Wprowadzenie do frazeologii

Piotr Mldner-Nieckowski
W sownikowych zasobach zwizkw frazeologicznych wystpuje bardzo
dua liczba frazemw i znacznie mniejsza idiomw. Rozpowszechniona prak-
tyka ograniczania frazeologii do idiomatyki i pomijania roli frazemw jest
oceniana jako szkodliwa zarwno z punktu widzenia osoby uczcej si jzyka,
jak i jej nauczyciela. W poniszym zwizym przegldzie poj dotyczcych
funkcji, budowy, skadni i zastosowania frazeologizmw pooono nacisk na
ukazanie wspistnienia tych dwch typw pocze wyrazowych jako rwno-
prawnych. Biego w rozumieniu i uywaniu frazemw i idiomw jest rwnie
wana jak umiejtno posugiwania si pojedynczymi wyrazami i gramatyk.
Pojcia podstawowe
Frazeologi nazywamy:
1. Dzia nauki (jzykoznawstwa) zajmujcy si analiz i opisem istniej-
cych w jzyku utrwalonych pocze wyrazw.
2. Zbir utrwalonych pocze wyrazw wystpujcych w danym jzyku
albo w okrelonym zbiorze tekstw, na przykad w sowniku, dziele literackim.
3. Potocznie nietypowy sposb wyraania si (np. Co ty mi tu mwisz tak
frazeologi, nic z tego nie rozumiem!) albo poczenie wyrazw, ktre niesie
nowe znaczenie (np. Autor uywa ciekawej frazeologii, ktra nadaje jego teks-
tom szczeglne zabarwienie. Co to za frazeologia! Bd na bdzie.).
O utrwalonym (utartym) poczeniu wyrazw mwimy wtedy, kiedy jest
ono uywane przez du grup ludzi w dugim okresie.
Produktem jzyka albo jzykowym nazywamy poczenie wyrazw, kt-
re powstaje doranie, na uytek jednej wypowiedzi. Produkty jzyka nie s za-
liczane do zwizkw frazeologicznych, poniewa nie s utrwalone w jzyku.
Na przykad: zielona palma, ta palma, sok ogrkowy, zapach ogrkowy,
twrczo poetycka, twrczo plastyczna, kto wysya podanie, kto zanosi po-
danie. Wyraenia te powstay na skutek dowolnego doboru wyrazw, a nie dla-
tego e przyjy si do nazywania okrelonych rzeczy, czynnoci lub stanw.
Zwizkiem frazeologicznym (frazeologizmem) nazywamy utrwalone po-
czenie co najmniej dwch wyrazw. Podstawowym czynnikiem wicym te
wyrazy jest znaczenie zwizku jako caoci. Zjawisko to nazywamy czli-
woci semantyczn
2
(leksykaln). Innym czynnikiem wizania wyrazw
Artyku pochodzi z ksiki:
Piotr Mldner-Nieckowski, ukasz Mldner-Nieckowski: Nowy szkolny sownik frazeologiczny,
wydanej przez wiat Ksiki, Warszawa 2004.
2
czliwo skonno wyrazw do czenia si. Semantyka nauka zajmujca si m.in.
znaczeniem wyrazw i zwizkw frazeologicznych.
w zwizku frazeologicznym jest skadnia (rekcja), poczenie oparte na ogl-
nych zasadach gramatyki.
Frazemem (poczeniem frazeologicznym) nazywamy taki zwizek fra-
zeologiczny, ktrego czliwo semantyczna jest do pewnego stopnia zrwno-
waona ze skadniow. Sens caego wyraenia mieci si w znaczeniu jednego
z wyrazw. Wyraz taki nazywamy nadrzdnym (dominujcym, okrelanym),
bo to on jest okrelany przez pozostae skadniki frazeologizmu.
Na przykad: palma pierwszestwa (sowo okrelane: pierwszestwo'), sezon
ogrkowy (sowo okrelane: sezon), radosna twrczo (sowo okrelane:
twrczo), kto skada podanie (sowo okrelane: podanie).
Frazemy jako jednostki znacze istniej w jzyku obok sw. W mowie s
uywane rwnie czsto jak ich dorane odpowiedniki. Mona co prawda uy
zwykych produktw jzyka i powiedzie: pierwszestwo (zamiast palma
pierwszestwa), okres, w ktrym nie ma wanych informacji prasowych (za-
miast sezon ogrkowy), bezmylne dziaanie (zamiast radosna twrczo),
kto wysya poczt podanie do urzdu (zamiast kto skada podanie), ale w
wielu wypadkach chtniej korzysta si z utrwalonych form frazeologicznych,
z frazemw i idiomw.
Idiomem (zwizkiem idiomatycznym) nazywamy taki zwizek frazeolo-
giczny, ktrego czliwo semantyczna przewaa nad skadniow. W idiomie
suma znacze wyrazw oraz znaczenie kadego wyrazu z osobna s inne ni
znaczenie caoci zwizku frazeologicznego.
Na przykad: pite koo u wozu (co, co jest zbdne, wic ani koo, ani u wozu,
ani pite i ani pite koo u jakiego wozu); kubek w kubek (identyczny, zatem
nie chodzi tu o aden kubek ani o to, e kubek znajduje si w kubku); nie w kij
dmucha (niezwyky, wic nie chodzi tu ani o kij, ani o dmuchanie, ani o dmu-
chanie w kij), sl ziemi (najbardziej wartociowi ludzie, zatem ani sl, ani zie-
mia, ani sl znajdujca si w ziemi), somiany ogie (przemijajcy zapa,
a wic nie ogie, nie somiany i nie palenie si somy).
Rozpoznawanie homonimii
3
jest jednym z warunkw poprawnego posugi-
wania si zwizkami frazeologicznymi.
Homonimem
4
zwizku frazeologicznego nazywamy identyczny zapis, ale
o innym znaczeniu. Wyraenie czarny ko jako zwizek frazeologiczny zna-
czy kto, kto niespodziewanie wygra, ale ma on homonim, ktry znaczy do-
sownie ko o czarnej sierci i wtedy uznajemy go za produkt jzyka, ktry
jest homonimem dosownym idiomu
5
.
Wprowadzenie do frazeologii 14
3
Homonimia wieloznaczno, wspimienno.
4
Homonim tu: kade spord wyrae, ktre maj jednakowe brzmienie i jednakow pi-
sowni, ale odmienne znaczenie i czsto pochodzenie.
5
Sownik podaje znaczenia homonimw dosownych tylko w tych hasach, w ktrych jest
to niezbdne dla penego rozumienia zwizku frazeologicznego.
Istniej rwnie homonimy frazeologiczne, to znaczy poczenia wyrazw
identyczne w zapisie, ale rne co do znaczenia przenonego i jednoczenie b-
dce zwizkami frazeologicznymi.
Na przykad: wyraenie radosna twrczo ma dwa znaczenia przenone dzia-
anie beztroskie i bezmylne i rzecz wykonana bez talentu, nieumiejtnie. S
to homonimy frazeologiczne tego wyraenia. Ale ma ono rwnie homonim do-
sowny, ktry znaczy twrczo sprawiajca rado i jest zwykym produktem
jzyka.
Pochodzenie zwizkw frazeologicznych
6
Pochodzenie wikszoci zwizkw frazeologicznych jest nieznane. Mona
si jedynie domyla, jakie okolicznoci i jakie skojarzenia znaczeniowe dopro-
wadziy do powstania poszczeglnych wyrae, ale nie wiemy, kiedy, gdzie
i przez kogo zostay one wypowiedziane po raz pierwszy. Poniewa proces
utrwalania si wyrae w jzyku ogu jest dugotrway, wiele postaci pierwot-
nych ulego przeksztaceniu. Niektre nadal si zmieniaj, gdy sowotwrstwo
jest jedn z gwnych cech jzyka ywego. Z tego powodu zanikaj formy rd-
owe, a pozostaj jedynie kocowe (wynikowe) i niektre przejciowe.
Do zwizkw frazeologicznych, ktrych autorzy s znani albo ktre wyst-
puj w znanych tekstach anonimowych, zaliczamy skrzydlate sowa
7
. S to
cytaty z dzie, tytuy, strzpy przemwie, powiedzonka osb publicznych itp.
Nie kady cytat moe by jednak skrzydlatym sowem, musi on by obrazowy,
barwny, aluzyjny
8
i atwo zapada w pami. Na skutek czstego uywania
upowszechniaj si i niewiele osb pamita, e maj one autora
9
.
Na przykad: Kobieto, puchu marny! (Adam Mickiewicz). Krlestwo za konia
(William Szekspir). Co tam, panie, w polityce? (Stanisaw Wyspiaski). Pijane
dziecko we mgle (Tadeusz eleski-Boy). Wicej wiata! (Johann Wolfgang
Goethe). Jestem za, a nawet przeciw (Lech Wasa). Zbrodnia i kara (Fiodor
Dostojewski). Miliard w rozumie (telewizja, teleturniej). Stawka wiksza ni y-
cie (telewizja, serial). Od Annasza do Kajfasza (Biblia). Gos woajcego na
puszczy (Biblia). Syzyfowa praca (mitologia). Syzyfowe prace (Stefan erom-
ski). Puszka Pandory (mitologia).
10
15 Wprowadzenie do frazeologii
6
Wicej na ten temat w: Andrzej Maria Lewicki, Anna Pajdziska: Frazeologia, w:
Wspczesny jzyk polski. Red. J. Bartmiski. Lublin 2001.
7
Skrzydlate sowa nale do frazeologii, jeeli nie s pojedynczymi wyrazami ani tekstami
duszymi ni zdanie. Podaj je sowniki specjalizowane (patrz: Literatura uzupeniajca).
8
Jadwiga Tarsa: Dyskretny urok nagwka, czyli skrzydlate sowa na amach dzisiejszej
prasy. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Opolskiego, t. 34, Opole 1995, s. 101 107.
9
Jadwiga Tarsa, op.cit.
10
Wikszo przykadw za Wojciechem Chlebd, wg: Chlebda W., Mokijenko Walerij
M., Szulekowa Swietana G.: Rosyjsko-polski sownik skrzydlatych sw. ask 2003.
W powyszych przykadach obok form, ktrych autorzy s znani, wystpuj
biblizmy, zwizki frazeologiczne pochodzce z Biblii, oraz mitologizmy, maj-
ce rdo w mitach greckich i rzymskich. Stanowi one grup stosunkowo
niewielk, ale wan z punktu widzenia dziedzictwa kultury. W jzyku codzien-
nym odgrywaj ma rol, wiksz w ksikowym.
Pogranicze frazeologii
Paremie, to jest aforyzmy i maksymy (ktrych autorzy s znani), senten-
cje i przysowia (ktrych autorstwo jest nieznane), przez niektrych polskich
jzykoznawcw s uwaane za jednostki jzyka, ktre nie nale do frazeolo-
gii. Jednak paremie mog niekiedy funkcjonowa w zdaniach jako ich nieod-
zowne skadniki znaczeniowe, dlatego pewn grup takich form uznajemy za
zwizki wyrazw znajdujce si na pograniczu frazeologii.
Na przykad: w zdaniu Ten nieokrzesany kierownik wci nas przekrzykiwa, bo
prna beczka najgoniej brzczy zastosowano przysowie prna beczka naj-
goniej brzczy (gone zachowanie cechuje gupcw).
Przysowia s to niewielkie teksty, majce posta zdania lub jego rwno-
wanika i przenone znaczenie, ktre swoim obrazem zastpuje jakie pojcie
abstrakcyjne.
11
Do pogranicza frazeologii nale take zestawienia.
Zaliczamy do nich:
1. Terminy, wielowyrazowe nazwy o specjalnym znaczeniu, stosowane
w nauce, sztuce, sporcie, technice, medycynie itp.
Na przykad: wnioskowanie przez analogi, styl gotycki, spgoska wargowa,
kwas siarkowy, rzut karny, znieczulenie miejscowe.
2. Rzeczowniki wielowyrazowe, nazwy o znaczeniu oglnym zbudowane
z wielu sw, uywane w jzyku oglnym.
Na przykad: samochd ciarowy, patki owsiane, maszyna do pisania, wieczne
piro, tama klejca, konto oszczdnociowe, telefon komrkowy.
3. Poczenia publicystyczne, wielowyrazowe okrelenia, ktre s uywa-
ne przez dziennikarzy, politykw.
Na przykad: polityka fiskalna, wadza pastwowa, kampania wyborcza, debata
parlamentarna, posiedzenie rzdu.
4. Komendy, rozkazy, dyrektywy, wielowyrazowe wypowiedzenia, ktre
ze wzgldu na szczegln wano przekazu maj cile ustalon form i s
uywane tylko w tej postaci i tylko w konkretnych sytuacjach.
Na przykad: na prawo patrz, biegiem marsz, maszyny stop, droga wolna.
Wprowadzenie do frazeologii 16
11
O definicji i istocie przysowia wicej m.in. w pracy Juliana Krzyanowskiego: Dzieje
przysowia polskiego w toku piciu wiekw, w: Nowa ksiga przysw polskich, t. I, str.
VII-XXXIX, PIW, Warszawa 1969.
Klasyfikacje zwizkw frazeologicznych
Zwizki frazeologiczne
12
, jak ju wspomniano, s jednostkami sownika
wikszymi ni jeden wyraz. Z punktu widzenia systemu jzyka typowy zwi-
zek frazeologiczny spenia co najmniej dwa z trzech warunkw:
1. Jest poczeniem dwch lub wikszej liczby segmentw akcentowych
(taktw; jednostek, z ktrych kada ma wasne pole znaczeniowe).
2. Jest poczeniem skadnikw ksztatowo utosamianych z wyrazami,
ktre s powizane w sposb waciwy wyrazom.
3. Jest niecigy, to znaczy jego skadniki mog by zamieniane miejscami
albo rozdzielane innymi jednostkami, tj. s przestawialne i rozsuwalne
13
.
Kada jednostka frazeologiczna wymaga akceptacji spoecznej, to znaczy
utrwalenia w jzyku.
Typologia zwizkw frazeologicznych Lewickiego
14
Typologia porzdkuje wszystkie moliwe zwizki frazeologiczne, tak jak
gramatyka opisuje waciwoci wyrazw, czci zdania i mechanizmy je
wice.
Ze wzgldu na budow (morfologi) i skadni zwizki frazeologiczne
dzielimy na:
1. Frazy, ktre mog by uywane jako kompletne zdania i do takiej funkcji
nie wymagaj adnych uzupenie. Frazy mog wchodzi w skad duszych
tekstw lub stanowi replik w dialogu.
17 Wprowadzenie do frazeologii
12
Opis skadni zwizkw frazeologicznych na podstawie: Andrzej Maria Lewicki: Skad-
nia zwizkw frazeologicznych. Biul. Pol. Tow. Jzykoznawczego, z. 40, 1983, s. 7583.
13
Por. Andrzej Bogusawski, Jan Wawrzyczyk: Polszczyzna, jak znamy. Nowa sonda
sownikowa. Warszawa 1993, s. 26.
14
Typologi zwizkw frazeologicznych poda prof. Andrzej Maria Lewicki w 1983 r.
w pracy: Skadnia zwizkw frazeologicznych, op.cit. Stosowana do niedawna klasyfika-
cja prof. Stanisawa Skorupki ma obecnie znaczenie jedynie historyczne. Oto ona.
Ze wzgldu na budow zwizki frazeologiczne dziel si na: 1. Frazy, to jest zespoy
wyrazw zoone z czonw rzeczownikowych i czasownikowych, majce posta zdania.
Na przykad: burza huczy; sztandary opocz na wietrze; serce boli; nie ma tego zego, co
by na dobre nie wyszo. Do fraz nale te przysowia, powiedzenia, sentencje, maksymy.
2. Zwroty, to jest zespoy wyrazw, w ktrych czon podstawowy ma charakter czasowni-
kowy (werbalny). Na przykad: rusza z kopyta, ple trzy po trzy, prawd mwic. 3. Wy-
raenia, to jest zespoy wyrazw majce charakter rzeczownikowy (imienny, nominalny),
a take wszelkie utarte poczenia przyimkowe, przyswkowe i spjnikowe. Na przykad:
mdro ksikowa, syneczek mamusi, sodkie lenistwo, parszywa owca; na bok, co chwila,
po kryjomu. Do wyrae nale take zoenia dwu- i wicej wyrazowe tej samej kategorii
gramatycznej (wyraenia szeregowe). Na przykad: zbrodnia i kara; blaski i cienie; krtko
i wzowato. W klasyfikacji tej idiomy nosiy nazw zwizkw staych (trwaych), frazemy
zwizkw czliwych, a produkty jzyka zwizkw lunych.
Na przykad: Wyszo szydo z worka. Rce opadaj. Na dwoje babka wrya.
W dialogu: Jak sdzisz, zdymy na pocig? Na dwoje babka wrya.
2. Zwroty, ktre peni funkcj czasownikw. Aby utworzy zdanie, trze-
ba je uzupeni skadnikiem typu rzeczownikowego, ktry okreli, do kogo lub
czego frazeologizm si odnosi.
Na przykad: trz si jak galareta kto trzsie si jak galareta. Akcje id w gr
czyje, czego akcje id w gr. Niektre zwroty nie zawieraj czasownika, ale
peni funkcj czasownika. Na przykad: kto, co w krzyk; kto, co w nogi.
3. Wyraenia rzeczownikowe, ktre peni funkcj rzeczownikw.
Na przykad: biay kruk, twardy orzech do zgryzienia, ni to ni sio, kula u nogi,
kukucze jajo, pies ogrodnika.
4. Wyraenia okrelajce, ktre okrelaj rzeczowniki, czasowniki, przy-
miotniki i przyswki.
Na przykad: jaki taki, pierwszy lepszy, z krwi i koci, z dusz na ramieniu, krt-
ko i wzowato, na chybcika, (cicho) jak makiem zasia, jak z krzya zdjty.
5. Wskaniki frazeologiczne, ktre peni funkcje pomocnicze (1) przy-
imkw, (2) spjnikw i (3) partyku.
Na przykad: (1) w zwizku z czym; w ramach czego; (2) albo... albo...; o tyle...
o ile...; (3) e te; te mi co; rzecz jasna; ot to.
Do typologii Lewickiego naley rwnie semantyczny podzia zwizkw
frazeologicznych na idiomy i frazemy, o ktrych jest mowa w pierwszej czci
niniejszego rozdziau. Typologia stawia przysowia poza granic frazeologii.
Klasyfikacja funkcjonalna (sownikowa)
15
Klasyfikacja ta umoliwia rozpoznawanie budowy hase sownika frazeolo-
gicznego, a take pozwala na swobodne korzystanie z jednostek sownikowych
w zakresie podanym we wzorcach hasowych.
Ze wzgldu na sposb i zakres uycia oraz wzajemny stosunek zwizki fra-
zeologiczne dzielimy na:
1. Zwizki frazeologiczne zamknite, to jest takie, ktre s kompletnymi
wielowyrazowymi odpowiednikami wyrazw. S one wbudowywane do zda-
nia tak, jak nakazuj oglne zasady gramatyki (rekcji). Ich istotn cech jest to,
e mog take (ale nie musz) by skadnikami innych zwizkw frazeolo-
gicznych.
Na przykad: klamka zapada, bierny opr, orze czy reszka, pierwsza kobieta,
czarna polewka, miejsce przeznaczenia, ziemia przodkw, pogoda dla bogaczy.
2. Zwizki frazeologiczne formalne, to jest takie, ktre zostay utworzo-
ne na potrzeby jednoznacznego porozumiewania si w okolicznociach cile
Wprowadzenie do frazeologii 18
15
Klasyfikacj funkcjonaln poda Piotr Mldner-Nieckowski w 2003 r. w pracy: Wybrane
pojcia z zakresu frazeologii, w: Wielki sownik frazeologiczny..., op.cit., s. 16 18.
okrelonych. Maj co prawda cechy zwizkw zamknitych, ale s kompletny-
mi odrbnymi wypowiedziami i dlatego nie mog by skadnikami innych
zwizkw frazeologicznych, a wic musz by zaliczone do osobnej klasy.
Wyrniamy tu: a) komendy (rozkazy, np. na prawo patrz) i komunikaty dy-
rektywne (jednoznaczne informacje niezbdne do podjcia decyzji, zwaszcza
w sytuacjach zagroenia, np. droga wolna); b) terminy, to jest nazwy rzeczy,
czynnoci lub stanw zwizane z konkretnymi sytuacjami zawodowymi, na-
ukowymi, spoecznymi (np. wnioskowanie przez analogi, gowa przyrodko-
wa minia czworogowego uda, ruch jednostajnie przypieszony).
3. Zwizki frazeologiczne otwarte, to jest takie, co do ktrych niezbdne
s dodatkowe informacje o budowie, skadni i zakresie znaczenia. Informacje
te mwi, jak zbudowa wypowiedzenie, i s zawarte we wskanikach poda-
nych w hasach sownika. Hasa s niejako otwarte na aktywno osoby, ktra
chce ich uy. W czasie tworzenia wypowiedzi wskaniki mog by zastpo-
wane wyrazami z okrelonego zakresu. Niekiedy zakres znaczenia wyrazw
wstawianych jest wyranie podawany przez sownik w postaci wykazu do wy-
boru, kiedy indziej tylko za pomoc zaimka wskazujcego typu kto,
co, gdzie, ile albo czasownika wzorcowego typu robi co, dzieje
si. Odrbnym rodzajem wskanika jest skadnik pomijalny, to znaczy taki,
ktry bez szkody dla znaczenia i poprawnoci jzykowej moe wypa z wypo-
wiedzenia.
System wskanikw ilustruje tabela 1.
Rozwj zasobw frazeologicznych jzyka
Zwizki wyrazowe syntaktyczne (produkty jzyka) mog si w naturalny
sposb przeksztaca i nastpnie utrwala jako powszechnie uywane frazemy
lub idiomy. Zjawisko to nazywamy frazeologizacj. Wrd mechanizmw fra-
zeologizacji naley wymieni opisane dalej parafrazy i innowacje.
Jeli frazemy lub idiomy z biegiem czasu zmieniaj znaczenie
16
, ale nie
zmieniaj funkcji (tzn. frazemy pozostaj frazemami, a idiomy idiomami), to
formy o nowym znaczeniu nazywamy neosemantyzmami frazeologicznymi.
Jeeli frazemy otrzymuj nowe znaczenie i jednoczenie przeksztacaj si
w idiomy, to formy kocowe tego procesu mona nazwa neoidiomami
17
.
Na przykad: produkt jzyka kto robi komentarze pierwotnie znaczy jedynie
komentuje. Po utrwaleniu si mia status frazemu, to jest frazeologizmu stale
uywanego w tej samej postaci w tych samych sytuacjach. W nastpnym okresie
19 Wprowadzenie do frazeologii
16
Mechanizmy przemian semantycznych frazeologizmw opisaa Grayna Majkowska
w pracy: Klasyfikacja semantyczna zamierzonych modyfikacji zwizkw frazeologicznych,
w: Z problemw frazeologii polskiej i sowiaskiej I, Wrocaw 1980.
17
Nazwa neoidiom zostaa tu utworzona przez analogi do wyrazu neosemantyzm.
Frazeologizm
otwarty
Skadniki frazeologizmu
Przykady uycia
obowizkowe
nieobo-
wizkowe
wskaniki
zaimkowe
wskaniki
czasowni-
kowe
wskaniki
wyboru
wskaniki
pomijalne
kto milczy jak
grb
kto O tym zdarzeniu
mama nie chciaa
mwi, milczaa jak
grb.
co nie (chce,
moe) przej
komu przez
gardo
co
komu
(chce,
moe)
Ta przykra wiado-
mo nie chciaa mi
przej przez gardo.
gdzie jest
[komu] zimno
jak w psiarni
gdzie
[komu] [komu]
W domu byo zimno
jak w psiarni. Byo
mi tam zimno jak
w psiarni.
(kto
robi co,
co
dzieje si)
na zamwienie
spoeczne
kto
co
robi co
co dzieje
si
Przygotowywali
ustaw na zamwie-
nie spoeczne, ale
jako zapomnieli j
ze spoeczestwem
uzgodni.
Nowe przedszkole
powstaje na zam-
wienie spoeczne.
kto wbija
komu [co]
[motkiem] do
gowy
kto
komu
[co]
[motkiem]
[co]
Ojciec stale wbija
mi do gowy, ebym
do fryzjera chodzi
co miesic. Mama
wbijaa mi do gowy
zasady dobrego wy-
chowania. Wbijam
ci algebr motkiem
do gowy, a ty nadal
nic nie rozumiesz.
Tabela 1. Wskaniki frazeologizmw otwartych i sposb korzystania z nich.
Wprowadzenie do frazeologii 20
frazem przeksztaci si w neoidiom, ktry otrzyma znaczenie kto wyraa
niekorzystne opinie, krytykuje.
Zwrot kto stoi na niepewnym gruncie jako produkt jzykowy (a nastpnie te
jako frazem) znaczy kto stoi na podou, ktre nie zapewnia zachowania rw-
nowagi, ale jako neoidiom znaczy dzisiaj kto czuje si niepewnie, znajduje
si w sytuacji zagroenia, nie ma w nikim albo w niczym oparcia.
Mechanizm powstawania zwizku wyrazw na wzr istniejcego, ale o nowej
budowie i nowym znaczeniu, a take rezultat tego procesu nazywamy parafraz
18
zwizku frazeologicznego. W wyniku przeksztace ze wzorca pozostaje zwy-
kle tylko jeden czon, zwany motywujcym
19
, ktry jest wsplnym skadni-
kiem znaczeniowym formy wyjciowej i nowego frazeologizmu. Pozostae
skadniki s zastpowane innymi.
Na przykad: zwrot kto zapala wiec, uczywo, lamp (naftow) by form pier-
wotn, ale zosta wykorzystany jako wzr dla parafrazy kto zapala arwk i kto
zapala wiato, wreszcie take dla zwrotu kto zapala telewizor, radio. Wyrazem
motywujcym jest tu czasownik zapala, ktrego znaczenie z wznieca pomie
uoglnio si do uruchamia (urzdzenie elektryczne, gazowe, wiecce).
Bdy frazeologiczne
Innowacje frazeologiczne
Sownik podaje zwizki frazeologiczne w formie uznanej za najczciej
wystpujc, a wic przyjt jako norm jzyka. Norma wyznacza granice po-
prawnoci zapisu (ksztatu caoci i wyrazw skadowych) oraz znaczenia
zwizku frazeologicznego.
20
Odstpstwa od normy nazywamy innowacjami
frazeologicznymi
21
.
Innowacje uwaamy za wiadome i dopuszczalne, jeeli wystpuj w wy-
powiedziach, ktre maj na celu zaskoczenie odbiorcy, np. w arcie, dowcipie,
grze jzykowej, albo trafnie nadaj tekstowi specjalny sens, np. w poezji, pro-
zie artystycznej
22
.
21 Wprowadzenie do frazeologii
18
Por. Katarzyna Mosioek-Kosiska: Innowacje frazeologiczne jako rdo powstawania
nowych jednostek leksykalnych, w: Problemy frazeologii europejskiej V, 2002, s. 21 34.
19
Por. Anna Pajdziska: Elementy motywujce znaczenie w skadzie zwizkw frazeolo-
gicznych, w: Z problemw frazeologii polskiej i sowiaskiej III, Wrocaw 1985.
20
Wicej na ten temat m.in. w pracy Stanisawa Bby: Struktura normy frazeologicznej, w:
Z problemw frazeologii polskiej i sowiaskiej III, Wrocaw 1985.
21
Innowacje frazeologiczne opisuje m.in. Stanisaw Bba w pracy: Innowacje frazeologicz-
ne wspczesnej polszczyzny, Pozna 1989. Poprawno frazeologiczn omawia praca te-
go autora: Twardy orzech do zgryzienia, czyli o poprawnoci frazeologicznej, Pozna
1986. Niektre przykady za: Janina Kwiek-Osiowska: ABC polskiej gramatyki, leksykon
szkolny, Warszawa 1993.
22
Por. Anna Pajdziska: Frazeologizmy jako tworzywo wspczesnej poezji, Lublin 1993.
Za bd frazeologiczny uwaamy innowacj, ktra bezcelowo wykracza
poza norm jzyka, zmienia struktur i znaczenie zwizku frazeologicznego,
a przez to obnia jako wypowiedzi i wypacza jej sens. Takich innowacji
zwykle dokonuje si niewiadomie na skutek nieznajomoci budowy i znacze-
nia zwizkw frazeologicznych, a take niewiedzy co do znaczenia i gramatyki
wstawianych lub wymienianych wyrazw.
Wyrniamy:
1. Innowacje kontaminujce (krzyujce), ktre polegaj na krzyowaniu
dwch frazeologizmw o podobnym znaczeniu, np. *kto gra gwne skrzypce
23
(skrzyowano zwroty kto gra pierwsze skrzypce i kto gra gwn rol).
2. Innowacje regulujce, ktre polegaj na zmianie:
a. liczby, np. *Wszystkie sprawy wyoy im kawa na awy (zmieniono
liczb pojedyncz wyrazu awa w zwrocie wyoy kawa na aw),
b. strony, np. *To wietny zesp, kierownik dobra do niego ludzi jak
yse konie (zmieniono stron czasownika dobiera w zwrocie kto
dobra si jak yse konie),
c. aspektu (dokonanego, niedokonanego), np. *co pali na panewce (za-
miast co spalio na panewce),
d. postaci jednego ze skadnikw, np. *kto robi co pod paszczem cze-
go (zamiast kto robi co pod paszczykiem czego),
e. schematu skadniowego, np. *kto stawia krzyyk na co (zamiast
kto stawia krzyyk na czym),
f. przeczenia lub twierdzenia, np. *na naszym oleju twoje auto daleko za-
jedzie (zamiast frazy na takim postpowaniu kto daleko nie zajedzie).
3. Innowacje rozwijajce, ktre polegaj na uzupenianiu skadu sowni-
kowej postaci zwizku frazeologicznego nowymi skadnikami, np. *komu
ciki kamie spada z serca (we frazie komu kamie spada z serca dodano
wyraz ciki).
4. Innowacje skracajce (redukujce), skrty frazeologiczne, ktre pole-
gaj na uszczuplaniu skadu sownikowej postaci zwizku frazeologicznego,
np. *kto rzuca kody (zamiast kto rzuca kody pod nogi).
5. Innowacje uzupeniajce, polegajce na uyciu zwizku frazeologicz-
nego, ktry nie mieci si w normie, na przykad zapoyczenia (kalki) z jzyka
obcego albo niepoprawnej formy, ktra funkcjonuje w gwarze, argonie nie-
wielkiego rodowiska. Np. *pki co (kalka z jz. rosyjskiego, poprawnie: dzi,
teraz, na razie, tymczasem), *kto bierze si za co ma zamiar co zrobi' (kal-
ka z jz. rosyjskiego, poprawnie: kto bierze si do czego).
6. Innowacje wymieniajce, ktre powstaj w wyniku nietrafnej wymiany
skadnika na jaki inny wyraz, np. *wilcza przysuga (zamiast niedwiedzia
przysuga).
Wprowadzenie do frazeologii 22
23
Gwiazdka * na pocztku wyraenia oznacza form niepoprawn.
7. Innowacje rozszerzajce, ktre polegaj na rozszerzaniu zakresu czli-
woci skadnikw. Np. zwrot zapala wiec, uczywo itp. uleg przemianie
w zapala wiato, radio itp. Pierwotnie czasownik zapala wykazywa czli-
wo semantyczn tylko z rzeczownikami oznaczajcymi to, co moe zapon
(np. wieca), ale zostaa ona rozszerzona do czliwoci z rzeczownikami ozna-
czajcymi kade urzdzenie elektryczne, gazowe, wiecce (np. radio).
Bdy semantyczne
Niewiadoma i niecelowa zmiana znaczenia frazeologizmu powoduje po-
wstanie bdu semantycznego.
Na przykad: uycie zwrotu potpia (kogo, co) w czambu w znaczeniu po-
tpia jedn osob, jedn rzecz jest bdem, poniewa znaczy on potpia
wszystkich / wszystko bez wyjtku. Porwnaj: *Posowie potpili ten projekt
w czambu i jak jeden m gosowali przeciw niemu i zdanie poprawne: Poso-
wie potpili w czambu pomysy ustawodawcze rzdu.
Bdy kontekstowe
Uycie frazeologizmu w niewaciwym kontekcie
24
moe powodowa od-
sonicie dosownego znaczenia zwizku frazeologicznego i nadanie wypowie-
dzi niepodanego sensu.
Na przykad: *Telewizj oglda coraz wicej Polakw, ale radio nie powiedziao
jeszcze ostatniego sowa. Idiom kto nie powiedzia (jeszcze) ostatniego sowa ma
znaczenie nadal moe dziaa, tworzy, lecz z powodu niezrcznego kontekstu
ody homonim dosowny tego zwrotu: nie uy sowa, ktre miao zakoczy
wypowied.
Poprawnie zdanie to moe brzmie np.: Telewizj oglda coraz wicej Polakw,
ale radio jeszcze dugo bdzie atrakcyjne.
Paronimy frazeologiczne
S to zwizki frazeologiczne o podobnym brzmieniu, podobnej budowie
albo podobnym ksztacie graficznym, ale majce inne znaczenie.
25
Niekiedy
wiadomie wykorzystuje si je jako rodek stylistyczny, gwnie w publicysty-
ce i literaturze artystycznej, i wwczas nie s uwaane za bdy. Jeeli s uywa-
ne niewiadomie i niecelowo, wiadcz o maym dowiadczeniu jzykowym,
23 Wprowadzenie do frazeologii
24
Kontekst - tu: cz tekstu potrzebna do zrozumienia uytego w nim wyraenia.
25
Por. Magorzata Kita, Edward Polaski: Sownik paronimw, czyli wyrazw mylonych.
Warszawa 2004. Autorzy trafnie nazywaj paronimy wyrazami (wyraeniami) blisko-
brzmicymi.
braku wiedzy, nieodpowiednim przyswojeniu frazeologizmw i niewaciwym
ich kojarzeniu ze znaczeniem. Bd najczciej polega na myleniu jednego ze
skadnikw lub przestawianiu szyku wyrazw.
Na przykad: Pracownicy winni zaniedba *pojechali na zielon trawk. Za-
miast zwrotu poszli na zielon trawk zostali zwolnieni z pracy uyto podob-
nego, ktry znaczy wyjechali z miasta w celach rekreacyjnych.
*Jasna rzecz, e kiedy przechodzimy przez ulic, powinnimy uwaa na prze-
jedajce samochody. Zamiast wyraenia rzecz jasna oczywicie uyto formy
z przestawionymi wyrazami, ktra znaczy rzecz o jasnej barwie.
Bdy wyrazowe z pogranicza frazeologii
Polegaj one na wprowadzaniu nieuprawnionych pocze wyrazowych,
ktre na pozr maj wygld i struktur frazeologizmu, ale z powodu wypaczo-
nego znaczenia albo niewaciwej budowy zwizkiem frazeologicznym nie s.
Naley zwrci uwag, e form takich nie uwaamy za bdne, jeli s ele-
mentem gry jzykowej (np. w poezji, dowcipie) albo zostay uyte w szczegl-
nej sytuacji, w ktrej zmienia si znaczenie jednego ze skadnikw. W zdaniu
Ja wspinaem si po skosie, a on prosto do gry zwrot wspina si do gry
(patrz niej) zosta uyty poprawnie, poniewa nadawca tylko tak mg do-
kadnie okreli odmienno sposobu wspinania si.
Natomiast w zdaniu Nasz kot wspaniale wspina si do gry zwrot wspina
si do gry jest niepoprawny, bo wspina mona si w zasadzie tylko do gry.
Konstrukcj, w ktrej jeden wyraz powtarza cz znaczenia drugiego wyrazu,
nazywamy pleonazmem.
Na przykad: *cofa si wstecz (poprawnie: cofa si), *cofa si do tyu (po-
prawnie: cofa si), *wraca z powrotem (poprawnie: wraca), *wspina si do
gry albo w gr (poprawnie: wspina si), *schodzi w d (tj. w kierunku do
dou; poprawnie: schodzi), *fakt autentyczny (poprawnie: fakt), *ciemny mrok
(poprawnie: ciemno; mrok), *masowa epidemia (poprawnie: epidemia),
*okres czasu (poprawnie: okres; czas), *wczesne czasy (poprawnie: owe czasy;
tamte czasy), *stuletnia rocznica (poprawnie: setna rocznica), *zdawa sprawo-
zdanie (poprawnie: zdawa spraw; skada sprawozdanie).
Podobnym bdem jest tautologia, ktra polega na dodaniu wyrazu blisko-
znacznego (synonimu), czyli powtrzeniu caych znacze.
Na przykad: *poprawa i polepszenie (zdrowia, gospodarki itp.; poprawnie: po-
prawa zdrowia; polepszenie zdrowia itp.), *ranga i znaczenie (polityczne, spo-
eczne itp.; poprawnie: ranga spoeczna; znaczenie spoeczne itp.), *toksyczny
i trujcy (poprawnie: toksyczny; trujcy), *(wzgldy, pogldy, procesy itp.)
gospodarcze i ekonomiczne (poprawnie: wzgldy gospodarcze; wzgldy ekono-
miczne itp.).
Wprowadzenie do frazeologii 24
Trzecim rodzajem bdu tej kategorii jest paradoks, w ktrym znaczenia
skadnikw wzajemnie si wykluczaj.
Na przykad: *dobra wada (poprawnie: wada, ktra w pewnych sytuacjach jest
zalet), *kto ma negatywne plusy (poprawnie: kto ma negatywne cechy), *sa-
ba silna wola (poprawnie: saba wola, brak woli, brak silnej woli).
Bdy te eliminujemy przez usunicie niepotrzebnego wyrazu albo za-
stpienie caego wyraenia poprawnym.
Oksymoron (antylogia), tj. figura stylistyczna oparta na metaforycznym
przeciwstawianiu znacze wyrazw, wystpuje gwnie w poezji i nie jest bdem
jzykowym (np. gorzkie szczcie, wymowne milczenie; por. cytat ze znanej kol-
dy: Ogie krzepnie, blask ciemnieje).
Bdy stylistyczne
W wielu sownikach przy hasach podaje si kwalifikatory. S to informa-
cje o przynalenoci hase do okrelonej dziedziny albo do typu stylu. W na-
szym sowniku najwaniejsze typy stylu okrelaj oznaczenia:
ksik. (ksikowy) posp. (pospolity, prostacki),
oficj. (oficjalny) urzd. (urzdowy, urzdniczy).
Jeli aden z tych kwalifikatorw nie wystpuje przy hale, to znaczy, e
naley ono do typu stylu starannego.
W wypowiedzi, w ktrej dbamy o poprawno i chcemy zachowa szacu-
nek do odbiorcy, uywamy zwizkw frazeologicznych starannych.
Frazeologizmw ksikowych uywamy w zasadzie w jzyku pisanym,
rzadziej w sytuacjach oficjalnych.
Frazeologizmy pospolite s uywane w swobodnej rozmowie dobrych zna-
jomych, ktrzy nie musz dba o wyraanie szacunku do siebie. W innych sytu-
acjach s odbierane jako przejaw braku wychowania i wyksztacenia.
Uywanie frazeologizmw pospolitych jest przyczyn najczstszych b-
dw i usterek stylistycznych. Osoby niewprawne nie odrniaj stylu pospoli-
tego od starannego. Wwczas niewiadomie wprowadzaj niezrczne wyrazy
lub zwroty, ktre ra odbiorc nastawionego na suchanie i czytanie wypo-
wiedzi estetycznie lepszych.
Frazeologizmy oficjalne s uywane w przemwieniach i innych wypo-
wiedziach kierowanych do duej liczby ludzi, gwnie w polityce, w czasie
uroczystoci, wanych wizyt itp.
Frazeologizmy urzdowe (urzdnicze) wystpuj w jzyku administracji,
take w biznesie. Ra uyte w innych rodowiskach.
Bdem stylistycznym jest uywanie wyrazw, wyrae i zwrotw nale-
cych do jednego stylu, tam gdzie odczuwana jest konieczno uycia form z in-
nego. Brzmi wtedy pretensjonalnie albo miesznie.
25 Wprowadzenie do frazeologii
Literatura uzupeniajca
1. Bako M.: Sownik peryfraz, czyli wyrae omownych, Warszawa 2003.
2. Dbrwka A., Geller E., Turczyn R.: Sownik synonimw, Warszawa 2003.
3. Gody J.: Od Adama i Ewy zaczyna. May sownik biblizmw jzyka pol-
skiego, Krakw 1995.
4. Grzenia J.: Sownik poprawnej polszczyzny, wiat Ksiki, Warszawa 2003.
5. Hertz P., Kopaliski W.: Ksiga cytatw z polskiej literatury piknej od XIV
do XX wieku, Warszawa 1975.
6. Inny sownik jzyka polskiego. Red. M. Bako. T. I i II, Warszawa 2000.
7. Kopaliski W.: Sownik mitw i tradycji kultury, Warszawa 1985.
8. Kopaliski W.: Sownik symboli, Warszawa 1991.
9. Markiewicz H., Romanowski A.: Skrzydlate sowa, Warszawa 1990.
10. Markiewicz H., Romanowski A.: Skrzydlate sowa. Seria druga, Warszawa
1998.
11. Nowa ksiga przysw i wyrae przysowiowych polskich. Red. J. Krzya-
nowski. T. I-IV, Warszawa 1969.
12. Nowy sownik poprawnej polszczyzny PWN. Red. A. Markowski, Warszawa
1999.
13. Mldner-Nieckowski P.: Wielki sownik frazeologiczny jzyka polskiego,
wiat Ksiki, Warszawa 2003.
14. Pawelec R.: Wiea Babel. Sownik wyrazw obcych nie tylko dla gimnazja-
listy, Warszawa 1999.
15. Stabrya S.: Mitologia grecka i rzymska. Sownik szkolny, Warszawa 1997.
16. Wilamowski M., Wnk K., Zyblikiewicz L.: Leksykon polskich powiedze
historycznych, Krakw 1998.
Wprowadzenie do frazeologii 26