Oczyszczanie Gazow Podręcznik

Spis treci
1. Wprowadzenie ........................................................................................................................................... 5
1.1. Zasady pracy w laboratoriach ........................................................................................................... 5
1.1.1. Zasady porzdkowe ................................................................................................................. 5
1.1.2. Zasady bezpieczestwa pracy ................................................................................................. 6
1.2. Badania na modelach ......................................................................................................................... 7
1.3. Bdy i dokadno pomiarw ........................................................................................................... 7
1.4. Matematyczne opracowanie wynikw pomiarw ............................................................................ 9
2. Oczyszczanie gazw z zanieczyszcze gazowych ................................................................................... 11
2.1. Procesy absorpcyjne .......................................................................................................................... 11
2.1.1. Wyznaczanie wspczynnika przenikania masy w kolumnach z wypenieniem.................. 11
2.1.2. Wyznaczanie powierzchni midzyfazowej w skruberze natryskowymmetod chemiczn 11
2.1.3. Badanie hydrauliki przepywu fazy gazowej w poziomymskruberze natryskowym.......... 28
2.1.4. Badanie absorpcji dwutlenku siarki w skruberze natryskowym............................................ 38
2.1.5. Absorpcyjne usuwanie dwutlenku siarki w iniekcyjnej puczce ze zwk Venturiego ...... 49
2.1.6. Usuwanie zwizkw chloroorganicznych metod absorpcji w olejach ............................... 59
2.1.7. Okrelanie sprawnoci pki sitowej w kolumnie pkowej .................................................. 77
2.2. Procesy adsorpcyjne .......................................................................................................................... 82
2.2.1. Wyznaczanie rwnowagi adsorpcyjnej .................................................................................. 82
2.2.2. Adsorpcja dwutlenku siarki na koksie aktywnym.................................................................. 88
2.2.3. Porwnanie selektywnoci wybranych adsorbentw w procesie adsorpcji pary wodnej
i chloru ..................................................................................................................................... 94
2.3. Procesy katalityczne .......................................................................................................................... 102
2.3.1. Katalityczna redukcja tlenkw azotu ...................................................................................... 102
2.3.2. Katalityczne utlenianie dwutlenku siarki ................................................................................ 108
2.3.3. Katalityczne utlenianie zwizkw organicznych ................................................................... 115
2.3.4. Katalityczne oczyszczanie silnikowych gazw spalinowych ............................................... 124
2.4. Procesy biologiczne ........................................................................................................................... 137
2.4.1. Usuwanie wybranych zanieczyszcze gazowych w biofiltrze .............................................. 137
3. Oczyszczanie gazw z zanieczyszcze pyowych (odpylanie gazw) ................................................... 147
3.1. Okrelenie przedziaowej skutecznoci odpylania gazw ............................................................... 147
3.2. Elektrostatyczna separacja mgy olejowej ........................................................................................ 152
3.3. Filtracja zapylonego gazu przez suche warstwy porowate .............................................................. 162
3.3.1. Okrelanie waciwoci wkniny filtracyjnej ........................................................................ 162
3.3.2. Okrelanie parametrw ruchowych filtracyjnego odpylacza pulsacyjnego .......................... 168

4
4. Kombinowane metody oczyszczania gazw ............................................................................................ 177
4.1. Jednoczesne odpylanie, odsiarczanie i odazotowanie spalin w filtrze tkaninowym....................... 178
5. Materiay uzupeniajce ............................................................................................................................. 191
5.1. Pomiary podstawowych parametrw ................................................................................................ 191
5.1.1. Charakterystyka przyrzdw pomiarowych .......................................................................... 191
5.1.2. Pomiar czasu ............................................................................................................................ 191
5.1.3. Pomiar temperatury ................................................................................................................. 192
5.1.4. Pomiar cinienia ...................................................................................................................... 193
5.1.5. Pomiar strumienia .................................................................................................................... 195
5.1.6. Pomiar wilgotnoci powietrza ................................................................................................. 196
5.1.7. Pomiar gstoci cieczy ............................................................................................................ 197
5.1.8. Pomiar stenia ........................................................................................................................ 198
5.2. Tabele i inne materiay ...................................................................................................................... 199
Literatura podstawowa .................................................................................................................................... 203

1. Wprowadzenie
Celem ksiki jest wyjanienie podstawowych zjawisk zachodzcych podczas absorp-
cji, adsorpcji i katalitycznego utleniania lub redukcji zanieczyszcze gazowych oraz zasad
dziaania i eksploatacji urzdze stosowanych w technice oczyszczania gazw odloto-
wych z zanieczyszcze gazowych.
Do kadego wiczenia jest wprowadzenie teoretyczne, po ktrym nastpuje opis apa-
ratury i instrukcja wykonania. Dane teoretyczne uzupeniaj wiadomoci o procesach
i aparaturze oraz technologiach, ktre studenci poznaj wczeniej w ramach wykadw,
wicze audytoryjnych i prac projektowych.
Opis aparatury wraz z odpowiednimi schematami pozwala zapozna si z budow i za-
sad dziaania stosowanych urzdze. Ponadto budow i zasad dziaania niektrych typo-
wych przyrzdw pomiarowych, znajdujcych czsto zastosowanie w laboratoriach, podano
w zaczniku.
W instrukcji do wiczenia opisano szczegowo sposb wykonania pomiarw. Dane
uzupeniajce obejmuj zestawienie pomocniczych wzorw oraz wartoci liczbowych cha-
rakterystycznych dla danego ukadu. Niektre wzory, waciwoci fizyczne i chemiczne
substancji oraz wykresy wykorzystywane w rnych wiczeniach zostay zebrane w zacz-
niku.
Ksika ta jest przeznaczona dla studentw Wydziau Inynierii rodowiska specjal-
noci Ochrona Atmosfery oraz Systemy Ochrony Atmosfery, realizujcych specjalistycz-
ny kurs z zakresu procesw, urzdze i technologii do unieszkodliwiania gazw odloto-
wych.

6
1.1. Zasady pracy w laboratoriach
1.1.1. Zasady porzdkowe
Przed wykonaniem wiczenia naley zapozna si z jego opisem. Aparatur mona
uruchomi dopiero po dokadnym poznaniu jej budowy i zasad dziaania. Naley rwnie
zaznajomi si z metodami pomiaru parametrw w wykonywanym wiczeniu (np. cinie-
nie, strumienie, analizy itp.). Oprcz tego naley mie podstawowe wiadomoci o zapisie
wynikw, bdach pomiarowych i interpretacji pomiarw.
Prowadzcy wiczenia kontroluje przygotowanie studentw do wykonania wiczenia.
Studentom nie wolno opuszcza stanowiska pomiarowego podczas trwania dowiadcze.
O wszelkich nieprawidowociach w pracy aparatury powinni natychmiast informowa
prowadzcego, a po wykonaniu pomiarw wyczy rda prdu, wody, gazw tech-
nicznych oraz uporzdkowa stanowisko pomiarowe.
Wyniki pomiarw oraz uwagi o ich przebiegu naley zapisywa w specjalnym arku-
szu (protokole), ktry po zakoczeniu pomiarw podpisuje prowadzcy wiczenia.
Kady student (lub grupa) sporzdza sprawozdanie, zawierajce opracowanie
wynikw pomiarw (w postaci niezbdnych oblicze i wykresw, take pomocni-
czych) oraz wskazanych przez prowadzcego wiczenia problemw dodatkowych.
Stosowane metody oblicze, wzory i uproszczenia naley zwile wyjani z po-
woaniem si na rda. Integraln czci sprawozdania jest protok pomiarowy.
Poprawnie wykonane sprawozdanie przedkada si do oceny w terminie uzgodnio-
nym z prowadzcym. Sprawozdania bdnie sporzdzone bd zwracane do po-
prawy.
1.1.2. Zasady bezpieczestwa pracy
Studentom nie wolno przystpi do wykonywania wicze, zanim nie zapoznaj si
ze szczegowymi zasadami bezpieczestwa i higieny pracy. W laboratoriach Politechniki
Wrocawskiej
obowizuje bezwzgldny zakaz palenia,
nie wolno pozostawia pracujcych urzdze bez nadzoru ani uywa ich w celach
niezgodnych z przeznaczeniem,
naley zachowa ostrono podczas posugiwania si urzdzeniami cinieniowymi
(butle gazowe itp.) oraz urzdzeniami pracujcymi pod napiciem (silniki elektryczne,
autotransformatory, termostaty itp.),
7
podczas pracy z chemikaliami trzeba zachowa wyjtkow ostrono, nie rozlewa
ich ani nie rozsypywa, nabiera do pipet za pomoc gruszek gumowych, sprzt szklany
dokadnie umy po uyciu,
o wszelkich zauwaonych nieprawidowociach w dziaaniu aparatury oraz wszel-
kich przypadkach zranie i innych wypadkach przy pracy naley bezzwocznie informo-
wa prowadzcego wiczenia,
w razie potrzeby naley korzysta ze sprztu ochronnego bhp (okulary, rkawice,
ganice, apteczki),
przed opuszczeniem laboratorium trzeba sprawdzi, czy zostay wyczone wszyst-
kie rda prdu, wody i gazu.
1.2. Badania na modelach
W inynierii procesowej i rodowiska jednym z podstawowych rodkw poznaw-
czych s eksperymenty wykonane w rnego rodzaju aparatach-modelach. Poznanie isto-
ty procesu i jego przebiegu w aparaturze modelowej oraz praw nim rzdzcych daje pod-
stawy do projektowania urzdze o znacznie wikszych wymiarach.
Wanym etapem eksperymentw na modelach jest analiza fizycznych podstaw
procesu, uzyskanych wynikw pomiarw oraz takie opracowanie tych danych, ktre
pozwala uzyska zalenoci matematyczne opisujce proces. Wzory te powinny
umoliwi wyznaczenie wymiarw aparatw przemysowych, ich wydajnoci, zuycia
energii itp.
Naukow podstaw badania, modelowania i obliczania procesw i aparatw jest w in-
ynierii procesowej metoda podobiestwa [1].
1.3. Bdy i dokadno pomiarw
Wynik kadego pomiaru jest obarczony bdami spowodowanymi rnymi czynni-
kami, np. dokadnoci metod i przyrzdw pomiarowych, wpywem czynnikw ze-
wntrznych, niedoskonaoci zmysw obserwatora. Dlatego zawsze istnieje rnica
midzy wartoci rzeczywist x a mierzon x
i
.
Bdy dzielimy na przypadkowe, systematyczne i nadmierne.
Bdy przypadkowe. Bdy te powstaj na skutek dziaania rnych nieznanych czyn-
nikw, np. zmiany temperatury, cinienia itp. parametry otoczenia, ktre maj wpyw na

8
wyniki pomiaru. Bdy przypadkowe mona atwo zauway, wykonujc kilkakrotnie ten
sam pomiar. Mimo pozornie tych samych warunkw wyniki rni si od siebie.
Bdy systematyczne. Zwykle cech pomiarw obarczonych tego rodzaju bdami jest
gromadzenie si wynikw po jednej stronie wartoci oczekiwanej (prawdziwej). Bdy
systematyczne s spowodowane wadliw budow aparatury lub przyrzdw pomiaro-
wych (np. le wyskalowany rotametr, zwka, termometr itp.).
Bdy nadmierne. Bdy te wynikaj najczciej z nieuwagi eksperymentatora, niesta-
rannoci w badaniach itp.
Teoria bdw (prawdopodobiestwa) odnosi si jedynie do bdw przypadkowych.
Rnica midzy wartoci rzeczywist x a mierzon x
i
jest nazywana bdem bezwzgld-
nym:
r
i
=x x
i
.

. (1)

Bd wzgldny okrela stosunek bdu bezwzgldnego do rzeczywistej wartoci x:

x
x x
m
i
= . (2)
Poniewa nie jest znana rzeczywista warto x, zamiast niej stosuje si redni aryt-
metyczn z tych samych pomiarw:

n
x
x
i
=
r.
. (3)
rednia arytmetyczna, jak to wynika z teorii bdw, jest bowiem najbardziej prawdo-
podobn wartoci (najbardziej zblion do prawdziwej). Tak wic wykonujc kilka po-
miarw tej samej wielkoci, jako ostateczny wynik naley poda ich redni arytmetycz-
n.
Aby oceni dokadno pomiarw, posugujemy si zwykle rednim odchyleniem lub
standardowym odchyleniem.
rednie odchylenie jest to suma (bez uwzgldniania znaku) odchyle poszczeglnych
danych od redniej arytmetycznej podzielona przez liczb pomiarw.
Standardowe odchylenie, zwane rwnie rednim bdem kwadratowym , jest to
pierwiastek kwadratowy z sumy kwadratw odchyle x
i
x
r.
podzielony przez pier-
wiastek z (n 1). Wynika on bezporednio z krzywej rozkadu Gaussa.
Standardowe odchylenie jest podstawow miar dokadnoci w teorii bdw dla du-
ej liczby pomiarw n. Oczywicie, im mniejsze odchylenie, tym wiksza dokadno
pomiarw.
9
Traktowanie wtpliwych wartoci. Trudno jest podj decyzj, kiedy naley odrzuci,
a kiedy uwzgldni warto, ktra znacznie rni si od innych.
Dla duej liczby powtarzanych pomiarw problem jest dobrze statystycznie zdefinio-
wany, ale nie ma to wikszego znaczenia, poniewa zy rezultat ma niewielki wpyw na
redni arytmetyczn duej liczby pomiarw.
Dla kilku pomiarw statystyczny rozkad nie jest dokadnie zdefiniowany, a odrzuce-
nie wyniku jednego lub kilku pomiarw ma decydujcy wpyw na kocowy rezultat.
J eden ze sposobw poradzenia sobie z tym problemem jest nastpujcy. Oblicza
si redni arytmetyczn bez niepewnej wartoci i okrela rednie odchylenie. Porw-
nuje si wtpliw warto i odrzuca j, jeeli odchylenie jest 4-krotnie wiksze od
redniego odchylenia. Nie naley odrzuca wicej ni 1 z 5 wartoci. Nie odrzuca si
rwnie wartoci wtpliwej, jeeli zgadza si ona z jedn wartoci lub z wiksz ich
liczb.
Wyraenie dokadnoci zapisu wynikw. Kiedy naley poda dokadno, z jak okre-
lono dan warto, wtedy zwykle do liczby okrelajcej wynik dopisujemy granice b-
du, np. 2,500 0,001 oznacza, e warto jest zawarta midzy 2,499 a 2,501.
Jeeli chcemy wyrazi dokadno w sposb przybliony, to stosujemy zapis zo-
ony z cyfr znaczcych, np. piszc 10 m/s, rozumiemy, e warto ta jest okrelona z
dokadnoci do 0,5, czyli 10 0,5. Gdy potrafimy okreli t warto z wiksz dokad-
noci, wtedy naley napisa np. 10,00 m/s.
Przedstawiajc wyniki, nie naley podawa wicej miejsc po przecinku, ni wynosi
dokadno pomiaru. Trzeba podkreli, e liczba miejsc znaczcych nie zaley od poo-
enia przecinka ani od wyboru jednostki. Jeli wykonuje si dodawanie lub odejmowanie,
to liczba cyfr znaczcych wyniku zaley od skadnika, ktry jest obarczony najwikszym
bdem bezwzgldnym, natomiast w przypadku dzielenia lub mnoenia liczba cyfr wyni-
ku zaley od skadnika o najwikszym bdzie wzgldnym.
1.4. Matematyczne opracowanie
wynikw pomiarw
Naley tu rozway dwa zagadnienia:
I . Posta funkcj i j est znana i trzeba okrel i tyl ko sta e wzoru. Jeeli
wyznaczamy np. zaleno prnoci pary nasyconej p od temperatury T, to najczciej
posugujemy si rwnaniem ClausiusaClapeyrona w postaci lg p =A B/T, okrelajc
na podstawie kilku eksperymentw stae A i B. Wyniki dowiadcze nanosimy na wykres
w skali plogarytmicznej, tzn. lg p =f (1/T ).

10
Podobnie, gdy okrela si zaleno wspczynnika wnikania masy od prdko-
ci przepywu w przy nie zmienionych innych parametrach, naley posugiwa si
znanym wzorem Sh =A Re
B
Sc
C
. Poniewa w tym przypadku =f(w), wic rwna-
nie upraszcza si do postaci =Aw
B
. Wwczas wyznaczamy stae A i B, a do gra-
ficznej interpretacji wynikw wykorzystujemy wzr lg =lg A +B

lgw, nanoszc
wyniki i w na wykres w skali podwjnie logarytmicznej. Odczytujemy kt , kt-
rego tangens jest rwny staej B. Sta A wyznaczamy, okrelajc punkt przecicia
linii z osi rzdnych (dla w =1). J eeli jednak pomiary wykonuje si w zakresie
wikszych wartoci w, to punkt przecicia osi wsprzdnych nie musi by poczt-
kiem ukadu, lecz moe mie np. wsprzdne x =lg100, y =lg1000. Wtedy sta A
wyznaczamy, odczytujc wsprzdne dowolnego punktu lecego na linii prostej
i wstawiajc je do wzoru.
Gdy orientacyjnie sporzdzamy wykres, wtedy lini midzy punktami prowadzimy
tak, aby leay one po obu jej stronach, w tych samych mniej wicej odlegociach.
I I . Ni e j est znana posta f unkcj i . W tej sytuacji staramy si w pierwszej
kolejnoci przedstawi zaleno w postaci linii prostej. Stosujemy wtedy rne empi-
ryczne funkcje matematyczne, rysujc dane tak, aby znale dla jednej z nich lini prost.
Stae w rwnaniu linii prostej okrela si, korzystajc z trzech metod: graficznej, rednich
i najmniejszych kwadratw.
Obecnie do opracowywania wynikw bada suy wiele oferowanych na rynku kom-
puterowym zintegrowanych systemw oprogramowania, ktre umoliwiaj statystyczn
analiz danych i tworzenie wykresw [2].
Literatura
[1] PIKO J., Aparatura chemiczna, PWN, Warszawa, 1978.
[2] KRZYKOWSKI G., Statgraphics. Statystyczna analiza pomiarw, Wyd. PLJ., Warszawa, 1991.

2. Oczyszczanie gazw
z zanieczyszcze gazowych
2.1. Procesy absorpcyjne
2.1.1. Wyznaczanie wspczynnika przenikania masy
w kolumnach z wypenieniem
Cz teoretyczna
Do projektowania kolumn absorpcyjnych (lub desorpcyjnych) z wypenieniem nie-
zbdna jest znajomo wielkoci charakteryzujcej szybko procesu wspczynnika
przenikania masy. W kolumnach tych faza gazowa i cieka kontaktuj si z sob w sposb
cigy. Przyjmujemy, e w ustalonych warunkach w kolumnie obie fazy (gazowa i cieka)
s rwnomiernie rozdzielane w caym przekroju urzdzenia, a zmiana stenia skadnika
A wzdu wysokoci wynika z wymiany masy. Rozpatrujc ekwimolarn i przeciwkie-
runkow wymian masy lub wymian jednokierunkow dla niewielkich ste skadnika
wymienianego A, mona przyj, e dla wspczynnika przenikania masy k
y
=const.
masa skadnika A wymieniona w elemencie rniczkowym objtoci o przekroju kolum-
ny
i wysokoci dH przez powierzchni dA wyniesie
. *) ( ) ( y y dA k y V d m d
y y A
= =
&
& (1)
Poniewa const. =
y
V
&
, wic

12
. *) ( y y dA k dy V
y y
=
&
(2)
Dla caej kolumny prawidowe jest w tym przypadku rwnanie bilansowe
. ) (
k p y A
y y V m =
&
& (3)
Wykorzystujc je, przeksztacimy rwnanie (2) do postaci
.
*
dA k
y y
dy
y y
m
y
k p
A
=

&
(4)
Po scakowaniu go w granicach od y
p
do y
k
oraz od A =0 do A otrzymamy
,
*
r.
y A k
y y
dy
y y
A k m
y
y
y
k p
y A
p
k
=
& (5)
Analogiczne zalenoci otrzymujemy, uywajc ste w fazie ciekej
,
*
r.
x A k
x x
dx
x x
A k m
x
x
x
p k
x A
k
p
=
& (6)
gdzie y
r.
i x
r.
oznaczaj redni modu napdowy procesu.
J eeli linia rwnowagi i linia operacyjna (bilansowa) s liniami prostymi, to
redni modu napdowy procesu obliczamy jako redni logarytmiczn z nastpuj-
cych rwna:
,
ln
2
1
2 1
r.
y
y
y y
y

= (7)
.
ln
2
1
2 1
r.
x
x
x x
x

= (8)
Powierzchni midzyfazow, oznaczon w rwnaniach (5) i (6) przez A, jest zwy-
kle trudno okreli. Dla kolumn absorpcyjnych z wypenieniem mona j w przyblie-
niu wyznaczy z zalenoci
13
,
w
A A = (9)
gdzie:
A
w
powierzchnia wypenienia, m
2
,
wspczynnik wykorzystania powierzchni okrelany z zalenoci empirycznej [1].
Mona pomin wyznaczanie powierzchni midzyfazowej, jeeli posuymy si
objtociowym wspczynnikiem przenikania masy k
yv
(odniesionym do jednostki
objtoci kolumny zajtej przez wypenienie).
Rwnanie przenikania masy przeksztacamy wwczas do postaci
, ) (
r. r.
y V k y V a k m
k yv k y A
= = & (10)
gdzie a jest powierzchni midzyfazow wytwarzan przez 1 m
3
wypenienia.
Z rwna (5), (6) i (10) wida, e mona wyznaczy wspczynnik przenikania
masy k
y
i k
yv
, jeli w ustalonych warunkach na podstawie pomiaru przepyww
i ste skadnika wymienianego A obliczymy
A
m& oraz redni modu napdowy prze-
nikania masy przy znanej charakterystyce wypenienia kolumny i danych rwnowa-
gowych ukadu gazciecz.
Wspczynniki przenikania masy mona rwnie obliczy z korelacji empirycz-
nych van Krevelena podawanych w literaturze przedmiotu [1].
Wnikanie masy w fazie gazowej
Sh
g
=0,11Re
g
0,8
Sc
g
0,33
, (11)
gdzie:
. , ,
0 A g
g
g
g
gm
g
A
w y
g
D
Sc
a
w
Re
c D
d
Sh
= = = (12)
Wnikanie masy w fazie ciekej
Sh
z
=0,015 Re
z
0,8
Sc
c
0,33
, (13)
gdzie:
, , ,
0 A c
c
c
c
cm
z
A
z x
z
D
Sc
a
w
Re
c D
Sh

= = = (14)
a powierzchnia waciwa wypenienia, m
2
/m
3
,
c
0
stenie, kmol/m
3
,
d
w
kinematyczny wspczynnik dyfuzji skadnika A przez inne, m
2
/h,
w
gm
, w
cm
strumie (masowe natenie przepywu) gazu i cieczy, kg/m
2
h,
y
,
x
wspczynnik wnikania masy w fazie gazowej i ciekej, kg/mh,

14
g
,
c
dynamiczny wspczynnik gazu i cieczy, Pa s,
z
=(
2
/
c
2
g) zastpczy wymiar liniowy, m.
Cz dowiadczalna
Cel wiczenia
Celem wiczenia jest dowiadczalne okrelenie wspczynnika przenikania masy
podczas absorpcji (lub desorpcji) w kolumnie z wypenieniem, a nastpnie porwna-
nie danych eksperymentalnych z wartociami obliczonymi na podstawie korelacji
podanych w czci teoretycznej.
Wspczynnik przenikania masy wyznacza si dla jednokierunkowej wymiany
masy skadnika A w obecnoci gazu obojtnego (inertu) i w warunkach izotermicz-
nych.
Bd stosowane nastpujce ukady standardowe: amoniakwodapowietrze oraz
dwutlenek wglawodapowietrze.
Opis aparatury
Schemat instalacji dowiadczalnej przedstawiono na rys. 2.1.1. Aparatura ta po-
zwala zbada absorpcj amoniaku lub dwutlenku wgla z powietrza za pomoc wody
lub desorpcj amoniaku lub dwutlenku wgla z roztworw wodnych do powietrza.
Zasadnicz jej czci jest kolumna (1), w ktrej znajduj si dwie warstwy wy-
penienia ukadanego z piercieni Palla (lub innych [2]) o rednicy 0,025 m. Piercie-
nie Palla maj porowato =0,928 m
3
/m
3
i powierzchni waciw a =283 m
2
/m
3
[2].
Wysoko warstwy wypenienia w kadym segmencie kolumny wynosi 0,35 m. Po-
wietrze toczy si dmuchaw (2) przez zwk (3) (d
zw
=0,026 m), ktra jest umiesz-
czona w rurocigu o rednicy wewntrznej D
w
=0,0335 m, do nawilacza powietrza
(4). W nawilaczu osiga si niemal zupene nawilenie powietrza i temperatur zbli-
on do temperatury cieczy absorpcyjnej (lub roztworu przygotowanego do desorp-
cji). Dozowanie gazu (amoniaku lub dwutlenku wgla) z butli (5) do strumienia po-
wietrza odbywa si przez rotametr (6). Skad fazy gazowej mierzy si w trzech
punktach (7) kolumny (1), skd prbki gazu s pompowane przy ustalonym nateniu
przepywu przez puczki. Po przejciu gazu przez kolumn z wypenieniem ciecz po-
rwana z gazem jest usuwana w odkraplaczu (8), gaz natomiast uchodzi do instalacji
wycigowej. Ciecz absorpcyjna (lub roztwr wodny w przypadku desorpcji) jest po-
dawana w przeciwprdzie do gazu w kolumnie z wypenieniem ze zbiornika (9) przez
pomp (10) i rotametr (11). Pomiaru stenia cieczy posorpcyjnej z dwu warstw wy-
penienia mona dokona za pomoc krcw (12). Temperatur obu faz (gazowej
i ciekej) mierz termometry rtciowe, a wilgotnoci gazu higrometry wosowe.
15
Strumie (natenie przepywu) powietrza jest okrelany porednio ze spadku cinie-
nia na zwce, mierzonego mikromanometrem Ascania (3). Nadcinienie nad zwk
oraz w kolumnie, a take spadki cinienia na obu warstwach wypenienia mierz ma-
nometry wodne.

Rys. 2.1.1. Schemat instalacji dowiadczalnej
Sposb wykonania wiczenia
Kolejno wykonania czynnoci pomiarowych podczas wiczenia jest nastpujca:
a) naley zmierzy temperatur cieczy absorpcyjnej oraz cinienie barome-
tryczne;
b) trzeba nastawi zadany przez prowadzcego wiczenie strumie gazu i jego
temperatur, odpowiednio zmieniajc warunki pracy nawilacza (zmiana temperatury
i strumienia wody nawilajcej);
c) po uzyskaniu danej temperatury gazu (rwnej w przyblieniu temperaturze
cieczy i otoczenia) naley wczy pomp cieczy i ustawi na rotametrze zadane nat-
enie przepywu cieczy;
d) ustalone warunki przepywu naley utrzyma przez 30 minut;
e) w tym czasie naley zmierzy spadki cinienia i temperatury, przygotowa na-
czynia do poboru prbek cieczy oraz puczki do analizy gazu;
f) stenie mierzy si dwukrotnie, w odstpie 10 minut, przez miareczko-
wanie:
wodnego roztworu amoniaku prbki cieczy miareczkowa 0,1 n roztworem kwasu
siarkowego wobec czerwieni metylowej; miareczkowanie prowadzi si tak dugo, a uzy-

16
ska si barw wzorcowego roztworu siarczanu amonu o objtoci i steniu roztworu
miareczkowanego wobec czerwieni metylowej w punkcie rwnowanikowym;
wodnego roztworu dwutlenku wgla do znanej iloci (10 cm
3
) 0,1 m wodoro-
tlenku baru zawierajcego okoo 1% BaCl
2
, ktry zmniejsza rozpuszczalno powsta-
jcego osadu, doda okrelon ilo (25 cm
3
) badanego roztworu, a nadmiar niezwi-
zanego wodorotlenku zmiareczkowa 0,1 n roztworem kwasu solnego wobec
fenoloftaleiny;
g) gdy zakoczy si pobr prbek do analizy, naley jeszcze raz odczyta
wskazania wszystkich przyrzdw pomiarowych i wpisa je do karty przebiegu
wiczenia.
Sposb przedstawienia wynikw
W sprawozdaniu powinny si znale nastpujce dane:
a) dane rwnowagowe dla badanego ukadu i warunkw wykonania wiczenia,
b) obliczone strumienie (natenia przepywu) fazy gazowej i ciekej,
c) ilo substancji wymienionej w jednostce czasu
A
m& ,
d) redni modu napdowy wymiany masy,
e) powierzchnia wymiany masy,
f) wspczynniki przenikania masy k
y
i k
yv
,
g) wykres linii rwnowagowej i operacyjnej (bilansowej),
h) porwnanie zmierzonego wspczynnika przenikania masy ze wspczynnikiem
obliczonym z zalenoci van Krevelena.
Materiay uzupeniajce
1. Dane rwnowagowe dla amoniaku

T
m
pc
1922
705 , 4 lg = , (15)
gdzie:
m
pc
staa rwnowagi, m
3
bar/kmol,
T temperatura, K.
2. W wybranym ukadzie ste mona w przyblieniu przeliczy sta rwnowagi
na sta uyteczn

c
c
pc yx
PM
m m

= , (16)
gdy uyje si wartoci gstoci i masy molowej dla wody.
17
3. Dane rwnowagowe dla dwutlenku wgla
Temperatura,
o
C 0 5 10 15 20 25 30 35
m
px
=p/x , bar 737 890 1060 1240 1440 1650 1880 2120
Literatura
[1] KUROPKA J ., Oczyszczanie gazw z zanieczyszcze gazowych. Procesy podstawowe, Oficyna Wyd.
Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw, 1988.
[2] KUROPKA J ., Oczyszczanie gazw z zanieczyszcze gazowych. Obliczenia, tabele, materiay pomocni-
cze, Oficyna Wyd. Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw, 1989 (wyd. I), 1996 (wyd. II).
2.1.2. Wyznaczanie powierzchni midzyfazowej
w skruberze natryskowym metod chemiczn
Wprowadzenie
Podczas absorpcji skadnika gazowego w cieczy przenikanie masy z jednej fazy
do drugiej odbywa si tylko przez powierzchni rozdziau midzyfazowego, dlate-
go konstrukcja i parametry ruchowe aparatu, w ktrym zachodzi absorpcja, musz
zapewnia wytworzenie moliwie najwikszej powierzchni zetknicia si obu faz.
W aparatach natryskowych powierzchni kontaktu midzyfazowego uzyskuje si,
rozpylajc ciecz absorpcyjn w strumieniu przepywajcego gazu na krople lub
mg.
Nawet jeli znamy powierzchni geometryczn absorbera, nie oznacza to wcale, e
wiadomo, jaka jest jego powierzchnia midzyfazowa (np. z wypenieniem usypanym),
poniewa w wikszoci przypadkw nie pokrywa jej cakowicie bonka cieczy sorp-
cyjnej. Poza tym nie caa zwilona powierzchnia odznacza si jednakow aktywnoci
pod wzgldem przenikania masy. J eszcze mniej wiadomo o wielkoci powierzchni
midzyfazowej w aparatach, w ktrych jest ona rozwijana z wykorzystaniem energii
strumienia przepywajcego gazu (absorbery barbotaowe) lub powstaje
w wyniku rozpylania cieczy (absorbery natryskowe).
J eli znamy (dziki badaniom) objtociowe wspczynniki wnikania lub prze-
nikania masy, to aby obliczy parametry absorberw, nie musimy wiedzie, jaka
jest ich powierzchnia midzyfazowa. J ednak do gbszego zrozumienia procesw
wnikania masy i stosowania bardziej zasadnych metod obliczania, a take modelo-
wania aparatw absorpcyjnych znajomo czynnej powierzchni kontaktu faz jest
nieodzowna.

18
Metody okrelania powierzchni midzyfazowej znacznie si rozwiny, nie-
mniej jednak naley zaznaczy, e pozwalaj one okrela nie rzeczywist po-
wierzchni, uwzgldniajc rnorodn aktywno jej elementw, a tylko pewn
urednion jej warto, zwan aktywn (efektywn) powierzchni. Podstawowe
metody okrelania powierzchni midzyfazowej mona podzieli na trzy zasadni-
cze grupy [1]:
Metody stosowane do aparatw ze znan (ustalon) powierzchni geometryczn
wypenienia (metoda zabarwiania zwilonej czci powierzchni elementw wypenie,
metoda badania wnikania masy podczas sublimacji naftalenu z powierzchni suchego
i zraszanego wypenienia, metoda badania wnikania masy podczas sublimacji naftalenu z
powierzchni suchego wypenienia i absorpcji dobrze rozpuszczalnego gazu przy uyciu
tego samego wypenienia i dla takich samych prdkoci gazu, metoda badania wnikania
masy podczas odparowania z powierzchni cakowicie zroszonego wod wypenienia i
absorpcji dobrze rozpuszczalnego gazu, metoda badania wnikania masy podczas absorp-
cji tego samego gazu w kolumnie wypenionej i kolumnie kulkowej, metoda badania
wnikania masy podczas absorpcji tego samego gazu w kolumnie wypenionej i na ca-
kowicie zwilonym pojedynczym elemencie wypenienia).
Metody fizyczne stosowane w przypadku aparatw barbotaowych, pianowych
(metoda fotografowania warstwy piany, a nastpnie analiza statystyczna otrzymanych
fotografii, metoda pomiaru natenia wiata rozproszonego przez warstw piany
i porwnania go z nateniem wiata zmierzonym przed utworzeniem piany, metoda
pomiaru natenia wiata odbitego od warstwy piany lub cieczy z pcherzykami ga-
zu, metoda oparta na depolaryzacji wiata polaryzowanego na granicy rozdziau
czynnikw o rnej gstoci optycznej).
Metody chemiczne, najbardziej uniwersalne i stosowane w przypadku dowolne-
go typu absorbera. S to przede wszystkim metody reakcji pseudopierwszorzdowej
Danckwertsa i metody szybkiej reakcji pseudopierwszorzdowej. Rnica midzy
tymi dwoma metodami sprowadza si do tego, e w metodzie pierwszej korzysta si
z fizycznego wspczynnika wnikania masy w fazie ciekej, w metodzie drugiej nato-
miast tego wspczynnika nie uwzgldnia si.
Metod reakcji pseudopierwszorzdowej Danckwertsa z powodzeniem mona sto-
sowa do wyznaczania powierzchni midzyfazowej w absorberach typu mieszalniko-
wego, pkowego oraz aparatw z ruchomym wypenieniem. Mniej dokadne wyniki
uzyskuje si, gdy metoda ta suy do wyznaczania powierzchni midzyfazowej
w kolumnach z wypenieniem stacjonarnym, poniewa zachodzi w nich ciga zmiana
stenia gazowego skadnika absorbowanego wzdu wysokoci warstwy wypenienia.
Powoduje to zmian stenia skadnika absorbowanego na powierzchni midzyfazo-
wej po stronie fazy ciekej. Z tego wzgldu do badania tych aparatw lepsza jest me-
toda nieco zmodyfikowana, ktrej podstaw stanowi znajomo objtociowego
wspczynnika przenikania masy (por. punkt 2.1.1).
19
Chemiczne metody wyznaczania powierzchni midzyfazowej uwaa si za pod-
stawowe z uwagi na ich uniwersalno i prostot.
Postpujc zgodnie z metod reakcji pseudopierwszorzdowej, zakada si, e w roz-
tworze znajduje si skadnik B, a w fazie gazowej skadnik A. Skadnik A w fazie gazo-
wej jest przenoszony do powierzchni midzyfazowej, pochaniany na niej, a nastpnie
wchodzi w reakcj ze skadnikiem B. Produkt reakcji bardzo dobrze rozpuszcza si w
fazie ciekej. Oglne rwnanie reakcji nieodwracalnej ma posta
A +bB
2
k
R , (1)
gdzie:
A skadnik (substrat) A fazy gazowej, kmol,
B skadnik (substrat) B fazy ciekej, kmol,
b liczba kilomoli substratu B reagujcych z 1 kilomolem substratu A,
R produkt reakcji, kmol,
k
2
staa szybkoci nieodwracalnej reakcji chemicznej drugiego rzdu, m
3
/kmols.
Szybko tej reakcji opisuje rwnanie kinetyczne

A B A
c c k r
2
= , (2)
gdzie:
r
A
szybko reakcji chemicznej liczona wzgldem substratu A,
c
A
stenie skadnika (substratu) A, kmol/m
3
,
c
B
stenie skadnika (substratu) B w roztworze, kmol/m
3
.
J eeli stenie skadnika B jest due i nie ulega wikszym zmianom podczas pro-
cesu absorpcji, to reakcja (1) moe by traktowana jako reakcja pseudopierwszorz-
dowa, a jej rwnanie kinetyczne ma posta:

A A
c k r
1
= , (3)
gdzie k
1
oznacza wspczynnik szybkoci reakcji pierwszego rzdu ( =
B
c k k
2 1
const
w warunkach dowiadczenia), s
1
.
W roztworach bardziej stonych stae szybkoci k
1
oraz k
2
zale od ste sub-
stratu B oraz produktu reakcji R. Z tego wzgldu naley ustali parametry dowiad-
czenia tak, by stenia substratu B i produktu R nie ulegay wikszym zmianom.
Zgodnie z modelem Danckwertsa redni szybko absorpcji skadnika A (stru-
mie molowy) n& w objtoci absorbera V, gdy zaoymy, e stenie skadnika A
w roztworze jest bardzo mae (bliskie zeru), wyraa zaleno

2
2 c B A Az
A
c r D ac
V
n
+ =
&
, (4)
gdzie:

20
A
n&

strumie molowy absorbowanego skadnika A, kmol/s,
V objto czynna absorbera, m
3
,
a powierzchnia midzyfazowa rozwijana w jednostce objtoci aparatu, m
2
/m
3
,
c
Az
stenie skadnika A na powierzchni midzyfazowej po stronie fazy ciekej,
kmol/m
3
,
D
A
wspczynnik dyfuzji skadnika A w cieczy, m
2
/s,
c
wspczynnik wnikania masy po stronie fazy ciekej, m/s.
Rwnanie to mona przeksztaci do postaci

c B A
Az
A
a c r D a
Vc
n
2
2
2
2
+ =
&
. (5)
W ten sposb otrzymano rwnanie linii prostej
( )
B
Az
A
c f
Vc
n
=
2
&
. (6)
Prowadzc eksperymenty dla rnych wartoci stenia skadnika B i obliczajc
z rwna bilansowych dla kadego z nich warto
A
n& , otrzymuje si pary wartoci
A
n& oraz c
B
. J eli dla kadego dowiadczenia obliczymy wartoci c
Az
, D
A
, V i r
2
, to
moemy sporzdzi wykres zalenoci podanej rwnaniem (6). Punkty pomiarowe
powinny ukada si wzdu prostej, ktrej wspczynnik kierunkowy wyraa za-
leno

2
2
tg r D a
A
= , (7)
a warto odcita na osi rzdnych rwna si (a
c
)
2
. W ten sposb, znajc wartoci c
Az

i D
A
r
2
, ze wspczynnika nachylenia prostej wyznacza si powierzchni midzyfazo-
w odniesion do jednostki objtoci czynnej aparatu a, a nastpnie z wartoci odci-
tej na osi rzdnych warto odpowiadajc wspczynnikowi wnikania masy w fazie
ciekej
c
.
J eeli

B A
c r D
2
>>
c
, (8)
to wspczynnik przyspieszenia absorpcji, ktrej towarzyszy reakcja chemiczna,
nie zaley od warunkw hydrodynamicznych procesu i reakcj uwaa si za szyb-
k. Aby wyznaczy powierzchni midzyfazow, wystarcza wtedy jedno dowiad-
czenie (metoda szybkiej reakcji), a t warto powierzchni wylicza si
z rwnania
21

B A Az
A
c r D Vc
n
a
2
&
= . (9)
J ak ju wspomniano, wyznaczajc powierzchni midzyfazow w aparatach z wy-
penieniem stacjonarnym, stosuje si metod opart na wspczynniku przenikania
masy. Midzy objtociowym wspczynnikiem przenikania masy a wspczynnikami
wnikania masy zachodzi zaleno

a S c k D
m
a k
B A
g v
) (
1 1
2
+
+ =
, (10)
gdzie:
k
v
objtociowy wspczynnik przenikania masy (wspczynnik przenikania ma-
sy odniesiony do jednostkowej objtoci wypenienia), s
1
,
m staa rwnowagi absorbowanego skadnika midzy gazem a roztworem (obli-
czana ze staej Henryego),
S szybko odnawiania powierzchni, s
1
,
g
wspczynnik wnikania masy w fazie gazowej, m/s.
Poniewa w kolumnach z wypenieniem speniony jest warunek opisany
zalenoci

B
c k
2

>>

S

, (11)
rwnanie (10) przybiera posta

a c k D
m
a k
B A
g v
2
1 1
+ =
. (12)
Prowadzc dowiadczenia dla rnych ste skadnika B i wyznaczajc w ka-
dym z nich objtociowy wspczynnik przenikania masy, otrzymuje si pary wartoci
1/k
v
oraz k
2
c
B
. J eeli s rwnie znane stae w kadym dowiadczeniu wartoci m i D
A

(naley je obliczy), to mona sporzdzi wykres zalenoci

=
a c k D
m
f
k
B A
v
2
1
. (13)
Punkty pomiarowe powinny ukada si na linii prostej, dla ktrej wspczynnik
kierunkowy wynosi 1/a, a punkt przecicia prostej z osi rzdnych okrela warto
1/
g
a. Tak prowadzone dowiadczenia pozwalaj okreli powierzchni midzyfazo-
w rozwijan w jednostce objtoci wypenienia (powierzchni waciw) a oraz

22
wspczynnik wnikania masy w fazie gazowej
g
. W przypadku, kiedy warto wsp-
czynnika
g
jest znana skdind, warto powierzchni midzyfazowej mona okreli
na podstawie jednego dowiadczenia i rwnania (12) przeksztaconego do postaci

+ =
B A
g
v
c k D
m
k a
2
1
. (14)
Cz dowiadczalna
Cel wiczenia
Celem wiczenia jest wyznaczenie metod chemiczn powierzchni midzyfazowej
rozwijanej na kroplach, a odniesionej do jednostki objtoci czynnej poziomego ab-
sorbera natryskowego.
Opis aparatury
Do przeprowadzenia wiczenia suy instalacja badawcza przedstawiona na rys. 2.1.2.
powietrze
powietrze
p p
p p
10
6
3
9
7
8
5 2 4
10
1
p
T
p p
T
T
3
13
14
R
12
11
Z Z
ZR
15

23
Rys. 2.1.2. Schemat instalacji badawczej:
1 wentylator promieniowy, 2 poziomy skruber natryskowy, 3 zamknicie hydrauliczne (syfonowe),
4 rozpylacz strumieniowo-wirowy, 5 odkraplacz inercyjny (pakiet elementw falistych), 6 zasuwa regula-
cyjna,
7 zbiornik cieczy, 8 poziomowskaz rurkowy, 9 pompa odrodkowa, 10 rotametr przemysowy,
11 anemometr skrzydekowy, 12 cyfrowy miernik prdkoci przepywu fazy gazowej, 13 butla z CO
2
,
14 rotametr mierzcy przepyw CO
2
, 15 cyfrowy analizator ste CO
2
, P manometr tarczowy,
p punkt pomiaru cinienia statycznego fazy gazowej w skruberze, p strata cinienia fazy gazowej midzy
przekrojami pomiarowymi, T termometr, R reduktor cinienia CO
2
, ZR zawr regulujcy przepyw CO
2

do strumienia powietrza, Z zawr regulujcy przepyw i cinienie rozpylania cieczy absorpcyjnej
Zasysane przez wentylator promieniowy (1) powietrze miesza si z CO
2
(skadnik
A) dozowanym z butli (13) przez reduktor cinienia (R). Strumie objtoci CO
2
usta-
la si za pomoc zaworu (ZR) i rotametru (14). Strumie objtoci fazy gazowej ustala
si, korzystajc z zasuwy regulacyjnej (6), a prdko jej przepywu mierzy si, zanim
dojdzie do poziomego absorbera natryskowego (2) w rurocigu o rednicy 200,
anemometrem skrzydekowym (11) sprzonym z czytnikiem cyfrowym (12). Rze-
czywist prdko gazu w aparacie (2) o rednicy 300 naley kadorazowo okreli
z zalenoci

1
200
2
300
200
200 300
10 444 , 4

=
= w
d
d
w w . (15)
Nadcinienie fazy gazowej oraz spadki jej cinienia w absorberze mierzy si mi-
kromanometrami kompensacyjnymi typu Ascania 20. Pomiaru temperatury przepy-
wajcego powietrza na obu kocach aparatu (2) i cieczy w zbiorniku (7) dokonuje si
za pomoc termometrw (T). Kontrol poziomu cieczy w zbiorniku otwartym (7)
umoliwia poziomowskaz rurkowy (8).
Ciecz absorpcyjn jest roztwr wodorotlenku sodowego (skadnik B), ktry do
aparatu toczy si pomp odrodkow (9) i rozpyla rozpylaczami strumieniowo-
wirowymi RSW 5 (4) charakteryzujcymi si tzw. penym stokiem rozpylania. Stru-
mie objtoci rozpylanej cieczy ustala si, korzystajc z zaworw (Z), a mierzy ro-
tametrami (10). Cinienie, pod jakim rozpyla si roztwr, odczytuje si na manome-
trach tarczowych (P). Porwane krople roztworu wydziela si ze strumienia gazu
w odkraplaczu inercyjnym (5). Odbierana z aparatu ciecz grawitacyjnie spywa przez
hydrauliczne zamknicie syfonowe (3) do zbiornika (7).
Stenia CO
2
w fazie gazowej (w powietrzu) na wlocie i na wylocie z aparatu mie-
rzy si cyfrowym analizatorem (15) serii AirTECH z sensorem Teleaire
TM
2001 V,
ktrego zakres wynosi 010000 ppm. Wskazania analizatora odczytuje si, gdy tylko
ustali si stenie CO
2
, co trwa 510 minut. Przed kad seri pomiarw w zbiorniku
(7) naley przygotowa roztwr NaOH o odpowiednim, przyjtym w programie ba-
da, steniu.

24
Powierzchni midzyfazow odniesion do jednostki objtoci czynnej aparatu
wyznacza si bdzie wedug metody reakcji pseudopierwszorzdowej Danckwertsa.
Zanim przystpimy do przygotowania roztworu absorpcyjnego, naley zbiornik
cieczy (7) napeni wod, wczy pomp (9) toczc wod do aparatu (2) oraz
wentylator (1). Korzystnie jest ustali maksymalny przepyw powietrza
w aparacie w celu moliwie szybkiego wyrwnania temperatury wody w zbiorniku
i powietrza na wylocie z aparatu. Kiedy temperatury te wyrwnaj si, do wody w
zbiorniku trzeba doda tak ilo NaOH (skadnik B), eby otrzyma wymagane
stenie roztworu. Dziki dokadnemu wymieszaniu dodanego wodorotlenku sodowe-
go z wod uzyskuje si roztwr jednorodny (pod wzgldem stenia NaOH)
w caej objtoci zbiornika.
Z chwil gdy przygotowany roztwr absorpcyjny o znanym steniu podaje si do
aparatu o okrelonym nateniu przepywu, mona do instalacji dozowa z butli CO
2
,
ustalajc odpowiedni jego przepyw na rotametrze (14). Od tego momentu instalacja
jest gotowa do eksperymentw. Natenie przepywu powietrza w aparacie (prdko
fazy gazowej), dwutlenku wgla i roztworu absorpcyjnego podaje prowadzcy wi-
czenie pracownik dydaktyczny. Podczas bada obserwuje si poziom cieczy w zbior-
niku i jeli spada, utrzymuje si go, dolewajc wody. Ubytki cieczy mog by spowo-
dowane odparowywaniem wody z cyrkulujcego w instalacji roztworu wodorotlenku
sodowego.
Strumie zaabsorbowanego CO
2
wyznacza si z rwnania bilansu, ktry naley
przeprowadzi dla takich znanych wielkoci, jak: prdko fazy gazowej w aparacie
(m/s), powierzchnia przekroju aparatu (m
2
), stenia CO
2
na wlocie i wylocie gazu
z absorbera (stenie okrelone przez analizator w ppm przeliczy na kmol/m
3
).
Znacznie duej trwa okrelanie strumienia zaabsorbowanego dwutlenku wgla, ktry
oznacza si, ustalajc w roztworze stenia wodorotlenku sodowego i wglanu sodo-
wego [2], i dlatego t metod tutaj pominito.
Aby okreli objto czynn (robocz) aparatu w kadym dowiadczeniu, mie-
rzy si zasig strugi kropel. Podczas wspprdowego przepywu faz w aparacie
struga kropel formuje si za rozpylaczem, a podczas przeciwprdowego przed i za
rozpylaczem.
Przed zmian stenia roztworu absorpcyjnego naley oprni zbiornik (7), co
pociga za sob konieczno ponownego przygotowania instalacji do eksperymentw
wedug podanej wczeniej procedury. Po zakoczeniu dowiadczenia zamyka si za-
wr na butli gazowej z CO
2
, wycza analizator ste CO
2
w fazie gazowej oraz
pomp i wentylator. Oprnia si zbiornik z wykorzystanego roztworu NaOH, a na-
stpnie instalacj pucze si piciokrotnie czyst wod (wodocigow). Pukanie pole-
ga na recyrkulacji w instalacji kolejnych porcji wody przez okoo 5 minut. Ostatni,
pit porcj wody zostawia si w zbiorniku.
25
Obliczenia
Na podstawie znanych wartoci, tj. prdkoci fazy gazowej w aparacie oraz po-
wierzchni przekroju aparatu i ste CO
2
w przekroju wlotowym i wylotowym apara-
tu, oblicza si strumie zaabsorbowanej masy CO
2
podczas kadego dowiadczenia
wedug rwnania
( )
2 1 A A g A
c c Aw n = & , (16)
gdzie:
A

powierzchnia przekroju poprzecznego absorbera, m
2
,
w
g
prdko fazy gazowej w absorberze, m/s,
c
A1
stenie CO
2
w przekroju wlotowym absorbera, kmol/m
3
,
c
A2
stenie CO
2
w przekroju wylotowym absorbera, kmol/m
3
.
Objto czynn (robocz) aparatu wyznacza si z zalenoci
Al V = , (17)
gdzie:
A powierzchnia przekroju poprzecznego absorbera, m
2
,
l zasig strugi kropel w aparacie, m.
Stenie roztworu NaOH naley okreli w kmol/m
3
na podstawie znanej iloci
rozpuszczonego wodorotlenku sodowego w znanej objtoci wody w zbiorniku insta-
lacji.
Wedug Barreta [3] sta szybkoci reakcji

3 2
HCO OH CO +

(18)
dla ste
OH
c < 0,5 kmol/m
3
mona obliczy z rwnania
( ) ( )
3
OH
2
OH OH
2
815 , 1 153 , 2 026 , 1
6 , 2365
7529 , 11 log

+ + = c c c
T
k , (19)
a dla ste
OH
c 0,5 kmol/m
3
z rwnania

+ + =
OH
2
1317 , 0 1369 , 0
6 , 2365
7529 , 11 log c
T
k , (20)
gdzie:
OH
c stenie jonw wodorotlenowych, kmol/m
3
,
T rednia temperatura roztworu absorpcyjnego, K.

26
J eli zaoymy, e przenikanie masy ma charakter ustalony, to opr dyfuzyjne-
go ruchu masy po stronie fazy gazowej jest pomijalnie may w porwnaniu
z oporem po stronie fazy ciekej (a takie zaoenie jest spenione dla ukadu ab-
sorpcyjnego CO
2
roztwr NaOH). Gdy natomiast zaoymy, e na powierzchni
midzyfazowej panuje rwnowaga fizyczna, ktr opisuje prawo Henryego, ww-
czas stenie CO
2
w roztworze na powierzchni midzyfazowej mona opisa rw-
naniem

Az Az
p H c = , (21)
gdzie:
c
Az
stenie CO
2
na powierzchni midzyfazowej po stronie fazy ciekej, kmol/m
3
,
H staa Henryego, kmol/J ,
Az
p cinienie czstkowe CO
2
na powierzchni midzyfazowej, Pa.
Sta Henryego wedug [4] mona obliczy z zalenoci

+ =

OH
2 5 2
133 , 0 10 8857 , 7 10 9044 , 5 1229 , 6 log c T T H . (22)
Kinematyczny wspczynnik dyfuzji dwutlenku wgla w roztworze oblicza si
z prawa NernstaEinsteina, wedug ktrego dla T =const.
( ) ( ) const.
85 , 0 85 , 0
= =
w Aw A
D D , (23)
gdzie:
D
A
kinematyczny wspczynnik dyfuzji dwutlenku wgla w roztworze, m
2
/s,
D
Aw
kinematyczny wspczynnik dyfuzji dwutlenku wgla w wodzie, m
2
/s,
dynamiczny wspczynnik lepkoci roztworu w redniej temperaturze, Pas,
w
dynamiczny wspczynnik lepkoci wody w temperaturze rwnej redniej
temperaturze roztworu, Pas.
Wspczynnik dyfuzji dwutlenku wgla w wodzie oblicza si z zalenoci podanej
przez Barreta [3]

5
2
10
591 , 2 3 , 712
1764 , 8 log
T T
D
Aw
+ = (24)
Zadane parametry dowiadcze oraz wyniki oblicze wielkoci fizykochemicz-
nych naley zestawi w tabeli 2.1.1.
Tabela 2.1.1. Parametry dowiadcze i wyniki oblicze wielkoci fizykochemicznych
w
g
L
c
T
g
T
c
c
A1
c
A2
c
B
H p
Az
c
Az

w
D
Aw
D
A
k
2

27
s
m

h m
m
2
3

K K
3
m
kmol

3
m
kmol
3
m
kmol
J
mol
Pa
3
m
kmol
s Pa s Pa
s
m
2

s
m
2

s kmol
m
3

Wyniki oblicze wielkoci pomocniczych koniecznych do okrelenia powierzchni
kontaktu midzyfazowego i wspczynnika wnikania masy w fazie ciekej trzeba ze-
stawi w tabeli 2.1.2. Wartoci
B A
c r D a
2
2
oraz ( )
2
a
c
, wystpujce w dwch ostatnich
kolumnach tej tabeli, odczytuje si z wykresw przedstawiajcych funkcj dan rw-
naniem (6).
Tabela 2.1.2. Zestawienie wynikw oblicze wielkoci pomocniczych koniecznych
do okrelenia powierzchni midzyfazowej
w
g
L
c
V c
B
c
A1
c
A2

A
n&
2
Az
A
c V
n&
B A
c r D a
2
2

( )
2
a
c

m/s m
3
/m
2
h m
3
kmol/m
3
ppm kmol/m
3
ppm kmol/m
3
kmol/s s
2
s
2
s
2

Wyniki pomiarw i oblicze naley przedstawi nie tylko w formie tabeli 2.1.1
i 2.1.2, ale rwnie graficznie w postaci rysunkw przedstawiajcych zalenoci (6)
dla kadej serii pomiarowej. Na podstawie uzyskanych na rysunkach linii prostych
mona wyznaczy wartoci powierzchni midzyfazowej odniesionej do jednostki ob-
jtoci aparatu i wspczynnikw fizycznego wnikania masy w fazie ciekej.
Otrzymane wartoci naley zestawi w tabeli 2.1.3.
Tabela 2.1.3. Wartoci jednostkowej powierzchni midzyfazowej
i wspczynnika wnikania masy w fazie ciekej
w
g
L
c
a
c

m/s m
3
/m
2
h m
2
/m
3
m/s

28

Zestawione w tabeli 2.1.3 wartoci su do sporzdzenia rysunkw przedstawiaj-
cych zalenoci jednostkowej powierzchni midzyfazowej i wspczynnika fizyczne-
go wnikania masy w fazie ciekej od prdkoci fazy gazowej i gstoci zraszania
w absorberze.
Sprawozdanie z wiczenia powinno zawiera:
a) teoretyczne wprowadzenie do wiczenia,
b) cel i zakres wiczenia,
c) opis stanowiska badawczego,
d) opis metod badawczych,
e) tabelaryczne zestawienie wynikw pomiarw i oblicze (tabele 2.1.1.2.1.3),
f) graficzne przedstawienie uzyskanych zalenoci podanych oglnym rwna-
niem (6),
g) graficzne przedstawienie zalenoci jednostkowej powierzchni midzyfazowej
i wspczynnika fizycznego wnikania masy w fazie ciekej od prdkoci fazy gazowej
i gstoci zraszania w absorberze,
h) omwienie uzyskanych wynikw bada i zalenoci,
i) wnioski.
Literatura uzupeniajca
[1] PAMM . ., A . . , , 1976.
[2] BELINA-FREUNDLICH D. (red.), Laboratorium inynierii procesowej. Cz. II. Przenoszenie ciepa
i masy, Wyd. Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw, 1981.
[3] BARRET P.R.W., Ph. D. Thesis, University of Cambridge, 1964.
[4] KUDRA T., STRUMIO Cz., Wymiana masy w procesie absorpcji z reakcj chemiczn w trjfazowym
zou fluidalnym, Inynieria Chemiczna, 1975, 4, s. 809.
2.1.3. Badanie hydrauliki przepywu fazy gazowej
w poziomym skruberze natryskowym
Wprowadzenie
W technice oczyszczania gazw odlotowych powszechnie stosuje si mokre meto-
dy, ktrych istota polega na kontaktowaniu oczyszczanych gazw z ciecz w apara-
tach zwanych puczkami (odpylanie) lub absorberami (absorpcja zanieczyszcze ga-
zowych). J edne i drugie s nazywane skruberami. W skruberach jednoczenie z od-
29
pylaniem i absorpcj zanieczyszcze gazowych mona gazy schadza i nawila lub
osusza (bezprzeponowa wymiana ciepa i masy).
Spord skruberw puczki i absorbery natryskowe wyrniaj si prostot kon-
strukcji i dziaania. Wystpuj one najczciej jako kolumny pionowe, w ktrych faza
cieka i gazowa przemieszczaj si wzgldem siebie wsp- lub przeciwprdowo, rza-
dziej krzyowo, a jeszcze rzadziej rewersyjnie, kiedy w skruberze gaz przepywa
z gry w d, a kierunek strumienia kropel cieczy, pocztkowo skierowanego do gry,
zmienia si z przeciwprdowego na wspprdowy. W instalacjach do oczyszczania
gazw odlotowych mona coraz czciej spotka poziome skrubery natryskowe,
w ktrych wzajemny przepyw strumienia oczyszczanego gazu i kropel cieczy moe
by rwnie przeciwprdowy, wspprdowy, krzyowy lub rewersyjny.
Zasad dziaania puczek i absorberw natryskowych jest kontaktowanie stru-
mienia zanieczyszczonych gazw w kolumnie lub w komorze z rozpylon (rozpro-
szon) na krople ciecz. Najczciej ciecz rozpyla si za pomoc rozpylaczy hy-
draulicznych (wirowych, strumieniowo-wirowych, uderzeniowych), zdecydowanie
rzadziej za pomoc rozpylaczy pneumatycznych lub mechanicznych (rotacyjnych)
czy te przez grawitacyjny wypyw cieczy z otworw rozmieszczonych na po-
wierzchni kolektorw cieczowych. Efekt pracy skruberw natryskowych zaley nie
tylko od waciwej konstrukcji i wielkoci rozpylaczy, ale i od sposobu rozmiesz-
czenia ich w przestrzeni aparatu, a take od profilu prdkoci gazu w skruberze
i rwnomiernoci gstoci zraszania go w caym przekroju przepywu strumienia
gazu. Czciowe wyrwnanie profilu prdkoci gazu uzyskuje si, skierowujc
strumie gazu deflektorem za wlotem do skrubera w kierunku jego dna, wprowadza-
jc gaz do wntrza skrubera krcem kolanowym lub prostym ze citym pod ktem
4560 stopni bosym kocem albo stosujc odpowiedni kierownic. Ze wzgldu na
wynoszenie kropel cieczy przez strumie gazu skrubery natryskowe wyposaa si w
separatory kropel (odkraplacze), ktre dziaaj na zasadzie uderzeniowo-
inercyjnego mechanizmu wydzielania kropel, lub takie separatory umieszcza si za
skruberami.
Projektant powinien zna opory przepywu w skruberach natryskowych fazy ga-
zowej, poniewa to one i opory przepywu w przewodach i w pozostaych aparatach
instalacji technologicznej decyduj o wielkoci wentylatora i mocy silnika niezbd-
nej do jego napdu. Gdyby skruber natryskowy potraktowa jako nie zraszany
przewd rurowy prosty, warto oporw hydraulicznych (strata cinienia fazy ga-
zowej) spowodowanych tarciem wewntrznym pynu
t
p zaleaaby od prdkoci
przepywu gazu w, jego waciwoci fizycznych (gstoci , lepkoci ) oraz para-
metrw geometrycznych przewodu (ksztatu, dugoci lub wysokoci L, rednicy d
i szorstkoci k). Na podstawie analizy wymiarowej zaleno t mona przedstawi
w postaci:

30

d
L wd
f
w
p
t
,
2

, (1)
gdzie:
Eu
w
p
t
=
2
liczba Eulera,
Re
wd
=
liczba Reynoldsa,
d
L
simpleks geometryczny.
Na podstawie bada eksperymentalnych stwierdzono, e rwnanie to dla strumieni
izotermicznych (temperatura pynu przepywajcego przez przewd jest staa) przy-
biera prost posta:

2
2
w
d
L
p
t
= . (2)
Jest to rwnanie DarcyegoWeissbacha, w ktrym jest funkcj liczby Reynoldsa
oraz szorstkoci wewntrznej powierzchni przewodu i nosi nazw wspczynnika oporu.
W warunkach przepywu laminarnego (uwarstwionego lub inaczej uporzdkowanego,
czyli gdy Re < 2300) warto nie zaley od szorstkoci powierzchni przewodu,
a jedynie od liczby Reynoldsa i mona j wyznaczy z zalenoci:

Re
a
= . (3)
Staa a zaley od ksztatu przekroju poprzecznego przewodu. Dla przekroju ko-
owego a =64. Dla przewodu o poprzecznym przekroju niekoowym wartoci wsp-
czynnikaa podano w tabeli 2.1.4.
Tabela 2.1.4. Wartoci rednicy zastpczej i wspczynnika a dla rnych ksztatw przekroju przewodu
przy przepywie uwarstwionym [1]
Rodzaj przekroju Warto rednicy d
z
Warto staej a
Koo o rednicy d
Kwadrat o boku a
Trjkt rwnoboczny o boku a
Piercie o szerokoci s
Prostokt o bokach a i b:
ab 0
a/b =0,1
d
a
0,58a
2s

2a
1,81a
64
57
53
96

96
85
31
a/b =0,25
a/b =0,5
Elipsa (a o maa, b o dua)
a/b =0,1
a/b =0,3
a/b =0,5
1,6a
1,3a

1,55a
1,4a
1,3a
73
62

78
73
68

Dla ruchu burzliwego (Re > 2300) i przewodw gadkich (szklanych, miedzianych,
oowianych) obowizuje wyprowadzona teoretycznie zaleno PrandtlaKarmana:
( ) 8 , 0 lg 0 , 2
1
=
Re . (4)
Dla 3
.
10
3
< Re < 5
.
10
4
mona stosowa zaleno empiryczn Blasiusa:

25 , 0
3164 , 0
Re
= . (5)
Dla zakresu 3
.
10
3
< Re < 5
.
10
6
Koo zaproponowa zaleno empiryczn:
0052 , 0
5 , 0
32 , 0
+ =
Re
. (6)
Aby obliczy wspczynnik tarcia w przewodach o ciankach szorstkich (stalowych,
eliwnych, elbetowych, murowanych), stosuje si zaleno ColebrookaWhitea:

+ =
d
k
Re
72 , 3
51 , 2
lg 2
1

, (7)
w ktrej:
d
k
szorstko (chropowato) wzgldna,
k bezwzgldna przecitna wysoko nierwnoci na powierzchniach cianek,
inaczej szorstko (chropowato) bezwzgldna, m,
d rednica przewodu, m.
W hydromechanice przewd uwaa si za szorstki, jeeli

875 , 0
30
Re d
k
. (8)
W przewodach (skruberach), na ciankach ktrych krystalizuj sole lub powstaj
zogi, szorstko bezwzgldna cian k dochodzi do 20 i wicej milimetrw. Orienta-
cyjne rednie wartoci bezwzgldnej szorstkoci rur podano w tabeli 2.1.5.

32
W przypadku przepywu nieizotermicznego, gdy pyn przepywajcy przez prze-
wd ogrzewa si lub ochadza (temperatura cianki rni si od temperatury strumie-
nia pynu), wartoci wspczynnika obliczone wedug wzorw (4), (5) i (6) naley
pomnoy przez bezwymiarowe wspczynniki poprawkowe x .
Dla przepywu uwarstwionego

=
15 , 0
p
p p
3 1
p
22 , 0 1
Re
Pr Gr
Pr
Pr
x , (9)
a dla przepywu burzliwego w przewodach technicznie gadkich

3 1
p
c
=
Pr
Pr
x , (10)
gdzie:
Re
p
, Pr
p
, Gr
p
liczby Reynoldsa, Prandtla i Grashofa obliczone dla redniej tem-
peratury pynu,
Pr
c
liczba Prandtla obliczona dla pynu przy redniej temperaturze cianki prze-
wodu.
Tabela 2.1.5. Wartoci szorstkoci bezwzgldnej k rur
Rodzaj rur Szorstko bezwzgldna k (mm)
Gadkie rury cignione [2]
Zwyke rury stalowe handlowe [2]
Rury stalowe cignione bez szwu i spawane doczoowo,
nieznacznie skorodowane [1]
Stare rury stalowe skorodowane [1]
Rury z czarnej blachy stalowej pokryte pokostem [1]
Nitowane rury stalowe [2]
Rury aluminiowe techniczne, gadkie [1]
Rury czyste cignione bez szwu z miedzi, mosidzu i oowiu,
rury szklane [1]
eliwne rury lane [2]
Rury betonowe o powierzchni gadkiej [1]
Rury betonowe o powierzchni szorstkiej [1]
0,0015
0,045

0,2
0,67
0,125
0,99,0
0,0150,06

0,00150,01
0,25
0,30,8
3,09,0
Strata cinienia na pokonanie oporw miejscowych, wynikajca z umieszczenia
w skruberze elementw zakcajcych prostoliniowy przepyw fazy gazowej (wlot
i wylot gazu, kierownica strugi gazu, kolektory z rozpylaczami cieczy, wbudowany
odkraplacz), wie si z nieodwracalnoci procesw sprania
33
i rozprania przepywajcego gazu. J ej warto jest proporcjonalna do energii
kinetycznej gazu:

2
2
1
w
p
n
i
i m
=
= , (11)
gdzie:
i
wspczynnik oporu miejscowego i-tego elementu,
n liczba elementw stwarzajcych opory miejscowe.
Wartoci wspczynnika oporu miejscowego w konkretnych przypadkach mona
ustali, korzystajc z prac [3, 4].
W skruberze o dugoci (wysokoci) L i rednicy d, w ktrym wystpuj opory
miejscowe, z chwil pojawienia si przepywu jednofazowego (nie wystpuje zrasza-
nie) powstaj straty cinienia fazy gazowej wyraone zalenoci:

2
2
1
ap.s.

w
d
L
p p p p
n
i
i m t m t
+ = + = =

=
+
. (12)
Z chwil pojawienia si w przestrzeni skrubera strugi kropel rozpylonej cieczy za-
chodzi wzajemne oddziaywanie obu faz i opory przepywu (straty cinienia) fazy
gazowej ulegaj zmianie wedug zalenoci:

kr. ap.s. ap.m.
p p p + = , (13)
gdzie
kr.
p oznacza strat cinienia fazy gazowej w wyniku rozpylenia cieczy na kro-
ple i przemieszczania si ich w skruberze.
Straty cinienia fazy gazowej wywoane tarciem wewntrznym, oporami miejsco-
wymi na kolektorach doprowadzajcych ciecz do rozpylaczy i na rozpylaczach
(z pominiciem odkraplacza) oraz oddziaywaniem kropel cieczy w skruberze na gaz
mona zatem opisa rwnaniem:

odkr. ap. skr.
p p p = , (14)
a straty cinienia spowodowane oddziaywaniem kropel na gaz rwnaniem:

skr.s. skr.m. kr.
p p p = , (15)
gdzie:
p
skr. m.
strata cinienia w skruberze zraszanym,
p
skr. s.
strata cinienia w skruberze bez zraszania.

34
Cz dowiadczalna
Cel wiczenia
Celem wiczenia jest wyznaczenie strat cinienia powstajcych podczas jedno- i dwu-
fazowego (p
ap. s.
, p
ap. m.
, p
skr. s.
, p
skr. m.
) przepywu powietrza przez skruber z odkra-
placzem i bez odkraplacza oraz skadowej strat cinienia spowodowanych rozpyleniem
w skruberze cieczy (p
k
).
Opis aparatury
Schemat instalacji dowiadczalnej przedstawiono na rys. 2.1.3. Przedmiotem ba-
da jest poziomy skruber natryskowy (2) o rednicy 300 mm, wewntrz ktrego
umieszczono strumieniowo-wirowe rozpylacze cieczy (4) o rednicy otworu wyloto-
wego 5 mm. Mona je ustawia w skruberze tak, by ciecz bya rozpylana wsp- lub
przeciwprdowo do przepywajcego powietrza. Wentylator (1) toczy powietrze
z otoczenia do skrubera, a nastpnie odprowadza je do atmosfery. Prdko przepywu
powietrza przez instalacj mierzy si z dokadnoci 0,1 m/s w przewodzie tocznym o
rednicy 200 mm przed skruberem za pomoc anemometru skrzydekowego (3) sprz-
onego przez ukad elektroniczny z czytnikiem cyfrowym (11). Strumie objtoci
powietrza w instalacji ustala si, korzystajc z zasuwy rcznej (6). Temperatur prze-
pywajcego powietrza na obu kocach skrubera i cieczy w zbiorniku (7) mierzy si
termometrami T.
Aby okreli straty cinienia p w skruberze i na odkraplaczu, do mikromanomer-
tu kompensacyjnego typu Askania 20 przekazuje si impulsy cinienia statycznego
powietrza w przekrojach zlokalizowanych na pocztku i kocu skrubera oraz przed i
za odkraplaczem inercyjnym (5) za pomoc gitkich przewodw (wykw). Kontrol
poziomu cieczy w zbiorniku otwartym (7) umoliwia poziomowskaz rurkowy (8).
Ciecz (wod) do skrubera toczy si pomp odrodkow (9). Strumie objtoci cieczy
rozpylanej w skruberze mierzy si rotametrami (10), a cinienie cieczy przed rozpyla-
czami manometrami tarczowymi (P).
35
powietrze
powietrze
p p
P P
10
3
6
9
7
8
5 2 4
11
10
1
p
T
p p
T
T
3

1 wentylator promieniowy, 2 poziomy skruber natryskowy, 3 anemometr skrzydekowy,
cyjna,
11 cyfrowy miernik prdkoci przepywu fazy gazowej, P manometr tarczowy, p punkt pomiaru cinienia
statycznego fazy gazowej w skruberze, p strata cinienia fazy gazowej midzy przekrojami pomiarowymi,
T termometr
Przed przystpieniem do wiczenia naley sprawdzi, czy: zbiornik (7) jest wype-
niony ciecz (wod) co najmniej do poowy jego wysokoci; zasuwa (6) i zawory
przed rozpylaczami s zamknite; rozpylacze (4) s skierowane otworami wylotowy-
mi w kierunku zgodnym z zadanym przez prowadzcego kierunkiem rozpylania cie-
czy wzgldem kierunku przepywu powietrza w skruberze (wsp- lub przeciwprd);
przewody impulsowe cinienia statycznego powietrza waciwie podczone do kr-
cw mikromanometru kompensacyjnego (wiksze cinienie do krca +); podstawa
mikromanometru jest wypoziomowana, a sam mikromanometr wypeniony wod i na
skalach wskazuje zero.
Po uruchomieniu wentylatora za pomoc pokrta zasuwy (6) ustali na sprzo-
nym z anemometrem czytniku cyfrowym waciw prdko przepywu powietrza,
majc na uwadze to, e czytnik wskazuje prdko w przewodzie o rednicy 200 mm.
Prdkoci tej odpowiada prdko w skruberze ( 300) obliczona z zalenoci:

36

1
200
2
300
200
200 300
10 444 , 4

=
= w
d
d
w w , (16)
gdzie:
w
300
prdko w skruberze, m/s,
w
200
prdko zmierzona w rurocigu o rednicy 200 mm, m/s,
d
200
rednica rurocigu tocznego, mm,
d
300
rednica skrubera, mm.
Po uruchomieniu pompy odrodkowej naley ustali na rotametrach waciwe
strumienie objtoci rozpylanej w skruberze wody (jednakowe dla wszystkich rozpy-
laczy) i odczyta na manometrach cinienie rozpylania lub, co jest wygodniejsze, usta-
li cinienie rozpylania (jednakowe dla wszystkich rozpylaczy) i odczyta na rotame-
trach odpowiadajce mu strumienie objtoci wody. Znajc strumienie objtoci
rozpylanej wody, mona obliczy gsto zraszania skrubera z zalenoci:
,
A
V
L
c
c
&
= m
3
/m
2
h , (17)
gdzie:
c
V
&
strumie objtoci wody, m
3
/h,
A powierzchnia przekroju skrubera, m
2
.
wiczenie powinno obejmowa co najmniej 4 serie pomiarowe strat cinienia
fazy gazowej dla zadanych gstoci zraszania skrubera (cinie rozpylania wody,
np. dla 0,1; 0,2; 0,3; 0,4 MPa) i 1 seri w warunkach pracy skrubera bez zraszania.
W kadej serii naley zmieni co najmniej 8-krotnie prdko powietrza w skrube-
rze (od 0 do 14 m/s w rurocigu o rednicy 200 mm). Pomiary strat cinienia wyko-
nuje si, gdy powietrze przepywa przez skruber z odkraplaczem p
ap.s.
(podczas
pracy skruber nie jest zraszany) i p
ap.m.
(przepyw dwufazowy) oraz przez sam odkra-
placz p
odkr.
. Rnica tych strat cinienia (p
ap.s.
p
odkr.
oraz p
ap.m.
p
odkr.
) dla
identycznych parametrach pracy (L
c
, w) wyznacza straty cinienia powietrza
w skruberze bez odkraplacza p
skr.
. Straty cinienia wywoane obecnoci kropel
cieczy w fazie gazowej p
kr.
naley wyznaczy z rnicy wartoci p
skr.
uzyska-
nych dla przepywu jedno-i dwufazowego przy takich samych prdkociach fazy
gazowej w skruberze.
Rwnolegle z pomiarami strat cinienia naley mierzy i notowa temperatur po-
wietrza w skruberze na wlocie i wylocie T
p1
i T
p2
, wody w zbiorniku T
c
oraz cinienie
atmosferyczne P
atm.
.
Zasada pomiaru strat cinienia w skruberze mikromanometrem kompensacyjnym
polega na skompensowaniu wysokoci supa wody rnicy cinie powstajcych
podczas przepywu powietrza w skruberze. Odczytujc rnic wysokoci poziomw
37
wody w zbiorniku wyrwnawczym i obserwacyjnym okrela si w mm supa wody
mierzon rnic cinie. Do dokadnego ustalenia pooenia poziomu wody w zbior-
niku obserwacyjnym suy stokowy bolec. Gdy jego obserwowany w zwierciadle
obraz pozorny i odbity na powierzchni wody w zbiorniku obserwacyjnym zetkn si
wierzchokami, dotyka on wtedy dokadnie zwierciada wody, co znaczy, e rnica
cinie zostaa dokadnie skompensowana wysokoci supa wody midzy obydwoma
zbiornikami mikromanometru. Zadanie wykonujcego odczytu wysokoci supa wody
w mikromanometrze polega na takim ustawieniu pokrtem sprzonym ze rub
mikromanometryczn zbiornika wyrwnawczego, aby uzyska wanie taki obraz
w lusterku. Zasad konstrukcji i dziaania mikromanometru kompensacyjnego typu
Ascania 20 opisano w [5, 6].
Wyniki pomiarw i oblicze naley przedstawi wedug wzoru podanego
w tabeli 2.1.6. Na podstawie wynikw pomiarw i przeprowadzonych oblicze
naley:
a) sporzdzi wykresy zalenoci p
ap.s.
= f(w), p
odkr.
= f(w), p
skr.s.
= f(w)
dla skrubera pracujcego bez zraszania (L
c
= 0) oraz p
ap.m.
= f(w), p
odkr.
= f(w),
p
skr.m.
= f(w), p
k
= f(w) dla skrubera zraszanego przy zadanych gstociach zra-
szania,
b) sporzdzi wykresy zalenoci p
ap.m.
=f(L
c
), p
odkr.
=f(L
c
), p
skr.m.
=f(L
c
),
p
k
=f(L
c
),
c) dokona porwnania i podsumowania uzyskanych wynikw,
d) opracowa wnioski,
e) poda interpretacj przyczyn zaobserwowanych strat cinienia powietrza
w skruberze zraszanym,
f) poda i uzasadni moliwo praktycznego wykorzystania dodatniego wpywu
wspprdowego rozpylania cieczy w skruberach natryskowych.
Tabela 2.1.6. Wyniki pomiarw i oblicze strat cinienia powietrza na odkraplaczu
i w skruberze natryskowym o wspprdowym/przeciwprdowym przepywie faz
c
V

p
r

L
c

Prdko
fazy gazowej
w przekroju

Straty cinienia fazy gazowej

T
p1

T
p2

T
c

P
atm.

200 300 p
ap.
p
odkr.
p
skr.
p
k

m
3
/h MPa m
3
/m
2
h
m/s m/s Pa Pa Pa Pa Pa Pa K K K hPa

38

c
V
strumie objetoci rozpylanej w skruberze cieczy, m
3
/h,
p
r
cinienie rozpylania cieczy w skruberze, MPa,
L
c
gsto zraszania, m
3
/m
2
h,
p
ap.
straty cinienia fazy gazowej, Pa,
p
odkr.
straty cinienia fazy gazowej na odkraplaczu, Pa,
p
skr.
straty cinienia fazy gazowej w skruberze, Pa,
p
k
straty cinienia fazy gazowej wywoane obecnoci kropel cieczy, Pa,
T
p1
temperatura fazy gazowej na wlocie do skrubera, K,
T
p2
temperatura fazy gazowej na wylocie ze skrubera, K,
T
c
temperatura cieczy rozpylanej w skruberze, K,
P
atm.
cinienie barometryczne, hPa.
[1] PAWOW K.F., ROMANKOW P.G., NOSKOW A.A., Przykady i zadania z zakresu aparatury i inynierii
chemicznej, wyd. V, WNT, Warszawa 1981.
[2] RIETSCHEL H., RAI W., Ogrzewanie i klimatyzacja. Tom II. Podstawy i metody oblicze, Arkady,
Warszawa 1973.
[3] FERENCOWICZ J ., Wentylacja i klimatyzacja, wyd. II, Arkady, Warszawa 1964.
[4] MALICKI M., Wentylacja i klimatyzacja, wyd. III, PWN, Warszawa 1980.
[5] BOBISKI A., KOMSTA W., LORENS M., Wentylacja i klimatyzacja w przemyle lekkim, WNT, War-
szawa 1970.
[6] KOODZIEJ CZYK L., RUBIK M., MAKOWSKI S., Pomiary w inynierii sanitarnej, Arkady, Warszawa
1974.

38
2.1.4. Badanie absorpcji dwutlenku siarki
w skruberze natryskowym
Wprowadzenie
Absorpcja jest zjawiskiem polegajcym na pochanianiu gazu przez ciecz. Aparaty,
w ktrych prowadzi si absorpcj gazw, nazywaj si absorberami. W zalenoci od
sposobu kontaktowania si w aparacie fazy ciekej z gazow wyrnia si absorbery
natryskowe, pkowe, z wypenieniem stacjonarnym lub fluidalnym, barbotaowe, ze
zwk Venturiego i mechaniczne. Su one do oczyszczania gazw odlotowych.
Absorbery natryskowe znalazy powszechne zastosowanie midzy innymi w instala-
cjach oczyszczania gazw odlotowych z zawartych w nich skadnikw gazowych. Stosuje
si je do absorpcji NH
3
w wodzie, H
2
S w wodzie zwykej lub amoniakalnej, SO
2
w wo-
dzie i roztworach alkalicznych, chloru w zawiesinie Ca(OH)
2
, HF w wodzie, roztworach
alkalicznych lub roztworze soli [1, 2]. Od kilkunastu lat sprawdzaj si one w mokrych
technologiach odsiarczania spalin kotowych. Zazwyczaj absorberw natryskowych uy-
wa si w procesach absorpcji gazw dobrze rozpuszczalnych w cieczach.
Najwiksze liczby jednostek przenoszenia masy (do 6) uzyskuje si w pionowych
przeciwprdowych skruberach natryskowych po spenieniu odpowiednich warunkw
hydrodynamicznych i wymiany masy. W aparatach przeciwprdowych poziomych liczba
ta zwykle nie przekracza 3,5, a we wspprdowych z przepywem gazu i kropel cieczy
skierowanym w d waha si ona w przedziale 0,52,0. Powierzchnia kontaktu faz w
absorberach natryskowych jest proporcjonalna do gstoci zraszania, dlatego przy maych
gstociach zraszania absorbery te charakteryzuj si niewielk efektywnoci oczyszcza-
nia gazw. Zwykle stosuje si w nich gstoci zraszania nie mniejsze od 1020 m
3
/m
2
h.
Aby ograniczy unoszenie kropel, faz gazow przepuszcza si przez skruber natryskowy
z prdkoci mniejsz od prdkoci swobodnego opadania kropel (0,81,5 m/s), co z kolei
wpywa niekorzystnie na intensywno przenikania masy i wielko powierzchni przekro-
ju przepywowego skrubera. W ostatnim trzydziestoleciu wprowadzono pionowe skrube-
ry natryskowe, w ktrych prdko gazu osiga warto 5,58,0 m/s, a gsto zraszania
3045 m
3
/m
2
h. Porywan ciecz absorpcyjn z takich skruberw usuwa si ze strumienia
gazu w odkraplaczach, najczciej inercyjnych aluzyjnych. Poziome absorbery natry-
skowe s najmniej zbadane i poznane pod wzgldem procesu wnikania masy.
Efekty koalescencji kropel, ich porywanie i unoszenie, zawirowania strugi gazu
w strefie wypywu cieczy z rozpylacza, polidyspersyjno zbioru kropel w aparacie,
wtrny rozpad kropel, osadzanie kropel na cianach aparatu, wystpowanie filmu cie-
czy spywajcej po cianach aparatu to gwne czynniki uniemoliwiajce przyjcie
jednego modelu obliczeniowego dla absorberw natryskowych. Wyniki bada labora-
39
toryjnych wnikania masy w fazie gazowej, przeprowadzonych dla pojedynczych kro-
pel, mona wyrazi rwnaniem oglnym [1, 2]:

n m
g g
Sc bRe a Sh + = , (1)
gdzie:
Sh
g
liczba Sherwooda (Sh
g
=
g
d
k
/D
AB
),
Re
g
liczba Reynoldsa (Re
g
=u
wk
d
k

g
/
g
),
Sc liczba Schmidta (Sc =
g
/D
AB
),
a, b, m, n stae dowiadczalne,
D
AB
kinetyczny wspczynnik dyfuzji substancji przenoszonej w fazie gazowej,
m
2
/s,
d
k
rednia objtociowo-powierzchniowa (Sautera) rednica kropli w strudze, m,
u
wk
wzgldna prdko kropli (wzgldem prdkoci fazy gazowej w aparacie), m/s,
g
wspczynnik wnikania masy od strony gazu do powierzchni kropli, m/s,
g
dynamiczny wspczynnik lepkoci fazy gazowej, kg/m s,
g
kinematyczny wspczynnik lepkoci fazy gazowej, m
2
/s,
g
gsto fazy gazowej, kg/m
3
.
Wnikanie masy w fazie ciekej (do kropel) dla duych wartoci liczby Fouriera
), 0293 , 0 (
2
> =
k AB
d D Fo co zapewnia dostatecznie dugi czas kontaktu cieczy
z gazem, opisuje rwnanie
6 , 6 =
AB
k c
c
D
d
Sh

, (2)
a dla liczby Fouriera 0293 , 0 < Fo (czas opadania kropel bardzo krtki, co dzieje si
podczas rozpylania cieczy na due krople) rwnanie

AB
k
AB
k c
c
D
d
D
d
Sh
2
13 , 1 = = , (3)
gdzie:
D
AB
kinematyczny wspczynnik dyfuzji substancji przenoszonej w fazie ciekej, m
2
/s,
d
k
rednia objtociowo-powierzchniowa (Sautera) rednica kropli w strudze, m,
c
wspczynnik wnikania masy w fazie ciekej (do kropli), m/s.
W rwnaniach (2) i (3) nie uwzgldniono nieznacznej konwekcji wystpujcej
wewntrz kropli na skutek deformacji jej ksztatu podczas formowania tu za rozpyla-
czem oraz podczas opadania w fazie gazowej.
Biorc pod uwag to, e w przypadku oczyszczania przemysowych gazw odlo-
towych mamy do czynienia z maymi steniami usuwanego skadnika gazowego,
mona przyj, e strumie objtoci i masy oczyszczanych gazw jest przed i po

40
absorpcji skadnika gazowego taki sam, a zatem bilans masowy absorbera mona wy-
razi rwnaniem:
( )
2 1
y y n n
g A
= & & , (4)
gdzie:
A
n& strumie masy zaabsorbowanego skadnika gazowego, kmol/s,
g
n& strumie objtoci oczyszczanych gazw odlotowych, m
3
/s,
y
1
stenie absorbowanego zanieczyszczenia w fazie gazowej na wlocie do ab-
sorbera, kmol/m
3
,
y
2
stenie absorbowanego zanieczyszczenia w fazie gazowej na wylocie z ab-
sorbera, kmol/m
3
.
Strumie wnikajcej masy skadnika gazowego w fazie gazowej i ciekej
w warunkach ustalonych absorpcji okrela rwnanie:
( ) ( ) x x F y y F n
i c i g A
= = & , (5)
gdzie:
g
wspczynnik wnikania masy w fazie gazowej, kmol/m
2
s,
c
wspczynnik wnikania masy w fazie ciekej, kmol/m
2
s,
F powierzchnia kontaktu midzyfazowego, m
2
,
y stenie absorbowanego skadnika w rdzeniu fazy gazowej, kmol A/(kmol
A+B),
i
y stenie absorbowanego skadnika na granicy rozdziau faz po stronie fazy
gazowej, kmol A/(kmol A+B),
i
x stenie absorbowanego skadnika na granicy rozdziau faz po stronie fazy
ciekej, kmol A/(kmol A+B),
x stenia absorbowanego skadnika w rdzeniu fazy ciekej, kmol A/(kmol
A+B).
Wychodzc z warunku rwnowagi faz przy powierzchni midzyfazowej
(
i i i
x m y = ) i eliminujc z rwnania (5) y
i
oraz x
i
, po przeksztaceniach otrzymamy
rwnanie przenikania masy:
) ( ) ( x x F k y y F k n
c g A
= =

& , (6)
gdzie k
g
i k
c
oznaczaj odpowiednio wspczynniki przenikania masy odniesione do
fazy gazowej i ciekej okrelone rwnaniami:
41

c g g
m
k
+ =
1 1
, (7)

c g c
m k
1 1 1
+ = , (8)
gdzie:
y stenie absorbowanego skadnika w fazie gazowej rwnowagowe z jego

zawartoci w cieczy, kmolA/(kmol A+B),
x stenie absorbowanego skadnika w fazie ciekej rwnowagowe z jego za-

wartoci w fazie gazowej, kmolA/(kmol A+B),
m staa rwnowagi faz lub redni wspczynnik kierunkowy nachylenia linii
rwnowagi ukadu gazciecz (gdy jest spenione prawo Henry
ego) lub zamiennik

ste (gdy stenie absorbowanego skadnika w cieczy x
A
0),
y y
*
sia napdowa przenikania masy odniesiona do fazy gazowej,
x
*
x sia napdowa przenikania masy odniesiona do fazy ciekej.
Wyraenia (uamki) po lewej i prawej stronie rwnania oznaczaj odpowiednio
opr dyfuzyjny przenikania masy oraz opory dyfuzyjne wnikania masy w fazie gazo-
wej i ciekej. W przypadku, gdy gwny opr dyfuzyjny jest skupiony w fazie gazo-
wej, tzn. dla
g c
m / 1 / << (gazy dobrze rozpuszczalne w cieczy absorpcyjnej),

g g
k = , (9)
gdy natomiast gwny opr dyfuzyjny jest skupiony w fazie ciekej, tzn. dla
c g
m / 1 / 1 << (gazy le rozpuszczalne w cieczy absorpcyjnej),

c c
k = . (10)
W skruberach natryskowych jest niezwykle trudno okreli powierzchni midzy-
fazow, ktr w rwnaniu (5) okrelono jako F. Mona zaniecha jej wyznaczenia,
jeli posuymy si objtociowym wspczynnikiem przenikania masy (odniesionym
do jednostki objtoci aparatu, w ktrej zachodzi kontakt gazu z kroplami cieczy):
a k k
g gv
= , (11)
gdzie a oznacza powierzchni midzyfazow wytworzon na kroplach wystpujcych
w 1 m
3
aparatu, m
2
/m
3
.
Modu napdowy nie jest stay na caej wysokoci (dugoci) aparatu, a redni mo-
du napdowy przenikania masy dla przypadkw, kiedy linia rwnowagi i linia opera-
cyjna s proste, mona wyznaczy z rwnania:

42

*
2
*
1
*
2
*
1
r.
ln
y
y
y y
y

= , (12)
gdzie:
*
1
y sia napdowa w przekroju wlotowym aparatu (
*
1
y =y
1

*
1
y ),
*
2
y

sia napdowa w przekroju wylotowym aparatu (
*
2
y =y
2

*
2
y ),
y
1
, y
2
stenia absorbowanego skadnika w fazie gazowej odpowiednio w prze-
kroju wlotowym i wylotowym aparatu,
*
1
y ,
*
2
y stenia absorbowanego skadnika w fazie gazowej rwnowagowe z jego
zawartoci w cieczy odpowiednio na wlocie i wylocie z aparatu.
Gdy absorpcja skadnika fazy gazowej jest poczona z szybk reakcj chemiczn
w fazie ciekej (np. absorpcja SO
2
w wodnym roztworze NaOH), wwczas stenie
rwnowagowe y
*
=0, zatem dla aparatu o przekroju koowym rwnanie przenikania
masy mona zapisa w postaci:

2
1
2 1
2
2
1
2 1
r. ap.
ln
4
ln
y
y
y y
l
D
k
y
y
y y
Al k y V k n
gv gv gv A
= = & , (13)
a rwnanie bilansu w postaci:
( ) ( )
2 1
2
2 1
4
y y w
D
y y Aw n
g g A
= = & , (14)
gdzie:
A powierzchnia przekroju poprzecznego aparatu, m
2
,
D rednica aparatu, m,
l wysoko czynna aparatu (dugo w przypadku aparatu poziomego), m,
V
ap.
objto czynna aparatu, m
3
,
w
g
rednia prdko gazu w przekroju aparatu, m/s.
Z rwna (13) i (14) wynika, e objtociowy wspczynnik przenikania masy dla
absorpcji poczonej z szybk reakcj chemiczn i zachodzcej w aparacie natrysko-
wym mona obliczy z zalenoci:

2
1
ln
y
y
l
w
k
g
gv gv
= = . (15)
43
Z rwnania (15) wida, e mona wyznaczy objtociowy wspczynnik prze-
nikania masy k
gv
(wnikania masy
gv
), jeli w ustalonych warunkach absorpcji
zmierzymy dugo strefy kontaktu midzyfazowego l w skruberze, prdko fazy
gazowej w
g
i stenia absorbowanego skadnika w na wlocie y
1
i wylocie
z aparatu y
2
.
J eeli stenia absorbowanego skadnika gazowego okrela si w g/m
3
, to rwna-
nie (15) przyjmuje posta:

2
1
ln
c
c
l
w
k
g
gv gv
= = , (16)
gdzie:
k
gv
objtociowy wspczynnik przenikania masy odniesiony do fazy gazowej, s
1
,
gv
objtociowy wspczynnik wnikania masy

odniesiony do fazy gazowej, s
1
,
c
1
stenie absorbowanego skadnika w fazie gazowej na wlocie do absorbera, g/m
3
,
c
2
stenie absorbowanego skadnika w fazie gazowej na wylocie z absorbera, g/m
3
.
Cz dowiadczalna
Cel wiczenia
Celem wiczenia jest okrelenie, jak skuteczno odsiarczania i szybko prze-
nikania masy w ukadzie absorpcyjnym SO
2
w powietrzuwodny roztwr NaOH
zaley od prdkoci fazy gazowej i gstoci zraszania w poziomym absorberze na-
tryskowym.
Opis aparatury
Do przeprowadzenia wiczenia suy instalacja badawcza przedstawiona schema-
tycznie na rys. 2.1.4. Powietrze toczone przez wentylator (1) przed wejciem do skru-
bera natryskowego (2) o rednicy 300 mm miesza si z dwutlenkiem siarki dozowa-
nym z butli (13). Pomiar cinienia SO
2
w butli oraz regulacj cinienia w przewodzie
doprowadzajcym ten gaz do skrubera umoliwia reduktor (R). Strumie objtoci
dozowanego SO
2
ustala si za pomoc zaworu regulacyjnego (ZR) i rotametru (14).
Zanieczyszczone dwutlenkiem siarki powietrze w skruberze (2) kontaktuje si
z rozpylonym za pomoc rozpylaczy strumieniowo-wirowych RSW 5 (4) wodnym
roztworem NaOH, ktry ze zbiornika (7) toczy pompa wirowa (9). Ciecz ze skrubera
przez zamknicie hydrauliczne (3) odpywa grawitacyjnie do zbiornika (7). Kierunek
przepywu faz w skruberze moe by wsp- lub przeciwprdowy (ustala go prowa-
dzcy wiczenie). Strumie objtoci rozpylanej cieczy absorpcyjnej ustala si, korzy-

44
stajc z zaworw (Z), a mierzy si rotametrami przemysowymi (10). Cinienie rozpy-
lania cieczy mierz manometry tarczowe (P), a prdko fazy gazowej w rurocigu o
rednicy 200 mm anemometr skrzydekowy (11) sprzony przez ukad elektronicz-
ny z czytnikiem cyfrowym (12). Zmian prdkoci fazy gazowej umoliwia zasuwa
(6). Porwane ze skrubera krople cieczy usuwa si z fazy gazowej w odkraplaczu (5), a
oczyszczone powietrze wyprowadza si na zewntrz hali laboratoryjnej. Nadcinienie
fazy gazowej oraz spadki jej cinienia w skruberze mierzy si mikromanometrami
kompensacyjnymi typu Ascania 20. Pomiaru temperatury przepywajcego powietrza
na obu kocach skrubera i cieczy w zbiorniku (7) dokonuje si za pomoc termome-
trw (T). Kontrol poziomu cieczy w zbiorniku otwartym (7) umoliwia poziomow-
skaz rurkowy (8).
Do pomiaru ste SO
2
w powietrzu na wlocie i wylocie ze skrubera su dwa
identyczne ukady pomiarowe, ktre tworz: pompki membranowe (PT), zawory
dwudrogowe (ZD), puczki z roztworem pochaniajcym SO
2
i gazomierze mokre (G).
Pompki membranowe zasysaj ze skrubera powietrze przez umieszczone w nim sondy
i tocz je przez zawr dwudrony do puczek wypenionych roztworem pochaniaj-
cym SO
2
, a nastpnie do gazomierza mokrego o pojemnoci 2 dm
3

(tak si dzieje
w chwili pomiaru ste SO
2
) albo bezporednio do przewodu odprowadzajcego
powietrze z instalacji na zewntrz hali.
powietrze
powietrze
p p
p
p
10
6
3
9
7
8
5 2 4
10
1
p
T
p p
T
T
3
13
14
R
G ZD ZD RP RP
G PZ PZ
12
11
Z Z
ZR

1 wentylator promieniowy, 2 poziomy skruber natryskowy, 3 zamknicie hydrauliczne (syfonowe),
45
cyjna,
11 anemometr skrzydekowy, 12 cyfrowy miernik prdkoci przepywu fazy gazowej, 13 butla z SO
2
,
14 rotametr mierzcy przepyw SO
2
, P manometr tarczowy, p punkt pomiaru cinienia
statycznego fazy gazowej w skruberze, p strata cinienia fazy gazowej midzy przekrojami pomiarowy-
mi,
T termometr, R reduktor cinienia SO
2
, ZR zawr regulujcy przepyw SO
2
do strumienia powie-
trza,
Z zawr regulujcy przepyw i cinienie rozpylania cieczy absorpcyjnej, PZ pompa zasysajca
ze skrubera prbki powietrza do analizy na zawarto SO
2
, ZD zawr dwudrogowy,
RP puczka z roztworem pochaniajcym, G gazomierz wodny

W ten sposb zapewnia si cige pukanie przewodw doprowadzajcych prbki za-
nieczyszczonego powietrza z przekrojw skrubera do ukadw pomiaru ste SO
2
, co
umoliwia okrelanie aktualnych ste w skruberze. Stenie SO
2
mona rwnie ustala
za pomoc przenonych analizatorw. Przed analizatorem mierzcym stenie SO
2
na
wylocie ze skrubera powinien by umieszczony elektryczny podgrzewacz, ktry ogrzewa
zasysane do pomiaru powietrze o temperaturze zblionej to temperatury punktu rosy.
Przed przystpieniem do wiczenia naley przygotowa w zbiorniku (7) roztwr
absorpcyjny (NaOH) o zadanym przez prowadzcego steniu i objtoci co najmniej
0,4 m
3
oraz roztwr pochaniajcy SO
2
w postaci 0,001 n roztworu jodu w jodku pota-
su w iloci 1 dm
3
i 0,5% wodny roztwr skrobi w iloci 0,25 dm
3
. Po wczeniu wen-
tylatora (1) mona uruchomi pomp (9) toczc ciecz absorpcyjn do rozpylaczy (4).
Strumienie objtoci powietrza w skruberze i strumienie objtoci rozpylanej cieczy
absorpcyjnej ustala si zgodnie z zaleceniami prowadzcego. Prdko powietrza w
skruberze zmienia si za pomoc zasuwy regulacyjnej (6), a sam prdko okrela
si, uywajc anemometru (11) sprzonego z miernikiem cyfrowym (12). Zadane
strumienie objtoci rozpylanej w skruberze cieczy absorpcyjnej ustala si za pomoc
zaworw (Z), a odczytuje na rotametrach (10).
Dla kadej wartoci strumienia objtoci cieczy absorpcyjnej naley obliczy g-
sto zraszania z zalenoci

A
V
L
c
c
&
= , m
3
/m
2
h , (17)
gdzie:
c
V
&
strumie objtoci cieczy absorpcyjnej, m
3
/h,
A powierzchnia przekroju skrubera, m
2
.

46
Podczas wiczenia naley wykona 46 serii pomiarowych (dla 46 gstoci zra-
szania), zmieniajc szeciokrotnie w kadej serii prdko powietrza w skruberze
w zakresie od 0,5 do 6,0 m/s.
Po ustaleniu zadanych wartoci strumieni objtoci powietrza i cieczy absorpcyjnej
w skruberze mona otworzy zawr na butli z SO
2
(13) i tak wyregulowa za pomoc
reduktora (R) cinienie dozowania SO
2
do skrubera, aby wynosio okoo 0,01 MPa. Ko-
rzystajc z zaworu regulacyjnego (ZR) na rotametrze (14), ustala si warto strumienia
objtoci dozowanego SO
2
na okoo 30 dm
3
/h. Rwnoczenie uruchamia si pompki
tarczowe (PZ) pobierajce prbki powietrza z przekrojw pomiarowych skrubera, a
zawory dwudrogowe (ZD) ustawia w pooeniu zapewniajcym przepyw powietrza poza
ukadami pochaniania SO
2
w puczkach (RP). Wskutek takiego pooenia zaworw
dwudrogowych powietrze pobierane ze skrubera nie przepywa przez gazomierze wodne
(G),
a tym samym ich liczniki mechaniczne nie wskazuj adnych zmian objtoci przepusz-
czonego przez ukad pomiarowy powietrza, czyli wskazwka na tarczy cyfrowej pozosta-
je nieruchoma. Roztworem pochaniajcym SO
2
w puczkach ze spiekiem szklanym G-1 (RP) jest
roztwr jodu w jodku potasu. Aby oznaczy stenia dwutlenku siarki, utlenia si go
jodem do kwasu siarkowego wedug reakcji
SO
2
+I
2
+2H
2
O =2HI +H
2
SO
4
. (18)
Jeli do roztworu pochaniajcego (0,001 N roztwr jodku potasu) w puczce ze
spiekiem szklanym G-1 doda si kilka kropel skrobi, to zabarwi si on na kolor niebie-
skogranatowy. Podczas przepuszczania przez puczk (z zabarwionym roztworem jodku
potasu) powietrza zawierajcego SO
2
zachodzi reakcja utleniania SO
2
do kwasu siarko-
wego, o czym wiadczy odbarwianie si roztworu. Gdy roztwr w puczce staje si prze-
zroczysty, reakcja ustaje, poniewa jod zosta cakowicie wykorzystany. Znajc stenie
jodu w roztworze pochaniajcym i objto roztworu wprowadzonego do puczki oraz
zmierzon przez gazomierz objto zassanego z przekroju pomiarowego skrubera po-
wietrza przepuszczonego przez puczk, temperatur zassanego powietrza i jego cinie-
nie w ukadzie pomiarowym (mona je odczyta z miernikw umieszczonych w gazo-
mierzu mokrym), a take cinienie barometryczne (wskazane przez laboratoryjny
barometr rtciowy) i zmierzon wilgotno wzgldn powietrza, mona obliczy ste-
nie dwutlenku siarki odniesione do warunkw normalnych wedug wzoru:

( )
0
5
0
SO
1000 10 032 , 0
2
T p P V
T P V
c
p
r
+

= , mg SO
2
/m
3
, (19)
gdzie:
V
r
objto 0,001 normalnego roztworu jodu w puczce, uytego do oznaczania
SO
2
, cm
3
,
V
p
objto przepuszczonego przez puczk powietrza w temperaturze T, dm
3
,
47
P cinienie barometryczne w chwili pomiaru, Pa,
P
0
cinienie barometryczne w warunkach normalnych, Pa (P
0
=101325 Pa),
p nadcinienie powietrza w ukadzie pomiarowym, Pa,
T temperatura powietrza w ukadzie pomiarowym, K,
T
0
temperatura powietrza w warunkach normalnych, K (T
0
=273 K),
0,032 ilo SO
2
odpowiadajca 1 cm
3
0,001 N roztworu jodu, g.
Po napenieniu puczek roztworem pochaniajcym (0,001 N roztwr jodku potasu
w nastpujcych dawkach: 5 lub 10 cm
3
do puczki w ukadzie pomiaru stenia SO
2
na
wlocie powietrza do skrubera i 2 lub 5 cm
3
w ukadzie pomiarowym na wylocie powietrza
ze skrubera) i zabarwieniu si roztworw po dodaniu do nich kilku kropel skrobi, zwik-
sza si zawarto puczek, dolewajc do nich wod destylowan w iloci okoo 20 cm
3
.
Zanim prbki powietrza pobierane przez sondy umieszczone w przekrojach pomiaro-
wych skrubera zostan za porednictwem zaworw dwudrogowych skierowane do pu-
czek (RP)
i dalej do gazomierzy (G), naley odczyta wskazania licznikw gazomierzowych z do-
kadnoci do 0,01 dm
3
. Wskutek zmiany kierunku przepywu powietrza w zaworach
dwudrogowych z obejcia ukadw pomiarowych do puczek powietrze zawierajce SO
2

barbotuje przez roztwr pochaniajcy, a sam roztwr odbarwia si. Natenie przepywu
powietrza przez ukady pomiarowe (puczki) nie powinno przekracza 60 dm
3
/h. Gdy
tylko roztwr pochaniajcy odbarwi si, naley natychmiast odci dopyw powietrza do
puczki przez przestawienie zaworu dwudrogowego w pooenie kierujce zasysane po-
wietrze obejciem do przewodu odprowadzajcego oczyszczane powietrze poza instalacj
badawcz, a nastpnie odczyta wskazania gazomierza na liczniku mechanicznym i na
tarczy cyfrowej. Rnica odczytw okrela objto V
p
powietrza przepuszczonego przez
roztwr pochaniajcy w puczce.
Po zakoczeniu pomiarw naley:
zamkn zawr na butli z SO
2
,
zredukowane cinienie SO
2
na reduktorze (za butl) sprowadzi do zera,
przez okoo 5 minut przepuszcza przez skruber powietrze z prdkoci nie
mniejsz ni 1,5 m/s, aby przewietrzy skruber (usun ladowe iloci SO
2
) i wysu-
szy jego powierzchni wewntrzn.
Zadane parametry pracy skrubera, wartoci charakteryzujce faz ciek i gazow
oraz wyniki pomiarw objtoci powietrza przepuszczonego przez puczki z roztwo-
rem pochaniajcym naley zestawi w tabeli 2.1.7.
Tabela 2.1.7. Parametry pracy skrubera i objtoci prbek powietrza
przepuszczonego przez puczki z roztworem pochaniajcym
w
g

200 300
p
r

c
V
&
L
c
T
g
T
c
P p
1
p
2
T
1
T
2
V
p1
V
p2

Nr
pomiaru
m/s m/s MPa m
3
/h m
3
/m
2
h K K Pa Pa Pa K K dm
3
dm
3

48

w
g
prdko powietrza, m/s,
p
r
cinienie rozpylania cieczy, MPa,
c
V
&
strumie objtoci cieczy rozpylanej w skruberze, m
3
/h,

L
c
gsto zraszania, m
3
/m
2
h,
T
g
temperatura powietrza na wlocie do skrubera, K,
T
c
temperatura cieczy rozpylanej w skruberze, K,
P cinienie barometryczne, Pa,
p
1
nadcinienie powietrza w ukadzie do pomiaru stenia SO
2
na wlocie do skrubera, Pa,
p
2
nadcinienie powietrza w ukadzie do pomiaru stenia SO
2
na wylocie ze skrubera, Pa,
T
1
temperatura powietrza w ukadzie do pomiaru stenia SO
2
na wlocie do skrubera, K,
T
2
temperatura powietrza w ukadzie do pomiaru stenia SO
2
na wylocie ze skrubera, K,
V
p1
objto powietrza przepuszczonego przez do ukad pomiaru stenia SO
2
na wlocie do skrubera,
dm
3
,
V
p2
objto powietrza przepuszczonego przez ukad do pomiaru stenia SO
2
na wylocie ze skru-
bera, dm
3
.
Obliczenia
Na podstawie znanych wartoci parametrw pracy skrubera i zmierzonych objto-
ci prbek powietrza przepuszczonego przez ukady do pomiaru ste SO
2
na wlocie
i wylocie ze skrubera oraz jego temperatury i nadcinienia w tych ukadach naley
obliczy stenia SO
2
wedug rwnania (19) i objtociowe wspczynniki wnikania
masy w fazie gazowej wedug rwnania (15). Wyniki oblicze trzeba zestawi w tabe-
li 2.1.8.
W uwagach naley poda objtoci roztworu pochaniajcego w puczkach pod-
czas oznaczania stenia SO
2
w prbkach powietrza pobranych na wlocie i wylocie ze
skrubera.
Tabela 2.1.8. Wyniki oblicze skutecznoci usuwania SO
2
z powietrza i szybkoci wnikania masy
w fazie gazowej w skruberze natryskowym w ukadzie SO
2
roztwr NaOH
c
1
c
2

2
SO
gv

g/m
3
g/m
3
% s
1

Uwagi Nr
pomiaru

c
1
stenie SO
2
w powietrzu na wlocie do skrubera, g/m
3
,
c
2
stenie SO
2
w powietrzu na wylocie ze skrubera, g/m
3
,
SO2
skuteczno usuwania SO
2
w skruberze, %,
gv
objtociowy wspczynnik wnikania (przenikania) masy, s
1
.
49
Uzyskane wyniki naley przedstawi w tabelach 2.1.7 oraz 2.1.8 oraz graficznie
w postaci rysunkw pokazujcych, jak skuteczno usuwania SO
2
oraz objtociowy
wspczynnik wnikania (przenikania) masy zale od prdkoci powietrza w skrube-
rze (dla zadanych podczas wiczenia gstoci zraszania) i gstoci zraszania (dla sto-
sowanych podczas wiczenia prdkoci powietrza w skruberze).
Sprawozdanie z wiczenia powinno zawiera:
a) wprowadzenie teoretyczne do tematu wiczenia,
b) cel i zakres wiczenia,
c) opis stanowiska badawczego,
d) opis metod badawczych,
e) tabelaryczne zestawienie parametrw pracy skrubera oraz wynikw oblicze,
f) wykres zalenoci skutecznoci usuwania SO
2
i objtociowego wspczynnika
wnikania (przenikania) masy od prdkoci powietrza w skruberze i gstoci zraszania,
g) omwienie uzyskanych wynikw bada i zalenoci,
h) wnioski.
[1] HOBLER T., Dyfuzyjny ruch masy i absorbery, WNT, Warszawa, 1976.
[2] PAMM . ., A , . , , 1976.
2.1.5. Absorpcyjne usuwanie dwutlenku siarki
w iniekcyjnej puczce ze zwk Venturiego
Wykaz oznacze
S
1
stenie dwutlenku siarki na wlocie do instalacji, g/m
3
,
S
2
stenie dwutlenku siarki na wylocie z instalacji, g/m
3
,
f jednostkowa powierzchnia kontaktu faz, m
2
/m
3
,
G
V
&
strumie objtoci fazy gazowej, m
3
/h,
L
V
&
strumie objtoci fazy ciekej, dm
3
/h,
L
V
&
/
G
V
&
stosunek strumieni objtoci faz (natenie zraszania), dm
3
/m
3
,
P spadek cinienia w zwce, kPa, Pa,
v prdko fazy gazowej w gardzieli zwki, m/s,
wspczynnik wnikania masy po stronie fazy gazowej, kmol/m
2
s,
skuteczno absorpcji dwutlenku siarki, %.

50
Cz teoretyczna
Wprowadzenie
W technice oczyszczania gazw odlotowych zwki Venturiego stosuje si zarw-
no jako wysoce skuteczne odpylacze, jak i absorbery. Dziaanie iniekcyjnego absorbe-
ra ze zwk Venturiego polega na rozproszeniu strumienia cieczy absorpcyjnej dziki
energii strumienia gazw odlotowych poruszajcych si z du prdkoci. Przyczynia
si to do rozwijania duej powierzchni wymiany masy oraz uzyskiwania znacznej
burzliwoci przepywu faz. O skutecznoci absorpcji decyduj zasadniczo dwa para-
metry prdko gazu w gardzieli zwki oraz stosunek strumienia objtoci cieczy
do strumienia objtoci gazu.
Gwne zalety omawianego urzdzenia to: moliwo jednoczesnego odpylania
(w tym z pyw submikronowych) i usuwania zanieczyszcze gazowych, mae wymiary,
brak elementw ruchomych i dysz rozpylajcych (co przyczynia si do jego niezawodnej
pracy) oraz prosta i zwarta konstrukcja. Konieczno stosowania duych prdkoci gazu
wpywa, niestety, na podwyszon energochonno tego typu aparatw.

50
Budowa i zasada dziaania iniekcyjnej zwki Venturiego
Puczki iniekcyjne stanowi specyficzn odmian puczek ze zwk Venturiego,
w ktrych wykorzystuje si energi strumienia oczyszczanego gazu do rozproszenia
fazy ciekej. Znane s rwnie ejekcyjne skrubery Venturiego, w ktrych zanieczysz-
czony gaz jest zasysany dziki energii strumienia cieczy rozpylanej za pomoc dysz
hydraulicznych.

Rys. 2.1.5. Schemat ideowy puczki iniekcyjnej ze zwk Venturiego
Zasad dziaania puczki iniekcyjnej ze zwk Venturiego przedstawiono schema-
tycznie na rys. 2.1.5. Gaz zawierajcy zanieczyszczenia gazowe i czstki aerozolowe
jest wprowadzany w dolnej czci puczki przewodem (1) do konfuzora (2)
i gardzieli (3). Do strumienia gazu doprowadza si iniekcyjnie, tzn. kosztem energii
cinienia oczyszczanego gazu, ciecz robocz. Na skutek silnych oddziaywa aerody-
namicznych oczyszczanego gazu ciecz rozpada si na drobne krople, ktre s przy-
spieszane w strumieniu gazu i wraz z nim transportowane wzdu strefy roboczej apa-
ratu. Cz kropel osadza si na ciankach aparatu i tworzy warstw, z ktrej wskutek
napre cinajcych powstaj nowe krople. W strefie transportu tej dwufazowej mie-
szaniny mog przebiega intensywne procesy absorpcji, odpylania i odemglania ga-
51
zw odlotowych. Oczyszczone gazy s w odkraplaczu (4) oddzielane od cieczy robo-
czej, ktra grawitacyjnie spywa do dolnej czci puczki, aby ponownie wzi udzia
w oczyszczaniu gazw odlotowych. Wydzielone z gazw ziarna pyu i stae produkty
reakcji chemicznych sedymentuj, tworzc osad odprowadzany dolnym krcem (5).
Zakresy parametrw funkcjonalnych iniekcyjnych puczek ze zwk Venturiego
s nastpujce:
prdko przepywu gazu w gardzieli: v =30120 m/s,
stosunek strumieni objtoci faz:
L
V
&
/
G
V
&
=0,35,0 dm
3
cieczy

/m
3
gazw,
spadek cinienia gazu: P =330 kPa.
W omawianych puczkach mona osiga bardzo due wartoci lokalne jednost-
kowej powierzchni kontaktu faz, odnoszone do jednostki objtoci strefy roboczej
aparatu. Przyjmujc za kryterium ten wanie parametr, puczki suce do jednocze-
snego oczyszczania gazw odlotowych z zanieczyszcze gazowych i pyowych mona
uszeregowa jak w tabeli 2.1.9.
Tabela 2.1.9. Wartoci lokalne jednostkowych powierzchni kontaktu faz ( f )
w rnych typach puczek
Rodzaj aparatu f [m
2
/m
3
]
Puczki ze zwk Venturiego:
ejekcyjne 1000150 000
iniekcyjne 30010 000
Puczki uderzeniowe 2004000
Puczki przewaowe 1003500
Puczki fluidalne 6002000
Puczki pianowe 100500
Puczki natryskowe krzyowe 50300
Puczki natryskowe klasyczne 10100

Aby zatem puczka natryskowa miaa powierzchni kontaktu faz porwnywaln
z powierzchniami innych puczek, naley projektowa objtoci stref roboczych
o trzy rzdy wiksze ni w puczkach ejekcyjnych, o dwa rzdy wiksze ni
w puczkach iniekcyjnych i przykadowo 35-krotnie wiksze ni w puczkach prze-
waowych.
Znacznie trudniej porwna intensywno wnikania masy w poszczeglnych ro-
dzajach aparatw. Do miarodajnym jej probierzem s wartoci wspczynnikw
wnikania masy po stronie fazy gazowej obliczone dla spotykanych zakresw pracy
analizowanych puczek (tabela 2.1.10).

5
2

Rys. 2.1.6. Rozwizania konstrukcyjne puczek iniekcyjnych
53
Tabela2.1.10. Wartoci wspczynnikw wnikania masy po stronie fazy gazowej ( )
charakteryzujce proces absorpcji dwutlenku siarki w rnych typach puczek
Rodzaj aparatu
[kmol/m
2
s]
Puczki ze zwk Venturiego 0,010,1
Puczki pianowe 0,010,1
Puczki uderzeniowe 0,0010,01
Puczki przewaowe 0,0010,01
Puczki fluidalne 0,0010,01
Puczki natryskowe 0,00010,001
Waniejsze rozwizania konstrukcyjne stosowane w puczkach iniekcyjnych
przedstawiono na rys. 2.1.6.
Cz dowiadczalna
Cel wiczenia
Celem wiczenia jest zmierzenie skutecznoci absorpcji dwutlenku siarki. Wik-
szo przemysowych procesw oczyszczania gazw odlotowych opartych na meto-
dach absorpcyjnych charakteryzuje si zanikiem oporw wnikania masy po stronie
fazy ciekej. Osiga si to dziki szybkiej reakcji chemicznej, ktra przebiega w fazie
ciekej. Rwnie w tym wiczeniu opr wnikania masy po stronie fazy ciekej zredu-
kowano do minimum, stosujc ukad absorpcyjny powietrzedwutlenek siarkiwodne
roztwory NaOH. Poniewa skuteczno absorpcji w iniekcyjnej puczce ze zwk
Venturiego w duym stopniu zaley od parametrw hydrodynamicznych, wic jednym
z celw wiczenia jest okrelenie zalenoci midzy stosunkiem strumieni objtoci
faz (
L
V
&
/
G
V
&
) a skutecznoci absorpcji dwutlenku siarki.
Skuteczno absorpcji dwutlenku siarki zaley rwnie od szybkoci reakcji chemicznej
przebiegajcej w fazie ciekej, a wic od szybkoci reakcji chemicznej przebiegajcej we
wspomnianej fazie. Ta z kolei zaley m.in. od stenia alkalicznego reagentu mierzonego
jako pH cieczy absorpcyjnej. Zatemkolejnymcelemwiczenia jest odpowied na pytanie,
jak absorpcja dwutlenku siarki () zaley od odczynu (pH) roztworu absorpcyjnego.
Stanowisko dowiadczalne
Schemat stanowiska dowiadczalnego przedstawiono na rys. 2.1.7. Na wlocie do
rurocigu (6) powietrze jest mieszane z odpowiedni iloci dwutlenku siarki dozo-

5
4

Rys. 2.1.7. Schemat stanowiska badawczego
55
wanego z butli (1) przez reduktor (2), zawr regulacyjny (3) i rotametr (4). Otrzymane
w ten sposb modelowe gazy odlotowe s wprowadzane przez przepustnic (5) do
iniekcyjnej puczki (7), gdzie zostaj oczyszczone z dwutlenku siarki wskutek absorp-
cji poczonej z reakcj chemiczn. Oczyszczone gazy odprowadza si przewodem (8)
wyposaonym w kryz miernicz (10) sprzon z elektronicznym miernikiem cinie-
nia (9). Zarwno po stronie gazu zanieczyszczonego, jak i oczyszczonego zamonto-
wano ukad poboru prbek gazu, w ktrych oznacza si zawarto dwutlenku siarki.
Ukad taki skada si z sondy (11), zaworu (12) i strzykawki (13). Stenie absorbentu
cyrkulujcego w puczce jest kontrolowane przez pobr prbek za pomoc pompy
(14) i pomiar pH w zbiorniku (15) za pomoc elektrody (16) sprzonej z pehametrem
(17). Do pomiaru temperatury gazw suy termometr rtciowy (18).
0
200
400
600
800
1000
1200
1400
1600
1800
2000
0 50 100 150 200 250 300 350 400
VG, m
3
/h
P, Pa

Rys. 2.1.8. Krzywa kalibracji kryzy
Krzyw wzorcowania kryzy przedstawiono jest na rys. 2.1.8, a na rys. 2.1.9 kon-
strukcj dowiadczalnej puczki iniekcyjnej.
Napeni zbiornik puczki iniekcyjnej wod, a nastpnie uruchomi wentylator,
pomp i ukad generowania modelowych gazw odlotowych, tak aby natenie prze-
pywu gazw wynosio okoo 200 m
3
/h, a stenie dwutlenku siarki na wlocie do in-
stalacji okoo 1 g/m
3
. Gdy warunki pracy instalacji ustabilizuj si, a pH cieczy ab-
sorpcyjnej osignie warto 45, pobra po 2 prbki gazu przed i za puczk,
zasysajc do strzykawki wypenionej 20 cm
3
roztworu pochaniajcego 30 cm
3
bada-

5
6

n
e
g
o

Rys. 2.1.9. Konstrukcja dowiadczalnej puczki iniekcyjnej:
1 obudowa, 2 wlot, 3 konfuzor, 4 gardziel, 5 dyfuzor z kierownicami, 6 korpus odkraplacza, 7 wknina, 8 zbiornik, 9 rura
spywowa, 10 pompa, 11 przewd toczny, 12 dysza, 13 dmuchawa, 14 obudowa z hydrostatem, 15 kocwka impulsowa hydrostatu,
16 krciec uzupeniania wody z zaworem elektromagnetycznym
57
gazu. Nastpnie tak dugo dodawa roztwr NaOH do cieczy sorpcyjnej, a osignie
ona pH 78, po czym w sposb opisany wyej pobra kolejne prbki gazu. Czynnoci
powysze naley powtrzy jeszcze dwukrotnie dla zakresw pH 910 i 1112. cz-
nie trzeba pobra 16 prbek gazu.
Wpyw stosunku strumieni objtoci faz (
L
V
&
/
G
V
&
) na skuteczno absorpcji dwu-
tlenku siarki okrela si, mierzc stenia dwutlenku siarki dla trzech rnych prdko-
ci gazu w gardzieli, przy czym stenie dwutlenku siarki na wlocie do instalacji musi
by utrzymane na staym poziomie (okoo 1 g/m
3
), a pH roztworu absorpcyjnego
ustalone w granicach 1112. Dla kadego punktu pomiarowego notowa strumie
objtoci gazu, stenie dwutlenku siarki przed i za instalacj, odczyn (pH) roztworu
sorpcyjnego i spadek cinienia gazu w instalacji.
Skuteczno absorpcji dwutlenku siarki naley oblicza z wzoru:
% , 100
1
2 1
S
S S

= , (1)
pomijajc rnice temperatury, cinienia i wilgotnoci prbek przed i za instalacj.
Oznaczanie stenia dwutlenku siarki
Aby okreli stenie dwutlenku siarki w modelowych gazach odlotowych, naley
zastosowa zmodyfikowan metod kolorymetryczn z p-rozanilin. J est ona opraco-
wana na podstawie normy PN-76/Z-04104. Zamiast aspiracyjnej metody poboru pr-
bek gazw, wymagajcej uycia zestawu puczek pochaniajcych, puczki osuszaj-
cej, przepywomierza, gazomierza i pompki sscej, trzeba posuy si metod
izolacyjno-aspiracyjn, w ktrej uywa si strzykawki o pojemnoci 60 cm
3
, co po-
zwala unikn nastpujcych niedogodnoci metody standardowej:
a) montau wielu elementw odpornych na dziaanie dwutlenku siarki,
b) wpywu rodzaju zastosowanej puczki i szybkoci przepywu gazu na skutecz-
no pochaniania dwutlenku siarki,
c) wpywu wasnej objtoci ukadu pomiarowego (przewody, puczki itp.) na wy-
nik pomiaru, gdy ukad nie zosta wstpnie przedmuchany badanym gazem,
d) niebezpieczestwa wykraplania si pary i sorpcji dwutlenku siarki na ciankach
przewodu przed puczk,
e) niebezpieczestwa odparowania wody z roztworu pochaniajcego, powoduj-
cego zmian jego miana w czasie,
f) braku moliwoci oznaczenia stenia chwilowego,
g) koniecznoci modyfikacji metody (np. zastosowania wikszej iloci cieczy po-
chaniajcej, zasysania mniejszej iloci gazu, rozcieczenia badanego gazu, rozcie-
czenia roztworu pochaniajcego po zaabsorbowaniu w nim SO
2
) w przypadku ste

58
przekraczajcych zakres jej stosowania, a z takimi mamy do czynienia w opisywanym
dowiadczeniu,
h) staej obsugi, kontroli i regulacji ukadu pomiarowego.
Zastosowana metoda upraszcza zatem znacznie metod podan w PN, uatwia jej
dostosowanie do typowych ste dwutlenku siarki w gazach odlotowych oraz ogra-
nicza moliwo popenienia bdu.
Prbk analizowanego gazu pobiera si sond (11) (rys. 2.1.7.), po uprzednim
otwarciu zaworu (12). Poboru dokonuje si za pomoc strzykawki (13) wypenionej
czciowo roztworem pochaniajcym. Po zassaniu okrelonej objtoci gazu zamyka
si zawr (12) strzykawki (13). Nastpnie strzykawk odcza si od sondy i wstrzsa
przez 1 minut, dziki czemu pobrany dwutlenku siarki cakowicie absorbuje si
w roztworze pochaniajcym. Objto zassanego gazu i objto roztworu pochania-
jcego w strzykawce naley tak dobra, aby graniczne stenie roztworu
(2,5 g SO
2
/cm
3
) nie zostao przekroczone.
Metoda ta polega na oznaczeniu iloci dwutlenku siarki zaabsorbowanego przez
roztwr pochaniajcy (roztwr czterochlorortcianu sodowego) oraz oznaczeniu st-
enia powstaego kompleksu (czterochlorortcianu z p-rozanilin) metod koloryme-
tryczn. Dwutlenek siarki tworzy z czterochlorortcianem sodowym dwuchlorosiar-
czynortcian sodowy. Zwizek ten reaguje ilociowo w obecnoci kwasu amido-
sulfonowego z formaldehydem i chlorowodorkiem p-rozaniliny w kwasie solnym,
tworzc intensywnie zabarwiony, czerwonofioletowy kompleks kwasu p-rozanilino-
metylosulfonowego. Intensywno powstaego zabarwienia zaley od zawartoci dwu-
tlenku siarki w prbce. Odczynniki i roztwory wzorcowe naley przygotowa zgodnie
z PN-76/Z-04104.
Pobrane prbki gazu po wymieszaniu z roztworem pochaniajcym w strzykawce
naley przela do kolbek stokowych o pojemnoci 100 cm
3
, a potem do kadej doda
2 cm
3
roztworu kwasu amidosulfonowego, wymiesza i pozostawi na 10 minut. Na-
stpnie doda kolejno 4 cm
3
roztworu formaldehydu i 4 cm
3
roztworu chlorowodorku
p-rozaniliny i wymiesza. Po upywie co najmniej 20 minut, nie pniej jednak ni po
40 minutach, przy dugoci fali =560 nm oznaczy warto ekstynkcji, po czym
odczyta z krzywej wzorcowej warto stenia dwutlenku siarki. J eli zabarwienie
prbki nie mieci si w zakresie krzywej wzorcowej, to trzeba rozcieczy odpowied-
nio prbk roztworem czterochlorortcianu sodowego. Wynik pomiaru podawa jako
redni arytmetyczn z dwch pomiarw.
Wyniki pomiarw naley przedstawi w postaci wykresw ilustrujcych zaleno
skutecznoci absorpcji dwutlenku siarki () od odczynu (pH) roztworu sorpcyjnego
i od stosunku (
L
V
&
/
G
V
&
).
59
Sprawozdanie powinno zawiera:
a) schemat blokowy i opis stanowiska badawczego,
b) opis metody wykonywanych pomiarw,
c) obliczenia i wyniki pomiarw w formie tabelarycznej i graficznej,
d) wnioski wynikajce z przeprowadzonych dowiadcze.
[1] WARYCH J ., Oczyszczanie gazw odlotowych, WNT, Warszawa, 1994.
[2] KUROPKA J ., Oczyszczanie gazw odlotowych z zanieczyszcze gazowych. Urzdzenia i technologie,
Wyd. Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw, 1991.
[3] KABSCH P., MECH J ., STACZAK H., Metody oczyszczania gazw odlotowych. Atlas rysunkw i mate-
riay pomocnicze, Cz. I. Odpylanie, Wyd. Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw, 1979.
[4] WARYCH J ., Odpylanie gazw metodami mokrymi, WNT, Warszawa, 1979.
[5] TRZEPIERCZYSKA I. (red.), Fizykochemiczna analiza zanieczyszcze powietrza, Wyd. Politechniki
Wrocawskiej, Wrocaw, 1997.
[6] Polska norma PN-76/Z-04104.
2.1.6. Usuwanie zwizkw chloroorganicznych
metod absorpcji w olejach
Wykaz oznacze
S
Ac
stenie molowe trjchloroetylenu w inercie ciekym, kmol/m
3
,

S
Ag
stenie molowe trjchloroetylenu w inercie gazowym, kmol/m
3
,
f powierzchnia wymiany masy, m
2
,
F
k
powierzchnia przekroju poprzecznego przepywu gazu, m
2
,
H wysoko kolumny, m,
K
g
wspczynnik przenikania masy, kg/m
2
s,
K
y
staa rwnowagi,
K
WU
staa rwnowagi w ukadzie stosunkw masowych,
L gsto zraszania, m
3
/m
2
h,
m& strumie masy trjchloroetylenu usunitego podczas przepywu przez

kolumn, kg/s,
M
A
masa molowa trjchloroetylenu, kg/kmol,
M
ic
masa molowa inertu ciekego, kg/kmol,
M
ig
masa molowa inertu gazowego, kg/kmol,
M rednia masa molowa mieszaniny gazowej, przyjto M=M
ig
, kg/kmol,
O
z
obwd zwilony absorbera, m,
P cinienie cakowite dwuskadnikowej mieszaniny gazowej, Pa,

60
P
A
cinienie nasyconej pary trjchloroetylenu, Pa,
S
Agk
koncentracja masowa trjchloroetylenu w inercie gazowym, kg/m
3
,
T temperatura, K,
u prdko przepywu gazu liczona na pusty przekrj aparatu, m/s,
U
A
stosunek masowy trjchloroetylenu w fazie ciekej, kg/kg,
c
V
&
objtociowe natenie przepywu cieczy, m
3
/s,
g
V
&
objtociowe natenie przepywu gazu, m
3
/s,
W
A
stosunek masowy trjchloroetylenu w fazie gazowej, kg/kg,
*
Ak
W stosunek masowy trjchloroetylenu w fazie gazowej przy powierzchni

midzyfazowej, kg/kg,
x
Ak
udzia molowy trjchloroetylenu w fazie ciekej, kmol/kmol,
y
Ak
udzia molowy trjchloroetylenu w fazie gazowej, kmol/kmol,
ig
gsto inertu gazowego, kg/m
3
,
ic
gsto inertu ciekego, kg/m
3
,
rednia gsto mieszaniny gazowej, przyjto =
ig
, kg/m
3
,
modu napdowy wnikania masy na dugoci absorbera,
r.
redni modu napdowy wnikania masy na dugoci absorbera,
skuteczno absorpcji, %.
Waniejsze indeksy
A dotyczy trjchloroetylenu,
c dotyczy fazy ciekej,
g dotyczy fazy gazowej,
i dotyczy inertu,
k dotyczy przekroju kolumny (k =1 wlot, k =2 wylot).
Cz teoretyczna
Wprowadzenie
Naley ograniczy emisj par wglowodorw, w tym zwaszcza wglowodorw
chlorowcowych, gdy wiele z nich wykazuje waciwoci toksyczne (przejawiaj
m.in. dziaanie kancerogenne), a take powoduje straty gospodarcze wynikajce z ich
ubytku podczas procesw technologicznych. Niektre z nich niszcz warstw ozono-
w oraz przyczyniaj si do powstawania smogu fotochemicznego.
Wglowodory chlorowane stanowi du grup zwizkw zarwno alifatycznych,
jak i aromatycznych o szerokim zastosowaniu w przemyle i technice. S to przewa-
nie trudno palne, nierozpuszczalne w wodzie, lotne ciecze, ktre si dobrze rozpusz-
61
czaj m.in. w tuszczach. Uywa si ich do produkcji farb, lakierw, past, politur, do
odtuszczania, prania na sucho itp. Najczciej stosowane, a zarazem wysoce tok-
syczne rozpuszczalniki z tej grupy to m.in.: trjchloroetylen, czterochloroetylen, chlo-
rek metylenu czy 1,1,1-trjchloroetan.
Do usuwania zanieczyszcze organicznych z gazw odlotowych wykorzystuje si
nastpujce metody: kondensacyjne, adsorpcyjne, spalania bezporedniego, termicz-
nego lub katalitycznego, membranowe, biologiczne i absorpcyjne. Spord tych metod
najpowszechniej stosowane s dwie katalitycznego dopalania i adsorpcji. Wad
pierwszej s due koszty, konieczno wstpnego podgrzania i odpylenia oczyszcza-
nych gazw, bezpowrotne niszczenie usuwanych, niejednokrotnie cennych substancji
oraz generowanie wtrnego zanieczyszczenia powietrza, np. chlorowodorem, ktry
wydziela si w wyniku spalania zwizkw chloroorganicznych zawartych w gazach.
Zapobiega si temu, stosujc drugi stopie oczyszczania, oparty na absorpcji w cieczy
alkalicznej, co znacznie podraa koszty instalacji oraz powoduje powstawanie cie-
kw i odpadw staych. Metody adsorpcyjne umoliwiaj wprawdzie odzysk rozpusz-
czalnikw, ale wymagaj rwnie dokadnego odpylenia gazw i ich wstpnego osu-
szenia.
Zastosowanie absorpcji fizycznej do usuwania zwizkw organicznych z gazw
odlotowych, a zwaszcza par rozpuszczalnikw chloroorganicznych, pozwala unikn
wyej opisanych niedogodnoci.
J ako ciecze sorpcyjne stosuje si substancje, w ktrych emitowane pary dobrze si
rozpuszczaj i ktre charakteryzuj si nisk prnoci par w warunkach procesu.
Regeneracja cieczy sorpcyjnej odbywa si najczciej za pomoc pary wodnej, a od-
zysk absorbowanego rozpuszczalnika przez kondensacj i oddzielenie od wody.
Woda i ciecz sorpcyjna mog kry w okresowo uzupenianych obiegach za-
mknitych, nie powodujc emisji ciekw.
Absorpcyjna metoda oczyszczania gazw z zanieczyszcze organicznych ma w po-
rwnaniu z najpowszechniej stosowan metod spalania katalitycznego wiele zalet, nie
wymaga bowiem wstpnego podgrzewania gazw i stosowania drogich katalizatorw,
umoliwia skuteczne unieszkodliwianie zanieczyszcze zawierajcych m.in. atomy chlo-
ru, fluoru i siarki, gwarantuje cigo procesu oraz daje moliwo odzysku usuwanych
z gazw substancji.
Charakterystyka procesu absorpcji zwizkw organicznych
Absorpcja jest procesem wymiany masy midzy faz gazow a faz ciek, polega-
jcym na dyfuzyjnym przenoszeniu czstek gazu do cieczy wskutek istnienia gradien-
tu ste w obu fazach. Aby proces absorpcji by efektywny, pochaniany gaz musi
rozpuszcza si w cieczy sorpcyjnej. Niekiedy w fazie gazowej wystpuje kilka skad-
nikw aktywnych, z ktrych usuwa si tylko jeden. Mwimy wtedy o absorpcji selek-

62
tywnej. W takich procesach wykorzystuje si rnice w rozpuszczalnoci gazw (ab-
sorpcja fizyczna) lub rnice w szybkoci reakcji chemicznej (absorpcja chemiczna).
W przypadku absorpcji chemicznej skadnik mieszaniny gazowej reaguje z faz cie-
k, tworzc nowe zwizki podczas odwracalnej lub nieodwracalnej przemiany che-
micznej. Podstaw opisu absorpcji fizycznej jest analiza procesw ruchu masy, jak
rwnie energii w fazie gazowej i ciekej oraz analiza zjawisk zachodzcych na grani-
cy faz.
Odzyskiwanie rozpuszczalnikw organicznych zaley jedynie od procesw ab-
sorpcji fizycznej poczonej z regeneracj cieczy sorpcyjnej.
Gdy stosuje si metod absorpcyjn, wwczas kluczowy jest waciwy dobr cie-
czy sorpcyjnej i aparatu do absorpcji oraz okrelenie optymalnych parametrw rucho-
wych procesu.
Podane cechy absorbentu
Aby nie doszo do wtrnego zanieczyszczenia powietrza parami cieczy sorpcyjnej,
dobry absorbent powinien si charakteryzowa nisk prnoci pary w warunkach
prowadzenia procesu, nie by toksyczny, nie mie zapachu oraz wrze w wysokiej
temperaturze. Ze wzgldu na efektywno wymiany masy powinien take odznacza
si dobr rozpuszczalnoci w absorbowanych komponentach oraz ma lepkoci.
Zwikszenie lepkoci powoduje zwikszenie oporw wnikania masy w fazie ciekej.
J est ono rwnie przyczyn zwikszenia gruboci warstwy cieczy spywajcej po po-
wierzchni wymiany masy aparatu kontaktowego, co spowalnia proces odnawiania
powierzchni. J ednak ze zmniejszaniem lepkoci obnia si rwnie temperatura za-
ponu, a wic wzrasta zagroenie instalacji poarem. Ze wzgldw eksploatacyjnych
i ekonomicznych podanymi cechami dobrego absorbentu s: obojtno chemiczna
w stosunku do pochanianych zanieczyszcze, zastosowanych materiaw i aparatury,
dua odporno termooksydacyjna, wysoka temperatura zaponu, niska temperatura
krzepnicia, brak waciwoci korozyjnych w stosunku zastosowanych materiaw
oraz niska cena i atwa dostpno. Powinien on te dobrze zwila materia uyty do
konstrukcji powierzchni wymiany masy absorbera.
J ako ciecze sorpcyjne najczciej s stosowane wysokowrzce polietery (polialke-
noglikole eterowe), estry, ftalany oraz rnego rodzaju oleje.
Do grupy olejw mineralnych, speniajcych w duej mierze wyej opisane kry-
teria, nale oleje parafinowe stosowane gwnie w przemyle farmaceutycznym,
kosmetycznym i spoywczym. S to mieszaniny ciekych wglowodorw nasyco-
nych, ktre otrzymuje si z frakcji olejowych produktw destylacji ropy naftowej
po usuniciu z nich skadnikw kwanych i zasadowych oraz poddaniu pozostao-
ci rafinacji. Oleje parafinowe to bezbarwne ciecze bez smaku i zapachu, o pH oko-
o 7 i temperaturze wrzenia w zakresie 603633 K. Nie rozpuszczaj si
63
Temperatura
zaponu
w wodzie. Depolimeryzuj pod wpywem silnych rodkw utleniajcych z wydzie-
leniem tlenku i dwutlenku wgla. Waciwoci fizyczne wybranych parafin produk-
cji niemieckiej zebrano w tabeli 2.1.11.
Tabela 2.1.11. Niektre waciwoci olejw parafinowych firmy Hansen a. Rosenthal KG, Niemcy
Gsto
Lepko kinematyczna
10
6

Rodzaj
oleju
288 K 293 K 313 K 373 K

Temperatura
krzepnicia

kg/m
3
m
2
/s m
2
/s m
2
/s K K
Winog 7,5 835 14,4 7,5 423 258
Winog 20 851 20 4,1 473 264
Winog 24 853 24 4,6 483 264
Winog 70 864 225 70

Masa molowa oleju parafinowego o dugoci acucha wglowego C15C20 wynosi
230250 kg/kmol, a lepko dynamiczna 3 mPas [1].
Kolejn grup olejw, speniajcych wikszo warunkw wymienionych na
wstpie, stanowi oleje syntetyczne, w tym zwaszcza silikonowe.
Oleje syntetyczne powstaj wskutek polimeryzacji wglowodorw nienasyconych
(np. etylenu oleje polietylenowe), polikondensacj zwizkw krzemoorganicznych
(oleje silikonowe) i estryfikacj wyszych kwasw alifatycznych (np. adypinowego,
metyloadypinowego, sebacynowego i in. oleje poliestrowe). Charakteryzuj si du
odpornoci termooksydacyjn. Stosuje si je gwnie do smarowania precyzyjnych
urzdze pracujcych w bardzo wysokich i bardzo niskich temperaturach (w przemy-
le lotniczym, elektronicznym) i jako ciecze hydrauliczne. S duo trwalsze, ale
i drosze, od olejw pochodzenia mineralnego.
Grup olejw silikonowych, nadajcych si do oczyszczania gazw z par substancji
organicznych, s oleje metylosilikonowe. Stanowi one grup ciekych polimerw
krzemoorganicznych. Substancje te, podobnie jak inne typy olejw silikonowych, cz
w sobie cechy polimerw nieorganicznych, do ktrych zalicza si acuch silikonowy,
z cechami zwizkw organicznych, takich jak obecno grup metylowych. Poczenie
w jednej czsteczce cech zwizkw organicznych i nieorganicznych nadaje olejom sili-
konowym waciwoci niespotykane w przypadku innych polimerw. S to m.in.:
odporno na nisk i wysok temperatur,
niewielkie zmiany lepkoci w szerokim zakresie temperatur,
mae napicie powierzchniowe,
odporno na starzenie pod wpywem czynnikw atmosferycznych,
odporno na wiele czynnikw chemicznych i promieniowanie UV,
obojtno fizjologiczna.

64
acuch polimerowy tych olejw jest zbudowany z wystpujcych na przemian
atomw krzemu i tlenu, a grupy metylowe wysycaj pozostae dwie wartociowoci
krzemu.
Rozpuszczalno olejw metylosilikonowych w znacznym stopniu zaley od ich
lepkoci, a ta jest gwnie zwizana z dugoci acucha i temperatur. Oleje te w caym
zakresie lepkoci rozpuszczaj si w toluenie i niektrych wglowodorach chlorowa-
nych, nie rozpuszczaj si natomiast w wodzie.
J eli dojdzie do sporadycznego oblania skry lub niewielkie iloci olejw metylo-
silikonowych dostan si do przewodu pokarmowego, to nie s one toksyczne. Tem-
peratura zaponu olejw metylosilikonowych zaley od ich lepkoci im mniejsza
lepko, tym nisza rwnie temperatura zaponu.
Zakres temperatury pracy olejw metylosilikonowych (pod cinieniem atmosfe-
rycznym i w obecnoci tlenu) podawany przez producenta [2] jest bardzo szeroki, bo
wynosi 223473 K. Rwnoczenie jednak producent podaje, e utlenianie grup mety-
lowych tlenem z powietrza rozpoczyna si w temperaturze powyej 423 K i jest kata-
lizowane przez ladowe iloci cyny i oowiu. Podczas dugotrwaego dziaania wyso-
kich temperatur (powyej 423 K) oleje ulegaj powolnej depolimeryzacji z
wydzieleniem H
2
O, CO
2
, SiO
2
i przy niedoborze tlenu formaldehydu. Stosujc
tego rodzaju absorbent do oczyszczania gazw odlotowych z lakierni, naley zatem
zwraca uwag, czy pigmenty farb nie zawieraj tych metali. Waciwoci wybranych
olejw metylosilikonowych zestawiono w tabeli 2.1.12.
Tabela 2.1.12. Niektre waciwoci fizyczne wybranych olejw metylosilikonowych [2]
Lepko kinematyczna
10
6
(w 298 K)
Temperatura
zaponu
Temperatura
krzepnicia
Gsto
(298 K)
Typ oleju
m
2
/s K kg/m
3

Polsil OM-10 10 188 940
Polsil OM-20 20 423 213 950
Polsil OM-50 50 523 223 960
Polsil OM-100 100 523 223 970
Masa czsteczkowa oleju jest zwizana z jego lepkoci, np. olej Polsil OM-10 (o lepkoci
10 mm
2
/s) ma mas czsteczkow okoo 1200 g/mol, a olej Polsil OM-100 6500 g/mol.
Oleje syntetyczne w porwnaniu z olejami mineralnymi maj nastpujce zalety:
dobre wasnoci dyspergujce (produkty starzenia nie powoduj powstawania osa-
dw), dua odporno na utlenianie w wysokich temperaturach, maa skonno do
pienienia, dobra rozpuszczalno wglowodorw chlorowanych i mniejsza zmien-
no lepkoci z temperatur. Do wad olejw syntetycznych zalicza si gwnie ich
wysok cen, ktra jednak moe by rekompensowana trwaoci tych zwizkw.
65
Inn grup olejw, stosowan do pochaniania benzolu i naftalenu z gazu koksow-
niczego, s tzw. oleje puczkowe. Stanowi one frakcj destylacji smoy wglowej
wrzc w temperaturze 508553 K. Oleje te zawieraj m.in. mono- i dwumetylonaf-
taleny, indol, dwufenyl oraz zasady chinolinowe. Podobne zastosowanie, ale nieco
wysz temperatur wrzenia (573673 K), maj oleje solarowe. Oba te oleje nie nada-
j si do oczyszczania gazw odlotowych ze wzgldu na du zawarto frakcji lot-
nych i wysok odoroczynno.
Podejmowano rwnie prby oczyszczania gazw z par rozpuszczalnikw orga-
nicznych za pomoc oleju napdowego [3]. J ednak niska temperatura zaponu tego
oleju, stwarzajca due zagroenie instalacji poarem, oraz jego nieprzyjemny zapach
nie rokuj dobrze takim prbom.
Oglnie mona stwierdzi, e do absorpcji rozpuszczalnikw organicznych nadaje
si wiele rnych cieczy. Ciecz absorpcyjn wybiera si najczciej dowiadczalnie,
majc na uwadze okrelony cel.
Spord opisanych olejw pomimo stosunkowo wysokiej ceny najlepsze s
oleje silikonowe, a zwaszcza olej metylosilikonowy Polsil OM-10. Niewiele ustpuj
im pod wzgldem podanych waciwoci oleje parafinowe, ktre s przy tym prawie
czterokrotnie tasze (np. olej parafinowy WINOG 7,5).
Wybr aparatu do absorpcji
Aby zasza absorpcja, ciecz i gaz musz si kontaktowa. Kontakt ten zapewnia
si, rozpraszajc ciecz absorpcyjn w postaci kropel, cienkich warstewek lub mgy
cieczy w przepywajcym gazie. Uzyskuje si go rwnie przez barbota gazu w ci-
gej warstwie fazy ciekej lub przez pokrycie powierzchni wymiany masy warstw
cieczy (w kolumnach wypenionych oraz w kolumnach ze zwilanymi ciankami).
Wybr metody kontaktowania si gazu z ciecz zaley od waciwoci fizykoche-
micznych ukadu absorpcyjnego. Pierwszy sposb kontaktu stosuje si wwczas, gdy
gaz dobrze rozpuszcza si w cieczy absorpcyjnej, czyli gwny opr przenikania masy
jest po stronie fazy gazowej. Barbota gazu w cigej warstwie cieczy absorpcyjnej
wybiera si wtedy, gdy absorbowany skadnik le rozpuszcza si w cieczy absorpcyj-
nej, czyli gwny opr przenikania masy jest po stronie fazy ciekej, i aby poprawi
kinetyk procesu, naley intensywnie miesza faz ciek pcherzykami gazowymi.
Kolejne dwa sposoby, czyli kontakt fazy gazowej i fazy ciekej w kolumnach wype-
nionych oraz w kolumnach ze zwilanymi ciankami, stosuje si w przypadkach po-
rednich.
W technice oczyszczania przemysowych gazw odlotowych najczciej uywa si
nastpujcych absorberw: kolumn natryskowych, kolumn barbotaowych, kolumn
uderzeniowych, kolumn z wypenieniem (stacjonarnym i ruchomym) oraz kolumn
rurkowych.

66
Biorc pod uwag moliwo przeponowego odbioru ciepa, mae opory prze-
pywu, atwo okrelania powierzchni wymiany masy, prost konstrukcj, stosun-
kowo du odporno na zarastanie i atwo czyszczenia, moliwo dalszej inten-
syfikacji wymiany masy, np. przez zastosowanie wypenienia oraz atwo
powikszania skali, w badaniach procesu absorpcji zastosowano rurkow kolumn,
przeciwprdow.
Zasadniczymi elementami kolumn rurkowych s pionowo ustawione rury, ktrych
wewntrzne cianki pokrywa warstwa grawitacyjnie spywajcej cieczy. Kolumny te
pod wzgldem budowy przypominaj paszczowo-rurowe wymienniki ciepa. Rnica
w budowie polega jedynie na tym, e rurki w kolumnach wystaj nad grnym dnem
bardziej ni w wymiennikach ciepa, co umoliwia rwnomierne zasilanie ich ciecz
sorpcyjn. J eli wymiary i parametry ruchowe s odpowiednio dobrane, to ciecz po-
krywa cienk warstw ca powierzchni wewntrzn rurki, a wic nie wystpuje zja-
wisko kanalikowania.
Aby zwikszy powierzchni midzyfazow i burzliwo przepywu, do kolumny
rurkowej mona wprowadzi wypenienie. Rozwj konstrukcji elementw wypenie
o duej powierzchni wewntrznej (np. piercienie Palla, Biaeckiego i inne) umoliwi
budow nowego typu kolumny, zwanej kolumn rurkow z wypenieniem. czy ona
zalety klasycznych kolumn z wypenieniem i kolumn rurkowych. Dodatkowym plu-
sem tego rozwizania jest atwo projektowania absorberw przemysowych dziki
zastosowaniu wielokrotnoci rur uprzednio przebadanych. W rurkowych kolumnach
wypenionych uzyskuje si lepsze wyniki, tzn. mniejsze spadki cinienia, wiksz
intensywno przenikania masy, szerszy zakres dopuszczalnych obcie faz ciek i
gazow, ni w tradycyjnych kolumnach z tym samym wypenieniem.
Cz dowiadczalna
Cel i zakres wiczenia
Celem wiczenia jest zbadanie efektywnoci absorpcji fizycznej par rozpuszczal-
nika chloroorganicznego w wybranym oleju w kolumnie rurkowej. Poniewa inten-
sywno absorpcji zaley od czasu kontaktu faz, burzliwoci przepywu mediw, st-
enia wlotowego zanieczyszczenia oraz lepkoci absorbentu (a wic i od temperatury
cieczy sorpcyjnej), szczegowymi celami wiczenia s:
a) zbadanie zalenoci midzy gstoci zraszania (L) i prdkoci przepywu gazu
(u) a skutecznoci absorpcji i wspczynnikiem przenikania masy (, K
g
), dla ustalone-
go stenia wlotowego zanieczyszczenia (S
Ag1
) i ustalonej temperatury procesu (T),
b) zbadanie zalenoci midzy steniem wlotowym zanieczyszczenia (S
Ag1
) a sku-
tecznoci jego absorpcji () dla ustalonych parametrw procesu: gstoci zraszania (L),
prdkoci przepywu gazu (u) i temperatury procesu (T),

6
7


68
c) zbadanie zalenoci midzy temperatur procesu (T) a skutecznoci absorpcji
zanieczyszczenia () dla ustalonej gstoci zraszania (L), prdkoci przepywu gazu
(u) i stenia wlotowego (S
Ag1
).
W skad modelowej instalacji wchodzi przeciwprdowa, rurkowa kolumna absorp-
cyjna o dugoci 1 m i rednicy wewntrznej 0,012 m, wytwornica par absorbatu z
ukadem dozujcym, ukad stabilizacji temperatury cieczy absorpcyjnej, ukad poda-
wania i odbioru absorbentu oraz oprzyrzdowanie pomiarowe. Schemat stanowiska
dowiadczalnego przedstawiono na rys. 2.1.10.
Powietrze jest wprowadzane przez zawory regulacyjne (14), (15), ukad rotame-
trw (4), wytwornic par zanieczyszczenia (3) i zawr odcinajcy (12) do dolnej cz-
ci kolumny rurkowej (1) za pomoc aspiratora (2). Mieszanina powietrza i par roz-
puszczalnika kontaktuje si w przeciwprdzie z ciecz absorpcyjn i po przejciu
przez odkraplacz (11) jest wyprowadzana do atmosfery. Ciecz absorpcyjn ze zbiorni-
ka (7), umieszczonego w termostacie (6), pompa dozujca (9) podaje na szczyt ko-
lumny (1). Std ciecz ta spywa grawitacyjnie do cylindra miarowego (5). Przestrze
midzypaszczow kolumny rurkowej stabilizuje si termicznie wod, ktr pompa (8)
podaje z termostatu (6). Stenie zanieczyszczenia w gazach jest oznaczane przed ich
wejciem do kolumny i po jej opuszczeniu za pomoc analizatora pomieniowo-
jonizacyjnego AWE (10). Zanieczyszczone powietrze wprowadza si do analizatora
(10) przez zawr trjdrony (17). Do analizatora (10) przez filtr wglowy (16) jest
rwnie podawane powietrze wzorcowe i wodr. Temperatur mediw kontroluj
termopary (13).
Metody pomiarowe
1. Pomiar stenia badanego gazu. Pomiaru dokonuje si za pomoc analizato-
ra wglowodorw, ktry jest wyposaony w detektor pomieniowo-jonizacyjny
FID. Pomiar odbywa si na zasadzie zmiany natenia prdu przepywajcego
przez zjonizowany gaz. Podstawowymi elementami detektora s: palnik kapilarny,
elektroda pomiarowa i elektroda polaryzujca. Do palnika umieszczonego midzy
elektrodami dostarcza si mieszanin badanego gazu z wodorem. Do detektora jest
doprowadzane czyste powietrze potrzebne do spalenia wodoru. Aby woda, ktra
powstaje w wyniku spalania wodoru, nie wykraplaa si, komora jest podgrzewana
do temperatury powyej 373 K. Midzy elektrodami przepywa prd o nateniu
proporcjonalnym do rnicy midzy iloci jonw znajdujcych si
w powietrzu wzorcowym i w spalinach powstaych podczas spalania wodoru
i badanego gazu. Pomie czystego wodoru nie jonizuje powietrza. Powstae na-
69
picie jest wprost proporcjonalne do zawartoci wgla w badanym gazie, a cilej
do liczby atomw wgla nie zwizanych z tlenem.
Detektor FID nie reaguje lub reaguje sabo na gazy takie jak: O
2
, N
2
, Ar, He, Ne
oraz zwizki takie jak: H
2
S, SO
2
, CO.
Analizator jest wyposaony w pomp i wytwornic wodoru. Zakres pomiarowy
analizatora: 0999 mg/m
3
, czuo: 1 mg/m
3
.
2. Pomiar natenia przepywu czynnika gazowego. Natenie przepywu za-
nieczyszczonego powietrza wprowadzanego do kolumny mierzy z dokadnoci do
0,02 m
3
/h rotametr gazowy o zakresie pomiarowym 0,21,8 m
3
/h. Pomiar nate-
nia przepywu powietrza wprowadzanego do wytwornicy par badanego zanie-
czyszczenia jest dokonywany za pomoc rotametru o zakresie pomiarowym
00,014 m
3
/h. Bd pomiaru wynosi 0,0002 m
3
/h. Wyniki pomiarw przepywu
gazu w kolumnie s odnoszone do jej przekroju poprzecznego (F
k
) i podawane
jako prdko gazu (u).
3. Pomiar natenia przepywu cieczy absorpcyjnej. Natenie przepywu cieczy
reguluje si, dobierajc odpowiedni rednic przewodu i prdko obrotow
w pompce perystaltycznej, ktra zostaa wycechowana za pomoc cylindra miarowego
i czasomierza. Ilo cieczy zraszajcej jest odnoszona do powierzchni przekroju ko-
lumny i oznaczana jako gsto zraszania (L).
4. Pomiar temperatury. Temperatur gazu i cieczy mierzy si w wybranych punk-
tach instalacji (rys. 2.1.10) za pomoc termopar o zakresie mierniczym od 0
C do
50
C i dokadnoci 0,5
C.
Sposb prowadzenia bada
1. Ustali temperatur gazu i cieczy na wlocie i na wylocie z kolumny przez w-
czenie ultratermostatu (6) rys. 2.1.10
2. Po ustaleniu si temperatur wczy analizator (10). Na manometrach pompy
ustawi cinienie 10 kPa dla przepywu gazu i 3 kPa dla przepywu powietrza. Po
okoo 20 minutach od wczenia analizatora zapali palnik. J eeli palnik zapali si,
zwikszy cinienie na drodze powietrza do 10 kPa, jeeli nie odczeka kilka minut
i ponowi prb zapalenia palnika. Nastpnie dokona kompensacji przyrzdu. Skom-
pensowany analizator powinien wskazywa na wywietlaczu stenie 00 mg/m
3
lub
kilka jednostek wicej.
3. Przy zamknitych zaworach (15) i (12) i otwartym zaworze (14) uruchomi
pompy (8) i (9) oraz aspirator (2), a nastpnie ustawi dane przepywy mediw.
4. Otworzy zawory (15) i (12) i przepuci cz gazw przez wytwornic par
(3), regulujc przepyw powietrza zaworem (15) a do uzyskania zaoonego stenia
wlotowego.

70
5. Zmieniajc ustawienie zaworu trjdronego (17), dwukrotnie odczyta wskaza-
nia analizatora (10) na wlocie i na wylocie z kolumny.
6. Nastpnie zgodnie z programem eksperymentu zmienia nastawy, kadora-
zowo odczekujc na ustabilizowanie si warunkw, po czym dokonywa odczytw
ste, jak podano w p. 5.
7. Notowa na bieco wskazania wszystkich urzdze pomiarowych, czas po-
trzebny do wykonania czynnoci oraz spostrzeenia zdarze, mogcych mie wpyw
na wyniki dowiadcze i ich interpretacj.
Zaleca si, aby pomiary rozpoczyna od nastawienia minimalnego natenia
przepywu fazy ciekej i gazowej (tabela 2.1.13), po czym naley zwiksza kolej-
no prdkoci przepywu gazu u dla ustalonej gstoci zraszania L, a nastpnie
zwiksza gsto zraszania, eby otrzyma kolejn, wiksz warto, i powtrnie
wykonywa pomiary dla poszczeglnych prdkoci gazu. Podobnie trzeba post-
powa podczas badania zalenoci =f(S
Ag1
) (rozpoczyna od mniejszych ste i
stopniowo je zwiksza) oraz zalenoci =f(T) (stopniowo zwiksza temperatu-
r). Stosowa otwarty obieg cieczy absorpcyjnej zgodnie ze schematem
przedstawionym na rys. 2.1.10.
Zakresy zmian podstawowych parametrw:
L =560 m
3
/m
2
h,
u =0,22,0 m/s,
S
Ag1
(ustalone) 300 mg/m
3
,
S
Ag1
(zmienne) =100999 mg/m
3
,
T (ustalona) =293 K,
T (zmienna) =293333 K.
Wartoci nastaw nate przepyww mediw oraz odpowiadajce im wartoci L
i u zestawiono w tabeli 2.1.13.
Tabela 2.1.13. Parametry ruchowe kolumny absorpcyjnej
Prdko gazu
w kolumnie rurkowej
u
Natenie przepywu
gazu w kolumnie rurko-
wej
g
V
&
Gsto
zraszania
L
Natenie przepywu
cieczy sorpcyjnej
c
V
&

m/s dm
3
/h m
3
/m
2
h dm
3
/h
0,2 81 5 0,6
0,5 204 10 1,1
1,0 407 20 2,3
1,5 611 40 4,5
2,0 814 60 6,8
71
U
A2

U
A1

W
A2

W
A1

przekrj 2
przekrj 1
Analizy i obliczenia
Skuteczno absorpcji oblicza si ze wzoru:
% , 100
1
2 1
Ag
Ag Ag
S
S S
= . (1)
Sposb obliczenia wspczynnika przenikania masy K
g
dla przeciwprdowego
ukadu trjchloroetylenolej parafinowy (rys. 2.1.11) przedstawiono poniej.

Rys.2.1.11. Schemat ideowy absorbera pracujcego w ukadzie przeciwprdowym
Rwnanie kinetyki wymiany masy dla caego absorbera mona zapisa jako:

r.
= f K m
g
& , (2)
gdzie:
m& strumie dyfundujcej masy:
) (
2 1 Ag Ag k
S S F u m = & , (3)
f powierzchnia wymiany masy:
H O f
z
= , (4)
r.
redni modu napdowy, ktry mona zapisa jako redni logarytmiczn
z dwch przekrojw:

72

=
) / (
2 1
2 1
r.
ln

. (5)
Aby wyznaczy K
g
, naley obliczy redni modu napdowy
r.
.
28623
19177
12458
9914
7819
4720
2727
41559
0
5000
10000
15000
20000
25000
30000
35000
40000
45000
273 283 293 303 313 323 333
Temperatura procesu, K
P
r
n
o

p
a
r

T
R
I
,

P
a

Rys. 2.1.12. Zaleno prnoci trjchloroetylenu od temperatury
Olej parafinowy stanowi mieszanin wglowodorw parafinowych z grupy C15
C20. Temperatura wrzenia oleju parafinowego wynosi 330360
o
C. W tym zakresie
temperatur do szacunkowych oblicze mona przyj zamiennik oleju parafinowego,
tj. oktadekan. J eli zaoymy, e w ukadzie trjchloroetylenoktadekan mieszanina
tych zwizkw zachowuje si jak roztwr doskonay, to warto liczbow staej rw-
nowagi K
y
(jak w przypadku niskich cinie, a za takie mona uzna cinienie atmos-
feryczne) opisuje prawo Raoulta:

P
P
K
A
y
= . (6)
Cinienie pary nasyconej dla trjchloroetylenu mona obliczy, wychodzc z rw-
nania Antoinea:
133 10
273
=

T C
B
A
A
P , (7)
gdzie:
A =7,02808, B =1315,04, C =230.
73
Zaleno prnoci par trjchloroetylenu od temperatury przedstawiono na rys.
2.1.12.
Przykadowo, dla temperatury T =293 K i cinienia P =10
5
Pa (cinienie atmosfe-
ryczne) prno par trjchloroetylenu osiga warto 7819 Pa, czyli staa rwnowagi
wynosi:
07819 , 0
100000
7819
= =
y
K .
Staa rwnowagi w ukadzie stosunkw masowych wyraa si wzorem:

( )
( )
ig
ic
Ak
Ak
y WUk
M
M
y
x
K K
=
1
1
, (8)
gdzie:
k indeks oznaczajcy badany przekrj,
y
Ak
udzia molowy trjchloroetylenu w fazie gazowej:

M C
y
Agk
Ak
= , (9)
x
Ak
udzia molowy trjchloroetylenu w fazie ciekej:

A Ack ic ic Ack
ic Ack
Ak
M C M C
M C
x
+

=
, (10)
C
Ack
stenie molowe trjchloroetylenu w inercie ciekym:
przekrj 1

A c
g Ag Ag
Ac
M V
V S S
C

=
) (
2 1
1
, (11)
przekrj 2
C
Ac2
=0 , (12)
C
Agk
stenie molowe trjchloroetylenu w inercie gazowym:
przekrj 1

A
Ag
Ag
M
S
C
1
1
= , (13)

74
przekrj 2

A
Ag
Ag
M
S
C
2
2
= . (14)
Sta rwnowagi dla caego absorbera mona wyznaczy na podstawie rednich
warunkw w dwch przekrojach, tzn. na wlocie i na wylocie z absorbera (rys.
2.1.13):

2
2 1 WU WU
WU
K K
K
+
= . (15)
2,51
1,682
1,093
0,87
0,686
0,239
3,645
0
0,5
1
1,5
2
2,5
3
3,5
4
273 283 293 303 313 323 333
Temperatura, K
S
t
a
a

r
w
n
o
w
a
g
i

K
u
w

Rys. 2.1.13. Zaleno staej rwnowagi K
UW
od temperatury procesu
dla ukadu trjchloroetylenolej parafinowy (oktadekan)
Zaleno rwnowagow opisuje rwnanie:

Ak WUk
*
Ak
U K W = . (16)
Przykadowe krzywe zalenoci rwnowagowej dla temperatury 20
o
C i 60
o
C
75
Stosunek masowy trjchloroetylenu w fazie ciekej wyraa rwnanie:

A Ack ic
A Ack
Ak
M C
M C
U

=
. (17)
WA* =3,645UA
WA* =0,686UA
0
0,05
0,1
0,15
0,2
0,25
0 0,01 0,02 0,03 0,04 0,05 0,06
U
A
- stosunek masowy w cieczy, kg A/kg inertu ciekego
W
A
*

-

s
t
o
s
u
n
e
k

m
a
s
o
w
y

w

g
a
z
i
e

p
r
z
y

p
o
w
i
e
r
z
c
h
n
i

m
i
d
z
y
f
a
z
o
w
e
j
,

k
g

A
/
k
g

i
n
e
r
t
u

g
a
z
o
w
e
g
o
Liniowy (60 C)
Liniowy (20 C)

Rys. 2.1.14. Zaleno rwnowagowa
*
A
W = f (U
A
)
dla ukadu trjchloroetylenolej parafinowy
Modu napdowy wnikania masy mona okreli, mierzc stenie trjchloroety-
lenu w dwch przekrojach, tzn. na wlocie i wylocie z absorbera:

+
+
=

Ak y
Ak y
k
W m
W m
ln , (18)
gdzie:

ig
A
y
M
M
m = , (19)

Agk
Agk
Ak
S
S
W
, (20)

76
a wspczynnik przenikania masy wyznaczy ze wzoru:

f
m
K
g

=
r.
&
. (21)
Wyniki pomiarw naley przedstawi w postaci nastpujcych wykresw:
a) =f (u, L) dla ustalonych parametrw S
Ag1
, T,
b) K
g
=f (u, L) dla ustalonych parametrw S
Ag1
, T,
c) =f (S
Ag1
) dla ustalonych parametrw L, u, T,
d) =f (T) dla ustalonych parametrw L, u, S
Ag1
.
Ponadto w sprawozdaniu powinny si znale:
c) przeliczenia natenia przepywu cieczy na gsto zraszania [m
3
/m
2
h], nate-
nia przepywu gazu na prdko przepywu gazu [m/s], ste par rozpuszczalnika
w standardowych warunkach,
d) obliczenie wspczynnika przenikania masy K
g
,
e) zestawienie zadanych parametrw wejciowych i wynikw pomiarw w formie
tabelarycznej (temperatura mediw w zadanych punktach pomiarowych, natenie
przepywu powietrza przed i za wytwornic par, natenie przepywu gazu i cieczy
przez kolumn rurkow, gsto zraszania i prdko przepywu gazu w kolumnie
rurkowej, cinienie barometryczne, stenie wlotowe i wylotowe zanieczyszczenia
w warunkach rzeczywistych i normalnych),
f) interpretacja wynikw bada i wnioski.
Literatura
[1] WANKO H., WEI S., Abtrennung organischer Komponenten aus Abluft durch Absorption mit hoch-
siedenden Waschflssigkeiten, Chem. Ing. Tech., 1993, nr 9, s. 1108.
[2] Katalogi produktw firmy Organika, Sarzyna, 1998.
[3] BEDNARSKI S., KDZIERSKI S., CIESIELCZYK W., Pilotowe badania absorpcji styrenu w rozpusz-
czalniku olejowym w kolumnie z wypenieniem nowego typu, Ochrona Powietrza, 1991, nr 6,
s. 139.
[5] ZARZYCKI R., Absorpcja i absorbery, WNT, Warszawa, 1987.
chemicznej, WNT, Warszawa, 1981.
77
2.1.7. Okrelanie sprawnoci pki sitowej
w kolumnie pkowej
Cz teoretyczna
Przepyw gazu i cieczy przez kolumny pkowe
Bardzo wanym sposobem kontaktowania gazu i cieczy jest przeciwprdowy
przepyw tych faz przez tzw. kolumny pkowe. Ciecz w takich kolumnach spywa
grawitacyjnie w d, gaz natomiast przechodzi od dou do gry. Gaz i ciecz kontaktuj
si stopniowo na kolejnych pkach.
Ze wzgldu na sposb przepywu cieczy moemy kolumny pkowe podzieli na
przelewowe i bezprzelewowe. Kolumny przelewowe maj specjalne urzdzenia umo-
liwiajce spokojny przepyw fazy ciekej z pki wyszej na nisz. Kolumny bezprze-
lewowe takich urzdze nie maj. Ciecz przepywa tutaj w d przez te same otwory,
przez ktre gaz przepywa w gr.
W kolumnach pkowych mamy do czynienia z przepywem pcherzykw gazu
przez warstw cieczy, czyli z barbotaem. W czasie kontaktu gazu i cieczy w kolum-
nach pkowych moe zachodzi przenikanie masy lub ciepa albo jednoczesny ruch
masy i ciepa.
Spord wielu typw pek, ktre wykorzystuje si w rnych technologiach
oczyszczania gazw odlotowych, do absorpcji s czsto stosowane kolumny pkowe
sitowe z przelewami. Odznaczaj si one midzy innymi maym kosztem wykonania.
Pki sitowe w tych kolumnach najczciej wykonuje si z blachy stalowej, a rednice
ich otworw mieszcz si w zakresie od 0,002 do 0,008 m.
Innymi istotnymi wielkociami, ktre charakteryzuj kolumn pkow sitow,
s:
wysoko przelewu (h
p
),
dugo drogi cieczy na pce (l),
stosunek powierzchni otworw do powierzchni pki (r),
odstp midzy otworami (t),
dugo przelewu (l
p
).
W kolumnach pkowych sitowych z przelewami przepyw fazy gazowej i ciekej
przez pk jest krzyowy. W czasie kontaktu obu faz nastpuje wymiana masy, tak e
fazy opuszczajce pk rni si pod wzgldem zawartoci skadnika wymieniane-
go. J edna z faz jest wzbogacona w skadnik dyfundujcy, a druga zawiera go mniej.
Granicznie moliwe jest takie stenie skadnika, e dochodzi do rwnowagi termo-
dynamicznej [13].

78
Sprawno kolumny pkowej sitowej
W rzeczywistoci pka sitowa nie osiga maksymalnej sprawnoci, co wie si
z wieloma zjawiskami hydrodynamicznymi i zbyt krtkim czasem kontaktu faz.
Schemat kolumny absorpcyjnej z pk sitow przedstawiono na rys. 2.1.15.
Sprawno procesu dla fazy gazowej wyraa si rwnaniem

*
1 1
2 1
y y
y y
E
g
= , (1)
dla fazy ciekej za rwnaniem

2
*
1
2 1
x x
x x
E
c
= . (2)
x
y
y
2
x
*
1
y
1
*
y
1
*
y
2
y
1
x
1
x
2
y
1
x
2
x
*
2
x
1

Rys. 2.1.15. Schemat kolumny absorpcyjnej z pk sitow
Rwnania (1) i (2) s prawdziwe dla absorpcji i okrelaj ogln sprawno proce-
su w kolumnie lub na pce. Dokadna analiza pracy pki pozwala stwierdzi, e lo-
kalnie w rnych punktach pki sprawno moe by rna.
Przyjmuje si, e podczas przepywu krzyowego, z jakim mamy do czynienia na p-
ce, nastpuje cakowite wymieszanie cieczy i zakada si, e strumie cieczy tworz od-
dzielne strugi o rnym czasie przebywania na pce. Sprawno pki mona wwczas
wyliczy z zalenoci wyprowadzonej na podstawie dyfuzyjnego modelu przemieszania

+ = q q
Pe
q q
Pe
q
q
A
E
c c
g
4 ) 1 (
2
exp ) 1 ( ) 1 (
2
exp ) 1 (
4
2 2
, (3)
gdzie:

c
p
APe
E
q
4
1+ = , (4)
79
Pe
c
liczba Pecleta dla cieczy okrelona rwnaniem Pe
c
=wl/D
E
,
w rednia prdko cieczy na pce, m/s,
l dugo drogi cieczy na pce, m,
D
E
wspczynnik przemieszania wzdunego cieczy, m
2
/s,
A wspczynnik absorpcji okrelony rwnaniem A = , /
g c
V m V
& &

c
V
&
strumie molowy cieczy, mol/s,
g
V
&
strumie molowy gazu, mol/s,
m staa rwnowagi (y =mx).
E
p
jest lokaln wartoci sprawnoci pki okrelon rwnaniem
) exp( 1
og p
N E = , (5)

=
2
1
*
y
y
og
y y
dy
N . (6)
Gdy linie rwnowagi s prostymi, a stenia substancji przenoszonej niewielkie,
wwczas liczb jednostek przenikania masy mona obliczy z zalenoci

=
2 2
*
1 1
ln
1
1
1
y y
y y
A
N
og
. (7)
W warunkach cakowitego przemieszania w cieczy i braku przemieszania w gazie
E
g
= E
p
.
Istnieje wiele pempirycznych zalenoci okrelajcych wspczynnik przemie-
szania D
E
lub liczb Pecleta dla pki sitowej, na przykad
D
E
=0,00378 +0,0179 w +3,69 q
r.
+0,18 h
p
, (8)
gdzie:
q
r.
strumie cieczy liczony na dugo przelewu (q
r.
=
c
V
&
/b), m
2
/s,
w prdko gazu odniesiona do roboczej powierzchni pki, m/s,
h
p
wysoko przelewu, m.
Cz dowiadczalna
Cel wiczenia
Celem wiczenia jest dowiadczalne okrelenie sprawnoci pki sitowej, pracuj-
cej w kolumnie pkowej przelewowej, a nastpnie porwnanie danych eksperymen-

80
talnych z obliczonymi wartociami E
g
z uwzgldnieniem zalenoci podanych w cz-
ci teoretycznej.
Opis aparatury
Schemat instalacji dowiadczalnej przedstawiono na rys. 2.1.16.

Kolumna absorpcyjna (1) ze szka organicznego ma wbudowan jedn pk sito-
w (2), ktr mona wymieni. Powietrze do kolumny absorpcyjnej toczy dmuchawa
(3). Strumie objtociowy powietrza (objtociowe natenie przepywu) mierzy si
za pomoc rotametru (4). Pompa (7) podaje ciecz ze zbiornika (6) przez rotametr (8)
bezporednio do przelewu. Z butli przez rotametr (5) doprowadza si dwutlenek w-
gla, ktry miesza si z powietrzem przed wejciem do kolumny pkowej. Ciecz
z kolumny jest odprowadzana bezporednio z przelewu.
Kolumna pkowa moe by wykorzystana zarwno w procesie absorpcji, jak
i desorpcji. W tym drugim przypadku jeszcze przed dowiadczeniem ciecz nasyca si
dwutlenkiem wgla.
W trakcie eksperymentu mona dodatkowo, korzystajc z manomatru cieczowego,
zmierzy spadek cinienia na pce sitowej.
81
Sprawno kolumny pkowej sitowej z przelewem moe by okrelona zarwno
dla procesu absorpcji, jak i desorpcji. Sposb wykonania dowiadczenia w obu tych
przypadkach jest bardzo podobny.
W procesie absorpcji stenie pocztkowe gazu na wlocie do kolumny (y
1
) okrela
si ze stosunku dwutlenku wgla i powietrza, mierzc strumienie objtociowe powie-
trza i dwutlenku wgla za pomoc rotametrw (4) i (5).
W procesie desorpcji stenie dwutlenku wgla w cieczy na wylocie z kolumny
oznacza si metod analizy strceniowej dwutlenek wgla reaguje z wodorotlenkiem
baru i wytrca si w postaci wglanu baru, nadmiar za wodorotlenku odmiareczko-
wuje si 0,01 n kwasem solnym.
Badania naley wykona w nastpujcej kolejnoci:
a) wczy dmuchaw (3), nastpnie ustawi zadany strumie powietrza na rota-
metrze (4), a dwutlenku wgla na rotametrze (5),
b) wczy pomp do cieczy (7), nastpnie ustawi zadan wydajno na rotame-
trze (8),
c) oznaczy stenie dwutlenku wgla w wodzie ( dla procesu desorpcji),
d) po okoo 10 minutach pracy kolumny pobra 3 prbki cieczy odpywajcej
z pki (po okoo 100 cm
3
),
e) oznaczy stenie dwutlenku wgla w prbkach cieczy opuszczajcej kolumn;
to oznaczenie wykona bezporednio po pobraniu prbek,
f) po kolejnych 5 minutach pracy kolumny pobra nastpne prbki cieczy i wyko-
na oznaczenie dwutlenku wgla.
J eli stenie dwutlenku wgla w cieczy opuszczajcej kolumn nie zmienia si, to
naley odnotowa spadek cinienia na pce oraz powtrzy pomiar dla dwch innych
strumieni objtociowych gazu i cieczy.
Podczas dowiadczenia stenie absorbowanego lub desorbowanego dwutlenku
wgla jest niewielkie. Mona zatem przyj, e strumienie gazu i cieczy w kolumnie
s stae wzdu wysokoci.
Podczas dowiadczenia oznacza si stenie dwutlenku wgla w cieczy na wejciu
i na wyjciu z kolumny. Stenia dwutlenku wgla w gazie s obliczane z bilansu. Sto-
sunek stenia rwnowagowego w fazie gazowej do stenia w fazie ciekej mona obli-
czy z rwnania linii rwnowagi dla ukadu dwutlenek wglapowietrzewoda

bp a
m
px
=
5 , 124
, (9)
gdzie p oznacza prno parcjaln dwutlenku wgla wyraon w MPa.

82
Temperatura,
o
C 0 25 50 75 100
a 1,840 0,7550 0,4250 0,30800 0,231000
b 0,265 0,0428 0,0159 0,00985 0,000328
Po okreleniu wartoci stenia rwnowagowego w fazie gazowej oblicza si
sprawno pki wedug zalenoci (1). J est to dowiadczalna warto sprawnoci
pki sitowej. Nastpnie naley obliczy warto sprawnoci pki sitowej wedug
zalenoci (3) opracowanej na podstawie dyfuzyjnego modelu przemieszania.
Oprcz wynikw dowiadcze trzeba poda charakterystyk badanej pki sitowej
oraz omwi wpyw parametrw ruchowych pracy pki na jej sprawno.
Wyniki eksperymentw zestawia si w tabeli 2.1.14.
Tabela 2.1.14. Wyniki dowiadcze
x
1
x
2

y
1
(lub y
2
)
y
*
c
V
&

g
V
&

Lp.
[kmol/kmol]

E
dow.

E
obl.

[kmol/s]
p
pki

[MPa]

Literatura
[3] KUROPKA J ., Oczyszczanie gazw z zanieczyszcze gazowych. Urzdzenia i technologie, Oficyna
2.2. Procesy adsorpcyjne
2.2.1. Wyznaczanie rwnowagi adsorpcyjnej
Cz teoretyczna
W unieszkodliwianiu odlotowych gazw przemysowych donios rol odgrywa
metoda adsorpcyjna. J est to metoda uniwersalna, bo umoliwia praktycznie cakowite
83
usunicie zanieczyszcze ze rodowiska gazowego, przeksztacenie ich w produkt
handlowy lub zawrcenie do procesu technologicznego [1].
Adsorpcj nazywa si zagszczanie substancji na powierzchni lub w objtoci mi-
kroporw ciaa staego wskutek dziaania przycigajcych si midzyczsteczkowych.
W procesie adsorpcji uczestnicz co najmniej dwa skadniki. Ciao stae, na ktrego
powierzchni lub w ktrego porach nastpuje zagszczanie substancji pochanianej,
nazywa si adsorbentem. Substancja pochaniana, znajdujca si w gazie, nosi nazw
adsorbatu.
W procesie adsorpcji ilo zaadsorbowanej substancji zaley bezporednio od
wielkoci czynnej powierzchni i dlatego adsorbenty przemysowe musz mie du
powierzchni waciw (do 1000 m
2
/g) [24].
Rwnowaga adsorpcyjna
Wikszo przemysowych procesw adsorpcyjnych polega na selektywnym po-
chanianiu poszczeglnych skadnikw mieszaniny par i gazu ze strumienia gazu.
Z chwil gdy gaz zetknie si z powierzchni adsorbentu, ustala si rwnowaga, zwana
rwnowag adsorpcyjn [1, 5].
Zdolno adsorpcyjna podczas pochaniania gazu lub pary zaley od typu adsor-
bentu, jego struktury porowatej, waciwoci substancji pochanianej, jej cinienia
parcjalnego i temperatury.
Rwnowag adsorpcyjn mona opisa rwnaniem:
0 ) , , (
*
= T p a f (1)
lub czciej uywan jego form
) , (
*
T p f a = . (2)
Aktywno (a
*
), czyli ilo substancji pochanianej (adsorbatu) przez jednostk
masy adsorbenta w warunkach rwnowagi, jest wic funkcj dwch parametrw: ci-
nienia parcjalnego adsorbatu (p) i temperatury adsorpcji (T). Oczywicie rwnania
(1) i (2) opisuj wycznie jedn par adsorbentadsorbat.
Poniewa w rwnaniu tym wystpuj trzy parametry, wic mona rozpatrywa
rwnowag adsorpcyjn w trojaki sposb:
1. J eeli T =const, to rwnowag moemy przedstawi w formie rwnania izoter-
my adsorpcji (najczciej stosowane w praktyce)

T
p f a ) (
*
= . (3)
2. J eeli p =const, to rwnowag moemy przedstawi jako rwnanie izobary ad-
sorpcji

84

p
T f a ) (
*
= . (4)
3. J eeli a
*
=const, to bdziemy mieli rwnowag opisan rwnaniem izostery ad-
sorpcji

*
) ( a T f p = . (5)
Gdy opisuje si rwnowag adsorpcyjn, ilo substancji zaadsorbowanej mona
wyrazi w molach na gram adsorbentu lub w innych jednostkach, np. mol/g, g/cm
3
,
cm
3
/g, g/g, kg/kg. Czasami ilo substancji zaadsorbowanej jest odnoszona do jed-
nostki powierzchni adsorbentu (mol/m
2
).
Zdolno adsorpcyjna odniesiona do jednostki masy lub objtoci adsorbentu zale-
y oczywicie od gstoci adsorbentu. Na rwnowag, kinetyczne i eksploatacyjne
waciwoci adsorbentw wpywa rwnie porowato, rozmiar granulek, jednorod-
no skadu granulometrycznego, wytrzymao mechaniczna i inne wskaniki.
We wszystkich przypadkach praktycznego wykorzystania metody adsorpcyjnej
krzywa rwnowagi jest podstawow charakterystyk porwnawcz rnych typw
adsorbentw i okrela optymalny wybr warunkw roboczych procesu [1].
Aktywno zoa adsorbentu
O zdolnociach adsorpcyjnych adsorbentu decyduje jego aktywno. Mona j
wyznaczy w warunkach statycznych procesu, i jest to aktywno statyczna, oraz
w warunkach dynamicznych, kiedy okrela si j jako aktywno dynamiczn [1].
Aktywno statyczna a*(c
0
) jest to ilo substancji pochonitej przez jednostk
masy lub objtoci adsorbentu w okresie od rozpoczcia adsorpcji do ustalenia si
stanu rwnowagi.
Aktywnoci dynamiczn a
d
nazywamy ilo substancji pochonitej przez jed-
nostk masy lub objtoci adsorbentu w okresie od rozpoczcia adsorpcji do pocztku
zjawiska przebicia zoa.
Aktywno dynamiczn zoa moemy wyznaczy ze wzoru

H
a(h)dh
a
H h
h
d
=
=
=
0
, (6)
w ktrym H oznacza wysoko zoa adsorbentu. Bdzie to wic rednie obcienie
zoa adsorbatem w chwili ukoczenia procesu adsorpcji. Wielko a
d
jest funkcj
a*(c
0
) i najczciej w praktyce zachodzi zaleno
0,7 a*(c
0
) a
d
0,95 a*(c
0
) (7)
dajca podstaw do szacunkowych oblicze czasu adsorpcji.
85
Aktywno dynamiczn zoa w przypadku adsorpcji par zwizkw organicznych
z powietrza na wglu aktywnym mona obliczy z zalenoci Liubimowa i Smirnowa
[1]. Znajc aktywno dynamiczn zoa adsorbentu, oblicza si czas adsorpcji na
podstawie bilansu masowego procesu.
Cz dowiadczalna
Zdefiniowane w punkcie 1. pojcia aktywnoci zoa charakteryzuj zachowanie
si adsorbentu wzgldem okrelonej substancji adsorbowanej w okrelonych warun-
kach procesu. Aktywno dynamiczna jest miar uytecznoci adsorbentu do usuwa-
nia danej substancji ze strumienia gazw odlotowych i zaley nie tylko od ksztatu
krzywych rwnowagi, ale rwnie od warunkw kinetycznych procesu adsorpcji.
Zasad pomiaru aktywnoci dynamicznej jest okrelenie momentu przebicia war-
stwy adsorbentu, gdy dokonuje si pomiaru pocztkowego stenia adsorbatu w gazie
oraz wyznacza warto aktywnoci, do czego trzeba zna mas uytego adsorbentu
i stenie kocowe w gazie (do momentu przebicia caa ilo adsorbatu zawarta w
gazie zostaje zaadsorbowana przez warstw adsorbentu).
Zasada pomiaru aktywnoci statycznej polega na okreleniu na podstawie pomia-
rw stenia pocztkowego adsorbatu w gazie czasu, po ktrym zoe adsorbentu
zostaje cakowicie wysycone adsorbatem (stenie kocowe substancji w gazie wylo-
towym ustala si na poziomie wartoci rwnej steniu pocztkowemu tej substancji
w gazie wlotowym ). Nastpnie wyznacza si aktywno statyczn z przyrostu masy
adsorbentu lub, mniej dokadnie, cakujc (graficznie lub numerycznie) zaleno
stenia adsorbatu w gazie wylotowym od czasu trwania pomiaru.
Ilo adsorbatu m
a
, pochonitego przez zoe adsorbentu, wynosi wwczas

dt c c
V
m
k
a
) (
0
0
0
=
&
, (8)
gdzie:
0
V
&
strumie objtociowy gazu, m
3
/h,
c
0
stenie pocztkowe adsorbatu w gazie wlotowym, g/m
3
,
c
k
stenie kocowe adsorbatu w gazie wylotowym, g/m
3
,
czas trwania pomiaru.
Cel wiczenia
Celem wiczenia jest wyznaczenie aktywnoci statycznej i dynamicznej wgla ak-
tywnego w odniesieniu do par cykloheksanu w okrelonych warunkach procesu ad-
sorpcji.

86
Opis aparatury
Schemat instalacji dowiadczalnej przedstawiono na rys. 2.2.1. Instalacja ta skada
si z trzech podstawowych wzw:
puczki bez adsorbatu (2a) i pczki z adsorbatem (2b) podczonych do rotame-
trw (R1, R2) i ukadu przepywowego (1),
U-rurki z adsorbentem (3) w termostacie (4),
interferometru do pomiaru ste adsorbatu (5).

Kolejno wykonania czynnoci pomiarowych jest nastpujca:
a) wczy termostat (4) i ustawi go na odpowiedni temperatur,
b) odway umieszczony w U-rurce (3) adsorbent,
c) wstawi U-rurk do termostatu (4) i podczy do ukadu pomiarowego,
d) zway puczk (2) z adsorbatem (uprzednio dokadnie go osuszy) i podczy
do ukadu pomiarowego,
e) zapozna si z instrukcj obsugi interferometru (5),
87
f) po osigniciu danej temperatury w termostacie (4) naley wczy pompk
(1), ustali strumienie przepywu powietrza rozcieczajcego (rotametry R1, R2)
przez puczk bez adsorbatu (2a), a nastpnie przeczy strumienie zaworem do
puczki z adsorbatem (2b) i wczy stoper,
g) stenie adsorbatu w gazie odlotowym z U-rurki naley mierzy za pomoc in-
terferometru (5) pocztkowo co 2 minuty, a z chwil pojawienia si zmian stenia
co 30 sekund (zwracajc uwag na stao strumieni gazu oraz temperatury w termo-
stacie) a do momentu, gdy interferometr bdzie wskazywa sta warto przez co
najmniej 10 minut,
h) po zakoczeniu pomiarw na interferometrze naley odczyta wskazania tempe-
ratury w termostacie (4) oraz rotametrw R1 i R2, nastpnie wyczy pompk (1),
zanotowa czas zakoczenia pomiarw oraz wyczy termostat (4),
i) odczy puczk (2b) z adsorbatem oraz U-rurk (3) z adsorbentem od ukadu
i po starannym osuszeniu zway,
j) odczyta warto temperatury otoczenia i cinienia atmosferycznego,
k) przepuka komor interferometru (5) czystym powietrzem (okoo 10 minut) do
uzyskania zerowych odczytw.
a) schemat blokowy instalacji badawczej,
b) krtki opis metod wykonywania pomiarw,
c) obliczenie stenia adsorbatu w gazie wlotowym do U-rurki pomiarowej, w g/m
3
,
d) graficzne przedstawienie wynikw bada w formie zalenoci stenia adsorba-
tu w gazie odlotowym z U-rurki od czasu trwania pomiaru,
e) okrelenie (na podstawie wykresu z punktu d) czasu przebicia warstwy adsor-
bentu i obliczenie jego aktywnoci dynamicznej,
f) okrelenie aktywnoci statycznej adsorbentu na podstawie wzoru (8) i porwna-
nie jej z aktywnoci statyczn uzyskan przez zmierzenie przyrostu masy U-rurki,
g) interpretacj wynikw bada i wnioski.
Literatura
[3] KIELCEV N.W., Podstawy techniki adsorpcyjnej, WNT, Warszawa, 1980.
[4] J ANKOWSKA H., WITKOWSKI A., CHOMA J ., Wgiel aktywny, WNT, Warszawa, 1985.
[5] PADEREWSKI M.L., Procesy adsorpcyjne w inynierii chemicznej, WNT, Warszawa, 1999.

88
2.2.2. Adsorpcja dwutlenku siarki
na koksie aktywnym
Cz teoretyczna opis procesu adsorpcji [13]
Proces adsorpcji polega na zagszczaniu gazw i par (adsorbatu) na powierzchni cia-
a staego (adsorbentu) wskutek oddziaywania si midzyczsteczkowych. W zalenoci
od rodzaju si wicych adsorbat z adsorbentem adsorpcja moe mie charakter zjawi-
ska fizycznego bd chemicznego (chemisorpcja lub adsorpcja aktywowana).
W przypadku adsorpcji fizycznej czsteczki adsorbatu s wizane na powierzchni adsor-
bentu siami midzyczstkowymi typu fizycznego (van der Waalsa), w przypadku che-
misorpcji powstaj powierzchniowe poczenia chemiczne. Rne siy wizania
w obu typach adsorpcji powoduj, e i ciepo reakcji jest rne niewielkie, rzdu ciepa
parowania adsorbatu, w przypadku adsorpcji fizycznej i znacznie wiksze, zwizane z
ciepem zachodzcej reakcji chemicznej, w przypadku chemisorpcji. To wpywa bezpo-
rednio na moliwo desorpcji stosunkowo atwej w przypadku adsorpcji fizycznej
(zwykle przez ogrzanie adsorbentu, obnienie temperatury lub przedmuchiwanie go
gazem obojtnym). Adsorpcja chemiczna zwykle jest nieodwracalna. Szybko adsorpcji
fizycznej jest bardzo dua, chemisorpcja przebiega wolniej i, w przeciwiestwie do ad-
sorpcji fizycznej, szybko jej ronie ze wzrostem temperatury.
Zgodnie z teori Langmuira adsorpcj umoliwiaj siy dziaajce na powierzchni
adsorbentu, zlokalizowane wok atomw powierzchniowych stanowicych centra
adsorpcji. Gdy wszystkie centra zostan zajte, wtedy adsorpcja ustaje. Wytworzona
rwnowaga pomidzy faz gazow i sta ma charakter dynamiczny; desorbuj cz-
steczki, ktrych energia jest wystarczajco dua przewysza warto ciepa adsorp-
cji. W stanie rwnowagi szybko adsorpcji rwna si szybkoci desorpcji,
a ilo zaadsorbowanej substancji jest funkcj jej cinienia czstkowego i temperatury.
Najwiksza ilo zaadsorbowanej substancji na powierzchni adsorbatu w stanie rw-
nowagi, tzw. pojemno sorpcyjna, zaley przede wszystkim od wielkoci powierzch-
ni waciwej adsorbentu, struktury porw i waciwoci adsorbatu.
Proces adsorpcji zachodzi na powierzchni adsorbentu. Dobre adsorbenty powinny
wic charakteryzowa si rozwinit powierzchni wewntrzn i du porowatoci
ziarna. W zalenoci od rednicy porw dzielimy je na mikropory (<2 nm), mezopory
(2100 nm) i makropory (>100 nm). O zdolnoci adsorpcyjnej decyduje zazwyczaj
udzia mikroporw, gdy w nich zachodzi waciwa adsorpcja (wraz z kondensacj
kapilarn). Makropory umoliwiaj transport adsorbatu do wntrza porowatej struktu-
ry adsorbentu.
Praktyczne zastosowanie adsorpcji wymaga znajomoci kinetyki i dynamiki proce-
su. Podstawow wielkoci kinetyczn jest szybko procesu adsorpcji, najczciej
89
okrelana jako masa zaadsorbowanego skadnika w jednostce czasu przez okrelon
mas (lub objto) adsorbentu. Proces adsorpcji jest wieloetapowy; wyrniamy
w nim nastpujce etapy:
transport czsteczek adsorbatu ze strumienia gazw do zewntrznej powierzchni
adsorbentu tzw. dyfuzja zewntrzna,
transport czsteczek adsorbatu w gb struktury porowatej adsorbentu tzw. dy-
fuzja wewntrzna,
waciwa adsorpcja na centrach adsorpcji wraz z kondensacj kapilarn.
Ogln szybko reakcji ogranicza najwolniejszy etap w przypadku adsorpcji
jest to zwykle dyfuzja wewntrz porw.

c/c
0

1,0

1

2
3

4

0 H
wysoko zoa adsorpcyjnego
Rys. 2.2.2. Sposb przesuwanie si frontu adsorpcji w miar trwania procesu
Dynamik procesu okrela przestrzenne rozmieszczenie adsorbatu w zou ad-
sorbentu w trakcie trwania procesu. Z upywem czasu pierwsze warstwy adsorbentu
znajduj si w stanie rwnowagi ilo zaadsorbowanej substancji jest w rwno-
wadze ze steniem adsorbatu, w kolejnych, ktrych zdolno sorpcyjna nie zostaa
wyczerpana, przebiega dalej proces adsorpcji, a w strefie kocowej proces adsorpcji
jeszcze si nie rozpocz. W miar upywu czasu strefa adsorpcji przemieszcza si
wzdu warstwy adsorbentu, a dojdzie do koca warstwy. Gdy stenie adsorbatu
na wylocie z adsorbera przekroczy umown warto (najczciej jest to 5% wartoci

90
stenia na wejciu do adsorbera), wwczas mona mwi o przebiciu warstwy.
Dugo strefy adsorpcji jest istotnym parametrem niezbdnym do projektowania
procesu. Dugo tej strefy odniesiona do cakowitej wysokoci zoa adsorbentu
okrela stopie wykorzystania zoa. Charakterystyczny sposb przesuwania si
strefy adsorpcji wzdu zoa adsorbentu, obliczany ze stosunku stenia c mierzo-
nego w kolejnych przekrojach pomiarowych, umieszczonych na rnych wysoko-
ciach w zou adsorbentu, do stenia c
0
na wlocie do adsorbera, przedstawiono na
rys. 2.2.2.
Na dynamik adsorpcji istotny wpyw ma wielko ziarna i prdko przepywu
gazw przez zoe adsorbentu. Poniej przedstawiono zaleno czasu przebicia zoa
od wielkoci ziarna adsorbentu:
rednica ziarna, nm 0,8 1,2 1,5 2,5 4,0
czas przebicia zoa, min 75 60 35 18 5
Dugo strefy adsorpcji w zalenoci od prdkoci przepywu gazw dla wybra-
nych rednic ziarna ksztatuje si nastpujco:
rednica ziarna, nm 1,5 2,5 4
prdko przepywu gazw
10 cm/s 8
20 cm/s 2,5 6 13
30 cm/s 5 7,5 16
Adsorbenty stosowane w przemyle powinny charakteryzowa si du selektyw-
noci wzgldem zaadsorbowanej substancji i atwoci regeneracji. Rozkad porw
i ich wielko powinny by dobrane do wielkoci adsorbowanych czsteczek, a poro-
wato zoa (charakteryzowana przez udzia objtoci wolnej w zou) zalena od
wielkoci i ksztatu ziaren oraz prdko przepywu gazu przez zoe dobrane do
wielkoci strumienia oczyszczanych gazw.
Metod adsorpcji czsto wykorzystuje si do osuszania gazw lub powietrza.
J ako adsorbenty s wwczas stosowane ele kwasu krzemowego, aktywny tlenek
glinu czy zeolity. W ochronie powietrza adsorpcja najczciej suy do oczyszcza-
nia gazw odlotowych zawierajcych organiczne zanieczyszczenia powietrza,
szczeglnie gdy oczyszczane gazy s zimne, a stenia zanieczyszcze niewielkie,
tj. nie przekraczajce 1 g/m
3
. Zdesorbowane (zwykle przez przedmuchiwanie gorc
par wodn) rozpuszczalniki mona odzyskiwa i zawraca do produkcji (po
uprzednim rozdzieleniu kondensatu wodno-wglowodorowego) lub spala termicz-
nie czy katalitycznie.
Sorbenty wglowe znajduj zastosowanie do adsorpcji SO
2
emitowanego w spali-
nach z kotw o niewielkich mocach nawet w przypadku podwyszonej temperatury
spalin. Adsorbent regeneruje si wwczas przez ogrzewanie. Strumie zdesorbowane-
go stonego SO
2
moe by surowcem do produkcji kwasu siarkowego, siarki itp.
Gdy w spalinach wystpuje rwnie tlen i para wodna, moe zachodzi reakcja utle-
91
niania SO
2
do SO
3
, i po zwizaniu si z wod powstay kwas siarkowy gromadzi si
w porach adsorbentu.
Cz dowiadczalna
Cel wiczenia
Celem wiczenia jest zbadanie kinetyki i dynamiki procesu adsorpcji dwutlenku
siarki w stacjonarnym zou koksiku aktywnego, ktry stanowi produkt niezupenego
spalania wgla brunatnego w kotle pyowym wielkiej mocy. Kinetyk adsorpcji wy-
znacza tu ilo zaadsorbowanej substancji w czasie trwania procesu, a dynamik ad-
sorpcji sposb przesuwania si frontu adsorpcji wzdu warstwy adsorbentu w miar
upywu czasu.
Opis stanowiska badawczego [4]
Schemat stanowiska badawczego przedstawiono na rys. 2.2.3 [4].
Dwutlenek siarki otrzymuje si przez rozkad roztworu kwanego siarczynu sodu,
ktry jest przedmuchiwany powietrzem. Mona go rwnie dozowa z butli gazowej
(1). Wwczas SO
2
przez reduktor (2), zawr regulacyjny (3) i rotametr (4) dociera do
zaworu trjdrogowego (5), ktry umoliwia wymieszanie go z powietrzem do dane-
go stenia okoo 23 g/m
3
. Tak sporzdzona mieszanina reakcyjna jest wprowadzana
do adsorbera (6) wypenionego koksem aktywnym (okoo 100 g). Koks stanowi jeden
z odpadw paleniskowych tworzcych si podczas spalania wgla brunatnego w kotle
pyowym. Zoe adsorbentu (6b) jest umieszczone na ruszcie siatkowym (6c).
Oczyszczony gaz przez rotametr (7), mierzcy strumie oczyszczanych gazw, i za-
wr regulacyjny (8) zostaje odprowadzany na zewntrz przy uyciu pompy prnio-
wej (9). Prbki gazu do analizy z kolejnych przekrojw pomiarowych s podawane za
pomoc krcw (6a) wyposaonych w zaworki odcinajce przepyw gazu. Panel
analizatora (10) zawiera analizator spalin typu Madur GA-30 (10a) wyposaony
w czujniki elektrochemiczne. Przepyw analizowanego gazu przez komory czujnikw
umoliwia wewntrzna pompa analizatora (10b). Mona rwnie odczyta wyniki na
rejestratorze podczanym do analizatora (10c).
Optymalna prdko przepywu powietrza zanieczyszczonego SO
2
przez adsorber
wypeniony koksikiem aktywnym (liczona na pusty przekrj adsorbera), gwarantu-
jca efektywn adsorpcj, zostaa ustalona podczas pomiarw wstpnych i wynosi

92
0,05 m/s. Po zmierzeniu rednicy adsorbera naley wyliczy optymalny strumie obj-
toci zanieczyszczonego powietrza. Adsorber trzeba napeni przygotowanym adsor-
bentem (okoo 100 g), nastpnie uruchomi pomp prniow, wyregulowa stru-

9
3

Rys. 2.2.3. Schemat stanowiska do bada kinetyki i dynamiki adsorpcji SO
2
w zou aktywnego koksu

94
mie oczyszczanego powietrza za pomoc zaworu (8) i ustawi go na wyliczonym
poziomie. Teraz mona ustali stenie podawanego SO
2
w powietrzu przed warstw
adsorbentu na danym poziomie 23 g/m
3
. Kalibracja analizatora spalin przed rozpo-
czciem pomiarw trwa 300 s. Dopiero wtedy, gdy aparat zgosi gotowo, mona
rozpocz pomiar ste.
Pomiary ste SO
2
w poszczeglnych przekrojach pomiarowych umoliwiaj ko-
lejne zaworki odcinajce (6a), ktre umieszczono w okrelonych przekrojach pomia-
rowych. Pierwszy z nich, znajdujcy si przed warstw adsorbentu, pozwala zmierzy
stenie adsorbatu w gazach wlotowych. Aby przeanalizowa sposb przesuwania si
frontu adsorpcji w warstwie, naley wykona kilka kolejnych serii pomiarowych w
regularnych odstpach czasu, np. co 1520 minut. Po kadej serii pomiarowej trzeba
przewietrzy komory czujnikw i ponownie ustali stenie pocztkowe SO
2
w
oczyszczanym powietrzu.
Obliczenia
Optymalny strumie oczyszczanych w adsorberze gazw wylicza si z prostego
wzoru:

g
Aw V =
&
, (1)
gdzie:
A powierzchnia przekroju adsorbera liczona na pusty przekrj, m
2
,
w
g
optymalna prdko przepywu powietrza przez adsorber, m/s; tu przyjmuje-
my, e w
g
=0,05 m/s.
Skuteczno procesu adsorpcji, mierzona w ostatnim przekroju pomiarowym, wy-
nosi:
100
0
0
=
c
c c
%, (2)
gdzie c
0
, c oznaczaj odpowiednio stenie SO
2
w powietrzu na wlocie do adsorbera
i w ostatnim przekroju pomiarowym (w gazach opuszczajcych adsorber) w poszcze-
glnych seriach, g/m
3
.
Opracowanie wynikw pomiarw
W tabeli naley przedstawi dane dotyczce skutecznoci procesu adsorpcji w po-
szczeglnych seriach pomiarowych (w zalenoci od czasu trwania procesu adsorpcji),
a na wykresie profile ste SO
2
wzdu zoa koksu aktywnego (sposb przesuwania
95
si frontu adsorpcji) zmieniajce si w czasie trwania procesu. Profile te maj pokazywa
zaleno stosunku ste c/c
0
wyliczon dla kadego przekroju pomiarowego (okrelonej
wysokoci zoa adsorbentu) w poszczeglnych seriach pomiarowych.
Literatura
[1] KUROPKA J ., Oczyszczanie gazw odlotowych z zanieczyszcze gazowych, Wyd. Politechniki Wro-
cawskiej, Wrocaw, 1988.
[2] WARYCH J ., Oczyszczanie gazw. Procesy i aparatura, WNT, Warszawa, 1998.
[3] KONIECZYSKI J ., Oczyszczanie gazw odlotowych, Wyd. Politechniki lskiej, Gliwice, 1993.
[4] MELOCH H., Instrukcja nr 7 do wicze laboratoryjnych z przedmiotu oczyszczanie gazw odloto-
wych pt. Adsorpcja SO
2
na koksie aktywnym, Wrocaw, 1992.
2.2.3. Porwnanie selektywnoci
wybranych adsorbentw
w procesie adsorpcji pary wodnej i chloru
Cz teoretyczna
Wielkoci charakteryzujce adsorbenty [13]
Zjawisko adsorpcji, czyli zagszczania substancji pochanianej (adsorbatu), zacho-
dzi na powierzchni ciaa staego adsorbentu. O przydatnoci adsorbentu do oczysz-
czania gazw odlotowych powstajcych w procesach przemysowych decyduj nast-
pujce wielkoci:
Powierzchnia waciwa, ktr definiuje si jako cakowit powierzchni (ze-
wntrzn i wewntrzn) ziaren odniesion do ich masy (m
2
/g).
Zewntrzna powierzchnia waciwa jest to geometryczna powierzchnia ziaren
adsorbentu odniesiona do ich objtoci (m
2
/m
3
). J ej wielko, jak rwnie ksztat zia-
ren bd decydowa o wielkoci oporw przepywu gazu przez zoe.
Porowato zewntrzna zoa jest to wolna objto midzy ziarnami adsorbentu
odniesiona do cakowitej objtoci luno usypanego materiau ziarnistego.
Porowato wewntrzna jest definiowana jako stosunek objtoci porw adsor-
bentu do objtoci ziaren.
Chonno adsorbentw, czyli ich zdolno sorpcyjna, zaley przede wszystkim od
porowatoci wewntrznej i rozkadu okrelonej wielkoci porw. Adsorbenty przemy-
sowe, ktre mog znale zastosowanie w oczyszczaniu powietrza, powinny charak-
teryzowa si:

96
du selektywnoci, tj. zdolnoci adsorpcji okrelonych substancji gazowych,
du zdolnoci adsorpcyjn nawet wtedy, gdy stenia adsorbatu s mae,
atwoci regeneracji i zdolnoci do wielokrotnej regeneracji,
odpornoci chemiczn, termiczn i mechaniczn.
Charakterystyka typowych adsorbentw
stosowanych w ochronie powietrza [1]
Do oczyszczania przemysowych gazw odlotowych i powietrza najczciej stosu-
je si nastpujce adsorbenty:
wgle aktywne,
sorbenty wglowe,
ele kwasu krzemowego,
zeolity naturalne i syntetyczne (sita molekularne),
aktywny tlenek glinu.
Najpowszechniejsze zastosowanie w usuwaniu zanieczyszcze powietrza w posta-
ci gazw i par maj wgle aktywne. S one otrzymywane podczas obrbki cieplnej
rozmaitych surowcw organicznych torfu, wgla kamiennego i brunatnego, drewna
i wgla drzewnego, skorup orzechw kokosowych i innych, pestek owocw. Aby
zmodyfikowa parametry fizykochemiczne wgli, mona je poddawa aktywacji przez
utlenianie w odpowiedniej atmosferze (CO
2
i H
2
O) lub przez obrbk chemiczn.
Uniwersalno zastosowa wgli aktywnych wynika gwnie z rnorodnej struktury
ich porw na ich powierzchni wewntrzn w rwnym stopniu wpywa udzia mi-
kro- i makroporw. Powierzchnia waciwa odpowiednio spreparowanych wgli moe
przekracza 1000 m
2
/g.
Sorbenty wglowe s to wgle aktywne impregnowane odpowiednio dobranymi
zwizkami chemicznymi, np. solami lub tlenkami metali. W przeciwiestwie do wgli
aktywnych, na ktrych najczciej zachodzi zjawisko adsorpcji fizycznej, na sorben-
tach wglowych czsto ma miejsce chemisorpcja, tj. adsorpcja poczona z reakcj
chemiczn. Sorbenty wglowe s zazwyczaj adsorbentami selektywnymi, bo mog
skutecznie adsorbowa tylko okrelone substancje.
ele kwasu krzemowego (silikaele) tworzy bezpostaciowa uwodniona krzemionka
(SiO
2
nH
2
O). Podczas suszenia hydroelu kwasu krzemowego zostaje zachowana sie
przestrzenna utworzona ze zwizanych ze sob czsteczek. ele kwasu krzemowego
maj waciwoci selektywnego wychwytywania okrelonych substancji, dlatego s
stosowane nie tylko jako adsorbenty, ale te czsto uywa si ich w analityce che-
micznej (w metodach chromatograficznych). J ako adsorbenty najczciej su do
osuszania powietrza. Ich powierzchnia waciwa siga 300700 m
2
/g.
Aktywny tlenek glinu otrzymuje si przez wypraanie uwodnionego wodorotlenku
glinowego. W zalenoci od warunkw obrbki moe on tworzy rnorodne odmia-
97
ny krystalograficzne. Najszersze zastosowanie znalaza odmiana -Al
2
O
3
o po-
wierzchni waciwej rzdu 200400 m
2
/g. Tlenek glinu z powodu duych zdolnoci
adsorpcyjnych, charakterystycznych dla zwizkw chemicznych o waciwociach
polarnych, suy czsto do osuszania powietrza. Stanowi jeden z najlepszych materia-
w nonika katalizatorw na bazie platynowcw uywanych do dopalania organicz-
nych zanieczyszcze powietrza.
Zeolity s to glinokrzemiany skadajce si z tlenkw metali alkalicznych i metali
ziem alkalicznych. Wyrniaj si cile okrelon, regularn struktur porw. Ich
oglny wzr chemiczny mona przedstawi nastpujco:
Me
2/n
O Al
2
O
3
x

SiO
2
y H
2
O, (1)
gdzie:
Me kation metalu alkalicznego,
n jego wartociowo.
Zeolity syntetyczne sita molekularne maj budow analogiczn do zeolitw
naturalnych. Wymiary otworw, ktre umoliwiaj adsorbatowi dostp do wntrza
regularnych kapilar, s rwnie cile okrelone i modelowane w granicach (4
13)10
10
m w zalenoci od wielkoci czsteczek adsorbatu. Zeolity typu A s
odmianami niskokrzemowymi, w ktrych stosunek SiO
2
: Al
2
O
3
nie przekracza 2,
np.:
Na
2
O Al
2
O
3
2SiO
2
4,5 H
2
O

. (2)
W zalenoci od wielkoci porw zeolity typu A mog znale zastosowanie do
usuwania nastpujcych substancji:
3A (o rednicy porw 0,3 nm) do usuwania wody,
4A (o rednicy porw 0,4 nm) j.w. oraz CO
2
, NH
3
, CH
3
OH, C
2
H
4
, C
2
H
2
,
5A (o rednicy porw 0,5 nm) j.w. oraz wglowodorw i alkoholi zawierajcych
do ok. 20 atomw wgla w acuchu, metylo- i etylomerkaptanw, etyloaminy.
Waciwoci molekularno-sitowe zeolitw s wykorzystywane do rozdzielania mie-
szanin zwizkw o zblionych waciwociach chemicznych (co utrudnia ich rozdzia
metodami tradycyjnymi, np. destylacji), lecz rnicych si wielkoci czsteczek.
Cz dowiadczalna
Cel wiczenia
Celem wiczenia jest porwnanie selektywnych waciwoci sit molekularnych
i nieselektywnych waciwoci wgla aktywnego podczas adsorpcji pary wodnej
i chloru z powietrza. Selektywno adsorbentw ocenia si na podstawie skutecznoci
adsorpcji obu substancji na wytypowanych adsorbentach.

98
Stanowisko pomiarowe [4]
Schemat stanowiska badawczego przedstawiono na rys. 2.2.4.
Powietrze z hali laboratoryjnej jest nasycane par wodn w puczce Zajcewa (1)
wypenionej wod w iloci ok. 5 cm
3
. Nastpnie do wilgotnego powietrza jest dozo-
wany chlor, ktry tworzy si w reakcji roztworu nadmanganianu potasu z 15% kwa-
sem solnym umieszczonym w iloci ok. 50 cm
3
w puczce (4). Roztwr nadmangania-
nu potasu z butli (2) podaje si do puczki (4) za pomoc automatycznego dyspensera
(3). Powietrze zawierajce chlor jest ponownie dowilane w nastpnej puczce Zajce-
wa wypenionej wod (5). Ostatecznie cakowicie nawilone powietrze zawierajce
wolny chlor zostaje skierowane do adsorbera (6). Trjniki na przewodach przed (13)
i za (14) adsorberem umoliwiaj przejcie czci powietrza do puczek pochaniaj-
cych (17), w ktrych pobiera si prby chloru z powietrza przed i za adsorberem. Po
opuszczeniu adsorbera mieszanina reakcyjna zostaje osuszona w puczce zawierajcej
silikael (7) i przez zawr regulacyjny (9) oraz rotametr (8) jest kierowana do pompy
prniowej (10).
Wilgotno powietrza mierz dwa czujniki psychrometryczne (11) i (12) przed i za
adsorberem. Czujniki temperatury s sprzone z przetwornikami elektronicznymi,
ktre umoliwiaj odczyt nie tylko temperatury, ale i wilgotnoci wzgldnej [%]
oraz zawartoci wilgoci x [g/kg] w powietrzu przed adsorberem i po osuszeniu na
zou adsorbentu. Stenie chloru w powietrzu mierzy si metod aspiracyjn, pobie-
rajc prby powietrza do roztworu wodorotlenku sodu umieszczonego w puczkach
(17). Pobr prb jest moliwy, gdy cz powietrza zostaje skierowana do puczek
przez trjniki (13) i (14), umieszczone na gwnych przewodach odpowiednio przed i
za adsorberem. Nastpnie powietrze jest osuszane na warstwie silikaelu (18), po
czym przechodzi do puczek. Strumie objtoci powietrza pobieranego do puczek
reguluj zawory (15) i (16), a mierz rotametry (19). Przepyw powietrza przez pucz-
ki pochaniajce (17) umoliwia pompa membranowa (20).
Wykonanie wiczenia
Niezbdne odczynniki chemiczne
Przed wykonaniem wiczenia naley przygotowa nastpujce odczynniki:
0,1-molowy roztwr NaOH (roztwr pochaniajcy),
1-procentowy roztwr KMnO
4
,
15-procentowy roztwr HCl,
1-molowy roztwr H
2
SO
4
,
0,01-molowy roztwr KI,
0,01-molowy roztwr Na
2
S
2
O
3
(roztwr miareczkujcy),
roztwr skrobi.

9
9

Rys. 2.2.4. Stanowisko badawcze do porwnania selektywnych waciwoci
wybranych adsorbentw podczas adsorpcji pary wodnej i chloru (opis w tekcie)

100
Opis wiczenia
Przed rozpoczciem pomiarw trzeba nawily otoczenie termometrw mokrych
w czujnikach psychrometrycznych ((11) i (12)) umieszczonych w przewodach przed
i za adsorberem. Obie puczki pochaniajce Zajcewa (17) napenia si roztworem
pochaniajcym (wodorotlenek sodu) w iloci 12,5 cm
3
. Do puczki (4), w ktrej si
bdzie wydziela chlor, nalewamy okoo 50 cm
3
roztworu kwasu solnego. Sprawdza-
my ilo roztworu nadmanganianu potasu (minimum 0,5 dm
3
) w butli (2). Chlor po-
wstaje zgodnie z reakcj:
O H 8 Cl 5 Mn 2 H 16 Cl 10 MnO 2
2 2
2
4
+ + + +
+ +
. (3)
Puczki (1) i (5), w ktrych jest nawilane powietrze, napeniamy wod (po okoo
5 cm
3
). Po wczeniu pompy prniowej (10), wymuszajcej przepyw powietrza przez
ukad badawczy, strumie objtoci gazw naley za pomoc zaworu (9) ustawi na
poziomie 100 dm
3
/h i kontrolowa na rotametrze (8). Wczamy dyspenser (3) dozujcy
roztwr KMnO
4
do puczki z kwasem solnym. Gdy do tej puczki dostanie si pierwsza
kropla roztworu nadmanganianu potasu, wwczas zaczyna wydziela si chlor i od tego
momentu naley mierzy czas adsorpcji (za pomoc stopera). Po ustaleniu si parame-
trw adsorpcji trzeba ustawi zaworki trjdrone tak, aby cz powietrza z przewodw
przed i za adsorberem przepuci przez puczki pochaniajce (17). Po wczeniu pomp-
ki membranowej (20), wymuszajcej przepyw powietrza przez puczki pochaniajce, za
pomoc zaworkw (15) i (16) ustawiamy strumie objtoci przepywajcego przez
puczki powietrza na poziomie 6 dm
3
/h. Natenie przepywu kontrolujemy na rotame-
trach (19). Dokadne oznaczenie stenia chloru metod miareczkow jest moliwe wte-
dy, gdy czas poboru prb wynosi 1520 minut. W tym czasie, co 22,5 minuty, naley
odczytywa i notowa temperatur na termometrach suchych i mokrych, wilgotno
wzgldn i zawarto wilgoci x w powietrzu przed i za adsorberem odczytywan na
wywietlaczach cyfrowych czujnikw (11) i (12).
Takie dowiadczenie przeprowadza si dla dwch adsorbentw o tej samej objto-
ci handlowego wgla aktywnego oraz zeolitu typu 3A umieszczanych w adsorbe-
rach.
Oznaczenie stenia chloru
Stenia chloru w powietrzu oznacza si metod miareczkow. Do naczynia mia-
reczkowego titrometru naley kolejno wlewa:
12,5 cm
3
roztworu pochaniajcego z puczki (kolejno dla powietrza wlotowego
i wylotowego),
12,5 cm
3
wody destylowanej do wypukania puczki,
1 cm
3
roztworu H
2
SO
4
w celu zakwaszenia roztworu,
25 cm
3
roztworu KI.
101
Przed miareczkowaniem naley uruchomi mieszado magnetyczne. J eeli
w roztworze pochaniajcym znajdowa si chlor, to roztwr w naczynku titrome-
tru zabarwi si na to; gdy chlor wchodzi w reakcj z bezbarwnym roztworem
KI, tworzy si wolny jod zabarwiajcy roztwr na to. Schemat reakcji przed-
stawiono poniej:

2 2
I KCl 2 KI 2 Cl + + . (4)
Po dodaniu wszystkich odczynnikw nadmiar jodu odmiareczkowuje si roztworem
tiosiarczanu sodowego zgodnie z reakcj:

6 4 2 2 2 2
O S Na NaI 2 3 O S Na 2 I + + . (5)
Miareczkowanie przeprowadza si za pomoc automatycznej biurety, w ktrej przed
rozpoczciem miareczkowania naley wyzerowa poziom roztworu miareczkujce-
go. Roztwr miareczkujcy dozuje si automatycznie, korzystajc z dwch przyci-
skw dozowania zgrubnego (lewy przycisk) i dokadnego (prawy przycisk). Gdy
roztwr w naczynku titrometru zabarwi si na somkowo, wtedy naley doda do
niego kilka kropel wodnego roztworu skrobi, a nabierze intensywnie granatowego
zabarwienia, i kontynuowa miareczkowanie do cakowitego odbarwienia roztworu.
Po zakoczeniu miareczkowania trzeba odczyta ilo zuytego roztworu tiosiar-
czanu sodu.
Stenie chloru wylicza si z wzoru:

4 2
3 1
Cl
3546 , 0
2
V V
V V
c
= , (6)
gdzie:
c
Cl
2
stenie chloru w powietrzu, mg/m
3
,
V
1
objto Na
2
S
2
O
3
zuytego do miareczkowania roztworu, cm
3
,
V
2
objto roztworu pochaniajcego pobranego z puczki do analizy, cm
3
,
V
3
cakowita objto roztworu pochaniajcego w puczce, cm
3
,
V
4
objto prbki powietrza przepuszczonego przez puczk pochaniajc, m
3
.
Wspczynnik 0,3546 otrzymano po przeliczeniu masy chloru (mg), ktra odpo-
wiada 1 cm
3
0,01-molowego roztworu tiosiarczanu sodu.
Oznaczenie stenia pary wodnej

102
Stenie pary wodnej w powietrzu wyznacza si metod poredni, dokonujc
psychrometrycznego pomiaru temperatury termometru mokrego i suchego powietrza i
na tej podstawie oblicza si jej stenie z wzoru:

t
M
p t
w
p p
p t
w
p
c
+

+ +

+
=
273
273
4 , 22
10
75 , 6
65 "
10
75 , 6
65 "
622 , 0
5
5
O H
2
, (7)
gdzie:
c
H
2
O
stenie pary wodnej w powietrzu, g/dm
3
,
" p cinienie nasycenia pary wodnej dla temperatury odczytanej na termometrze
mokrym i wyznaczone wedug krzywej kalibracji (rys. 2.2.5), mm Hg,
p cinienie barometryczne, mm Hg,
w prdko przepywu powietrza wok czujnikw temperatury w przewodach,
w =2,5 m/s,
t temperatura powietrza (termometru suchego),
o
C,
M masa czsteczkowa powietrza, g/mol.
6
8
10
12
14
16
4 6 8 10 12 14 16 18
temperatura termometru mokrego [C]
c
i
n
i
e
n
i
e

n
a
s
y
c
e
n
i
a

p
a
r
y

w
o
d
n
e
j

[
m
m

H
g
]

Rys. 2.2.5. Cinienie nasycenia pary wodnej w zalenoci od temperatury termometru mokrego
(temperatury powietrza cakowicie nasyconego par wodn)
103
Wyliczone stenia pary wodnej naley porwna z wielkociami x (zawarto
wilgoci) odczytanymi na wywietlaczach czujnikw.
Forma przedstawienia wynikw
Skuteczno adsorpcji pary wodnej i chloru na kadym z adsorbentw wylicza si
z wzoru:
% 100
0
0
=
c
c c
, (8)
gdzie c
0
i c s steniami analizowanej substancji odpowiednio w powietrzu przed i za
adsorberem, g/m
3
.
Wyniki skutecznoci adsorpcji obu substancji na kadym z adsorbentw naley ze-
stawi w tabelach i wykaza, ktry z adsorbentw jest selektywny i w odniesieniu do
jakiego zwizku.
Przeanalizowa proces osuszania powietrza na wykresie ix [5].
Literatura
[1] KUROPKA J ., Oczyszczanie gazw odlotowych z zanieczyszcze gazowych, Wyd. Politechniki Wro-
cawskiej, Wrocaw, 1988.
[2] WARYCH J ., Oczyszczanie gazw, procesy i aparatura, WNT, Warszawa, 1998.
[4] MELOCH H., KNOP F., Instrukcja nr 8 do wicze laboratoryjnych z przedmiotu oczyszczanie gazw
odlotowych pt. Porwnanie adsorpcji na wglu aktywnym z selektywn adsorpcj na sicie moleku-
larnym, Wrocaw, 1992.
[5] HUSSLER W., Zastosowanie wykresu ix w inynierii sanitarnej, Arkady, Warszawa, 1970.
2.3. Procesy katalityczne
2.3.1. Katalityczna redukcja tlenkw azotu
Cz teoretyczna
Przepisy wykonawcze ustawy o ochronie rodowiska wymagaj ograniczenia
iloci tlenkw azotu powstajcych w procesie spalania. Ze wzgldu na mechanizm
powstawania tlenki azotu tworzce si podczas spalania paliw mona podzieli na
[1]:

104
Tlenki termiczne, ktre powstaj w wyniku poczenia azotu zawartego w powie-
trzu spalania z tlenem. Ich ilo zaley gwnie od temperatury w pomieniu oraz
w mniejszym stopniu od stenia tlenu w strefie spalania.
Tlenki paliwowe, ktre powstaj podczas reakcji azotu zwizanego chemicznie
z paliwem z tlenem. Ich ilo zaley od zawartoci azotu w paliwie oraz stenia tlenu
w pomieniu. W mniejszym stopniu na efektywno ich powstawania wpywa tempe-
ratura w pomieniu.
Tlenki natychmiastowe, ktre powstaj jedynie w pocztkowej strefie pomieni
wglowodorowych w wyniku dziaania rodnikw CH
i
na azot z powietrza.
J eli porwna udzia rnych gazi przemysu w emisji tlenkw azotu w Polsce,
to okae si, e energetyka stanowi gwne i najpowaniejsze rdo tych zanieczysz-
cze [2]. Znaczny udzia w tej emisji ma rwnie ciepownictwo i transport.
Dopuszczalne emisje tlenkw azotu powstajcych podczas spalania paliw energe-
tycznych okrela rozporzdzenie Ministra Ochrony rodowiska, Zasobw Natural-
nych i Lenictwa w sprawie wprowadzania do powietrza substancji zanieczyszczaj-
cych z procesw technologicznych i operacji technicznych (Dz. U. nr 121, poz. 793
z 8 wrzenia 1998 r.).
Aktualny stan techniki
Ograniczenie iloci tlenkw azotu wytwarzanych podczas spalania wymaga kon-
sekwentnego stosowania pierwotnych i wtrnych metod oczyszczania spalin [37].
Metody pierwotne
Pierwotne metody odazotowania spalin polegaj na [4]:
1. Zmodyfikowaniu procesu spalania dziki modernizacji ukadu paleniskowego,
co umoliwia
a) niestechiometryczne spalanie,
b) recyrkulacj spalin,
c) doprowadzenie wody lub pary,
d) doprowadzenie do komory spalania dodatkowego paliwa wglowodorowego,
e) selektywn redukcj niekatalityczn (SNCR).
2. Zmodyfikowaniu konstrukcji kotw (uwzgldnia si wtedy m.in. rodzaj paleni-
ska, obcienie cieplne komory, rodzaj i rozmieszczenie palnikw, kt nachylenia
palnikw, zmiany obcienia palnikw itp.).
3. Stosowaniu palnikw o specjalnej konstrukcji (palnikw niskoemisyjnych, pal-
nikw ze stopniowaniem paliwa, palnikw z recyrkulacj gazw itp.).
4. Wprowadzeniu kotw z cyrkulacyjnym paleniskiem fluidalnym.
Zastosowanie omwionych metod pierwotnych, ktre pozwalaj zmniejszy iloci
powstajcych tlenkw azotu w kotach energetycznych, nie jest moliwe w jednakowym
105
stopniu i we wszystkich przypadkach. Stopie redukcji tlenkw azotu osigany dziki
stosowaniu niektrych metod pierwotnych przedstawiono w tabeli 2.3.1. Dobre rezultaty
daje rwnie jednoczesna modyfikacja i instalacji, i parametrw procesu spalania.
Tabela 2.3.1. Stopie odazotowania spalin wskutek zastosowania rnych metod pierwotnych
Stopie odazotowania
Wyszczeglnienie
Gaz Olej lekki Olej ciki Wgiel
Recyrkulacja spalin 2070 2060 1035 510
Palniki niskoemisyjne 2040 2040 1030 1060
Stopniowanie powietrza 1030 1040 1040 1050
Obnianie temperatury 1060 1060 1030
Gaz redukcyjny 3050 3050 3050 3050
Metody wtrne
Wtrne metody odazotowania spalin polegaj na [3]:
1. Zastosowaniu selektywnej redukcji katalitycznej (SCR), w ktrej uywa si
amoniaku jako gazu redukcyjnego w obecnoci katalizatora. Tlenki azotu ulegaj re-
dukcji do azotu i wody, a wic obojtnych skadnikw atmosfery.

Rys. 2.3.1. Warianty oczyszczania gazw spalinowych z dwutlenku siarki i tlenkw azotu

106
Oferowane s nastpujce rozwizania, ktre zrealizowano w skali przemysowej:
ukad dostosowany do oczyszczania spalin o duym stopniu zapylenia (high
dust),
ukad dostosowany do oczyszczania spalin o maym stopniu zapylenia (low
dust),
ukad dostosowany do oczyszczania czystych spalin (Reingas).
2. Zastosowaniu metod jednoczesnego usuwania dwutlenku siarki i tlenkw azotu.
Metody te mona oglnie podzieli na metody mokre (proces oczyszczania w ukadzie
cieczgaz) oraz metody suche (proces usuwania toksycznych skadnikw spalin w
ukadzie ciao staegaz).
Do najczciej stosowanych metod mokrych nale procesy utleniajco-absorp-
cyjno-redukcyjne, utleniajco-absorpcyjne, absorpcyjno-redukcyjne i absorpcyjno-
utleniajce.
Z metod suchych natomiast szerokie zastosowanie znalazy procesy sorpcyjno-
katalityczne, jednoczesnej katalizy i oddziaywania zewntrznymi czynnikami jonizu-
jcymi.
Przykadowe warianty procesu oczyszczania spalin z dwutlenku siarki i tlenkw
azotu przedstawiono na rys. 2.3.1.
Metoda selektywnej redukcji katalitycznej (SCR) tlenkw azotu
Metoda selektywnej redukcji katalitycznej (SCR) tlenkw azotu ze spalin polega
na uyciu amoniaku jako gazu redukcyjnego w obecnoci katalizatora [3, 6, 7].
Tlenki azotu ulegaj przemianie na azot i wod wedug nastpujcych reakcji:
4NO +4NH
3
+O
2
4N
2
+6H
2
O

,
(1)
6NO
2
+8NH
3
7N
2
+12H
2
O

.
Wydajno przemiany tlenkw azotu w obojtne skadniki atmosfery zaley od
temperatury procesu, rodzaju katalizatora, stosunku molowego amoniak/tlenki azotu
oraz od strumienia objtociowego gazu przepywajcego przez warstw katalizatora
(tzw. obcienia katalizatora [h
1
]).
Proces, w zalenoci od aktywnoci zastosowanego katalizatora, przebiega w tem-
peraturze gazw od 423 do 673 K. W zakresie tych temperatur amoniak jest skutecz-
nym reduktorem, zapewniajcym przebieg reakcji w obecnoci tlenu. Stwierdzono, e
tlen zawarty w spalinach nawet przyspiesza proces [7]. Amoniak jako rodek reduku-
jcy ma t zalet, e w niewielkim stopniu (od okoo 20 do 30 stopni) podnosi tempe-
ratur zoa katalizatora.
Skuteczno procesu SCR tlenkw azotu zaley przede wszystkim od aktywnoci
katalizatora. W technikach oczyszczania gazw stosuje si katalizatory ziarniste, me-
taliczne i monolityczne [3, 7].
107
Redukcja tlenkw azotu amoniakiem przebiega selektywnie zarwno w obecnoci
metali szlachetnych (Pt, Pd, Rh), jak i tlenkw metali przejciowych (V
2
O
5
, TiO
2
,
MoO
3
), przy czym te ostatnie s mniej podatne na zatrucia [6].
Katalizatory stosowane w metodzie SCR tlenkw azotu s oferowane w formie granu-
lek, pastylek lub piercieni oraz paskich i falistych pyt montowanych w kasety i bloki
[3]. W ostatnich latach duym powodzeniem ciesz si katalizatory z zeolitw [7].
Mimo e w wielu krajach europejskich stosuje si metod SCR na skal przemy-
sow, cigle s prowadzone prace dowiadczalne, ktre zmierzaj do rozpoznania
optymalnych warunkw eksploatacyjnych i do okrelenia przydatnoci rnych rodza-
jw katalizatorw o rnym noniku i ksztacie do unieszkodliwiania tlenkw azotu w
gazach emitowanych z rnych rde [7].
Cz dowiadczalna
Cel wiczenia
Celem wiczenia jest dowiadczalne okrelenie wpywu podstawowych parame-
trw, takich jak: stenie tlenkw azotu w gazie, stosunek molowy amoniak/tlenki
azotu, temperatura procesu i rodzaj katalizatora, na sprawno oczyszczania gazw
z tlenkw azotu.
Opis aparatury
Schemat instalacji dowiadczalnej przedstawiono na rys. 2.3.2. Instalacja ta skada
si z trzech podstawowych wzw:
przygotowania mieszaniny gazowej i dozowania amoniaku (7),
reaktora do katalitycznej redukcji tlenkw azotu (1),
urzdze do analizy tlenkw azotu (8) i amoniaku (4).
Caa instalacja wsppracuje z systemem komputerowym, ktry na bieco prze-
kazuje z poszczeglnych wzw dane o nateniu przepywu skadnikw mieszaniny
gazowej, skadzie gazu, stosunku molowym amoniak/tlenki azotu, temperaturze,
w jakiej przebiega proces na wejciu i wyjciu z reaktora, oraz dane o sprawnoci
redukcji tlenkw azotu amoniakiem.
Regulacj natenia przepywu gazu prowadzi si w nastpujcych zakresach
przepywu: 00,6 dm
3
/h dla NO, 00,6 dm
3
/h dla O
2
i 0300 dm
3
/h dla N
2
.
Tlenki azotu redukuje si amoniakiem w reaktorze (1) z katalizatorem. Reaktor ten
jest rur metalow o rednicy wewntrznej 0,027 m i wysokoci 0,9 m umieszczon
w piecu elektrycznym. Aby regulowa temperatur procesu, w reaktorze zainstalowa-
no termopary (Pt100), ktre poczono z mikroprocesorem firmy RKC Instrument.
Analiz tlenkw azotu przed i po redukcji katalitycznej prowadzi si w analizatorze

108
NO/NO
x
(8), zawarto amoniaku natomiast w gazie, ktry opuci reaktor, okrela
w puczkach absorpcyjnych (4), wypenionych roztworem kwasu fosforowego. Roz-
twr ten analizuje si elektrod jonoselektywn na jonometrze mikrokomputerowym.
9
11
10
2
4
12
NH3 NO N2
I
I
O2
7
6
15
5
3
1
I
8
NO
13
14

Rys. 2.3.2. Schemat instalacji dowiadczalnej:
1 reaktor, 2 piec elektryczny, 3 chodnica, 4 puczka absorpcyjna, 5 zbiornik poredni,
6 gaz odlotowy po SCR, 7 butle ze skadnikami mieszaniny gazowej, 8 analizator gazu,
9 suszarka, 10 filtr, 11 gaz wzorcowy, 12, 13 pompy dozujce, 14, 15 pompy prniowe,
I system komputerowy
Warunki dowiadcze
wiczenie naley prowadzi dla nastpujcych parametrw:
a) parametry stae
objtociowy strumie gazu
g
V
&
=0,15 m
3
/h,
obcienie katalizatora SV =15000 h
1
; AV =25 m/h,
skad gazu N
2
=95%obj.,

O
2
=5%obj.,

NO
xp
=NO

=400 ppm;
b) parametry zmienne
stosunek molowy NH
3
/NO
x
od 0,2 do 1,4,
zakres temperatury procesu od 100 do 360
o
C.
Wyniki pomiarw naley przedstawi w postaci nastpujcych wykresw:
a) zalenoci sprawnoci redukcji tlenkw azotu od temperatury, w jakiej przebie-
ga proces na ziarnistym katalizatorze, przy staym stosunku molowym NH
3
/NO
x
,
109
b) zalenoci sprawnoci redukcji tlenkw azotu od stosunku molowego NH
3
/NO
x

na ziarnistym katalizatorze dla ustalonej temperatury,
c) zalenoci sprawnoci redukcji tlenkw azotu od temperatury, w jakiej zachodzi
proces na metalicznym katalizatorze, przy staym stosunku molowym NH
3
/NO
x
,
d) zalenoci sprawnoci redukcji tlenkw azotu od stosunku molowego NH
3
/NO
x

na metalicznym katalizatorze dla ustalonej temperatury,
e) zalenoci sprawnoci redukcji tlenkw azotu od stosunku molowego NH
3
/NO
x

dla rnych katalizatorw i ustalonych temperatur.
a) schemat blokowy instalacji badawczej,
b) opis metod wykonywanych pomiarw,
c) wyniki bada w formie wykresw,
d) interpretacj wynikw bada i wnioski.
Literatura
[1] SCHULZ W., KREMER H., Bildung von Stickstoffoxiden bei der Kohlenstaubverbrennung, Brennstoff,
Wrme, Kraft, 1985, nr 12 (37), s. 2935.
[2] Materiay i opracowania statystyczne GUS Ochrona rodowiska, Warszawa, 1998.
[4] KUROPKA J ., Moliwoci ograniczenia emisji tlenkw azotu z procesw spalania paliw, Ochrona
rodowiska 1992, nr 1 (45), s. 912.
[5] KUROPKA J ., Redukcja tlenkw azotu ze spalin, Ochrona Powietrza i Problemy Odpadw, 1999, 1,
s. 913.
[6] BOSCH H., J ANSEN P., Catatytic Reduction of Nitrogen Oxides. A Reviev on the Fundamentals and
Technology, Catalysis Today, 1988, 2 (4), s. 369521.
[7] KUROPKA J ., Badania selektywnej redukcji katalitycznej tlenkw azotu, Raporty Instytutu Inynierii
Ochrony rodowiska Politechniki Wrocawskiej, 1992, nr SPR-3.
2.3.2. Katalityczne utlenianie dwutlenku siarki
Cz teoretyczna
Katalityczne utlenianie dwutlenku siarki znajduje zastosowanie w technologiach
oczyszczania gazw odlotowych, ktre umoliwiaj jednoczesne usuwanie tlenkw
azotu i tlenkw siarki. W szczeglnoci dotyczy to metody DENOSOX [1] oraz pro-
dukcji kwasu siarkowego metod kontaktow [2].

110
Rwnowaga reakcji utleniania dwutlenku siarki
Reakcja utleniania dwutlenku siarki do trjtlenku siarki przebiega wedug nastpu-
jcej reakcji:
2SO
2(g)
+O
2(g)
2SO
3(g)
. (1)
Zgodnie z prawem dziaania mas rwnowag reakcji utleniania dwutlenku siarki
okrela rwnanie:

p p
p
Kp
2 2
3
O SO
SO
= , (2)
gdzie:
p
SO
2
, p
SO
3
, p
O
2
cinienie czstkowe dwutlenku siarki, trjtlenku siarki i tlenu
w warunkach rwnowagi, atm,
K
p
staa rwnowagi.
Zaleno staej rwnowagi K
p
od temperatury w zakresie temperatur od 390 do
700
o
C opisuje rwnanie:
4,645
4905
lg =
T
K
p
, (3)
gdzie T jest temperatur procesu w K. Wartoci staych rwnowagi obliczonych we-
dug tego rwnania przedstawiono w tabeli 2.3.2 [2].
Tabela 2.3.2. Stae rwnowagi reakcji utleniania dwutlenku siarki
t,
o
C K
p
t,
o
C K
p
t,
o
C K
p
t,
o
C K
p
390
400
410
420
430
440
571,9
442,9
345,5
271,5
214,9
171,3
450
460
470
480
490
500
137,4
110,8
90,0
73,5
60,3
49,8
510
520
530
540
550
560
41,3
34,4
28,8
24,3
20,5
17,4
570
580
590
600
610
620
14,80
12,70
10,90
9,38
8,11
7,03
Stopie przemiany w stanie rwnowagi
Stopniem przemiany dwutlenku siarki nazywamy stosunek cinienia czstkowe-
go (parcjalnego) trjtlenku siarki w przereagowanej mieszaninie gazowej do sumy
cinie czstkowych (parcjalnych) trjtlenku siarki i dwutlenku siarki.
Warto maksymaln stopnia przemiany dla zadanych warunkw procesowych
osiga si w stanie rwnowagi i nazywa rwnowagowym stopniem przemiany
p
.
111
Rwnowagowy stopie przemiany
p
dwutlenku siarki w trjtlenek siarki w reakcji
(1) wyraa rwnanie [2]:

( )
p
p
p
p
p
a , b P
,
K
K
p p
p
5 0
5 0 100
3 2
3
SO SO
SO
+
=
+
= , (4)
gdzie:
p
SO
2
, p
SO
3
cinienia czstkowe dwutlenku siarki i trjtlenku siarki w warunkach
rwnowagi, atm,
a stenie pocztkowe dwutlenku siarki w gazie, % obj.,
b stenie pocztkowe tlenu w gazie, % obj.,
P cinienie cakowite, atm,
K
p
staa rwnowagi, atm
0,5
.
Katalizatory utleniania dwutlenku siarki
Wydajno reakcji utleniania dwutlenku siarki zaley od temperatury, rodzaju ka-
talizatora i jego obcienia, czyli od stosunku strumienia mieszaniny gazowej do obj-
toci katalizatora.
Energia aktywacji jednorodnego utleniania dwutlenku siarki wynosi ponad
200 kJ /mol i jeli nie zastosujemy katalizatora, to reakcja dwutlenku siarki z tlenem
nie bdzie przebiega z dostateczn szybkoci. W obecnoci katalizatorw reakcja
biegnie poprzez aktywne kompleksy i ma nisz energi aktywacji.
Reakcj utleniania dwutlenku siarki katalizuj liczne substancje, ale wikszo
z nich przyspiesza t reakcj tylko w wysokich temperaturach, w ktrych nie mona
osign wysokich stopni przemiany, bo w tych warunkach rwnowaga reakcji zostaje
przesunita w kierunku dysocjacji trjtlenku siarki [2].
Zastosowanie przemysowe znalazy tylko katalizatory platynowe, wanadowe oraz
tlenki elaza. Obecnie do utleniania dwutlenku siarki stosuje si prawie wycznie
katalizatory wanadowe. Zwizkiem czynnym w przemysowych katalizatorach wana-
dowych s sulfowanadziany metali alkalicznych osadzone na powierzchni dwutlenku
krzemu o przykadowym skadzie:
35SiO
2
V
2
O
5
3K
2
O 6 SO
3
. (5)
Kinetyka utleniania dwutlenku siarki na katalizatorach
i czas kontaktu gazu z katalizatorem
Mechanizm katalitycznego utleniania dwutlenku siarki do trjtlenku siarki i zwi-
zana z nim posta rwnania kinetycznego s uzalenione od rodzaju katalizato-

112
ra. W przypadku katalizatorw platynowych szybko reakcji utleniania opisuje rw-
nanie:

a
k
d
d p

=

, (6)
a czas niezbdny do osignicia danego stopnia przemiany wynosi
y
y
y
k
a
p
2
1
1
ln
+
=

, (7)
gdzie y =/
p
.
Szybko reakcji utleniania dwutlenku siarki na katalizatorach wanadowych naj-
dokadniej okrela rwnanie:
( ) f
a
k
d
d
= , (8)
( )

=
a , b
a ,
K A
a ,
a , b
f
p
5 0
5 0 1
) 1 (
1
1
1
5 0 1
5 0
2 2
2
, (9)
gdzie:
k staa szybkoci reakcji, s
1
atm
1
,
a pocztkowe stenie dwutlenku siarki, % obj.,
b pocztkowe stenie tlenu, % ob.,
K
p
staa rwnowagi, atm
0,5
,
A staa zalena od rodzaju katalizatora (A =0,2),
aktualny stopie przemiany,
1

0,5a uwzgldnia zwikszenie stenia dwutlenku siarki wskutek zmniejsze-
nia objtoci mieszaniny gazowej w wyniku reakcji.
Sta szybkoci reakcji k [s
1
atm
1
] dla temperatur t < 470
o
C mona opisa rwna-
niem [2]:
lg k =19,5427 14392,45/T , (10)
gdzie T oznacza temperatur procesu, K.
Caka w rwnaniu (8), okrelajca czas niezbdny do osignicia danego stop-
nia przemiany

( )
=
p
f
d
k
a

0
, (11)
113
jest obliczana graficznie lub numerycznie w przedziale od 0 do
p
.
Znajc wyliczony w ten sposb czas kontaktu gazu z katalizatorem oraz rzeczywi-
ste objtociowe natenie przepywu gazu, a wic i prdko gazu w zou katalizato-
ra, mona okreli wysoko zoa katalizatora konieczn do osignicia zakadanego
stopnia przereagowania dwutlenku siarki do trjtlenku siarki. Wynosi ona
H = w
g
. (12)
Opr hydrauliczny warstwy katalizatora
Spadek cinienia podczas przepywu gazu przez nieruchome zoe ciaa staego
(katalizatora) mona wyrazi rwnaniem Levaego [1]:
( )
, f
w
d
H
p
g g
z
2
2
= , (13)
w ktrym
( )
n
n
, f

=
3
3
3
) 1 (
, (14)
gdzie:
f(, ) funkcja uwzgldniajca wpyw porowatoci zoa i ksztatu ziarna na
spadek cinienia,
H wysoko zoa katalizatora, m,
d
z
rednica ziarna katalizatora, m,
w
g
prdko gazu, m/s,
g
gsto gazu, kg/m
3
,
wspczynnik oporu zaleny od wartoci liczby Reynoldsa (Re),
n staa zalena od wartoci liczby Reynoldsa (Re); dla ruchu laminarnego n =1,
dla ruchu burzliwego n =2, dla zakresu przejciowego n =f(Re).
Przykadowe obliczenia spadku cinienia na nieruchomym zou ciaa staego (ka-
talizatora, adsorbentu) zostay przedstawione w [3].
Cz dowiadczalna
Cel wiczenia
Celem wiczenia jest dowiadczalne okrelenie stopnia przemiany dwutlenku
siarki w trjtlenek siarki w rnych temperaturach, obliczenie wartoci staych
szybkoci reakcji, czasu kontaktu gazu z katalizatorem, wysokoci zoa katalizato-

114
ra niezbdnej do osignicia zaoonego stopnia przereagowania dwutlenku siarki
do trjtlenku siarki oraz obliczenie wartoci oporw hydraulicznych na zou katali-
zatora.
Opis aparatury
Schemat aparatury dowiadczalnej do katalitycznego utleniania dwutlenku siarki
przedstawiono na rys. 2.3.3. Instalacja ta skada si z trzech podstawowych wzw:
przygotowania mieszaniny gazowej dwutlenek siarkipowietrze,
reaktora z katalizatorem podczonego do ukadu przepywowego,
zestawu do pomiaru stenia dwutlenku siarki.

1 bocznikowanie powietrza, 2, 6 puczka z silikaelem, 3, 7 filtr, 4, 8 przepywomierz,
5 mieszalnik gazw, 9 reaktor z katalizatorem, 10 termoregulator, 11 puczka z NaOH
Mieszanin gazow otrzymuje si przez zmieszanie w odpowiednim stosunku po-
wietrza z dwutlenkiem siarki. Powietrze, ktrego ilo reguluje si za pomoc boczni-
ka (1) i podaje si przez kompresor, jest osuszane w puczce z silikaelem (2), a na-
stpnie przepywa przez filtr (3) i przepywomierz (4) do mieszalnika gazw (5).
Dwutlenek siarki jest pobierany z butli, osuszany w puczce z silikaelem (6) i poda-
wany do mieszalnika gazw (5) przez filtr (7) i przepywomierz (8). Przepyw dwu-
tlenku siarki reguluje si zaworem redukcyjnym. Mieszanina gazowa przepywa przez
reaktor z katalizatorem (9), gdzie dwutlenek siarki zostaje utleniony. Reaktor jest pie-
cem kontaktowym wykonanym z rury porcelanowej umieszczonej w elektrycznym
piecu oporowym. Sta temperatur reakcji utrzymuje si za pomoc termolegulatora
115
(10) wspdziaajcego z przystawk sprzenia zwrotnego i termoelementem. Kata-
lizator wanadowy, zmieszany z podwjn iloci topionego kwarcu, znajduje si
w przestrzeni midzy cian rury a oson termoelementu. Ukad taki pozwala utrzy-
ma sta temperatur reakcji (w granicach 5 C) w caej wysokoci warstwy katali-
zatora. Gazy po reakcji s odprowadzane do wycigu przez puczk z wodorotlenkiem
sodowym (11).
W punktach (A) pobiera si gaz wlotowy i wylotowy z reaktora, a nastpnie anali-
zuje si w nim stenie dwutlenku siarki.

114
Oznaczenie stenia dwutlenku siarki
Oznaczenie stenia dwutlenku siarki w gazie wlotowym i wylotowym z reaktora
opiera si na reakcji
SO
2
+I
2
+H
2
O H
2
SO
4
+2HI

. (15)
Wykonanie oznaczenia jest nastpujce. Puczk z okrelon objtoci mianowa-
nego roztworu jodu (0,05 mol) rozcieczonego wod destylowan do poowy objto-
ci puczki czy si z miejscem poboru gazu (A) i aspiratorem. Po otwarciu kranu
aspiratora woda wypywa do cylindra miarowego, zasysajc gaz do puczki, w ktrej
zachodzi reakcja (15). Z chwil odbarwienia si roztworu zamyka si kran odpywowy
i odczytuje objto wody V
c
, ktra wycieka do cylindra. Objto ta jest rwna obj-
toci gazw reakcyjnych pomniejszonej o objto przereagowanego z jodem dwu-
tlenku siarki i pochonitego trjtlenku siarki (w przypadku gazw wylotowych) w
warunkach pomiaru.
Objto ta w przeliczeniu na warunki normalne wyniesie

c
V
t
p p
V
+
=
) 273 ( 1013
273 ) (
1
1
, (16)
gdzie:
p cinienie atmosferyczne, Pa,
p
1
cinienie nasycenia pary wodnej w temperaturze otoczenia t, Pa.
Poniewa objto molowa gazowego SO
2
wynosi 22,4 dm
3
/mol, wic jego obj-
to pochonita przez V
c
cm
3
roztworu 0,05 mol I
2
bdzie rwna V
2
=1,12V
c
, a pro-
centowe stenie dwutlenku siarki w gazie wyniesie

2 1
2
100
V V
V
a
+
= . (17)
Warunki dowiadcze
wiczenie naley prowadzi dla nastpujcych parametrw:
a) parametry stae
objtociowy strumie gazu 2060 dm
3
/h,
objto katalizatora 1030 cm
3
,
stenie pocztkowe dwutlenku siarki SO
2(p)
=612% obj.,
b) parametry zmienne
zakres temperatury procesu 400500
o
C.
115
wiczenie rozpoczyna si od wczenia ogrzewania pieca kontaktowego i usta-
wienia termoregulatora na zadan temperatur. Nastpnie przepuszcza si powietrze
przez reaktor z zaoon prdkoci. Gdy piec osignie dan temperatur, naley
wczy dopyw dwutlenku siarki i po okoo 15 minutach oznaczy zawarto dwu-
tlenku siarki w gazie wlotowym i wylotowym z reaktora.
Po kadorazowej zmianie nastawienia temperatury reakcji na termoregulatorze
trzeba odczeka okoo 25 minut, aby si ona ustalia, po czym wykona analiz ga-
zw. Gdy seria pomiarw dla zadanych przez prowadzcego zmiennych parametrw
procesu zostanie zakoczona, naley zamkn dopyw dwutlenku siarki i wyczy
ogrzewanie pieca kontaktowego, a po 20 minutach zamkn rwnie dopyw powie-
trza.
Wyniki eksperymentw naley zestawi w tabeli. Sprawozdanie powinno ponadto
zawiera:
a) obliczenie stopnia przemiany dwutlenku siarki,
b) obliczenie staej szybkoci reakcji,
c) obliczenie czasu kontaktu,
d) obliczenie wysokoci zoa katalizatora dla zaoonego stopnia przemiany,
e) obliczenie spadku cinie na zou katalizatora.
Literatura
[2] MALIN K.M. (red.), Kwas siarkowy. Poradnik inyniera i technika, WNT, Warszawa, 1975.
[3] KUROPKA J ., Oczyszczanie gazw odlotowych z zanieczyszcze gazowych. Obliczenia, tabele, mate-
riay pomocnicze, Wyd. Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw 1989 (wyd. I), 1996 (wyd. II).
2.3.3. Katalityczne utlenianie zwizkw organicznych
Cz teoretyczna
Wstp
Zanieczyszczenie powietrza zwizkami organicznymi w postaci par i gazw sta-
je si coraz powaniejszym problemem w inynierii ochrony rodowiska. Zanie-
czyszczenia tego typu powstaj przede wszystkim podczas malowania i lakierowa-
nia, ktre maj miejsce w niemal wszystkich zakadach produkcyjnych na etapie

116
wykaczania elementw czy produktw. Lotne poczenia organiczne s ponadto
emitowane w gazach odlotowych rozmaitych technologii przemysowych, np. pro-
dukcji tworzyw sztucznych, rodkw farmaceutycznych, chemii organicznej, chemii
gospodarczej i spoywczej. S one rwnie zwizane z przerbk i dystrybucj pa-
liw, wystpuj w spalinach silnikw, powstaj podczas spalania olejw opaowych i
odpadw. W skad najczciej spotykanych zanieczyszcze organicznych wchodz
pary rozpuszczalnikw, a wic wglowodory parafinowe i aromatyczne oraz ich
tlenopochodne alkohole, estry, aldehydy i ketony oraz organiczne poczenia
chloru. Poza lotnymi zwizkami organicznymi w gazach odlotowych z rnych
procesw mog by emitowane wielopiercieniowe wglowodory aromatyczne
(WWA), np. gazy odlotowe powstajce w czasie spalania odpadw, dymy wdzar-
nicze oraz gazy spalinowe z silnikw [1].
Metody spalania
Do oczyszczania gazw odlotowych zawierajcych domieszki palne (wglowodo-
ry i ich pochodne) stosuje si procesy spalania, ktre polegaj na egzotermicznym
gbokim utlenianiu. Rozrnia si dwie metody spalania:
pomieniowe w temperaturze 8001200
o
C,
katalityczne w temperaturze 200600
o
C.
Spalanie pomieniowe moe by prowadzone metod bezporedni, gdy zanie-
czyszczenia wystpuj w duych steniach, oraz metod termiczn z uyciem dodat-
kowego paliwa [2].
Skuteczne spalanie zanieczyszcze powietrza zarwno metodami pomieniowymi,
jak i metod katalityczn wymaga przestrzegania nastpujcych zasad:
w mieszaninie powinien by tlen w iloci niezbdnej do cakowitego utlenienia
zanieczyszcze,
mieszanin gazw naley podgrza do temperatury zaponu zanieczyszcze,
mieszanina gazw musi mie t temperatur przez czas potrzebny do utlenienia
zanieczyszcze.
W praktyce stenia zanieczyszcze w gazach odlotowych s niewielkie, dlatego
metody spalania bezporedniego s rzadko stosowane. W takich mieszaninach powie-
trza z zanieczyszczeniami zawarto tlenu wielokrotnie przewysza jego zapotrzebo-
wanie wynikajce ze stechiometrii reakcji. O skutecznoci termicznego spalania decy-
duje zarwno temperatura, jak i czas reakcji. W zbyt niskiej temperaturze reakcja
moe przebiega poprzez produkty porednie (gwnie produkty niepenego spalania):
tlenek wgla, aldehydy i inne zwizki, niekiedy bardziej szkodliwe od zanieczyszcze
pierwotnych. Istotn wad spalania termicznego jest znaczna energochonno tej
metody. Nawet wtedy, gdy stenia zanieczyszcze palnych s due (rzdu 10 g/m
3
),
naley ogrza a 130 g powietrza do temperatury spalania, aby spali 1 g tych zanie-
czyszcze [2].
117
Procesy katalitycznego spalania
Szybko reakcji chemicznej (szybko osignicia stanu rwnowagi) mona
zwikszy, prowadzc reakcj w obecnoci pewnych substancji zwanych katalizato-
rami. Katalizator obecny w ukadzie reagujcym nie zuywa si. Reakcje katalityczne
s zazwyczaj dzielone na homogeniczne i heterogeniczne. Reakcje homogeniczne
jednofazowe (w ukadzie jednorodnym) charakteryzuj si tym, e katalizator jest
rozpuszczony w substracie lub tworzy w nim zawiesin koloidaln. Gdy katalizator,
bdcy substancj sta, znajduje si w substracie gazowym lub ciekym (ukad nie-
jednorodny), wwczas mwimy o katalizie heterogenicznej wielofazowej. J eli katali-
zator przyspiesza szybko reakcji, to mwimy o katalizie dodatniej, jeli natomiast j
hamuje, mamy do czynienia z kataliz ujemn, a katalizator nazywamy inhibitorem.
Katalizatorem reakcji moe by jeden z jej produktw i wwczas mwimy o autokata-
lizie.
Kataliza polega na obnieniu energii aktywacji reakcji na skutek zmiany mecha-
nizmu reakcji po utworzeniu struktur przejciowych typu katalizatorczsteczka,
atwiej reagujcych ni czsteczka pierwotna. Obnienie energii aktywacji o E spo-
woduje przyspieszenie reakcji e
E/RT
razy. Wielkoci podane we wzorze oznaczaj:
E energi aktywacji, R sta gazow, T temperatur.
Zaleno szybkoci reakcji od temperatury przedstawia rwnanie Arrheniusa:

RT E
A k
/
e
= , (1)
gdzie:
k staa szybkoci reakcji,
A staa uwzgldniajca wpyw temperatury na liczb zderze substratw.
Wpyw temperatury na szybko reakcji jest ogromny, podwyszenie temperatury
o 10 K zwiksza szybko reakcji dwa do trzech razy.
Katalizatory sprawiaj, e reakcja przebiega z zadowalajc szybkoci w znacznie
niszej temperaturze. Obecno katalizatora nie wpywa na energi substratw i pro-
duktw, a cakowita zmiana entalpii i zmiana potencjau termodynamicznego s takie
same dla katalizowanych i nie katalizowanych reakcji. Najprostszy schemat reakcji
katalitycznej moemy przedstawi nastpujco:
K AB ) (A...B...K K B A + + + . (2)
Substrat A reaguje z substratem B w obecnoci katalizatora K, tworzc ukad przej-
ciowy, a ostatecznie otrzymujemy produkt AB i nie zmieniony katalizator K. Proces
sumaryczny moe przebiega przez wiele reakcji porednich.
Faraday by tym, ktry najwczeniej prbowa wytumaczy kataliz. Zakada on,
e najistotniejszym elementem tego procesu jest adsorpcja reagentw na powierzchni

118
katalizatora. Powszechn akceptacj uzyskaa teoria centrw aktywnych Taylora, za-
kadajca niejednorodno powierzchni katalizatora i wystpowanie na niej orodkw
rnicych si aktywnoci. Najnowsze badania dowiody, e zaadsorbowane reagen-
ty zajmuj zaledwie kilka procent powierzchni katalizatora.
W ochronie atmosfery mamy do czynienia z kataliz heterogeniczn w ukadzie
gazciao stae. W tego typu reakcji, odbywajcej si na kontaktach porowatych,
mona wyrni nastpujce etapy:
dyfuzj reagentw ze strumienia gazw do powierzchni katalizatora,
adsorpcj na powierzchni katalizatora,
reakcj,
desorpcj produktw,
dyfuzj produktw do strumienia gazw.
W procesach spalania zwizkw chemicznych, ktre s zanieczyszczeniami powie-
trza, naley wic cznie rozpatrywa reakcj chemiczn oraz transport masy i ciepa.
Proces katalizy heterogenicznej obejmuje zjawiska fizyczne i chemiczne, dlatego szyb-
ko caego procesu zaley od reakcji przebiegajcej najwolniej. Chemiczn cech katali-
zatora, decydujc o jego zdolnoci przyspieszania reakcji chemicznej, nazwano aktywno-
ci. Definiuje j ilo produktu wytwarzanego w jednostce czasu na jednostk masy
katalizatora lub jego powierzchni. Niektre substancje, stanowice zanieczyszczenie
substratw lub wytwarzane jako produkty uboczne, mog spowodowa nieodwracalny
spadek aktywnoci katalizatora. Substancje te nazywamy truciznami katalizatora. Jeli
spadek aktywnoci ma charakter odwracalny, to mwimy o dezaktywacji. Mechanizm
zatruwania natury fizycznej lub chemicznej moe by nastpujcy:
chemisorpcja trucizn i blokowanie miejsc aktywnych; ow jest trucizn kataliza-
torw platynowych (reakcja nieodwracalna), chlor natomiast powoduje tylko dezak-
tywacj tych katalizatorw (reakcja odwracalna),
mechaniczne odkadanie si substancji staych na powierzchni katalizatora i blo-
kowanie miejsc aktywnych (np. osadzanie si sadzy czy koksu w dopalaczach samo-
chodowych); po regeneracji katalizator moe odzyska pierwotn aktywno,
zmiana powierzchni katalizatora pod wpywem spiekania w wysokich temperatu-
rach jest procesem nieodwracalnym.
Niektre substancje dodawane (nawet w ladowych ilociach) do katalizatora
w czasie jego wytwarzania i w istotny sposb wpywajce na jego selektywno, ak-
tywno czy trwao nazywamy promotorami.
Mechanizm reakcji katalitycznego utleniania
Mechanizm procesu utleniania katalitycznego cigle nie jest jednoznacznie opisa-
ny. Istnieje kilka teorii na temat utleniania zanieczyszcze wchodzcych w skad ga-
zw odlotowych. Moe si ono odbywa zgodnie z mechanizmem
119
LangmuiraHinshelwooda. J ego podstaw stanowi zaoenie, e najwaniejszym
etapem procesu jest reakcja midzy substratami zaadsorbowanymi na powierzchni.
HangenaWatsona. Tu najwaniejszym etapem procesu jest adsorpcja substratw
i desorpcja produktw.
Red-ox. Zwizek najpierw reaguje z tlenem powierzchniowym katalizatora, re-
dukujc katalizator, a nastpnie zachodzi ponowne utlenienie zredukowanej po-
wierzchni.
Podstawow zalet metody katalitycznego spalania jest otrzymanie w wyniku re-
akcji produktw nieszkodliwych dla rodowiska ditlenku wgla i wody lub produk-
tw mniej szkodliwych czy te atwiejszych do usunicia z gazw (np. zwizki chlo-
roorganiczne i siarkopochodne). Utlenianie zwizkw organicznych opisuj reakcje:
O H
2
CO O
2
H C
2 2
r katalizato
2
y
x
y
x
y x
+
+ + , (3)
HCl 3 CO O 0,5 CHCl
2
r katalizato
2 3
+ + , (4)

2 2
r katalizato
2 2
SO 2 CO O 3 CS + + . (5)
Mechanizm katalitycznego utleniania pocze organicznych jest skomplikowany, re-
akcja moe przebiega z natychmiastowym wytworzeniem produktw kocowych lub
poprzez etapy porednie (reakcje niepenego spalania) [4].Wpyw na to moe mie za-
rwno aktywno katalizatora, jak i parametry procesu temperatura reakcji i obcienie
kontaktu. I tak zbyt niska temperatura sprawia, e nawet na aktywnych katalizatorach
reakcja moe przebiega poprzez produkty porednie, wykrywane w gazach poreakcyj-
nych. Najczciej s to aldehydy, zwizki dranice bony luzowe. Na katalizatorze o
niewielkiej aktywnoci utlenianie benzenu moe przebiega wedug schematu:
bezwodnik maleinowy +CO +CO
2

benzen (6)
CO
2
+H
2
O
Utlenianie organicznych pocze tlenowych, nawet w obecnoci aktywnych kata-
lizatorw, na og przebiega poprzez produkty porednie:

R CH
2
OH R CHO R COOH CO
2
+H
2
O

. (7)

120
Aldehyd octowy stwarza wyjtkowo due zagroenie dla rodowiska. Moe tworzy
si np. w wyniku czciowego utleniania etanolu:
O H CHO CH O OH H C
2 3 2 5 2
+ + . (8)
Przebieg reakcji spalania organicznych zanieczyszcze powietrza potwierdza, jak
istotnym problemem jest dobr odpowiedniego katalizatora i okrelenie optymalnych
parametrw jego pracy.
Katalizatory
Reakcje spalania zanieczyszcze katalizuje wiele metali i tlenkw metali. Aby
w warunkach heterogenicznych uzyska jak najwiksz powierzchni kontaktu
oczyszczanych gazw z czynnikiem aktywnym katalizatora, osadza si go na noniku
o rozwinitej powierzchni waciwej. Ukad katalityczny skada si z nonika i czyn-
nika aktywnego naniesionego na nonik. Uwzgldniajc ksztat nonika, moemy
podzieli katalizatory na nasypowe (wszelkiego rodzaju granulki, kulki, wytoczki,
piercienie Raschiga) oraz katalizatory monolityczne, uformowane w bloki (np. typu
plaster miodu (honey comb).
Nonik. Wielokrotnie stwierdzano, e najlepszym materiaem na nonik (ze wzgldu
na waciwoci, nisk cen i szerok dostpno) jest tlenek glinu, a zwaszcza jego od-
miana . Tlenek glinu zazwyczaj nie wchodzi w reakcje z zanieczyszczeniami gazw.
Mona go dowolnie formowa. Ma on charakter bimodalny, tworzc w rwnym stopniu
mikro- i makropory. Na porowat struktur -Al
2
O
3
wpywaj warunki jego wytwarzania
(pH roztworu i temperatura) oraz temperatura kalcynacji. Powierzchnia waciwa tlenku
glinu wynosi 100250 m
2
/g, co sprawia, e jest on stosowany jako nonik niemal
wszystkich katalizatorw nasypowych.
Zaawansowanie technologii wytwarzania nonikw monolitycznych do katali-
zatorw silnikowych spowodowao, e ta forma katalizatora jest coraz czciej
stosowana rwnie do dopalania zanieczyszcze w przemysowych gazach odloto-
wych. Cienkocienne bloki monolityczne o maych wymiarach kanalikw gwaran-
tuj uzyskanie duej powierzchni geometrycznej kontaktu w porwnaniu
z jego objtoci. Formujc monolityczne szkielety ceramiczne kordierytowe,
mona otrzyma cianki o gruboci rzdu 0,30,5 mm. Znacznie ciesze s folie
metaliczne tu grubo cianki wynosi okoo 0,05 mm. Powierzchnia waciwa
obu typw nonikw monolitycznych jest bardzo maa, nie przekracza wartoci 1
2 m
2
/g, co praktycznie uniemoliwia naniesienie na ni odpowiedniej iloci czyn-
nika aktywnego. Problem ten staje si szczeglnie istotny w przypadku preparatyki
katalizatorw tlenkowych. Aby uzyska wysokoaktywny katalizator na bazie pla-
tynowcw, wystarczy nanie czynnik aktywny w iloci okoo 0,1% mas. Kontakty
tlenkowe natomiast wymagaj naniesienia fazy aktywnej w iloci
121
520% mas. Powierzchni waciw mona zwikszy, nanoszc na szkielety mo-
nolitycznych blokw warstw poredni, stanowic waciwy nonik katalizatora.
Warstwa porednia. Najlepszym materiaem na warstw poredni jest -Al
2
O
3
.
J ednak zarwno naniesienie tej warstwy na szkielet ceramiczny lub metaliczny, jak
i mechaniczne jej utrwalanie sprawiaj trudnoci. Wynikaj one gwnie
z rnic w rozszerzalnoci cieplnej nonika i tlenku glinu, co powoduje napicia na
granicy styku. Najczciej wstpnie pokrywa si szkielet monolitu bd dodaje do
roztworu odpowiednie substancje organiczne, ktre rozkadaj si w trakcie wypa-
lania, lecz wczeniej umoliwiaj trwae zwizanie warstwy poredniej
z podoem.
Czysty -Al
2
O
3
w wysokich temperaturach (powyej 1000
o
C), jak te w obecnoci
znaczcych iloci pary wodnej przechodzi nieodwracalnie w faz , termodynamicz-
nie bardzo stabiln, ale o niewielkiej powierzchni waciwej. Istniej substancje che-
miczne, ktre dodane do tlenku glinu przeciwdziaaj takiej przemianie. Nale do
nich m.in. krzem i bar, a przede wszystkim forma perowskitowa MeAlO
3
metali
z podgrupy lantanowcw. Nawet niewielki dodatek lantanu (23% mas.) stabilizuje
(do temperatury 1050
o
C) struktury tlenku glinu.
Podejmuje si prby zastosowania rwnie innych tlenkw, np. tlenkw lantanu,
ceru, kobaltu, jako warstwy poredniej katalizatorw.
Czynnik aktywny. Czynnikiem aktywnym katalitycznie w reakcjach utleniania or-
ganicznych zanieczyszcze powietrza s tradycyjnie metale z grupy VIII, zwaszcza
platyna i pallad. Dodatek metali szlachetnych gwarantuje stabiln prac i dug ak-
tywno katalizatorw. Ponadto w wikszoci przypadkw produktami utleniania s
CO
2
i H
2
O. Metale szlachetne nanosi si zwykle z roztworw kwasu chloroplatyno-
wego lub roztworu chlorku palladu. W procesach oczyszczania gazw znajduj zasto-
sowanie rwnie katalizatory na bazie tlenkw metali przejciowych: Co, Mn, Ni, Cr,
Fe, Ti. W ostatnich latach due zainteresowanie budz tlenki zoone o wzorze ABO
3
i
strukturze perowskitu, np. LaCoO
3
.
Cz dowiadczalna
Cel wiczenia
Celem wiczenia jest ocena aktywnoci katalizatora podczas spalania wytypowa-
nych zwizkw organicznych i wyznaczenie optymalnych parametrw jego pracy.
Aktywno katalizatorw ocenia si zazwyczaj na podstawie stopnia przemiany wy-
branych zwizkw na powierzchni katalizatora w cile okrelonych warunkach pro-
cesu: temperatury reakcji i szybkoci objtociowej, nazywanej obcieniem kata-

122
lizatora i wyraonej stosunkiem strumienia objtoci oczyszczanych gazw do objto-
ci zoa katalizatora.
Opis aparatury
Schemat aparatury przedstawiono na rysunku 2.3.4.

1 pompa membranowa, 2 zawr regulacyjny, 3 rotametr, 4, 4 dozowniki, 5 mieszalnik,
6 reaktor z katalizatorem w piecu ogrzewanym elektrycznie,
P
1
, P
2
punkty poboru prbek gazu do analizy, odpowiednio przed i za reaktorem
Do szklanego reaktora wkada si 10 cm
3
katalizatora, ktrego charakterystyk kado-
razowo podaje prowadzcy wiczenie. Reaktor (6) znajduje si w piecu elektrycznym
z ogrzewaniem regulowanym przez autotransformator. Umieszczona w warstwie kataliza-
tora termopara mierzy temperatur zapisywan za pomoc rejestratora. Przez dozowniki
(4), w ktrych znajduj si spalane zwizki, przepuszcza si z ma prdkoci powietrze.
Mieszanin powietrza i par zwizkw organicznych wprowadza si do mieszalnika (5),
do ktrego podaje si powietrze, aby uzyska odpowiednie stenie reagentw (okoo 1
g/m
3
). Przepyw powietrza wymusza pompa (1), a strumie jego objtoci mierzy si za
pomoc rotametru (3). Mieszanina powietrzezwizek organiczny jest podawana z mie-
szalnika do reaktora na rozgrzan warstw katalizatora. Miar aktywnoci katalizatora jest
skuteczno przereagowania utlenianego zwizku. Stenie reagentu w gazach przed i za
reaktorem katalitycznym okrela si chromatograficznie (na chromatografie gazowym).
Prby do analizy s pobierane gazoszczeln strzykawk w punktach P
1
i P
2
i bezporednio
po pobraniu zostaj podane do dozownika chromatografu.
123
Wykonanie wiczenia
wiczenie skada si z dwch etapw:
badania wpywu temperatury na skuteczno reakcji utleniania,
badania wpywu obcienia katalizatora na skuteczno reakcji.
Zaleno skutecznoci reakcji od temperatury
Wpyw temperatury na skuteczno reakcji utleniania bada si przy staym obci-
eniu katalizatora, wynoszcym 20 000 h
1
, wedug nastpujcego porzdku:
znajc ilo katalizatora w reaktorze, obliczy, jakie musi by natenie prze-
pywu powietrza, i za pomoc zaworw ustali ten przepyw przez ukad;
reaktor katalityczny przed rozpoczciem pomiarw naley ogrza tak, aby tem-
peratura przepywajcego przez reaktor powietrza wynosia 350360
o
C;
wczy przepyw powietrza przez dozowniki i zmierzy stenie reagentw
w mieszaninie; w tym celu naley pobra strzykawk gazow prbk gazw przed
reaktorem (1 cm
3
) i wprowadzi j do chromatografu gazowego; wykona co najmniej
trzy oznaczenia;
po ustabilizowaniu si temperatury, ktra wzrasta po wprowadzeniu do reaktora
par rozpuszczalnikw (reakcja egzotermiczna), pobra strzykawk prbk gazw za
reaktorem (co najmniej trzykrotnie) i wykona analiz chromatograficzn;
za pomoc autotransformatora zmniejszy ogrzewanie pieca, obniajc tempera-
tur mieszaniny reakcyjnej w warstwie katalizatora o okoo 20 deg;
sprawdzi stenie reagentw w gazach przed katalizatorem;
jeli stenie ulego zmianie, to doprowadzi je do pocztkowej wartoci za po-
moc regulatora przepywu powietrza przez dozownik;
po ustabilizowaniu si temperatury zmierzy stenie utlenianego zwizku w ga-
zach za reaktorem;
w ten sam sposb postpowa, obniajc temperatur katalizatora do 200
o
C.
Badania wpywu obcienia katalizatora na skuteczno reakcji
Aby okreli wpyw obcienia katalizatora na skuteczno reakcji utleniania okrelo-
nych zwizkw organicznych, naley powtrzy pomiary zgodnie z kolejnoci podan
w poprzednim punkcie, ale dla strumienia oczyszczanych gazw wynoszcego 10000 h
1
.
Obcienie katalizatora wylicza si ze wzoru:

124

kat
kat
V
V
O
&
= , (9)
gdzie:
O
kat
obcienie katalizatora, h
1
,
V
&
strumie objtoci oczyszczanych gazw, m
3
/h,
V
kat
objto katalizatora, m
3
.
Stenie zwizkw w mieszaninie reakcyjnej przed i za katalizatorem okrela si
metod chromatografii gazowej [5]. W tym celu naley:
a) obliczy stenie badanych zwizkw dla kadej temperatury z wyznaczonych
pl powierzchni pikw (lub wysokoci),
b) wyliczy skuteczno reakcji z zalenoci:
100
1
2 1
=
c
c c
, (10)
gdzie:
skuteczno reakcji, %,
c
1
, c
2
stenia utlenianego zwizku odpowiednio przed i za reaktorem, mg/m
3
.
Przedstawienie wynikw
Pokaza na wykresie, jak skuteczno reakcji spalania badanych zwizkw zaley
od temperatury reakcji dla obcienia katalizatora 10 000 i 20 000 h
1

Zaproponowa optymalne parametry pracy katalizatora (obcienie katalizatora i tempe-
ratur), przy ktrych naley prowadzi proces oczyszczania gazw na badanymkatalizato-
rze.
Literatura
[1] MUSIALIK-PIOTROWSKA A., SYCZEWSKA K., MENDYKA B., SIKORA A., Przebadanie moliwoci spa-
lania wielopiercieniowych wglowodorw aromatycznych na wasnych katalizatorach, Raporty I-15
Politechniki Wrocawskiej, seria SPR nr 2/97.
[4] SYCZEWSKA K., MUSIALIK-PIOTROWSKA A., MENDYKA B., SIKORA A., Katalizatory monolityczne do
spalania zanieczyszcze powietrza zawierajcych rwnie poczenia chlorowe, Raporty I-15 Poli-
techniki Wrocawskiej, seria SPR nr 22/99.
125
2.3.4. Katalityczne oczyszczanie
silnikowych gazw spalinowych
Cz teoretyczna
Rozwj motoryzacji, szczeglnie obecnie, wpywa istotnie na caoksztat ycia
spoeczno-gospodarczego kraju. Implikacje tego rozwoju maj jednoczenie pozytyw-
ny i negatywny charakter. Do negatywnych stron rozwoju motoryzacji mona zaliczy
przede wszystkim jej destruktywne oddziaywanie na rodowisko. Do podstawowych
zagroe rodowiska, zwizanych z eksploatacj pojazdw samochodowych, nale:
zanieczyszczenie powietrza, gleby i wody, pogorszenie klimatu akustycznego (zwik-
szenie haasu), zajcie terenw pod infrastruktur komunikacyjn, a take wszelkie
odpady motoryzacyjne.
W ostatnich latach na caym wiecie wzrasta gwatownie liczba pojazdw silniko-
wych. W 1953 r. po drogach wiata poruszao si okoo 53 milionw samochodw
osobowych. Dzi jest to ju ponad 430 milionw samochodw, czyli ponad osiem
razy wicej. Emisj poszczeglnych zanieczyszcze z silnikw spalinowych w Polsce
przedstawiono w tabeli 2.3.3.
Tabela 2.3.3. Cakowita emisja zanieczyszcze z silnikw spalinowych w Polsce w 1992 r. [1]
CO CH NO
x
Sadza Pb SO
2
CO
2
Emisja cakowita
(tys. Mg/rok)
1277 364 457 16,8 0,87 53,55 23 500
To wanie te zanieczyszczenia s w gwnej mierze odpowiedzialne za powsta-
wanie smogu fotochemicznego (tzw. smog kalifornijski).
Wpyw parametrw eksploatacyjnych i konstrukcyjnych silnikw
na emisj zanieczyszcze
W silniku spalinowym energia chemiczna paliwa zostaje zmieniona na energi me-
chaniczn. Proces ten powinien odbywa si tak, aby jego sprawno bya moliwie
najwiksza, a emisja toksycznych zwizkw w wydalanych spalinach najmniejsza.
Pod wzgldem konstrukcji silnika samochody dzieli si na:
pojazdy z silnikiem o zaponie iskrowym (ZI),
pojazdy z silnikiem o zaponie samoczynnym (ZS).
Do cylindra silnika ZI zostaje doprowadzona mieszanina paliwa i powietrza. Miej-
scowym rdem energii zapocztkowujcym zapon jest iskra elektryczna powstajca
w odpowiedniej chwili midzy elektrodami wiecy zaponowej. W silniku ZS natomiast

126
powietrze w cylindrze zostaje sprone tak mocno, e jego zmieszanie z wstrzyknitym
paliwem powoduje samozapon mieszanki.
Silniki benzynowe wytwarzaj wicej tlenku wgla i lekkich zwizkw organicznych
(metanu, etylenu, acetylenu, butanw itp.), silniki wysokoprne natomiast wicej alde-
hydw (formaldehydu, akroleiny, aldehydu propionowego), wglowodorw aromatycz-
nych (benzenu, toluenu, ksylenu), a take tlenkw azotu, sadzy i popiow [2].
W grupie wglowodorw emitowanych w spalinach mona zidentyfikowa okoo
200 zwizkw. Odrbn, szczeglnie uciliw grup zwizkw organicznych stanowi
aldehydy, a wrd nich aldehyd mrwkowy, octowy i akroleina. Przypuszcza si, e
aldehyd octowy jest substratem, z ktrego w wyniku procesw fotochemicznych tworzy
si azotan nadtlenku acetylu (PAN), jeden z najbardziej dranicych zwizkw. Emito-
wane w spalinach czsteczki stae, gwnie sadza, maj wymiary koloidalne i sorbuj na
powierzchni rozmaite wglowodory przede wszystkim wielopiercieniowe wglowo-
dory aromatyczne (WWA) oraz zwizki oowiu zawarte w spalinach.
Metody ograniczenia emisji zanieczyszcze, spowodowanych przez rozwj moto-
ryzacji, musz dotyczy wszystkich etapw istnienia pojazdu, poczwszy od urucho-
mienia produkcji, poprzez eksploatacj, a do zomowania. Naley bowiem prefero-
wa dziaania ograniczajce tworzenie odpadw.
Zmniejszenie toksycznoci spalin wytwarzanych przez silniki w fazie eksploatacji
powinno przede wszystkim polega na ograniczeniu przyczyn powstawania skadnikw
toksycznych, a dopiero potem na ich usuwaniu. Naley wic przyj nastpujce kierunki
dziaania:
zmiany w konstrukcji silnika,
zmiana paliw,
rozwizania organizacyjne ruchu drogowego,
urzdzenia neutralizujce.
Zmiany konstrukcji silnika
Z powodu wymaga ekologicznych dy si do takiego udoskonalenia konstrukcji
silnikw samochodowych, aby zminimalizowa emisj wytwarzanych przez nie zanie-
czyszcze. Mona to osign, konstruujc ekonomiczne, niskoemisyjne silniki oraz po-
prawiajc procesy spalania w silniku. Spord rozwiza, ktre bd miay decydujcy
wpyw na ekonomik pracy i obnienie toksycznoci silnika ZI, naley wymieni:
zmian sposobu zasilania z wielopunktowego niskocinieniowego wtrysku pali-
wa do krcw dolotowych na wtrysk mieszanki paliwowo-powietrznej bezporednio
do cylindra lub wysokocinieniowy bezporedni wtrysk paliwa ciekego do cylindra,
spalanie mieszanek coraz uboszych,
stosowanie wielozaworowych komr spalania,
regulacj parametrw dolotu i rozrzdu [3].
127
W badaniach nad zmniejszeniem uciliwoci silnikw ZS dla rodowiska skupio-
no si m.in. nad: polepszeniem sposobw sterowania wtryskiem paliwa, wielkoci
dawki paliwa oraz ukadami recyrkulacji spalin. Kluczem do spenienia tych postula-
tw zarwno w przypadku silnikw ZI, jak i ZS jest jak najszersze wprowadzenie
elektronicznych ukadw sterujcych z wykorzystaniem mikroprocesorw.
Wpyw parametrw paliw na emisj substancji toksycznych
Powszechnie stosowanymi paliwami silnikowymi s benzyny przeznaczone do za-
silania silnikw o zaponie iskrowym oraz oleje napdowe do zasilania silnikw
o zaponie samoczynnym. Do ich zalet nale: wysoka warto opaowa, atwy i nie-
zawodny sposb dawkowania, mieszania i transportu. Do niewtpliwych wad paliw
pynnych naley zaliczy toksyczne waciwoci niektrych produktw niepenego
spalania.
Benzyna stanowi mieszanin frakcji ropy naftowej, ktra skada si z wglowodo-
rw o liczbie atomw wgla od 4 do 15. Najliczniej s reprezentowane wglowodory
nasycone (parafiny i izoparafiny), wglowodory nienasycone (olefiny), wglowodory
cykliczne (nafteny) i aromatyczne. Aby otrzyma odpowiednie charakterystyki spala-
nia, do benzyn dodaje si substancje przeciwstukowe (czteroetylek i czterometylek
oowiu, zwizki bromu i chloru). Dodatki te s przyczyn emisji oowiu do otoczenia.
Liczba oktanowa benzyny zaley od jej skadu. Benzyna bezoowiowa nie zawiera
dodatkw przeciwstukowych i dlatego odpowiedni warto liczby oktanowej otrzy-
muje si przez waciwy dobr skadnikw wglowodorowych. Liczba atomowa w-
glowodorw o prostych acuchach jest maa. W umownej skali liczba oktanowa
n-heptanu wynosi 0, a liczba oktanowa izooktanu 100. Dlatego do produkcji benzy-
ny bezoowiowej stosuje si wysokoaromatyczne i rozgazione wglowodory [2].
Olej napdowy stanowi frakcj ropy naftowej cisz od benzyn. W jego skad
wchodz gwnie wysze wglowodory parafinowe i naftenowe. Prbuje si poprawi
waciwoci olejw napdowych, obniajc w nich zawarto siarki i wglowodorw
aromatycznych, a take znale sposb niskotemperaturowego spalania paliwa.
Wprowadzenie bardziej rygorystycznych norm emisji pociga za sob konieczno
modyfikowania paliw wskutek stosowania nowych technologii rafinacji ropy naftowej
(zwikszenie stopnia konwersji cikich skadnikw ropy przez kraking termiczny,
kraking katalityczny czy hydrokraking) oraz doskonalenia dodatkw uszlachetniaj-
cych.
J ednym ze sposobw znacznego obnienia emisji zwizkw toksycznych jest sto-
sowanie rnych paliw alternatywnych, tzw. czystych (clean fuel). Ich wykaz przed-
stawiono na rys. 2.3.5 [3]. Wglowodorowe paliwa gazowe cechuje:
dua liczba oktanowa,
dua szybko spalania, najczciej bezdymnego,
moliwo spalania mieszanek znacznie zuboonych,

128
warto opaowa nieznacznie nisza od wartoci mieszanek wytworzonych na
bazie paliw ciekych.
Paliwa gazowe mog by stosowane rwnie do silnikw ZS pod warunkiem jed-
nak, e rdo zaponu jest obce. Najczciej bywa nim tzw. dawka pilotujca oleju
napdowego. Prowadzone s rwnie badania nad wtryskiem ciekego paliwa LPG
i zastosowaniem go w oryginalnych elektronicznych benzynowych ukadach wtrysku.
Pod wzgldem ekologicznym najczystszym paliwem jest wodr. Ponadto jego za-
soby s praktycznie nieograniczone. Produktami spalania wodoru s para wodna
i pewne iloci tlenkw azotu. Dlatego te wiele firm pracuje nad zastosowaniem wo-
doru jako paliwa.

Rys. 2.3.5. Paliwa alternatywne stosowane do silnikw samochodowych.
LPG cieky propanbutan, LNG cieky gaz ziemny
Organizacja ruchu
Na wielko emisji spalin w rodowisku miejskim wpywa nie tylko liczba pojaz-
dw i ich stan techniczny, ale take gsto skrzyowa, czas postoju na nich, lokali-
paliwa zastpcze
paliwa gazowe paliwa cieke
naturalne
gaz ziemny
gaz
fermentacyjny
gazy
otrzymywane
przemysowo
podczas
gazyfikacji
wgla kamiennego
lub drewna
propanbutan
wodr
mineralne
i rolinne
otrzymywane prze-
mysowo
olej z upkw bitu-
micznych
oleje rolinne
metyloestry
alkohole i ich mie-
szaniny z benzyn
i olejem
napdowym
paliwo syntetyczne
otrzymywane przez
rafinacj wgla
kamiennego
LPG i LNG
129
zacja i wielko parkingw oraz sposb jazdy kierowcw. Dlatego te w aktualnych
rozwizaniach naley uwzgldni planowanie dzielnic miasta, podniesienie konkuren-
cyjnoci przyjaznych rodowisku metod transportu (kolej, sie rzek) oraz popieranie
ekologicznych metod przemieszczania si (na piechot i na rowerze), a take rozwj
transportu publicznego.
Zasady dziaania reaktorw katalitycznych
Teoretycznie idealne spalanie benzyny w powietrzu daje mieszanin zawierajc
okoo 14% ditlenku wgla, 12% wody oraz 74% azotu. Obecne w gazach wylotowych
wglowodory nie s nie spalonym paliwem, lecz ubocznym produktem spalania wy-
szych wglowodorw. Istotny wpyw na poziom zanieczyszcze w gazach odloto-
wych ma stosunek powietrze/paliwo () w mieszance podawanej do silnika. Aby spa-
li 1 kg benzyny, teoretycznie potrzeba 14,5 kg powietrza. Dla stechiometrycznego
stosunku 14,5 : 1 warto =1. W warunkach nadmiaru paliwa ( <1 mieszanka
bogata) wystpuje niedomiar tlenu, w wyniku czego powstaje wicej tlenku wgla i
wglowodorw produktw niepenego spalania paliwa. W warunkach nadmiaru
powietrza ( >1 mieszanka uboga) nastpuje zwikszenie emisji tlenkw azotu.
Dopalacze katalityczne najwczeniej zastosowano w USA, nieco pniej w J apo-
nii, a nastpnie w krajach Europy Zachodniej. Pocztkowo byy to wycznie kataliza-
tory utleniajce. Umoliwiay one ograniczenie emisji ditlenku wgla oraz wglowo-
dorw i ich pochodnych. Dalszy ich rozwj doprowadzi do wytworzenia takiego
ukadu katalitycznego, ktry jest aktywny zarwno w reakcji utleniania CO i pocze
organicznych, jak i redukcji tlenkw azotu do wolnego azotu. Reakcje utleniania wy-
magaj odpowiedniej iloci tlenu w spalinach, z czego wynika, e silnik musi praco-
wa w warunkach duego nadmiaru powietrza (mieszanka uboga). Skuteczna redukcja
tlenkw azotu przeciwnie, wymaga niedoboru tlenu (mieszanka bogata). J ednocze-
sne prowadzenie tych reakcji w sposb efektywny umoliwia katalizator potrjnego
dziaania, ktry wsppracuje z sond lambda.
Przemian niepodanych skadnikw w nieszkodliwe mona oglnie opisa reak-
cjami:
utlenianie tlenku wgla:

2 2
CO 2 O CO 2 + , (1)
utlenianie wglowodorw (na przykadzie butanu):
O H 5 CO 4 O 6,5 H C
2 2 2 10 4
+ + , (2)
utlenianie/redukcja:

130

2 2
N CO 2 NO 2 CO 2 + + , (3)

2 2 2 10 4
N 6,5 O H 5 CO 4 NO 13 H C + + + . (4)
Aby te reakcje przebiegay z du wydajnoci, naley utrzyma wspczynnik nad-
miaru powietrza w wskim przedziale wartoci, tj. od okoo 0,996 do 1,006. Wymaga
to zasadniczych zmian w ukadzie zasilania; musi on pracowa w ukadzie sprzenia
zwrotnego z sond lambda, rejestrujc poziom tlenu, i korygowa na podstawie
otrzymanych sygnaw ilo dostarczanego paliwa. Sonda jest w tym ukadzie korek-
torem, a nie sterownikiem. Sonda lambda to ogniwo galwaniczne zawierajce elek-
trolit stay (ZrO). Zalecana temperatura jej pracy wynosi 300800
o
C. Aby zapewni
prawidowe dziaanie sondy w jak najkrtszym czasie po wczeniu silnika, obecnie
stosuje si ukad podgrzewania elektrycznego.
Katalizatory
Katalizatory samochodowe powinny spenia inne wymagania ni katalizatory
w przemysowych instalacjach oczyszczania gazw odlotowych. Warunki pracy kata-
lizatorw samochodowych s zmienne, a skad gazw odlotowych zmienia si impul-
sowo nawet wtedy, gdy silnik pracuje ze sta szybkoci. Katalizator musi by ak-
tywny w szerokim zakresie temperatur od 200 do 1200
o
C i przy rnych
prdkociach przepywu gazw oraz wstrzsach mechanicznych. Powinien te odzna-
cza si odpornoci na dziaanie trucizn katalizatorw, szczeglnie zwizkw Pb, Zn,
P i S, ktre wchodz w skad paliw, a take wystpuj w powietrzu. Podstawowym
warunkiem prawidowego dziaania katalizatora jest stosowanie benzyny bezoowio-
wej.
Aktualnie w samochodach stosuje si wycznie katalizatory monolityczne, za-
zwyczaj na nonikach ceramicznych (gwnie kordierytowych) lub metalicznych (sto-
py stali aroodpornej). Katalizatory na nonikach metalicznych charakteryzuj si
wiksz aktywnoci, dziki czemu ich objto moe by mniejsza nawet o 2030%.
S one jednak drosze i cisze od kontaktw na nonikach ceramicznych.
Takie monolity, zarwno kordierytowe, jak i metaliczne, maj bardzo ma po-
wierzchni waciw. Aby na takim szkielecie bya odpowiednio dua ilo czynnika
aktywnego, nanosi si na warstw poredni, stanowic waciwy nonik katali-
tyczny. Niewtpliwie najlepszym materiaem na nonik jest tlenek glinu, a szczeglnie
jego odmiana -Al
2
O
3
. Ta odmiana tlenku glinu, odporna na dziaanie wysokiej tempe-
ratury, podczas dugotrwaej pracy katalizatora w wysokich temperaturach moe ulega
przemianom strukturalnym (przejcie aktywnego tlenku glinu w nieaktywny korund)
oraz teksturalnym (zmniejszenie powierzchni waciwej i porowatoci). Dlatego te do
warstwy poredniej wprowadza si dodatki stabilizujce. S to przede wszystkim metale
ziem alkalicznych (Be, Sr i Ca) i metale ziem rzadkich (Ce i La). Cer ma szczeglne wa-
131
ciwoci: stabilizuje termicznie przejciowe odmiany tlenku glinu i zapobiega interakcji
czynnika aktywnego z materiaem nonika. Umoliwia rwnie lepsz dyspersj platyny
na powierzchni nonika. W obecnoci tlenku ceru platyna w postaci PtO (aktywna forma
tlenu) pozostaje na noniku w temperaturach znacznie przekraczajcych 500
o
C, co nie
jest moliwe w przypadku czystego -Al
2
O
3
. Cer jest ponadto promotorem reakcji katali-
tycznych w cyklach red-ox oraz zwiksza zdolno katalizatora do sorpcji tlenku wgla,
czyli w efekcie rwnie stopie jego konwersji.
Czynnikami aktywnymi katalizatorw do oczyszczania gazw silnikowych s wy-
cznie metale z grupy platynowcw, przede wszystkim platyna. W katalizatorach
trjfunkcyjnych oprcz platyny lub platyny i palladu wprowadza si rod, ktry ma
redukowa tlenki azotu.
Temperatura niezawodnej pracy konwertora katalitycznego wynosi 200900
o
C.
J eeli nastpi termiczne spiekanie powierzchni kontaktu, to obserwuje si wzrost tem-
peratury zainicjowania reakcji katalitycznej nawet do okoo 300
o
C. Dlatego tak istot-
nym problemem jest zabezpieczenie katalizatora przed przegrzaniem. Reakcje zacho-
dzce na katalizatorze s reakcjami egzotermicznymi i zbyt wysokie temperatury
wystpujce w dopalaczach katalitycznych zmuszaj do ochrony podogi samochodu
specjalnymi ekranami. Z drugiej strony powanym ograniczeniem aktywnoci katali-
zatora jest zbyt niska temperatura pracy poniej 250
o
C, z ktr mamy do czynienia
podczas rozruchu zimnego silnika. J eli na zewntrz jest zimno, to spaliny uzyskuj
minimaln temperatur umoliwiajc reakcj katalityczn dopiero wtedy, gdy samo-
chd przejedzie okoo 56 km. Do czasu osignicia tej temperatury spaliny nie s
oczyszczane. Ponadto w niskich temperaturach utlenianie wglowodorw moe prze-
biega poprzez produkty porednie:

O H CO H CHO R
O H CO O OH CH R O CH R
2 2 2
2 2 2 2 2 3
+ +
+ + + n n
(5)
i tego typu produkty spalania (aldehydy) mog by emitowane w gazach poreakcyj-
nych, opuszczajcych konwertor katalityczny. Mechanizm tworzenia si tych produk-
tw porednich jest bardzo zoony, ale obecno aldehydw, a szczeglnie aldehydu
octowego, w gazach poreakcyjnych stwarza powany problem wtrnego zanie-
czyszczenia powietrza. Przykadowo 30-minutowe i 24-godzinne wartoci NDS dla
aldehydu octowego wynosz odpowiednio 20 i 10 g/m
3
. Dla pocze tlenopochod-
nych natomiast, ktrych spalanie prowadzi do powstania aldehydu octowego typo-
wego produktu niepenego spalania np. octanw etylu i butylu, wartoci te wynosz
odpowiednio 100 i 43 g/m
3
, a dla acetonu nawet 350 i 250 g/m
3
.
Wprowadzenie wysokosprawnych ukadw katalitycznych byo przyczyn jeszcze
jednego dodatkowego problemu emisji siarkowodoru [6]. Siarka obecna w benzynie
w postaci zwizkw organicznych (w iloci okoo 0,0050,7%) w wydalanych spali-

132
nach wystpuje gwnie w formie tlenkw siarki, przede wszystkim SO
2
. Tak wic
w warunkach stechiometrycznych zawarto SO
2
w spalinach nie przekracza wartoci
dopuszczalnych. J ednak do katalizatorw trjfunkcyjnych wprowadza si tlenki metali
ziem rzadkich, ktre zwikszaj zdolno kontaktw do gromadzenia tlenu.
W warunkach utleniajcych zwizki te mog gromadzi rwnie siark, aby nastpnie
w warunkach redukujcych (mieszanka bogata) wydzieli j w postaci H
2
S. Siarko-
wodr jest typowym zwizkiem odorotwrczym o niskim progu wyczuwalnoci zapa-
chowej (poniej 1 ppb), znacznie niszym ni np. SO
3
(280 ppb) oraz SO
2
(10 ppm).
Najlepszym rozwizaniem ograniczenia emisji H
2
S w gazach poreakcyjnych jest
wprowadzenie do katalizatora tzw. wymiataczy (scavenger), ktre w warunkach re-
dukcyjnych reaguj z siarkowodorem, tworzc stabilne siarczki. W warunkach utle-
niajcych wytworzone siarczki utleniaj si do SO
2
, regenerujc jednoczenie miejsca
aktywne.
Ukad oczyszczania spalin w silnikach ZS
Biorc pod uwag mae zuycie paliwa oraz mniejsz emisj tlenku wgla i w-
glowodorw, moemy stwierdzi, e silniki ZS, rwnie w przyszoci, powinny sta-
nowi atrakcyjne rdo napdu. Obecnie barier w stosowaniu tego typu silnikw jest
dua emisja czstek staych (sadzy), tlenkw azotu i wglowodorw aromatycznych.
Zastosowanie katalizatora do oczyszczania spalin okazao si w tym przypadku utrud-
nione ze wzgldu na du zmienno wspczynnika nadmiaru powietrza ( =
1,31,2) oraz nisz ni w silnikach ZI temperatur spalin. To powoduje, e w takich
silnikach mona byoby zastosowa jedynie katalizator utleniajcy. W zalenoci od
warunkw pracy katalizator taki utlenia tlenek wgla w 4090%, wglowodory
w 3080%, a sadz w 30%. Utlenianie sadzy jest w tym przypadku szczeglnie
wane, gdy na jej czstkach s adsorbowane wglowodory, zwaszcza aromatyczne,
w tym WWA (wielopiercieniowe wglowodory aromatyczne). Stosowanie katalizato-
rw ogranicza wanie znaczna ilo sadzy w spalinach, gdy blokuje ona miejsca
aktywne katalizatora, co w konsekwencji obnia jego aktywno. Temperatura spala-
nia sadzy jest bardzo wysoka (przekracza 600 C), a podczas tego procesu moe na-
stpi dua emisja zaadsorbowanych wglowodorw. Drugi czynnik ograniczajcy
zastosowanie katalizatorw to znaczna zawarto siarki w olejach napdowych, co
powoduje, e stenie tlenkw siarki w emitowanych spalinach jest due [7].
Ukademograniczajcymemisj sadzy s filtry montowane w ukadach spalin. Ze
wzgldu na sposb regeneracji mona podzieli filtry na regenerowane termicznie lub katali-
tycznie. Regeneracja polega na wypaleniu wychwyconych czstek i nastpuje wtedy, gdy
zostanie przekroczona zaoona rnica cinie przed i za filtrem. Temperatura spalin w
filtrze wynosi 250300 C, naley wic czasowo podnie j do okoo 600 C, np. za pomo-
c palnika. Innymrozwizaniemjest obnienie temperatury reakcji wypalania do okoo 250
C przez wprowadzenie katalizatorw do filtrw. Wtedy wypalanie sadzy zachodzi w tem-
133
peraturze emitowanych spalin. Katalizatoremmoe by tlenek miedzi, ktryms nasycone
wkna ceramiczne. Wszystkie te rozwizania wymagaj jednak dalszych bada.
Cz dowiadczalna
Cel wiczenia
Celem wiczenia jest okrelenie skutecznoci dziaania katalizatora w procesie
spalania tlenku wgla i wglowodorw emitowanych w gazach spalinowych silnika
o zaponie iskrowym.

1
3
4

Rys. 2.3.6. Schemat stanowiska do badania aktywnoci katalizatorw podczas utleniania zanieczyszcze emitowanych z silnika ZI.
T
1
, T
2
punkty pomiaru temperatury i P
1
, P
2
punkty poboru prb gazw do analizy przed i za dopalaczem
135
Opis aparatury
Schemat stanowiska badawczego przedstawiono na rys. 2.3.6. Stanowisko pomia-
rowe skada si z nastpujcych elementw:
generatora prdu (silnik spalinowy +prdnica),
dopalacza katalitycznego zamontowanego w ukadzie wylotowym spalin,
ukadu regulacji warunkw pracy silnika,
ukadu pomiarowego.
Charakterystyka silnika spalinowego:
typ Briggs & Stratton, jednocylindrowy, czterosuwowy, rok produkcji 1998,
moc 4 KM,
pojemno skokowa 181 cm
3
,
liczba obrotw 2800/min,
agregat prdotwrczy 2 kW.

Rys. 2.3.7. Schemat ukadu zagszczania prbki gazw na wglu aktywnym(a)
oraz desorpcji zaadsorbowanych zwizkw organicznych i analizy chromatograficznej (b):
1 zawr odcinajcy, 2 rurka z wglem aktywnym, 3 pompka membranowa,
4 gazomierz wodny, 5 naczyko do ekstrakcji dwusiarczkiem wgla
Worek
z pobranymi
spalinami z
punktu P
1
lub P
2

136
Ukad regulacji parametrw pracy silnika stanowi kuchenka elektryczna. Umoli-
wia ona otrzymanie trzech poziomw obcienia silnika: 0% (bieg jaowy), 30% oraz
60% obcienia.
Dopalacz katalityczny z umieszczonym wewntrz badanym katalizatorem monoli-
tycznym jest zamontowany na przewodzie wylotowym spalin. Parametry katalizatora i
jego skad bd omwione bezporednio przed wykonaniem wiczenia.
Charakterystyka ukadu pomiarowego:
pomiar temperatury spalin przed i za katalizatorem umoliwiaj zainstalowane
termopary typu NiNi/Cr podczone do dwukanaowego rejestratora;
pomiar stenia O
2
, CO
2
, CH i CO w spalinach przed i za katalizatorem umoli-
wia analizator spalin typu MEXA-544 GE firmy Horiba;
ukad do poboru spalin z rwnoczesnym zagszczeniem prbki skada si z na-
stpujcych elementw: dwch workw polietylenowych z zaworami odcinajcymi do
poboru prb spalin, pompy zasysajcej, gazomierza, rurek szklanych wypenionych
wglem aktywnym;
analiz wglowodorw wykonuje si metod chromatograficzn, uywajc
chromatografu gazowego firmy Perkin-Elmer.
Sposb przygotowania prb i ich analiz przedstawiono na rys. 2.3.7.
Wykonanie pomiarw
Pomiary naley wykona w nastpujcy sposb:
a) wczy silnik i po zagrzaniu go (po okoo 10 min pracy) zwikszy obcienie
do 30%,
b) po ustabilizowaniu si temperatury T
1
i T
2
spalin ustali za pomoc analizatora
MEXA skad gazw przed i za katalizatorem,
c) pobra do workw pomiarowych spaliny z ukadu przed i za katalizatorem,
d) zagci zanieczyszczenia z pobranych do workw spalin na wglu aktyw-
nym,
e) przeprowadzi desorpcj wglowodorw z wgla aktywnego dwusiarczkiem
wgla dodanym w iloci 2 cm
3
do dwch buteleczek, do ktrych przesypano wgiel
(czas desorpcji 30 minut, co kilka minut naley wstrzsa roztwory) [8]; uwaga,
dwusiarczek wgla dodaje prowadzcy wiczenia,
f) oznaczy chromatograficznie stenie wyekstrahowanych zwizkw organicznych,
podajc za pomoc mikrostrzykawki po 1 mm
3
dwusiarczku zawierajcego zdesorbowane
zwizki organiczne; dla kadej buteleczki pomiar przeprowadzi trzykrotnie,
g) analogicznie wykona oznaczenie ta zanieczyszcze w czystym dwusiarczku
wgla (wedug punktw e) i f)).
Aby zagci zwizki organiczne pobrane wraz ze spalinami do workw pomiaro-
wych przed i za katalizatorem, naley przetoczy do rurek z wglem aktywnym okoo
137
10 i 20 dm
3
spalin. Natenie przepywu gazw przez adsorbent mierzone rotametrem
trzeba ustali na poziomie 30 dm
3
/h.
Stenia zwizkw wystpujcych w analizowanych prbach oblicza si nast-
pujco: w przypadku zwizkw, ktrych czasy retencji s zgodne z czasami reten-
cji zwizkw wystpujcych w czystym CS
2
, naley od powierzchni pl odpowia-
dajcym zwizkom w oznaczanych prbkach odj powierzchnie pl
odpowiadajce zwizkom obecnym w czystym CS
2
. Stenie wykrytych zwizkw
oblicza si ze wzoru:

n V
K A
c
s

= , (6)
gdzie:
A pole powierzchni (wysoko) piku po ewentualnym odjciu poprawki
uwzgldniajcej obecno zanieczyszcze w CS
2
,
K wspczynnik kalibracji (podany przez prowadzcego),
V
s
objto spalin, m
3
,
n wspczynnik desorpcji (podany przez prowadzcego).
Skuteczno przereagowania poszczeglnych zwizkw jest obliczana z zaleno-
ci:
% 100
1
2 1
=
c
c c
, (7)
gdzie c
1
i c
2
s steniami oznaczonymi w gazach przed i za dopalaczem, mg/m
3
.
Przedstawienie wynikw
Na podstawie otrzymanego chromatogramu oraz wydruku z integratora obliczy
stenia zwizkw wykrytych w gazach przed i za katalizatorem.
Na podstawie czasw retencji wykrytych zwizkw oraz wzorcowych czasw re-
tencji podanych przez prowadzcego ustali skad jakociowy zanieczyszcze orga-
nicznych w spalinach. Wyniki przedstawi w tabelach 2.3.4 i 2.3.5.
Tabela 2.3.4. Analiza wzorca dwusiarczku wgla (lepa prba)
Czas retencji
[s]

Nazwa zwizku
Pole powierzchni
lub wysoko piku
(urednione)

138
Tabela 2.3.5. Stenia wykrytych zwizkw organicznych i skuteczno reakcji katalitycznej
Przed reaktorem Za reaktorem
Czas
retencji
[s]

Nazwa
zwizku
Wsp-
czynnik
kalibra-
cji
Pole powierzchni,
wysoko piku
Stenie
rednie
[mg/m
3
]
Pole
powierzchni,
wysoko piku
Stenie
rednie
[mg/m
3
]
Skuteczno
reakcji
[%]

Literatura
[1] BAUER R., Transport a ochrona rodowiska, Biuro Studiw i Ekspertyz Kancelarii Sejmu, Warsza-
wa, 1994.
[2] PRZYUSKI J ., KOLBRECKA K., Stan obecny i perspektywy zastosowania procesw katalitycznych
w ograniczaniu zanieczyszcze powietrza przez silniki samochodowe, Ochrona Powietrza, 1993, nr 1,
s. 611.
[3] MERKISZ J ., Ekologiczne aspekty stosowania silnikw spalinowych, Wyd. Politechniki Poznaskiej,
Pozna, 1995.
[4] PRZYUSKI J ., KOLBRECKA K., Trjfunkcyjne reaktory katalityczne do oczyszczania gazw odloto-
wych silnikw samochodowych, Ochrona Powietrza, 1993, nr 3, s. 6468.
[6] PRZYUSKI J ., KOLBRECKA K., Gwne problemy katalitycznego ograniczania emisji szkodliwych
gazw z silnikw samochodowych, Ochrona Powietrza, 1996, s. 5762.
[7] Emissionsminderung Automobilabgase-Dieselmotoren, VDI Berichte, 1985.
2.4. Procesy biologiczne
2.4.1. Usuwanie wybranych zanieczyszcze gazowych
w biofiltrze
Cz teoretyczna
Podstawy biologicznego oczyszczania gazw
Biologiczne oczyszczanie gazw odlotowych opiera si na dwch gwnych pro-
cesach, ktrymi s:
absorpcja zanieczyszcze w wodzie,
biologiczny rozkad pochonitych zanieczyszcze.
W wymiarze molekularnym ma tutaj miejsce nastpstwo procesw z zachowaniem
wyej przedstawionej kolejnoci. Rozpatrujc zagadnienie ze strony technicznej,
139
mona mwi, e procesy te biegn rwnoczenie. Efekt ich wsplnego oddziaywa-
nia jest taki, e:
wskutek absorpcji gazy zostaj oczyszczone,
wskutek biologicznego rozkadu zanieczyszcze zachodzi regeneracja sorbentu.
Pod pojciem rozkadu biologicznego naley tutaj rozumie przemiany zanie-
czyszcze, ktre dokonuj si z udziaem mikroorganizmw w warunkach dostpu
tlenu.
W przyrodzie istnieje wielka rnorodno mikroorganizmw majcych zdolno
przyswajania materii organicznej. Zasiedlaj one gleb i wody, towarzysz take
wszelkiej materii, szczeglnie organicznej, biorc udzia w jej rozkadzie. Efektem
tego jest oczyszczanie i odnawianie rodowiska naturalnego. Wiele rodzajw mikro-
organizmw potrafi rozkada substancje organiczne, i to nie tylko proste, nie spoty-
kane w naturalnym rodowisku.
Nie wnikajc w mechanizmy bardzo skomplikowanych procesw biodegradacji,
mona je opisa uproszczonym rwnaniem:
O H CO O organiczne czenie zanieczysz
2 2
izmy mikroorgan
2
+ + . (1)
Rozkad zwizkw organicznych zachodzi z udziaem heterotroficznych mikroor-
ganizmw tlenowych.
Metod biologiczn mona rwnie usuwa z gazw zwizki nieorganiczne, np.
siarkowodr i amoniak, stanowice niekiedy domieszk zanieczyszcze organicz-
nych. Metoda ta polega na ich utlenianiu, w czym uczestnicz bakterie autotroficz-
ne. Inaczej ni to si dzieje podczas rozkadu zanieczyszcze organicznych, w tym
wypadku produkty utlenienia, tzn. kwas siarkowy i kwas azotowy, zakwaszaj ro-
dowisko procesu. Zbyt dua zawarto tych zanieczyszcze nieorganicznych w ga-
zach odlotowych moe by niekiedy przeszkod w prowadzeniu procesu biologicz-
nego oczyszczania.
Mikroorganizmy jako struktury biakowe s wraliwe na wpyw wielu czynnikw
rodowiska, do ktrych mona zaliczy: dostpno pokarmu, wysuszenie, cinienie
osmotyczne, odczyn, temperatur oraz obecno trucizn.
Warunki i ograniczenia prowadzenia procesu biologicznego oczyszczania gazw
s nastpujce:
usuwane z gazw odlotowych zanieczyszczenia musz by podatne na rozkad
biologiczny,
zanieczyszczenia musz by rozpuszczalne, choby tylko sabo, w wodzie sta-
nowicej rodowisko ycia mikroorganizmw,
temperatura oczyszczanych gazw musi si mieci w zakresie aktywnoci bio-
logicznej mikroorganizmw,
oczyszczane gazy nie mog zawiera substancji trujcych dla mikroorganizmw,
np. zwizkw metali cikich czy oparw kwasw.

140
Jeli trzeba, to dwa ostatnie warunki mona speni, poddajc gazy wstpnej obrb-
ce. Takim zabiegiem jest wstpne zraszanie gazw wod, co zarwno obnia ich tempe-
ratur do odpowiedniego zakresu, jak i umoliwia wymycie toksycznych substancji.
W praktyce gazy s oczyszczane biologicznie przede wszystkim w takich instala-
cjach jak biofiltry i biopuczki. Obecnie biofiltry czciej znajduj zastosowanie.
Filtry biologiczne
Schemat ideowy biofiltru przedstawiono na rys 2.4.1. Gwnym jego elementem jest
warstwa materiau filtracyjnego, zasiedlonego przez mikroorganizmy zdolne do biolo-
gicznego rozkadu zanieczyszcze. Podczas powolnego przedmuchiwania gazw przez
warstw materiau filtracyjnego (3) zanieczyszczenia s sorbowane, a nastpnie pocha-
niane przez mikroorganizmy. W razie potrzeby w urzdzeniu do kondycjonowania (2)
odpyla si, schadza i nawila gazy. Takim urzdzeniem jest np. kolumna natryskowa,
zraszana wod cyrkulujc w obiegu zamknitym. Bardzo wane jest odpowiednie na-
wilenie gazw, niemal do 100 % wilgotnoci wzgldnej, aby nie powodoway one
przesuszania materiau filtracyjnego. Tylko zoe wilgotne ma odpowiednie waciwoci
sorpcyjne i gwarantuje utrzymanie aktywnoci mikroorganizmw.

Rys. 2.4.1. Schemat biofiltru:
1 wentylator, 2 urzdzenie do kondycjonowania gazw, 3 zoe filtracyjne
Pierwotnie jako materiay filtracyjne suyy: torf, kompost, spulchniona i yzna
gleba, a nawet piasek. Obecnie materiay te sporzdza si z torfu lub/i kompostu.
W zalenoci od potrzeb wzbogaca si je poywkami oraz mikroorganizmami.
Istotne znaczenie maj take dodatki, np. kora, chrust lub drobny, kulisty polistyren,
ktre chroni zoe przed zbrylaniem. Dobry materia filtracyjny powinien mie
nastpujce cechy [1]:
du porowato,
du powierzchni waciw,
mae opory przepywu gazu,
du zdolno zatrzymywania wody,
saby zapach wasny,
141
niskie koszty pozyskania,
dostpno,
du gsto zasiedlenia mikroorganizmami,
du trwao,
niewielkie wymogi pielgnacyjne.
Tabela 2.4.1. Podatno organicznych zanieczyszcze powietrza na biofiltracj [3]
Wglowodory alifatyczne Wglowodory aromatyczne
metan
pentan
heksan
acetylen
cykloheksan
(+)
(+)
+
?
(+)
benzen
toluen
ksylen
styren
+
++
++
+
Poczenia siarkowe Poczenia azotowe
tioetery
siarczek dwumetylu
tiocyjaniany
izotiocyjaniany
tiofen
merkaptany
merkaptan metylowy
dwusiarczek wgla
+
+
+
?
+
+
+
+
aminy
amidy
pirydyna
izotiocyjaniany
nitropochodne
nitryle
acetonitryl
izonitryle
++
+
+
?
(+)
+
+
+
Poczenia tlenowe
alkohole
metanol
butanol
etery
czterohydrofuran
eter etylowy
dioksan
aldehydy
++
++
++
(+)
++
(+)
(+)
++
ketony
aceton
kwasy organiczne
estry
octan etylu
merkaptan metylu
fenole
+
+
++
+
+
?
+
Chloropochodne Oznaczenia
dwuchlorometan
trjchlorometan
chlorofenole
1.1.1.trjchloroetan
(+)
?
+

++
+
(+)

?
bardzo atwy rozkad
atwy rozkad
saby rozkad
rozkad nie zachodzi
brak pewnych danych
Trwao materiau filtracyjnego zaley od warunkw biofiltracji oraz od waci-
woci materiau filtracyjnego i wynosi 25 lat. Typowe parametry pracy filtrw biolo-
gicznych to [2]:
prdko przepywu gazu przez zoe, 0,010,05 m/s,
wysoko warstwy zoa, 0,51 m,
opory przepywu gazw, 2002000 Pa.

142
Zanieczyszczenia gazw usuwane metod biofiltracji musz by rozpuszczalne
w wodzie, nie w takim jednak stopniu jak wtedy, gdy uywa si puczek biologicz-
nych. Na przykad wglowodorw aromatycznych, ktre wyjtkowo le rozpuszczaj
si w wodzie, praktycznie nie mona z tego powodu usun z gazw, uywajc bio-
puczek. Zastosowanie natomiast w tym celu biofiltru daje doskonae wyniki. Podat-
no wybranych zwizkw chemicznych typowych organicznych zanieczyszcze
powietrza na biofiltracj przedstawiono w tabeli 2.4.1.
Biofiltracja znajduje szerokie zastosowanie zwaszcza tam, gdzie mamy do czy-
nienia z gazami odlotowymi o temperaturze zblionej do temperatury otoczenia,
o maym steniu zanieczyszcze i o zoonym skadzie. Stosuje si j w lakierniach,
odlewniach lub drukarniach. J est ona szczeglne przydatna do dezodoryzacji gazw
z takich obiektw jak: kompostownie, oczyszczalnie ciekw, zakady przetwrstwa
odpadw zwierzcych i rybnych, chlewnie oraz fermy drobiu.
Cz dowiadczalna
Cel wiczenia
wiczenie ma zapozna z procesem oczyszczania powietrza, w ktrym s pary roz-
puszczalnikw organicznych, metod biofiltracji. Przeprowadzono je w biofiltrze labora-
toryjnym o specjalnej konstrukcji. Oczyszczane z rozpuszczalnikw powietrze przepywa
kolejno przez trzy oddzielne, poczone szeregowo warstwy zoa filtracyjnego. Gw-
nym zadaniem jest okrelenie szybkoci biofiltracji w zalenoci od obcienia zoa.
Opis zestawu dowiadczalnego
Schemat uywanej w dowiadczeniach laboratoryjnej instalacji dowiadczalnej przed-
stawiono na rys. 2.4.2. W instalacji tej powietrze nawila si niemal do 100% wilgotnoci
wzgldnej i nasyca, w zaoonym stopniu, parami wybranego rozpuszczalnika organicz-
nego. Nastpnie przepywa ono przez zoa materiau filtracyjnego, gdzie jest oczyszcza-
ne.
Pompka membranowa (1a) toczy strumie powietrza wielkoci 215 dm
3
/h. Zanim
trafi on do mieszalnika (5), jest nasycany parami wybranego rozpuszczalnika organiczne-
go w puczce (3). Wielko strumienia reguluje si zaworem (10a) i mierzy rotametrem
(2a).
Do mieszalnika (5) doprowadza si rwnie drugi strumie powietrza. J est to po-
wietrze czyste, nawilone praktycznie do 100% wilgotnoci wzgldnej. Powietrze
czyste podaje pompka membranowa (1b) w iloci 200800 dm
3
/h. Wielko strumie-
nia mona regulowa zaworem (10b) i mierzy rotametrem (2b). Powietrze nasyca si
par wodn w nawilaczu (4). Ma on ksztat walca o rednicy 100 mm i jest wype-
143
niony mokrym wglem aktywnym w postaci granul. Wysoko zoa wgla wynosi
okoo 50 cm. J est ono okresowo zraszane wod destylowan.
Obydwa strumienie cz si w mieszalniku, skd s kierowane do filtra biologicz-
nego, gdzie kolejno przechodz przez trzy szeregowo poczone warstwy materiau
filtracyjnego (7a, 7b, 7c). rednica wewntrzna filtra wynosi 10 cm, a wysoko ka-
dej warstwy zoa okoo 30 cm. Materiaem do budowy zoa by torf wknisty,
ktry wzbogacano poywkami mineralnymi i organicznymi, a nastpnie zasiedlono
mikroorganizmami tlenowymi. Podczas przepywu powietrza przez kolejne warstwy
materiau filtracyjnego sukcesywnie zmniejsza si stenie rozpuszczalnika. W zale-
noci od stenia wyjciowego rozpuszczalnika mona go cakowicie lub tylko cz-
ciowo usun z powietrza.

Rys. 2.4.2. Schemat dowiadczalnej instalacji laboratoryjnej do bada procesu biofiltracji:
1a, 1b gazowe pompki membranowe, 2a, 2b rotametry gazowe, 3 puczka z rozpuszczalnikiem
organicznym, 4 nawilacz powietrza, 5 mieszalnik, 6 filtr biologiczny,
7a, 7b, 7c warstwy materiau filtracyjnego, 8a, 8b, 8c, 8d krce do poboru prb gazowych,
9a, 9b, 9c krce do montau sondy mierzcej wilgotno,
10a, 10b zawory do regulacji przepywu gazu
Reprezentatywne wyniki biofiltracji uzyskuje si po odpowiednio dugim czasie
adaptacji zoa do wybranego zanieczyszczenia. Moe to trwa kilka tygodni. Rw-

144
nie kada zmiana warunkw pracy wymaga, aby odczeka, niekiedy nawet kilka dni,
a uzyskane wyniki bd stabilne i reprezentatywne. Dlatego pomiary wykonywane
w ramach wiczenia wymagaj wczeniejszego przygotowania. J est to zadanie prowa-
dzcego zajcia.
Urzdzenia pomocnicze
Chromatograf. Analiz stenia par rozpuszczalnikw w powietrzu wykonuje si
za pomoc chromatografu gazowego GCHF 18.3, pracujcego w nastpujcych wa-
runkach:
detektor pomieniowo-jonizacyjny (FID),
gaz nony azot,
pakowana kolumna stalowa o rednicy 4 mm i dugoci 1 m wypeniona
CARBOWAX-em 20M,
temperatura kolumny 393 K,
temperatura dozowania 453 K,
temperatura detektora 473 K.
Prby do analiz o objtoci 1 cm
3
s pobierane metod izolacyjn za pomoc
strzykawki z krcw, w ktre jest wyposaony biofiltr (8a, 8b, 8c, 8d na rys. 2.4.2).
Chromatograf wsppracuje z komputerem przetwarzajcym sygnay detektora na
wielko pola lub wysoko piku.
Przed przystpieniem do analiz naley wycechowa chromatograf odpowiednio do
wybranego zanieczyszczenia. Cechowanie chromatografu musi by wykonane przed
rozpoczciem wiczenia i jest to zadanie prowadzcego zajcia.
Miernik wilgotnoci i temperatury zoa. Do pomiaru wilgotnoci i temperatury
zoa suy miernik FOM/mts. Sondy pomiarowe instaluje si w odpowiednich kr-
cach w biofiltrze (9a, 9b, 9c na rys. 2.4.2). Pomiar powinien by wykonany z udzia-
em prowadzcego zajcia.
Wykonanie wiczenia i opracowanie wynikw
Wykonujcy wiczenie s wprowadzani na stanowisko, ktre jest w trakcie pracy.
Zgodnie z zaoeniem praca biofiltra trwa ca dob, a jego uruchomienie nastpio
odpowiednio wczeniej, dlatego spodziewane wyniki bd reprezentatywne dla zao-
onych warunkw.
Zadania wykonujcego wiczenia s nastpujce:
a) okreli strumie przepywajcych gazw
g
V
&
, m
3
/s; jego wielko wyznacza si
z odczytw wskaza rotametrw (2a i 2b na rys. 2.4.2),
145
b) oznaczy stenie par rozpuszczalnika organicznego w powietrzu w czterech
punktach poboru prb (8a, 8b, 8c, 8d na rys. 2.4.2) (oznaczenia naley wykona sto-
sownie do wskazwek zawartych w poprzednim punkcie),
c) oznaczy wilgotno i temperatur warstw zoa filtracyjnego (oznaczenia nale-
y wykona stosownie do wskazwek w poprzednim punkcie).
Opracowanie wynikw
Opierajc si na danych dotyczcych wymiarw biofiltra oraz wynikach pomia-
rw, naley obliczy nastpujce wielkoci:
1. Objto pojedynczej warstwy zoa V
z
, m
3
.
2. Prdko przepywu powietrza przez zoe u
g
, m/s,

A
V
u
g
g
&
= , (2)
gdzie A oznacza pole powierzchni zoa filtracyjnego prostopade do kierunku prze-
pywu powietrza.
3. rednie obcienie zoa O
z
, g/m
3
s, rozumiane jako strumie masowy zanie-
czyszczenia dopywajcy do jednostkowej objtoci zoa w jednostce czasu

z
g p
z
V
V c
O
&
= , (3)
gdzie c
p
jest steniem rozpuszczalnika organicznego, g/m
3
, w powietrzu dopywaj-
cym do zoa filtracyjnego.
4. redni szybko biofiltracji V
r
, g/m
3
s, rozumian jako ta cz strumienia ma-
sowego zanieczyszczenia dopywajcego do jednostki objtoci zoa w jednostce
czasu, ktra zostaje unieszkodliwiona w wyniku biofiltracji

z
g k p
r
V
V c c
V
&

=
) (
, (4)
gdzie c
k
oznacza stenie rozpuszczalnika organicznego w powietrzu, g/m
3
, po przej-
ciu przez warstw materiau filtracyjnego.
Zaleno szybkoci biofiltracji V
r
od obcienia naley wyznaczy dla kadej
warstwy materiau filtracyjnego. Uzyskane wyniki trzeba przedstawi na wykresie.
5. Sprawno biofiltra przez porwnanie stenia rozpuszczalnika organicznego
w powietrzu doprowadzanym do pierwszej warstwy zoa z jego steniem opuszcza-
jcym ostatni warstw

146
% 100
=
p
k p
c
c c
. (5)
Po zakoczeniu dowiadczenia naley wyczy instalacj i rozebra biofiltr, aby
wizualnie oceni materia filtracyjny.
[1] SZKLARCZYK M., Biologiczne oczyszczanie gazw odlotowych, Wyd. Politechniki Wrocawskiej,
Wrocaw, 1991.
[2] FISCHER K., Biologische Abluftreinigung, Expert Verlag Tech. Akad., Esslingen, 1990.
[3] Biologische Abgas/Abluftreinigung-Biofilter, VDI-Berichte, 3477, 1991.

3. Oczyszczanie gazw
z zanieczyszcze pyowych
(odpylanie gazw)
3.1. Okrelanie przedziaowej skutecznoci
odpylania gazw
Wstp teoretyczny
Analiza granulometryczna [1, 2]
Aby waciwie dobra odpylacz, naley dobrze pozna parametry fizykochemiczne
zarwno oczyszczanego gazu (skad chemiczny, temperatur, wilgotno, rzeczywisty
strumie objtoci itp.), jak i pyu (skad chemiczny, gsto, oporno waciw,
palno, zdolnoci adhezyjne, skad granulometryczny). Szczeglnie istotne s wyniki
analizy granulometrycznej czstek pyu, okrelajce udzia masowy poszczeglnych
frakcji ziarnowych pyu. Z wielkoci czstek wie si bowiem skuteczno mecha-
nizmw procesu odpylania takich jak: sia grawitacji, bezwadnoci, dyfuzji, siy od-
rodkowe, elektrostatyczne, koagulacja itp.
W zalenoci od rda pochodzenia czstki stae pyu maj rozmaite regularne bd
nieregularne ksztaty. Czstki popiou lotnego, szczeglnie te powstajce podczas spala-
nia miau wglowego, maj ksztat zbliony do kuli i czsto tworz wiksze aglomeraty
wielu pojedynczych czstek. Ziarna pyu czsto przybieraj nastpujce ksztaty:
sferyczne wgiel aktywny, PCW i inne tworzywa, aerozol tlenkw elaza,
prostoktne proszek elaza, kwarcu i innych mineraw,
nieregularne odamkowe cement i tlenki glinu,

148
pytkowe (paskie) mika, grafit i sadza,
wkniste wkna tekstylne i celulozowe [3].
W zalenoci od metody pomiaru rednice ziaren o nieregularnych ksztatach okre-
laj nastpujce terminy:
rednica projekcyjna wyznaczana za pomoc mikroskopu optycznego lub elek-
tronowego, rwnowana rednicy koa o tej samej powierzchni co czstka,
rednica zastpcza wyraana jako rednica kuli o tej samej objtoci co czstka

3 / 1
=
V
d
z
, (1)
rednica sedymentacyjna (rednica Stokesa) okrelana jako rednica kuli o tej
samej gstoci i prdkoci opadania co dana czsteczka.
Analiza granulometryczna wydzielonej prbki pyu, w zalenoci od metody po-
miaru, pozwala wyznaczy liczb lub mas czstek okrelonej wielkoci. Liczb lub
mas tych czstek mona okreli jako uamek frakcyjny lub warto skumulowan
(sumaryczn). Uamek frakcyjny, okrelajcy udzia ilociowy (f
i
) lub masowy (a
i
)
danej klasy ziarnowej, mona wyznaczy z wzorw:

= =
i
i
i
i
i
i
m
m
a
n
n
f lub , (2)
gdzie:
n
i
liczba ziaren okrelonej wielkoci (i-tej klasy ziarnowej),
m
i
masa ziaren i-tej klasy ziarnowej, g.
W kadym przypadku 1 =
i
f , i analogicznie 1 =
i
a .
Warto skumulowana, odnoszca si do liczby ziaren F
j
lub A
j
, okrela liczb lub
mas ziaren o rednicach poniej grnej rednicy j-tej klasy ziarnowej:

=
=
=
=
= =
j i
i
i j
j i
i
i j
a A f F
1 1
lub . (3)
Dla n klas ziarnowych F
n
=1 oraz A
n
=1.
Analiz granulometryczn mona przeprowadzi rnymi metodami. Do najpopu-
larniejszych nale:
metoda sedymentacyjna (wedug PN-74/Z-04097.04),
metoda wywiewania,
metoda optyczna,
metoda laserowa.
Metoda sedymentacyjna polega na wyznaczeniu prdkoci opadania ziaren pyu
o okrelonych rednicach i czasu opadania tych ziaren ze znanej wysokoci w specjal-
149
nie skonstruowanej pipecie sedymentacyjnej Andreasena. Wydzielenie masy pyu po
czasie opadania okrelonym dla kadej klasy ziarnowej pozwala wyznaczy udzia
masowy i-tej klasy ziarnowej.
Stosujc metod wywiewania, oblicza si prdkoci porywania czstek pyu okre-
lonej wielkoci i ustala mas ziaren okrelonej wielkoci, wywiewanych z analizo-
wanej nawaki pyu.
Analiza optyczna umoliwia obliczenie liczby ziaren o okrelonej rednicy. Przyjmu-
jc redni rednic ziaren z okrelonej klasy ziarnowej wyliczan jako rednia arytme-
tyczna najwikszej i najmniejszej rednicy ziarna i-tej klasy, mona liczb czstek prze-
ksztaci w ich mas, jeli zaoymy, e masa czstek jest proporcjonalna do ich rednicy
w trzeciej potdze (
3
p
d ) i e wszystkie czstki maj tak sam gsto [2].
Przedziaowa skuteczno odpylania
Skuteczno odpylania jest cile zwizana z wielkoci ziaren pyu. Niezalenie
od mechanizmu odpylania pyy o wikszych rednicach bd atwiej separowane ni
czstki drobniejsze. Zdolno poszczeglnych klas ziarnowych pyu do separacji okre-
la przedziaowa (f rakcyjna) skuteczno odpylania. Przedziaowa skuteczno odpy-
lania
i
i-tej klasy ziarnowej jest to stosunek strumienia masy pyu tej frakcji
zi
m&
zatrzymanego w odpylaczu do strumienia masy pyu
wi
m& wprowadzonego do odpyla-
cza:

wi
oi wi
i
wi
zi
i
m
m m
m
m
&
& &
&
&
= = lub , (4)
gdzie
oi
m& jest strumieniem masy pyu opuszczajcego odpylacz, g/s lub kg/h,

zi oi wi
m m m & & & + = . (5)
Znajc przedziaow skuteczno odpylania i-tej frakcji oraz jej udzia masowy a
wi

w gazie wprowadzanym do odpylacza, mona wyliczy cakowit skuteczno odpy-
lania:

wi i c
a =
. (6)

150
Cz dowiadczalna
Cel wiczenia
Celem wiczenia jest wykonanie metod mikroskopow analizy ziarnowej pyu
pobranego z gazu przed i za odpylaczem, a take obliczenie udziau masowego wyty-
powanych klas ziarnowych oraz wyznaczenie przedziaowej i cakowitej skutecznoci
odpylania.
Opis aparatury [4]
J ako mikroskopu uyto optycznego konimetru firmy Carl Zeiss J ena sprzone-
go z rzutnikiem obrazu. Ukad taki powiksza okoo 500 razy, co umoliwia wy-
rane rozrnienie ziaren pyu o rednicach zastpczych 1 d m. Prbki pyu s
pobierane na rozpuszczalne membranowe filtry (np. typu Synpor) przed i za odpy-
laczem. Wycinki filtrw rozpuszcza si w odpowiednich rozpuszczalnikach, ktre
naley tak dobiera, aby nie wpyway na zmian fizykochemicznych parametrw
pyu, np. jako rozpuszczalnik popiou lotnego zazwyczaj jest stosowany cyklohek-
sanon. Tak przygotowane prbki pyu nanosi si na powierzchni szkieka konime-
tru, notujc jednoczenie, ktremu sektorowi szkieka s przyporzdkowane okre-
lone prbki (pola od 1 do 40). Gdy rozpuszczalnik odparuje, wtedy szkieko
konimetru, stanowice w tym przypadku szkieko mikroskopu, wmontowuje si w
ukad optyczny. Tak przygotowane prbki analizowanego pyu s monowarstwowe
i obraz uzyskany w wietle przechodzcym daje na ekranie rzutnika wyranie wi-
doczne poszczeglne ziarna pyu.
Otrzymany na ekranie rzutnika obraz ziaren pyu jest naoony na siatk kwadra-
tw oraz wsy o kcie rozwarcia 18
o
(rys. 3.1.1).

151

+

Rys. 3.1.1. Obraz ziaren pyu na ekranie rzutnika
Odpowiednie pokrta umoliwiaj przesuwanie obrazu w obu paszczyznach, aby
w wsach i centralnym kwadracie uzyska statystycznie redni obraz pola.
Wykonanie wiczenia
1. Zapozna si z budow i dziaaniem konimetru.
2. Umieci w ukadzie optycznym mikroskopu przygotowane wczeniej szkieko
konimetryczne z naniesionymi prbkami pyu.
3. Spord okrelonych pl wytypowa co najmniej trzy najbardziej charaktery-
styczne obrazy ziaren pyu w prbkach pobranych przed i za odpylaczem. Wykorzy-
stujc moliwo obserwacji caego pola pod mikroskopem, przesuwajc zarwno
obraz pyu, jak pooenie ,,wsw i kwadratu centralnego, wybra statystycznie prze-
citny obraz liczby ziaren pyu okrelonych frakcji.
4. Obrysowa na podoonym arkuszu papieru ksztaty ziaren pyu mieszczce si
w ,,wsach i w kwadracie centralnym.
5. Oceni wielkoci ziaren, a nastpnie za pomoc specjalnej podziaki wytypo-
wa klasy ziarnowe obejmujce ziarna o rednicach od 1 do 200 m. Zliczy liczb
ziaren w kadej klasie. Liczba ziaren pyu mieszczca si w ,,wsach stanowi 1/10
caego obserwowanego na ekranie obrazu. Przykadowe klasy ziarnowe: <2 m,
26 m, 610 m, 1025 m, 2540 m, 4080 m, 80100 m, >100 m.
Obliczenia
Liczba ziaren pyu i-tej klasy ziarnowej jest sum liczby ziaren pyu tej klasy
mieszczcych si w ,,wsach (n
s
) i pomnoon przez 10 oraz liczby ziaren pyu
mieszczcych si w kwadracie centralnym (n
k
):

ik is oi wi
n n n + =10
,
, (7)
gdzie n
wi, oi
oznacza liczb ziaren pyu i-tej klasy ziarnowej na wejciu do odpylacza
(n
wi
) i w gazie opuszczajcym odpylacz (n
oi
).
Udzia masowy pyu i-tej klasy ziarnowej oblicza si wedug wzoru:

152

=
wi
wi
wi
m
m
a , (8)
gdzie m
wi
jest mas pyu i-tej klasy wyznaczanej ze wzoru:

3
pi wi wi
d n m = , (9)
std

=
3
3
pi wi
pi wi
wi
d n
d n
a . (10)
Skuteczno przedziaow odpylania i-tej klasy ziarnowej okrela stosunek masy
pyu zatrzymanego w odpylaczu (wyraony tu jako rnica mas pyu przed i za odpy-
laczem) do masy pyu w gazie przed odpylaczem:

wi
oi wi
i
m
m m
= . (11)
Poniewa

3 3
oraz
pi oi oi pi wi wi
d n m d n m = = , (12)
wic

wi
oi wi
i
n
n n
= . (13)
Cakowita skuteczno odpylania wynosi:

wi i c
a =
. (14)
Wyniki oblicze naley przedstawi w tabeli, uwzgldniajc liczb klas ziarnowych,
graniczne rozmiary rednic czstek i-tej klasy, redni rednic ziarna w kadej klasie,
liczb ziaren w danej klasie przed i za odpylaczem wyznaczon jako warto redni
z co najmniej 3 pomiarw, mas pyu i-tej klasy przed i za odpylaczem, udzia masowy
i-tej klasy przed odpylaczem oraz przedziaow i cakowit skuteczno odpylania.
153
Literatura
[2] WARYCH J ., Oczyszczanie gazw, procesy i aparatura, WNT, Warszawa, 1998.
[3] KABSCH P., Odpylanie i odpylacze. WNT, Warszawa, 1992.
[4] KABSCH P., MELOCH H., Instrukcja nr 10 do wicze laboratoryjnych z przedmiotu oczyszczanie
gazw odlotowych Okrelenie parametrw ruchowych odpylacza pulsacyjnego, Wrocaw, 1992.
3.2. Elektrostatyczna separacja mgy olejowej
Wstp teoretyczny
dziaanie odpylaczy elektrostatycznych [1, 2]
Odpylacze elektrostatyczne elektrofiltry to jedne z najstarszych urzdze odpylaj-
cych. Ze wzgldu na du skuteczno odpylania, bardzo mae opory przepywu oraz pro-
stot budowy i eksploatacji s jednymi z najczciej stosowanych urzdze odpylajcych.
Proces elektrostatycznej separacji czstek staych i aerozolowych skada si z na-
stpujcych etapw:
elektrostatycznego adowania czstek,
przemieszczania si ich wraz ze strumieniem gazu w kierunku odmiennie naa-
dowanej elektrody,
usuwania czstek wydzielonych na tej elektrodzie.

154

Rys. 3.2.1. Zaleno natenia prdu od napicia
w odpylaczu elektrostatycznym
Proces odpylania w elektrofiltrze odbywa si w przestrzeni pomidzy dwiema elek-
trodami katod i anod, do ktrych jest przyoone napicie rzdu 20100 kV. Odpo-
wiednio wysokie napicie powoduje, e z elektrody emitujcej s wybijane elektrony,
ktre jonizuj czstki gazu. Te z kolei wskutek zderze z czstkami pyu oraz dyfuzji
jonw cz si z nimi w aglomeraty o wypadkowym adunku ujemnym i wraz ze stru-
mieniem gazu przemieszczaj si ze strefy elektrody emitujcej w kierunku elektrody
zbiorczej naadowanej dodatnio. Zderzajc si z powierzchni anody, zjonizowane czstki
trac adunek (odprowadzony do ziemi), gromadz si na jej powierzchni i w postaci
warstwy pyu zsuwaj si (pod wpywem si grawitacji lub wstrzsania anody) do za-
sobnika pyu. W przypadku usuwania aerozoli cieczy (np. mgy olejowej) nastpuje
koalescencja czstek na powierzchni elektrody i ciecz w postaci cienkiej warstewki
spywa do zbiornika. Odpylony gaz opuszcza elektrofiltr.
Proces odpylania w elektrofiltrze powinien by prowadzony w zakresie rnic po-
tencjaw powodujcych wyadowanie koronowe, czyli w obszarze lawinowej emisji
elektronw z elektrody emitujcej. Zaleno natenia prdu od napicia na elektro-
dzie emitujcej w odpylaczu elektrostatycznym przedstawiono na rys. 3.2.1.
Pocztkowo, gdy napicie jest niskie, elektroda emituje niewiele elektronw
o maej ruchliwoci. Moc prdu (tzw. prdu nasycenia) spowodowanego ich prze-
pywem pomidzy elektrodami jest wtedy maa. T faz (faz I) nazywa si niesa-
modzieln jonizacj. Dopiero gdy zostanie przekroczona warto napicia jonizacji
(U
j
), nastpuje szybkie zwikszenie prdkoci elektronw, a wic i prdu spowodo-
wanego ich przepywem, i zaczyna si jonizacja czstek gazu (faza II). Powyej
napicia U
0
rozpoczyna si lawinowa emisja elektronw i natenie prdu gwatow-
nie ronie. Liczne zderzenia elektronw powoduj ich wybicie na wysze poziomy
155
energetyczne i natychmiastowy powrt poczony z emisj kwantu promieniowania
h, co wywouje zjawisko charakterystycznego bladoniebieskiego wiece-
nia gazu, stwarzajcego wraenie korony wietlnej wok elektrody w postaci drutu.
Ta faza jest nazywana wyadowaniem koronowym i stanowi faz waciwej pracy
odpylacza. Dalsze zwikszanie napicia, powyej wartoci napicia granicznego
(U
g
), powoduje wyadowanie ukowe i gwatowny spadek natenia przepywu pr-
du. Istotnymi czynnikami, ktre wpywaj na charakterystyk prdowo-napiciow
elektrofiltru, s: ksztat elektrod emitujcych oraz odlego pomidzy nimi, odle-
go pomidzy elektrodami rnoimiennymi oraz takie parametry gazu jak: skad
chemiczny, temperatura czy wilgotno.
Elektrofiltry s odpylaczami o najwikszej skutecznoci, przekraczajcej nawet
99%. Skuteczno dziaania elektrofiltru zaley przede wszystkim od przyoonego
napicia rnicy potencjaw pomidzy elektrodami ale rwnie od wielu parame-
trw zarwno gazu, jak i separowanych czstek. I tak czsteczki o duym powinowac-
twie elektronowym, np. O
2
, Cl
2
czy SO
2
, obecne w strumieniu gazw dziaaj stabili-
zujco, zmniejszajc warto prdu koronowego. Wzrost temperatury gazw
przeciwnie zwiksza ruchliwo jonw, a wic i natenie prdu koronowego. J ed-
noczenie maleje napicie przebicia (wyadowania ukowego).
Istotnym parametrem separowanych czstek jest ich rezystywno (oporno
waciwa). Pyy o maej opornoci ( 10
3
cm) atwo oddaj adunek w pobliu
elektrody zbiorczej i dlatego mog by od niej odrywane i porywane ze strumieniem
odpylonego gazu, powodujc jego wtrne zanieczyszczenie. Do takich czstek zali-
czamy pyy materiaw, ktre s dobrymi przewodnikami, np. pyy metali czy sa-
dza. Gdy oporno jest za dua (10
10
cm), wwczas wskutek powolnego odda-
wania adunku na elektrodzie zbiorczej mog osadza si kolejne warstwy czstek
trudne do usunicia z jej powierzchni, co w konsekwencji obnia sprawno proce-
su. Najkorzystniejszy zakres opornoci waciwej czstek mieci si w granicach
10
4
10
10
cm.
Stenie pyu w gazie poniej 50 g/m
3
nie wpywa istotnie na skuteczno odpy-
lania. W przypadku wikszych ste bd znacznego udziau w pyle najdrobniej-
szych submikronowych frakcji skuteczno procesu maleje wskutek dawienia prdu
ulotu.
Oprcz parametrw gazu i pyu na skuteczno dziaania elektrofiltru istotnie
wpywa prdko przepywu gazu przez odpylacz. J eli prdkoci te s zbyt due,
to skuteczno odpylania zmniejsza si ze wzgldu na zbyt krtki czas przebywa-
nia gazu w komorze odpylania, co nie pozwala wszystkim czsteczkom dotrze do
elektrod zbiorczych. Ta cz pyu, ktra nie dotara do elektrod zbiorczych, zosta-
je porywana przez strumie odpylonego gazu, obniajc skuteczno procesu od-
pylania.

156
Cz dowiadczalna
Cel wiczenia
Celem wiczenia jest okrelenie, jak skuteczno separacji mgy olejowej zaley
od nastpujcych parametrw ruchowych elektrofiltru i oczyszczanego gazu:
prdkoci przepywu powietrza,
napicia na elektrodach,
stenia mgy olejowej w zanieczyszczonym powietrzu.
Separacja mgy olejowej z powietrza otaczajcego jest przede wszystkim zwi-
zana z obrbk metali. Podczas mechanicznej obrbki metali (toczenie, frezowanie,
piowanie, szlifowanie itp.) stosuje si chodziwa olejowe lub olejowo-wodne.
Chodziwa te w zetkniciu z gorc powierzchni obrabianego metalu bd narz-
dzia gwatownie paruj, a nastpnie wskutek schodzenia w powietrzu otaczajcym
kondensuj. Powstajcy aerozol osiada na cianach pomieszczenia, pododze, pode-
stach i innych elementach hal produkcyjnych, co grozi wypadkami. Przedostajc si
wraz z wdychanym powietrzem do puc, moe zagraa zdrowiu. J eeli obrabiarka
jest hermetyzowana, to odcigane powietrze zawierajce aerozol olejowy zostaje
wyrzucone na zewntrz, stajc si rdem emisji mgy olejowej do powietrza at-
mosferycznego. W obu przypadkach powietrze musi by oczyszczone z mgy ole-
jowej.
W warunkach laboratoryjnych mga olejowa powstaje sztucznie w urzdzeniu
przedstawionym na rys. 3.2.2.
157

Rys. 3.2.2. Schemat urzdzenia wytwarzajcego mg olejow
(opis w tekcie)
Olej podawany w formie kropli do wntrza generatora mgy opada na element
metalowy ogrzany do temperatury okoo 380
o
C i gwatownie odparowuje. We-
wntrz generatora niepalny gaz (azot lub CO
2
) podawany z butli wytwarza nadci-
nienie. Wskutek kontaktu oleju z chodnym powietrzem otaczajcym tworzy si
modelowy aerozol powietrzno-olejowy. Nadmiar oleju wykrapla si i spywa do
zbiornika.
Na rysunku 3.2.3 przedstawiono schemat elektrostatycznego separatora mgy ole-
jowej. Przewony elektrofiltr w obudowie (2) jest ustawiany w odpowiednim miejscu
za pomoc podpr (1).

158

Rys. 3.2.3. Schemat separatora mgy olejowej typu PEFO 1000 s
(opis w tekcie)
Zanieczyszczone powietrze po przejciu przez filtr siatkowy (2.1) przepywa przez
panel jonizatora stref elektrod emitujcych (2.2), a nastpnie przez stref pyto-
wych elektrod zbiorczych (2.3). Zebrana na pytach warstewka oleju spywa grawita-
cyjnie do umieszczonego pod nimi zbiornika. Po przejciu przez filtr siatkowy (2.1)
oczyszczone powietrze jest zasysane przez wentylator (3) i usuwane na zewntrz.
Elastyczny przewd wlotowy (4) umoliwia precyzyjne umieszczenie ssawy separato-
ra w danym pooeniu. Separator jest wyposaony w automat sterujcy (5), umoli-
wiajcy regulacj przyoonego do elektrod napicia.

1
5
9

Rys. 3.2.4. Schemat aparatury do pomiaru skutecznoci separacji mgy olejowej w powietrzu (opis w tekcie)

160
0
5
10
15
20
25
0 100 200 300 400 500 600 700
strumie objtoci powietrza [m3/h]
s
p
a
d
e
k

c
i
n
i
e
n
i
a

n
a

k
r
y
z
i
e

[
m
m

H
2
O
]

Rys. 3.2.5. Krzywa kalibracji kryzy pomiarowej
0
10
20
30
40
50
0 4 8 12 16 20
impulsy [x 10000]
s
t
e
n
i
e

m
g
y

o
l
e
j
o
w
e
j

[
m
g
/
m
3
]

Rys. 3.2.6. Zaleno wskaza nefelometru od stenia mgy olejowej w powietrzu
Schemat aparatury badawczej przedstawiono na rys. 3.2.4. Powietrze zanieczyszczone
wytworzonym aerozolem oleju w atmosferze CO
2
lub N
2
(1) zostaje zassane do separatora
przez przewd (14). Olej (2) jest podawany do wntrza generatora mgy (4) za pomoc
pompy perystaltycznej (3). Temperatura elementu grzejnego generatora jest regulowana
s
p
a
d
e
k

c
i
n
i
e
n
i
a

n
a

k
r
y
z
i
e

[
m
m

H
2
O
]

s
t
e
n
i
e

m
g
y

o
l
e
j
o
w
e
j

[
m
g
/
m
3
]

161
i rejestrowana (5) i (6). Aerozol oleju usuwa si w tzw. separatorze mgy olejowej PEFO
1000 s (8). Odolejone powietrze odprowadza z hali przewd (11). Umieszczona w nim
kryza miernicza (12) wraz z manometrem (13), mierzcym rnic cinie na kryzie,
umoliwia pomiar strumienia oczyszczanego powietrza. Wielko strumienia objtoci
oczyszczanego gazu reguluje przepustnica wewntrz separatora. Nastpnie odczytuje si
na kryzie mierniczej wartoci spadku cinienia i na podstawie krzywej kalibracji kryzy
okrela strumie objtoci oczyszczanego powietrza (rys. 3.2.5).
0
2
4
6
8
10
12
14
0 2 4 6 8 10
nastawy napicia na elektrodach
n
a
p
i
c
i
e

[
k
V
]
elektroda zbiorcza
elektroda ulotowa

Rys. 3.2.7. Zaleno napicia na elektrodach w funkcji nastaw na panelu sterowania
Stenie mgy olejowej w powietrzu przed (7) i za separatorem (7) mierzy si meto-
d nefelometryczn, opart na liniowej zalenoci midzy nateniem wiata rozpro-
szonego na kroplach aerozolu a liczb kropel zawartych w jednostce objtoci powietrza.
Stenie mgy reguluje si manualnie, ustalajc nadcinienie gazu inertnego
w generatorze mgy olejowej. Ze wzgldu na znaczn zmienno ste tak powstajce-
go aerozolu pomiary stenia przed i za separatorem powinny by wykonywane jedno-
czenie. Sygnay analogowe ze spektrofotometrw SPEKOL (9), analizujcych stenie
mgy olejowej w powietrzu przed i za separatorem, s prbkowane z du czstotliwo-
ci i zliczane w zadanym czasie (okoo 3 min). Uzyskane wyniki odczytywane na wy-
wietlaczu przyrzdu przetwarzajco-zliczajcego (10) stanowi graficzne caki zmien-
noci ste mgy olejowej przed i za separatorem obliczone dla tej samej podstawy
czasu. Ponadto sygnay analogowe pochodzce ze spektrofotometrw mog by reje-
strowane na dwukanaowym rejestratorze (15). Wywietlone wartoci su do bezpo-
redniego okrelenia rednich ste aerozolu oleju w powietrzu (krzywa kalibracji na
rys. 3.2.6) i w konsekwencji do oceny skutecznoci usuwania mgy olejowej.

162
Napicie na elektrodach mona regulowa, ustawiajc odpowiednie nastawy (110)
na panelu sterownika separatora. Zaleno przyoonego napicia od nastaw regulatora
Wykonanie wiczenia
Skuteczno procesu usuwania mgy olejowej z powietrza jest okrelana w zale-
noci od trzech parametrw:
a) napicia na elektrodach,
b) strumienia objtoci oczyszczanych gazw,
c) stenia mgy olejowej w powietrzu.
Aby uzyska moliwie duo informacji na podstawie minimalnej liczby dowiad-
cze, naley postpi zgodnie z teori planowania dowiadcze [4]. Ze wzgldu na
ograniczony czas wiczenia skuteczno procesu okrela si, zmieniajc badane parame-
try na dwch poziomach grnym (+) i dolnym (). Poziomami czynnikw s w tym
przypadku graniczne wartoci badanych parametrw technologicznych. Minimaln licz-
b eksperymentw n dla optymalnego planu dwupoziomowego oblicza si z wzoru:
n =
k
2 , (1)
gdzie k oznacza liczb zmiennych czynnikw eksperymentu.
J eeli podczas dowiadczenia przeprowadzanego na dwch tylko poziomach bada
si wszystkie moliwe kombinacje k czynnikw, to jest to cakowity eksperyment
czynnikowy lub plan 2
k
. Plan dowiadcze mona przedstawi w postaci tabeli (ma-
cierz eksperymentu lub macierz planowania).
Na podstawie krzywych kalibracji naley okreli zakres zmian kadego z parame-
trw. Mieszcz si one w nastpujcych granicach:
napicie na elektrodach 1012,4 kV (skuteczno procesu przy niszym napiciu
jest minimalna),
strumie oczyszczanych gazw 200600 m
3
/h,
stenie mgy olejowej 530 mg/m
3
.
Aby okreli skuteczno procesu usuwania mgy olejowej, dla kadej serii pomia-
rowej naley wyznaczy na podstawie co najmniej trzech odczytw rednie stenie
mgy olejowej w powietrzu na wlocie i wylocie z separatora.
Obliczenia
Skuteczno separacji mgy olejowej oblicza si z prostego wzoru:
% 100
0
=
w
w
c
c c
, (2)
163
gdzie c
w
i c
0
s steniami mgy olejowej (mg/m
3
) w powietrzu przed i za separato-
rem.
Uzyskane wyniki naley przedstawi w postaci macierzy eksperymentu 2
k
, przy
czym w ostatniej kolumnie umieszcza si wartoci wielkoci wyjciowej y, otrzymanej
w wyniku realizacji planu dowiadcze. Wartoci napicia na elektrodach i strumienia
objtoci gazu na obu badanych poziomach s cile okrelone. Ze wzgldu na trudno-
ci z utrzymaniem wartoci ste wejciowych mgy olejowej w poszczeglnych
seriach naley uredni je dla kadego z poziomw (z czterech wartoci dla kadego
poziomu). Opierajc si na otrzymanych wynikach, wyznacza si wspczynniki rw-
nania regresji, ktre uwzgldniaj wzajemne oddziaywanie czynnikw:
y =b
0
+b
1
x
1
+b
2
x
2
+b
3
x
3
+b
13
x
1
x
3
+b
23
x
2
x
3
+b
12
x
1
x
2
+b
123
x
1
x
2
x
3
. (3)
Wyniki trzeba przedstawi w postaci tabeli macierzy eksperymentu, rwnania re-
gresji oraz na wykresach (zaleno skutecznoci separacji mgy olejowej od kadego
z parametrw przy ustalonych wartociach dwch pozostaych). Na tej podstawie na-
ley oceni, ktry z parametrw ma najwikszy wpyw na skuteczno procesu.
Literatura
[1] J UDA J ., NOWICKI M., Urzdzenia odpylajce, PWN, Warszawa, 1979.
[2] WARYCH J ., Oczyszczanie gazw. Procesy i aparatura, WNT, Warszawa, 1998.
[3] MELOCH H., Instrukcja nr 9 do wicze laboratoryjnych z przedmiotu oczyszczanie gazw
odlotowych Elektrostatyczna separacja mgy olejowej, Wrocaw, 1992.
[4] KAFAROW W.W., Metody cybernetyki w chemii i technologii chemicznej, WNT, Warszawa, 1970.
3.3. Filtracja zapylonego gazu
przez suche warstwy porowate
3.3.1. Okrelanie waciwoci wkniny filtracyjnej
Cz teoretyczna [1, 2]
Filtry do odpylania gazw odlotowych oraz powietrza zazwyczaj s zbudowane ze spe-
cjalnie do tego celu wytworzonych materiaw filtracyjnych. Materiaemfiltracyjnymdo
odpylania gazw moe by kade ciao porowate, ktre spenia nastpujce wymagania:

164
zapewnia odpowiedni skuteczno filtracji,
charakteryzuje si moliwie niewielkimi oporami przepywu,
ma odpowiedni zdolno retencji pyu,
ma odpowiedni wytrzymao mechaniczn, termiczn i chemiczn,
jest atwo dostpne i moliwie tanie.
Najszersze zastosowanie znajduj materiay wkniste w formie tkanin, wknin,
dzianin, bibu, papierw itp. z wkien naturalnych (bawena, wena), chemicznych
(poliestry, poliamidy, polietylen i jego pochodne), szklanych, mineralnych (bazalt)
i ceramicznych (kaolin, krzemionka), metalowych (stopy elaza, niklu, miedzi, wol-
framu) oraz wglowych.
Tkanina filtracyjna charakteryzuje si typowym regularnym splotem opartym na
wtku i osnowie. Porowato (stosunek objtoci porw do objtoci caego materiau
filtracyjnego) dobrej tkaniny filtracyjnej powinna wynosi 7085%, przy czym pory
musz by moliwie mae. Przepuszczalno dla powietrza, czyli gsto strumienia
czystego powietrza przepywajcego przez tkanin przy ustalonych oporach P
0
=
200 Pa, mieci si w granicach 0,080,75 m
3
/m
2
s.
W filtrach przemysowych najczciej s stosowane wkniny filtracyjne, sporz-
dzane z pojedynczych wkien (nie przdzonych w nici jak w tkaninach) igowanych
(filce) lub w postaci prasowanych luno uoonych warstw. Odpowiednio spreparo-
wane wkniny cechuje dua porowato (przekraczajca 80%), co gwarantuje ich
du pojemno retencyjn, mas powierzchniow zblion do masy tkanin oraz dobr
przepuszczalno (od 0,1 do 0,8 m
3
/m
2
s). Podstawow zalet wknin jest stosunkowo
niewielki przyrost oporw przepywu w miar gromadzenia si pyu przy wikszych
ni dla tkanin prdkociach przepywu odpylanego gazu, a wad mniejsza wytrzy-
mao mechaniczna.
Od niedawna s podejmowane prby wytwarzania dzianin filtracyjnych. Ich masa
powierzchniowa wynosi 200300 g/m
2
, a przepuszczalno dla P
0
=200 Pa jest
wiksza ni dla tkanin i dzianin i wynosi 0,81,5 m
3
/m
2
s. Dla dzianin poliestrowych
uzyskano opory przepywu do 20% mniejsze ni dla tkanin i jednoczenie zachowano
podobn, a nawet wiksz skuteczno filtracji.
J ednym z najwaniejszych parametrw materiaw filtracyjnych jest penetracja
(przepuszczalno pyu). Badania porwnawcze skutecznoci materiaw filtracyjnych
wykonuje si dla modelowych aerozoli (pyw i mgie) o przewaajcym udziale
drobnych frakcji ziaren lub kropli. Mog to by aerozole bkitu metylenowego,
chlorku sodu o wielkoci czstek poniej 1 m, a w badaniach jakoci filtrw powie-
trza najczciej jest stosowany py kwarcowy o rednicy czstek d
p
<10 m lub mga
oleju parafinowego (d
p
<1 m). W zalenoci od celw, w jakich si je stosuje, filtry
dzieli si na wstpne (zgrubne), dokadne, bardzo dokadne oraz wysokoskuteczne (do
aerozoli koloidalnych).
Istotnym parametrem materiaw filtracyjnych jest zmiana strat cinienia w czasie
procesu filtracji. Bdzie ona zalena od wielkoci separowanych ziaren i rodzaju prze-
165
grody filtracyjnej. Dla drobnych ziaren zmienno cinienia moe mie charakter wy-
kadniczy, dla duych liniowy. Na przykad podczas separacji drobnych ziaren chlorku
amonu (d
p
=0,13,0 m) na filtrach z wkna szklanego opory przepywu zmieniaj si
liniowo w znacznym zakresie nagromadzenia pyu (do 2 Pa).
Cz dowiadczalna
Cel wiczenia
Celem wiczenia jest okrelenie najistotniejszych parametrw eksploatacyjnych
wkniny filtracyjnej, tj.:
penetracji pyu przez badan wknin w procesie separacji cile okrelonych
ziaren pyu kwarcowego,
strat cinienia w trakcie procesu dla okrelonego strumienia objtoci aerozolu.
Schemat stanowiska badawczego przedstawiono na rys. 3.3.1. Waciwoci wk-
niny filtracyjnej bada si dla wzorcowego aerozolu powietrzepy kwarcu. Z dozow-
nika (7) py kwarcowy jest przesuwany w gr szklanej rurki za pomoc mechanizmu
rubowego. Na wylocie rurki py zostaje porwany przez strumie spronego powie-
trza (8). Powstay aerozol zawiera ziarna o zrnicowanej wielkoci. Aby otrzyma
py drobno zdyspergowany (zawierajcy 9094% ziaren o rednicy poniej 2 m),
aerozol jest kierowany do cyklonu (6), gdzie nastpuje separacja ziaren pyu o wik-
szych rednicach. Ze wzgldu na wysoki koszt uzyskania pyu o wymaganej wielkoci
ziaren, w badaniach zastosowano py zawierajcy rwnie ziarna o wikszych redni-
cach. Aby aerozol powietrza by w miar jednorodny, strumie jego objtoci musi
by znacznie wikszy ni ten wymagany ze wzgldu na optymaln prdko przepy-
wu aerozolu przez badan przegrod i zaleny zarwno od skadu ziarnowego pyu,
jak i wymaganej skutecznoci separacji ziaren o wikszych rednicach w cyklonie (6).
To powoduje konieczno rozdziau strumienia. Tote gdy gaz opuci cyklon, trjnik
(10) rozdziela go na dwa strumienie. Mniejszy strumie jest kierowany na badan
przegrod filtracyjn (1) umieszczon w specjalnej oprawce (2), gdzie prdko prze-
pywu badanego aerozolu gwatownie si zmniejsza. Po przejciu przez badan prze-
grod filtracyjn gaz zostaje skierowany na filtr mierniczy z wkna szklanego (3a).
Tam nastpuje cakowite zatrzymanie ziaren pyu przechodzcych przez przegrod
(1). Drugi, znacznie wikszy, strumie aerozolu przechodzi wzdu obejcia badanej
przegrody filtra mierniczego (3b). Strumienie objtoci gazu przepywajce w obu
gaziach reguluj zawory (4), a mierz rotametry (5). Przepyw badanego aerozolu
przez ukad wymusza pompa prniowa.

166

Rys. 3.3.1. Schemat stanowiska badawczego:
1 badana przegroda filtracyjna, 2 oprawka przegrody,
3a, 3b oprawki filtrw mierniczych z wkna szklanego,
4 zawory regulacyjne strumienia gazw, 5 rotametry, 6 cyklon,
7 dozownik pyu kwarcowego, 8 doprowadzenie spronego powietrza,
9 mikromanometr, 10 trjnik
Stenie pyu w powietrzu, zatrzymanego na filtrach mierniczych z wkna
szklanego (3a i 3b), mierzy si metod grawimetryczn. Objto powietrza prze-
pywajca przez te filtry jest wyznaczana metod poredni, ktra polega na po-
miarze strumienia objtoci badanego powietrza za pomoc rotametrw (5) oraz
czasu poboru prby.
Spadek cinienia gazu na badanej przegrodzie w zalenoci od czasu filtracji mie-
rzy mikromanometr (9).
Opis wiczenia
Pomiar stenia pyu w obiegu obejcia (za pomoc filtra mierniczego 3b), ktrym
przepywa znacznie wikszy strumie objtoci badanego aerozolu, moe by bdny,
dlatego stenie pocztkowe pyu wyznacza si metod poredni. Polega ona na
167
zsumowaniu masy pyu zatrzymanego na badanej przegrodzie filtracyjnej (1) i masy
przez ni przepuszczonej i zatrzymanej na filtrze mierniczym z wkna szklanego
(3a). Strumie objtoci zapylonego powietrza przepywajcego przez badan prze-
grod zaley od optymalnej prdkoci przepywu przez ni gazu.
Wstpnie przygotowane filtry (suszone w suszarce a do uzyskania staej suchej
masy), tj. badan przegrod filtracyjn z wkniny poliestrowej oraz filtry miernicze
z wkna szklanego, naley umieci w odpowiednich oprawkach. Po sprawdzeniu
iloci pyu w dozowniku wcza si pomp prniow wymuszajc przepyw gazu
przez ukad.
Strumie objtoci aerozolu przepywajcego przez obieg obejcia reguluje si
zaworem i ustawia na poziomie gwarantujcym odpowiedni skuteczno separacji
ziaren o rednicach wikszych ni 2 m. Strumie objtoci w obiegu badanej prze-
grody filtracyjnej wylicza si, zakadajc optymaln (0,056 m/s) prdko przepywu
gazu przez ni. Po wyregulowaniu strumieni w obu gaziach naley wczy system
dozowania pyu.
Przeprowadza si seri trzech pomiarw. Czas pomiaru w kadej serii wynosi 40
minut. Straty cinienia na przegrodzie filtracyjnej odczytuje si co 5 minut podczas
kadej serii pomiarowej.
Obliczenia
Strumie objtoci V
&
(m
3
/s) aerozolu przepuszczanego przez badan przegrod
wylicza si z prostego wzoru:

g
w A V =
&
, (1)
gdzie:
A powierzchnia badanej przegrody filtracyjnej, m
2
,
g
w prdko przepywu gazu przez przegrod: tu
g
w =0,056 m/s.
Przepuszczalno D badanej wkniny okrela si na podstawie pomiarw grawi-
metrycznych ze wzoru:

1
2
m
m
D
= , (2)
gdzie:

m
1
suma mas pyu zgromadzonego na badanej przegrodzie filtracyjnej
i w filtrze mierniczym 3a, wyliczona z przyrostu masy filtrw (po ponownym
wysuszeniu), g,

m
2
przyrost masy pyu na filtrze mierniczym 3a za badan przegrod, g.

168
Przepuszczalno porwnawcz (D
p
), czyli tak warto przepuszczalnoci, jak
mona porwna do maksymalnej przepuszczalnoci dla danej kategorii zastosowa,
oblicza si ze wzoru:
2 + =
a p
D D , (3)
gdzie:
D
a
rednia arytmetyczna z trzech pomiarw,
odchylenie standardowe.
Opracowanie wynikw
Porwnawcza przepuszczalno pyu podana w tabeli 3.3.1 umoliwi zaszerego-
wanie badanego materiau filtracyjnego do okrelonej kategorii zastosowa.
Tabela 3.3.1. Kategoria zastosowa materiaw filtracyjnych
Kategoria
zastosowa

Cel zastosowania
Maksymalna
przepuszczalno
porwnawcza pyu
U Separacja pyu, gdy jego stenie w oczyszczonym gazie
moe przekracza 1 mg/m
3

5%
S Separacja pyu, gdy jego stenie w oczyszczonym gazie
moe przekracza 0,1 mg/m
3

1%
G Separacja pyu, gdy jego stenie w oczyszczonym gazie
nie moe przekracza 0,1 mg/m
3

0,5%
C Separacja pyw rakotwrczych 0,1%
Na wykresach naley zobrazowa zmiany strat cinienia w czasie procesu filtracji
(dla kadej serii pomiarowej).
Literatura
[1] KABSCH P., Odpylanie i odpylacze, WNT, Warszawa, 1992.
[2] J UDA J ., Nowicki M., Urzdzenia odpylajce, PWN, Warszawa, 1979.
gazw odlotowych Badania wasnoci wkniny filtracyjnej, Politechnika Wrocawska, Wrocaw,
1992.
169
3.3.2. Okrelenie parametrw ruchowych
filtracyjnego odpylacza pulsacyjnego
Wstp teoretyczny
Zasada dziaania odpylaczy filtracyjnych [1]
Filtracja gazu przez suche warstwy porowate jest procesem zmiennym w czasie. Jego
istot stanowi zatrzymywanie ziaren pyu wewntrz warstwy filtracyjnej i na jej po-
wierzchni, oddzielenie ich od tej warstwy i zagospodarowanie. Podczas przepywu gazu
czstki pyu mog zderza si z elementami filtracyjnymi w wyniku dyfuzji, bezwadno-
ci, zaczepienia o element przy jego opywie, grawitacyjnego opadania czy oddziaywa-
nia si elektrostatycznych. Najwiksze z ziaren, pokonujce odlegoci midzy elemen-
tami filtracyjnymi, mog si na nich zatrzymywa jak na sicie (tzw. efekt sitowy).
Z upywem czasu ziarna pozostajce na powierzchni tych elementw w wyniku dziaa-
nia si spjnoci midzy nimi a elementami filtracyjnymi zaczynaj tworzy warstw
oddzielonego pyu, co oznacza, e py w warstwie ulega koagulacji. W efekcie osadzania
si ziaren pyu na powierzchniach elementw filtracyjnych odlegoci midzy nimi
zmniejszaj si i rosn opory przepywu gazu w warstwie.
Gdy proces przedua si, wwczas na powierzchni pierwotnej warstwy filtracyj-
nej zaczyna si tworzy warstwa wtrna placek filtracyjny. Placek filtracyjny skada
si z ziaren pyu znacznie mniejszych od elementw filtracyjnych, co powoduje, e
opory przepywu zwikszaj si, ale jednoczenie wzrasta skuteczno filtracji. Zmia-
ny te przedstawiono na rys. 3.3.2.

Rys. 3.3.2. Zmiany skutecznoci filtracji i oporw przepywu gazu P
w zalenoci od czasu trwania procesu filtracji,
w wyniku zmian struktury warstwy porowatej

170
Sposb, w jaki gromadzi si py wewntrz warstwy filtracyjnej i na jej po-
wierzchni, zaley od waciwoci zarwno tej warstwy, jak i separowanego pyu.
Szczeglne znaczenie maj tu siy adhezji (spjnoci pocze ziaren pyu z elemen-
tem filtracyjnym) i siy kohezji (spjnoci wewntrznej warstwy nagromadzonego
pyu).
Przeduajcy si czas filtracji (przy staym strumieniu odpylanych gazw) prowa-
dziby nieuchronnie do nadmiernego zwikszenia oporw przepywu i przebicia war-
stwy filtracyjnej, a nawet rozerwania elementu filtracyjnego. Aby do tego nie dopu-
ci, naley wymienia elementy filtracyjne lub okresowo usuwa warstw pyu
nagromadzonego na ich powierzchniach. W przypadku wkninowych przegrd filtra-
cyjnych okresow regeneracj, ktra ma pokona siy spjnoci i oderwa py od war-
stwy filtracyjnej, mona przeprowadzi nastpujco:
kruszy warstwy pyu przez przemieszczanie wzgldem siebie elementw filtra-
cyjnych,
wprawi w ruch i gwatownie hamowa warstwy filtracyjne, tak aby sia hamo-
wania pokonaa siy spjnoci i py mg oderwa si od warstwy,
stosowa zwrotny przepyw gazw (rewersja gazu), uatwiajcy oderwanie si
placka filtracyjnego i czciowe wywiewanie ziaren z wntrza warstwy.
Gdy warstwa placka filtracyjnego skruszeje, odrywa si on od przegrody i opada
do zasobnika pyu. Czas filtracji midzy regeneracjami filtra, w zalenoci od stenia
pyu w gazie i jego skadu granulometrycznego, wynosi od kilku do kilkudziesiciu
minut, czas regeneracji natomiast trwa dziesite czci sekundy.
Zastosowanie podczas filtracji wknin filtracyjnych przyczynio si do opracowa-
nia systemu regeneracji pulsacyjnej. Filtry dziaajce na tej zasadzie nazwano filtrami
pulsacyjnymi. Worek filtracyjny jest nacignity na szkielet (kosz) metalowy. Gaz w
czasie filtracji przepywa od zewntrznej powierzchni filtra do wntrza. Regeneracj
worka umoliwia przepyw przez dysz spronego powietrza w postaci pojedynczego
impulsu, trwajcego uamek sekundy. Wypyw tego powietrza reguluje zawr elek-
tromagnetyczny. Strumie spronego powietrza zasysa oczyszczony gaz przez dysz
Venturiego i oba strumienie wpywaj do worka, wytwarzajc w nim nadcinienie,
powodujce zwrotny przepyw gazu. Efekt ten oraz odksztacenie materiau filtracyj-
nego powoduj skruszenie warstw filtracyjnych, ktre grawitacyjnie opadaj do za-
sobnika pyu.
Na skal przemysow proces filtracji jest zwykle prowadzony w warunkach sta-
ego strumienia odpylanych gazw i ustalonej prdkoci ich napywu. Aby przebiega
on prawidowo, naley okreli wielko powierzchni filtracji, wynikajc z gstoci
strumienia filtracji q
f
(definiowan rwnie jako gazowe obcienie filtra). Gsto
strumienia filtracji, wyraana w m/s lub cm/s, zaley od wielkoci strumienia objtoci
odpylanego gazu, odniesionej do powierzchni filtracyjnej, oraz od parametrw odpy-
lanych gazw i waciwoci przegrody filtracyjnej. Warto q
f
powinna male
w przypadku mniejszych rednic ziaren pyu, wikszych ste pyu w gazie, wikszej
171
wilgotnoci gazu oraz wikszego oporu hydraulicznego przegrody. Optymalizujc
prdko filtracji, naley uwzgldni kryteria ekonomiczne ze wzrostem q
f
malej
gabaryty urzdzenia, ale jednoczenie rosn opory przepywu gazu, co wymaga
zwikszonych nakadw energii na jego przepyw i skraca czas eksploatacji filtra.
W pocztkowej fazie filtracji, gdy warstwy filtracyjne s czyste , bo nie oboone
pyem, straty cinienia w warstwie p
0
zale wycznie od struktury warstw filtra-
cyjnych i warunkw przepywu gazw. Zmienno strat cinienia podczas nieustalonej
fazy procesu filtracji p
t
= f(t) jest zwizana z dodatkowymi oporami, jakie powoduje
gromadzenie si pyu wewntrz warstwy filtracyjnej, a pniej rwnie na powierzch-
ni napywowej filtra. Charakter tych zmian zaley od retencji pyu, a wic od szeroko
rozumianych waciwoci warstwy filtracyjnej, separowanego pyu i warunkw pro-
wadzenia filtracji
Pomiar cakowitej skutecznoci odpylania [1, 2]
Cakowit skuteczno odpylania okrela strumie masy pyu
z
m& zatrzymanego
w odpylaczu odniesiony do strumienia masy pyu
w
m& wprowadzonego do odpylacza,
czyli unosu U. Wylicza si j ze wzoru:

w
c
c
m
m
&
&
= . (1)
Praktycznie cakowit skuteczno odpylacza wylicza si z wartoci unosu U
i emisji E, czyli strumienia masy pyu w gazie opuszczajcym odpylacz:

U
E U
c
= . (2)
Wartoci unosu i emisji oblicza si z nastpujcych wzorw:

g pw
V S U
&
= , (3)

g po
V S E
&
= , (4)
gdzie:
S
pw
i S
po
stenie pyu w gazie na wlocie i wylocie odpylacza, g/m
3
,
g
V
&
strumie objtoci gazu, m
3
/s, przy czym wszystkie wielkoci odnosz si do
warunkw rzeczywistych lub, po przeliczeniu, do warunkw normalnych.
Stenie pyu w gazie mierzy si metod grawimetryczn, co oznacza pomiar masy
pyu wyseparowanego na pomiarowych filtrach (najczciej z wkna szklanego)
i odniesienie jej do objtoci gazu przepuszczonego przez te filtry [3]. Zapylony gaz

172
z przewodu czy komina pobieraj sondy pomiarowe rnorodnej konstrukcji w wa-
runkach izokinetycznych (prdko gazu na wlocie do sondy powinna by rwna
prdkoci gazu w przewodzie lub do 20% wiksza) [4]. Objto gazu przepuszczone-
go przez filtr mierniczy mona mierzy bezporednio za pomoc gazomierza lub po-
rednio przez pomiar strumienia gazu (natenia przepywu), np. rotametrem,
i czasu poboru prby.
Cakowity strumie objtoci gazu przepywajcy przez odpylacz wyznacza si
porednio z wartoci zmierzonego cinienia dynamicznego gazu i powierzchni prze-
kroju pomiarowego przewodu [3]. Dla przewodw o maych przekrojach strumie
objtoci gazu moemy wyznaczy ze spadku cinienia na kryzie pomiarowej wedug
przygotowanej krzywej kalibracji kryzy.
Cz dowiadczalna
Cel wiczenia
Celem wiczenia jest okrelenie, jak parametry ruchowe pojedynczego elementu
odpylacza filtracyjnego, takie jak strumie odpylanych gazw i opory hydrauliczne
przegrody filtracyjnej, wpywaj na cakowit skuteczno filtracji. Parametry te
zmieniaj si w czasie cyklu filtracji midzy kolejnymi rewersjami.
Opis stanowiska badawczego
Schemat stanowiska badawczego przedstawiono na rys. 3.3.3 [5]. Powietrze z hali
laboratoryjnej jest mieszane z pyem podawanym przez dozownik (11). Uzyskany
w ten sposb modelowy aerozol powietrzno-pyowy wprowadza si krcem (19) do
filtra pulsacyjnego. Skada si on z cylindrycznej obudowy (25), doprowadzenia spr-
onego powietrza (26), dyszy Lavala (24), pyty rozdzielczej (23), cylindrycznej prze-
grody (22), kosza metalowego wraz z nacignitym na workiem z filtracyjnej wk-
niny poliestrowej (21), krca odcieniowego (20), krca doprowadzajcego
zapylony gaz (19), kroca odprowadzajcego odpylony gaz (1) oraz leja zsypowego
(18) poczonego z zasobnikiem pyu (17). Zapylony gaz podczas filtracji wpywa do
cylindrycznej przegrody (22), a nastpnie przepywa przez przegrod filtracyjn (21)
oraz dysz (24). Nastpnie oczyszczony gaz przez krciec (1), dwa szeregowo po-
czone wentylatory promieniowe (16) oraz wyrzutni (6) jest usuwany na zewntrz
hali. Na przegrodzie filtracyjnej stopniowo zbiera si py, powodujc zmniejszanie si
strumienia objtoci oczyszczanego powietrza oraz zwikszenie oporw przepywu.
W cile okrelonych odstpach czasu przegroda filtracyjna automatycznie regeneruje
si. Wcznik czasowy otwiera zawr elektromagnetyczny (3), umoliwiajc dopyw
spronego powietrza ze sprarki (10) do krca (26). Otwarcie zaworu (3) powo-

1
7
3

Rys. 3.3.3. Schemat stanowiska badawczego do okrelania wpywu parametrw ruchowych filtra pulsacyjnego na jego skuteczno

174
duje jednoczenie dopyw spronego powietrza do zaworu (2) wyposaonego w si-
ownik pneumatyczny. Otwarcie zaworu (2) umoliwia chwilowy odpyw nie oczysz-
czonego powietrza krcem odcieniowym (20), a w tym czasie przegroda filtracyjna
zostaje zgregenerowana powietrzem rewersyjnym. W przypadku pojedynczego ele-
mentu filtracyjnego taki obieg powietrza jest niezbdny. W duych filtrach wielosek-
cyjnych mona wyczy sekcje aktualnie regenerowane i skierowa odpylany gaz do
sekcji pracujcych. Py usunity podczas regeneracji filtra opada grawitacyjnie przez
lej zsypowy do zasobnika pyu (17). Prac filtra kontroluje specjalnie skonstruowany
sterownik. Podczenie sterownika powoduje uruchomienie wentylatorw (16) po-
czonych szeregowo. Cay ukad filtracyjny znajduje si po stronie ssawnej wentylato-
rw. Grna skala sterownika umoliwia regulacj czasu rewersji gazu (w milisekun-
dach), a dolna regulacj czasu filtracji pomidzy kolejnymi rewersjami z
kasowaniem lub bez kasowania nastawionego czasu filtracji.
Strumie objtoci odpylanego powietrza reguluje przepustnica (5), a mierzy si
go jako rnic cinie na kryzie pomiarowej (4). Rnica cinie przekazanych do
przetwornika cinienia (8) za pomoc przewodw cinieniowych (27) odczyt
w pooeniu 3 jest rejestrowana na rejestratorze (9) (linia niebieska). Krzyw kali-
bracji kryzy pomiarowej przedstawiono na rys. 3.3.4.
Opory hydrauliczne na przegrodzie filtracyjnej s mierzone jako rnica cinie
statycznych w przewodzie doprowadzajcym (19) i odprowadzajcym (1) odpylane
powietrze. Impulsy cinie s rwnie przekazywane przewodami impulsowymi (7)
do przetwornika (8) i rejestratora (9). Cinienie statyczne gazu przed filtrem odczytuje
si na na przetworniku w pozycji 1, za filtrem w pozycji 2. Rejestrator pokazuje
rnic tych cinie (linia czerwona).
Optymalna prdko filtracji powietrza zapylonego popioem lotnym przez wk-
niny poliestrowe wynosi okoo 3 cm/s. Aby okreli optymalny strumie odpylanego
gazu, naley zmierzy powierzchni filtracji (worka filtracyjnego). Pomiary cakowi-
tej skutecznoci odpylacza wykonuje si dla rnych wartoci strumienia objtoci
gazu:
a) jeden dla strumienia gazu mniejszego od wartoci optymalnej,
b) jeden dla wartoci optymalnej strumienia,
c) trzy dla wzrastajcych (powyej optymalnej) wartoci strumienia objtoci gazu
maksymalnie do 200 m
3
/h, przy czym dla najwikszego strumienia objtoci wyko-
nuje si dwa pomiary jeden tu po rewersji i nastpny przed kolejn rewersj gazu.
Przed uruchomieniem ukadu filtracyjnego naley ustawi czas rewersji na opty-
malnym poziomie 140 ms. Czas filtracji pomidzy rewersjami w warunkach wykony-
wania wiczenia zaley przede wszystkim od czasu poboru prb powietrza (okoo
2 minut +czas wymiany filtrw pomiarowych z wkna szklanego) w celu okrelenia
175
stenia pyu w gazie przed i za filtrem. Proponowany czas filtracji pomidzy kolej-
nymi rewersjami, ustawiany na dolnej skali sterownika, wynosi 310 s. Ostatnia seria
pomiarowa wymaga wyduenia czasu pracy filtra pomidzy rewersjami gazu do oko-
o 10 min.
Kolejno wykonywanych czynnoci:
a) ustawienie na sterowniku czasu rewersji i czasu pracy filtra pomidzy rewer-
sjami,
b) obliczenie optymalnego strumienia objtoci odpylanego powietrza,
c) uruchomienie sprarki umoliwiajcej przygotowanie aerozolu powietrzno-
pyowego i rewersj gazu,
d) uruchomienie ukadu filtracyjnego (wczenie sterownika),
e) uruchomienie ukadu podawania pyu do powietrza na wlocie do filtra,
f) ustawienie strumienia odpylanego gazu na danym poziomie,
g) zaoenie filtrw mierniczych z wkna szklanego, umoliwiajcych pobr prb
pyu z gazu przed i za odpylaczem (15), do specjalnych oprawek (14),
h) uruchomienie pompy prniowej (12) umoliwiajcej pobr prb pyu
z gazu, wyregulowanie strumienia gazu przepywajcego przez filtry miernicze za
pomoc rotametrw (13) i jednoczenie wczenie stopera mierzcego czas poboru
prb,
i) ledzenie zmian oporw hydraulicznych przegrody filtracyjnej i strumienia obj-
toci odpylanego powietrza w czasie trwania filtracji (w miar zwikszania si grubo-
ci placka filtracyjnego) na rejestratorze (9),
j) powtrzenie poboru prb pyu z odpylanego powietrza dla wszystkich wytypo-
wanych strumieni objtoci gazu.
W czasie pomiarw naley kontrolowa poziom pyu w dozowniku.
Obliczenia
Optymalny strumie objtoci odpylanego gazu (m
3
/s) oblicza si wedug wzoru:

f g
q A V =
&
, (5)
gdzie:
A powierzchnia worka filtracyjnego, m
2
,
q
f
optymalna gsto strumienia filtracji (prdko filtracji), m/s, q
f
=0,03 m/s.
Stenie pyu w gazie przed (S
pw
) i za (S
po
) filtrem (g/m
3
) wyznacza si z rwnania:

gm
o pw
o pw
V
m
S
,
,
= , (6)
gdzie:

176
m
pw,o
masa pyu (g) zgromadzona na filtrze mierniczym przed (m
pw
) i za (m
po
)
odpylaczem, wynikajca z rnicy masy filtra mierniczego przed i po poborze prb;
V
gm
objto zapylonego powietrza przepuszczonego przez filtry miernicze,
wyznaczona na podstawie wskaza rotametrw i czasu poboru prb.
0
20
40
60
80
100
120
140
160
180
200
0 50 100 150 200 250 300
Strumie odpylanych gazw, m3/h
m
m

C
C
l
4

Rys. 3.3.4. Krzywa kalibracji kryzy pomiarowej
Cakowita skuteczno filtracji na worku filtracyjnym wynosi:

U
E U
c
= , (7)
gdzie:
U unos, czyli strumie masy pyu na wlocie do odpylacza, g/s,
E emisja, czyli strumie masy pyu na wylocie z odpylacza, g/s.
Wartoci unosu i emisji oblicza si z wzorw:

g pw
V S U
&
= , (8)
177

g po
V S E
&
= , (9)
gdzie:
S
pw,o
stenia pyu w powietrzu przed i za odpylaczem wyznaczone z wzoru (6),
g
V
&

strumie objtoci odpylanego powietrza okrelany na podstawie krzywej
kalibracji kryzy, m
3
/s.
Wyniki pomiarw cakowitej skutecznoci filtracji dla wytypowanych strumieni
objtoci odpylanego powietrza naley zestawi w tabeli. W tabelach pomocniczych
przedstawia si wyniki pomiarw masy filtrw mierniczych, masy pyu zebranego na
tych filtrach, wielkoci objtoci powietrza przepuszczonego przez filtry miernicze
oraz stenia pyu w powietrzu przed i za odpylaczem.
Naley opisa, jak proces odpylania (zmiany oporw przepywu gazu i strumienia
jego objtoci) przebiega w czasie, co jest zarejestrowane na tamie rejestratora,
a nastpnie przedstawi wnioski wynikajce z uzyskanych wynikw.
Literatura
[3] Norma PN-Z-04030-7 z 7.12.1994
gazw odlotowych Okrelenie parametrw ruchowych odpylacza pulsacyjnego, Wrocaw, 1992.

4. Kombinowane metody
oczyszczania gazw
Wykaz waniejszych oznacze
A wspczynnik psychrometryczny,
H staa Henryego, Pa,
M masa czsteczkowa, kg/kmol,
P cinienie, Pa,
P spadek cinienia, Pa,
S stenie, g/m
3
,
T temperatura, K,
T rnica temperatury termometru suchego i mokrego, K,
V
&
strumie objtoci, m
3
/s,
c
p
ciepo waciwe, kJ /kg K,
k wspczynnik nadmiaru stechiometrycznego,
m& strumie masowy, g/s,
r udzia,
w prdko, m/s,
x zawarto wilgoci w spalinach, kg H
2
O/kg s.s.,
wilgotno wzgldna spalin, %,
gsto, kg/m
3
,
skuteczno oczyszczania, %.

178
4.1. Jednoczesne odpylanie, odsiarczanie
i odazotowanie spalin w filtrze tkaninowym
Cz teoretyczna
Wprowadzenie
Na skal przemysow najczciej oczyszcza si spaliny w oddzielnych instala-
cjach, sucych do odpylania, odsiarczania i (rzadziej) odazotowania. Odpylanie jest
prowadzone gwnie metodami suchymi, najczciej z wykorzystaniem siy odrod-
kowej (cyklony), procesu filtracji (filtry tkaninowe) i oddziaywa elektrostatycznych
(elektrofiltry). Do oczyszczania spalin z zanieczyszcze gazowych stosuje si standar-
dowo mokre lub psuche chemisorpcyjne metody ich odsiarczania, ktre czy si z
tzw. pierwotnymi metodami ograniczania emisji tlenkw azotu lub z kosztownymi
metodami selektywnej redukcji katalitycznej tlenkw azotu amoniakiem do azotu
elementarnego i wody. Taki sposb usuwania obu tych zanieczyszcze jest drogi z uwa-
gi na stosowanie oddzielnych aparatw oraz wysoki koszt i krtk ywotno katalizato-
ra, zwaszcza w przypadku oczyszczania spalin z kotw opalanych wglem. W Polsce
emisj tlenkw azotu ogranicza si niemal wycznie za pomoc metod pierwotnych,
ktrych skuteczno nie zawsze jest wystarczajca. Ponadto mog one obnia wydaj-
no kota, a zwiksza zarwno emisj tlenku wgla, wglowodorw, koksiku i sadzy,
jak i udzia czci palnych w ulu.
Nie ma dzi adnych wtpliwoci, e w bliskiej przyszoci do oczyszczania gazw
spalinowych bd stosowane technologie rwnoczesnego usuwania zanieczyszcze ga-
zowych i pyowych w tych samych aparatach. Jedn z bardziej interesujcych metod tego
typu jest technologia rwnoczesnego odpylania, odsiarczania i odazotowania spalin z
wykorzystaniem uaktywnionej warstwy filtracyjnej i silnego utleniacza [13]. W ogl-
nym za-
rysie polega ona na skondycjonowaniu spalin, utlenieniu tlenku azotu, a nastpnie che-
misorpcji tlenkw siarki i azotu (jak rwnie innych gazw kwanych zawartych
w spalinach) na placku filtracyjnym uaktywnionym wapnem hydratyzowanym. Pre-
zentowana metoda stanowi rozwinicie opracowanej w Instytucie Inynierii Ochrony
rodowiska Politechniki Wrocawskiej quasi-suchej metody rwnoczesnego odpylania
i odsiarczania spalin [46].
Gwn zalet tej metody s stosunkowo niskie koszty inwestycyjne, brak ciekw
oraz sucha posta produktu oczyszczania spalin. Umoliwia te ona wykorzystanie
reagentw (w tym rwnie zawartych w popiele lotnym). Pewn niedogodnoci me-
tody jest otrzymanie pozbawionego cech handlowych produktu oczyszczania spalin,
179
ktry musi by skadowany w warunkach wykluczajcych jego kontakt z wodami
podziemnymi i powierzchniowymi.
Uwarunkowania chemiczne procesu absorpcji NO
x
Zdolnoci sorpcyjne uaktywnionego wilgoci i wapnem hydratyzowanym placka
filtracyjnego mog zosta wykorzystane do chemisorpcji zanieczyszcze gazowych
pod warunkiem, e maj kwany charakter oraz e dobrze rozpuszczaj si w wodzie.
J ak wiadomo, tlenek azotu, ktry stanowi ponad 90% sumy tlenkw azotu zawartych
w spalinach, jest substancj stosunkowo biern chemicznie. W przeciwiestwie do
wyszych tlenkw tego pierwiastka nie naley do tzw. gazw kwanych i trudno roz-
puszcza si w wodzie (tabela 4.1.1). Dla porwnania pod tabel podano warto staej
Henryego dla SO
2
wzgldem wody w temperaturze 298 K.
Tabela 4.1.1. Wartoci staej Henryego (H) dla rnych zwizkw azotu wzgldem wody (298 K)
Zwizek chemiczny N
2
NO NO
2
N
2
O
4
HNO
2
HNO
3

Stopie utlenienia 0 +2 +4 +4 +3 +5
H [MPa] 8752 2907 11,447 0,072 0,002 0,0000005
(H
SO
2
=4,46 MPa).
O efektywnoci procesu odazotowania spalin metod absorpcji w roztworach
wodnych decyduje forma chemiczna wystpujcych w spalinach zwizkw azotu ci-
le zwizana ze stopniem jego utlenienia. Utlenianie tlenku azotu tlenem z powietrza
przebiega bardzo wolno i w warunkach technologicznych oczyszczania spalin moe
by pominite. Aby absorpcja NO
x
bya efektywna, niezbdne jest zatem zastosowanie
skutecznego utleniacza NO celem jego przemiany przynajmniej do NO
2
. Przyjmuje
si, e jeli stosunek NO do NO
2
wynosi 0,5, to mieszanin tych tlenkw mona trak-
towa jak trjtlenek azotu (N
2
O
3
), ktry ze zwizkami alkalicznymi tworzy odpo-
wiedni sl.
Analizujc metody utleniania NO w spalinach, naley mie na uwadze, e niektre
z nich stwarzaj niebezpieczestwo wtrnego zanieczyszczenia rodowiska, zarwno
pogarszajc jako odpadw, jak i generujc wtrne skaenie powietrza. Mog te one
stanowi zagroenie dla zdrowia obsugi. Zarwno z tych wzgldw, jak rwnie
z uwagi na wysoki koszt niektrych utleniaczy nie powinny by stosowane takie rod-
ki utleniajce jak: sole miedzi, niklu i kobaltu, dwuchromian potasowy, kwas chro-
mowy, podchloryn wapniowy, piciotlenek wanadu, chlor, chloryn sodu, dwutlenek
chloru, ty fosfor, kwasy nadtlenowe. Spord tych substancji do najbardziej nie-
bezpiecznych naley toksyczny i wybuchowy, zwaszcza w obecnoci wgla, dwutle-
nek chloru (wydzielajcy si rwnie w przypadku zastosowania chlorynu sodu

180
w temperaturze powyej 44
C), ty fosfor rodek toksyczny, atwo palny i koro-

zyjny, oraz zwizki chromu 6-wartociowego, ktre atwo przenikaj przez bony
biologiczne, uszkadzajc skr, ukad oddechowy i pokarmowy oraz dziaajc rako-
twrczo. Nie zaleca si rwnie stosowania kwasw nadtlenowych z powodu ich ma-
ej trwaoci (rozkad tych zwizkw jest katalizowany m.in. przez popi lotny)
i niebezpieczestwa pojawienia si par kwasw karboksylowych w spalinach.
Stosunkowo bezpieczne ekologicznie (pod warunkiem penego przereagowania),
wzgldnie tanie oraz proste i skuteczne, zwaszcza dla maych ste NO, jest utlenie-
nie ozonem tlenku azotu w fazie gazowej. Na pene utlenienie 1 mola NO (tj. do pi-
ciotlenku azotu) potrzeba 1,5 mola O
3
:
2NO +3O
3
=N
2
O
5
+3O
2
. (1)
W warunkach oczyszczania spalin dominuje jednak stosunkowo szybka reakcja:
NO +O
3
NO
2
+O
2
. (2)
J eli NO utlenia si do N
2
O
5
w obecnoci wody, to kocowym produktem reakcji
jest kwas azotowy, ktry powstaje zgodnie z reakcj:
N
2
O
5
+H
2
O =2HNO
3
. (3)
Charakterystyka procesu
Metoda [7] polega na schodzeniu i nawileniu spalin, utlenieniu tlenku azotu
w fazie gazowej do wyszych form oraz chemisorpcji tlenkw siarki, tlenkw azotu

181

Rys.4.1.1. Schemat ideowy suchej metody rwnoczesnego odsiarczania,
odazotowania i odpylania spalin
i innych kwanych skadnikw spalin na warstwie filtracyjnej, utworzonej z wytrco-
nego ze spalin popiou lotnego i dodawanego z zewntrz wapna hydratyzowanego.
Procesy chemiczne i mechaniczne na przegrodzie filtracyjnej przebiegaj efektywnie
i bezawaryjnie tylko wtedy, gdy spaliny s tak skondycjonowane, e wewntrz poro-
watej struktury ziaren sorbentu i popiou lotnego nastpuje kondensacja kapilarna pary
wodnej i jednoczenie zewntrzna powierzchnia tych ziaren pozostaje wystarczajco
sucha, nie utrudniajc regeneracji przegrody filtracyjnej. Podstawowym urzdzeniem
do oczyszczania gazw t metod jest filtr workowy.
Istot metody jest wprowadzenie do nawilonych spalin silnego utleniacza, na
przykad ozonu. Utlenia on tlenek azotu gwnie do dwutlenku azotu, bdcego
w przeciwiestwie do NO gazem kwanym, dobrze rozpuszczalnym w wodzie. Po-
zwala to usun jednoczenie tlenki azotu i tlenki siarki oraz inne zanieczyszczenia
kwane za pomoc tego samego sorbentu, ktrego nie trzeba dodatkowo aktywowa,
co jest konieczne w metodzie firmy Niro-Atomizer [8]. Wypukiwane z porowatej
warstwy filtracyjnej alkalia reaguj z kwanymi skadnikami spalin, dajc w efekcie
stay produkt reakcji w postaci suchego proszku. Schemat ideowy omawianej metody
oczyszczania spalin przedstawiono na rys. 4.1.1.
Do strumienia spalin, ktre wentylator (4) wywiewa z kota (1), wtryskuje si wo-
d w postaci drobno rozpylonych kropel, wprowadza si ozon wytworzony w ozona-
torze (2) oraz odmierza si ze zbiornika (6) dozownikiem (7) hydratyzowane wapno
w postaci pylistej. Tak spreparowane spaliny kieruje si do filtra workowego (3),
gdzie zachodzi sorpcja gazowych zanieczyszcze kwanych, zwaszcza tlenkw siarki

182
i azotu. Stae produkty reakcji wraz z popioem lotnym i nieprzereagowanym sorben-
tem wytrcaj si na przegrodzie filtracyjnej i mog by czciowo zawracane do pro-
cesu. Oczyszczone spaliny, ktre mona podgrza, zostaj przez komin (5) wyprowa-
dzone do atmosfery.
Cz dowiadczalna
Cel i zakres wiczenia
Celem wiczenia jest zbadanie efektywnoci odsiarczania i odazotowania spalin
kotowych w modelowej instalacji (rys. 4.1.2) podczonej do czopucha kota rusz-
towego opalanego wglem kamiennym. Poniewa intensywno oczyszczania spa-
lin t metod zaley m.in. od ich wilgotnoci i temperatury oraz iloci dozowanych
reagentw, tj. ozonu i wapna hydratyzowanego, szczegowymi celami wiczenia
s:
a) zbadanie zalenoci midzy skutecznoci odsiarczania spalin a nadmiarem
stechiometrycznym dozowanego sorbentu wapniowego dla ustalonej wilgotnoci
i temperatury spalin oraz ustalonej iloci dozowanego utleniacza,
b) zbadanie zalenoci midzy skutecznoci odsiarczania spalin a ich wilgotno-
ci wzgldn w ustalonej temperaturze spalin oraz dla ustalonej iloci dozowanego
utleniacza i wapna hydratyzowanego,
c) zbadanie zalenoci midzy skutecznoci odazotowania spalin a nadmiarem
stechiometrycznym dozowanego utleniacza dla ustalonej wilgotnoci i temperatury
spalin oraz ustalonej iloci dozowanego wapna hydratyzowanego,
d) zbadanie zalenoci midzy skutecznoci odsiarczania i odazotowania spalin
a temperatur, w jakiej przebiegaj te procesy; pozostae parametry s ustalone.
Zakres bada dla danej grupy wiczeniowej ustala prowadzcy bezporednio przed
wiczeniem.
W trakcie bada naley kontrolowa strumie objtoci, wilgotno i temperatur
spalin, stenie SO
2
, NO
x
, CO i O
2
w spalinach, opory przepywu spalin, ilo wody
nawilajcej spaliny, ilo dozowanego utleniacza i sorbentu, cinienie barometryczne
i temperatur otoczenia oraz warunki pracy kota, do ktrego jest podczona instalacja.
Zakres zmiennoci niektrych badanych parametrw przedstawiono w tabeli 4.1.2.
Tabela 4.1.2. Zakresy zmian badanych parametrw
1 rz
V
&
T
1
T
2
T S
SO21
S
NO21

NO SO
Ca(OH)
2
2
+

NO SO
O
2
3
+

P
m
3
/s K % g/m
3
mol/mol Pa
183
0,002
0,008
400
500
320
373
530 4080 0,21,5 0,10,2 02 01,5 5001200
1 rz
V
&
strumie objtoci spalin na wlocie do instalacji w warunkach rzeczywistych,
T
1
temperatura spalin przed kolumn natryskow,
T
2
temperatura spalin przed filtrem,
T rnica pomidzy temperatur termometru suchego i wilgotnego przed filtrem,
wilgotno wzgldna spalin,
S
SO21
stenie SO
2
w spalinach na wlocie do instalacji,
S
NO21
stenie NO
2
w spalinach na wlocie do instalacji,
P spadek cinienia spalin w filtrze,
m
3
metr szecienny odniesiony do warunkw normalnych, czyli temperatury 273 K i cinienia 101325 Pa.
Badania s prowadzone w instalacji dowiadczalnej wyposaonej w model pulsa-
cyjnego filtra workowego z typowym poliestrowym workiem filtracyjnym o rednicy
0,155 m i dugoci 0,83 m.
Gorce spaliny zostaj wstpnie schodzone i nawilone w bezprzeponowym wy-
mienniku ciepa typu spalinywoda (kolumna natryskowa). J est to skuteczna metoda
wymiany ciepa, pozwalajca dodatkowo zwikszy zawarto wilgoci w spalinach
(spaliny wymagaj schodzenia zarwno ze wzgldu na wytrzymao termiczn tka-
niny filtracyjnej, jak i efektywno procesu absorpcji). Nastpnie jest wtryskiwany
utleniacz i wapno hydratyzowane. Zasadniczy proces oczyszczania zachodzi na prze-
grodzie filtracyjnej. Schemat technologiczny instalacji wraz z zastosowanymi ukada-
mi pomiarowymi przedstawia rys. 4.1.2.

Rys. 4.1.2. Schemat technologiczno-pomiarowy instalacji dowiadczalnej

184
Spaliny przepywaj do kolumny nawilajcej (1) przewodem (9). Na drodze spa-
lin zainstalowano krciec odbioru impulsw cinienia statycznego (10), trjnik po-
zwalajcy skierowa cz nieoczyszczonych spalin obejciem kolumny nawilajcej
(12) do przestrzeni midzypaszczowej filtra (2), ukad utleniania NO w postaci wy-
twornicy ozonu (5), zawr odcinajcy (15), krciec do poboru prbek spalin przed
instalacj (16) oraz termopar (17). W kolumnie (1), wyposaonej w dwie dysze
pneumatyczne (7), spaliny nawilaj si i schadzaj w wyniku cakowitego odparo-
wania drobno rozpylonych kropel wody. Tak skondycjonowane spaliny przepywaj
nastpnie przewodem (18) do filtra workowego (2). Na przewodzie tym zamontowano
rurk Prandtla (11) sprzon z mikromanometrem cyfrowym, zawr regulacyjny
(22), obejcie filtra (19) (wykorzystywane podczas rozruchu instalacji) z zaworem
regulacyjnym (21) i zaworem odcinajcym (20), termometr cieczowy suchy (23),
termometr cieczowy mokry (24) oraz mieszalnikowy dozownik sorbentu (4) i kr-
ciec dozowania sorbentu (33). Cz nieoczyszczanych spalin (1020%) suy do
wygrzewania dwupaszczowej komory filtroreaktora (zapobiegajc kondensacji wil-
goci na jego ciankach i stabilizujc pole temperatur w przestrzeni zawartej wok
placka filtracyjnego) i do podgrzania oczyszczonych gazw odlotowych. Oczyszczone
spaliny s mieszane ze spalinami wygrzewajcymi przestrze miedzypaszczow fil-
tra, a potem usuwane na zewntrz przez wentylator (3). W czci wylotowej filtra
(przed zmieszaniem obu strumieni spalin) zamontowano krciec (25) do poboru pr-
bek spalin i termometr cieczowy (26). Temperatur mieszaniny spalin oczyszczonych
i nieoczyszczonych mierzy termometr cieczowy (34). Na przewodzie spalin (12) zain-
stalowano zawr regulacyjny (13), rurk Prandtla (27) sprzon z mikromanometrem
cyfrowym oraz termometry cieczowe: suchy (28) i mokry (29).
System regeneracji przegrody filtracyjnej wyposaono w sprark (6), zbiornik
spronego powietrza (8), pulsacyjny zawr elektromagnetyczny (35), krce odbioru
impulsw cinienia spalin (30) oraz mikromanometr cyfrowy (14). Gdy zostanie prze-
kroczona zadana warto spadku cinienia spalin, wtedy zawr elektromagnetyczny
(35) jest uruchamiany sygnaem wysyanym ze sterownika z przetwornikiem cinienia
i blokiem logiczno-sterujcym (31). Spadek cinienia spalin w instalacji mierzy ma-
nometr typu U-rurka (32).
Metody pomiarowe
Do pomiaru stenia dwutlenku siarki i sumy tlenkw azotu (jako NO
2
) zastoso-
wano mikroprocesorowy analizator gazw z czujnikami elektrochemicznymi.
Skuteczno utleniania tlenku azotu jest ponadto kontrolowana przez pomiary stenia
NO i NO
2
wedug normy PN-90/Z-04092. Zasad metody jest utlenienie tlenku azotu do
dwutlenku azotu w zakwaszonym roztworze nadmanganianu potasowego, pochoniciu
dwutlenku azotu zawartego w gazach odlotowych i powstaego w wyniku utleniania tlen-
ku azotu w roztworze wodorotlenku sodowego, redukcji utworzonych azotanw do azo-
185
tynw za pomoc arseninu sodowego, reakcji dwuazowania kwasu sulfanilowego wcho-
dzcego w skad roztworu pochaniajcego oraz sprzganiu utworzonego zwizku dwu-
azowego
z chlorowodorkiem N-(1-naftylo)-etylenodwuaminy. Wskutek tego procesu powstaje
barwnik dwufazowy. Intensywno jego barwy jest proporcjonalna do zawartoci dwu-
tlenku azotu i dlatego stanowi podstaw kolorymetrycznego oznaczenia stenia dwutlen-
ku azotu.
Wzorcowanie ozonatora oraz kontrol obecnoci ozonu za instalacj przeprowadza
si metod jodometryczn. 2% roztwr jodku potasu, w ktrym zaabsorbowany jest
ozon, zakwasza si kwasem siarkowym do pH 2,0 i odmiareczkowuje wydzielony jod
wobec skrobi jako wskanika mianowanym roztworem 0,025 n tiosiarczanu sodowe-
go. Aby sprawdzi, czy w spalinach wylotowych z instalacji znajduje si ozon, prze-
puszcza si spaliny przez puczk zawierajc roztwr KI i obserwuje zabarwienie
roztworu.
Pomiarw strumienia objtociowego spalin dokonuje si za pomoc wbudowa-
nych w przewody i uprzednio wywzorcowanych rurek Prandtla, ktre s sprzone
z mikromanometrami cyfrowymi.
Temperatur spalin mierzy si przed instalacj pomidzy kolumn nawilajc
i komor filtra, bezporednio przed workiem filtracyjnym oraz bezporednio za nim.
Temperatura mieszaniny spalin oczyszczonych i nieoczyszczonych jest mierzona za
komor filtra. Do pomiarw su termopary, pprzewodnikowe czujniki oraz ter-
mometry cieczowe.
Pomiary wilgotnoci spalin opieraj si na wskazaniach termometrw cieczowych
(suchego i mokrego).
Spadek cinienia spalin w filtrze mierzy manometr rtciowy typu U-rurka.
Sposb prowadzenia bada
Badania rozpocz od wygrzania przestrzeni midzypaszczowej komory filtra do
zaoonej temperatury procesu. Nastpnie ustali potrzebn temperatur spalin przed
filtrem, zmierzy prdko, temperatur, cinienie i wilgotno spalin na wlocie do
instalacji. Gdy filtr uzyska dan temperatur, skierowa do niego zasadniczy stru-
mie spalin, po czym rozpocz ich nawilanie. Nastpnie, po ustaleniu si przepy-
ww oraz zaoonych warunkw termodynamicznych, wstpnie ustali skad i zmie-
rzy strumie objtoci spalin na wlocie do instalacji. Na tej podstawie okreli
niezbdn dawk utleniacza i sorbentu oraz uruchomi i wyregulowa odpowiednie
ukady dozowania. Celem utrzymania danej wilgotnoci spalin na wlocie do filtra
kadorazowo oblicza rnic zaoonego i rzeczywistego strumienia masowego wo-
dy w spalinach i na tej podstawie ustala niezbdny strumie objtociowy wody roz-
pylanej w kolumnie nawilajcej. W czasie caego cyklu badawczego kontrolowa
wilgotno wzgldn spalin, korygujc w razie potrzeby ilo rozpylanej wody.

186
Po wyregulowaniu i ustaleniu zadanych warunkw pomiarowych zapisa wskaza-
nia aparatury kontrolno-pomiarowej oraz pobra prbki spalin do analizy. Pierwszego
poboru prbek dokonywa po okoo 1 godzinie od momentu uruchomienia dozownika
i ozonatora. Dla zadanych nastaw parametrw wykona 5 niezalenych pomiarw.
1. Ocena efektywnoci pracy instalacji. Efektywno oczyszczania spalin okrela
na podstawie obliczonej skutecznoci usuwania NO
x
w przeliczeniu na NO
2
(zwanej
dalej skutecznoci odazotowania spalin) i skutecznoci usuwania SO
2
(czyli skutecz-
noci odsiarczania spalin). Skuteczno oblicza ze wzoru:
[%] , 100
1 rz 1
2 rz 2 1 rz 1
V S
V S V S
x
x x
x
&
& &

= , (4)
gdzie:
S stenie w warunkach rzeczywistych,
x NO
2
lub SO
2
,
1 parametr mierzony na wlocie do instalacji,
2 parametr mierzony na wylocie z instalacji.
Strumie objtoci spalin na wylocie z instalacji w warunkach rzeczywistych
(
2 rz
V
&
) oblicza z uwzgldnieniem zmiany wilgotnoci, temperatury i cinienia spalin
oraz strumienia dozowanego ozonu i strumienia powietrza zasysanego z dozownika.
Obliczenia wykona dla wszystkich piciu wynikw pomiarw, po czym odrzuci
dwa skrajne i wyznaczy z pozostaych redni arytmetyczn.
2. Obliczenia stechiometrycznych iloci sorbentu i wody dla wycznego odsiar-
czania spalin (bez utleniacza). Odsiarczanie polega na dyfuzji dwutlenku siarki i pary
wodnej przez makropory sorbentu do jego mezoporw, gdzie kondensuje para wodna i
zachodz nastpujce reakcje:
SO
2
+H
2
O H
2
SO
3
, (5)

Ca(OH)
2
+H
2
SO
3
CaSO
3
+2H
2
O

.
(6)
Aby zasza reakcja (5), jest potrzebna nastpujca ilo wody:
g/s ,
64
18
2 2
SO O H
m m & & = . (7)
Aby zasza reakcja (6), jest potrzebna nastpujca ilo Ca(OH)
2
:
187
g/s ,
64
74
2 2
SO Ca(OH)
m m & & = . (8)
3. Obliczenia rzeczywistego zapotrzebowania na sorbent podczas jednoczesnego
odsiarczania i odazotowania spalin. Aby ustawi dan wydajno dozownika sor-
bentu, trzeba najpierw okreli strumie masowy dwutlenku siarki i tlenkw azotu
(jako NO
2
) na wlocie do instalacji:
g/s ,
1 SO rz1 SO
2 2
S V m =
&
& , (9)
g/s ,
1 NO rz1 NO
2 2
S V m =
&
& , (10)
oraz zaoy zgodnie z programem eksperymentu stosunek molowy Ca/(S +N)
=k
Ca
.
W obliczeniach naley uwzgldni udzia wodorotlenku wapniowego w handlo-
wym wapnie hydratyzowanym na poziomie 88%.
Strumie masowy dozowanego sorbentu oblicza si wedug wzoru:

46 64
74
88 , 0
2 2
NO SO
sorb
Ca
m m
m
k
& &
&
+
= ,
skd
g/s ,
46 64
84
2 2
NO SO
Ca sorb

+ =
m m
k m
& &
& . (11)
4. Obliczenia rzeczywistego zapotrzebowania na ozon podczas jednoczesnego od-
siarczania i odazotowania spalin. Celem ustawienia danej wydajnoci wytwornicy
ozonu trzeba okreli strumie masowy dwutlenku siarki i tlenkw azotu (jako NO
2
)
na wlocie do instalacji (wzory (9), (10)) oraz zaoy zgodnie z programem ekspe-
rymentu stosunek molowy O
3
/(S +N) =k
O
3
. Strumie masowy dozowanego ozonu
oblicza si wedug wzoru:

46 64
48
2 2
3
3
NO SO
O
m m
m
k
O
& &
&
+
= ,
skd (12)

188
g/s ,
46 64
48
2 2
3 3
NO SO
O O

+ =
m m
k m
& &
& .
5. Obliczenia bilansowe iloci wody potrzebnej do schodzenia i nawilenia spalin.
Do kondycjonowania spalin suy kolumna natryskowa, w ktrej powinno nastpi
cakowite odparowanie kropel wody. Ilo wody niezbdn do odparowania oraz
schodzenia spalin oblicza si ze wzoru:

( )
( )
g/s ,
1 2
2 1
w w p r
s s s p
w
T T c c
T T m c
m
w
s
+

=
&
& , (13)
gdzie:
T
s
1
temperatura spalin przed nawileniem, K,
T
s
2
temperatura spalin po nawileniu, K,
T
w
1
temperatura wody na wlocie do kolumny, K,
T
w
2
kocowa temperatura wody (373 K),
c
p
s
ciepo waciwe spalin, kJ /kg K,
c
r
ciepo parowania wody, kJ /kg K,
c
p
w
ciepo waciwe wody, kJ /kg K.
s
m& strumie masowy spalin [g/s] obliczany ze wzoru:
g/s ,
4 , 22
1 1
s
n ns n s
M
V V m = =
& &
& , (14)
gdzie:
1 n
V
&
strumie objtoci spalin w normalnych warunkach na wlocie do instalacji,
m
3
/s,
ns
gsto spalin w warunkach normalnych, kg/m
3
,
22,4 objto molowa, m
3
/kmol,
M
s
masa czsteczkowa spalin, kg/kmol, obliczana ze wzoru:
,
O H O H CO CO N N O O
2 2 2 2 2 2 2 2
r M r M r M r M M
s
+ + + = (15)
gdzie:
O H CO N O
2 2 2 2
, , , M M M M odpowiednie masy molowe, kg/kmol,
O H CO N O
2 2 2 2
, , , r r r r udziay poszczeglnych skadnikw spalin.
6. Obliczenie zawartoci wilgoci w spalinach opuszczajcych kolumn natrysko-
w. Zawarto t oblicza si ze wzoru:
189
s.s O/kg H kg ,
2 1 2
s
w
s s
m
m
x x
&
&
+ = ., (16)
gdzie x
s1
oznacza zawarto wilgoci w spalinach przed nawileniem, kg/kg.
7. Obliczenia korygujce ilo dozowanej wody na podstawie pomiarw tempera-
tury suchego (T
s
) i mokrego (T
m
) termometru. Aby utrzyma dan wilgotno spalin
na wlocie do filtra, naley kadorazowo oblicza rnic midzy zaoonym a rze-
czywistym strumieniem masowym wody w spalinach i na tej podstawie ustala nie-
zbdny strumie objtociowy wody rozpylanej w kolumnie natryskowej. Strumie
masowy pary wodnej zawartej w spalinach na wlocie do instalacji oblicza si z zale-
noci:

( )
( ) [ ]
s rz
b m s m b
b m s m
p
V
P T T A P P
P T T A P
m

=
1
622 , 0 & , (17)
gdzie:
A wspczynnik psychrometryczny,
A
w
s
= +
10 65
675
5
,
, (18)
w
s
prdko przepywu spalin w kolumnie natryskowej, m/s.
Strumie masowy pary wodnej zawartej w spalinach po nawileniu wynosi:

x sx
s b
s
x sx k
V
P P
P
V x m
1 rz 1 rz pa
622 , 0
& &
&

= =
, (19)
gdzie:
x
k
zawarto wilgoci w spalinach po nawileniu, kg H
2
O/kg s.s.,
sx
gsto spalin w warunkach rzeczywistych (po nawileniu), kg/m
3
,
V
rz1x
strumie objtoci spalin w warunkach rzeczywistych (po nawileniu), m
3
/s,
wilgotno wzgldna spalin, %,
P
s
prno czstkowa pary wodnej w stanie nasycenia odpowiadajca tempe-
raturze termometru suchego spalin, Pa,
P
b
cinienie barometryczne, Pa.
Wyniki pomiarw skutecznoci odsiarczania i odazotowania spalin w funkcji
badanych zmiennych naley przedstawi w formie odpowiednich wykresw, kado-

190
razowo podajc wartoci ustalonych parametrw. Ilo wprowadzanego do spalin
rodka utleniajcego i sorbentu uzalenia si od sumy SO
2
i NO
x
w spalinach
(w przeliczeniu na S i N) i wyraa w postaci odpowiednich stosunkw molowych.
c) zestawienie tabelaryczne zanotowanych parametrw pracy instalacji,
d) przeliczenie wartoci ste i strumieni objtociowych poszczeglnych me-
diw na wartoci dla warunkw normalnych,
e) obliczenia parametrw termodynamicznych spalin,
f) obliczenia strumieni masowych analizowanych zanieczyszcze, wody, sorbentu
i utleniacza,
g) obliczenia wzgldnych iloci dozowanych reagentw (w zalenoci od aktual-
nego skadu spalin),
h) graficzne przedstawienie wynikw bada,
i) interpretacj wynikw bada i wnioski.
Literatura
[1] GAJ K., KNOP F., Oczyszczanie spalin przy wykorzystaniu silnego utleniacza i aktywnej warstwy
filtracyjnej, Cz. I, Inynieria i Aparatura Chemiczna, 1998, nr 6, s. 16.
[2] GAJ K., KNOP F., Oczyszczanie spalin przy wykorzystaniu silnego utleniacza i aktywnej warstwy
filtracyjnej, Cz. II, Inynieria i Aparatura Chemiczna, 1999, nr 1, s. 22.
[3] GAJ K., Moliwoci adaptacji absorpcyjnych metod odsiarczania spalin do ich rwnoczesnego oda-
zotowania przez zastosowanie silnego utleniacza, Gospodarka Paliwami i Energi, 1999, nr 4, s. 16.
[4] MELOCH H., KABSCH P., ROSICKI M., Nowa metoda jednoczesnego, wysokoskutecznego odpylania
quasi-suchego odsiarczania spalin, Materiay II sympozjum nt. Ograniczenie Emisji Zanie-
czyszcze do Atmosfery POL-EMIS 94, Szklarska Porba, 1994, s. 189.
[5] GAJ K., KNOP F., Badania efektywnoci odsiarczania spalin metod quasi-suchej sorpcji w placku
filtracyjnym skala pilotowa, Materiay V midzynarodowego sympozjum Integrated Air Quality
Control for Industrial and Commercial Sectors, Midzyzdroje, 1997, s. 209.
[6] GAJ K., KNOP F., Intensyfikacja odsiarczania spalin w warstwie filtracyjnej filtra workowego, Eko-
logia i Technika, 1997, nr 2, s. 19.
[7] GAJ K., KNOP F., Suchy sposb oczyszczania spalin, Zg. pat. nr P325358, 1998.
[8] DONNELLY J .R. i in., Process for removal of nitrogen oxides and sulfur oxides from waste gases,
European Patent Application No. 0077170, 1983.

5. Materiay uzupeniajce
5.1. Pomiary podstawowych parametrw
Podczas wykonywania wicze w laboratorium oczyszczania gazw stosuje si
rne metody i przyrzdy, aby zmierzy podstawowe parametry tego procesu, a mia-
nowicie: czas, temperatur, cinienie, gsto, stenie itd. W rozdziale tym zostanie
omwiona zasada dziaania przyrzdw, ktrych studenci bd uywa do mierzenia
tych parametrw.
5.1.1. Charakterystyka przyrzdw pomiarowych
Kady przyrzd charakteryzuje si zakresem pomiarowym, w ktrym s mierzone
wartoci, np. termometr ma zakres od 0 do 100 C.
Klasa dokadnoci podaje zwykle maksymalny bd pomiaru wyraony w procen-
tach.
Cech charakteryzujc przyrzd jest rwnie jego bezwadno, np. po upywie
pewnego czasu termometr osignie tak sam temperatur jak mierzony czynnik.
5.1.2. Pomiar czasu
Do pomiaru czasu w laboratorium jest stosowany stoper, ktrego najmniejsza po-
dziaka odpowiada najczciej 0,1. Dokadno pomiaru zaley od szybkoci reakcji
obserwatora i waha si w szerokim zakresie. Aby wyeliminowa bdy spowodowane
spnieniem odbioru sygnau akustycznego czy wietlnego, naley wykona pomiary
kilkakrotnie i obliczy redni warto arytmetyczn. Im krtszy czas pomiaru, tym
wikszy bd wzgldny.

192
5.1.3. Pomiar temperatury
Podczas mierzenia temperatury naley zwrci uwag na to, czy termometr i obiekt
pomiaru maj t sam temperatur, gdy termometr wskazuje oczywicie swoj wa-
sn temperatur. J eeli np. termometr umieszczono bez ekranu w strumieniu gazu, to
widzi on ciany, rury i wskazuje ich temperatur, ktra moe si rni od tempera-
tury gazu.
Teoretycznie kada waciwo, ktra zaley od temperatury, moe by wykorzy-
stana do jej mierzenia. Praktycznie stosuje si zmian objtoci cieczy, dugoci ciaa
staego, cinienia gazu, oporu elektrycznego itp.
Tutaj zostan podane metody pomiaru temperatury w laboratorium oczyszczania
gazw, ktre pokrywaj si z metodami stosowanymi w przemyle.
Termometry rtciowe. Zasada ich dziaania jest powszechnie znana. Zwykle s one
stosowane do pomiaru temperatur poniej 360 C. Niektre termometry ze specjalne-
go szka mog mierzy temperatur do 500 C. S wtedy napeniane gazem pod ci-
nieniem, aby zapobiec wrzeniu rtci.
Poniewa midzy zbiorniczkiem rtci a jej grnym poziomem istnieje gradient
temperatury, wic przeprowadzajc dokadne pomiary, naley uwzgldni wspczyn-
niki poprawkowe. Poprawka ta zaley od rodzaju termometru, jego dugoci itp.
I tak dla 200 C poprawka ta moe wynosi 23 C. Dokadniejsze termometry s
zazwyczaj kalibrowane w ten sposb, e uwzgldniaj gradient temperatury w stosun-
ku do temperatury otoczenia w 20 C.
Dla specjalnych celw niektre termometry s napeniane alkoholem. Z uwagi
jednak na sta rnic midzy wspczynnikiem rozszerzalnoci objtociowej szka i
rtci ta ostatnia jest bardziej podanym wypenieniem termometrw.
Termometry oporowe. Stosuje si dwa rodzaje termometrw oporowych: metalo-
we, ktrych opr ronie ze wzrostem temperatury, i termistorowe, ktrych opr maleje
ze wzrostem temperatury.
Metalowy termometr oporowy skada si z dokadnie oczyszczonego i wypolerowa-
nego drutu, zazwyczaj niklowego lub platynowego, o rednicy okoo 0,1 mm i dugoci
od kilku do kilkudziesiciu mm. Jest on otoczony powok z miki lub stopionej krze-
mionki, ktra zapobiega wzrostowi naprenia, gdy drut kurczy si podczas ozibiania.
Cao jest umieszczona w cienkim szkle Pyrex. Stanowi to tzw. czujnik termometru.
Opr mona mierzy w kadej temperaturze metod mostkow lub potencjome-
tryczn. Dokadno odczytu temperatury moe dochodzi do 0,001.

Termometry platynowe s stosowane w zakresie od 190 C do +800 C, niklowe
od 60 C do +150 C, a miedziane od 50 C do +150 C.
Termistory to sprasowane i spiekane tlenki, wglany, siarczki lub azotany metali
o duej czystoci. Przewodnikami prdu s tu druciki platynowe, czujnik za jest
193
umieszczony w rurce szklanej. Termometry te s bardzo przydatne do mierzenia ma-
ych zmian i rnic temperatur. Nadaj si one do mierzenia temperatury w zakresie
od 100 C do +120 C. Zalet tego rodzaju termometrw jest may wymiar, niska
cena, maa pojemno cieplna i dua dokadno ( 0,001), wad natomiast s nie-
odwracalne zmiany po dugim uywaniu, bardzo duy opr w niskiej temperaturze
oraz konieczno kalibracji, gdy zmienia si termometr.
Termopary. W termoparach wykorzystano zjawisko termoelektryczne polegajce
na tym, e jeeli w obwodzie zamknitym, wykonanym z dwu rnych metali, ich
zcza umieci si w orodkach o rnej temperaturze, to powstanie rnica potencja-
w elektrycznych (sia elektromotoryczna), ktra spowoduje przepyw prdu elek-
trycznego. Wielko potencjau zaley od rodzaju stosowanych metali oraz od tempe-
ratur zczy, rnica potencjaw za jest funkcj temperatury.
Najczciej stosowane w termoparach metale lub stopy to:
miedkonstantan (od 200 C do +400 C ),
elazochrom (od 200 C do +500 C ),
platyna (stop platynarod) (od 0 C do +1300 C),
nikiel (stop chromnikiel) (od 0 C do +1000 C).
Zaletami termopar s: prostota konstrukcji, niska cena, powtarzalno, mae roz-
miary oraz duy zakres. Si elektromotoryczn (rnic napi) mierzy si za pomoc
woltomierza lub metod kompensacyjn.
Termostat. Suy on do utrzymywania staej temperatury. Skada si z naczynia wy-
penionego odpowiedni ciecz, mieszada, podgrzewacza i regulatora temperatury. Do-
datkowo termostat moe by wyposaony w urzdzenie do chodzenia oraz pompk do
podawania cieczy z termostatu do aparatu, w ktrym ma by utrzymywana staa tempera-
tura.
W zakresie temperatury od 0 do 100 C ciecz termostatyczn jest woda, w tempe-
raturze wyszej mieszanina wody z gliceryn. Rnego rodzaju oleje mog by uy-
wane w temperaturze okoo 180 C, a olej silikonowy w temperaturze do 250 C.
Termostat jest ogrzewany elektrycznie. Regulacja temperatury polega na wczaniu
i wyczaniu urzdzenia grzejnego. Czsto s stosowane dwa podgrzewacze jeden dzia-
ajcy w sposb cigy i utrzymujcy temperatur na wymaganym poziomie oraz drugi
o mniejszej mocy, ktry dziaa okresowo i suy do dokadnej regulacji temperatury.
5.1.4. Pomiar cinienia
W laboratorium mierzy si najczciej rnic cinie (midzy dwoma punktami),
nadcinienie lub podcinienie (wzgldem cinienia atmosferycznego). Wykonuje si rw-
nie pomiary cinienia atmosferycznego za pomoc barometru, najczciej rtciowego.

194
Barometr. Ma on posta U-rurki z jednej strony zamknitej, a z drugiej strony otwartej
i poczonej z powietrzem atmosferycznym. Cinienie atmosferyczne jest mierzone za
pomoc barometru rtciowego z uwzgldnieniem poprawki na zmian gstoci rtci oraz
dugoci metalowej skali wraz z temperatur. Barometr jest kalibrowany w 0 C i po-
prawne cinienie zredukowane do 0 C na podstawie odczytu wyraa si rwnaniem:

+
+
=
t
t t
P P
1
) ( 1
0
obs
, (1)
gdzie:
P poprawne cinienie zredukowane do 0 C,
P
obs
cinienie odczytywane,
t temperatura pokojowa,
t
0
temperatura, w ktrej bya kalibrowana skala,
=1,83 10
4
wspczynnik objtociowej rozszerzalnoci rtci,
=1,85 10
5
wspczynnik liniowej rozszerzalnoci skali dla miedzi.
Manometry cieczowe. Su one do okrelenia rnicy cinie midzy dwoma
punktami, np. gdy mierzy si przepyw strumienia gazu przez rurocig. Z rwnowagi
cinie midzy dwoma punktami mona obliczy
g h P P P
p m m
) (
2 1
= = , (2)
gdzie:
h
m
wysoko cieczy manometrycznej,
m
gsto cieczy manometrycznej,
p
gsto pynu.
J eeli pyn jest gazem, to
p
mona pomin, poniewa
m
>>
p
.
Do wypenienia manometrw cieczowych stosuje si rt, alkohol etylowy, ftalan
dibutylu itp. Gdy wypeniaczem jest rt, wwczas naley uwzgldni poprawki na jej
rozszerzalno i zmian gstoci z temperatur (jak dla barometru).
Aby zwikszy dokadno odczytu, stosuje si mikromanometry:
z pochy rurk,
kompensacyjne.
Mikromanometr z pochy rurk moe by wypeniony wod, toluenem, metano-
lem, etanolem itp. Odczytuje si na nim poziom cieczy w pochyej rurce, ktrej kt
wzgldem poziomu mona zmienia. Zaleno rnicy cinie od odczytanej dugo-
ci l jest wyznaczona z zalenoci:
sin
2 1
gl g h P P P
m m m
= = = . (3)
Pomiar rnicy cinie ze znaczn dokadnoci (rzdu 0,2 Pa) zapewnia mikro-
manometr kompensacyjny. Zasada pomiaru polega na skompensowaniu mierzonej
rnicy cinie supem wody o odpowiedniej wysokoci. Odczytujc rnic wysoko-
195
ci poziomu wody w zbiorniku wyrwnawczym i obserwacyjnym, okrelamy w mm
supa wody mierzon rnic cinie.
Manometry metalowe. Dziaaj one na zasadzie odksztacania cia sprystych pod
wpywem cinienia. Najczciej stosowane rodzaje elementw pomiarowych to:
spryna rurowa (rurka Bourdona),
membrana paska,
membrana przestrzenna,
mieszek.
5.1.5. Pomiar strumienia
Do pomiaru strumienia, wyraanego w m
3
/s, dm
3
/s itd., s uywane nastpujce
przyrzdy pomiarowe:
rotametr,
termoanemometr,
rurka Prandtla,
rurka Pitota,
zwki pomiarowe itp.
Tutaj zostan opisane przyrzdy najczciej stosowane w laboratorium.
Rotametr. Skada si on z rury szklanej lub metalowej o ksztacie paraboloidy ob-
rotowej (rura rozszerza si nieznacznie ku grze). Wewntrz rury umieszczono py-
wak, ktry ma w grnej czci na obwodzie odpowiednie nacicia, dziki czemu moe
wykonywa ruch obrotowy. Pywak jest zrobiony z metalu lub innego tworzywa, przy
czym jego gsto
p
jest wiksza ni gsto pynu
p
. Ciecz lub gaz, pync od dou,
unosz pywak, ktry w zalenoci od szybkoci przepywu jest utrzymywany na
okrelonym poziomie.
Z rwnowagi midzy si cikoci pywaka a parciem pynu na pywak oraz
uwzgldniajc wspczynnik poprawkowy , zaleny od konstrukcji pywaka i liczby
Reynoldsa, mona obliczy strumie (objtociowe natenie przepywu):

p
p
A
gV
A V

=
) ( 2
1
p p
&
, (4)
gdzie:
A powierzchnia poziomego przekroju pywaka,
A
1
przekrj piercieniowy,
V
p
objto pywaka.
Poniewa rotametr rozszerza si ku grze, wic istnieje liniowa zaleno strumie-
nia od wysokoci rotametru. Zwykle na rotametrach jest podziaka, ktra pozwala

196
zmierzy przepyw powietrza lub wody w temperaturze 20 C. Chcc mierzy stru-
mie innej cieczy lub gazu, naley rotametr wyskalowa.
Termoanemometr. Suy on do pomiaru prdkoci przepywu pynu na podstawie
pomiaru zmian opornoci gorcego drutu umieszczonego w badanym strumieniu
w zalenoci od zmian natenia przepywu.
Czujnik stanowi cienki drut platynowy lub wolframowy (o rednicy od 1 do 100 m)
rozpity midzy wspornikami, bdcymi przewodnikami prdu elektrycznego. Czujnik
ustawia si tak, e drucik pomiarowy jest prostopady do strumienia przepywajcego pynu.
Pomiar prdkoci polega na kompensowaniu wzmoonej wymiany ciepa midzy
drucikiem a otoczeniem przez doprowadzenie zwikszonej iloci ciepa, a wic przez
zwikszenie natenia prdu w obwodzie drucika pomiarowego. J eli temperatura
drucika pomiarowego nie zmienia si, to rwnie jego oporno jest staa.
Kryza pomiarowa. Suy ona do pomiaru strumienia przepywu dowolnych cieczy,
gazw i par w warunkach dowolnej temperatury i cinienia. Pyn jako element dawicy
stanowi przeszkod umieszczon w strumieniu czynnika, ktra powoduje pewien spadek
cinienia podczas jego przepywu. Spadek ten jest miar strumienia przepywu.
Kryza, zwana zwk, jest tania, atwa w wykonaniu i montau, ma ma mas i daje
w praktyce dostateczn dokadno pomiarw. Jej wad s stosunkowo due straty ci-
nienia i szybkie zuywanie si ostrych krawdzi, a take atwo uszkodzenia przez dzia-
anie chemiczne przepywajcych czynnikw. Kryza moe by wbudowana w prosty
odcinek rurocigu i nazywa si wtedy kryz przepywow. Kryza wbudowana na wlocie
do rurocigu lub na jego wylocie nazywa si odpowiednio kryz dopywow lub wypy-
wow.
Otwory impulsowe powinny mie przekrj koowy lub ksztat szczeliny piercie-
niowej i w zalenoci od tego mamy punktowy lub szczelinowy pomiar cinienia.
Budowa zwek oraz sposb ich projektowania i wykonania pomiaru s okrelone
przez norm PN-65/M.-53950. Zwki znormalizowane mog by stosowane w ruro-
cigach o rednicy od 50 do 1000 mm.
J edn z najwaniejszych wielkoci charakteryzujcych kryz jest jej modu m,
czyli stosunek pola powierzchni otworu przepywowego kryzy do pola powierzchni
przekroju rurocigu. Norma dopuszcza stosowanie zwek o module zawartym
w granicach od 0,01 do 0,64. Okrelone s take minimalne dugoci prostych od-
cinkw rurocigu przed i za zwk, na ktrych nie mog by zainstalowane adne
elementy armatury mogce zakci pomiar. Wielko tych odcinkw jest podawana
jako stosunek ich dugoci do rednicy rurocigu i wynosi od 5 do 10 przed zwk
i od 4 do 8 za zwk.
197
5.1.6. Pomiar wilgotnoci powietrza
Wilgotno mona wyznaczy przez pomiar punktu rosy:
metod higroskopijn (zmiana dugoci wosa w zalenoci od zawartoci
wilgoci w powietrzu),
na podstawie temperatury przemiany roztworu LiCl w staym LiCl,
metod psychrometryczn.
Ten ostatni sposb jest najprostszy, stosunkowo dokadny i dlatego najczciej sto-
sowany w laboratorium. Polega on na okreleniu wilgotnoci wzgldnej powietrza na
podstawie temperatury wskazywanej przez termometr suchy t
s
i wilgotny t
m
z wykresu
MolieraRamzina. W tym celu naley z punktu 1 o wsprzdnych t
m
i =100% po-
prowadzi lini staej entalpii (pod ktem 135) a do przecicia z izoterm t
s
punkt 2
(rys. 5.1.1) i odczyta w tym punkcie warto . Jest to sposb przybliony. W dokad-
niejszych oznaczeniach naley posugiwa si tablicami psychrometrycznymi, podaj-
cymi zaleno od t
m
i (t
s
t
m
).

Rys. 5.1.1. Wyznaczanie wilgotnoci wzgldnej z wykresu MolieraRamzina
Do bardziej precyzyjnych pomiarw stosuje si psychrometr Assmana, w ktrym
powietrze z wentylatora przepywa ze znan sta prdkoci.

198
5.1.7. Pomiar gstoci cieczy
Gsto cieczy okrela si na podstawie jej masy potrzebnej do napenienia cile
okrelonej objtoci. Najczciej stosowanym do tego celu przyrzdem jest piknometr
dodatkowo wyposaony w termometr.
Pomiar polega na zwaeniu pustego, suchego piknometru (m
p
). Nastpnie napenia
si go wod destylowan i umieszcza w termostacie, aby temperatura wewntrz pik-
nometru si wyrwnaa. Temperatura wody musi by wysza od temperatury otocze-
nia. Potem osusza si dokadnie piknometr z zewntrz, way (m
w
) i na podstawie da-
nych z tabeli gstoci wody
w
okrela si jego objto V =(m
w
m
p
)/
w
. Pniej
nalewa si badan ciecz do piknometru, umieszcza go w termostacie, way (m
c
) i obli-
cza gsto cieczy
c
=m
c
/V.
Jeli ilo cieczy jest dua, to jej gsto mona wyznaczy za pomoc areometru,
ktry zanurza si w cieczy. Jest on wyskalowany bezporednio w jednostkach gstoci.
5.1.8. Pomiar stenia
Pomiary stenia substancji s oparte na fizykochemicznej technice analitycznej.
Metody analizy ilociowej mona najoglniej podzieli na metody chemiczne i in-
strumentalne.
1. Metody chemiczne opieraj si na analizie wagowej i miareczkowej.
W analizie wagowej zawarto skadnika wyznacza si z masy jego trudno roz-
puszczalnego osadu strconego z roztworu i odpowiednio wysuszonego.
W metodach miareczkowych zawarto oznaczanego skadnika oblicza si na pod-
stawie pomiaru objtoci roztworu miareczkujcego dodawanego do roztworu ozna-
czanego tak dugo, a zostanie osignity punkt kocowy reakcji skadnikw zawar-
tych w obu roztworach.
2. W metodach instrumentalnych wykorzystuje si przyrzdy, ktrych dziaanie
opiera si na zjawiskach fizycznych i chemicznych, przebiegajcych z udziaem ozna-
czanej substancji. Mierzona wielko jest zwizana z waciwoci fizyczn lub che-
miczn oznaczanej substancji i zalena od jej stenia.
Waciwy podzia metod instrumentalnych jest oparty na zjawiskach stanowicych
podstaw metody i obejmuje najoglniej nastpujce grupy metod:
metody spektroskopowe (optyczne) polegajce na oddziaywaniu promieniowa-
nia o rnej czstotliwoci drga z materi;
metody elektrochemiczne zwizane z efektami towarzyszcymi przepywowi
prdu przez badany roztwr lub spowodowanymi reakcjami na elektrodach zanurzo-
nych w roztworze;
199
metody chromatograficzne polegajce na rozdzielaniu badanych mieszanin
w ukadzie faza stacjonarnafaza ruchoma i oznaczeniu skadnikw dowoln metod;
inne metody (radiacyjne, aktywacyjne, objtociowe).
Praktyczne przykady oznaczania ste gazowych i pyowych zgodnie z polsk
norm mona znale w pracy [1].
5.2. Tabele i inne materiay
Prawie we wszystkich obliczeniach dotyczcych podstawowych procesw jed-
nostkowych stosowanych w technice oczyszczania gazw odlotowych wystpuj
wielkoci, ktre charakteryzuj waciwoci fizykochemiczne substancji biorcych
udzia w procesie. Bardzo czsto nie ma danych dowiadczalnych lub trzeba odnie
je do innej temperatury i cinienia, interpolacji, ekstrapolacji itp.
Metody wyznaczania wartoci najwaniejszych waciwoci fizykochemicznych
gazw i cieczy mona znale w [1, 2].
Podczas wielu procesw gaz i ciecz kontaktuj si ze sob, gdy przepuszcza si je
przez aparat kolumnowy wypeniony rnego rodzaju zoem, nazywanym wypenie-
niem. Dane liczbowe charakteryzujce niektre wypenienia powszechnie stosowane
w technice oczyszczania gazw odlotowych mona znale w [2]. W pracy tej podano
rwnie podstawowe zalenoci dotyczce przepywu gazu przez nieruchome i flu-
idalne zoe ciaa staego (adsorbenty, katalizatory).
Tabela 5.2.1. Waciwoci fizyczne gazw technicznych

S
y
m
b
o
l

c
h
e
m
i
c
z
n
y
M
a
s
a

c
z
-
S
t
a
a

g
a
z
o
-
w
a
,

R

Gsto
[kg/m
3
]
P
o
j
e
m
-
n
o

i
l
S
t
o
s
u
-
n
e
k

Parametry krytyczne

200

Gaz

O
b
l
i
c
z
o
n
a

Z
m
i
e
r
z
o
n
a

T
k

[K]

p
k

[MPa]

k

[kg/dm
3
]
1 2 3 4 5 6 7 8 8 9 10
Acetylen C
2
H
2
26,04 319,3 1,162 1,171 1,641 1,23 309,65 6,24 0,231
Amoniak NH
3
17,03 488,2 0,760 0,771 2,060 1,32 405,45 11,28 0,235
Argon Ar 39,95 208,1 1,782 1,784 0,523 1,67 150,75 4,86 0,531
Azot N
2
28,01 296,8 1,250 1,250 1,043 1,40 126,15 3,39 0,311
Azot
powietrzny
28,15 295,3 1,256 1,257 1,030 1,40
Chlorek
metylu
CH
3
Cl 50,49 164,7 2,252 2,307 0,737 1,20 416,25 6,68 0,353
Dwutlenek
siarki
SO
2
64,06 127,8 2,858 2,926 0,632 1,40 430,65 7,88 0,524
Dwutlenek
wgla
CO
2
44,01 188,9 1,963 1,977 0,825 1,31 304,19 7,39 0,468
1 2 3 4 5 6 7 8 8 9 10
Etan C
2
H
6
30,07 276,5 1,341 1,356 1,666 1,22 305,35 4,88 0,203
Etylen C
2
H
4
28,05 296,4 1,252 1,260 1,465 1,24 282,35 5,07 0,227
Hel He 4,00 2077,3 0,179 0,178 5,234 1,66 5,25 0,23 0,069
Metan CH
4
16,04 518,3 0,716 0,719 2,177 1,30 191,05 4,64 0,162
Para
wodna
H
2
O 18,01 461,5 1,859 1,33 647,27 22,11 0,318
Powietrze 28,96 287,1 1,292 1,293 1,001 1,40 132,45 3,77 0,310
Siarkowo-
dr
H
2
S 34,08 244,0 1,520 1,539 1,105 1,30 373,55 9,01 0,349
Tlen O
2
32,00 259,8 1,428 1,429 0,913 1,40 154,75 5,08 0,410
Tlenek
wgla
CO 28,01 296,8 1,250 1,250 1,051 1,40 132,95 3,50 0,301
Wodr H
2
2,01 4124,8 0,090 0,090 14,23 1,41 33,25 1,30 0,031
Tabela 5.2.2. Rozpuszczalno dwutlenku wgla w wodzie
kg CO
2
na 100 kg H
2
O
Temperatura [
o
C]
Cinienie
CO
2
+H
2
O
[atm]
12 18 25 31,04 35 40 50 75 100
201
25
50
75
100
150
200
300
400
500
700

7,03
7,18
7,27
7,59

7,86
8,12

3,86
6,33
6,69
6,72
7,07

7,35
7,74

5,38
6,17
6,28

7,54

2,80
4,77
5,80
5,97
6,25
6,48

7,27
7,65

2,56
4,39
5,51
5,76
6,03
6,29

7,06
7,51

2,30
4,02
5,10
5,50
5,81
6,28

6,89
7,26

1,92
3,41
4,45
5,07
5,47
5,76
6,20
6,58

7,58
1,35
2,40
3,37
4,07
4,86
5,27
5,83
6,30

7,43
1,06
2,01
2,82
3,49
4,49
5,08
5,84
6,40

7,61
Przeliczenie na SI: 1 atm=101 325 Pa.
Tabela 5.2.3. Rozpuszczalno dwutlenku siarki w wodzie
Cinienie czstkowe SO
2
[mm Hg]
Temperatura [
o
C]
kg SO
2

na
100 kg H
2
O
0 7 10 15 20 30 40 50
1 2 3 4 5 6 7 8 9
20,0 646,00 657,0
15,0 474,00 637,0 726,00
10,0 308,00 417,0 474,00 567,0 698,0
7,5 228,00 307,0 349,00 419,0 517,0 688,0
5,0 148,00 198,0 226,00 270,0 336,0 452,0 665,0
1 2 3 4 5 6 7 8 9
2,5 69,00 92,0 105,00 127,0 161,0 216,0 322,0 458,0
1,5 38,00 51,0 59,00 71,0 92,0 125,0 186,0 266,0
1,0 23,20 31,0 37,00 44,0 59,0 79,0 121,0 172,0
0,7 15,20 20,6 23,60 28,0 39,0 52,0 87,0 116,0
0,5

9,90 13,5 15,60 19,3 26,0 36,0 57,0 82,0
0,3 5,10 6,9 7,90 10,0 14,1 19,7
0,2 2,80 3,7 4,60 5,7 8,5 11,8 31,0
0,15 1,90 2,6 3,10 3,8 5,8 8,1 12,9 20,0
0,10 1,20 1,5 1,75 2,2 3,2 4,7 7,5 12,0
0,03 0,60 0,7 0,75 0,8 1,2 1,7 2,8 4,7
0,02 0,25 0,3 0,30 0,3 0,5 0,6 0,8 1,3
Przeliczenie na SI: 1 mmHg =133,322 Pa.
Tabela 5.2.4. Rozpuszczalno amoniaku w wodzie
Cinienie czstkowe NH
3
[mm Hg]
kg NH
3

na Temperatura [
o
C]

202
100 kg H
2
O
0 10 20 25 30 40 50 60
100,0 947,0
90,0 785,0
80,0 636,0 987,0
70,0 500,0 780,0
60,0 380,0 600,0 945,0
50,0 275,0 439,0 686,0
40,0 190,0 301,0 470,0 719,0
30,0 119,0 190,0 298,0 454,0 692,0
25,0 89,5 144,0 227,0 352,0 534,0 825,0
20,0 64,0 103,5 166,0 260,0 395,0 596,0 834,0
15,0 42,7 70,1 114,0 179,0 273,0 405,0 583,0
10,0 25,1 41,8 69,6 110,0 167,0 247,0 361,0
7,5 17,7 29,9 50,0 79,7 120,0 179,0 261,0
5,0 11,2 19,1 31,7 51,0 76,5 115,0 165,0
4,0 16,1 24,9 40,1 60,8 91,1 129,2
3,0 11,3 18,2 23,5 29,6 45,0 67,1 94,3
2,5 15,0 19,4 24,4 37,6 55,7 77,0
2,0 12,0 15,3 19,3 30,0 44,5 61,0
1,6 12,0 15,3 24,1 35,5 48,7
1,2 9,1 11,5 18,3 26,7 36,3
1,0 7,4 15,4 22,2 30,2
0,5 3,4
Przeliczenie na SI: 1 mmHg =133,322 Pa.
[1] BRETSZNAJ DER S., Wasnoci gazw i cieczy, WNT, Warszawa, 1962.
[2] KUROPKA J ., Oczyszczanie gazw odlotowych z zanieczyszcze gazowych. Obliczenia, tabele, mate-
riay pomocnicze, Oficyna Wyd. Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw, 1989 (wyd. I), 1996 (wyd. II).

Literatura podstawowa
[2] KUROPKA J ., Oczyszczanie gazw z zanieczyszcze gazowych. Obliczenia, tabele, materiay
pomocnicze, Oficyna Wyd. Politechniki Wrocawskiej, Wrocaw, 1989 (wyd. I), 1996 (wyd. II).
[3] KUROPKA J ., Oczyszczanie gazw z zanieczyszcze gazowych. Urzdzenia i technologie, Oficyna
[5] ZARZYCKI R., Absorpcja i absorbery, WNT, Warszawa, 1987.
chemicznej, WNT, Warszawa, 1981.
[8] WARYCH J ., Oczyszczanie gazw odlotowych. Procesy i aparatura, WNT, Warszawa, 1998.
[9] SZKLARCZYK M., Biologiczne oczyszczanie gazw odlotowych, Wyd. Politechniki Wrocawskiej,
Wrocaw, 1991.
[10] KIELCEV N.W., Podstawy techniki adsorpcyjnej, WNT, Warszawa, 1980.
[11] PADEREWSKI M.L., Procesy adsorpcyjne w inynierii chemicznej, WNT, Warszawa, 1999.
[13] WARYCH J ., Odpylanie gazw metodami mokrymi, WNT, Warszawa, 1979.

Oczyszczanie Gazow Podręcznik

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Oczyszczanie Gazow Podręcznik

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Spis treci

y stenie absorbowanego skadnika w fazie gazowej rwnowagowe z jego

x stenie absorbowanego skadnika w fazie ciekej rwnowagowe z jego za-

ego) lub zamiennik

C), ty fosfor rodek toksyczny, atwo palny i koro-

You might also like