1

MISH UW
Nr albumu 276948

Taczcy Pies
Posta performera wedug Jerzego Grotowskiego oraz Tatsumi Hijikata

Tatsumi Hijikata by japoskim choreografem oraz zaoycielem nowego gatunku scenicznego
na pograniczu taca oraz performance art- Butoh. Wrd swoich wielu inspiracji- do ktrych moemy
zaliczy teksty Yukio Mishima, Jean Geneta oraz ilustracje Hansa Bellmera- staym punktem
odniesienia w jego praktyczno-teoretycznych rozwaaniach bya figura zwierzcia. W swoim
manifecie z 1969 roku pt. Gdy widz psa jestem zazdrosny pisa:
Kiedy widz dzieci rzucajce kamieniami w stron wyndzniaego kundla, ktry stara si
tylko usun w cie z dala od ich zoci- czuj zazdro. Czemy? Dlatego, e to wanie pies wygrywa
w tej konfrontacji. Pies kusi dzieci, i nie baczc na konsekwencje, wystawia si na ich zo.
1

Figura wyndzniaego kundla wyrzuconego poza spoeczestwo, ale rwnoczenie
prowadzcego z nim perwersyjn gr bya staym elementem jego rozwaa. Tancerz Butoh
mia z niego bra przykad, pies mia by jego mistrzem oraz przewodnikiem po wiecie.
Niezbdne w tym momencie jest okrelenie kontekstu historycznego dla praktyki Hojikaty:
jego twrczo przypada na okres powojenny, ktry stanowi dla Japoczykw traumatyczny
moment upokorzenia oraz zachwiania dotychczasowej tosamoci. Posta psa miaa dla
Hojikaty podwjne znaczenie: z jednej strony stanowia wiadectwo upadku, z drugiej
obiecywaa now wiedz oraz nowe umiejtnoci. Bya ambiwalentn figur szyderstwa oraz
apoteozy, Take wedug Freuda, rodzaj ludzki lepiej pozna swoj paradoksaln natur
przechodzc przez seri nastpujcych po sobie upokorze. Jednym z nich jest odkrycie
wasnej zwierzcoci. Pogodzenie zwierzcoci i duchowoci w czowieku to najtrudniejsze
zadanie, ale wanie ono funduje sztuki performatywne. Takie podejcie w Polsce jest
kojarzone przede wszystkim z metod teatraln oraz reysersk Jerzego Grotowskiego.
Grotowski we Florencji w 1985 roku mwi:

1
Hijikata Tatsumi, From Being Jealous of a Dogs Vein, TDR: The Drama Review 44.1 (2000)
2

I wtedy pojawia si, na dwch kracach tego samego rejestru, jakby obecno dwch
rnych biegunw: bieguna instynktu i bieguna wiadomoci. Normalnie nasza letnio
codzienna sprawia, e trwamy zawieszeni pomidzy nimi, i nie jestemy ani w peni
zwierzciem, ani w peni czowiekiem, niejasno cyrkulujc midzy jednym a drugim. Ale w
prawdziwych technikach tradycyjnych i w prawdziwych performing arts obydwa skrajne
bieguny s w nas obecne jednoczenie. Oznacza to: by u pocztku, sta u pocztku.
Pocztek to caa wasza natura rdowa, obecna teraz, tutaj. Wasza natura rdowa wraz ze
wszystkimi swymi aspektami: boskimi i zwierzcymi, instynktownymi i emotywnymi.[...] A
owo napicie pomidzy dwoma biegunami daje peni, sprzeczn w sobie i tajemnicz.
2

Niewtpliwie obie twrcze drogi - Hijikaty oraz Grotowskiego- bardzo silnie wynikay z
przey wojennych obu narodw. Hoijikata odwoywa si do swoich dowiadcze jako sieroty w
zniszczonej Japonii, Grotowski odnosi si do rzeczywistoci obozowej
3
. Wsplny obu twrcom by
powojenny kryzys antropocentryzmu, ktry zachwia ca machin definiujc ramy czowieczestwa.
Chocia Grotowski nigdzie nie odwoywa si do figury psa- jego pisma s raczej kojarzone z
manichejsk figur bliskowschodniego wa- wielokrotnie w jego spektaklach spotykamy posta
performera, ktry renegocjuje granice midzy ludzkim a nie-ludzkim:
Mamy wic w naszym ciele- ciao dawne, rzec by si chciao: ciao gada. Z drugiej strony
obserwujc rozwj ludzkiego embriona, mona sobie wrcz wyobrazi obecno gada w jednym z
jego wczesnych stadiw.
4
.
Taka perspektywa bya u obu twrcw bardzo silnie zwizana z prba reinterpretacji ciaa czowieka,
rozpisania go na nowo:
Uwielbiam obserwowa swoje koci ebrowe, ale wydaje mi si, e klatka piersiowa psa jest
jeszcze bardziej doskonaa. yje we mnie taki obraz: jest deszczowy dzie, widz psie ebra i jestem
oszoomiony ich piknem. Od samego pocztku w Butoh nie byo miejsca na zbdny tuszcz oraz na
obfite ksztaty. Tylko skra i koci, oraz minimum misni- to jest mj idea.
5

Ezoteryczna nauka o nowym czowieku widzi jego redukcj do stanu zwierzcego a
zwierzco staje si obiektem swoistej, parareligijnej kontemplacji. Taka interpretacja- teoretycznie
rozpisana przez Georgesa Batailla oraz Giorgia Agambena- opisuje zwierzco jako wci jeszcze

2
Jerzy Grotowski: Tu es le fils de quelquun, tekst odczytu wygoszonego 15 lipca 1985 roku we Florencji w
Gabinetto Viesseux z okazji otwarcia Workcenter of Jerzy Grotowski w Pontederze; przekad na podstawie
wersji francuskiej i angielskiej Ludwik Flaszen, Didaskalia. Gazeta Teatralna 2000 nr 39 (padziernik), s. 13.
3
Grzegorz Nizioek, Polski Teatr Zagady, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2013.
4
Jerzy Grotowski: Tu es le fils de quelquun, tekst odczytu wygoszonego 15 lipca 1985 roku we Florencji w
Gabinetto Viesseux z okazji otwarcia Workcenter of Jerzy Grotowski w Pontederze; przekad na podstawie
wersji francuskiej i angielskiej Ludwik Flaszen, Didaskalia. Gazeta Teatralna 2000 nr 39 (padziernik), s. 15.
5
Hijikata Tatsumi, From Being Jealous of a Dogs Vein, TDR: The Drama Review 44.1 (2000)
3

niewykorzystan potencjalno posthumanistycznego sposobu ycia: czowiek zanurza si w
przestworze gdzie nie obowizuje adne prawo kierunku- gra-d, przd-ty- i gdzie mona
swobodnie dryfowa niczym woda w wodzie. Zwierzco nie oznacza wic tu wycznie
upokarzajcej redukcji. Nie jest to degradacja, przeciwnie- zgodnie z ruchem transcendencji w d
opa na pozycj zwierzt oznacza znale si blisko sacrum. Okrelenie blisko nie jest tu
przypadkowe: czowiek nie moe utosami si w peni ze zwierzciem, moe wszak przyblia si do
niego, aspirujc do jego gadkiej, zanurzonej w bycie, egzystencji:

Zwierz istniej w wiecie jak woda w wodzie. [] Nic nie zrywa absolutnej cigoci. []
Apatyczne spojrzenie zwierzcia po odbytej walce to znak egzystencji cakowicie przystajcej do
wiata, w ktrym porusza si ona jak woda w wodzie
6
.

Jednak w pismach Hijiakaty moemy zaobserwowa pewien paradoks: z jednej strony pragnie
utosami si z odrzucon, wstrtn figur kundla, z drugiej postrzega j jako modernistyczny idea
czystych linii oraz ksztatw. W jego wyobrani to co z zaoenia ma budzi odraz, zostaje w gecie
sublimacji od razu transmutowane w abstrakcyjny idea. Paradoks ten generuj ca seri
konsekwencji. Jedn z nich jest cakowite wyparcie z tego wiata kobiet. Kontekst ten jest ju
widoczny w poprzednim cytacie gdzie zbdny tuszcz oraz obfite ksztaty s wedug mnie
jednoznacznym odniesieniem do ciaa kobiecego. W innych fragmentach sprawa jest jeszcze bardziej
konkretniej nazwana:

Jeeli przez skr psa mog przewitywa bkitne yy oznacza to, e ciao kobiety jest
cakowicie niepotrzebne. Nawet teraz kiedy pisz to zdanie kobieta nie jest w stanie mi w niczym
pomc. Jestem o tym dogbnie przekonany, to rozumienie pynie prosto z mojego serca.
7

Chocia pierwsza cz zdania dotyczca bkitnych y jest dla mnie niezrozumiaa- dalsza
cz nie pozostawia zudze co do braku miejsca dla kobiet w wiecie oraz sztuce Hijikaty. Co
ciekawe bardzo podobny mechanizm jest take obecny u Grotowskiego- zwrciy na to ostatnio uwag
m.in. Agata Adamiecka oraz Weronika Szczawiska w ich artykule Pe Performera
8
. Analizujc
spektakl Ksie Niezomny wskazay jak bardzo zudne mog by prby sztucznego uniwersalizmu.
Odwoujc si do tekstu Schenchnera Exoduction: Shape-shifter, shaman, trickster, artist, adept,
director, leader, Grotowski przypomniay:

Grotowski jest chasydem take pod jeszcze innym wzgldem, bardzo symptomatyczny jest
jego stosunek do kobiet. Oczywicie byy silne aktorki w jego zespole m.in. Rena Mirecka oraz Maud

6
Georges Bataille, Theory of Religion, trans. Robert Hurley, New York: Zone Books 1992, str. 26
7
Hijikata Tatsumi, From Being Jealous of a Dogs Vein, TDR: The Drama Review 44.1 (2000)
8
Agata Adamiecka-Sitek, Weronika Szczawiska, Pe Performera, Didaskalia: gazeta teatralna, 17/100 (2010).
4

Robart. Ale z zasady byli to mczyni. Seksizm tkwi gboko w strukturze mylenia Grotowskiego i
wyrasta z jego przekonania o esencjonalnych rnicach jakie istniej midzy pciami.
9


Mimo wic radykalnego podejcia do ciaa obu twrcw- Hijikaty oraz Grotowskiego- ich
mylenie pozostaje ograniczone do sfery mskiej. Performer-taczcy pies- jest istot o bardzo
okrelonej pci.
Moemy wic zaobserwowa bardzo ciekawy mechanizm: postulat stawania si
zwierzciem zostaje odcity od wiata abiektw, misistoci ciaa oraz dowiadczenia kobiet. To
co miao by transgresyjnym aktem podwaenia agambenowskiej maszyny antropologicznej zostaje
cakowicie zagarnite przez wysoki dyskurs modernistyczny obecny zarwno u Grotowskiego jak i
Hijikaty. Fakt ten jest ciekawym przyczynkiem do ponownego rozpatrzenia wspczesnych zwizkw
midzy feminizmem a animal studies, ktre bywaj porwnywane pod wzgldem celw oraz
problemw na jakie staraj si odpowiedzie. Przykad Hijikaty stanowi pod tym wzgldem
ostrzeenie jak atwo osignicia emancypacji ( a za takie niewtpliwie naley uzna rozchwianie
dominujcej struktury antropologicznej) mog zosta ponownie zawaszczone przez narracje
patriarchalne. W przypadku Hijikaty moemy take doda inny niepokojcy aspekt: twrca Butoh by
zdeklarowanym homoseksualist, ktrego jednak mylenie- niewtpliwie naznaczone wasn walk z
dominujcym dyskursem- w adnym stopniu nie obejmuje innych uciskanych grup. Mamy do
czynienia z narracj emancypacyjn, ktra jednoczenie dyskryminuje. Stanowi to jeden z paradoksw
myli Hijikaty.
W przeciwiestwie do japoskiego choreografa Grotowski bardziej trzewo zauwaa, e
ostatecznym horyzontem dziaalnoci czowieka powinien jednak by horyzont historycznych dziejw
ludzkoci:

Mzg gada czy ciao gada- to twoje zwierz. Ono naley do ciebie, ale masz przed sob do
rozwizania kwesti czowieka. Patrz uwanie co si dzieje! Miej na siebie baczenie!
10


Grotowski w przeciwiestwie do Hijikaty ostatecznie oddziela wiat czowieka od
wiata zwierzcego, wyznaczajc performerowi zadania zwizane z porzdkiem historycznym
i cywilizacyjnym. Wydaje mi si to bardzo znaczc rnic, ktra ostatecznie radykalnie
odmiennie ustawia twrczo obu artystw.


9
Richard Schechner, Exoduction: Shape-shifter, shaman, trickster, artist, adept, director, leader, Grotowski, in:
The Grotowski Sourcebook , Routledge, London 1997, str. 486.
10
Jerzy Grotowski: Tu es le fils de quelquun, tekst odczytu wygoszonego 15 lipca 1985 roku we Florencji w
Gabinetto Viesseux z okazji otwarcia Workcenter of Jerzy Grotowski w Pontederze; przekad na podstawie
wersji francuskiej i angielskiej Ludwik Flaszen, Didaskalia. Gazeta Teatralna 2000 nr 39 (padziernik), s. 13.
5

Bibliografia:

Agata Adamiecka-Sitek, Weronika Szczawiska, Pe Performera, Didaskalia: gazeta
teatralna, 17/100 (2010).

Georges Bataille, Theory of Religion, trans. Robert Hurley, New York: Zone Books 1992
Hijikata Tatsumi, From Being Jealous of a Dogs Vein, TDR: The Drama Review 44.1 (2000)

Jerzy Grotowski: Tu es le fils de quelquun, tekst odczytu wygoszonego 15 lipca 1985 roku
we Florencji w Gabinetto Viesseux z okazji otwarcia Workcenter of Jerzy Grotowski w
Pontederze; przekad na podstawie wersji francuskiej i angielskiej Ludwik Flaszen,
Didaskalia. Gazeta Teatralna 2000 nr 39.

Grzegorz Nizioek, Polski Teatr Zagady, Wydawnictwo Krytyki Politycznej, 2013

Richard Schechner, Exoduction: Shape-shifter, shaman, trickster, artist, adept, director,
leader, Grotowski, in: The Grotowski Sourcebook , Routledge, London 1997.