W galerii Martin-Gropius Bau w Berlinie w dniach od 16 sierpnia 2013 roku do 6 stycznia

2014 miaa miejsce wystawa retrospektywna powicona twrczoci Meret Oppenheim

1
.
Zaprezentowana zostaa posta artystki, ktrej droga twrcza jest owiana tajemnic,
a prace wyrniaj si wrd dzie jej wspczesnych. Uwaana za surrealistk i feministk
sama odegnywaa si od przynalenoci do obydwu. Na wystawie zabrako jednak
jej najwaniejszego dziea, co paradoksalnie jedynie jeszcze bardziej zmitologizowao
t prac w moich oczach. Na podstawie niadania z futrem, chciaabym podj prb
wprowadzenia Freudowskiej kategorii niesamowitoci do narzdzi interpretacji twrczoci
Meret Oppenheim.
Meret Oppenheim (1913-1985) pochodzia ze Szwajcarii. W 1932 roku, w wieku 18 lat
wyprowadzia si do Parya i zacza si uczy w Acadmie de la Grande Chaumire.
Poznaa wwczas takich artystw jak Alberto Giacometti, Kurt Seligmann, Hans Arp,
Marcel Duchamp, Man Ray i Max Ernst. Od 1933 roku zacza wystawia razem
z surrealistami na Salonie Niezalenych. Synne dzieo artystki, niadanie w futrze,
powstao w 1936 roku. Rok pniej Oppenheim bya zmuszona wrci do Szwajcarii.
Tam zaja si konserwacj dzie sztuki i znika z ycia publicznego na prawie 20 lat.
Cierpiaa wwczas na depresj i dopiero w poowie lat 50. zacza z powrotem tworzy
i pozostaa aktywna artystycznie do koca ycia
2
.
Dorobek Oppenheim skada si zarwno z malarstwa, rzeby jak i obiektw. Jej prace
znajduj si na pograniczu surrealizmu ale rwnie geometryzmu, realizmu i abstrakcji.
W jej pracach wyrane s wpywy artystw, ktrych znaa, szczeglnie charakterystyczne
s wtki inspirowane Giacomettim. Jest to niezaprzeczalnie sztuka kobieca pierwiastek
Anna Rowiska
NIESAMOWITE DZIEO
MERET OPPENHEIM
eski wyrany jest niemal w kadym dziele.
Praca, ktrej najbardziej wypatrywaam, niestety nie pojawia si na wystawie: chodzi
o niadanie w futrze
3
. To dzieo, ktre si nie przedawnia nadal wywouje w widzu
trudne do opisania uczucia dyskomfortu i zainteresowania oraz otwiera drog do
wielowtkowej refeksji. Obejrze mona byo jedynie plakat zrobiony na podstawie
fotografi Man Raya
4
, wic nieobecno pracy bya nawet bardziej ewidentna.
W bogatym katalogu wydanym do wystawy odnajdujemy ciekawe eseje (napisane m.
in. przez Heike Eipeldauer, Elisabeth Bronfen i Abigail Solomon-Godeau), w ktrych
wystpuj prby zanalizowania prac Oppenheim teoriami Sigmunda Freuda. Autorzy
odnosz si do zarwno pojcia sublimacji jak i fetyszu, szeroko opisywanych przez niego
elementach ludzkich dziaa i podwiadomoci. Pominito jednak, niedocenion wci,
kategori unheimliche, niesamowite, ktre moe tworzy siln podpor teoretyczn
dla twrczoci artystki. Chciaabym zanalizowa niadanie w futrze od ktem pojcia
niesamowitoci, pominwszy wszelkie interpretacje, majce swoje korzenie w innych
kategoriach albo ideologiach, poniewa te tematy, zostay wyczerpane w bogatej historii
recepcji i krytyki tego dziea sztuki.
Niesamowite, unheimliche, to pojcie, ktre funkcjonuje w mowie potocznej jednak
zostao uchwycone i dokadnie opisane przez Ernsta Jentscha w eseju O psychologii
niesamowitego (1906)
5
. Pniej doprecyzowania dokona Sigmund Freud w rozprawie
zatytuowanej Niesamowite (1906)
6
. Filozof opisuje tam szereg elementw, ktre
charakteryzuj t kategori. Sprowadzajc do krtkiej defnicji naleaoby powiedzie,
e niesamowite jest przeciwiestwem tego, co samowite, czyli swojskie, znajome,
domowe. To co, co powinno pozosta w ukryciu, a wyszo na jaw, to potwierdzenie
ludzkich ukrytych obaw lub animistycznych, nieuwiadomionych wierze
7
.
niadanie z futrze jest jednym z pierwszych dzie Oppenheim. Wok powstania obiektu
narosa legenda, podobno pomys by wynikiem rozmowy, ktr artystka przeprowadzia
z Pablem Picassem i Dor Mar w Caf de Flor, gdy Picasso obserwujc bransoletk,
ktr Oppenheim zrobia sobie z drutu i sierci powiedzia, e wszystko da si pokry
skr. Gdy par tygodni pniej Andr Breton poprosi Oppenheim o prac na wystaw
surrealistw artystka zaproponowaa t wanie prac: fliank, na spodeczku z yk,
wszystko pokryte sierci gazeli mongolskiej
8
. Artystka stworzya niadanie w futrze
majc zaledwie 23 lata. Stao si dzieem emblematycznym dla defniowania cech
charakterystycznych dla sztuki wspczesnej. Ten stworzony podczas impulsu przedmiot
wraz z upywem czasu przeistoczy si w fetysz o wartoci historycznej.
Oppenheim wprowadzia wiat zwierzcy do obiektw codziennego uytku, odara
je z ich pierwotnej funkcji. Zgadzao si z to postulatem Andr Bretona, ktry mia
wwczas na ni ogromny wpyw, e kluczem do uzyskania wyyn artystycznych jest
zniszczenie przyzwyczajenia
9
. Widzom z jednej strony futro kojarzy si z gaskaniem
i przyjemnoci, z drugiej strony sam pomys o piciu z takiego naczynia budzi obrzydzenie
i widz niemal czuje usta pene zwierzcych wosw. Tak reakcj na dzieo mona
zaliczy do afektywnych. Wygld obiektu, jego nieznane przeznaczenie i oryginalny
wygld powoduje dysonanse kognitywne, ktre miay powodowa, by umys wybiera
nowe cieki rozumowania, takie, ktre jedynie obiekt z dziedzin sztuki i religijnoci
moe stymulowa.
niadanie w futrze funkcjonowao jako dzieo surrealistyczne. Pasowao do wytycznych
opisanych przez Bretona poniewa byo oniryczne, symboliczne, realistyczne i wirtualne,
mobilne i milczce, fantomowe, znalezione etc.
10
To oderwanie od poprzedniej funkcji
i nadanie nowej, absurdalnej usytuowao obiekt w wiecie surrealistw, w ktrym
pozostaje do tej pory i w ktrego kontekcie jest opisywane.
W latach 30. Oppenheim eksperymentowaa z maskami i przebraniami, ktre pokrywaa
futrem jak np. ta Maska (1936), stworzya take serie biuterii, pokryte sierci. By
to materia, z ktrym czsto pracowaa, zanim stworzya niadanie w Futrze, wwczas
bya to gwnie biuteria.
Praca bya odczytywana w kontekcie seksualnym, szczeglnie, e artystka bya znana
z duych zainteresowa tym tematem i prb odzwierciedlenia w swojej twrczoci
tej sfery ludzkiego ycia. Chocia teraz wydawa si to moe nadinterpretacj, to
byo to bardziej oczywiste w 1930 roku, gdy teorie Freuda byy znacznie bardziej
popularne, szczegln przychylno zyskay w krgach surrealistw. yka miaa
reprezentowa mczyzn, kubek kobiet, za spodek by przestrzeni rozgrywania si
wizi
11
. Pierwsze erotyczne interpretacje wypyway od samego Bretona, ktry zachca,
by prac nazwa Le dejeneuner en fourrure, ktre miao by odniesieniem do noweli
Leopolda Sacher-Masocha Venus a la fourrure (1870). Cech skandalizujc, wedug
Bretona, miao nie by wyuzdanie a ubranie flianki budzce wiadomo, e pod
futrem ley zagadkowa nago
12
. W tym wypadku dziko i erotyczna transgresja mogy
by czytane albo jako ujawniane domowego, albo dzikiego optania. Ta dysfunkcja
zwykej flianki wskazuje na ch odrzucenia dominacji codziennoci i zastpienie jej
niezwykym, niecodziennym, innym.
W pewnych interpretacjach flianka, majca symbolizowa domowo i pierwiastek
eski, obrosa futrem, czyli dzikim pierwiastkiem mskim, co miaoby wskazywa na
kwestie mskiej dominacji
13
. Interpretacja niezbyt przekonujca, jednak przyjcie flianki
jako kontekstu domowoci, swojskoci prowadzi do niemal literalnego zamieniania
si samowitoci w niesamowito. Freud zwraca uwag na to, e po duszej analizie
samowite i niesamowite okazuj si by jednym i tym samum, samowite zaczyna
oznacza swoje przeciwiestwo
14
, czym monaby tumaczy transgresywno tego
dziea.
Praca Oppenheim, wedug kategorii Freudowskich, naley do tego, co przeraliwe,
co wywouje lk i groz, co za sprowadza si do tego, co od dawna znane, znajome.
Znany obiekt jest poddany alienacji przez subwersywn artystyczn defnicj jego
funkcji. Chocia widzimy to jako co do dotykania, brakuje mu podstawowych form
samo-defnicji, samo-odniesienia.
Freud opisuje, e uczucie niesamowitego pojawia si, gdy co, co jest martwe
wykazuje due podobiestwo do tego, co ywe
15
. W wypadku dziea Oppenheim
niepokj budzi nie fakt oywienia flianki, ale podwiadome kwalifkowanie jej do
kategorii martwych cia zwierzcych wystawionych na widok publiczny. Przywodzi na
myl wypchane zwierz, lub skr wiszc nad kominkiem. Niegdy ywe, obecnie
martwe, wystawione na widok publiczny. Taki wygld flianki jest podwiadomie
przypisywany wiatu zwierzcemu.
Podstawowym elementem twrczoci Meret Oppenheim s wpywy baniowoci
i oniryzmu. Std powinno by trudniej, rozumujc za Freudem, osign poziom
niesamowitoci, poniewa niepewno intelektualna wobec obiektu nie jest podstaw
do uzyskania charakterystycznego dla niesamowitoci uczucia niepokoju i braku
poznawczych skojarze wobec przedmiotu
16
. Z drugiej strony, w tym moe tkwi
tajemnica niesamowitoci niadania z futrem, zgodnie z tym, co pisze Freud w innym
miejscu atwo dochodzi do niesamowitego, gdy dochodzi do rozmycia granicy
midzy fantazj a rzeczywistoci
17
. Ustanowienie niesamowitego w plastycznym
dziele sztuki i w literaturze nie moe by transponowane, poniewa podejcie do
podmiotu jest skrajnie rne. W wypadku prac Oppenheim to niemal wprowadzenie
elementu ze wiata bani do realnej rzeczywistoci, co co wydawaoby si lee poza
ludzk percepcj i wyobrani pojawia si w naszym otoczeniu wywoujc poznawczy
dysonans. Co, co powinno pozosta w ukryciu, ale jednak si ujawnio
18
.
Ogarniajce uczucie niesamowitoci jest cile zwizane z animizmem, charakterystycznym
dla ludw pierwotnych i zdawao by si, zanikym we wspczesnym wiecie. We
wspczesnym czowieku drzemie upiony animizm i cho w przypadku tematw takich
jak mier jest szczeglnie widoczny, to rwnie podobnie jest z urzeczywistnianiem si
snw. niadanie w futrze jest obiektem, ktry znajduje si na granicy ludzkich bojani
i pierwotnych wierze, dlatego mona rozwaa go w kategorii niesamowitoci.
Klucz do korzenia niesamowitoci tej pracy tkwi w domowoci flianki. Gdyby obydwa
elementy byy egzotyczne to obiekt ten byby zaledwie nieznany, pochodzcy
w caoci ze wiata snu czy bani. Wykorzystanie w pracy obiektu znanego, codziennego,
dao podany efekt dualistycznego odbioru: z jednej strony odrzucenia z obrzydzenia,
z drugiej skojarze z czym znanym.
By osign peni freudowskiej analizy dziea, naleaoby omwi take kwestie
fetyszu, jednak tutaj skupiam si jedynie na jednej odsonie flozofi niemieckiego
myliciela.
W tym eseju omwiam jedynie jedn prac Meret Oppenheim, ale niesamowito
monaby odnale take w innych jej dzieach. W tym samym roku co niadanie
w futrze powstao Fur Gloves (1936), rkawiczki pokryte sierci, w ktrych wyrniay
si jedynie, dorobione z drewna, kocwki palcw z pomalowanymi paznokciami.
Obiekt interpretowany jako transgresywna przemiana czowieka w zwierz lub bardziej
feministycznie: krytyka powszechnego postrzegania kobiety jako znajdujcej si
pomidzy natur, a kultur. Wszdzie, gdzie artystka wykorzystywaa transformatywny
potencja rzeczy i materiaw mona pokusi si o prb odnalezienia niesamowitego
w jednej z odson, ktre opisuje Sigmund Freud.
1. http://www.berlinerfestspiele.de/de/aktuell/festivals/gropiusbau/archiv_mgb/mgb_archiv_ausstellungen/
veranstaltungsdetail_mgb_ausstellungen_55897.php
2. P. Frank, The Monumental Life And Art Of Meret Oppenheim, The Hufngtom Post, 03.27.2014
3. Nie zostao wypoyczone przez Museum od Modern Art, w ktrym si znajduje
4. Fur Cup Poster, na podstawie fotografi Man Raya, 1971
5. E. Jentsch, On the Psychology of the Uncanny, Angelaki Journal of the Theoretical Humanities, 2: 1996,
nr 1, s. 7-21
6. S. Freud, Niesamowite, Pisma psychologiczne, tum. R. Reszke, Warszawa 1997
7. Op. cit., s. 235-262
8. H. Eipeldauer, Meret Oppenheims Masquerades, Meret Oppenheim Retospective, kat. wyst. Berlin 2013,
s. 17
9. Op. cit.
10. A. Solomon-Godeau, Ferishism Unbound, Meret Oppenheim Retospective, kat. wyst. Berlin 2013 s. 46
11. S. Rhyner, The Clothed, the Naked, and the Exposed Subconscious Sexuality in 20 th Century Surrealism,
Wisonsin 2013, s. 735
12. H. Eipeldauer, s. 18
13. S. Rhyner, s. 736
14. S. Freud, s. 260-261
15. Op. cit., s. 256
16. S. Freud, s. 260-261
17. S. Freud, s. 241
18. S. Freud, s. 259