28

chorobami psychicznymi. Twierdzi, e nie ma jednoznacznej granicy midzy

zdrowiem a chorob, a cechy zwizane z tymi superczynnikami wystpuj zarwno w
populacji osb zdrowych, jak i chorych, jednak u chorych przybieraj wysze wartoci
(Hall, Lindzey, Cambell, 2006). Bardzo istotne w teorii Eysencka jest zaoenie, e
wyodrbnione przez niego trzy czynniki maj w duej mierze podoe biologiczne.
Wedug niego, rnice indywidualne w zakresie trzech podstawowych wymiarw
odzwierciedlaj rnice w funkcjonowaniu neurofizjologicznym. Na mocne podstawy
biologiczne tych czynnikw wskazuj udowodniona empirycznie silna rola czynnikw
genetycznych w wyjanianiu ich zmiennoci, a take ich uniwersalno wystpowanie
w wielu odmiennych kulturach, oraz wzgldna stabilno w czasie (Eysenck, 1990, za:
Pervin i John, 2002)

2.1.1. Picioczynnikowa teoria osobowoci P.T. Costy, Jr. i R.R. McCrae

W ostatnich latach w wielu badaniach nad czynnikow struktur osobowoci
uzyskano zblione rezultaty. Obecnie dua cz uczonych zgadza si, e to wanie
model obejmujcy pi czynnikw tzw. Wielk Pitk (Big Five) jest modelem
wystarczajcym do penego opisu osobowoci czowieka (Gadowa, 1999).
Historia modelu picioczynnikowego siga ju pierwszej poowy XX wieku i
zwizana jest z hipotez leksykaln, ktra mwi o tym, e najwaniejsze rnice
indywidualne dotyczce kontaktw midzyludzkich musiay na przestrzeni wiekw
zwrci uwag ludzi i znale odbicie w terminach uywanych przez nich do opisu
innych osb. Hipoteza ta zakada wic, e we wszystkich naturalnych jzykach wiata
znajduj si terminy, ktre odzwierciedlaj najwaniejsze cechy osobowoci.
Analizujc te terminy, mona odkry te najistotniejsze cechy (Pervin i John, 2002).
Opierajc si na tym zaoeniu, w 1936 roku Allport i Odbert, sporzdzili przy pomocy
sownika jzyka angielskiego list ok. 4500 terminw dotyczcych cech osobowoci
czowieka. To wanie opierajc si na tej licie, rozpocz omawiane ju w tej pracy
badania Cattel (McCrae i Costa, 2005).
Ten nurt bada zosta kontynuowany przez innych badaczy. Wykorzystujc dane
zgromadzonych przez Cattela, w 1949 roku Fiske po raz pierwszy otrzyma pi
czynnikw osobowoci, podobnych do dzisiejszej Wielkiej Pitki (Siuta, 2006). W
nastpnych latach, wykorzystujc prace Allporta i Odberta, Cattela, a take gromadzc
nowe dane, coraz wicej badaczy niezalenie od siebie dochodzio do rozwiza
29
picioczynnikowych o podobnej strukturze. Mimo to zainteresowanie tymi modelami
osabo, do czasu a w 1981 Goldberg ponownie doszed do piciu czynnikw
osobowoci i stworzy pojcie Wielkiej Pitki. W latach 80-tych XX wieku oprcz
analizy tradycyjnych list przymiotnikowych, zastosowano take nowe techniki, w tym
kwestionariusze osobowoci, ktre take potwierdziy istnienie Wielkiej Pitki
(Gadowa, 1999). Obecnie najbardziej znaczcymi propagatorami tego ujcia stali si
Paul T. Costa i Robert R. McCrae, ktrzy to przeprowadzili liczne badania empiryczne
oraz opracowali dla niego szerszy kontekst teoretyczny.
Punktem wyjcia dla picioczynnikowej teorii osobowoci (PTO) Costy i
McCrae (2005) byo uznanie podstawowej roli piciu czynnikw w strukturze
osobowoci. Autorzy nadali im nazwy:
Neurotyczno - mierzy tendencj do dowiadczania negatywnych emocji, oraz
wystpowania podobnych niepokojw w mylach i dziaaniu
Ekstrawertyczno - mierzy gwnie zaangaowanie w kontakty interpersonalne
i poziom energii
Otwarto na dowiadczenie - mierzy ciekawo wiata, zainteresowanie
rnorodnoci dowiadcze
Ugodowo - mierzy trosk o utrzymanie harmonii spoecznej, tendencje do
wsppracy z innymi i bezinteresowne zainteresowanie innymi
Sumienno - mierzy samokontrol, dyscyplin, stopie zorganizowania i
wytrwaoci

Wychodzc od tych cech, Costa i McCrae stworzyli nastpnie teori caego
systemu osobowoci. Podstawowe komponenty osobowoci, wedug nich, przedstawia
schematycznie rysunek 2.1. Do centralnych struktur osobowoci zaliczane s :
podstawowe tendencje, charakterystyczne przystosowania oraz obraz si ebie.
Podstawowe tendencje to wzgldnie trwae umiejtnoci, zdolnoci i skonnoci osoby,
w tym take cechy osobowoci. Charakterystyczne przystosowania to zmienne
skadniki powstae na drodze interakcji osoby ze rodowiskiem. Z jednej strony jest to
sposb adaptacji danej jednostki do rodowiska, z drugiej - odzwierciedla jej
podstawowe tendencje. W ich skad wchodz osobiste denia, postawy, nawyki, role,
przekonania o wasnej skutecznoci, itp. (Ole, 2003). Obraz siebie to natomiast zbir
przekona na temat wasnej osoby, schematy Ja. Jest on waciwie elementem
30
charakterystycznych przystosowa. Oprcz tych elementw, istniej jeszcze
komponenty peryferyjne, znajdujce si na zewntrz osobowoci. Pierwszy z nich,
podstawy biologiczne, wpywaj bezporednio na podstawowe tendencje, co oznacza,
e cechy osobowoci, zdolnoci i temperament czowieka s, wedug autorw,
uwarunkowane biologicznie. Wpywy zewntrzne odzwierciedlaj wszelkie
oddziaywania rodowiska, zdarzenia yciowe. Oddziaywaj ona na charakterystyczne
przystosowania, ktre z kolei, wraz z wpywami zewntrznymi, determinuj biografi
obiektywnczowieka, czyli wszystko to, co robi, myli i odczuwa w cigu ycia (Siuta,
2006).

Rysunek 2.1. Schemat osobowoci wedug PTO. rdo: Costa i McCrae, 2005, s.228.

Jak ju wspomniano, Costa i McCrae najwiksz uwag w swojej pracy
powicili cechom osobowoci. Definiuj je oni jako wymiary rnic indywidualnych
pod wzgldem tendencji do wykazywania spjnych wzorcw w zakresie mylenia,
uczu i dziaa. (McCrae i Costa, 2005, s. 40). Wyjaniajc t definicj, kad nacisk
na kilka kwestii. Po pierwsze, wszystkie cechy wystpuj w rnym nasileniu u
wszystkich ludzi. Po drugie, cechy s tylko predyspozycjami, a nie absolutnymi
determinantami zachowania, na ktre wpywa take wiele innych czynnikw. Jednak im
31
wiksze nasilenie danej cechy, tym wiksze prawdopodobiestwo, e dane zachowanie
ujawni si. Wane jest take, e cechy s uoglnionymi dyspozycjami, ktre znajduj
swoje odzwierciedlenie w szerokim zakresie dziaa, myli i uczu. Ponadto, wpyw
cech jest trway, a wic obserwowalny zarwno w rnym czasie, jak i w wielu
sytuacjach.
Costa i McCrae (2005) uwaaj, e cechy osobowoci s endogennymi
tendencjami podstawowymi, a wic s wyznaczane wycznie przez wpywy
biologiczne. Jest to postulat radykalny i najbardziej kontrowersyjny w ich teorii.
Autorzy przytaczaj jednak na jego poparcie liczne badania z dziedziny genetyki
osobowoci, na przykad dotyczce blinit oraz dzieci adoptowanych. Zgodnie z tymi
badaniami okoo poowa wariancji w zakresie cech osobowoci moe by wyjaniona
przez geny, natomiast wsplne rodowisko rodzinne ma bardzo niewielki, lub aden
wpyw na te cechy. Jak jednak w takim razie wyjani pozosta poow wariancji?
Wedug wielu badaczy, ma na ni wpyw rodowisko specyficzne, czyli wszystko to, co
spotyka tylko i wycznie jednostk (Hall, Lindzey i Cambell, 2006). Jednak zdaniem
Costy i McCrae (2005), dotychczasowe dane s niejednoznaczne i rwnie dobrze to, e
geny nie wyjaniaj caoci wariancji moe by spowodowane bdem pomiaru.
Ponadto, oprcz wpyww genetycznych, istniej rwnie inne wpywy biologiczne,
zwizane z chorobami, oddziaywaniem hormonw, mutacjami itp. Nawet autorzy
picioczynnikowej teorii przyznaj jednak, e przynajmniej niektre zdarzenia yciowe
mog take wywiera wpyw na cechy osobowoci.
Z biologicznym uwarunkowaniem cech osobowoci wie si take ich stao.
Wedug McCrae i Costy (2005), cechy rozwijaj si od okresu dziecistwa do
dorosoci, za po 30 roku ycia pozostaj na wzgldnie staym poziomie.
Osobowo w trakcie rozwoju podlega pewnym zmianom, okazuje si jednak, e w
rozmaitych, odmiennych kulturach wystpuj te same wzorce zmian osobowoci
(McCrae i in., 2000). Dlatego Costa i McCrae (2005) wysuwaj twierdzenie o
wewntrznym dojrzewaniu osobowoci to znaczy, e zmiany, jakim podlegaj cechy
osobowoci postpuj pewnymi wewntrznymi ciekami, stanowic odbicie
wewntrznego dojrzewania osobowoci. Trzeba jednak doda, e istniej badania, ktre
pokazuj, e take po 30 roku ycia osobowo podlega pewnym zmianom na ktre
wpyw ma rodowisko, a nie tylko wewntrzne dojrzewanie (Roberts, Walton, 2006).
Kolejnym postulatem Costy i McCrae (2005) dotyczcym piciu podstawowych
czynnikw osobowoci jest ich uniwersalno. Oznacza to, e wystpuj one u obu pci,
32
we wszystkich rasach, w kadej grupie wieku i kadym krgu kulturowym.
Potwierdzaj to szerokie badanie prowadzone w wielu kulturach (Terranciano i in.,
2005).
Wedug Costy i McCrae (2005), a take wielu innych teoretykw,
Neurotyczno, Ekstrawertyczno, Otwarto na dowiadczenie, Ugodowo i
Sumienno to realnie istniejce i uniwersalne podstawowe czynniki osobowoci, ktre
umoliwiaj zarwno peny, jak i wystarczajcy opis osobowoci czowieka.

2.2. Zwizek cech osobowoci z zaywaniem substancj i halucynogennych

2.2.1. Osobowociowe uwarunkowania zaywania substancji psychoaktywnych

Zgodnie z tym, co przedstawiono ju w tym rozdziale, cechy osobowoci
wspuczestnicz w determinowaniu mylenia, czucia i zachowania czowieka. To jaki
zawd kto wybiera, w jaki sposb nawizuje relacje midzyludzkie, czy jakie ma
hobby, w duej mierze zalee moe od cech osobowoci (McCrae i Costa, 2005). W
tym kontekcie wydaje si oczywiste, e osobowo moe wywiera take wpyw na
zaywanie substancji psychoaktywnych.
Popularna teoria twierdzi, e z uywaniem i naduywaniem substancji
psychoaktywnych wi si dwie drogi: pierwsza oparta jest na wzmocnieniach
pozytywnych, zwizanych z przyjemnymi efektami rodkw, za druga oparta na
wzmocnieniach negatywnych, zwizanych z tym, e niektre substancje mog
przynie pomoc w wyzwoleniu si od przykrych stanw emocjonalnych (Koob i Le
Moal, 2008; Wise, 1988).
By moe te dwa rodzaje wzmocnie s swego rodzaju porednikiem midzy cechami
osobowoci a zaywaniem substancji psychoaktywnych. Neurotyczne cechy
osobowoci, takie jak skonno do lku czy depresji, mog predysponowa do szukania
ulgi w uywaniu substancji na zasadzie wzmocnienia negatywnego. Z kolei takie cechy
jak impulsywno, poszukiwanie nowoci czy odhamowanie mog skania do
zaywania substancji na drodze wzmocnienia pozytywnego (Woicik i in., 2009).
Liczne badania empirycznie prowadz generalnie do zgodnych i spjnych
wnioskw, e to wanie takie cechy jak skonno do niepokoju czy depresyjno z
jednej strony, a take odhamowanie, impulsywno, poszukiwanie dozna czy
33
zaleno od nagrody z drugiej strony s najsilniej zwizane z ze szkodliwym
uywaniem, naduywaniem lub uzalenieniem od substancji psychoaktywnych (Ball,
2005; Caspi i in., 1996; Comeau, Steward i Loba, 2001; Conway i in., 2003; Paczyski,
2002, za: Hornowska, 2003; Saiz i in., 1998; Sher, Bartholow i Wood, 2000).
Take badania oparte na picioczynnikowym modelu osobowoci potwierdzaj
podobny obraz. Generalnie, u osb zaywajcych substancje psychoaktywne stwierdza
si podwyszony poziom Neurotycznoci, za obniony poziom Ugodowoci i
Sumiennoci (Ball, 2005; Kornor i Nordvik, 2007; Martin i Sher, 1994; Mccormick i
in., 1998; Mendez, 2010; Terranciano i in., 2008; Walton i Roberts, 2004).
Jednoczenie jednak wyniki wielu bada prowadz do wnioskw, i u osb
zaywajcych rne rodzaje substancji psychoaktywnych struktura osobowoci moe
si rni (Mccormick i in., 1998; Mendez, 2010; Terranciano i in., 2008; Valila, 2008).
Na przykad osoby zaywajce marihuan, wydaj si charakteryzowa nie tylko nisz
Sumiennoci i Ugodowoci, ale take wyszym poziomem Otwartoci na
dowiadczenie (Flory, Lynam i Milich, 2002; Terranciano i in., 2008).
Naley doda jeszcze, e znakomita wikszo bada zmierzajcych do
ustalenia zwizku cech osobowoci z uywaniem substancji psychoaktywnych ma
charakter ex-post-facto. Analizujc wyniki tych bada, nie mona by pewnym, i to
okrelone cechy osobowoci wpyny na zaywanie rodkw. Istnieje rwnie
moliwo, i to dugotrwae zaywanie substancji wywoao pewne zmiany w
osobowoci ich uytkownikw. Na przykad, wedug bada Ersche i
wsppracownikw (2010) obejmujcych osoby uzalenione od substancji
stymulujcych i ich rodzestwo, podwyszony poziom impulsywnoci moe zwiksza
ryzyko popadnicia w uzalenienie, natomiast ponadprzecitne poszukiwanie dozna
moe by raczej skutkiem uywania tych substancji.

2.2.2. Osobowociowe uwarunkowania zaywania substancji halucynogennych

Z powodu omawianej ju w tej pracy specyfiki i odmiennoci substancji
halucynogennych, zasadne wydaje si przypuszczenie, e take profil osobowociowy
osb zaywajcych te rodki moe by charakterystyczny tylko dla nich i odmienny od
profilu osb uywajcych inne substancje. Przeprowadzono jednak niewielk liczb
bada obejmujcych uytkownikw halucynogenw.