Piotrkowskie Zeszyty Historyczne, T.

12 (2011)


Witold Jarno
(Instytut Historii U, d)

STAN DYSCYPLINY W OKRGACH WOJSKOWYCH W PIERWSZYCH LATACH PO
ZAKOCZENIU II WOJNY WIATOWEJ (1945-1949)

Dyscyplina wojskowa, oznaczajca podporzdkowanie si onierzy przepisom oraz kar-
no i rygor odgrywa wan rol w kadej armii. Podobnie byo take i w WP
1
w pierw-
szym okresie po zakoczeniu II wojny wiatowej, kiedy to stanowio ono obok si aparatu
bezpieczestwa jeden z filarw nowego systemu wadzy. Oczywicie na stan dyscypliny i
szeroko rozumianego morale wojska wpywa wiele czynnikw, w tym w szczeglnoci uwa-
runkowania spoeczno-polityczne, ekonomiczne i rodzinne. W przypadku pierwszej grupy
wizao si to z wyrobieniem wrd onierzy postawy patriotycznej, z gotowoci do po-
wicenia ycia dla dobra Ojczyzny, czego nieodzownym elementem byo uznawanie przez
skad osobowy armii istniejcych rzdw za jedyne legalne rdo wadzy narodu. Jednake
w odniesieniu do sytuacji z poowy lat 40. XX w. by z tym powany problem, gdy dla wik-
szoci wczesnego spoeczestwa polskiego, zarwno Krajowa Rada Narodowa i Polski Ko-
mitet Wyzwolenia Narodowego, jak i pniejszy Rzd Tymczasowy, byy wadz narzucon
narodowi polskiemu przez Zwizek Radziecki. Z tego te wzgldu, dua cz poborowych z
lat 1944-1945 nie uznawaa nowej wadzy za legaln, czego konsekwencj w tym okresie
byo uchylanie si od poboru, ktre objo co najmniej 50 tys. osb
2
.
Wikszo onierzy wczesnego WP pochodzia z poboru przymusowego, przez co ich
pogldy odzwierciedlay nastroje wikszej czci spoeczestwa nieufnie lub wrcz wrogo
ustosunkowanego do nowego porzdku narzuconego przez komunistw. Rwnie masowa
obecno oficerw sowieckich w polskiej armii, zajmujcych w niej kluczowe stanowiska
dowdczo-sztabowe, nie sprzyjaa ksztatowaniu wrd onierzy postaw przychylnych wo-
bec nowej wadzy i zwizanego z ni wojska. Kolejnym elementem utrudniajcym komuni-
stom przejcie penej kontroli nad armi bya obecno w szeregach wojska kilku tysicy ofi-
cerw i podoficerw wywodzcych si z armii II RP oraz fakt, e wielu modych oficerw
tzw. LWP miao za sob dziaalno w podziemiu zwizanym z Polskim Pastwem Podziem-
nym. Std te w pierwszym okresie powojennym a szczeglnie w latach 1945-1947 wrd
onierzy czsto wystpoway pogldy nieprzychylne dla nowej wadzy, co powodowao in-
tensyfikacj pracy politycznej w wojsku, przyspieszenie procesu usuwania z szeregw armii
tzw. elementw wrogich klasowo lub niepewnych politycznie oraz zaostrzenie represji gro-
cych niezdyscyplinowanym onierzom. Z drugiej strony poprzez stopniowe angaowanie
coraz wikszej liczby onierzy w rnego rodzaju akcjach polityczno-propagandowych oraz
dziaaniach skierowanych przeciw podziemiu zbrojnemu nowa wadza podja starania, by
przekona ich do susznoci narzuconej przez ni linii politycznej oraz dokonujcych si
przeobrae spoeczno-gospodarczych, zaostrzajc zarazem represje, jakie groziy wojsko-
wym jawnie wyraajcym pogldy sprzeczne z obowizujcym kierunkiem ideologicznym.
Wszystkie te dziaania doprowadziy do tego, e pogldy nieprzychylne wobec wadzy komu-

1
W tekcie uyto nastpujcych skrtw: AP Archiwum Pastwowe, CAW Centralne Archiwum Wojskowe,
DOW Dowdztwo Okrgu Wojskowego (okrelonego), DP Dywizja Piechoty, GZI Gwny Zarzd In-
formacji, GZPW Gwny Zarzd Polityczno-Wychowawczy, IPN BU Instytut Pamici Narodowej Biuro
Udostpniania, ABAON, Archiwum Biblioteki Akademii Obrony Narodowej, MON Ministerstwo Obrony
Narodowej, OW Okrg Wojskowy (okrelony), pp puk piechoty, WOP Wojska Ochrony Pogranicza, WP
Wojsko Polskie, LWP Ludowe Wojsko Polskie.
2
. Kamiski, Polacy wobec nowej rzeczywistoci 1944-1948. Formy pozainstytucjonalnego, ywioowego opo-
ru spoecznego, Toru 2000, s. 224-227.

Stan dyscypliny w okrgach wojskowych


111
nistycznej w szeregach wojska zaczy stopniowo ulega ograniczeniu, cho oczywicie by
to proces dugotrway i zoony
3
.
Kolejn wan przyczyn wpywajc na stan dyscypliny byy zagadnienia natury eko-
nomicznej, odbijajce si w przypadku zej sytuacji materialno-bytowej onierzy take w
najbardziej karnych armiach na spadku morale, a nawet na jawnie okazywanym nieposusze-
stwie. Tego typu trudnoci wystpoway na szerok skal take i w powojennym WP.
Ogromne zniszczenia wojenne, jakimi dotknita zostaa Polska w wyniku II wojny wiatowej,
znalazy swoje odbicie nie tylko w tragicznej sytuacji ekonomicznej caego spoeczestwa,
ale take i w zej sytuacji socjalno-bytowej onierzy WP. Zniszczenia wojenne nie ominy
m.in. koszar i innych obiektw wojskowych, z ktrych wiele znajdowao si w zym stanie
technicznym, wymagajcym powanych nakadw finansowych, za wiele innych uytkowa-
nych obiektw wojskowych nie posiadao odpowiedniego zaplecza socjalnego
4
. Na porzdku
dziennym byy take i inne negatywne zjawiska, jak np. pijastwo, wystpujce zwaszcza
wrd kadry oficerskiej i podoficerskiej
5
. Jako charakterystyczny przykad mona tu poda
wspomnienia Wadysawa Honkisza z czasw jego suby w 9 pcz w kocu lat 40.: Nie kady
wykorzystywa w sposb waciwy wolny czas, a take swoje miesiczne uposaenie. Wdka
na og bya zawsze pod rk, kompania do pokera take. Innych rozrywek byo brak
6
.
Rwnie czstym zjawiskiem byy przestpstwa gospodarcze, polegajce na nielegalnej sprze-
day ywnoci, wgla oraz wielu innych wyrobw, ktre zamiast na potrzeby wojska trafiay
na czarny rynek. Do tego typu dziaa skaniaa onierzy wczesna sytuacja gospodarcza
kraju, w ktrym brakowao praktycznie wszystkiego oraz stosunkowo saba wykrywalno
tego typu przestpstw. Ponadto, innymi istotnymi elementami wpywajcymi na morale i stan
dyscypliny wrd onierzy byy zagadnienia natury rodzinnej, niemono przystosowania
si przez cz z nich do rygorw dyscypliny wojskowej oraz czsto nienajlepsze relacje pa-
nujce pomidzy podwadnymi i przeoonymi, co dodatkowo wpywao na osabienie morale
wojska
7
.
O poziomie dyscypliny w armii, wiadczya oczywicie nie tylko skala przestpstw po-
penionych przez onierzy, ale take ilo wykrocze i kar dyscyplinarnych nakadanych na
nich przez przeoonych. Nie mona w tym zakresie zapomnie take o udzielanych pochwa-
ach i nagrodach, gdy w przeciwnym wypadku uzyskany obraz sytuacji byby jednostronny.
Do grupy przestpstw popenianych najczciej przez onierzy naleay: dezercje, samowol-
ne oddalenia, tchrzostwo, naruszenie karnoci i porzdku wojskowego, naduywanie wadzy
i korupcja, napady i rabunki, kradziee, przestpstwa przeciwko yciu i zdrowiu (w tym z
uyciem broni palnej), udzia w nielegalnych organizacjach oraz zbrodnie stanu i przestp-
stwa polityczne. Z kolei do najczstszych wykrocze dyscyplinarnych, karanych bezpored-
nio przez przeoonych lub dowdcw jednostek, zaliczano: naruszenie przepisw wojskowej
suby wartowniczej, krtkotrwae samowolne oddalenie si, sprzeczki z przeoonymi i nie-
oddawanie im honorw, niedbay stosunek do broni i suby wojskowej, czyny naganne mo-

3
Wojsko Polskie na froncie wschodnim 1943-1945. Wybr materiaw rdowych, wybr i oprac. C. Grzelak,
H. Staczyk, S. Zwoliski, Warszawa 1994, s. 156-157; . Kamiski, Polacy wobec nowej rzeczywistoci ,
s. 224-225.
4
Wojsko Polskie na froncie wschodnim , s. 158-160.
5
Jako przykad mona tu poda pismo wojewody rzeszowskiego do dowdcy 9 DP z 25 VI 1946 r., w ktrym
czytamy m.in.: Obywatelu pukowniku zwracam si do was i prosz o wydanie rozkazu podlegym wam jednost-
kom wojskowym znajdujcym si na terenie m. Rzeszowa, by zachowyway si kulturalnie, a przede wszystkim,
by nie naduyway alkoholu (AP Rzeszw, Urzd Wojewdzki w Rzeszowie, sygn. 36, t. 122. Pismo wojewody
rzeszowskiego do dowdcy 9 DP z 25 VI 1946 r.).
6
W. Honkisz, Droga mojego ycia, [w:] Pamitniki oficerw, wybra i opracowa S. Reperowicz, Warszawa
1970, s. 421.
7
T. Piro, Armia ze skaz. W Wojsku Polskim 1945-1968 (wspomnienia i refleksje), Warszawa 1994, s. 27-28.

Witold Jarno


112
ralnie (zwaszcza pijastwo) oraz niedbay stosunek do nauki. Natomiast w odniesieniu do
pochwa i nagrd najczstszymi byy: pochwaa ustna, pochwaa ustna przed frontem od-
dziau, pochwaa ogoszona w rozkazie, udzielenie urlopu poza kolejk, darowanie kary dys-
cyplinarnej, obdarowanie onierza upominkiem lub nagrod pienin, odznaczenie oraz
awans o jeden stopie.
Na przeomie 1944 i 1945 r. dyscyplina w WP, a zwaszcza w jednostkach tyowych, bya
bardzo saba, o czym meldoway dowdztwa wikszoci z nich. Dla przykadu, w lutym
1945 r. w 21 Zapasowym Puku Artylerii jej stan okrelono nastpujco: Dyscyplina na po-
ziomie niezadowalajcym, s wypadki pijastwa i niesumiennego stosunku do pracy
8
. Niski
poziom dyscypliny utrzymywa si w wojsku do 1946 r., po czym w wyniku dziaalnoci
aparatu polityczno-wychowawczego, sdownictwa wojskowego oraz Informacji Wojskowej
zacz ulega stopniowej poprawie. Wpyw na to miao take polepszenie warunkw mate-
rialno-bytowych onierzy oraz swoista stabilizacja sytuacji politycznej po sfaszowanych
wyborach do Sejmu Ustawodawczego. Tym niemniej jeszcze w latach 1945-1946 stan dyscy-
pliny pozostawia z punktu widzenia wadz wojskowych wiele do yczenia, czego przy-
kadem moe by fakt, e jeszcze wiosn 1946 r. w niektrych pododdziaach dochodzio do
wsplnych spotka i zabaw onierzy WP z czonkami zbrojnego podziemia niepodlego-
ciowego, a take przypadkw unikania walki lub dobrowolnego oddawania broni w trakcie
prowadzonych przez wojsko dziaa antypartyzanckich tego typu zjawiska miay w owym
czasie miejsce m.in. w 53 pp z 15 DP, 62 pp z 18 DP, 18 pp z 6 DP, 34 pp z 8 DP, 47 pp z 14
DP
9
.
W pierwszym okresie powojennym czstym zjawiskiem w kraju byy kradziee mienia
pastwowego i prywatnego oraz powszechne zwaszcza na ziemiach poniemieckich sza-
brownictwo. W trudnej sytuacji gospodarczej kraju, take w wojsku dochodzio do szeregu
naduy gospodarczych i kradziey mienia, dokonywanych nie tylko przez zwykych onie-
rzy, ale take kadr oficersk, ktra wspieraa rne uroczystoci i prywatne imprezy zasoba-
mi z magazynw i gospodarstw wojskowych. Z powodu braku wgla, w latach 1945-1946
czstym zjawiskiem by rwnie dokonywany przez wiele jednostek wojskowych nielegalny
wyrb lasu i sprzeda drewna na czarnym rynku. W pobliu wikszoci garnizonw docho-
dzio w owym czasie do rozwinicia nielegalnego handlu z wojskiem, z ktrego wielu onie-
rzy (gwnie pionu kwatermistrzowskiego) czerpao korzyci finansowe. ycie kulturalne
wikszoci kadry polegao w pierwszym okresie powojennym gwnie na libacjach, odbywa-
jcych si niejednokrotnie w kasynach. W wyniku naduywania alkoholu onierze wdawali
si w bjki lub innego rodzaju utarczki z osobami cywilnymi lub funkcjonariuszami MO i
UB. Czstym zjawiskiem w owym czasie byo take nagminne uywanie broni palnej, z kt-
rej strzelano dla wiwatu na zabawach, co pod wpywem alkoholu prowadzio do wielu zra-
nie, a nawet zabjstw. Alkohol by take przyczyn licznych wypadkw samochodowych z
udziaem pojazdw wojskowych
10
.
Najjaskrawsz form osabienia dyscypliny w wojsku byy dezercje onierzy. Zjawisko
to wynikao z wielu rnych przyczyn, spord ktrych do najwaniejszych naleay: obawa
przed utrat ycia, za sytuacja materialno-bytowa, ze traktowanie przez przeoonych, tsk-
nota za rodzin, obawa przed odpowiedzialnoci karn za popenione w trakcie suby czyny
zabronione, a take z motyww, ktre mona by okreli jako polityczne, np. z powodu nie-
zgadzania si z celami lub sposobami prowadzenia wojny, czy te z braku zgody na sub w

8
Archiwum Akt Nowych, KC PZPR, sygn. 295/VII/165. Meldunek dzienny o dezercjach i wypadkach nadzwy-
czajnych w WP z 24 II 1945 r.
9
IPN BU Warszawa, sygn. 836/3. Raport sprawozdawczy GZI o stanie moralno-politycznym WP za rok 1946.
10
S. Dronicz, Wojsko i politycy. Od Berlinga do Komorowskiego, Warszawa 2002, s. 38-39.

Stan dyscypliny w okrgach wojskowych


113
armii pastwa nie uznawanego za prawowit wadz
11
. wczesn atmosfer panujc w WP
ukazuj wspomnienia Tadeusza Piro, ktry opisa m.in. nastpujc sytuacj w 36 pal 14
DP: W moim dywizjonie szefem sztabu [] by porucznik z Armii Krajowej [] po kilku ty-
godniach przyszed do mnie i z niezwyk szczeroci powiedzia: Panie kapitanie, nie mog
suy w puku, ktrym dowodzi Rosjanin, w dywizji cae kierownictwo jest rosyjskie, posta-
nowiem wrci do lasu. Mwi to, eby by pan przygotowany na moje zniknicie. Dobrze
odpowiedziaem znikaj pan, bd kry to przez trzy dni, ale po tym zoe meldunek do or-
ganw cigania. [] Dzi podobny wypadek i tego rodzaju rozmowa mnie samemu wydaj
si niewiarygodne, ale by to rok 1945, wojska nie opuszcza jeszcze nastrj wojennej anar-
chii, a poniewa wojna si skoczya nie byo dnia, aby jaki onierz nie wyparowa z
puku
12
.
Dezercje w latach 1943-1948 byy niemal zjawiskiem powszechnym, cho w miar upy-
wu czasu ich natenie powoli malao. Wedug danych Informacji Wojskowej, w omawianym
okresie z WP zdezerterowao ogem 24.109 onierzy, z czego: 5.793 w latach 1943-1944
(24,0%), 13.776 w 1945 r. (57,1%)
13
, 3.444 w 1946 r. (14,3%), 837 w 1947 r. (3,5%)
oraz 259 w 1948 r. (1,1%)
14
. Zdecydowan wikszo spord nich (okoo 95%) stanowili
podoficerowie i szeregowcy. Najwiksze nasilenie omawianego zjawiska odnotowano w la-
tach 1944-1945, po czym ulegao ono stopniowemu zmniejszaniu. Tylko w okresie od sierp-
nia do grudnia 1944 r. zdezerterowao z WP co najmniej 2.273 onierzy (w tym 1.908 z 1 i
2 Armii WP, 225 z jednostek zapasowych, 60 ze szk oficerskich i 50 z innych jedno-
stek), za w I poowie 1945 r. liczba ta zwikszya si do 3.907 onierzy (w tym 1.464 zde-
zerterowao z jednostek zapasowych, 853 ze szk oficerskich, 345 z jednostek 1 i 2 Armii
WP oraz 1.102 z pododdziaw Wojsk Wewntrznych)
15
. Jak wspomniano, najwiksz ska-
l omawiane zjawisko przybrao w 1945 r., kiedy to dezercji ulego a 5,64% oglnego stanu
wojska (co 18 onierz), podczas gdy w 1946 r. ju tylko 1,81% (co 55 onierz), w 1947 r.
0,52% (co 193 onierz), za w 1948 r. zaledwie 0,16% (co 618 onierz) stanu armii
16
.
Trudno wszake stwierdzi, czy s to liczby w peni wiarygodne, gdy w sprawozdaniu doty-
czcym analizy wypadkw nadzwyczajnych za 1948 r. podano, e w owym roku odnotowano
w armii a 373 dezercje, czyli o ponad 40% wicej ni poda Wadysaw Tkaczew
17
. Tego
typu rozbienoci w odniesieniu do rnych zestawie wystpuj niestety czsto w dokumen-
tach wojskowych, co dodatkowo utrudnia analiz zagadnienia. Liczba dezerterw z WP w
latach 1943-1948 wynoszca wedug danych Informacji Wojskowej 24.109 onierzy, zostaa
przez ukasza Kamiskiego w oparciu o analiz danych GZPW podniesiona do okoo
27 tys., a po uwzgldnieniu w tym zakresie jednostek Korpusu Bezpieczestwa Wewntrzne-
go miaa sign nawet okoo 30 tys. onierzy
18
. Wskanik dezercji z WP z lat 1943-1946

11
. Kamiski, Polacy wobec nowej rzeczywistoci , s. 225.
12
T. Piro, Armia ze skaz , s. 26.
13
Dla przykadu 2 III 1945 r. zdezerterowa jeden z batalionw 28 pp z 9 DP liczcy 380 onierzy, za w
dniach 23-27 marca kolejnych 200 onierzy z jednostek 8, 9 i 10 DP (Teczka specjalna J.W.Stalina. Raporty
NKWD z Polski 1944-1946, oprac. T. Cariewskaja, A. Chmielarz, A. Paczkowski, E. Rosowska i S. Rudnicki,
Warszawa 1998, s. 197 i 231).
14
W. Tkaczew, Powstanie i dziaalno organw Informacji Wojska Polskiego w latach 1943-1948. Kontrwy-
wiad wojskowy, Warszawa 1994, s. 247.
15
ABAON, sygn. 5909, A. Pryciak, Udzia jednostek WP w walce z podziemiem zbrojnym w okresie sierpie
1944-czerwiec 1945, s. 64-66 i 102-107.
16
W. Tkaczew, Powstanie i dziaalno organw Informacji , s. 246-247; ABAON, sygn. 46544, Z. Duda,
Organizacja i zarys dziaalnoci organw Informacji Wojska Polskiego w latach 1943-1948, s. 153-156.
17
IPN BU Warszawa, sygn. 842/18. Analiza wypadkw nadzwyczajnych w WP w 1948 r.; W. Tkaczew, Po-
wstanie i dziaalno organw Informacji , s. 247.
18
. Kamiski, Polacy wobec nowej rzeczywistoci , s. 224.

Witold Jarno


114
by znacznie wyszy ni w armii II RP i dopiero w 1947 r. powrci do normalnej skali
owego zjawiska wynoszcego kilkaset tego typu przypadkw rocznie
19
.
Spadek liczby dezercji wida, analizujc skal owego zjawiska w poszczeglnych miesi-
cach, gdy o ile jeszcze w styczniu 1945 r. zdezerterowao z WP 2.955 onierzy, w maju
1.637, a we wrzeniu 1.612 onierzy (w tym 27 oficerw), to w grudniu tego roku 567
20
(w
tym 29 oficerw), w maju 1946 r. 264 (w tym 11 oficerw), w grudniu 117 (w tym 6 ofice-
rw), w sierpniu 1947 r. 71 (w tym 4 oficerw), w grudniu 1947 r. 55 (w tym 4 oficerw), za
w padzierniku 1948 r. zaledwie 34. W I kwartale 1948 r. z WP zdezerterowao ogem 144
onierzy (w tym 8 oficerw), a wic przecitnie 48 dezerterw miesicznie, podczas gdy rok
pniej w I kwartale 1949 r. liczba dezerterw spada do 63, co oznaczao, e rednio dezer-
terowao miesicznie w tym czasie ju tylko 21 onierzy
21
. S to jednak dane oglne odno-
szce si do caoci WP. Z kolei z analizy niepenych danych okrelajcych poziom de-
zercji w okrgach wojskowych trudno wycign w peni wiarygodne wnioski na temat skali
owego zjawiska w odniesieniu do poszczeglnych okrgw. Wedug fragmentarycznych da-
nych pomidzy jesieni 1945 r. a jesieni 1948 r. statystycznie najwicej przypadkw de-
zercji miao miejsce w jednostkach podlegych DOW I, w ktrych odnotowano w listopadzie
1945 r. 16,1% ogu dezercji w WP, 23,1% w grudniu 1946 r. oraz 20,6% w padzierniku
1948 r., a take w jednostkach podlegych DOW III, gdzie odnotowano 12,4% ogu dezercji
w listopadzie 1945 r., 21,4% w grudniu 1946 r., 21,8% w grudniu 1947 r. i 20,6% w pa-
dzierniku 1948 r. Oznaczao to, e w obu tych okrgach wojskowych w latach 1945-1948
miao miejsce rednio po okoo 19% przypadkw dezercji odnotowanych w owym czasie w
caym wojsku. Do okrgw wojskowych, w ktrych ilo dezercji mona by okreli jako
redni, naleay w omawianym okresie OW V i OW VII, w ktrych w kocu 1945 r. odno-
towano po 13,0-13,5% wszystkich przypadkw dezercji, po czym w latach 1946-1947 wiel-
ko ta wahaa si w granicach od 9,1 do 5,5%, za na przeomie 1948 i 1949 r. wzrosa do
poziomu wynoszcego po okoo 15-17% ogu przypadkw dezercji w siach zbrojnych. Na
podobnym cho nieco niszym poziomie wystpowao omawiane zjawisko take w obu
zachodnich okrgach wojskowych, tj. OW II i OW IV, w ktrych przecitnie odnotowywano
w latach 1945-1948 po okoo 10-15% caoci przypadkw dezercji
22
.

19
W II poowie lat 20. dezerterowao z WP rednio okoo 500 onierzy rocznie, za w kocu lat 30. liczba ta
wzrosa do okoo 3 tys., lecz wikszo z nich dobrowolnie powracaa do jednostek szerzej: . Kamiski,
Polacy wobec nowej rzeczywistoci , s. 232; J. Suliski, Dezercje w okresie midzywojennym, Wojsko i Wy-
chowanie 1997, nr 3, s. 56-58; P. Stawecki, Przestpczo i wymiar sprawiedliwoci w wojsku II Rzeczypospoli-
tej, Mars 2003, T. 14, s. 36.
20
CAW, GZPW, sygn. IV.502.1, t. 176. Raport o wypadkach nadzwyczajnych w WP za grudzie 1945 r. O skali
rozbienoci na temat dezercji wystpujcej w dokumentach wojskowych moe wiadczy fakt, e w innym
sprawozdaniu liczba dezerterw w grudniu 1945 r. wyniosa 538 (Archiwum Akt Nowych, KC PZPR, sygn.
295/VII/167. Schemat wypadkw nadzwyczajnych i dezercji za grudzie 1945 r.).
21
CAW: GZPW, sygn. IV.502.1, t. 176. Raport o wypadkach nadzwyczajnych w WP za grudzie 1945 r. oraz
Raport o wypadkach nadzwyczajnych w WP za maj i czerwiec 1946 r., t. 320. Sprawozdanie GZPW za luty
1947 r., t. 170. Sprawozdanie GZPW za listopad 1945 r., t. 186. Raport o dezercjach w WP za I kwarta 1947 r.;
Gabinet Ministra ON, sygn. IV.500.1/A, t. 132. Sprawozdanie GZPW za kwiecie i sierpie 1947 r. oraz za III i
IV kwarta 1948 r. oraz t. 136. Analiza do danych statystycznych o wypadkach nadzwyczajnych w wojskach
ldowych w miesicu padzierniku 1948 r.; Departament Poboru i Uzupenie, sygn. IV.501.2, t. 240. Wypadki
nadzwyczajne w WP za XII 1946 r.; ABAON, sygn. 46544, Z. Duda, Organizacja i zarys dziaalnoci , s.156.
Oprcz okrgw wojskowych, okoo 10-20% dezercji dotyczya onierzy jednostek podlegych instytucjom
centralnym, ktra stopniowo rosa z 10,6% w listopadzie 1945 r. do a 32,7% w grudniu 1947 r., po czym szyb-
ko zmalaa do minimalnego poziomu, dziki czemu ju w IV kwartale 1948 r. nie odnotowano w tych jednost-
kach ani jednej dezercji, za w I kwartale 1949 r. jedynie jeden taki przypadek.
22
CAW: GZPW, sygn. IV.502.1, t. 176. Raport o wypadkach nadzwyczajnych w WP za grudzie 1945 r. oraz
Raport o wypadkach nadzwyczajnych w WP za maj i czerwiec 1946 r., t. 320. Sprawozdanie GZPW za luty
1947 r., t. 170. Sprawozdanie GZPW za listopad 1945 r., t. 186. Raport o dezercjach w WP za I kwarta 1947 r.;

Stan dyscypliny w okrgach wojskowych


115
Na stosunkowo staym poziomie utrzymywa si w latach w 1945-1948 procentowy
udzia oficerw wrd ogu dezerterw, ktry wynosi przecitnie po okoo 5%, po czym na
przeomie 1948 i 1949 r. spad on do poziomu 2-3%. Stopniowo malaa take liczba dezercji
zbiorowych oraz dezercji z broni. Dla przykadu, jeszcze w listopadzie 1945 r. mia miejsce
w OW III przypadek zorganizowanej dezercji 44 onierzy w 15 pp wchodzcym w skad
5 DP
23
co nie byo w owym czasie zjawiskiem rzadkim, podczas gdy w padzierniku
1948 r. odnotowano w WP ju tylko jeden przypadek zbiorowej dezercji, w ktrej uczestni-
czyo w OW I dwch (sic!) onierzy oraz dwa przypadki dezercji z broni
24
.
Przytoczone niepene dane nie pozwalaj jednak, jak wspomniano, w peni opisa skali
zjawiska dezercji w poszczeglnych okrgach wojskowych w latach 1945-1949, a jedynie
zasygnalizowa ow problematyk. Dodatkowym utrudnieniem jest fakt, e czsto w spra-
wozdaniach wojskowych podawano wspln liczb dla przypadkw dezercji i samowolnego
oddalenia si, ktre miao co prawda znamiona dezercji, lecz rnio si od niej samodziel-
nym i zazwyczaj szybkim powrotem onierzy do wasnych jednostek (w 1947 r. 35% przy-
padkw opuszczenia szeregw wojska karanych byo nie jako dezercja, lecz jako samowolne
oddalenie, za w 1948 r. a 80%)
25
. Tylko w marcu 1948 r. w wojskach ldowych ukarano
dyscyplinarnie 754 onierzy za samowolne oddalenie si, za w listopadzie tego roku ju
890
26
. W skali oglnej, w latach 1947-1948 spord ogu skazanych przez sdy wojskowe
onierzy WP okoo 1/3 stanowiy przypadki dezercji i samowolnego oddalenia si (1.291
wyrokw z tego tytuu w 1947 r. i 1.273 wyroki w 1948 r.)
27
.
Dezerterzy z wojska byli poszukiwani zarwno przez polskie wadze, jak i oddziay
NKWD, ktre tylko w latach 1944-1945 zatrzymay 3.456 dezerterw
28
. Oglna liczba uj-
tych dezerterw w latach 1944-1948 nie jest znana, wiadomo jednake, e pomidzy lipcem
1944 r. a grudniem 1948 r. sdy wojskowe (okrgowe, garnizonowe, dywizyjne oraz rodza-
jw si zbrojnych) skazay za dezercj cznie 9.958 onierzy. Uwzgldniajc jednak fakt, e
w pojedynczych przypadkach byli oni sdzeni take przez wojskowe sdy rejonowe oraz sdy
dorane . Kamiski szacuje liczb skazanych dezerterw na ponad 10 tys., z czego okoo
25% osdzono w 1945 r., prawie 40% w 1946 r. oraz okoo 35% w latach 1947-1948. Ozna-
czao to, e w latach 1945-1948 ukarana zostaa 1/3 onierzy, ktrzy zdezerterowali z szere-
gw wojska, lecz naley pamita, e za owe czyny popenione przed kocem 1948 r. sdy
wojskowe wymierzay kary take i w okresie pniejszym. Pocztkowo celem odstraszania
od dezercji polityka karna wobec tego zjawiska bya niezwykle surowa, gdy w 1944 r. a
31,9% sdzonych dezerterw skazano na kar mierci, lecz stopniowo ulegaa ona w tym za-
kresie zagodzeniu. W 1945 r. na kar mierci skazano ju tylko 8,7% sdzonych dezerte-
rw, w 1947 r. zaledwie 0,14%, za w 1948 r. z tego tytuu nie zasdzono ju adnej kary

Gabinet Ministra ON, sygn. IV.500.1/A, t. 132. Sprawozdanie GZPW za kwiecie i sierpie 1947 r. oraz za III i
IV kwarta 1948 r. oraz t. 136. Analiza do danych statystycznych o wypadkach nadzwyczajnych w wojskach l-
dowych w miesicu padzierniku 1948 r.; Departament Poboru i Uzupenie, sygn. IV.501.2, t. 240. Wypadki
nadzwyczajne w WP za XII 1946 r.
23
CAW, GZPW, sygn. IV.502.1, t. 170 . Sprawozdanie GZPW za listopad 1945 r.
24
CAW, Gabinet Ministra ON, sygn. IV.500.1/A, t. 136. Analiza do danych statystycznych o wypadkach nad-
zwyczajnych w wojskach ldowych w padzierniku 1948 r.
25
CAW, Departament Personalny, sygn. IV.500.4, t. 154. Sprawozdanie statystyczne z czynnoci sdw i proku-
ratur wojskowych za 1948 r.
26
CAW, GZPW, sygn. IV.502.1, t. 139. Sprawozdanie ilociowe wykrocze dyscyplinarnych oraz pochwa i
nagrd w wojskach ldowych za listopad 1948 r.; t. 195. Zestawienie ilociowe wykrocze dyscyplinarnych oraz
pochwa i nagrd w wojskach ldowych za marzec 1948 r.
27
CAW, Departament personalny, sygn. IV.500.4, t. 154. Sprawozdanie statystyczne z czynnoci sdw i proku-
ratur wojskowych za 1948 r.
28
. Kamiski, Polacy wobec nowej rzeczywistoci , s. 233.

Witold Jarno


116
mierci. Przejawem agodzenia polityki karnej wobec tego typu przestpstw bya nie tylko
malejca liczba wyrokw mierci, ale take wyrokw powyej 5 lat wizienia, ktrych jesz-
cze w 1944 r. zasdzono w odniesieniu do a 52,5% ogu skazanych dezerterw, za
w 1948 r. zaledwie wobec 1,7%
29
.
O niskim stanie dyscypliny w wojsku w pierwszym okresie powojennym wiadczy wy-
ranie rwnie liczna onierzy skazanych za rnego rodzaje przestpstwa przez sdy woj-
skowe, ktre wedug sprawozdania z dziaalnoci suby sprawiedliwoci WP za 1946 r.
osdziy ogem 8.685 onierzy
30
(w tym 1.274 oficerw co stanowio 14,7% skazanych)
31
.
W kolejnych dwch latach stan dyscypliny ulega stopniowej poprawie, co potwierdzaj take
liczby skazanych w tym czasie onierzy, ktre zmniejszyy si o ponad poow do 3.831
wojskowych w 1947 r. (w tym 524 oficerw 13,7% skazanych) oraz 3.834 w 1948 r. (w tym
627 oficerw 16,3% skazanych). Wraz z powoln popraw dyscypliny zmieniay si rw-
nie proporcje okrelonych grup przestpstw, gdy spord ogu skazanych onierzy: za
dezercj osdzono 41,9% w 1946 r., 33,7% w 1947 r. i 33,2% w 1948 r., za przestpstwa
przeciwko mieniu 27,0% w 1946 r., 24,1% w 1947 r. i 25,1% w 1948 r., za przestpstwa
wartownicze i przeciw karnoci 20,8% w 1946 r., 30,0% w 1947 r. i 26,2% w 1948 r., za
przestpstwa przeciwko yciu i zdrowiu 5,5% w 1946 r., 4,4% w 1947 r. i 5,9% w 1948 r.
oraz za przestpstwa polityczne (m.in. udzia w nielegalnych organizacjach, szpiegostwo,
nielegalne posiadanie broni, czy sabota) 4,8% w 1946 r., 7,8% w 1947 r. i 9,6% w 1948 r.
Jak wida, w latach 1946-1948 zmniejszeniu procentowemu ulegaa wrd skazanych katego-
ria dezerterw z prawie 42% do 33%, podczas gdy na prawie niezmienionym poziomie
utrzymywaa si kategoria skazanych za przestpstwa przeciwko mieniu (okoo 25-27%) oraz
przeciwko yciu i zdrowiu (okoo 5,0-5,5%). Zwikszeniu ulega natomiast kategoria skaza-
nych za przestpstwa wartownicze i przeciw karnoci (z 21% do prawie 30%) oraz za prze-
stpstwa polityczne (z niecaych 5% do prawie 10%), cho w tym wypadku zapewne dotyczy-
o to osdzenia onierzy za czyny popenione znacznie wczeniej, gdy procesy w tego typu
sprawach trway z reguy duej
32
.
Stopniowemu zmniejszeniu w latach 1945-1949 ulegaa rwnie oglna liczba wypad-
kw nadzwyczajnych do ktrych zaliczano take przypadki dezercji. W lipcu 1947 r. odno-
towano w WP 160 przypadkw nadzwyczajnych (z tego 45 w OW III, 24 w OW I, 19 w OW
VII, 17 w OW IV, 15 w OW V i 8 w OW II), w wyniku ktrych mier ponioso 31 onierzy
(w tym 12 w OW III, 7 w OW VII, 6 w OW I oraz po 2 w OW II i OW IV), a 66 zostao ran-
nych
33
. Niemal ptora roku pniej, w padzierniku 1948 r. oglna liczba wypadkw nad-
zwyczajnych w wojskach ldowych spada do 119, z czego 24 odnotowano w WOP, 23 w
OW I, 18 w OW II, 15 w OW III, 14 w OW IV, po 9 w OW V i instytucjach centralnych
MON oraz 7 w OW VII. W ich wyniku mier ponioso ju tylko 12 onierzy, za 44 zo-
stao rannych, cho trzeba pamita, e w okresie jesienno-zimowym w spadek odnotowa-

29
. Kamiski, Polacy wobec nowej rzeczywistoci , s. 233-234.
30
Ogem sdy wojskowe w 1946 r. skazay 26.806 osb, w tym 8.685 wojskowych (32,4%) oraz 18.121 nie-
wojskowych (67,6%). Spord osb niewojskowych 6.584 osoby skazano za nielegalne posiadanie broni, 4.317
za udzia w przestpczych organizacjach oraz 1.269 za rabunek.
31
CAW, Gabinet Ministra ON, sygn. IV.500.1/A, t. 139. Sprawozdanie o organizacji i dziaalnoci suby spra-
wiedliwoci WP za 1946 r. Jednake jak to czsto bywao w zestawieniach statystycznych z tamtego okresu
w sprawozdaniu z czynnoci sdw i prokuratur wojskowych za 1948 r. (CAW, Departament Personalny MON,
sygn. IV.500.4, t. 154) podano, e w 1946 r. sdy wojskowe skazay 7.726 onierzy, w tym 1.094 oficerw oraz
6.632 szeregowych).
32
CAW, Departament Personalny MON, sygn. IV.500.4, t. 154. Sprawozdanie statystyczne z czynnoci sdw i
prokuratur wojskowych za 1948 r.
33
Ponadto mier ponioso 2 onierzy WOP (CAW, Gabinet Ministra ON, sygn. IV.500.1/A, t. 132. Sprawoz-
danie GZPW za sierpie 1947 r.

Stan dyscypliny w okrgach wojskowych


117
nych wypadkw nadzwyczajnych by niejako naturalny
34
. Najwiksz grup wrd nich sta-
nowiy 33 przypadki dezercji, w ktrych uczestniczyo 34 onierzy WP oraz 35 wypadkw
zwizanych z nieostronym obchodzeniem si z broni. Oprcz tego odnotowywano niemal
w kadym miesicu przypadki zabjstw, rozbojw, bjek i awantur dokonywanych przez
osoby wojskowe (gwnie z powodu naduywania alkoholu), samobjstw onierzy (3 przy-
padki w padzierniku 1948 r.), wypadki samochodowe, jak rwnie zagubienie broni lub ci-
le tajnych dokumentw
35
. Ogem w 1948 r. odnotowano w WP cznie 1.502 wypadki nad-
zwyczajne, w tym: 23 przypadki zbiorowego odmwienia wykonania rozkazu, 116 samo-
bjstw, 833 przypadki mierci lub zranienia w trakcie penienia suby, 60 rnego rodzaju
incydentw i bjek
36
, 97 wypadkw samochodowych oraz 373 dezercje, ktrych liczba w tym
raporcie bya jak wczeniej wspomniano niemal o poow wiksza od liczby podanej
przez W. Tkaczewa (259 dezercji w 1948 r.)
37
.
Ilo wypadkw nadzwyczajnych w 1948 r. ulega w ocenie wadz wojskowych nie-
wielkiemu zmniejszeniu w porwnaniu z poprzednim rokiem, lecz brak danych statystycz-
nych dotyczcych wypadkw nadzwyczajnych z tego roku uniemoliwia przeprowadzenie
gbszej analizy. Jak podano, w 1948 r. odnotowano ogem 1.502 wypadki nadzwyczajne, a
wic przecitnie okoo 125 w miesicu. Wrd 373 przypadkw dezercji byo 28 pojedyn-
czych dezercji z broni, 10 dezercji grupowych bez broni oraz dwie dezercje grupowe z bro-
ni (pierwszym przypadkiem bya ucieczka z broni dwch szeregowych z 14 DP, za drugim
dezercja z broni czterech marynarzy). Przecitnie odnotowywano wic w owym roku po
okoo 31 dezercji, co pokazywao coraz wyraniejsz popraw sytuacji w tym wzgldzie w
porwnaniu do lat poprzednich. Niemal cakowicie ustay w 1948 r. dezercje z powodu zych
warunkw socjalno-bytowych, zwikszya si za liczba dezercji wynikajcych z obawy
przed odpowiedzialnoci karn za popenione przestpstwa i naduycia gospodarcze. Naj-
czstszymi powodami dezercji staway si sprawy natury rodzinnej, widoczne zwaszcza w
okresach witecznych. Dezercji o podou politycznym wedug oficjalnych danych odno-
towano w 1948 r. r. jedynie 7 przypadkw, cho trudno stwierdzi czy jest to liczba wiary-
godna, czy te zmanipulowana przez wadze wojskowe dla celw statystycznych. Na wyso-
kim poziomie utrzymywaa si ilo przypadkw mierci lub zranienia w trakcie nieostrone-
go obchodzenia si z broni, w wyniku wypadkw samochodowych oraz przy rnych pra-
cach zwizanych ze sub. W 833 wypadkach tego typu mier ponioso w owym roku a
274 onierzy (w tym 45 oficerw), za okoo 750 zostao rannych
38
. Wysoka bya take licz-
ba samobjstw, gdy w 1948 r. odnotowano a 116 tego typu wypadkw, w tym 75 zako-
czonych mierci onierzy oraz 41 tzw. usiowa. Do najczstszych przyczyn podejmowania
prb samobjstw naleaa obawa przed odpowiedzialnoci za popenione przestpstwa lub
naduycia gospodarcze (32% przypadkw) oraz zawody miosne (27%). W cigu caego
1948 r. odnotowano take 23 przypadki zbiorowej odmowy wykonania rozkazu
39
, w czym

34
CAW, Gabinet Ministra ON, sygn. IV.500.1/A, t. 136. Analiza do danych statystycznych o wypadkach nad-
zwyczajnych w wojskach ldowych w padzierniku 1948 r.
35
CAW, Gabinet Ministra ON, sygn. IV.500.1/A, t. 136. Analiza do danych statystycznych o wypadkach nad-
zwyczajnych w wojskach ldowych w padzierniku 1948 r.
36
Najczciej spowodowane naduywaniem alkoholu przez onierzy spord 60 incydentw i bjek: 23 incy-
denty miay miejsce z funkcja riuszami UB i MO, za 37 dotyczyo rnych burd i awantur z osobami cywilny-
mi.
37
IPN BU Warszawa, sygn. 842/18. Analiza wypadkw nadzwyczajnych w WP w 1948 r.; W. Tkaczew, Po-
wstanie i dziaalno organw Informacji , s. 246-247.
38
Dla przykadu, w trakcie wicze poligonowych 62 pp z 18 DP 14 onierzy zostao rannych w wyniku nad-
miernego zblienia si wiczcych pododdziaw do linii ognia.
39
Dla przykadu: w 18 pp onierze jednej z kompanii namwieni przez czterech szeregowych nie pozwolili
sobie cina wosw, w 12 pp dwch onierzy bdc wiadkami Jehowy stanowczo odmwio zoenia przy-

Witold Jarno


118
zawarto 14 przypadkw zbiorowej odmowy pobrania posikw, a take 97 wypadkw samo-
chodowych spowodowanych najczciej nieostron jazd, nieuwag lub naduywaniem al-
koholu przez kierowcw, w ktrych zgino 23 onierzy, za okoo 100 zostao rannych
40
.
Pod jurysdykcj sdw i prokuratur wojskowych przekazywano onierzy, ktrzy popeni-
li przestpstwa lub cikie wykroczenia, za w pozostaych przypadkach obejmujcych wy-
kroczenia dyscyplinarne kary nakadali dowdcy jednostek lub bezporedni przeoeni o-
nierzy, ktrzy si owych czynw dopucili. Do najczstszych wykrocze dyscyplinarnych w
pierwszych latach powojennych jak wczeniej podano naleay: naruszenie przepisw
suby wartowniczej, krtkotrwae samowolne oddalenie si, sprzeczki z przeoonymi, nie-
dbay stosunek do broni i suby, czyny niemoralne oraz niedbay stosunek do nauki. W cigu
kilku lat wadzom wojskowym udao si stopniowo poprawi sytuacj w tym zakresie, gdy
liczba wykrocze dyscyplinarnych ulega zmniejszeniu z 9.026 przypadkw w maju 1946 r.
41

do 6.700 w listopadzie 1948 r.
42
, co oznaczao spadek o prawie 25% odnotowanych przewi-
nie wrd onierzy. Zmianie uleg take w omawianym okresie procentowy udzia poszcze-
glnych rodzajw wykrocze, gdy naruszenie przepisw suby wartowniczej zmalao z
8,5% w maju 1946 r. do 5,9% w listopadzie 1948 r., krtkotrwae samowolne oddalenie si
z 24,3% do 13,3%, sprzeczki z przeoonymi z 9,0% do 7,0% oraz czyny niemoralne z
9,0% do 5,9%
43
.
Z drugiej strony zwikszeniu ulega wielko wykrocze dotyczcych niedbaego stosun-
ku do suby z 30,3% do 42,2%, niedbaego stosunku do broni z 7,1% do 9,4% oraz niedba-
ego stosunku do nauki z 3,4% do 5,6% (inne wykroczenia zwikszyy si z 8,4% do
10,7%). Jak wida, w pierwszych latach powojennych zmniejszeniu ulega ilo powaniej-
szych wykrocze dyscyplinarnych, w wyniku czego pod koniec 1948 r. przewaay ju wy-
kroczenia drobniejsze. Do najczstszych kar nakadanych na onierzy naleay w owym cza-
sie: areszt (zwyky, cisy lub domowy w przypadku oficerw), prace poza kolejnoci, za-
kaz oddalania si z miejsca zakwaterowania oraz upomnienie lub nagana (ustna, ustna przed
frontem oddziau lub nagana ogoszona w rozkazie), za inne surowsze kary (jak m.in. obni-

sigi, w 6 pal onierze dwch baterii nie wykonali rozkazu podoficerw, za w 2 pcz 43 onierzy odmwio
wyjcia na gimnastyk.
40
IPN BU Warszawa, sygn. 842/18. Analiza wypadkw nadzwyczajnych w WP w 1948 r.
41
Podana liczba dotyczya wykrocze dyscyplinarnych w caym WP.
42
Tym razem podana liczba dotyczy wykrocze dyscyplinarnych w wojskach ldowych, gdy od jesieni 1947 r.
sporzdzano je oddzielnie dla wojsk ldowych, lotnictwa i MW.
43
CAW, GZPW, sygn. IV.502.1, t. 61. Sprawozdanie o praktyce dyscyplinarnej w WP za maj 1946 r.
oraz t. 139. Sprawozdanie ilociowe wykrocze dyscyplinarnych oraz pochwa i nagrd w wojskach ldowych za
listopad 1948 r.

Stan dyscypliny w okrgach wojskowych


119
enie stopnia, przeniesienie na nisze stanowisko, skierowanie do oddziau karnego
44
, czy
degradacje) stosowano znacznie rzadziej
45
.
Pod wzgldem iloci wykrocze dyscyplinarnych w 1946 r. pierwsze trzy miejsca zajmo-
way OW I, III i IV. Dla przykadu, wedug danych za maj 1946 r. wykrocze dyscyplinar-
nych dopucio si ogem w WP 9.026 onierzy, w tym 1.232 oficerw (13,5%), 2.313
podoficerw (25,5%) oraz 5.477 szeregowych (61,0%). Spord nich najwicej tego typu
przypadkw miao miejsce w OW I 1.950 (21,6% wszystkich wykrocze dyscyplinarnych)
oraz w OW IV 1.755 (19,4%) i OW III 1.501 (16,6%). W pozostaych okrgach liczba
wykrocze bya mniejsza i wyniosa: w OW V 1.116 (12,3%), w OW II 1.101 (12,2%), w
OW VII 605 (6,7%) oraz w OW VI 349 (3,9%). Reszta, czyli 649 wykrocze dyscypli-
narnych, miaa miejsce w jednostkach podlegych MW i lotnictwu
46
. Tendencja ta utrzymaa
si przez kolejna dwa lata, gdy w II poowie 1948 r. okrgami wojskowymi, w ktrych odno-
towywano najwiksz liczb wykrocze dyscyplinarnych, byy w dalszym cigu OW I, III i
IV, cho i w OW II zbliya si ona do podobnego poziomu co we wspomnianych trzech
okrgach, za w OW V i VII liczba tego typu przypadkw bya nadal znacznie mniejsza. Dla
przykadu, w listopadzie 1948 r. na 6.700 wykrocze dyscyplinarnych w wojskach ldowych:
1.236 (18,4%) odnotowano w OW IV, 1.070 (16,0%) w OW III, 962 (14,4%) w OW I, 958
(14,3%) w OW II, 557 (8,3%) w OW VII i 305 (4,6%) w OW V, co dawao cznie 76%
wszystkich wykrocze (pozostae 24% wykrocze dyscyplinarnych przypadao na: WOP
22,8% oraz instytucje podlege MON 1,2%)
47
.
Aby lepiej zobrazowa ciar gatunkowy i skal omawianego zjawiska, warto doda, e w
stosunku do caoci stanu osobowego poszczeglnych okrgw wojskowych wykrocze dys-
cyplinarnych dopucio si w maju 1946 r. 9,8% onierzy w OW III, 7,5% w OW IV, po 7%
w OW VI i VII oraz po 6% w OW I, II i V. W cigu kolejnych dwch lat nastpia rwnie i
pod tym wzgldem stopniowa poprawa sytuacji, gdy w lipcu 1948 r. w stosunku do caoci
stanu osobowego w poszczeglnych okrgach wojskowych wykrocze dopucio si po 5,6%
oglnego stanu onierzy w OW I i III, po 4,7% w OW II i IV, 4,4% w OW VII i 3,9%
w OW V (w WOP 5,1% oraz w instytucjach podlegych MON 3,8%)
48
. Wida wic wy-
ran popraw w tym zakresie, lecz stosukowo dua nadal liczba wykrocze pokazywaa, e
poziom dyscypliny w okrgach wojskowych ulega poprawie stosunkowo powoli.

44
W czerwcu 1945 r. wadze wojskowe postanowiy sformowa w kadym z szeciu okrgw wojskowych po
jednym batalionie karnym majcym etatowo liczy po 286 ludzi stanu staego i okoo 600 stanu zmiennego.
Ponadto utworzono jedna kompani karn w Modlinie podleg dowdcy OW I, lecz rozwizano j ju we wrze-
niu 1945 r. Nadzr nad oddziaami karnymi mia sprawowa wojskowy prokurator okrgowy waciwego okr-
gu wojskowego. W praktyce zamiast szeciu batalionw karnych sformowano jednak tylko dwa takie batalio-
ny. W Rembertowie utworzono 1 Batalion Karny, ktry w czerwcu 1946 r. przeformowano na samodzieln
kompani karn i przeniesiono do Dziadowa, a w sierpniu 1947 r. do Modlina. Do owego oddziau karnego
kierowano szeregowych i podoficerw z OW I, II i III. Z kolei w Niepoomicach (na obszarze OW V) utworzo-
no 2 Batalion Karny, do ktrego kierowano onierzy z OW IV, V, VI i VII. W czerwcu 1946 r. batalion ten
przeformowano na samodzieln kompani karn, ktr w sierpniu 1947 r. rozwizano, za znajdujcych si w
niej onierzy przekazano do kompanii karnej w Dziadowie (ABAON, sygn. 7969. H. liwa, Kompanie i od-
dziay karne w Wojsku Polskim w latach 1943-1956, s. 33-39).
45
CAW, GZPW, sygn. IV.502.1, t. 61. Sprawozdanie o praktyce dyscyplinarnej w WP za maj 1946 r. oraz t.
139. Sprawozdanie ilociowe wykrocze dyscyplinarnych oraz pochwa i nagrd w wojskach ldowych za listo-
pad 1948 r.
46
CAW, GZPW, sygn. IV.502.1, t. 61. Sprawozdanie o praktyce dyscyplinarnej w WP za maj 1946 r.
47
CAW, GZPW, sygn. IV.502.1, 139. Sprawozdanie ilociowe wykrocze dyscyplinarnych oraz pochwa i na-
grd w wojskach ldowych za listopad 1948 r.
48
CAW, GZPW, sygn. IV.502.1, t. 61. Sprawozdanie o praktyce dyscyplinarnej w WP za maj 1946 r. i t. 195.
Sprawozdanie o praktyce dyscyplinarnej w wojskach ldowych za lipiec 1948 r.

Witold Jarno


120
Tak jak praktycznie w kadej armii, take i w WP w pierwszych latach powojennych do-
chodzio w praktyce dyscyplinarnej do szeregu naduy popenianych przez przeoonych.
Spord wielu tego typu wypadkw mona przedstawi kilka charakterystycznych sytuacji,
jakie miay miejsce latem 1948 r. w OW III, gdzie w 32 pp w 8 DP (OW III) jeden z oficerw
postawi o pnocy szeregowca na kilkugodzinn tzw. stjk pod karabinem za nieuwag na
zajciach polityczno-wychowawczych, za w 2 puku czogw nietrzewy oficer wymierzy
jednemu z szeregowcw kar leenia przez 4 godziny na ziemi w rodku nocy. Jednake
wedug sprawozda wojskowych skala tego typu zdarze bya niewielka. Pamita jednak
naley, e tego typu naduycia zazwyczaj byy rzadko odnotowywane w raportach wojsko-
wych, tote mona przypuszcza, i zapewne byo ich znacznie wicej
49
.
Drugim elementem w praktyce dyscyplinarnej obok karania byo udzielenia pochwa i
nagrd, co miao by zacht dla onierzy do lepszego przestrzegania przez nich obowizu-
jcych przepisw i regulaminw wojskowych. Do najczciej udzielanych naleay jak
wczeniej podano: pochway (ustna, ustna przed frontem oddziau i pochwaa ogoszona w
rozkazie), udzielenie urlopu poza kolejnoci, darowanie kary dyscyplinarnej, obdarowanie
upominkiem lub nagrod pienin, nadanie odznaczenia lub awansowanie o jednej stopie.
Zazwyczaj w latach 1946-1948 ilo pochwa i nagrd bya niemal dwukrotnie wiksza od
liczby kar dyscyplinarnych, cho oczywicie rnie wygldaa w tym wzgldzie sytuacja w
poszczeglnych okresach, gdy dla przykadu: w maju 1946 r. pochwa i nagrd udzielono
ogem okoo 15 tys. wobec 9 tys. kar dyscyplinarnych, w grudniu 1947 r. 17,5 tys. po-
chwa i nagrd wobec 7,0 tys. kar, w lipcu 1948 r. 27,5 tys. pochwa i nagrd wobec 6,1 tys.
kar, czy te w listopadzie tego roku 12,1 tys. pochwa i nagrd wobec 6,7 tys. kar
50
.
Czsto wszake dochodzio do sytuacji, e pochwa udzielano w nadmiernym zakresie, co
niejako deprecjonowao ich znacznie jako rodka wychowawczego oddziaywania na onie-
rzy, czego przykadem moe by sprawozdanie GZPW za III kwarta 1948 r., w ktrym
wprost czytamy, e: W praktyce dyscyplinarnej na uwag zasuguje fakt znacznego wzrostu
iloci pochwa i zmniejszenie si iloci kar. [] Niemniej jednak zachodzi obawa, czy przy
takiej masowoci i powszechnoci udzielania pochwa, nastpia pewna ich dewaluacja.
Stwierdzilimy zbyt czste wypadki udzielania zbiorowych pochwa pododdziaom, ktre zaj-
y lepsze miejsca na koncentracji
51
. W rezultacie, jesieni 1948 r. liczba pochwa i nagrd
ulega pewnemu zmniejszeniu do poziomu odpowiadajcemu dwukrotnoci nakadanych na
onierzy kar dyscyplinarnych
52
. W odniesieniu do poszczeglnych okrgw wojskowych
podobnie jak w przypadku opisanych wczeniej kar take pod wzgldem iloci pochwa i
nagrd przodoway OW I, II, III i IV, cho i w pozostaych dwch okrgach (OW V i VII) ich
liczba utrzymywaa si na wysokim poziomie (w marcu 1948 r. w wojskach ldowych spo-
rd 13.757 udzielonych pochwa i nagrd: 20,6% miao miejsce w jednostkach OW III,
17,9% w OW IV, 13,1% w OW I, 12,9% w OW II, 10,2% w OW VII, 7,1% w OW V, za
16,6% w WOP i 1,4% w MON i jednostkach mu podlegych
53
. Przodujca pozycja OW I, II,
III i IV zarwno pod wzgldem wykrocze dyscyplinarnych, jak i udzielanych pochwa oraz

49
CAW, Gabinet Ministra ON, sygn. IV.500.1/A, t. 132. Sprawozdanie GZPW za III kwarta 1948 r.
50
CAW: GZPW, sygn. IV.502.1, t. 61. Sprawozdanie o praktyce dyscyplinarnej z WO za maj 1946 r. i t. 195.
Sprawozdanie ilociowe wykrocze dyscyplinarnych oraz pochwa i nagrd w wojskach ldowych za marzec,
lipiec i listopad 1948 r.; Gabinet Ministra ON, sygn. IV.500.1/A, t. 132. Sprawozdanie GZPW za IV kwarta
1947 r.
51
CAW, Gabinet Ministra ON, sygn. IV. 500.1/A, t. 132. Sprawozdanie GZPW za III kwarta 1948 r.
52
W listopadzie 1948 r. w caym WP udzielono 6,7 tys. kar z tytuu rnego rodzaju wykrocze oraz 12.140
pochwa i nagrd (CAW, GZPW, sygn. IV.502.1, t. 195. Sprawozdanie ilociowe wykrocze dyscyplinarnych
oraz pochwa i nagrd w wojskach ldowych za listopad 1948 r.).
53
CAW, GZPW, sygn. IV.502.1, t. 32. Zestawienie ilociowe wykrocze dyscyplinarnych oraz pochwa i nagrd
w wojskach ldowych za marzec 1948 r.

Stan dyscypliny w okrgach wojskowych


121
nagrd, wynikaa przede wszystkim z faktu, e to wanie w tych okrgach stany osobowe
wojska byy najwiksze, przez co liczba wykrocze i kar niejako z natury rzeczy bya
wysza ni w OW V i VII.
Naley jednak pamita, e stopniow popraw w zakresie dyscypliny osignito, stosujc
na szerok skal represyjn polityk kadrow w siach zbrojnych, ktrej celem byo wyelimi-
nowanie z wojska tzw. elementw wrogich i niepewnych, co miao suy nie tylko wik-
szemu upolitycznieniu armii ale rwnie wzmocnieniu dyscypliny. Ponadto Informacja
Wojskowa w latach 1945-1948 systematycznie zwikszaa sw dziaalno w szeregach woj-
ska, czego przejawem by m.in. wzrost liczby nieoficjalnych wsppracownikw suby in-
formacji pomidzy 1 V 1945 r. a 31 XII 1948 r. z 7.722 do 9.511 osb
54
, co oznaczao
wzrost o prawie 19%, podczas gdy faktyczny stan osobowy WP w tym samym czasie zmala
z okoo 420 tys. do okoo 164 tys., czyli o 60%. W praktyce tak wysoki stopie inwigilacji
szeregw wojska oznacza, e o ile jeszcze w maju 1945 r. jeden niejawny wsppracownik
przypada na 49 onierzy, to w grudniu 1948 r. ju na 17. Wymownym dowodem aktyw-
noci Informacji Wojskowej byo aresztowanie w latach 1944-1948 a 14.055 osb (w tym
3.443 za przestpstwa polityczne), z czego wikszo w latach 1944-1945
55
. W kolejnych
latach liczba aresztowanych przez Informacj Wojskow znacznie zmalaa do 2.266 osb w
1946 r., 830 w 1947 r. i 470 w 1948 r., cho oczywicie nie oznaczao to zagodzenia systemu
represji w wojsku, lecz wynikao z postpujcej indoktrynacji si zbrojnych i kontynuowania
przez wadze wojskowe polityki pozbywania si z armii onierzy (gwnie oficerw) nie-
chtnie lub wrogo ustosunkowanych do nowej powojennej rzeczywistoci
56
. Warto tu doda,
e celem rozbudowy aparatu Informacji Wojskowej obsadzonego w czasie wojny w znacz-
nym stopniu przez oficerw sowieckich, w marcu 1945 r. utworzono we Wochach pod War-
szaw Oficersk Szko Informacji
57
, w ktrej z kolei pokan cz suchaczy stanowili w
pierwszym okresie powojennym absolwenci Centralnej Szkoy Oficerw Polityczno-
Wychowawczych w odzi, ksztaccej kadry dla aparatu polityczno-wychowawczego, maj-
cego niebawem odgrywa coraz wiksz i waniejsza rol w siach zbrojnych
58
.
Wszystkie te dziaania, poczone ze stopniow popraw warunkw materialno-bytowych
onierzy i stopniowym zwikszaniem nakadw finansowych na rozwj si zbrojnych spo-
wodoway, e na pocztku lat 50 XX w. dyscyplina w wojsku przestaa stanowi wikszy
problem. Na zakoczenie omawianej problematyki warto doda, e w ocenie Dowdztwa
Wojsk Ldowych w kwietniu 1948 r. najwyszy poziom dyscypliny wystpowa w jednost-
kach OW I, za kolejne miejsca pod tym wzgldem zajy: OW III, OW V, OW II, OW VII i
OW IV
59
. S to oczywicie dane wyrywkowe i trudno na ich podstawie rzetelnie oceni po-
ziom dyscypliny we wszystkich okrgach wojskowych w II poowie lat 40., jednak z braku
bliszych danych porwnawczych na ten temat trudno owe zagadnienie szerzej omwi. Tym
niemniej, trzeba odnotowa, e z upywem czasu w omawianym okresie stan dyscypliny w
jednostkach podlegych wszystkich okrgom wojskowym rwnie ulega stopniowej popra-
wie, w wyniku czego pod koniec lat 40. sytuacja w tym zakresie ulega niejako normaliza-
cji.

54
Wedug danych z 31 XII 1947 r. z Informacj Wojskow wsppracowao w WP a 2.731 oficerw (co stano-
wio 31,8% caoci stanu kadry oficerskiej), za rok pniej (tj. 31 XII 1948 r.) 2.812 oficerw (34,4% kadry
oficerskiej) Z. Palski, Agentura Informacji Wojskowej w latach 1945-1956, Warszawa 1992, s. 38.
55
A. widerski, Informacja wojskowa w ludowym Wojsku Polskim, Wojsko i Wychowanie 1999, nr 10,
s. 68-69; Z. Palski, Agentura Informacji Wojskowej , s. 38 i zaczniki 2-4;
56
ABAON, sygn. 46544, Z. Duda, Organizacja i zarys dziaalnoci , s. 113.
57
Na pocztku 1946 r. zostaa ona przeniesiona do Warszawy, za w 1947 r. do Wesoej.
58
K. Staniszewski, Byem oficerem Informacji Wojska Polskiego, Warszawa 1999, s. 8-9.
59
ABAON, sygn. 6731. J. Marcickiewicz, Poznaski Okrg Wojskowy (1945 r. 1949 r.), s. 202.