltego modzieca. Uzupenienie przedstawienia
niegodziwej kobiety w literaturze) odmalowuj obraz dosy jednostajny, ktry badaczka
zdaje si podsumowywa jednym sowem: mizoginia. Jakkolwiek anachroniczne w sto-
sunku do tych rde, stwierdzenie wydaje si jednak uzasadnione.
ywot Maksyma Brankovicia, jednego z pierwszych witych Fruszkiej Gry, chro-
nologicznie przynaley raczej do epoki nowoytnej. Specyka literatury serbskiej z jej
fenomenem zastoju spowodowanego tureckim podbojem sprawia jednak, e dzieo mona
rozpatrywa jako pny przykad redniowiecznej hagiograi. Taki pogld podziela take
Tomin, rozpoczynajc fragmentem kuszenia z ywotu w. Antoniego, ktry cieszy si popu-
larnoci w literaturze serbskiej przez cae redniowiecze. Biogra Maksyma Brankovicia
autorka prezentuje szerzej w innej publikacji
12
. W omawianym artykule stara si jedynie
zaprezentowa obraz kobiety demona popularny w literaturze dotyczcej witych-eremi-
tw. W rezultacie otrzymujemy szkic, chyba najsabszy z wybranych, ktry czy elementy
biograi z uwzgldnieniemmotywu kobiety kusicielki omwione na szerszymtle literatury
patrystycznej. Oprcz przyblienia w tym kontekcie postaci Maksyma Barnkovicia artyku
nie wnosi do dyskusji nic nowego.
Inaczej rzecz si ma z tekstem nastpnym. Tomin zajmuje si w nim apokryfami zwi-
zanymi z postaci starotestamentowego Jzefa
13
, w szczeglnoci motywem ony Potifara,
ktra faszywie oskarywszy pniejszego patriarch, doprowadzia do jego uwizienia.
Dzieje Jzefa wedug Josipa Bratulicia miay niebagatelny wpyw na sowiaskie ywoty
witych-krlw. Relacje midzy brami a pniejszym przywdc Izraela mogy sta si
inspiracj wtkw ywotw w. Wacawa, Borysa i Gleba, a take Jana Vladimira i krla
Zvonimira
14
. Niestety zarwno Bratuli, jak i Tomin nie pokusili si o gbsz analiz tego
ciekawego zagadnienia, nie wychodzc poza zestawianie podobiestw literackiego obrazo-
wania. Jak si wydaje, wtek uwodzenia bohatera, przypominajcy ten opisany w historii
Jzefa, znale mona w literaturze ruskiej take w ywocie Mojesza Wgrzyna. Tomin
widzi wpyw apokryfw o w. Jzee na relacj Grigorija Camblaka z ywotu Stefana
Deanskiego o onie krla Milutina. Camblak opisuje histori krla oary swej niewier-
nej ony. Cho nie podaje jej imienia, mona si domyla, e chodzi w tym wypadku
o Simonid, ktr Milutin polubi w 1299 r. Dziejopis porwnuje j przy tym do Ewy,
wadc za do zwabionego Adama, popeniajcego pierwszy grzech. W artykule Tomin to
ciekawe spostrzeenie przechodzi w seri do karkoomnych z punktu widzenia history-
ka zestawie z Hipolitem Eurypidesa. Porwnanie wprowadzone do nagle pocztkowo
12
Svetlana Tomi n, Vladika Maksim Brankovi, Beograd 2007.
13
Apokrifi starozavetni prema srpskim prepisima, pried. Tomislav J o v a n o v i , Beograd 2005,
s. 283295; take: Josip Br a t ul i , Apokrif o Prekrasnom Josipu u hrvatskoj knjievnosti, Zagreb
1972 (Radowi Staroslovenskog Instituta 7).
14
Josip Br a t ul i , Legenda o kralju Zvonimiru, [w:] Zvonimir, kralj hrvatski, ured. Ivo Go l d-
s t e i n, Zagreb 1997, s. 235, 239.
126 Artykuy recenzyjne i recenzje
wydaje si cakowicie oderwane od gwnego tematu, znajduje jednak pewne uzasadnienie
w dalszej czci wywodu, w ktrej uczona przywouje fragment zaczerpnity z Vita Con-
stantini, gdzie mowa jest o tym, e cesarz, za podszeptem ony Fausty, skazujc na mier
syna Kryspusa, sta si dla Tezeuszem (Tomin, s. 56). Vita Constantini to wedug Tomin
drugie z moliwych matryc obrazu podstpnej maonki w serbskiej literaturze. Artyku
koczy raczej literaturoznawcze podsumowanie zmierzajce w stron eseistyki oraz oglna
reeksja nad motywacj autorwredniowiecznych, u ktrych dziaania postaci kobiecych
czsto uzasadniay pniejsze nieszczcia mskich protagonistw.
Kolejny z tekstw przenosi nas na bezpieczniejsze metodologicznie wody. Artyku en-
ski likovi u Domentijanovom itiju cvetog Save (Kobiece postacie w ywocie w. Savy
Domentijana) stanowi drobiazgow analiz wiadomoci na temat tych, spord opisanych
przez Domentijana postaci, ktre, jak zauway irkovi, nie zostay przez pisarza nazwane.
Dodatkowym zamiarem uczonej wydaje si sportretowanie jedynej znanej z imienia kobiety
w ywocie, ony Stefana Nemanji Anny. Uczona referuje przy okazji do dzi nie do koca
rozstrzygnit dyskusj dotyczc pochodzenia ksinej. Domentijan uwaa j za crk
cesarza Romana, ktrego najczciej identykuje si z Romanem IV Diogenesem wada-
jcym w Konstantynopolu w latach 10681071. Svetislav Mandi ocenia informacj jako
prawdopodobn, dodajc, e taki oenek pozwoliby Stefanowi Nemanji wczy si w krg
dalekiej rodziny cesarskiej, co posuyoby umocnieniu i legitymizacji jego wadzy
15
. Zdaje
si jednak, e rwnolegle rozwijaa si alternatywna tradycja, ktr znamy z dziea Mavro
Orbiniego. Anna, wedug tego renesansowego historyka, byaby crk bana Boni, o czym
pisa take pniej w swojej Kronice Djordje Brankovi, konkretyzujc, e chodzi w tym
wypadku o Stefana Boricia. Datowany na pocztek XVI w. Tronoki Letopis podaje za
do fantastycznie brzmic informacj, e Stefan Nemanja polubi crk francuskiego
krla. Interesujca wydaje si moliwo, e ten ostatni wtek mg by fantazj na te-
mat przemarszu krzyowcw przez Serbi, w szczeglnoci za spotkania wadcy Raszki
z Fryderykiem Barbaross w 1168 r., o ktrym wspomina bizantyjski kronikarz Konstantyn
Manasses
16
, cho historia, ktr podaje latopisarz, wicej ma cech bajkowych.
W 1196 r. Anna wstpia do klasztoru. W tym samym czasie podobn decyzj podj
Stefan Nemanja. Teodosije podaje, e ceremonia, w czasie ktrej nastpio take przeka-
zanie wadzy ich synowi Stefanowi, odbya si w Studenicy. Przecz temu pniejsze za-
piski latopisarskie, ktre podaj cerkiew w. w. Piotra i Pawa w Rasie. orovi t lokacj
uzna za trafniejsz, zwaszcza jeli doceni wag tej wanie cerkwi w ksicej ideologii
pierwszych wadcw Raszki
17
. Ksina zmara trzy lata pniej w Studenicy, czym bdnie
mg zasugerowa si Teodosije.
Tomin twierdzi, e myli si on w jeszcze jednym miejscu. Uzupeniajc dzieo Domen-
tijana, pisa o wspomnianej ju onie krla Radoslava, w osobie ktrej moemy domyla
si Anny crki Teodora I Angelosa Komnena, despoty Epiru. Kronikarz za uwaa j za
15
Svetislav Ma ndi , Carski in Stefana Nemanji. injenice i pretpostavke o srpskom srednjo-
vekovlju, Beograd 1990.
16
Boris Fe r j a n i , Stefan Nemanja u vizantijskoj politici druge polovine XII veka, [w:] Ste-
fan Nemanja sveti Simeon Mirotvorni. Istorija i predanje, ured. Jovanka Ka l i , Beograd 2000, s.
3537.
17
Vladimir or o vi , Istorija Srba, cz. I, Beograd 1989, s. 140.
18
Franjo Ba r i i , Veridbeni prsten kraljevia Stefana Duke (Radoslava Nemanjia), Beograd
1978 (Zbornik Radova Vizantijskog Instytuta XVIII), s. 264.
Artykuy recenzyjne i recenzje 127
crk cesarza Teodora I Laskarysa. Przeczy temu piercie Radoslava oarowany narze-
czonej, w ktrym mowa jest o Annie z rodu Komnenw
18
. Crk Laskarysa bya natomiast
Irena czyli u Domentijana anonimowa cesarzowa, ktr Rastko Nemanji (w. Sava)
spotyka w trakcie powrotu z pielgrzymki do Ziemi witej. W utworze obdarowuje ona
zarwno szczeglnego ptnika, jak i jego klasztor na witej Grze Athos. Tomin koczy
swj artyku o kobietach w dziele Domentijana opisem ostatniej eskiej postaci w utwo-
rze bezimiennej kobiety, ktra wskazuje w. Savie ukryty skarb. Uczona uwaa, e jest
to stylizacja zgodna z wymogami hagiograi i znajduje podobny epizod w ywocie w.
Atanazego z Athosu.
Najstarszy artyku ze zbioru: Dijak Dobre i njegov zapis o Marku Kraljeviu jedna
preutana tema srpske srednjovekovne knjievnosti rozpoczyna omwienie zapisu, jaki
wikary Dobre poczyni na marginesie jednej mineji. Notatka dotyczy Marka Kraljevicia,
historycznego pierwowzoru najsynniejszego bohatera bakaskiej epiki. Dobre zapiski
swoje, jak to sam okreli, prowadzi w Porei, w miejscowoci zwanej Kaludjerac, w cza-
sie kiedy Marko, zwany przez autora notki krlem, odda on Grgura, Todor, Hlapenie,
a zabra swoj on Jelen, crk Hlapeny
19
.
Warto i funkcj tego zapisu prbowano oceni ju wczeniej. Tomin cytuje Jovana
Dereticia
20
, ktry uwaa, e dla otoczenia Dobre taka notatka stanowia oczywisty punkt
chronologicznego odniesienia. Zarwno przeznaczenie tekstu zawierajcego glos, jak
i jego datowanie interesuj autork jedynie w ograniczonym stopniu. Wyrywek ycia
prywatnego Marka suy przede wszystkim identykacji jego ony Jeleny, ktr uczona
utosamia z crk Hlapeny namiestnika Bera i Vodena (Tomin, s. 84). O Jelenie pisze
take Mavro Orbini
21
, twierdzc, e sprzedaa grd Kostur Baly wadcy Zety, ktry
wzi j za on, potem za zamkn w ciemnicy. Jak uwaa Nikola Banaevi, jest to o tyle
niewiarygodne, e Oliviera, ona brata Baly Djury, bya siostr Marka
22
. Artyku jest
jedynie przyczynkiem do zbadania tej ciekawej kwestii, zwizanej z jedn z nielicznych
wzmianek odnoszcych si do historycznego ksicia Marka. Pokazuje przy tym, jak
nawet tak anachroniczne nazwijmy: tabloidowe i z pozoru bahe zdarzenia mogy
sta si dla lokalnej spoecznoci punktem zwrotnym i pomocnym w okrelaniu czasu. To
zderzenie lokalnoci w notce Dobre z uporzdkowanym wedug kalendarza liturgicznego
zbiorem tekstw, w ktrym gr bierze pierwsza, stajc si znacznikiem okresu przepisywa-
nia utworu, pozwala badaczom na wgld w mentalno wczesnych ludzi. Samo zdarzenie
suy Tomin za pretekst do nakrelenia matrymonialnych poczyna niektrych serbskich
wadcw, przede wszystkim historii pierwszego maestwa krla Milutina z wgiersk
krlewn Elbiet, crk Stefana V. Bya ona siostr ony brata Milutina ksicia Dragu-
tina, co wedug Tomin stao si dla otoczenia Milutina wygodn wymwk oddalenia kr-
lewny po trzech latach maestwa. Oenek ze wieci by w Serbii zabroniony dekretem
Pierwoukoronowanego. Ten stan prawny posuy Milutinowi za uzasadnienie niewanoci
lubu. Ta historia, obok zapisku Dobre i wspomnianej ju sytuacja zwizanej z mae-
stwem Milutina z Simonid, zostaa przez Tomin uznana za dowd czstego przekracza-
19
Org. zapis: Stari srpski zapisi i natpisi, nr 189, pried. Ljubomir Stojanovi, s. 5859.
20
Jovan De r e t i , Zagonetka Marka Kraljevia. O prirodi istorinosti u srpskoj narodnoj epici,
Beograd 1995, s. 129.
21
Mavro Or bi ni, Kraljestvo Slavena, Beograd 1968, s. 68.
22
Nikola Ba na e vi , Ciklus Marka Kraljevia i odjei francusko-talijanske viteke knjievno-
sti, Skoplje 1935, s. 117.
128 Artykuy recenzyjne i recenzje
nia przez redniowiecznych serbskich autorw sfery intymnoci. Wnioski w tej postaci s
dosy ubogie, sam artyku oprcz ciekawego materiau rdowego wydaje si zwizany
z nastpnym tekstem rozszerzajcym zagadnienie on wadcw redniowiecznej Serbii.
W artykule Ktitorke srpskog srednjeg veka (Ktitorki serbskiego redniowiecza) autorka
przedstawia jeden z aspektw udziau Serbii w kulturze, ktrej rytm nadawao cesarstwo
wschodnie. Funkcja ktitora/ktitorki monastyru, odpowiednik katolickiego donatora, jak
uwaa Tomin wykracza poza sam akt fundacji klasztoru. Na przykadach bizantyjskich
badaczka omawia synne ktitorki od Heleny matki Konstantyna Wielkiego poczwszy,
na dynastii Paleologw i XIV w. skoczywszy. W dziaalnoci darczyczej i fundatorskiej
serbskich wadczy, przede wszystkim ony Stefana Nemanji Anny, widzi wpyw kultury
bizantyjskiej. Warto przy tym odnie si do sw Mihaila Laskarisa
23
, ktry wyrnia
dwa okresy w historii serbsko-bizantyjskich maestw monarszych: pierwszy od czasw
Stefana Nemanji do mierci cara Duana wiza si z zagadnieniem nastpstwa tronu i wal-
kami wewntrz zarwno serbskiej, jak i cesarskich dynastii, drugi okres za cechowaa
przede wszystkim ch podkrelenia jednoci religijnej ortodoksyjnych pastw Pwyspu
Bakaskiego w obliczu tureckiego zagroenia. Okres dynastycznych maestw serbskich
wadcw koczy lub Oliviery crki ksicia azarza z sutanem Bajazydem, ktry przyna-
ley ju do cakowicie odmiennego kompleksu zagadnie.
Autorka porwnuje rol, jak ktitorzy odgrywali w yciu duchowym cesarstwa, z infor-
macjami o dziaalnoci fundacyjnej i opiekuczej na obszarze redniowiecznego pastwa
serbskiego. Wykazuje przy tym, e wadczynie i arystokratki serbskie, czsto za namow
i poparciem ojcw i mw, przenosiy w serbskie realia wzorzec zachowa rozpowszech-
niony na terenie cesarstwa.
Kolejny z artykuw: Dva srednjovekovna zbornika. Sastav i osobenosti (Dwa rednio-
wieczne zbiory tekstw. Struktura i waciwoci), powsta w odpowiedzi na zainteresowanie
redniowieczn kobiec duchowoci oraz yciem osobistym. Zostay w nim porwnane
struktury dwch menologiw. Pierwszym jest Bdinski Zbornik, ktry, jak nadmieniono
w kolofonie, powsta w latach 13591360 w bugarskim Vidinie na polecenie Anny ony
cara Ivana Sracimira, drugim za Goriki Zbornik, skompilowany przez Nikona z Jerozo-
limy dla serbskiej magnatki Jeleny Bali.
Tomin zabiera gos w dyskusji o pochodzeniu Anny, ktr uwaa si za woosk ksi-
niczk, crk Mikoaja Aleksandra Basaraba i siostr ony cesarza Uroa take Anny (To-
min, s. 152). Na podstawie zapisu svetorodna carica Anna, zawartego w zbiorze, mona
take poszuka korzeni wadczyni wrd gazi serbskiego rodu krlewskiego. Nikt oprcz
Anny w caej linii bugarskich wadcw XIII i XIV w. nie jest nazywany svetorodnim;
epitet ten, jak twierdzi Tomin, wystpuje za czsto w tytulaturze Nemanjiciw.
Bdinski Zbornik zawiera trzynacie historii witych kobiet i jeden opis podry do
Ziemi witej. Ostatni rozdzia rkopisu, Opis miejsc witych miasta Jeruzalem, przez
dugi czas uwaano za dodatek nieprzystajcy do reszty. Badania Maji Petrovej pokazuj,
e istnieje jeszcze inna moliwo. W jej koncepcji swoisty przewodnik wiza si przede
wszystkim z miejscami powiconymi witym kobietom
24
. Dopeniaby wic obrazu
23
Mihail La s ka r i s, Vizantijske princeze u srednjovekovnoj Srbiji: prilog istoriji vizantijsko-
-srpskih odnosa od kraja XII do sredine XV veka, Beograd 1997, s. 126.
24
Maja Pe t r ova, A picture of female religious experience: Late-Byzantine anthology of women-
-saints, [w:] Kobieta w kulturze redniowiecznej Europy. Prace ofiarowane prof. Alicji Karowskiej-
-Kamzowej, ed. Antoni G s i or o ws ki, Pozna 1995, s. 196197.
Artykuy recenzyjne i recenzje 129
zbioru jako wyraz intymnej religijnoci. Potwierdza to zreszt dynastyczny klucz doboru
tekstw; wiekra Anny Teodora (zakonne imi: Teofano) zostaje upamitniona poprzez
wczenie w obrb zbioru ywotw w. Teodory i w. Teofano. Poczenie witego czasu
i witego miejsca uwaa Tomin za szczeglnie wane w ikonogracznym programie
prawosawia (Tomin, s. 160).
Podobny opis, zatytuowany Historia jerozolimskich kociow i pustelni, wieczy
modszy z omawianych zbiorw, Goriki Zbornik, ktry do dzi nie doczeka si penego
krytycznego wydania. Interesujcym elementem tego zabytku s listy Jeleny do kompilatora
Nikona z Jerozolimy. Duchowy przewodnik szlachcianki zawar w nim take fragmenty
ywotu w. Symeona Stefana Pierwoukoronowanego i w. Sawy wedug Domentijana.
Czasem Jelena szukaa u Nikona odpowiedzi na inne nurtujce j pytania, std fragmenty
zatytuowane: o ksztacie ziemi czy jak ziemia stoi bez podpory. Wnioski, ktre mona
wycign z omawianego artykuu, s wane z kilku wzgldw. Przyblienie osobistych
zbiorw tekstw czytanych przez obie kobiety i ich zestawienie pomaga w uchwyceniu
idei, jakie reprezentoway: podkrelenia tradycji rodzinnych poprzez kult patronek zwiza-
nych z kobiecymi przedstawicielkami rodu oraz pochway wzorcw zachowa, wyraonej
przypomnieniem o miejscach czonych ze sawnymi kobietami chrzecijastwa w ogle.
Wedug Tomin oba zbiory nie tylko wiadcz o ciekawoci czytelniczek i pewnej ciece
edukacyjnej, jak kompilatorzy prbowali dla nich przygotowa, ale take wykazuj cechy
programowe i nieprzypadkowo kompozycji, dlatego staj si niezwykle cennym rdem
bada do zakrytej i rzadko odzwierciedlonej w rdach sfery prywatnej religijnoci.
Ostatni z artykuw powicony jest onie despoty Stefana Brankovicia Angelinie,
znanej w serbskiej Cerkwi jako Matka Angelina i otoczonej kultem, ktrego pocztki
sigaj XVI w. Tytu tekstu: Despotica monahinja Angelina Brankovi. Sveta majka An-
gelina (Despotka-mniszka Angelina Brankovi. wita matka Angelina) zapowiada prb
uporzdkowania yciorysu. Wiadomoci biograczne uzyskuje Tomin take dziki ladom
prywatnej biblioteki Angeliny w klasztorze w Kruedolu oraz przetrwaym listom, ktre
wysyaa jako osoba odpowiedzialna za reprezentowanie rodu spadkobiercw serbskich
dynastw (wobec kalectwa ma olepionego przez Turkw). Po jego mierci Angelina
nadal kultywowaa tradycje rodu maonka: nadawaa stale nowe przywileje klasztorom
na grze Athos, ponadto czsto zmieniajc miejsce pobytu, wozia ze sob relikwie ma.
Na uwag zasuguje fakt, e po mierci syna Jovana Angelina odsya w 1509 r. jego zbroj
ksiciu Wasylowi III do Moskwy. Gest ten Mirijana Bokov okrela jako feudalny znak
wasalnoci. Biograczny rys koczy opis darczyczej dziaalnoci Angeliny
25
. Tekst
wedug sugestii samej Autorki mia za zadanie przybliy posta wan dla okresu przej-
ciowego serbskiego pastwa. Funkcj t artyku istotnie spenia, stanowi jednak, jak si
wydaje, dopiero zalek obszerniejszej pracy.
Mona powiedzie, e zbir artykuw Svetlany Tomin stanowi interesujcy przegld
rozmaitych zagadnie dotyczcych serbskiego redniowiecza. Kobiety stanowi w nim
gwny temat, lecz take pretekst czcy rnorodne wtki dotyczce historii, literatury,
dziejw religii i ycia spoecznego. Poszczeglne prace nie roszcz sobie pretensji do miana
wyczerpujcych analiz, stanowic raczej solidny przegld dostpnej literatury, omwie-
nie gwnych stanowisk oraz prb delikatnie zakrojonej komparatystyki. Pod wzgldem
25
Mirijana Bo kov, O simbolici dara despotice Angeline velikom knezu Vasiliju Ivanoviu, [w:]
Mili Stojni u ast, ured. Bogoljub St a n ko vi , Beograd 1999, s. 83.
130 Artykuy recenzyjne i recenzje
metodologicznym praca osadzona jest raczej w warsztacie literaturoznawcy ni historyka.
Sposb omawiania tematw przez autork jest erudycyjny i na tyle bogaty w tre, e zbir
moe stanowi zarwno wietny wstp, jak i poszerzenie wiadomoci dotyczcych roli
kobiety w literaturze i historii tej czci Europy, ktra objta bya wpywami Bizancjum.
Magorzata Ruchni ewi cz
(Instytut Historyczny Uniwersytetu Wrocawskiego)
MIDZY POLITYK A SPRAWIEDLIWOCI.
WOK BADA NAD KWESTI ODSZKODOWA
ZA PRAC PRZYMUSOW NA RZECZ III RZESZY
Druga wojna wiatowa, mimo prawie siedmiu dekad od jej zakoczenia, cigle nie
naley do tematw budzcych zainteresowanie jedynie historykw. Jej wpyw jest wci
dostrzegalny zarwno w sferze polityki, jak i funkcjonowania spoeczestw. Zdarza si, e
uwidaczniaj si echa dawnych podziaw, powracaj nierozstrzygnite sprawy zwizane
z bilansem tego koniktu. Stosunkowo atwo jest nadal wzbudza negatywne emocje, od-
woujc si do pamici i wyobrae o niemieckim okupancie. Nie dotyczy to tylko Polski,
wystarczy przywoa przykady z 2012 r. z Grecji. Jest to oczywicie wynik strasznego
dziedzictwa wojny, ktre zaciyo na dugo i na wielu polach ycia politycznego, spoecz-
nego i gospodarczego rnych narodw. W czci jest to take skutek propagandowego
wykorzystywania problematyki wojennej przez niektre rzdy w przeszoci, np. w krajach
bloku wschodniego. W ostatnich latach, wskutek nieuchronnego upywu czasu, umacnia
si jednak naturalne zjawisko przesuwania si problematyki wojennej na plan dalszy. Jej
znaczenie jako czoowej cezury dzielcej XX w. pozostaje, ale sam problem przemieszcza
si ju powoli poza granic potocznie pojmowanej historii wspczesnoci czy dziejw
najnowszych. Pokolenie wiadkw: uczestnikw, sprawcw i oar odchodzi, a wraz z nim
sabnie emocjonalny wymiar wspomnienia osobistego/rodzinnego o ostatniej wojnie. Staje
si ono czci pamici kolektywnej, podlegajcej swoistym przemianom
1
. Istniejce za-
interesowanie skupia si na zawsze popularnych zagadnieniach zmaga wojennych, myli
wojskowej i technice, ale i na yciu codziennym zwykych ludzi, milionw oar totalnego
charakteru tego koniktu. Uwag przyciga rwnie sposb, w jaki po wojnie postpo-
wano ze spowodowanymi przez ni ogromnymi ranami, stratami, zniszczeniami i w jaki
traktowano problemy winy, rozrachunkw i susznej kary.
Kategorie tak wane dla przywrcenia adu spoecznego naruszonego przez wojn, jak
sprawiedliwo, suszno, zadouczynienie, nie stanowiy mimo wszystko podstawy do
rozliczania si wiata z dziedzictwem koniktu. Szybki nowy rozam polityczny midzy
ZSRR a niedawnymi zachodnimi sojusznikami wprowadzi bowiem kolejny gboki po-
1
Szerzej zob.: Midzy codziennoci a wielk histori. Druga wojna wiatowa w pamici
zbiorowej spoeczestwa polskiego, red. Piotr T. Kwi a t k o ws k i, Lech Ni j a k o ws k i, Barbara
Sz a c ka, Gdask-Warszawa 2010; Zofia W yc i c k a, Przerwana aoba. Polskie spory wok pa-
mici nazistowskich obozw koncentracyjnych, Warszawa 2009. Badania nad tymi problemami s
w rnych krajach na tyle zaawansowane, e moliwe stao si powstanie studium porwnawczego
zajmujcego si pamici o nazizmie, faszyzmie i wojnie w rnych spoeczestwach europejskich
od Hiszpanii po Rosj: Arnd Ba ue r k mpe r, Das umstrittene Gedchtnis. Die Erinnerung an
Nationalsozialismus, Faschismus und Krieg in Europa seit 1945, Padeborn 2012.
Artykuy recenzyjne i recenzje 131
dzia, ktrego skutkiem ubocznym okazao si powtrne skrzywdzenie czci oar nazizmu:
przede wszystkim obywateli krajw zza tzw. elaznej kurtyny. W pocztkach lat 50. XX
w. RFN dosza do porozumienia co do swych zobowiza nansowych jedynie z Izraelem
i jedenastoma pastwami zachodnimi. O ile pastwa wschodnioeuropejskie byy w stanie
tak czy inn drog przynajmniej czciowo uzyska rekompensat, np. przejmujc cz
niemieckiego terytorium, majtku, uczestniczc przez kilka lat w pobieraniu reparacji, o tyle
sprawy strat pojedynczych obywateli, cakowicie niewinnych oar wojennej przemocy,
byy poza wybranymi nielicznymi kategoriami oar zepchnite na cakowity margines.
Zaliczano je do zada przyszej konferencji pokojowej, cho przecie politycy do szybko
zdali sobie spraw, e takowa nigdy si nie zbierze.
Do takich marginalizowanych zagadnie naleao masowe wykorzystywanie przez
Niemcw pracy przymusowej i niewolniczej, do ktrej zmuszali niemal od pocztku wojny
miliony obywateli pastw podbitych, zwaszcza z Europy rodkowej i Wschodniej. Skala
tego zjawiska, a take jego znaczenie dla gospodarki wojennej III Rzeszy powoduj, e
nie jest to bynajmniej temat peryferyjny. Niewtpliwie jednak w okresie powojennym nie
nalea on do najwaniejszych zagadnie kompleksu niemieckich zbrodni wojennych. Na
planie pierwszym byy oary miertelne nazizmu, zwaszcza Holokaust, a na wschodzie po-
lityka eksterminacyjna wobec tamtejszych narodw przy wyranym umniejszaniu znaczenia
zagady ludnoci ydowskiej. Problem pracy przymusowej dugo nie nalea rwnie do
pierwszoplanowych tematw poruszanych w pracach europejskich historykw, zwaszcza
zachodnich. Nie mieci si rwnie, co nie byo faktem pozbawionym znaczenia, wrd
zagadnie ywo obecnych i jednoznacznie ocenianych przez (zachodnio-)niemieck opini
publiczn. Przeom na tym polu nastpi dopiero w poowie lat 80. XX w., a kulminacja
zainteresowania zapomnianymi oarami nazizmu i dziaa rekompensujcych nastpia
w pierwszej dekadzie XXI w. Dlaczego tak pno, a waciwie za pno, by sens miao
jeszcze okrelanie tych dziaa jako odszkodowawcze? Nastpio to przecie w okresie,
gdy kwestia jakiegokolwiek, przede wszystkich symbolicznego zadouczynienia niewol-
nikom III Rzeszy moga realnie dotyczy ju tylko niewielu z nich. Jak rol odgrywa
tu brak wraliwoci w RFN na ten wanie element systemu hitlerowskiego, jak obawy
przed ekonomicznymi kosztami takich wiadcze, a jak fakt pochodzenia byych robot-
nikw przymusowych gwnie z krajw po wojnie skomunizowanych? Jakie byy przy-
czyny instrumentalnego traktowania potrzeb tej grupy poszkodowanych nie tylko przez
rzdy RFN, ale take wadze pastw bloku wschodniego? Ostatnie badania potwierdzaj,
e wszystkie te czynniki bardzo negatywnie i w dugiej perspektywie wpyway na los
roszcze, ktre zgasza mogy miliony przeladowanych i eksploatowanych niegdy w III
Rzeszy cudzoziemcw. W konsekwencji na oary nazizmu ze Wschodu do koca lat 80.
przypado zaledwie 2% wszystkich wiadcze wypaconych przez RFN w ramach usta-
wodawstwa odszkodowawczego
2
. Podstaw tych wypat nie by jednak wyzysk wskutek
przymusowego zatrudnienia.
Wart podkrelenia jest widoczny zwizek midzy dwiema paszczyznami tego problemu:
rozwojem bada naukowych a wiedz i spoecznym postrzeganiem zagadnienia, prowadz-
2
Wikszo wiadcze za straty i przeladowanie w okresie nazistowskim otrzymali obywatele
RFN. Odszkodowania dla nich wyniosy do koca XX w. prawie 50 mld euro. Podobn sum wy-
pacono w ramach tzw. ustawy o wyrwnaniu ciarw, ktr objto obywateli RFN bdcych wy-
siedlonymi ze Wschodu, uchodcami, byymi jecami, tzw. pnymi przesiedlecami. Szerzej zob.:
Krzysztof Ruc hni e wi c z, Polskie zabiegi o odszkodowania niemieckie w latach 1944/451975,
Wrocaw 2007, s. 273274.

You might also like