FILOZOFIA

prof. JAN PAWE HUDZIK

I rok politologii UMCS 2002/2003 (semestr letni)




































CZERWIEC 2003

2

O FILOZOFII, CZYLI PODSTAWOWE WIADOMOCI Z ZAKRESU METAFILOZOFII
1 Pojcie filozofii 03
2 Powstanie filozofii 03
3 Koncepcje filozofii 07
4 Metody filozofii 08
5 Dyscypliny filozoficzne 08
6 Filozofia a wiatopogld i ideologia 09
7 Podzia dziejw filozofii 10
FILOZOFIA STAROYTNA11
1 Platon 11
a Metafizyka 12
b Teoria idei i nauka o duszy 12
c Gnozeologia teoria poznania (gr. gnosis poznanie) 13
d Politeia pastwo idealne 13
2 Arystoteles 14
a Cel filozofii 15
b Krytyka metafizyki platoskiej 15
c Metafizyka 15
d Etyka 17
e Polityka 17
3 Filozofia chrzecijaska: w. Augustyn 18
a Bg i wiat 18
b Teocentryczna metafizyka 18
c Teoria poznania 18
d Heteronomiczna etyka 19
FILOZOFIA NOWOYTNA
1 Filozofia polityki: Thomas Hobbes, John Locke, Jan Jakub Rousseau 20
2 Kartezujesz (1596 1650) 22
a Myl, wic jestem 22
b Dualizm duszy i ciaa 22
c Teoria poznania 23
d Szkoa kartezjaska: problem dusza ciao (Leibniz, Spinoza, Malebranche) 24
3 Immanuel Kant (1724 1804) 26
a Filozofia transcendentalna 26
b Krytyka metafizyki 27
c Filozofia praktyczna 27
4 Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770 1831) 29
a Idealizm ewolucyjny 29
b Metoda dialektyczna 30
c Filozofia pastwa i dziejw 30
WSPCZESNE KIERUNKI FILOZOFICZNE
1 Karol Marks (1818 1883), Fryderyk Engels (1820 1895) 31
a Materializm dialektyczny 31
b Materializm historyczny 31
2 Pozytywizm 33
3 Filozofia analityczna 35
4 Fenomenologia 35
5 Egzystencjalizm 36
6 Postmodernizm 36
WYBRANE ZAGADNIENIA ZE WSPCZESNEJ FILOZOFII POLITYKI
1 Teoria krytyczna 39
2 Karl Raimund Popper (1902 1994) 40
3 Hannah Arendt (1906 1975) 41
4 Michel Foucault (1926 1984) 41
5 Wieloznaczno liberalizmu 43


3
O FI LOZOFI I , CZYLI PODSTAWOWE WI ADOMOCI Z
ZAKRESU METAFI LOZOFI I

1. POJCIE FILOZOFII

Filozofia to pojcie pochodzce z jzyka greckiego oznaczajce umiowanie mdroci. Filozof za to
mionik mdroci (gr. philos mionik; gr. sophia mdro), ktrego cechuje denie do kadej
formy poznania. Wedug tradycji twrc terminu filozofia jest PITAGORAS (VI w. p.n.e.). By on
czowiekiem bardzo religijnym i zakada, e cakowite poznanie (cakowita mdro) przypada tylko
bogom, czowiek za moe mdro jedynie miowa. Mdro w tym znaczeniu jest postrzegana jako
najgbsze zrozumienie rzeczywistoci bez obawy zbdzenia, wiedza, ktra jest przeyta, znana z
autopsji. Moe by to zarwno wiedza teoretyczna, jak i praktyczna (tj. wyraajca si w zachowaniu).
Jest to trzewy osd, wiedza zaangaowana, ktra kieruje naszym postpowaniem (angauje ludzk
wol).

2. POWSTANIE FILOZOFII

Powstania nazwy filozofia nie mona czy z powstaniem filozofii. Najpierw bya myl filozoficzna,
ktra zrodzia si na przeomie VII i VI w. p.n.e. w umysach Grekw z kolonii joskich. Inne ludy
Wschodu, ktre wczeniej ni Grecy osignli wysoki poziom rozwoju cywilizacyjnego, nie stworzyy
odpowiednika filozofii. Zgodnie z teori G. Reala filozofia to specyficzny twr Grekw staroytnych.
Uwaa on, e dziki filozofii, wyszo Grekw nad innymi ludami miaa charakter jakociowy, a nie
ilociowy. O jakoci tej wiadczy m.in. to, e to dziki filozofii kultura Grekw posza w innym kierunku
ni u innych ludw. To wanie grecka filozofia stworzya zachodni kultur i nauk. Warto przy tym
doda, e Grecy korzystali z wiadomoci zaczrpnitych od innych ludw, np. z dziedziny matematyki
od Egipcjan. Rnica polega jednak na tym, i dla innych ludw Wschodu nauka miaa jedynie
charakter czysto praktyczny. Grecy natomiast zmienili do niej podejcie, wprowadzili rozrnienie na
teori i praktyk, na wiedz teoretyczn, suc prawdzie o wiecie, samej sobie, oraz na wiedz
praktyczn suc zmienianiu rzeczywistoci, dziaaniu. Dokonao si take przejcie od mitycznego
sposobu mylenia do mylenia opartego na dowiadczeniu i rozumie, podczas gdy w mdroci
Wschodu dominujc rol odgryway nadal mity, brakowao teoretycznoci. Nastpio tzw.
spekulatywne oczyszczenie problemw astronomiczno-geometrycznych z aspektw praktycznych.
Skupiono si na nauce teoretycznej, ktra charakteryzuje si tym, e nie jest wartociujca i jest nauk
czyst. Mona wic powiedzie, e na tym gwnie polega owa rnica jakociowa, o ktrej
wspomina G. Reale.

Dlaczego jednak Grecy? Due znacznie odegraa tutaj religia... Grecy nie mieli bowiem ksig witych,
nie posiadali staej kanonicznej dogmatyki, nie mieli dogmatw i tym samym stranikw dogmatw
(kasty kapaskiej). A brak strw dogmatw pozostawi duy margines dla myli spekulatywnej.
Grecka religijno opieraa si na dwch typach religi: a) religii publicznej (mitologii) oraz b) religii
misteriw. To wanie w duchu misteryjnej religijnoci powsta orfizm, ktrego prekursorem by wedug
Grekw mityczny poeta z Tracji, Orfeusz (VII VI w. p.n.e.). Uwaa si, e to wanie nauka orfikw
wpyna na powstanie filozofii. Wysuwali oni nastpujce twierdzenia:
w czowieku zamieszkuje jaka boska zasada wina pierwotna, demon, ktry z powodu swoich
grzechw zosta wrzucony w ciao materialne
w demon (boska zasada) jest niemiertelny i aby odpokutowa wciela si w rne ciaa
(reinkarnacja)
jedynie sposb ycia reprezentowany przez orfikw, ich praktyki mog pooy kres temu
cyklowi reinkarnacji
jedynie ten, kto przestrzega orfickiego stylu ycia, po mierci moe cieszy si radoci,
zasuon nagrod (wyzwoleniem)
Tym samym to wanie orficy wprowadzili dualistyczn koncepcj czowieka: ciao-dusza. Dziki
orfikom czowiek spostrzeg, e w jego ciele jest co duchowego (demon boska zasada). Prowadzio
to od umartwiania ciaa, gdy za konieczne przyjto oczyszczenie tego boskiego elementu z
cielesnoci.

Za pierwszego filozofa uwaa si TALESA Z MILETU. y on na przeomie VII i VI w. p.n.e. za czasw
Solona i Krezusa; by politykiem, technikiem, inynierem, kupcem, podrnikiem i uczonym.

4
Przepowiedzia zamienie Soca 28 V 585 r. p.n.e. rok ten uwaa si za symboliczny moment
rozpoczcia filozofii. W swoich pogldach przeszed od praktycznych umiejtnoci do nauki. Wiedza
naukowa tym rni si do umiejtnoci, e musi by: uporzdkowana, zanalizowana i udowodniona. W
umiejtnociach chodzi o prawdy praktyczne, a w nauce take o prawdy interesujce same przez si.
Tales stawia pytanie o pocztek wiata. Nie pyta, kto wiat zrobi, ani jaki jest wiat obecnie (odejcie
do mitologii). Pyta dlaczego? jest to pytanie o przyczyn bytu, od ktrego swiat pochodzi. Tales
odpowiada: wszystko pochodzi z wody bo bez wody nie ma ycia; jest to ywio, ktrego jest
najwicej.

Przedmiotem docieka Talesa i jego nastpcw bya przyroda. Arystoteles nazwa tych filozofw
fizjologami, czyli filozofami przyrody (od gr. phisis przyroda). Naczelnym pytaniem, jakie sobie
stawiali, byo pytanie o pocztek przyrody, o pochodzenie wiata, jaki by pierwotnie rodzaj cia, z
ktrych rozwina si przyroda, jaka bya pierwotna materia. Rozprzestrzenio si przekonanie o
koniecznoci istnienia okrelonej prasubstancji, ktra kryje si za wszelkimi zmianami w przyrodzie.
Musi istnie co, z czego wszystko bierze swj pocztek i do czego powraca. Zadawali pytania,
dotyczce widocznych zmian zachodzcych w przyrodzie. Starali si okreli odwieczne prawa natury.
Pragnli zrozumie to, co dzieje si w przyrodzie, nie odwoujc si przy tym do wyjanie
podawanych przez mitologi. Przede wszystkim starali si zrozumie procesy zachodzce w
przyrodzie obserwujc sam przyrod. W ten sposb filozofowie przyrody uwolnili si od religii. Byli oni
hilozoistami, czyli tymi, ktry ycie traktowali nierozcznie od materii (gr. hile materia + gr. dzoe
ycie, ruch, sia = zczenie materii z si, yciem, ruchem). Mniemali, e zdolno poruszania si jest
zasadnicz wasnoci materii jako objaw ycia i duszy. Nie przychodzio im do gowy, aby sia moga
by poza materi. Nie byli oni jeszcze pod wpywem orfikw, tote uwaali, e dusza jest materialna.

Uczniem Talesa by ANAKSYMANDER Z MILETU (ok. 610 547 r. p.n.e.). W swoich badaniach
wyszed on poza obserwacj, dokonywa wielu oblicze astronomicznych, konstruowa te zegary
soneczne; opracowa ponadto pierwsz greck map ziemi i morza oraz pierwszy model wiata
(rodzaj planetarium). Jako pierwszy uy terminu arche (gr. pocztek). Arche byo dla niego
pocztkiem i prazasad rzeczy (waciw natur). Rozumia on przez t zasad nie jaki konkretny
rodzaj materii (jak np. Tales rozumia wod), lecz jak inn natur, z ktrej powstaj wszystkie
niebiosa i wiaty. By to bezkres (apeiron) pierwotna materia, ktra bya bezgraniczna, nieokrelona.
Bezkres istnia na pocztku i nadal istnieje, traci za swoj nieokrelono w miar, jak ksztatuje si
ze przyroda. Dzieje si to w procesie wyaniania si przeciwiestw (bezkres przybiera inne ksztaty w
procesie wyaniania si przeciwiestw). Proces ten powoduje wieczny ruch, ktry jest nieodczny od
materii (hilozoizm). Na pocztku wydzieliy si przeciwiestwa: zimno i ciepo, skd powstay rne
stany skupienia (ziemia, woda, powietrze, ogie). Ziemia jako najcisza znalaza si porodku, a
tamte otoczyy j koncentrycznymi, coraz to lejszymi i gortszymi sferami. Trzy zasady teorii
Anaksymandra: a) teoria wsplnego pocztku (arche), ktrym jest bezkres; b) teoria wiecznego ruchu;
c) teoria konfliktu przeciwiestw.

Kolejny z filozofw, ANAKSYMENES Z MILETU (ok. 585 525 p.n.e.), by uczniem Anaksymandra.
Przyj od niego, e wiat jest bezkresny i e ruch jest wieczny. Za pocztek wszystkiego przyj jeden
z czterech ywiow powietrze bo tylko ono zdaje si by ilociowo nieskoczone (podziela wic
pogld Talesa, e musi istnie jeden rodzaj materii, bdacy przyczyn wszelkich zmian zachodzcych
w przyrodzie). Powietrze atwo ulega zmianom, co pozwala wnioskowa, e z niego powstay
wszystkie przedmioty (powietrze przez ozibienie lub ogrzewanie przechodzi w inny stan skupienia)
std przekonanie o jednoci przyrody. Zmiany w przyrodzie powoduje ruch, nieodczny od materii
(hilozoizm).

Kontynuatorem myli Anaksymenesa by HERAKLIT Z EFEZU (ok. 544 484 r. p.n.e.). By pierwszym
z filozofw, ktry nie tylko snu wasne myli, ale take zwalcza cudze. Ju nie tylko obserwacja, jak u
pierwszych Joczykw, lecz introspekcja (wgld rozumowy w siebie, badanie wasnych przey
psychicznych) stanowia podoe jego teorii. By pierwszym midzy filozofami, ktry mia
zainteresowanie humanisty.
Twierdzi, e wszystkim w wiecie kieruje jedno prawo rozum (logos), ktry powoduje cykliczny
rozwj wiata. Chocia ludzie nie zawsze myl podobnie i nie zawsze maj taki sam rozum, musi
istnie swoisty rozum wiata, ktry rzdzi wszystkim, co dzieje si w naturze. w rozum wiata czy
prawo natury jest wsplny dla wszystkich i wszyscy ludzie musz si mu podporzdkowa.
Rozumno wiata wyraa si w jego zmiennoci i zawartych w nim przeciwiestwach. Przeciwiestwa

5
uzupeniaj si wzajem (jedno przeciwiestw) i rzeczywisto bez nich nie jest moliwa. ywe i
umare, mode i stare, dobro i zo, sprawiedliwo i niesprawiedliwo s czym jednym (na przykad,
gdybymy nigdy nie chorowali, nie rozumielibymy, co to znaczy by zdrowym).
Praelementem wszechrzeczy (arche) wg Heraklita jest ogie jako pocztek zarwno tego co
materialne, jak i duchowe. Ogie nie jest staym skadnikiem przyrody (jak np. powietrze u
Anaksymenesa), lecz jest faz wiecznej przemiany, rdem powszechnej zmiennoci i powszechnego
stawania si; ogie stale zmienia si w rzeczy, a one w ogie. Przemiany ognia odbywaj si w dwch
kierunkach: w d i w gr (cykliczne ujcie historii rozwoju wiata).
Zasadnicz wasnoci przyrody wg Heraklita jest jej zmienno. Obrazem rzeczywistoci jest
rzeka: panta rei wszystko pynie, nic nie trwa, niepodobna wstpi dwukrotnie do tej samej rzeki, bo
ju inne napyny na ni wody. Niekiedy rzeczy wydaj si trwa, ale trwanie ich jest zudzeniem. Nie
ma bytu, jest tylko stawanie si teoria powszechnej zmiennoci (wariabilizm). Przekonanie o
zmiennoci i cigoci zjawisk doprowadzio Heraklita do relatywizmu, tzn. nic z tego, co istnieje nie
posiada wasnoci staych i bezwzgldnych, lecz wci zmienia wasnoci i przechodzi z
przeciwiestwa w przeciwiestwo.
Heraklit uwaa, e dusza jest miertelna. Czowiek za podlega z koniecznoci przeznaczeniu;
istot przeznaczenia jest rozum (logos), ktry wszystko przenika. Czowiek zatem nie jest wolny,
pozostaje mu jedynie zgadza si z przeznaczeniem lub nie. Szczciem jest zadowolenie, a wynika
ono z aprobaty z tego, co si dzieje na paszczynie wntrza.

W opozycji do Heraklita i Anaksymenesa zarazem stali ELEACI, ktrzy zapocztkowali metafizyczne
ujmowanie rzeczywistoci. Zaoycielem szkoy eleackiej by PARMENIDES Z ELEI (ok. 544 484 r.
p.n.e.). Do jego czasu pytano cigle o arche, o pocztek wiata, a pomijano pytanie o natur wiata;
wierzono wiadectwom zmysw, a nie doceniano rozumu. Parmenides stworzy pierwszy
racjonalistyczny system.
Uwaa, e wszystko, co istnieje, istnieje od zawsze, jest wieczne. By zdania, e nic nie moe
powsta z tego, czego nie ma, a to co jest, nie moe przesta by. Bya to jego ontologiczna zasada
tosamoci. Z tej zasady Parmenides wywnioskowa wszystkie wasnoci bytu:
byt jest jeden (bo byt mgby by przedzielony niebytem, a niebytu nie ma)
byt nie ma pocztku (bo z czego mia powsta? tylko z niebytu, a niebytu nie ma)
byt jest nieruchomy (bo ruch przechodzi przez niebyt)
byt jest niezmienny (Parmenides by przekonany, e adna prawdziwa zmiana nie jest moliwa
nic nie moe zmieni si w nic innego ni w to, czym dokadnie jest)
byt jest nieograniczony bo musiaby by ograniczony przez niebyt
A wic byt jest stay i jeden, jest przeciwiestwem stawania si i mnogoci. Wszystko jest jednym
bytem monizm (monizm pogld w ontologii, wg ktrego natura bytu jest jednorodna, np. istnieje
tylko substancja materialna albo tylko duchowa; przeciwny dualizmowi i pluralizmowi).
Parmenides odrzuca dowiadczenie jako rdo poznania i ca wiedz wywodzi z zaoonych a
priori przesanek oglnych; zaufa wycznie rozumowi i dedukcji. Wyrni dwa rodzaje poznania: 1)
poznanie zmysowe (gr. doxa sd, zdanie, mniemanie); 2) poznanie rozumowe (gr. alateja
prawda). Zmysy daj nam tylko mniemanie, wiedz prawdopodobn, rozum za wiedz prawdziw.
Parmenides powoywa si na wiedz rozumow, eby udowodni, e to co wida zmysami nie jest
prawdziwe w taki sposb chcia udowadnia swoje teorie, ktre byy wyranie na przekr temu, co
normalnie si spostrzega (np. ruch).

Rozam midzy heraklityzmem (wszystko si zmienia, mona polega na wraeniach zmysowych) a
eleatyzmem (nic si nie zmienia i dlatego nie mona polega na wraeniach zmysowych) wywoywa
prby ich pogodzenia. Prb tych byo kilka, a wszystkie polegay na tym samym: zachowyway
Parmenidejskie przekonanie o niezmiennoci bytu (i tym samym odrzucay wariabilizm), natomiast dla
wytumaczenia zmian wystpujcych w wiecie porzucay przekonanie o jednoci bytu (odrzucay
monizm, przyjmujc w jego miejsce pluralizm). Wyksztaciy si w tej kwestii dwa nurty: naturalistyczny
i atomistyczny.
Jednym z reprezentantw nurtu naturalistycznego by EMPEDOKLES Z ARGENTU (485 435 r.
p.n.e.). By on zdania, e tak wielka niezgodno Heraklita z Parmenidesem bierze si std, i obaj
zaoyli istnienie tylko jednego pierwastka. Gdyby byo to prawd, przepa midzy tym, co mwi
rozum, a tym, co widzimy na wasne oczy, byaby nie do pokonania. Empedokles doszed do
wniosku, e naley odrzuci wyobraenie o istnieniu jednej tylko pierwotnej materii. Ani sama woda,
ani samo powietrze nie zdoa przemieni si w krzew czy te w motyla. Niemoliwe jest wic, by w
przyrodzie wystpowa tylko jeden pierwastek. Empedokles uwaa, e przyroda zbudowana jest w

6
sumie z czterech pierwotnych i niezmiennych skadnikw (korzeni), wystpujcych w postaci czstek
powietrza, ognia, wody i ziemi (bya to wic pierwsza pluralistyczna teoria materii). Wszystkie
zmiany zachodzce w przyrodzie powodowane s czeniem si i rozdzielaniem tych czterech
substancji, wszystko bowiem skada si z ziemi, powietrza, ognia i wody, ale wymieszanych w rnych
proporcjach. Kiedy ginie kwiat albo zwierz, cztery skadniki znw si rozczaj. Jednake i ziemia, i
powietrze, i ogie, i woda pozostaj niezmienione. Nie jest wic prawd, e wszystko si zmienia. W
zasadzie nie zmienia si nic. Jedyne, co si dzieje, to to, e cztery rne skadniki cz si ze sob i
rozdzielaj, by pniej znw si poczy. Niezmienne te s dwie siy, ktre wi ze sob te
elementy: sia przycigania (mio) oraz sia odpychania (nienawi). Cay wiat powsta dziki tym
czterem elementom kierowanym przez te dwie siy. Empedokles tym samym rozdzieli materi od siy,
przemiana moe si dokona tylko dziki dziaaniu z zewntrz nastpio odejcie od hilozoizmu.
Innym filozofem z nurtu naturalistycznego, ktrego nie zadowala pogld, e okrelona pierwotna
materia moe przemieni si we wszystko inne, co spotykamy w przyrodzie, by ANAKSAGORAS Z
KLAZOMEN (ok. 500 428 r. p.n.e.). Nie akceptowa on rwnie myli Empedoklesa, e ziemia,
powietrze, ogie czy woda mog zmieni si w krew czy ko. Uwaa, e przyroda zbudowana jest z
bardzo malekich niezmiennych czsteczek, niewidocznych dla oka, ktre czc si i rozczajc
tworz zmienne ukady. Tych niezmiennych skadnikw rzeczywistoci jest niezliczona ilo; jest ich
tyle, ile jest wszelkich jakoci (jakoci s niezmienne; jakociowa teoria przyrody). Niezliczone
skadniki Anakagoras nazwa zarodkami lub rzeczami, Arystoteles nazwa je pniej homoiomeriami
(tj. ciaami skadajcymi si z jednorodnych czci). Cokolwiek istnieje zoone jest z przernych
zarodkw; zoone s nawet najmniejsze czci materii. I nie ma kresu podzielnoci materii
infinitystyczny pogld na podzielno w przyrodzie (wszystko mona podzieli na mniejsze czstki,
ale nawet w najmniejszych jest cz wszystkiego). W kadej rzeczy s wszystkie skadniki, ale nie w
kadej proporcji; postrzegamy w kadej tylko te skadniki, ktre przewaaj. Postrzegamy nie to, co do
nas podobne, lecz to, co przeciwne zimne poznajemy dziki temu, co jest ciepe itd.
Anaksagoras podobnie jak Empedokles oddzieli si od materii. Materia jest z natury swojej
nieruchoma, ruch moe osign tylko z zewntrz; ruch nada materii duch (gr. nous) by to swoisty
odpowiednik mioci Empedoklesa. Uwaa, e duch jest poza i ponad przyrod, ale pojmowa go
materialnie, jako materi najsubtelniejsz, niezmieszan z innymi rodzajami materii.
W nurcie atomistycznym Heraklita z Parmenidesem stara si pogodzi DEMOKRYT Z ABDERY
(460 370 r. p.n.e.). Zgadza si on ze swymi poprzednikami, e zmiany zachodzce w przyrodzie nie
mog by powodowane tym, e co naprawd si zmienia. Dlatego wanie uzna, e wszystko musi
by zbudowane z maych, niewidocznych czsteczek, wiecznych i niezmiennych. Te najmniejsze
czsteczki Demokryt nazwa atomami (gr. niepodzielny). Istotne byo dla niego stwierdzenie, e
elementw, z ktrych wszystko jest zbudowane, nie mona bez koca dzieli na coraz mniejsze
czstki. Poza tym elementy te bdce budulcem przyrody s wieczne, gdy nic nie moe powsta
z tego, czego nie ma (podobnie twierdzi Parmenides i eleaci). Demokryt sdzi te, e atomy musz
by trwae i mie pewn mas. Nie mog by natomiast identyczne; gdyby tak byo, nie zdoalibymy
wyjani, w jaki sposb mog si czy, tworzc tak rozmaito przyrody. Jedne atomy od drugich
odrniaj trojakie wasnoci: ksztat, pooenie i porzdek.
W przyrodzie znajduje si nieskoczenie wiele atomw, ktre poruszajc si w przestrzeni
wytwarzaj zmienny, coraz to nowy ukad wiata. Kiedy jakie ciao (np. drzewo lub zwierz) ginie i
ulega rozkadowi, atomy rozczaj si i znw mog suy do budowy nowych cia. Powszechn
wasnoci atomw jest bowiem odwieczny ruch, polegajcy na zmianie miejsca w przestrzeni, i
bdcy jedyn postaci zmiany, jakiej podlegaj atomy. Atomy te znajduj si i poruszaj w prni
(prnia istnieje wbrew eleatom, ktrzy odrzucali j jako niebyt). Uznajc prni Demokryt ujmowa
materi jako niecig. Prowadzio to te do rozrnienia na byty cielesne (atomy) i niecielesne
(prnia); tak wic jedyne, co istnieje, to atomy i prnia. Demokryt wyobraa sobie, e rwnie dusza
skada si ze szczeglnie regularnych i gadkich atomw duszy jest wic materialna, a tym samym
miertelna (gdy przestaje istnie mzg, przestaje take istnie wiadomo).
Atomici celowo uznali za pozorn zaprzeczali istnieniu jakiej rozumnej siy rzdzcej
wiatem. Rozum mieli za tylko ludzk wadz suc do poznania (a nie za si kosmiczn, jak
twierdzi Heraklit). Uwaali, e rodkiem pozyskania zadowolenia jest wanie rozum kierownik
postpowania, ktry powienien panowa nad namitnociami.
Poniewa Demokryt nie wierzy w istnienie niczego innego poza wiatem materialnym, nazywamy
go materialist. By take zdania, e w naturze wszystko odbywa si mechanicznie, gdy za ruchem
atomw nie kryje si jak ju wspomniano wyej aden wiadomy cel. Nie znaczy to jednak, e
wszystko dzieje si przypadkiem, wszystko bowiem podlega nieuchronnie prawom natury. Demokryt
twierdzi, e za wszystkim, co si dzieje, kryje si naturalna przyczyna, ktra tkwi w samych rzeczach.

7
Demokryt koczy w historii filozofii okres kosmologiczny, zamyka greck filozofi przyrody.
Zgadza si z twierdzeniem Heraklita, e wszystko w przyrodzie pynie, bowiem formy rodz si i
znikaj. Za wszystkim jednak, co pynie, kryj si wieczne, niepodzielne i niezmienne elementy, ktre
nie pyn (atomy).

W okresie powstania filozofii i ycia pierwszych filozofw przyrody dziaa PITAGORAS (572 497 r.
p.n.e.), zaoyciel etyczno-religijnego zwizku, nazwanego pniej pitagorejskim, pozostajcego pod
duym wpywem orfikw. Wierzyli, e dusza istnieje oddzielnie od ciaa moe czy si z dowolnym
ciaem, od ktrego zreszt jest trwalsza (trwa nawet wtedy, gdy ciao ginie). Ciao jest dla duszy
wizieniem i bdzie z niego wyzwolona, gdy odpokutuje za winy (oczyci si). ycie cielesne suy
zatem wyzwoleniu duszy. Celem filozofii jest zbawienie duszy.
Odnonie zasady wiata, uwaali, e na poctku bya liczba rozumiana jako realna sia w
przyrodzie; za istotny czynnik wiata uznawali wic nie materi, lecz liczb. Wszystko zostao
stworzone wedug miary, liczby i wagi. Wszystkie rzeczy s liczbami. Liczby stanowi zasad
wszystkich rzeczy cielesnych, jak i niecielesnych (duszy, umysu, sprawiedliwoci). Podstaw caej
rzeczywistoci jest wedug nich monada, czyli 1 jedynka parzysta i nieparzysta rwnoczenie
(punkt); z monady wywodzi si diada, czyli 2 stanowi ona zwizek jednoci i wieloci (linia). Uwaali,
e w przyrodzie istniej dwa czynniki ksztatujcy i ksztatowany, ograniczajcy i ograniczany.
Czynnikiem ksztatujcym i ograniczajcym bya wanie liczba. Obok bezkresu pitagorejczycy
przyjmowali drug niezbdn zasad: granic, liczb przeszli wic do dualizmu. Dualizm kaza im
dopatrywa si przeciwiestw we wszystkich dziedzinach.

3. KONCEPCJE FILOZOFII

Waciwy przedmiot filozofii jest cigle tematem dyskusji. Filozofia powstaa jako mieszanka rnego
rodzaju wyjanie na temat istoty wiata. W staroytnoci przedmiot filozofii obejmowa co, co dzisiaj
przypisujemy za nauki szczegowe. Staroytni uwaali, e dziki filozofii poznaj natur wiata, arche.
W ten sposb postrzegano filozofi najduej, bo a do koca redniowiecza. W czasach nowoytnych
rozwija si nowa koncepcja mylenia o filozofii. Zamiast rzeczywistoci (natury wiata) za obiekt
zainteresowania obiera si czowieka. Filozofia interesuje si ludzkim poznaniem. W wieku XIX, wieku
pozytywizmu, rozwija si scjentystyczna koncepcja filozofii. Przewaa tutaj podejcie
encyklopedystyczne, ktre za cel obiera sobie zebranie dorobku nauk szczegowych. W zwizku z
powyszymi rnicami co do tego, czym jest filozofia i jakie stosuje si przy niej metody filozoficzne
moemy wyrni pi koncepcji filozoficznych:
1. koncepcja klasyczna jest to koncepcja realizowana do dzi (np. w tomizmie). Za przedmiot
filozofii uznawano tutaj natur wiata filozofia t natur wiata miaa odsania. Bya to wiedza
autonomiczna, tzn. posiadajca wasny przedmiot i metody bada. Filozofia ma tutaj charakter
wiadomy, racjonalny. Wyniki s moliwe do zakomunikowania innym osobom i do poddania
kontroli (intersubiektywnie komunikatywna i kontrolowalna). Koncepcja klasyczna zakada
istnienie nauk szczegowych, przy czym filozofia jest nauk najbardziej ogln. Zakada si
tutaj, e istniej takie pytania, ktry wychodz poza kompetencje nauk szczegowych i dlatego
filozofia ma si zajmowa istot rzeczy, pyta na przykad, co to znaczy, e rzeczy istniej.
2. koncepcja pozytywistyczna zostaa sformuowana w XIX wieku i wie si ze scjentyzmem,
czyli pogldem, i najdoskonalszami naukami s nauki przyrodnicze (matematyczno-fizyczne).
W zwizku z tym nastpio wyzwolenie przyrodoznawstwa od filozofii (np. zaprzestano nazywa
fizyk filozofi przyrod; powstay tzw. nauki cise). Nastpio uwolenienie nauk od
aksjologicznych elementw, stay si one neutralne (warunkiem neutralnoci obiektywizm
badacza). Jednoczenie stwierdzono, e filozofia nie ma wasnych metod badawczych w
przeciwiestwie do innych nauk, ktre te metody maj (obserwacja, eksperyment). Filozofia
przestaa by nauk autonomiczn.
3. koncepcja neopozytywistyczna bya bardziej radykalna od koncepcji pozytywistycznej.
Wizaa si z tzw. koem wiedeskim z lat 20-tych XX wieku, w ktrym uczestniczyli znani
przyrodnicy: Moritz-Schlick, Rudolf Carnop, Otto Neurath. Wyrniono tutaj dwa rodzaje nauk:
formalne (o charakterze czysto analitycznym np. logika, matematyka) oraz realne (nauki
przyrodnicze i humanistyczne; korzysta si tutaj czsto z nauk formalnych). Ustalono, e
filozofia nie stanowi oddzielnej wiedzy, czyli nie jest autonomiczna. Problemy filozoficzne za
maj albo charakter naukowy (rozwaane w kontekcie nauk formalnych) albo pseudonaukowy
(nie maj nic wsplnego z nauk sensu stricte). Stwierdzono, e pytania o natur wiata s
bezsensowne, bo nie daj si sprawdzi w dowiadczeniach nie ma wic potrzeby o to pyta.

8
Filozofii przypisano jednak jedno zadanie: analiza jzyka. Tym samym powstaa kolejna z
koncepcji filozofii: koncepcja lingwistyczna.
4. koncepcja lingwistyczna koncepcja ta popularna bya w anglosaskiej filozofii analitycznej,
ktrej twrc by GEORGE EDWARD MOORE. Zgodnie z tym nurtem filozoficznym jedynym
zadaniem filozofii jest analiza poj. Filozofia ma wic odpowiada na pytania m.in. o to, czym
s uniwersalne prawa czowieka, jak interpretowa pojcie pastwa, etc. Nie buduje przy tym
adnych wasnych systemw poj ma jedynie je rozjania. Filozofowie analityczni dziel
filozofi polityczn na teorie klasyczne i wspczesne. Teorie klasyczne (autorstwa m.in.
PLATONA czy ARYSTOTELESA, ale te wielu filozofw nowoytnych) daj rady, jak osign
spoeczestwo idealne. Natomiast teorie wspczesne koncentruj si pierwotnie na analizie
poj filozoficznych oraz rozjanianiu rad, mwicych o tym, jak osign owo spoeczestwo
idealne.
5. koncepcje irracjonalistyczne (nie myli z irracjonalne!) s zorientowane osobowociowo,
tzn. napitnowane osobowoci ich twrcw. Przedstawiaj dany sposb bycia czowieka w
wiecie. Na przykad FRYDERYK SCHILLER uwaa, e celem filozofii jest ustalenie adu
estetycznego adu w mylach i postpowania. Zajmowa si okreleniem jakiego kryterium
pikna. Francuski filozof, HENRYK BERGSON, uwaa z kolei, e filozofia spokrewniona jest
ze sztuk i nie moe by rozpatrywana jako nauka.

4. METODY FILOZOFII

Metody filozofii s wykadni (funkcj) przedmiotu, ktry si bada oraz dopuszczalnych rde
poznania, ktre si w tym badaniu przyjmuje. Z tego punktu widzenia moemy wyrni:
1. metody niespecyficzne, ktre nie odbiegaj od innych nauk dopuszczaj one wycznie
racjonalne przedmioty i rda poznania. Z grupy tej moemy wyrni dwie podgrupy metod:
a. aprioryczno-spekulatywne (aprioryczno pochodzi od ac. a priori od pierwszego
zaoenia, czyli niezalenie od dowiadczenia) metod t posugiwali si klasycy
filozofii (Platon, Hegel), ktrzy budowali takie systemy filozoficzne, aby wyjani
jakiekolwiek dowiadczenia (brak odwoa do dowiadczenia, niemono
weryfikacji).
b. aposterioryczne (pochodzi od ac. a posterori w nastpstwie, czyli z
dowiadczenia) wedug tej metody sporzdzano przedmiotowe syntezy (np.
Arystoteles), jak rwnie metaprzedmiotowe analizy, gdzie zajmowano si
wiadomoci, symbolami (znakami kulturowymi), umysem (warunki i moliwoci
poznania).
2. metody specyficzne dla filozofii dopuszczaj one rwnie pozaracjonalne przedmioty i rda
poznania, jak na przykad: iluminacja, owiecenie, boska ingerencja, intuicja. Metody te w
swoich rozwaaniach stosowa m.in. w. Augustyn, fidelici (fidelizm przyjmowanie czego
si wiary; powoywanie si na wiar religijn), egzystencjalici (np. Jean Paul Sartre, Albert
Camus, ktrzy twierdzili, e rzeczywisto nie jest racjonalna).

5. DYSCYPLINY FILOZOFICZNE

Rozrnienie dyscyplin filozoficznych powstawao w miar specjalizacji filozofii. Na pocztku Grecy
dzieli filozofi na: a) fizyk (nauka o bycie, dociekanie przyczyn zjawisk); b) logik (nauka o poznaniu,
dociekanie prawdy); c) etyk (nauk o wartociach; dociekanie ostatecznego rda szczcia).

Greccy uczeni z Akademii Platoskiej w IV w. p.n.e. dzielili filozofi na: a) ogln nauk o bycie
(metafizyka, ontologia); b) ogln nauk o poznaniu (epistemologia, gnozeologia); c) ogln nauk o
wartociach (aksjologia).

ARYSTOTELES podzieli filozofi na filozofi praktyczn i teoretyczn. Filozofia praktyczna wedug
niego zajmowa si miaa poznaniem dla praktyki, dla dziaania. Obejmowaa tym samym takie dziay
jak etyka (teoria postpowania) czy poetyka (wytwarzanie). Filozofia teoretyczna natomiast suy
miaa poznaniu dla samego tylko poznania. Bya to tzw. filozofia pierwsza (zwana ontologi lub
metafizyk), charakterujca si najwyszym stopniem abstrakcji. Arystoteles nie zaliczy do niej logiki,
traktujc j instrumentalnie jedynie jako narzdzie.

Ojciec filozofii nowoytnej, KARTEZJUSZ, dokona z kolei klasyfikacji filozofii teoretycznej. Przesun

9
przedmiot filozofii z rzeczywistoci (bytu) na ludzkie poznanie. Rozpocz tym samym tzw. filozofi
epistemologiczn (poznawcz gnozeologia).

yjcy w XVIII wieku CHRISTIAN WOLFF podzieli filozofi w nurcie klasycznym, czyli wyrni
filozofi teoretyczn oraz filozofi praktyczn. Do filozofii teoretycznej zaliczy logik (filozofi
racjonaln), czego nie uczyni Arystoteles, oraz metafizyk (filozofi realn). Metafizyk z kolei
podzieli na: ogln (ontologia, zajmujca si bytem) oraz szczegow (np. psychologia, kosmologia,
itp.). Filozofia praktyczna pozostaa bez zmian i nadal w jej skad wchodzia m.in. etyka, polityka czy
ekonomika.

Na wiek XIX przypada szybki rozwj nauk humanistycznych, ktry doprowadzi do wzbogacenia
problematyki filozofii. To wanie wtedy zacza si rozwija filozofia jzyka, filozofia religii, filozofia
nauki, filozofia przyrody, filozofia spoeczna i polityczna, filozofia historii (historiozofia), filozofia prawa
itd.

Wspczenie moemy wyrni sze podstawowych dziaw (dyscyplin, teorii) filozofii:
1. teoria poznania jest to teoria filozoficzna, usiujca sformuowa odpowied na pytania: czym
jest poznanie; jaka jest jego geneza; jakie s jego warunki; czym jest podmiot, przedmiot i akt
poznania; czy istniej granice poznania. Prawie kady filozof przedstawia wasn teori
dotyczc tych kwestii. Teoria poznania nazywana jest inaczej gnozeologi (epistemologi).
Zajmuje si ona m.in. rdami, rodzajami i oglnymi metodami poznania, a take stara si
okrela kryteria prawdy. Oglnie mona stwierdzi, e teorie poznania dziel si na
racjonalne, przyjmujce za kryterium poznania sprawdzalno lub falsyfikowalno
wysuwanych twierdze (np. ARYSTOTELES) oraz irracjonalistyczne, uznajce za kryterium
poprawnoci specyficzne przeycie poznawcze, np. owiecenie, ekstaz, iluminacj (np.
PLATON). Jedne z nich upatruj rdo poznania w dowiadczeniu zmysowym (np. JOHN
LOCKE), inne w dziaalnoci rozumu (np. KARTEZJUSZ). Z teori poznania wi si takie
pojcia, jak sceptycyzm, polegajcy na podaniu w wtpliwo twierdze, i agnostycyzm,
negujcy moliwo poznania caej rzeczywistoci lub jej czci.
2. teoria bytu nazywana jest te ontologi lub metafizyk (teorie te ARYSTOTELES nazwa
po prostu filozofi pierwsz). Dawniej okrele tych uywano zamiennie. Od XVII wieku
zwykle traktuje si metafizyk jako refleksj nad tym, co jest bytem rzeczywistym, a ontologi
jako refleksj nad bytem moliwym. Wspczenie uywa si raczej terminu ontologia, gdy
obejmuje on szerszy zakres teorii bytu. Jest to nauka o pierwszych zasadach i ostatecznych
przyczynach bytu. W takim ujciu zadaniem nauki o bycie jako takim jest dociekanie natury
wszystkiego, cokolwiek istnieje, czyli tego, co jest zarwno w sferze realnej (przedmioty,
zdarzenia, fakty), jak te wyabstrahowanej (pojcia, kategorie, terminy).
3. antropologia filozofii bada miejsce czowieka w przyrodzie, w wiecie spoeczno-
kulturowym, oywionym i nieoywionym. Zajmuje si zagadnieniami sensu i celu cierpienia,
mierci itp.
4. etyka zajmuje si zagadnieniem postpowania ludzkiego. Bada obyczaje, zajmuje si
problematyk wartoci, oceny, poznaje fakty moralne, ich zakres, kwestie zwizku midzy z
stanowiskiem etycznym a koncepcjami religii.
5. estetyka nauka o piknie, o ujmowaniu czego i ocenianiu w aspekcie pikna. Wrd dziaw
estetyki moemy wyrni teori wartoci estetycznych, teori dziea sztuki, teori pikna
pozaartystycznego, teori przeycia estetycznego i oceny estetycznej czy teori twrczoci
estetycznej.
6. teoria wartoci czyli aksjologia. Sowo to pochodzi z jzyka greckiego (aksios
wartociowy, cenny; logos - nauka, teoria) i oznacza ogln teoria wartoci i wartociowania.
Bada natur rnego rodzaju wartoci, szczeglnie etyczno-moralnych (etyka) i estetycznych
(estetyka) ich pochodzenie, sposb istnienia, struktur i hierarchi, zasady stosowania i
funkcjonowania, zmienno w czasie i przestrzeni oraz zaleno od innych elementw
rzeczywistoci ludzkiej i pozaludzkiej. Zajmuje si te sposobami ich poznawania.

6. FILOZOFIA A WIATOPOGLD I IDEOLOGIA

wiatopogld to zesp przekona, pogldw, postaw, twierdze oraz norm, ktry w oczach
zwolennikw staje si caociowym obrazem rzeczywistoci, wartociujcym postpowanie ludzkie.
wiatopogld moe, a nawet powinien korzysta z nauki. Moemy wyrzni wiatopogld: racjonalny i

10
nieracjonalny, religijny i niereligijny itp.

Ideologia to zesp twierdze, ktry jest podstaw postpowania (dziaania) jakiej jednostki lub grupy
spoecznej.

Dyskusja wiatopogldowa przekonywanie kogo, komunikacja perswazyjna.
Dyskusja naukowa uzyskanie poznania prawdziwego, odwouje si do intelektu.

7. PODZIA DZIEJW FILOZOFII

I. Filozofia staroytna (VI w. p.n.e VI w. n.e.)
1. okres powstania filozofii (VI V w. p.n.e.) zakres filozofii tego okresu by jeszcze bardzo
ograniczony. Bya to prawie wycznie filozofia kosmogoniczna, tj. zajmujca si kosmosem,
zewntrzn przyrod. Inne zagadnienia (psychologiczne, epistemologiczne, etyczne,
estetyczne) traktowane byy ubocznie. Stanowiska filozoficzne tego okresu to: a) joscy
filozofowie przyrody (TALES, ANAKSYMANDER, ANAKSYMENES); b) HERAKLIT
(kontynuator myli Anaksymenesa); c) ELEACi (kontynuatorzy myli Anaksymandra); d)
filozofowie godzcy Heraklita z Eleatami (atomici LEUCYP, DEMOKRYT oraz naturalici
EMPEDOKLES, ANAKSAGORAS); e) PITAGOREJCZYCY.
2. okres owiecenia staroytnego (V w. p.n.e.) przewaaa filozofia o charakterze
humanistycznym. Gwni filozofowie tego okresu to sofici: PROTAGORAS Z ABDERY (Miar
wszystkich rzeczy jest czowiek przesunicie zainteresowa z zagadnie kosmologicznych na
antropologiczne; gosi minimalizm poznawczy, sensualizm, relatywizm, subiektywizm,
utylitaryzm i konwencjonalizm) i GORGIASZ Z LEONTINOI (gosi skrajny nihilizm poznawczy i
ontologiczny, sceptycyzm) oraz zwalczajcy sofistw SOKRATES (wiem, e nic nie wiem;
waciwa wiedza prowadzi do waciwego dziaania; uwaa, e zdolno rozrnienia midzy
dobrem a zem tkwi w rozumie, a nie w spoeczestwie, by racjonalist).
3. okres systemw staroytnych (IV w. p.n.e.) zwany rwnie okresem klasycznym; by to
szczytowy okres filozofi staroytnej, obejmowa najrozlegleszy zakres zagadnie. Powstaway
wtedy dwie szkoy etyczne: CYNICY (V/IV IV w. p.n.e.; gosili idea cnoty jako ycia zgodnego
z natur, idea mdrca kierujcego si tylko rozumem, nie uznajcego adnych oglnie
obowizujcych wartoci, norm, praw ani autorytetw; np. Antystenes z Aten, Diogenes z
Synopy) oraz CYRENAICY (IV II w. p.n.e.; gosili hedonizm w etyce, wzgldno wiedzy i
subiektywizm w teorii poznania, sprowadzali ca filozofi do etyki; np. Arystyp z Cyreny,
Antypater z Cyreny, Hegezjasz Peisitanatos). W okresie tym dziaali take PLATON (427 347
r. p.n.e.) i ARYSTOTELES (384 322 r. p.n.e.)
4. okres szk staroytnych (III I w. p.n.e) zwany take okresem hellenistycznym.
Uprzywilejowanie miejsce w tym okresie miay zagadnienia etyczne. Rozwj filozofii za
odbywa w szkoach, ktre stanowiy zamknite obozy filozoficzne i czsto walczyy ze sob
(epoka walk filozoficznych). Ktokolwiek by wwczas filozofem, nalea do jednej z
nastpujcych szk: Platoska Akademia, Arystetelesowski Likeion (szkoa perypatetycka),
szkoa stoicka, szkoa Epikurejska, szkoa sceptycka.
5. okres synkretyczny (I w. p.n.e V w. n.e.) rozwaania miay wtedy charakter rwnie
religijny; gdy sama filozofia nie bya w stanie odpowiedzie na nurtujce czowieka pytania.
Bya to wtedy albo filozofia na podou religii, albo filozofia uzupeniana przez religi. Gwni
filozofowie tego okresu to: FILON Z ALEKSANDRII (ok. 25 r. p.n.e. 50 r. n.e.; czy filozofi
greck z religi ydowsk) czy PLOTYN Z LYKOPOLIS (ok. 203 270 r. n.e.; neoplatonizm,
monizm).

II. Filozofia redniowieczna (VI XIV w.)
1. do VI wieku okres, ktry wedle przyjtego podziau historycznego naley jeszcze do
staroytnoci, merytorycznie jednak zalicza si go ju do filozofii redniowiecznej. By to czas,
w ktrym filozofia chrzecijaska rozwijaa si rwnolegle z pozachrzecijask, kszatoway i
formuoway si zasadnicze doktryny. Do powstania filozofii chrzecijaskiej przyczynia si
potrzeba obrony religii chrzecijaskiej przed myl pogask (apologia) i przed herezjami
(takimi jak maniheizm, adpcjonizm, doketyzm czy tryteizm). Najbardziej zasueni na tym polu
zwani s Ojcami Kocioa, a ich nauka patrystyk. Najwaniejsi z nich to dziaajcy na
Wschodzie: JUSTYN MCZENNIK (ok. 106 166 r.), KLEMENS ALEKSANDRYJSKI (150
216 r.), ORYGENES (185 254 r.) oraz na Zachodzie: TERTULIAN (160-220 r.), W.

11
AUGUSTYN (354 430 r.).
2. VI XII wiek okres rozwoju i kszatowania si filozofii redniowiecznej. Swoj dziaalno
prowadzili wtedy m.in. BOECJUSZ (480 525 r.), KASJADOR (477 562 r.), tzw.
ENCYKLOPEDYCI (Izydor z Sewilli, Bd Venerabilis, Hraban Maur), JAN SZKOT
ERIUGENA (IX w.), PIOTR DAMIANI (1007 1072 r.), ANZELM (1033 1109 r.), PIOTR
ABELARD (1079 1142 r.), W. BERNARD Z CLAIRVAUX (1091 1153 r.) czy HUGON
(1096 1141 r.). Du rol odegrali te filozofowie arabscy, ktrzy upowszechnili w
chrzecijaskiej Europie myl Platona i Arystotelesa: AWICENNA (980 1037 r.; punkt
cikoci rozwaa przesuna ze wiata na Boga i Jego stosunek do wiata powstaa
teologia Arystotelesa) oraz AWERROES (1126 1198 r.).
3. XIII wiek okres scholastyki, zwany okresem klasycznym lub zotym okresem filozofii
redniowiecznej. By to okres penych systemw redniowiecznych, wyraajcy si w
powstaniu i rozwju dwch wielkich szk:
a. szkoy franciszkaskiej nawizywaa do myli w. Augustyna (ktry z kolei czerpa z
myli Platona). Dzielia si na dwa gwne kierunki: star szko franciszkask (m.in.
W. BONAWENTURA 1221 1274 r.) oraz now szko franiszkask (m.in. DUNS
SZKOT 1266 1308 r.).
b. szkoy dominikaskiej nawizywaa do myli w. Tomasza z Akwinu (ktry z kolei
czerpa z myli Arystotelesa). Oprcz niego szko te reprezentowa rwnie W.
ALBERT WIELKI (1206 1280 r.)
Okres ten nazywany jest zotym okresem midzy innymi dlatego, i wanie w XIII wieku
powstaj pierwsze uniwersytety (uniwersytet w Paryu), rozwija si nauka, przybierajca
form wspomnianej scholastyki. Filozofia scholastyczna uprawiana bya wanie w ramach
wspomnianych szk (franciszkaskiej i dominikaskiej) kada szkoa miaa swoje metody,
wykady, autorytety, specyficzny jzyk, program i problematyk. Niezalenie od szkoy jednak,
filozofia scholastyczna podlegaa na og inspiracji religijno-teologicznej.
4. IV wiek okres krytyki redniowiecznej (dekadencja myli redniowiecznej) i myli takich
filozofw jak Wilhelm Ockam (nominalizm) czy Eckhart (mistyka niemiecka).

III. Filozofia nowoytna (od XV w. n.e.)
1. okres Renesansu (XV XVI w. ) okres odrodzenia kultury i literatury staroytnej. Dla filozofii
by to czas przejciowy i przygotowawczy; okres florenckich mistrzw filozofii (MICHELA DE
MONTAIGNEA oraz PICO DELLA MIRANDOLI) oraz rozwoju neoplatonizmu.
2. pierwszy okres systemw nowoytnych (XVII w.) dziaali wtedy m.in. KARTEZJUSZ,
THOMAS HOBBES, WILHELM GOTFRIED LEIBNITZ czy BARUCH SPINOZA.
3. okres Owiecenia i krytyki (XVIII w. wiek rozumu) podwaliny pod ten okres przygotowa
na przeomie XVII i XVIII wieku JOHN LOCKE; najwiksi tego okresu to m.in. DENIS
DIDEROT, DAVID HUME, IMMANUEL KANT, WOLTER oraz JAN JAKUB ROUSSEAU.
4. drugi okres systemw nowoytnych (2 po. VIII w. 1 po. XIX w.) za gwnego filozofa
tego okresu uchodzi GEORG WILHELM HEGEL.

FI LOZOFI A STAROYTNA

1. PLATON (427 - 347 r. p.n.e.)

y w czasach rozkwitu Aten w atmosferze najwyszej kultury staroytnej, na ktr zoyo si pastwo
Peryklesa, sztuka Fidiasza i ruch etyczno-naukowy stworzony przez Sokratesa, ktrego zreszt Platon
by uczniem. Pochodzi z arystokratycznej rodziny (matka bya z rodu Solona) i w zwizku z tym od
pocztku swoj przyszo wiza z polityk. Chcia by jednak politykiem innym ni jego krewni,
ktrych rzdy uwaa za stronnicze. Po dziadku nazywa si Arystokles. Z powodu barczystej budowy
nauczyciel gimnastyki nada mu jednak przydomek Platon. W swoim czasie opuci Ateny i duo
podrowa (Egipt, Italia, Sycylia). Narazi si rzdcy Sycylii mwic, e trzeba prawu podlega, a nie
wadztwu. W 46. roku ycia zaoy w Atenach wasn szko nazwan Akademi (od gaju
Akademosa, gdzie ta szkoa si miecia); bya szko studiw teoretycznych i orodkiem nauk
politycznych.

Pisma Platona to: 35 dialogw i grupa listw, razem 36 pism. Dialogi dziel si na trzy grupy:
dialogi okresu wczesnego (sokratyczne, tj. pod wpywem Sokratesa) Obrona Sokratesa
(przekaza w niej sowa Sokratesa wypowiedziane przed sdem), Gorgiasz (dialog o retoryce

12
zawierajcy krytyk egoizmu i hedonizmu)
dialogi okresu redniego (konstrukcyjne, tj. budujce wasne teorie) zawieraj dualistyczn
nauk o ideach, np. Fajdros (alegoryczny opis stosunku duszy do idei), Fedon (o
niemiertelnoci duszy), Uczta (o mioci)
dialogi okresu pnego (dialektyczne o swej metodzie) Timaios (filozofia przyrody w formie
opisu stworzenia wiata), Fileb (o dobrach, specjalnie o stosunku rozkoszy i mdroci),
Pastwo (zawierajca synn parabol jaskini i wzr pastwa idealnego) Prawa
(zmodyfikowany w stosunku do dziea Pastwo wykad teorii idealnego pastwa, w ktrym
Platon przywraca do ask wasno prywatn i wizy rodzinne)
Uwaa, e pismo suy jedynie to przypominania, a nie goszenia nowych myli, szczeglnie
filozoficznych. Waniejszy od pisania bya dla niego ywy dyskurs, dyskusja (wzio si to rwnie
std, e by uczniem Sokratesa, ktry nie pozostawi po sobie adnego pisanego dziea). Jednoczenie
czyni filozofi ezoteryczn, czyli filozofi zamknit (tylko dla wybranych).

A) METAFIZYKA

Na pocztku istniay Chaos, Demiurg oraz Idee. Dobry Demiurg, widzc marno Chaosu, uksztatowa
(a nie stworzy!) go na wzr Idei, eby by on moliwie najlepszy. W rezultacie powsta wiat zmysowy,
w pewnej czci podobny do idealnego wzoru, ale nie udao si to zupenie, gdy przeszkodzia temu
marno pratworzywa (Chaosu). Zgodnie z powyszym Platon wyrni trzy przyczyny wiata:
przyczyna sprawcza Demiurg, boski budowniczy, sia sprawcza
przyczyna celowa Idee, doskonao, na ktrych Demiurg si wzoruje
przyczyna materialna Chaos, pramateria, ktra jest wieczna, tak jak Bg i idee; wiat nie
zosta stworzony, a jedynie zbudowany z wczeniej istniejcego ju tworzywa

W ten sposb Platon przyj, e istniej dwa rodzaje bytw (dualizm ontologiczny):
rzeczy jest to wiat zmysw, o ktrym przyblion i niedoskona wiedz uzyska moemy
dziki wykorzystaniu naszych piciu ulegajcych zudzeniom i niedoskonaym zmysom. Do
tego, co poznajemy zmysami, odnosi si twierdzenie, e wszystko pynie, a nic w wiecie
dostpnym zmysom nie trwa wiecznie. A wic w wiecie zmysw nie ma niczego, co jest, tylko
cae mnstwo rzeczy, ktre powstaj i znikaj.
idee czyli wiat idei, o ktrym moemy uzyska pewn wiedz, posugujc si rozumem.
wiata tego nie da si pozna zmysami. Za to idee s wieczne i niezmienne.
Platon pogld swj ilustruje porwnaniem zwanym czsto parabol jaskini, wedug ktrej rzeczy s w
stosunku do idei tylko tym, czym w stosunku do nich samych s cienie, s jedynie przelotnymi zjawami
(rzeczy s cieniami idei). Idee s nie przyczynami, lecz wzorami rzeczy. Porzdek realnego wiata jest
odwzorowaniem wiata idei (rzeczy s uksztatowanie na podobiestwo idei).

B) TEORIA IDEI I NAUKA O DUSZY

Platon uwaa, e wszystko, czego moemy dotkn w przyrodzie, pynie. Nie istniej wic adne
pierwastki, ktre nie ulegaj rozkadowi. Absolutnie wszystko, co naley do wiata zmysw,
stworzone jest z materiau, ktry podlega niszczcemu dziaaniu czasu. Wszystko zarazem stworzone
jest wedug ponadczasowej formy, ktra pozostaje wieczna i niezmienna i nie jest wcale adn
fizyczn pramateri, lecz abstrakcyjnym obrazem, wzorcem, wedug ktrego wszystko jest
stworzone. Formy te Platon nazwa ideami. Za wszystkim rzeczami ze wiata zmysw (komi,
winiami, ludmi) tkwi odpowiednia idea, np. idea ko, idea winia, idea czowiek, itd. Tym samym
Platon uwaa, e poza wiatem zmysowym musi istnie odrbna rzeczywisto, ktr nazwa
wiatem idei. Ustrj wiata idei jest hierarchiczny, od niszych do coraz oglniejszych i wyszych, a
do najwyszej idei idei dobra. W tym wanie wiecie znajduj si wieczne i niezmienne wzorce,
kryjce si za zjawiskami, ktre napotykamy w przyrodzie. Pogld taki nazywamy platosk teori
idei.

Dualizmowi bytu w ogle odpowiada dualizm wiecznej niematerialnej duszy oraz przemijajcego
materialnego ciaa (dualizm duszaciao). Tak jak rzeczywisto podzielona jest na dwie czci (wiat
zmysw oraz wiat idei), tak rwnie czowiek jest istot dwudzieln. Posiada ciao, ktre pynie
jest ono nierozerwalnie zwizane ze wiatem zmysw i czeka je taki sam los jak wszystko inne, co do
tego wiata naley. Wszystkie nasze zmysy wi si z ciaem, dlatego te nie mona na nich
polega. Mamy jednak take niemierteln dusz, ktra jest siedliskiem rozumu. Dusza jest
niematerialna i wanie dlatego moe zajrze do wiata idei. Platon uwaa, e dusza istniaa, zanim

13
jeszcze zamieszkaa w materialnym ciele. Kiedy bowiem przebywaa w wiecie idei, kiedy za budzi
si w ludzkim ciele, zapomina o doskonaych ideach. Z czasem jednak, gdy czowiek dowiadcza form
wystpujcych w przyrodzie, w duszy budzi si to wspomnienie doskonaych idei (istnieje zatem
wiedza wrodzona). Wtedy czowiek dy do tego, co doskonae i idealne, odcina si za od rzeczy
niedoskonaych i nieistotnych. Ciao jest wic dla duszy swojego rodzaju wizieniem. Poznanie prawdy
przez filozofi to najlepszy rodek wyzwolenia duszy.
Platon operowa dwoma pojciami duszy: a) biologiczno-psychologiczne (szersze) dusza jako
skadnik materialnej przyrody, obejmowaa czynnoci zmysowe, dzieli si na trzy czci: rozumn,
impulsywn i zmysow; b) religijne (wsze) dusza jest samym rozumem.

Wedug Platona dusza peni nastpujce funkcje:
biologiczne dusza jako czynnik ycia, bez ktrego ciao jest martwe, bya tym, co wprowadza
w ruch (to stanowi istot duszy). Jako rdo ruchu, dusza jest przeciwiestwem materii, ktra
z natury swej jest bezwadna.
poznawcze poznanie jest funkcj duszy, a nie ciaa; ciao i jego zmysy s tylko dla duszy
narzdziami poznania; dusza poznaje bezporednio (idee), bd porednio, posugujc si
narzdziami.
religijne dusza zostaa strcona ze wiata idei i umieszczono j w materii

C) GNOZEOLOGIA TEORIA POZNANIA (GR. GNOSIS POZNANIE)

Tak jak s dwa rodzaje bytu, tak te s i dwa rodzaje poznania: rozumowe (epistema) i zmysowe
(doxa). Jako e waciwoci wiedzy zale od waciwoci jej przedmiotu, wiedza rozumowa jest
wiedz pewn, cis i nieprzemijajc, gdy jej przedmiotem s idee (np. suma ktw w trjkcie
przez ca wieczno wynosi bdzie 180 stopni i tak samo idea ko zawsze bdzie staa na
czterech nogach, nawet jeli wszystkie konie w wiecie zmysw okulej). Przedmiotem wiedzy
zmysowej s natomiast rzeczy, ktre ulegaj cigym zmianom, w zwizku z czym wiedza zmysowa
jest niecisa i przemijajca; wedug Platona nie jest nawet wiedz, a jedynie domysem,
przypuszczeniem. Zatem wiedz pewn moemy osign jedynie w odniesieniu do tego, co moemy
zobaczy rozumem (racjonalne poznanie idei), wszystko inne jest domysem.

Wiedza rozumowa jest treciowo niezalena od wiedzy zmysowej, a jej zdobywanie polega na
przypominaniu sobie wiedzy o ideach, ktr to posiada dusza. Dusza bowiem (zgodnie z teori
wdrwki dusz) odczona od ciaa przebywa wrd idei i posiada wiedz na ich temat. czc si
jednak z kolejnym ciaem, dusza traci wiedz o ideach i w kolejnym yciu tylko j sobie przypomina
(anamnezis) jest to tzw. wiedza wrodzona. Poznanie zmysowe jest co najwyej bodcem do
przypomnienia sobie tamtej wiedzy, ktrej tre okrelona jest ju wczeniej.

Platon przyj wskie pojcie nauki i ograniczy jej zakres do czysto racjonalnych docieka skrajny
racjonalizm. Czyst metod naukow bya dla niego dialektyka, ktra operuje czystym,
bezobrazowym myleniem, szuka prawdy na drodze samego tylko zestawienia poj i twierdze, ich
analizy i syntezy; suy do badania idei i wyjaniania zjawisk.

D) POLITEIA PASTWO IDEALNE

Swoje pogldy na temat pastwa Platon zawar w dzieach Pastwo oraz Prawa. Wyjaniajc ide
pastwa idealnego, za punkt wyjcia przyjmuje on sposb, w jaki zbudowany jest kady czowiek.
Wedug Platona ludzkie ciao podzielone jest na trzy czci: gow, pier i podbrzusze. Kadej z tych
czci odpowiada pewna cecha duszy. Gowie odpowiada rozum (dusza rozumna), piersi wola
(dusza impulsywna), a podbrzuszu podanie (dusza zmysowa). Kadej z trzech czci duszy
przypisany jest z kolei pewien idea, czyli cnota. Rozum powinien dy do mdroci, wola
okazywa mstwo, a nad podaniem naley panowa, okazujc umiar. Dopiero gdy wszystkie trzy
czci czowieka funkcjonuj jako cao, mamy do czynienia z czowiekiem sprawiedliwym. Platon
wyobraa sobie pastwo zbudowane dokadnie na tej samej zasadzie jak czowiek. Idealne pastwo
Platona ma by zatem hierarchiczne, stanowe; trzy stany odpowiadajce trzem czciom duszy:
wadcy (dusza rozumna) powinni rzdzi w pastwie, kierujc si przy tym mdroci; Platon
wymaga od nich najwikszej ascezy (pogarda dla rzeczy materialnych); wadcy obejmuj rzd
z racji swego rozumu, gdy wiedza o prawdziwym dobru prowadzi do dobrego postpowania
(intelektualizm etyczny), rzdzenie wymaga wiedzy o ideach
stranicy (dusza impulsywna) chronic pastwo przed niebezpieczestwem, maj w sobie

14
odwag. Nie mog, podobnie jak mdrcy, mie ycia prywatnego, wasnoci i rodziny. Zapat
za swoje dziaanie otrzymuj od innych obywateli
rzemielnicy (dusza zmysowa) mog posiada wasne dobra, nie wymaga si od nich
wyrzecze doczesnych, nie bior udziau w deniach do doskonaoci.
Platon by wrogiem demokracji, ktr uwaa za rzdy motochu, poniewa sprowadza poziom decyzji
politycznych do przecitnego, a rzdzenie wymaga przecie wiedzy o ideach. Dopatrywa si w niej
wycznie manipulacji oraz przewagi tych, ktrzy potrafi si wybi, a ktrym nie zaley na dobru ogu.
Uwaa, e lepsze s rzdy arystokratyczne, gdy ci, ktrzy s szlachetni kieruj si dobrem ogu.
Pastwo platoskie peni miao przede wszystkim funkcj wychowawcz. Za najwaniejsz
form wychowania uwaa za gimnastyk oraz sub muzom. By zwolennikiem wychowania
integralnego, czcego wszystkie czci duszy. Naley zatem rwnoczenie rozwija mdro,
odwag i sprawno. Wychowanie musi by caociowe, uczy waciwego stylu ycia.
Przejawem dezorganizacji pastwa jest dua ilo lekarzy (wiadectwo, i wielu ludzi choruje)
oraz dua ilo prawnikw (istniej konflikty). Pastwo si degeneruje, gdy ludzie troszcz si o swoje
sprawy, gdy brak im umiaru. Celem takiej koncepcji pastwa ma by doskonao obywateli, rozwijanie
w nich cnt i nabywanie mdroci. Tym samym Platon stworzy teologiczny fundament pastwa
pastwo jest po to, by dobro mogo wej do spoecznoci ludzkiej.
Uwaa, e zbiorowo jest waniejsza od jednostki. Twierdzi, e posiadanie rodziny dzieli ludzi,
uruchamia egoizm, oddziela czowieka od rozumu pastwo powinno wic zastpi ma rodzin.
Tym samym mona uzna Platona za twrc komunizmu ale w innej postaci ni komunizm
marksistowski. W komunizmie platoskim rzdzcy cakowicie oddaj si pastwu, jego zarzdzaniem
i obron, nie za zdobywaniem przywilejw.
Nie zmienia to jednak faktu, e jeden ze XX-wiecznych interpretatorw myli Platona Karl
Raimund Popper (1902-1924) nazwa go wrogiem wolnoci i otwartego spoeczestwa. Bdem
Platona byo mylenie, e gatunek waniejszy jest od indywidualnoci, zbiorowo od jednostki. Platon
nie mg poj, e najwiksza warto czowieka polega na byciu indywidualist. Uwaa, e pastwo
ma by zbudowane jako organizm i kady ma robi swoje, czyli to, czego wymaga od niego wsplny
cel; czci pastwa musz zalee od caoci.

ISTOTA PLATONIZMU
idealizm we wszystkich dziedzinach bytu i dziaania, obok pierwiastkw realnych (przemijajcych) istniej
pierwiastki idealne (wieczne), ktre maj przewag nad realnymi
ontologia: istnieje byt idealny, od ktrego byt realny jest zaleny
psychologia: dusza istnieje niezalenie od ciaa, ciao jest nisze i zalene od duszy
gnozeologia: istnieje wiedza rozumowa (niedowiadczalna, wrodzona) i podporzdkowana jej wiedza zmysowa
(zalena i niepewna)
metodologia: uznanie metody dialektycznej i podporzdkowanie jej wszelkiej innej metody empirycznej
etyka: waciwym celem czowieka s dobra idealne; dobra realne s nisze, idealnym podporzdkowane i s
rodkami do osignicia dbr idealnych

2. ARYSTOTELES (384/383 322 r. p.n.e.)

y w latach 384/383 322 p.n.e. Urodzi si w Stagirze (w Turcji), std czsto nazywa si go stagiryt.
Jego ojciec Nikomach by lekarzem na dworze Filipa Macedoskiego. Majc lat 18 Arystoteles przyby
do Aten i wstpi do platoskiej Akademii. Pozosta tutaj do mierci swego mistrza w 347 r.p.n.e. W
roku 343/342 p.n.e. Filip Macedoski wezwa go na swj dwr w celu zlecenia nauki syna, Aleksandra
zw. Wielkim. Na dworze Arystoteteles pozosta do roku 336 p.n.e. Powrci wtedy do Aten, gdzie w 334
r.p.n.e zaloy wasn szko filozoficzn w Gaju Lykeion std nazwa liceum. Jego uczniw zwano
perypatetykami, ktrzy filozofowali chodzc.

Pisma Arystotelesa s suche i szczegowe jak leksykon, kryj si za nimi czsto autentyczne studia
przyrody; daj si podzieli na trzy grupy:
a. pisma wydane przez niego samego i przeznaczone dla szerszego ogu; pochodz z okresu,
gdy nalea do Akademii Platoskiej s to gwnie dialogi: Erotreptyk (obrona filozofii i
pochwaa ycia oddanego wiedzy), Eudemos, Sofista, Polityk
b. materiay naukowe o treci historycznej, literackiej i przyrodniczej
c. pisma zawierajce opracowania naukowe przeznaczone do uytku szkoy, uporzdkowane i
uzupenione przez Andronikosa z Rodosu (I w. p.n.e.) pisma te tworz pi grup:
o pisma logiczne: Kategorie, Hermeneutyka, Analityki, Topika, O sofizmatach wszystkie
razem otrzymay nazw Organonu (narzdzie gdy Arystoteles logik traktowa
jedynie jako narzdzie)
o pisma przyrodnicze: Fizyka, O niebie, Historia naturalna zwierzt, O stawaniu si i

15
giniciu, O duszy
o pisma metafizyczne (czyli pisma nastpujce po pismach przyrodniczych): Metafizyka
(obejmuje tzw. pierwsz filozofi)
o pisma praktyczne: Etyka eudemejska, Etyka nikomachejska, Polityka
o pisma poetyczne: Poetyki

Arystoteles stworzy profesjonalny jzyk, ktrym nauka posuguje si do dzisiaj; by wielkim
systematykiem, ktry uporzdkowa podstawowe pojcia z rnych dziedzin wiedzy. Wprowadzi
nastpujcy podzia nauk:
1. logika (nie wchodzia w skad nauk filozoficznych traktowana jako narzdzie)
2. filozofia teoretyczna
a. metafizyka (filozofia pierwsza)
b. matematyka
c. fizyka
3. filozofia praktyczna
d. etyka: indywidualna, rodzinna, pastwowa
e. polityka etyka spoeczna
f. poetyka, retoryka, ekonomika

A) CEL FILOZOFII

Filozofia Arystotelesa stanowi sedno klasycznej koncepcji filozofii. Miaa ona dla niego charakter
czysto teoretyczny (kontemplacyjny) i zmierzaa wycznie do poszukiwania prawdy dla niej samej, a
nie po to, eby j wykorzysta w praktyce. Inaczej mwic, nie uznawa uprawiania filozofii dla jakich
praktycznych utylitarnych korzyci.

B) KRYTYKA METAFIZYKI PLATOSKIEJ

Krytyce Arystoteles podda przede wszystkim platosk teori idei, uzna, e Platon postawi wszystko
na gowie. Zgadza si ze swym nauczycielem, e konkretna rzecz pynie (staje si) oraz e adna
rzecz nie yje wiecznie. Zgadza si take, e sama idea rzeczy jest wieczna i niezmienna. Ale idea ta
jest wedug Arystotelesa jedynie pojciem, ktre my, ludzie, stworzylimy sobie po tym, jak
zobaczylimy konkretn rzecz kilka razy. Tak wic idea czy forma rzeczy nie istnieje sama w sobie.
Na przykad forma konia to dla Arystotelesa cechy konia, czyli to co, co dzisiaj okrelamy jako
gatunek ko. Inaczej mwic, przez form ko Arystoteles rozumie to, co wsplne jest dla
wszystkich koni. Dla niego bowiem formy tkwi w samych rzeczach, jako cechy wyrniajce je
spord innych. Arystoteles nie zgadza si wic z Platonem, e idea kura jest wczeniejsza od samej
kury. To, co Arystoteles nazywa form kury, obecne jest w kadej kurze jako jej szczeglne cechy,
np. znoszenie jajek. Tak wic kura i forma kury s nierozczne jak ciao i dusza.
Rnice midzy filozofami wystpoway rwnie na innym gruncie. Dla Platona najwyszym
stopniem rzeczywistoci jest to, co mylimy z uyciem rozumu. Dla Arystotelesa rwnie oczywiste byo
to, co postrzegamy za pomoc zmysw. Platon twierdzi, e przyroda jak wok nas widzimy, to tylko
odbicie czego, co istnieje w sposb bardziej oczywisty w wiecie idei. Arystoteles wyraa pogld
dokadnie przeciwny: to, co jest w ludzkiej duszy, to tylko odbicia przedmiotw istniejcych w
przyrodzie. Prawdziwym wiatem jest wic przyroda. Twierdzi, e w wiadomoci nie istnieje nic,
czego przedtem nie dowiadczylibymy zmysami. Platon mgby powiedzie, e w naturze nie istnieje
nic, czego przedtem nie byo w wiecie idei. Arystoteles uwaa, e Platon w ten sposb podwaja
liczb przedmiotw. Uwaa te, e wszystkie myli i idee, jakie w sobie nosimy, przedostay si do
naszej wiadomoci dziki temu, co widzimy i syszymy. Posiadamy jednak rozum, z ktrym si
rodzimy. Mamy wrodzon zdolno porzdkowania wrae zmysowych w rozmaite grupy i klasy w
taki sposb powstaj pojcia. Arystoteles nie zaprzecza temu, e czowiek posiada przyrodzony mu
rozum. Przeciwnie, jest zdania, e rozum jest najbardziej charakterystyczn cech czowieka. Ale nasz
rozum jest cakiem pusty, dopki nie poznamy czego zmysami. Dopiero na podstawie materiau
dostarczonego przez zmysy (postrzee) umys drog stopniowej abstrakcji dochodzi do poj
oglnych, do istoty rzeczy, do poznania (empiryzm genetyczny). Czowiek nie posiada wic adnych
wrodzonych idei.
Poznanie ma charakter bierny; umys, jeli ma poznawa przedmioty zewntrzne, musi by
receptywny, czyli poddawa si dziaaniu tych przedmiotw. Arystoteles wyrni przy tym pi typw
ludzkiego poznania (cnt, dyspozycji gr. arytee): a) sprawno techniczna; b) wiedza naukowa
(epistema) gdzie przedmiotem bada s rzeczy oglne i konieczne; co czego mona si nauczy i

16
mona naucza; c) rozsdek (mdro praktyczna) dotyczy naszego codziennego ycia i tego, co
zmienne, jak dobrze dziaa, jak podj decyzj; d) mdro teoretyczna (filozofia kontemplacyjna)
okrelana jako najwiksze szczcie czowieka; e) mylenie intuicyjne.

C) METAFIZYKA

Co do samego terminu metafizyka nie ma pewnoci, e to sam Arystoteles wymyli ten termin.
Jego powstanie przypisuje si czsto poniejszym badaczom myli filozofa ze Stagiry. Owa
arystelesowska metafizyka (zwana przez niego filozofi pierwsz) za przedmiot bada obieraa
podstaw, przyczyn bytw. Miaa to by prba wyjcia poza wiat empiryczny, majca ze cel jedynie
zaspokojenie ludzkiego poznania.

Wedug Arystotetelesa rzeczywisto skada si z rozmaitych konkretnych rzeczy, ktre stanowi
jedno formy i materii (hilemorfizm). Materia to materia, z ktrego rzecz jest zrobiona, jest tym, co w
substancji jest wielkoci, podzielnoci; nie istnieje ona samodzielnie istniej tylko zespoy materii i
formy. Forma za to szczeglne waciwoci (istota) rzeczy, jest ona najwaniejsz czci substancji;
gdyby nie byo formy, materia byaby nieokrelona. Dla przykadu: przez form kury rozumie si
waciwoci szczeglne dla tego gatunku, czyli to, co kura robi (np. gdaka, znosi jaja). Kiedy kura
zdycha, a wic przestaje gdaka, przestaje take istnie forma kury. Jedyne, co zostaje, to materia
kury, ale to nie jest ju kura.
Rozdzia midzy form a materi odgrywa istotn rol rwnie wtedy, gdy Arystoteles opisuje
sposb, w jaki ludzie poznaj wiat. Gdy co poznajemy, porzdkujemy rzeczy w rne grupy, czyli
kategorie. Widz konia, pniej jeszcze jednego konia i jeszcze jednego. Konie nie s wcale
identyczne, ale we wszystkich tkwi co takiego samego i wanie to, co wsplne dla wszystkich koni,
jest form konia. To, co rni konie od siebie cechy indywidualne naley do materii konia.
W materii zawsze tkwi moliwo osignicia okrelonej formy (potencja). Moemy powiedzie,
e materia dy do urzeczywistnienia tkwicej w niej moliwoci. Wedug Arystotelesa kada zmiana w
przyrodzie jest przeksztaceniem z moliwoci w rzeczywisto. Arystoteles uwaa, e w kadej
rzeczy w przyrodzie tkwi moliwo realizacji czy osignicia okrelonej formy. Poniewa natur formy
stanowi dziaanie, Arystoteles nazwa j te aktem (aktywno, dziaanie). Forma jakiej rzeczy mwi
co o moliwociach tkwicych w tej rzeczy (np. kura moe znie jajko), a take o ograniczeniach,
ktre tej rzeczy dotyczc (np. kura nie moe szczeka). Proces stawania si to aktualizowanie
potencji, rzeczywisto to potencja ju zaktualizowana, ktrej proces stawania si doszed ju do
swego kresu, entelechia za to zupene zaktualizowanie si potencji. Przy pomocy pary poj akt i
mono, a take rwnolegej pary forma i materia Arystoteles rozwiza wszystkie zagadnienia.
Mwic jednak o formie i materii rzeczy, Arystoteles ma na myli nie tylko ywe organizmy. Wszystkie
ywe i nieoywione rzeczy posiadaj bowiem form, mwic co o moliwej dziaalnoci rzeczy.
Wyjanianie wasnoci rzeczy Arystoteles szuka, odwoujc si bd do formy rzeczy, bd do ich
materii, bd te do ich przyczyny sprawczej lub celu. Std dla Arystotelesa istniay cztery zasady
wyjaniania przyczyny rzeczy:
a. przyczyna materialna wyjaniajc powstanie deszczu, mona by powiedzie, e przyczyn
materialn deszczu jest to, e para wodna znalaza si akurat w tym miejscu, gdzie powietrze
jest chodne
b. przyczyna sprawcza to fakt, e para wodna ochadza si
c. przyczyna formalna to, e form czy natur wody jest spadanie na ziemi
d. przyczyna celowa wyjanianie, dlaczego pada deszcz (np. by roliny mogy rosn);
Arystoteles uwaa, e celowo istnieje w caej przyrodzie

Arystoteles podejmuje rwnie problem duszy. Dusza jest dla niego form, czyli aktem bytu
organiczego, tzn. e dusza i ciao organicznie stanowi nierozczn cao. Dusza nie moe istnie
bez ciaa, a ciao nie moe spenia swych funkcji bez duszy, ktra oywia ciao. Odrnia trojakie
funkcje i odpowiednie do tego trzy rodzaje duszy:
a. dusza rolinna posiadaj j roliny, zwierzta i ludzie; umoliwia pobieranie pokarmu,
ronicie i rozmnaanie
b. dusza zwierzca posiadaj j zwierzta i ludzie; umoliwia wyczuwanie wiata zewntrznego
i poruszanie si w naturze
c. dusza mylca waciwa jedynie czowiekowi; umoliwia mylenie, a wic porzdkowanie
wrae zmysowych w grupy i klasy
Wyrniajc te trzy rodzaje duszy, Arysteteles dokona jednoczenie klasyfikacji natury. Na samym

17
szczycie tej drabiny stoi czowiek, ktry zdaniem filozofa yje caym yciem przyrody. Czowiek
ronie i pobiera pokarm jak roliny, ma uczucia i zdolno poruszania si jak zwierzta, a w dodatku
posiada szczegln waciwo, ktra jest charakterystyczna tylko dla niego, a mianowicie zdolno
racjonalnego mylenia. Rozum poznaje zarwno byt, jak i dobro; znajc za dobro, kieruje wol, czyni,
e wola staje si rozumna. Rozum kierujcy wol to rozum praktyczny, za rozum poznajcy to
rozum teoretyczny. Arystoteles rozrnia te rozum bierny (receptywny; operuje tylko materiaem
podanym przez zmysy) oraz rozum czynny (samorzutny, wprawia w ruch rozum bierny i przez to jest
pierwsz przyczyn samorzutnych poczyna duszy). Tym samym czowiek posiada iskr boskiego
rozumu. W kilku miejscach bowiem Arystoteles wskazuje, e musi istnie Bg, ktry wprawi w ruch
wszelkie zmiany w przyrodzie. W ten sposb Bg stanowi absolutny szczyt drabiny przyrody.
Arysteles wyobraa sobie, e ruchy gwiazd i planet rzdz ruchem na Ziemi. Musi jednak istnie co,
co wprawia w ruch rwnie ciaa niebieskie. Arystoteles nazwa to pierwszym poruszycielem, czyli
Bogiem. Pierwszy poruszyciel sam pozostaje w bezruchu, ale jest pierwsz przyczyn ruchw cia
niebieskich, a tym samym wszelkich ruchw w przyrodzie.

Arystotelizm unika zarwno idealizmu, jak i materializmu. Jest twierdzeniem, e wbrew idealizmowi
nie ma innych substancji ni materialne, ale jednoczenie e wbrew materializmowi osnow
substancji stanowi jej idealna istota (forma). Substancje s jednostkowe, ale istota ich jest oglna
(arystotelizm to wanie odnajdywanie w jednostkowych rzeczach oglnej istoty).

D) ETYKA

Arystoteles zadaje pytanie o to, co jest potrzebne, by ycie czowieka byo szczliwe. Odpowiada, e
osnowy szczcia nie stanowi doznawanie przyjemnoci (wbrew hedonizmowi), lecz dziaalno godna
czowieka, rozumna i cnotliwa. Cnota to usposobienie zachowujce rodek, np. mstwo jest midzy
dwiema skrajnociami: strachem i zuchwalstwem. Dla Arystotelesa cnoty zwizane byy z
opanowywaniem nierozsdnych dziaa, miay by zwycistwem rozumu nad tym, co irracjonalne.
Wyrni dwa rodzaje cnt: a) cnoty etyczne (np. hojno; nabywa si je tak samo, jak opanywuje si
rne sztuki); b) cnoty diapoetyczne (np. mdro, rozsdek). Rodzaj cnoty zaley od tego, czy
odnosz si do poznania, czy do ycia praktycznego. Zarwno etyka Platona, jak i Arystotelesa
przypomina greck medycyn: jedynie zachowujc rwnowag i umiar mog by szczliwym,
harmonijnym czowiekiem.

E) POLITYKA

Dla Arystotelesa pastwo miao status czego naturalnego. Chronologicznie jest ostatnie, ale
ontologicznie pierwsze przed rodzin czy jednostk; pastwo jest najwysz form ludzkiej
wsplnoty. Zgodnie bowiem z zasad Arystotelesa, e cao musi by pierwej od czci tylko
pastwo jest samowystarczalne i to ono nadaje sens czciom, ktre si na to pastwo skadaj.
Arystoteles nie odrnia spoecznoci od pastwa. Uwaa, e czowiek jest istot polityczn i bez
otaczajcego go spoeczestwa nie mgby osign i rozwin swego czowieczestwa.

Gwnym zainteresowaniem Arystotelesa w kwestii polityki bya sprawa ustrojw (form) pastwa.
Wyrni on trzy formy ustrojowe: 1) rzdy jednego; 2) rzdy kilku; 3) rzdu wielu. Kada z tych form
wystpuje jeszcze w dwch swoistych odmianach: ad. 1) monarchia i tyrania; ad. 2) arystokracja i
oligarchia; ad. 3) politeja i ochlokracja (rzdy tumu). W sumie wic mamy 6 ustrojw pastwa,
wyodrbnionych ze wzgldu na kryterium liczby osb sprawujcych wadz oraz na jako tej wadzy:
dobr (monarchia, arystokracja, politeja) lub z (tyrania, oligarchia, demokracja).

rzdy jednego rzdy kilku rzdy wielu




monarchia




tyrania




arystokracja




oligarchia




politeja




ochlokracja
(rzdy tumu)

Owe kryterium dobra i za wynika przede wszystkim z moralnej koncepcji pastwa i moralnoci polityki,
ktre interesoway Arystotelesa bardziej ni np. techniczne przygotowanie do rzdzenia pastwem.
Wspomniania politeja bya dla Stagiryty drog poredni pomidzy rzdami bogatych (oligarchia) i

18
biednych (demokracja) Arystoteles docenia tym samym warstw redni, upatrujc w niej gwarancji
stabilnoci pastwa (zasada zotego rodka). Jeli chodzi o liczb osb sprawujcych wadz,
najbardziej moliwe do przyjcia wg Arystotelesa jest jednowadztwo; wadca musi by niezaleny od
spoeczestwa, aby mc podejmowa decyzje bez naciskw; powinna mu przywieca tylko
sprawiedliwo.

Utopijna wizja pastwa opisana w Polityce przedstawia pi grup spoecznych zamieszkujcych takie
pastwo: 1) rolnikw; 2) rzemielnikw; 3) kupcw; 4) zajmujcych si rzdzeniem; 5) kapanw,
zajmujcych si kultem. Rolnicy, rzemielnicy i kupcy to tzw. nie-obywatele, ktrzy ze wzgldu na
wykonywan prac nie maj czasu na praktykowanie cnt. Pozostali natomiast rzdzcy i kapani
to tzw. obywatele.

3. FILOZOFIA CHRZECIJASKA: W. AUGUSTYN (354 430 r.)

Pochodzi z Tagasty (w Tunezji). Matka Monika bya jego dobrym duchem. Prowadzi do swobodne
ycie. Wychowany przez matk w chrzecijastwie, usposobiony by do niechtnie. Pocztkowo
uwaa Pismo wite za dzieo barbarzycw. Przez pewien czas by manichejczykiem (jedna z sekt
religijnych, typowa dla pnego antyku; gosili skrajny dualizm dobra i za), ale ostry rozdzia dobra i za
nie dawa spokoju modemu Augustynowi. By pochonity tym, co nazywamy problemem za, czyli
pytaniem, skd bierze si zo. Przez pewien okres pozostawa pod wpywem filozofii stoickiej, a wedug
stoikw nie istnia wyrany podzia midzy dobrem a zem. Przede wszystkim jednak na Augustyna
wywar wpyw inny wany kierunek filozofii pnego antyku neoplatonizm. Zetkn si w nim z myl,
e wszelkie istnienie ma bosk natur. W 386 r. kazania bp. Ambroego nawrciy do Kocioa i
skoniy do chrztu (387 r.). Od 395 r. by biskupem Hippony. y w czasach, kiedy Imperium Rzymskie
stao w obliczu najazdw Wandalw; nurtowaa go myl jak pogodzi Opatrzno Bo z toczcymi si
wojnami. Podj prb historiozofii, tzn. filozoficznego wyjanienia historii (pojmowa j w linearnie).

Pisma w. Augustyna: Przeciw akademikom, Solliloquia (gdzie wyrazi swoje przezwycienie
sceptycyzmu), Wyznania, O Trjcy w., Pastwo Boe (gdzie przedstawia histori wiata jako
zmaganie si dwch pastw: pastwa Boego i pastwa ziemskiego; zmagania obu pastw stanowi
dzieje wiata).

A) BG I WIAT

w. Augustyn przypisywa Bogu takie cechy, jak: wieczno, niezmienno oraz nieskoczono.
Przewaga Boga nad wiatem polegaa wic na tym, e Bg jest nieskoczony, wiat za skoczony.
Inaczej mwic, wiat jest nicoci wobec Boga (infinityzm). Jednoczenie jest on dzieem woli Boga
(istot Boga jest wola), ktry posiada w swoim umyle idee gwne formy, zasady rzeczy, trwae i
niezmienne. wiat powsta wg woli i mdroci Boej i dlatego jest rozumny, intelektualnie poznawalny
oraz pikny. Zgodnie z augustyskim egzemplaryzmem w caym wiecie odbija si obraz Boga (byty
s odblaskiem Boga); w Bogu istnieje idealny obraz wiata. Byty s jak lustra, kady w inny sposb
oddaje obraz Boga. Tym samym kada rzecz posiada dwojakie istnienie: samo w sobie oraz bosk
ide. Kady byt jest okrelony przez racjonaln formu, ktra okrela, czy ten byt musi by. Sowo
Boe jest wiatoci wiata, gdy jest rdem Jego intelektualnej poznawalnoci.

B) TEOCENTRYCZNA METAFIZYKA

W centrum wszystkiego jest Bg, a denie do niego ley w ludzkiej naturze. Jedynie zespolenie z
Bogiem moe da szczcie potrzebne jest do tego poznanie Boga oraz siebie samego. Dobra i
szczcia czowiek nie moe zdoby sam, lecz tylko z Bo pomoc. Ujawnia si tutaj przewaga Boga
nad stworzeniem i cakowita zaleno wszelkiego stworzenia od Boga. Bg to najwysze dobro i
zarazem przyczyna wszystkiego dobra. Denie do Boga ley w naturze czowieka i jedynie
zespolenie z Bogiem moe da mu szczscie. Bg jest waciwym celem ycia.

Czowiek to przede wszystkim dusza, ale dusza posugujca si ciaem (zwizek duszy i ciaa)
wraenie trancendetnej wyszoci duszy nad ciaem, wyszego poziomu doskonaoci. Dusza jest
substancj samoistn (jak u Platona), nie ma ona w sobie nic materialnego, posiada tylko takie funkcje
jak: wola, pami; wbrew filozofom staroytnym nie ma nic wsplnego z funkcjami biologicznymi.
Dusza jest nie tylko rna od ciaa, ale i doskonalsza, bo blisza Bogu. Jest ona niezniszczalna,
niemiertelna, bo poznajc prawdy wieczne ma udzia w wiecznoci. Wobec wyszoci duszy nad

19
ciaem naley dba o dusz, a nie o ciao. Rozkosz zmysowa jest godna potpienia, bo wzbudza
pragnienie dbr cielesnych i skania do wywyszania ich ponad dobra duchowe.

C) TEORIA POZNANIA

w. Augustyn uwaa, e celem czowieka jest szczcie i filozofia ma je znale. Do szczcia
potrzebne jest poznanie Boga oraz wasnej duszy. Aby pozna Boga i dusz trzeba doj do prawdy
istnieje zatem prawda obiektywna, oglna i niezmienna (za Platonem), ktr umys poznaje wprost,
bez porednictwa ciaa i zmysw. Prawdy wieczne s ideami Boymi, dusza poznaje je na drodze
owiecenia (iluminacji). Cae poznanie jest czowiekowi wrodzone, umys tylko uwiadamia sobie
prawdy, nie jest ich wytwrc. Bg daje czowiekowi wiato, dziki ktremu czowiek dochodzi do
poznania tej prawdy. Poznanie wymaga aski, ingerencja Boga jest wanie t ask (Niespokojne jest
serce nasze, pki nie spocznie w Tobie). Takie podejcie skania do stwierdzenia, e w. Augustyn
stworzy podstawy chrzecijaskiego mistycyzmu. Poznanie przesz iluminacj pozostawia w duszy
lad Boga, obraz Boga, lad Trjcy. Trzy wadze duszy, ktre odzwierciedlaj w czowieku lad duszy
to: rozum (logos Chrystys), pami (Duch w.) oraz wola (Bg Ojciec).

Zaadnicz postaci ycia duchowego dla Augustyna bya wola; natur ludzk stanowi nie rozum (bo
jest bierny), lecz wola; natura czowieka przejawia si w tym, czego chce woluntaryzm. Augustyn
zerwa ze staroytynym intelektualizmem (pierwszestwo rozumu). Wedug Augustyna najpierw trzeba
ukocha, potem dopiero pozna, zrozumie; czowieka mona zniszczy, ale nie przekona (nie
mona zama jego woli). Czynniki irracjonalne maj przewag nie tylko w dziedzinie dziaania, ale i w
dziedzienie samego poznania. Prawd o Bogu pozna moe nie rozum, lecz wiara. Wiara za jest
rzecz woli, a nie rozumu (jak mwi Augustyn serca). Wiara i rozum uzupeniaj si wzajemnie
zrozum, by mg wierzy, wierz, by mg zrozumie.

D) HETERONOMICZNA ETYKA

w. Augustyn zrywa ze staroytnym intelektualizmem etycznym, ktrego twrca, Sokrates, zwyk
mawia: jeli wiem, co jest dobre dziaam dobrze. Augustyn Zu przypisywa zupenie inne
pochodzenie ni Dobru oddziela jedno od drugiego. Uwaa, tak jak Plotyn (neoplatonizm), e zo to
brak dobra. Samo w sobie nie posiada adnej samodzielnej egzystencji, jest czym, czego nie ma.
Boskie dzieo stworzenia jest bowiem tylko dobre. Augustyn uwaa, e zu winne jest ludzkie
nieposuszestwo (Dobra wola jest dzieem Boga, za wola to odsunicie si od dziea Boego).
Wedug niego po upadku pierwszych rodzicw caa ludzko zostaa skazana na zagad. Mimo to Bg
postanowi, e niektrzy mog zosta zbawieni od wiekuistego zatracenia. W tym punkcie Augustyn
odrzuca jakikolwiek prawo czowieka do krytykowania Boga. Uwaa, e aden czowiek nie zasuguje
na zbawienie, a mimo to miosierny Bg wybra takich, ktrzy zostan zbawieni od zatracenia. Dla
Niego nie jest tajemnic, kto zostanie zbawiony, a kto skazany na potpienie. Zostao to z gry
okrelone, a my jestemy w peni zaleni do aski Boga. Jednoczenie Augustyn nie zwalnia czowieka
od odpowiedzialnoci za swoje ycie. Radzi, bymy yli tak, aby z przebiegu wasnego ycia
zorientowa si, czy naleymy do wybranych. Nie zaprzecza bowiem, e posiadamy woln wol (patrz
punkt B Teoria poznania).
Doprowadzio to do podziau ludzi na dwie grupy (zgodnie z przekazem bibilijnym o zbawieniu i
zagadzie) na tych, co dostpili Boej aski (pastwo Boe; objawieni) i tych, co nie dostpili
(pastwo ziemskie; potpieni). Inaczej mwic, za Dobro odpowiada jedynie Bg pochodzi wic
ono z zewntrz (heteronomiczna oznacza pochodzca z zewntrz). Oba dwa pastwa walcz o
wadz w kadym czowieku. Obecno Pastwa Boego wyrana jest w Kociele, a pastwa
ziemskiego w politycznych tworach pastwowych tak twierdzi Augustyn, by udowodni, e nie ma
zbawienia poza Kocioem (w XVI wieku to wanie m.in. przeciw temu sprzeciwi si Marcin Luter).

ISTOTA AUGUSTYNIZMU

20
pojmowanie Boga jako nieskoczonego, a wiata jako tworu nadprzyrodzonego i dziea
aski
widzenie w Bogu przede wszystkim osoby, ktrej istot jest wola
postrzeganie znikomoci (marnoci) wiata wobec wielkoci i nieograniczonoci Boga
oparcie wiatopogldu na zaufaniu do woli Boej, wierze, mioci i asce
uznanie prawdy za wieczn i niezalen od dowiadczenia (aprioryzm), bdc darem
nadprzyrodzonym dostpnym jednostkom, a nade wszystko Kocioowi, przyjmujc
interwencj Boga w jej poznanie i czynic celem poznania kontemplacj Boga
uznanie, e ciao nie jest zem, gdy jest dzieem Boym, ale przyjcie podliwoci
cielesnej za rdo za
wierno zakonowi (Prawu), Kocioowi i mioci

FI LOZOFI A NOWOYTNA

Pocztek filozofii nowoytnej datuje si na XV wiek. To wanie wtedy dokona si przeom w myleniu
ludzi, pojawia si wiadomo, e Bg opuci wiat. Zwizane to byo z wieloma wydarzeniami i
procesami. Due znaczenie odegraly odkrycia geograficzne XV i XVI wieku, ktre zdecydowanie
rozszerzyy horyzonty ludzi epoki renesansu. Wystpienie Marcina Lutra z 1517 rozpoczo z kolei
proces reformacji, co w konsekwencji doprowadzio do pluralizacji wyzna i tolerancji religijnej. Zosta
przeamany monopol Kocioa na rozpowszechnianie wiedzy (przyczynio si do tego rwnie
wynalezienie druku). Nastpia sekularyzacja, zacza rozwija si nowoczesna nauka, zwizana z
matematyk i przyrodoznawstwem (Izaak Newton, Mikoaj Kopernik). Geocentryczny obraz wiata
zastpi heliocentryzm. Powstaway monarchie absolutne, ktre odbieray absolutn wadz
przypisywan dotd Bogu. Kolejne stulecia to okres rewolucji przemysowej, urbanizacji,
industrializacji, a take demokratyzacji. Powstawao spoeczestwo nowego typu spoeczestwo
masowe.
Znikna koncepcja wiata redniowiecznego: zhierarchizowanego, zamknitego, wiata penego
tajemnic, wiata jakociowego. wiat ten zosta zastpiony przez wszechwiat: jednowymiarowy,
poznawalny za pomoc mylenia naukowego (czyli matematycznego), ilociowy, odrzucajcy wszelkie
rozwaania o wartociach. Dokona si rozam midzy wiatem wartoci a wiatem faktw. Nastpi
rozdzia pomidzy nauk i teologi, czyli tym, co poznajemy rozumem, a tym, co poznajemy si wiary
(rozumem nie moemy zbliy si do Boga, gdy mimo wszystko Bg pozostaje niepojty dla myli
inaczej twierdzi np. Tomasz z Akwinu).
Pod koniec redniowiecza nastpi rozwj miast, w ktrych kwito rzemioso i handel, pojawiy si
nowe towary, gospodarka pienina i banki. Roso w si mieszczastwo, ktre uniezalenio si od
warunkw dyktowanych przez przyrod. Zaspokojenie potrzeb yciowych mona byo osigni dziki
pienidzom. Rozwj w tym kierunku faworyzowa indywidualno, fantazj i zdolnoci twrcze
poszczeglnych ludzi. Czowiekowi stawiano wic cakiem nowe wymagania.
Renesansowi humanici wyznawali cakiem now wiar w czowieka i jego warto, co
pozostawao w wyranej sprzecznoci z tak powszechnym w redniowieczu jednostronnym
podkrelaniem grzesznej natury ludzkiej. Teraz czowieka postrzegano jako co nieskoczenie
wielkiego i wartociowego. Humanizm renesansowy, w wikszym stopniu ni humanizm antyczny,
cechowa indywidualizm. Ideaem by czowiek renesansu, ktry zajmuje si wszystkimi dziedzinami
ycia, sztuki i nauki. Nowy sposb patrzenia na czowieka wzbudzi poza tym zainteresowanie
anatomi ludzkiego ciaa. Prowadzi te do nowego nastawienia do ycia. Czowiek przesta istnie
tylko dla Boga. Bg stworzy czowieka rwnie dla samego czowieka, dlatego ludzie mog cieszy si
yciem doczesnym.
Renesans przynis rwnie nowe spojrzenie na przyrod. ycie doczesne przestao by tylko
przygotowaniem do ycia w niebie, a to pocigno za sob cakiem nowy stosunek do wiata
fizycznego. Przyrod traktowano jako co pozytywnego. Wielu uwaao rwnie, e Bg jest obecny w
dziele stworzenia. Jest przecie nieskoczony, a to znaczy, e jest wszdzie (panteizm). Mwio si,
e natura jest boska, e jest rozwiniciem Boga.
Renesans to take nowa metoda naukowa, polegajca na badaniu przyrody wasnymi zmysami.
Ju w XIV wieku rozlegay si ostrzeenia przed lep wiar w dawne autorytety, takie jak kocielne
dogmaty i filozofia przyrody Arystotelesa. Ostrzegano take przed przyjmowaniem za pewnik, e kady
problem da si rozwiza jedynie dziki samym przemyleniom. Przez cae redniowiecze dominowaa
wanie przesadna wiara w znaczenie rozumu. Teraz zaczto twierdzi, e kade badanie przyrody
musi opiera si na obserwacji, dowiadczeniu i eksperymencie. Nazywamy to metod empiryczn. W
opozycji do niej stao mylenie racjonalistyczne, typowe dla XVII wieku (Kartezjusz, Spinoza, Leibniz),
ktre jednak w XVIII wieku znowu znalazo si w defensywie.


21
1. FILOZOFIA POLITYKI: THOMAS HOBBES, JOHN LOCKE, JAN JAKUB ROUSSEAU

Hobbes, Locke oraz Rousseau w swoich rozwaaniach posugiwali si mitem, czyli elementem kultury
wyjaniajcym wiat w sposb narracyjny, pozaczasowy (dawno, dawno temu...) oraz okrelajcym
wieczne prawa i zasady. Uywajc charakterystyki mitu stworzyli oni doktryn umowy spoecznej.

THOMAS HOBBES (1588-1679) swoje rozwaania zawar w dziele Leviatan. Tytu zaczerpn Hobbes
z Biblii, gdzie w Lewiatan to potwr poerajcy wszystko i wszystkich.
Oglna koncepcja filozoficzna Hobbesa bya materialistyczna nie istnieje nic poza ciaami
(niematerialne substancje to fikcja). wiadomo uwaa za funkcj ciaa organicznego, wzitego w
caoci. Mechanicyzm by dla niego powszechn teori bytu. Jakoci zmysowe nie s wasnociami
rzeczy, s subiektywne; przebiegi (procesy) cielesne i przebiegi psychiczne s tylko ruchami, s natury
mechanicznej. Dy do stworzenia racjonalnego systemu filozofii: przedmioty idealne dla Hobbesa nie
istniay zupenie, psychiczne byy natury cielesnej, a cielesne byy mechanizmami (wszystkie zjawiska
sprowadza do ruchu).
Poznanie to te proces natury mechanicznej. Przez zetknicie przedmiotu z narzdem zmysowym
ruch przenosi si z przedmiot na narzd, potem na nerwy, wreszcie do wntrza mzgu
metodologiczny racjonalizm poczony z sensualizmem psychologicznym. Twierdzi, e czowiekiem
rzdz te same prawa mechaniczne, ktre rzdz przyrod; usiowa uchwyci mechanizm psychiczny
jednostki i wyprowadzi ze cay zoony ustrj ycia.
Hobbes to pierwszy wyraziciel bezkompromisowego indywidualizmu byo to swoiste poegnanie
ze staroytnoci i redniowieczem. Nie odrniano bowiem wtedy pastwa od spoeczestwa,
czowieka od obywatela, pojcie wolnoci stosowano za w odniesieniu do pastwa, a nie jednostek.
Hobbes zdecydowanie sprzeciwia si takiemu podejciu, zwracajc uwag na jednostk i jej
hipotetyczne znaczenie w tworzeniu pastwa (pastwo i spoeczestwo s tworami sztucznymi).
Czowiek nie jest istot spoeczn (wbrew Arystotelesowi), kady z natury zajmuje si wycznie
wasnymi sprawami (egoizm). Kada rzecz jest dobra, jeli suy celom jednostki, std naturalis
czowieka: walka wszystkich przeciw wszystkim (bellum omnia contra omnes). Wychodzc z tego
stwierdzenia Hobbes uzasadnia genez powstania pastwa. Ludzie yj bowiem w stanie permanetnej
wojny, boj si siebie nawzajem. eby wic zlikwidowa ten stresogenny stan, zawieraj umow
spoeczn. Daj uprawnienia innym, aby nimi rzdzono pod warunkiem jednak, e inni takie
uprawnienia take komu (pastwu Lewiatanowi suwerenowi, przy czym nie jest on stron
umowy!) przeka. Obowizuje tutaj zasada umwmy si po to, aby by wolnymi. Wolno jest wic
czym sztucznym, wtrnym, podobnie jak samo pastwo.

JOHN LOCKE (1632-1704) by jednym z gwnych przedstawicieli partii wigw w Anglii. Napisa takie
dziea, jak m.in. List o tolerancji czy Rozwaania dotyczce rozumu ludzkiego. Uwaa si go za twrc
indywidualistycznej doktryny praw.
Sformuowa nowy program filozofii stary metafizyczny program zastpi epistemologicznym:
umys ludzki nie moe rozwiza zagadnie metafizyki; zadaniem dostpnym dla nauki jest badanie
poznania, jego pochodzenia, pewnoci i zakresu. Przedmiot filozofii zosta przesunity z bytu na
poznanie. Uwaa, e nasz wiedza pochodzi wycznie z dowiadczenia; umys jest niezapisan tablic
(tabula rasa), ktra zapisuje dowiadczenie. Nie ma nic w umyle, czego nie byoby przedtem w
zmysach. Zwalcza teorie wrodzonych idei i zasad zarwno logicznych, jak moralnych i religijnych.
Przez dowiadczenie nabywamy cay materia wiedzy, ale tylko materia; wadze umysu s natomiast
wrodzone. Dowiadczenia nabywamy na dwch drogach: przez postrzeenia (dowiadczajc rzeczy
zewntrznych) oraz przez refleksj (dowiadczajc samego siebie). Postrzeenie wyprzedza refleksj,
gdy umys wtedy dopiero zaczyna dziaa, gdy przez postrzeenia otrzyma materia do swych dziaa.
Refleksja ma natomiast t wyszo, e wiedza na niej oparta jest pewniejsza.
W dziedzienie etyki twierdzi, e nikomu nie wolno szkodzi yciu, zdrowiu, wolnoci oraz
wasnoci kogo innego. Rozwija wic zasady tolerancji. Uwaa, e czowiek rodzi si w cakowitej
wolnoci: z natury dysponuje on wadz dysponowania swoj wasnoci (wolnoci, yciem,
majtkiem). W zwizku z tym na przykad zabranie osobie jej wasnoci, utosamia si z zabraniem
wolnoci. Tym samym interesy ogu nie s adnym argumentem, aby ogranicza wasno jednostki
aden rzd nie moe zabra obywatelowi jego wasnoci! Pastwo jako organizm ma zostawia
wicej swobody dziaania we wszystkich sferach ycia: w kulturze, gospodarce, itd. Locke sta na
stanowisku, e ycie spoeczestwa jest starsze od pastwa. Jeli za w pastwie wystpuj
niedoskonaoci, naley stworzy takie instytucje, ktre bd je usuwa. Uwaa, e wadza
obywatelska powstaje w celu samorzdzenia.

22

JAN JAKUB ROUSSEAU (1712-1778) duo miejsca w swoich rozwaaniach powici woli
powszechnej. Sformuowa m.in. twierdzenie o zmuszeniu do wolnoci, mwice, e jeli ktokolwiek
odmwi posuszestwa woli powszechnej, bdzie zmuszony przez cae ciao polityczne zmusi si go
wolnoci. Wolno pojmowana jako autonomia staje si zniewoleniem, bowiem jednostka domaga si
podporzdkowania woli powszechnej. Z wol powszechn postrzegan oczami Rousseau wi si
trzy tezy:
jego formua o zmuszeniu do wolnoci posiada wewntrzn sprzeczno owieconego rozumu
(rozumu autonomicznego), polegajc na stwierdzeniu, e pastwo zmusi nas do
posuszestwa, jeli nie uszanujemy woli powszechnej
wola powszechna w praktyce oznacza wic dyktat ogu
wola powszechna wedug Rousseau to jedynie retoryka, idea woli powszechnej. Francuski
myliciel zakada, e wola powszechna to nie tylko wola wikszoci. W praktyce jednak jest
inaczej, bowiem wikszo terroryzuje mniejszo.
W przeciwiestwie do Hobbesa uwaa, e natura czowieka jest dobra, a jedynie zostaa
zdeformowana przez cywilizacj. Tym samym gosi powrt do natury, jako sposb na osignicie
szczcia.

23
2. KARTEZJUSZ

Kartezjusz (inaczej Rene Descartes) y w latach 1596-1650. Pochodzi z zamonej rodziny
szlacheckiej. Ukoczy kolegium jezuickie w La Fleche. Studiowa prawo w Poitiers i matematyk w
Paryu (jego geometria daa pocztek geometrii analitycznej). Suy w wojsku, jako ochotnik bra
udzia w wojnie 30-letniej; duo podrowa. Gdy przebywa na kwaterze zimowej w okolicach Ulm w
listopadzie 1619, dozna olnienia co do moliwoci jednoci wszelkich nauk, wyraajcej si w
jednolitej metodzie poznania. Przede wszystkim interesowa si tym, co moemy wiedzie, a wic
zagadnieniem pewnoci naszego poznania. Drugim wielkim problemem, jaki rozwaa, by stosunek
midzy dusz a ciaem. Jest twrc nowoytnego racjonalizmu opartego na wzorach rozumowa
matematycznych oraz na zasadzie sceptycyzmu metodycznego, autor skrajnego dualizmu mylenia i
cielesnoci (rozcigoci). Jego dziea to m.in. Rozprawa o metodzie, Medytacje o pierwszej filozofii,
Zasady filozofii.

A) MYL, WIC JESTEM

Kartezjusz uwaa, e caa wiedza (poszczeglne nauki) maj jedn wspln cech: s opracowywane
za pomoc rozumu. Naley si wic zastanowi nad samym poznaniem, jego istot. Przedmiotem
filozofii staje si wic nie byt, ale samo poznanie. Gwnym zadaniem i hasem jego filozofii staa si
metoda. Kartezjusz mwi, e wiedz ludzk trzeba zbudowa od pocztku. Przyczyn
niezadowalajcego stanu nauki widzia w braku odpowiedniej metody; badania naukowe o tyle bd
mogy by prowadzone pomylnie, o ile przedtem bdzie dla nich znaleziona metoda. Jej poznanie ma
prowadzi do wiedzy niezawodnej i bezwzgldnie pewnej. Ma ona uatwi dotarcie do tzw. punktu
archimedesowego dla metafizyki punktu, z ktrego wyrasta cae drzewo ludzkiej wiedzy.

Kartezjusz szuka twierdzenia, ktre oprze si wszelkim wtpliwociom. Jego metoda polegaa tu na
prbowaniu wszelkich argumentw sceptyckich. By to sceptycyzm szczeglnego rodzaju, mia
torowa drog poznaniu pewnemu; polega na wstrzymywaniu si od uznania za prawdziwe wszelkich
sdw, dopki nie zdobdzie si podstaw ich pewnoci i kryterium prawdy (jasno i wyrano). Dla
Kartezjusza byo bardzo wane, by pozby si wszelkich dawnych wytworw myli, zanim rozpocznie
si wasne filozoficzne dociekania. Wysuwa nastpujce argumenty sceptyczne podwaajce
pewno:
poznania zmysowego (zudzenia zmysw)
poznania umysowego (moliwo, e jestemy wprowadzani w bd przez jak potniejsz
od nas istot)
podda w wtpliwo wykazanie wyranej granicy midzy jaw a snem.
Wtpienie Kartezjusza nie obejmowao dwch rzeczy: religii (bo to sprawa wiary) i etyki (moralnoci).
Oglnie wtpienie byo dla Kartezjusza ostoj pewnoci wtpi we wszystko i tylko tego jednego mg
by pewien. A jeli wtpi, to moe by pewien, e myli, a jeli myli musi by pewne, e jest istot
mylc. Myl istnieje, chobym ni lub choby mnie zy demon wprowadza w bd. To, co myl,
moe by snem lub bdem, ale to, e myl, to jest niewtpliwe. Istnienia rzeczy zewntrznych nie
jestemy pewni, ale jestemy pewni istnienia wasnej myli. Zatem fundament wiedzy istnieje nie w
przedmiocie, nie w materii, lecz w czowieku, w wiadomym duchu. Jeli jest myl, to musi by kto,
kto myli. Myl, wic jestem. A czym jestem? Istot, ktra myli.

B) DUALIZM DUSZY I CIAA

Istnienie myli jest pewne, istnienie rzeczy zewntrznych wymaga natomiast dowodu. Z faktu mylenia
iwynika, wedug Kartezjusza, przekonanie o istnieniu Boga przytacza on nastpujce argumenty na
Jego istnienie:
argument z przyczynowoci ja, jako niedoskonaa, nie istnieje sama przez si, lecz musi
mie przyczyn; ostateczna przyczyna musi by doskonaa, a wic jest Bogiem (Bg = idea
doskonaa)
argument ontologiczny w naszej niedoskonaej jani mamy pojcie (wrodzon ide) Boga; jest
to idea doskonaa. Poniewa skutek nie moe by doskonalszy od przyczyny, ja ludzka nie
moe by przyczyn tej idei. Jeli wic posiadamy ide Boga, to istnieje Bg, ktry j w naszym
umyle wytworzy.
Cechy (przymioty) Boga to: a) nieskoczono; b) Bg jest wol woln i nieograniczon; c)
prawodmwno cecha ta pozwala Kartezjuszowi udowodni istnienie ciaa. Naturalna skonno do
uznawania realnoci cia jest skonnoci naszego umysu. Ale twrc natury, a w szczeglnoci

24
naszego umysu, jest doskonay Bg. Jako doskonay nie moe nas wprowadza w bd, a uczyniby
to, wpajajc nam skonno do uznania realnoci cia, ktre nie istniej. Zatem istnienie wiata
materialnego (cia) nie jest pewne bezporednio, lecz gwarantowane przez doskonao Bo.
Kartezjusz uwaa, podobnie jak Sokrates i Platon, e istnieje cisy zwizek midzy myl i istnieniem.
Im bardziej co jest oczywiste dla myli, tym pewniejsze jest jego istnienie.

Taki tok rozumowania doprowadzi Kartezjusza do stwierdzenia, e w wiecie istniej dwie substancje:
a. mylenie (dusza, ja) jest tylko wiadoma, nie zajmuje miejsca w przestrzeni i dlatego nie
mona jej podzieli na mniejsze czstki
b. rozcigo (materia) jest tylko rozciga, zajmuje miejsce w przestrzeni i zawsze mona j
podzieli na mniejsze czstki, ale nie jest wiadoma.
Zdaniem Kartezjusza, obie te substancje pochodz od Boga, bo tylko sam Bg istnieje niezalenie od
wszystkiego innego. Ale nawet jeli mylenie czy rozcigo pochodz od Boga, obie substancje s
od siebie niezalene. Czowiek to lune zoenie duszy i materii; dusza nie jest ju czynnikiem ycia
dla ciaa. Myl pozostaje wolna w stosunku do materii i odwrotnie: procesy materialne dziaaj cakiem
niezalenie od myli.
Wszystkie procesy zachodzce w czowieku Kartezjusz rozpatruje w poczeniu z ciaem (i tym
samym niezalenie od duszy, ktra jest cakiem wolna w stosunku do rozcigej rzeczywistoci), zatem
przy pomocy mechaniki. Uwaa za niedopuszczalne zblianie do siebie dziedziny materii i dziedziny
ducha. Kartezjaski dualizm usuwa wszelk interwencj si duchowych w rozwj cia. Umoliwio to z
jednej strony powstanie czysto mechanistycznego przyrodoznawstwa (mechanistyczna koncepcja
przyrody), z drugiej za przez eliminacj czynnikw materialnych z rozwaa o zjawiskach
psychicznych przyczynio si do rozwoju psychologii.
Kartezjusz nie zaprzecza jednak, e dusza i ciao s ze sob sprzone. Uwaa, e dopki dusza
pozostaje w ciele, poczona jest z nim specjalnym organem w mzgu, ktry nazwa szyszynk.
Wedug Kartezjusza przez szyszynk dusza i ciao oddziauj wzajemnie na siebie. W ten sposb
spokj duszy cigle zakcaj odczucia i emocje zwizane z potrzebami ciaa. Ale dusza potrafi take
oderwa si od takich niskich impulsw i funkcjonowa niezalenie od ciaa. Celem powinno by
pozwolenie rozumowi, by przej kierowanie. Bo nawet jeli okropnie boli mnie brzuch, to suma ktw
w trjkcie nadal wynosi 180 stopni. Tak wic myl posiada zdolno rozumnego dziaania i
wyniesienia si ponad cielesne potrzeby. Jeli przyjmiemy ten punkt widzenia, to dusza stoi znacznie
wyej ni ciao. Nasze ciao si zestarzeje, ale 2+2 zawsze bdzie 4, dopki cho troch w nas
rozumu. Bo rozum nie starzeje si i nie sabnie. Starzej si nasze ciaa.

C) TEORIA POZNANIA

Miar poznania jest rozum; pewne jest to, co on uzna za jasne i wyrane. Zmysy s przydatne do
ycia, ale nie do poznania. Wraenia zmysowe s sposobnoci do uwiadamiania sobie przez rozum
idei wrodzonych. Wymieni nastpujce typy (przedstawienia idei):
a. idee wrodzone czyli urodzone razem z nami; charakteryzuj si tym, e s jasne i
wyrane; nie s one trwae obecne w umyle, ale umys ma sta dyspozycj do ich
wytwarzania; s niezalene do naszej woli; s niezawodne, bo zostay wpojone umysowi przez
Boga. Ideami wrodzonymi s idea Boga, idea myli.
b. idee nabyte pojcia o budynkach, zwirztach, rolinach, itd. s to przedstawienia
sformuowane przez nas samych (czyli konstrukcje umysu)
c. idee skonstruowane np. idea Pegaza.

Twierdzi, e rozsdek jest rzecz najsprawiedliwiej rozdzielona na wiecie, ale posugiwanie si
rozumem jest rne u rnych ludzi. Win tego stanu rzecz widzia w braku odpowiedniej metody.
Szuka metody, ktra uatwi zdobywanie wiedzy i zapewni jej niezawodno. Miar niezawodn wiedzy
bya dla Kartezjusza jasno i wyrano; jasne i wyrane jest to, co jest proste; co jest jasne i
wyrane jest pewne. Wiedza jasna (dotyczy zakresu poj) i wyrana (dotyczy treci) wg Kartezjusza
to tylko matematyka metoda matematyczna. Chcia, aby pod wzgldem cisoci i pewnoci
wszystkie nauki stay si podobne do matematyki. Matematyka swe zalety naukowe czerpie std, e
rozwaa same tylko wasnoci ilociowe, dlatego te wszystkie nauki powinny ogranicza si
wycznie do rozwaa ilociowych. Cal przyrod naley rozwaa wycznie geometrycznie i
mechanicznie.

Warunki metody Kartezjusza:

25
metoda musi by oczywista, musi opiera si na tym, co jasne (ma dotyczy idei) i wyrane
(nie miesza si z innymi ideami); metoda ta jest niezalena od dowiadczenia (Kartezjusz
sprawi wic, e czowiek nowoytny przesta by ufny co do swoich zmysw)
metoda musi by pewna: analiza (trzeba analizowa ide, aby doj do jej jasnych i
oczywistych elementw, do idei pierwotnej) oraz synteza (rekonstrukcja caoci z czci
poznanych w sposb jasny i wyrany w danej idei).
Metoda ta pozwala stworzy powszechn, racjonaln, analityczn, matematyczn nauk, ujmujc
caoksztat wiedzy o wiecie. Cao wiedzy mona zatem przedstawi symbolicznie w postaci drzewa:



Wg Kartezjusza s dwa rodzaje przey:
bierne gdy sobie co przedstawiam, gdy mam jakies idee rozum
czynne gdy twierdz lub zaprzeczam, gdy sdz wola
Wola ludzka jest nieograniczona, rozum za ograniczony. Jeli wola wybiega tam, gdzie rozum nie
siga, wtedy wpada w bd. Bg da czowiekowi woln wol, ale to pocigno za sob ryzyko bdu.
Nie mona popeni bdu, gdy zachowujemy si biernie; bd i fasz pojawiaj si wtedy, gdy si co
twierdzi lub zaprzecza, gdy wydaje si sd. Sd za nie jest aktem czysto intelektualnym (rozum), ale
aktem decyzji (woli), zgody lub niezgody. Teoria sdu, a przeto i caa teoria poznania Kartezjusza bya
woluntarystyczna i racjonalistyczna.

ISTOTA KARTEZJANIZMU
jasno i wyrano idei jako kryterium pewnoci
program sprowadzenia wszelkiej wiedzy do typu matematycznego
zdobywanie wiedzy drog okrn przez sceptycyzm
dualizm duszy i ciaa
mechaniczne traktowanie cia

D) SZKOA KARTEZJASKA: PROBLEM DUSZA-CIAO (LEIBNIZ, SPINOZA, MALEBRANCHE)

GOTTFRIED WILHELM LEIBNIZ (1646-1716) urodzony w Lipsku; gwne pisma: Monadologia
(cilej: Zasady filozofii czyli monadologia), Teodycea i O zasadzie indywidualnoci; odkrywca
rachunku rniczkowego. Przekonanie Leibniza o mnogoci, indywidualnoci i cigoci natury daje si
przedstawi w nastpujcych tezach:
substancji jest wiele pluralizm metafizyczny; substancje s jakociowo odmienne, s
indywidualne, kada ma swj odrbny charakter, s jednostkami prostymi monadami;
monady to nierozdzielne skadniki wiata, punkty metafizyczne, prawdziwe atomy.
Substancje (monady) nie dziaaj jedna na drug kada monada jest zamknitym
kosmosem, nie ulega dziaaniu z zewntrz i sama nie dziaa na zewntrz
substancje s nierozcige i niematerialne, s niepodzielne (podzielna jest rozcigo), maj
natur podobn do dusz (spirytualizm)
substancje maj zdolno postrzegania analogiczn do bytw psychicznych; postrzeenia
to stany o rnym stopniu jasnoci, wyrazistoci i wiadomoci; stosunek midzy
substancjami polega przede wszystkim na postrzeganiu; jedynie Bg (monada doskonaa)
postrzega wiat z doskona jasnoci; nisze monady maj postrzeenia niedoskonae i
niewiadome; dusza ludzka dziki pamici i samowiedzy postrzega dokadnie i przewysza
tym inne byty stworzone. Postrzeenia czyni, e monady rni si jedna od drugiej; kada
postrzega wprawdzie to samo, ale z innym stopniem jasnoci i z innej perspektywy; kada
uwiadamia sobie inne czci przedmiotu postrzee; tre postrzee jest substancjom
wrodzona
zjawiskiem substancji s ciaa zjawisko to zewntrzna i wzgldna posta rzeczy; substancja
sama przez si nie jest ciaem, ale dla innych substancji jest ciaem; cielesno to posta, w
jakiej monada zjawia si w monadzie; zjawiskowe, a wic wzgldne, zalene od punktu
widzenia s zarwno wasnoci zmysowe (barwy, ciepo), jak i wasnoci substancji
(rozcigo, ksztat, ruch); realna jest w substancji jedno, a mnogo jest zjawiskowa;
przestrze i czas s formami mnogoci (nie s zjawiskami); stosunki midzy substancjami s
bezczasowe, jak stosunki logiczne
substancje dziaaj celowo do natury monad nale te podania (oprcz postrzee); one
s czynnikiem przemian w monadach, podania zmierzaj ku celom
substancje stanowi hierarchi; monada pozbawiona samowiedzy (o wiadomoci jakby w
stanie upienia) to dusza nisza, operujca tylko postrzeeniami i pamici; dusza

26
posiadajca samowiedz i rozum to monada doskonaa, Bg
substancje tworz harmonijny zesp chocia kada monada jest odrbnym i
nieprzeniknionym wiatem, to jednak odpowiadaj sobie i zgadzaj si midzy sob, dziki
wprzd ustanowionej przez Boga harmonii (tzw. harmonia przedustawna)

BARUCH SPINOZA (1632-1677) yd holenderski, mieszkajcy w Amsterdamie, a potem w Hadze.
Najwaniejszym jego dzieem jest Etyka sposobem geometrycznym wyoona, zawierajca filozofi
moraln i cay system Spinozy:
teori poznania pojmowa, podobnie jak Kartezjusz, racjonalistycznie; miar prawdy bya dla
niego jasno i wyrano, a jednym rdem prawdy by rozum poznajcy w sposb jasny i
wyrany
potpia kartezjaski dualizm: Boga i wiata, myli i rozcigoci, duszy i ciaa, wolnoci i
mechanizmu. Twierdzi, e istnieje tylko jedna substancja, a jest ni Bg (monizm).
Substancja jest tym, co istnieje samo przez si i co moe by samo przez si pojte; jest ona
nieskoczona, nieograniczona i niestworzona
Bg i substancja to dwie nazwy tej samej rzeczy. Wszechwiat nie moe istnie poza
Bogiem, lecz tylko w Bogu. wiat rzeczy i wiat myli nie s samoistne, lecz s objawami
tego, co samoistne, tj. Boga. Bg i przyroda to dwie nazwy jednej rzeczy (panteizm
wszystko Bogiem)
wasnoci wiata wywodz si, wedle praw logicznych, z natury Boga. Cokolwiek si dzieje,
jest konieczne, bo podlega wiecznym prawom logicznym nie ma zatem ani przypadku ani
wolnoci
Bg z natury swej jest nieskoczony, posiada nieskoczenie wiele przymiotw, z ktrych dwa
myl i rozcigo s dostpne umysowi ludzkiemu. Odpowiednio do tych dwch
przymiotw Boga istniej dwa wiaty: duchowy i materialny. W czowieku ciao jest rozcige,
a dusza mylca; niemniej ciao i dusza s w zgodzie, gdy s objawami tej samej substancji
(przezwycienie kartezjaskiego dualizmu)
porzdek myli i porzdek stanw cielesnych s zgodne, nie przez wzajemne oddziaywanie
na siebie, ale przez rwnolego obu paralelizm psychofizyczny (myli i rzeczy
komunikuj si midzy sob dziki temu, e s rwnolegymi objawami tej samej substancji)
afekty i czyny ludzkie s wytworem koniecznoci, jak wszystko inne; i nie s wolne, s
koniecznym wytworem natury. Nie naley ich potpia, czy wymiewa si z nich, trzeba je
zrozumie. Dziaanie zgodne z natur i wolne jest suszne (jak u stoikw)
najwysze dobro widzia w poznaniu poznanie Boga wzbudza do mio i prowadzi do
mistycznego z Nim poczenia; jest to najwiksze szczcie dostpne czowiekowi

NIKOLAS MALEBRANCHE (1632-1715) pochodzi z Parya, z arystokratycznej rodziny. Studiowa
teologi. Swoje zadanie widzia w pogodzeniu doktryn w. Augusta i Kartezjusza.
odrzuci rozwizanie Spinozy, bo gdyby Bg naprawd utworzy harmoni, to nie byoby
miejsca dla wolnej woli
twierdzi, e nierozciga myl nie moe dziaa na rozcig materi i odwrotnie; zudzeniem
jest obserwowane przez nas ich wzajemne oddziaywanie. Jeli zachodzi midzy nimi
zwizek, to jedynie przez porednictwo Boe. To tylko z okazji zmian dokonujcych si w
materii, Bg sprawia zmiany w duszy i odwrotnie: z okazji zmian w duszy Bg sprawia
odpowiednie zmiany w materii (okazjonalizm)
ciao nie tylko nie dziaa na dusz, ale te nie dziaa na inne ciaa. Substancja stworzona
moe tylko podlega dziaaniu, ale sama nie moe dziaa; dziaanie bowiem jest tworzeniem,
a tworzy tylko Bg.
midzy rzeczami nie ma zwizkw przyczynowych; wszystko, co si dzieje ma sw
przyczyn w Bogu
wiat nie stanowi zespolonej caoci, jest mnogoci niezwizanych ze sob bezwadnych
rzeczy; rzeczy zwizane s tylko z Bogiem
Bg stworzy rzeczy wedug posiadanych w sobie idei i pozwala je duszom oglda; rzeczy
poznajemy wic nie wprost, lecz ogldajc ich idee, ktre s w Bogu; zatem przedmiotem
naszego poznania s tylko idealne obrazy rzeczy, ktre jako istniejce w Bogu s wieczne.
Bg jest pierwszym przedmiotem poznania umysu ludzkiego (ontologizm)
istnienie Boga i duszy poznajemy intuicyjnie; nie ma dowodu na istnienie Boga, a kady akt
poznawczy, ogld rzeczy zakada Jego istnienie

27
3. IMMANUEL KANT (1724-1804)

Urodzi si i zmar we wschodniopruskim Krlewcu; prawdopodobnie by pochodzenia szkockiego.
Wid ywot zerodkowany cakowicie na pracy nauczycielskiej i pisarskiej; pisa po acinie i niemiecku;
by pierwszym zawodowym filozofem. Sam dzieli swj rozwj filozoficzny na dwa okresy:
przedkrytyczny i krytyczny; tylko dziea drugiego okresu zapewniy mu to miejsce, ktre zajmuje w
dziejach filozofii, poniewa one dopiero zawieray oryginaln koncepcj filozoficzn. Dziea tego okresu
to: Krytyka czystego rozumu (dotyczca teorii poznania), Krytyka praktycznego rozumu (dotyczca
etyki) oraz Krytyka wadzy sdzenia (obejmuje estetyk i filozofi wiata organicznego). Due
znaczenie w rozwoju jego filozofii miay teorie Newtona o istnieniu absolutnej przestrzeni i istnieniu
absolutnego czasu. Na ksztat jego filozofii bez wtpienia wywary rwnie wpyw przekonania religijne
by wyznawc protestantyzmu i chcia ratowa podstawy wiary chrzecijaskiej.

A) FILOZOFIA TRANSCENDENTALNA

Kant na pocztku zada pytanie o to, jakim wadzom podmiotu zawdziczamy poznanie przedmiotu
zmysom (wtedy empiryzm) czy rozumowi (wtedy racjonalizm). Kant przyj oba rda poznania: nie
moemy wprawdzie wyj poza nasze przedstawienia i porwna ich z rzeczami, ale mamy dwa
rodzaje przedstawie: zmysowe i racjonalne (dwa pnie poznania), wyobraenia i pojcia, ktre
moemy porwna; one kontroluj si wzajemnie i przez t kontrol daj gwarancj prawdy (kryterium
pewnoci poznania wzajemna kontrola). W punkcie wyjcia Kant zgadza si z Humeem i
empirystami, e caa nasza wiedza o wiecie pochodzi z dowiadcze uzyskanych za pomoc
zmysw. Ale i tu podaje rk racjonalistom rwnie w naszym rozumie tkwi istotne waciwoci,
majce wpyw na sposb, w jaki pojmujemy otaczajcy nas wiat. W rozumie ludzkim s wic
waciwoci, biorce udzia w naszym pojmowaniu wiata. Bya to swoista synteza racjonalizmu i
empiryzmu. Kada z wadz umysu (zmysy i mylenie) ma swe odrbne waciwoci i musi by
rozwaana oddzielnie. Nauk, ktra zajmuje si zasadami mylenia i traktuje o myleniu apriorycznym
nazwano logik transcendentaln (dzieli si na analityk i dialektyk). Za nauka o apriorycznych
czynnikach poznania zmysowego to estetyka transcendentalna.

zmysy mylenie



rozsdek rozum


ESTETYKA ANALITYKA DIALEKTYKA
czyli
wiedza rzekoma
(metafizyka)
Wiedza rzetelna (naukowa)

Mylenie (rozum w szerokim znaczeniu) [logika] obejmuje wg Kanta dwie rne funkcje:
tworzy pojcia na podstawie danego materiau rozsdek [analityka]
wyciga wnioski wybiegajce poza materia dowiadczalny w dziedzin bytu absolutnego
rozum (w wskim znaczeniu sowa) [dialektyka]

Estetyka transcendentalna. Rozum wytwarza pojcia oglne, zmysy za dostarczaj nam wyobrae
jednostkowych. Zmysy stykaj si bezporednio z rzeczami, rzeczy pobudzaj je, czego wynikiem jest
wraenie. Wyobraenia, poza wraeniami, zawieraj jeszcze dwa czynniki: przestrze i czas.
Przestrze i czas uzna Kant za wyobraenia a priori, a wic za nieempiryczne, konieczne i idealne
(nie s realne); mwi, e przestrze i czas s subiektywnymi formami zmysowoci (czyli czas i
przestrze to waciwoci naszego rozumu, a nie waciwoci wiata). Materia wyobrae jest wic wg
Kanta empiryczna (wraenia), ale forma ich (przestrzenna i czasowa) jest a priori. Przestrze i czas s
formami, w ktre ujmujemy wszystko, co dane jest zmysom; s niczym, gdy chcemy je rozwaa
niezalenie od dowiadczenia i szuka ich w rzeczach samych w sobie. Pochodz z naszych
zmysw, ale nasze zmysy nie wytwarzaj ich z wrae od siebie: odbierajc wraenia, zmysy ujmuj
je w pewien porzdek, bd jako wspczesne (przestrze), bd jako nastpujce po sobie (czas).

28
Inaczej mwic, te dwie formy poprzedaj w naszej wiadomoci wszelkie dowiadczenie. Oznacza to,
e zanim czego dowiadczymy, moemy z gry zaoy, e postrzeemy to jako zjawisko w czasie i
przestrzeni. Kant uwaa dodatkowo, e postrzeganie rzeczy w czasie i przestrzeni jest cech
wrodzon. To, co widzimy, zaley od tego, czy yjemy w Indiach czy na Grenlandii. Ale wszdzie
postrzegamy rzeczywisto jako zbir procesw zachodzcych w czasie i przestrzeni. Jest to co, co
moemy stwierdzi z gry (a priori).

Analityka transcendentalna. Przestrze i czas nie s jedynymi apriorycznymi czynnikami naszej
wiedzy; rwnie rozsdek ma swe formy aprioryczne. Dziaanie rozsdku polega na wprowadzeniu do
wyobrae jednoci; rozsdek zespala wyboraenia za pomoc poj i przez nie dokonuje przejcia
od wyobrae do przedmiotw. Przedmiot jest pewnym zespoleniem wyobrae, a zespolenie to akt
mylcego podmiotu; podmiot jest wic warunkiem przedmiotu, a pojcia s warunkiem
dowiadczenia. Pojcia te Kant nazwa czystymi pojciami rozsdku (formami rozsdku) lub
kategoriami. Kategorie zawarte s w rozsdku a priori; s to:
kategorie iloci (jedno, mnogo, wszystko)
kategorie jakoci (realno, zaprzeczenie, ograniczenie)
kategorie stosunku (substancja, przyczyna, wsplno)
kategorie modalnoci (moliwo, istnienie, konieczno)
Zasady te s warunkiem poznania, bez nich adne poznanie, w szczeglnoci poznanie
dowiadczalne, nie jest moliwe.
Przeciwstawienie przedmiotu i podmiotu oraz myli i dowiadczenia uzna Kant za wadliwe;
podmiot jest warunkiem przedmiotu, a nie jego przeciwstawieniem, podobnie myl jest zasadniczym
skadnikiem dowiadczenia, a nie jego przeciwiestwem. Istniej tylko dwie drogi, na ktrych mona
wytumaczy zgodno dowiadczenia z pojciami: albo dowiadczenie umoliwia pojcia, albo
pojcia umoliwiaj dowiadczenie. Kant wybra t drug moliwo; by to krok nowy, rewolucyjny
sam Kant nazwa go przewrotem kopernikowskim w filozofii. Rozum wyprzedza dowiadczenie,
stawiajc pytania i skaniajc przyrod, aby na nie odpowiadaa. Dotd pojmowano, e cae nasze
poznanie musi stosowa si do przedmiotw, ale to zaoenie uniemoliwiao poznanie a priori. Kant
przyj, e to przedmioty musz stosowa si do naszego poznania (czyli rzeczy dopasowuj si do
przedmiotw).
Powysze wnioski sprawiy, e Kant wprowadzi istotny podzia midzy rzecz sam w sobie a
rzecz dla mnie. Nigdy nie moemy osign pewnej wiedzy o rzeczy samej w sobie. Wiemy tylko,
jak rzeczy nam si ukazuj. Natomiast moemy z gry, przed jakimkolwiek dowiadczeniem,
powiedzie, jak rzeczy bd postrzegane przez ludzki rozum wanie dziki wyej wymienionym
dwunastu kategoriom rozsdku.

B) KRYTYKA METAFIZYKI

Wg Kanta nie wszelkie poznanie z dowiadczenia si wywodzi (wbrew empirystom), ale wszelkie
poznanie ogranicza si do dowiadczenia (wbrew racjonalistycznym metafizykom) materia naszego
poznania napywa przez zmysy, ale formuje si wedug wasnoci rozumu (cilej: rozsdku). Nauka
oparta na dowiadczeniu i dotyczca zjawisk nie zaspokaja jednak rozumu; podejmuje on budow
metafizyki, chcc wyj poza zjawiska i pozna rzeczy same w sobie. Kiedy jednak pytamy o to, czy
wszechwiat jest skoczony czy nieskoczony zadajemy pytanie o cao, ktrej sami jestemy
czci. Dlatego wanie tej caoci nie moemy pozna. Niele si zaplczemy, gdy przy uyciu
rozumu (rozsdku) bdziemy prbowali udowodni istnienie Boga. Racjonalici (np. Kartezjusz) starali
si wykaza, e musi istnie jaki Bg po prostu dlatego, e mamy ide istoty doskonaej. Inni jak
Arystoteles czy Tomasz z Akwinu doszli do tego, e Bg istnieje poniewa wszystko musi mie
pierwsz przyczyn. Kant odrzuca oba te dowody na istnienie Boga. Ani rozum, ani dowiadczenie nie
daj adnych pewnych podstaw, by twierdzi, e Bg istnieje. Dla rozumu (rozsdku) jest rwnie
prawdopodobne jak nieprawdopodobne, e Bg istnieje. Kant pragn jednak ocali podstawy wiary
chrzecijaskiej; wykazujc ograniczenia poznania, zostawi miejsce na boski wymiar.
Ograniczenia poznania wystpuj dlatego, e to, co rozsdek poznaje, jest zawsze tylko
czciowe i ograniczone. Rozsdek poznajc, ujmuje jedynie fragmenty rzeczywistoci, jedynie
prawdy warunkowe; nigdy nie siga kresu, nie obejmuje caoci bezwarunkowej. Rozum (w wskim
sensie) scala i zamyka te ograniczone i fragmentaryczne wyniki rozsdku, odnoszc je do
przedmiotw nieskoczonych i absolutnych. Pojcia, jakimi si ten rozum posuguje, s ju innego
rodzaju ni pojcia rozsdku. W przeciwiestwie do kategorii (czyli czystych poj rozsdku), Kant
czyste pojcia rozumu nazwa ideami (czyste pojcia rozsdku = kategorie; czyste pojcia rozumu =

29
idee). S trzy gwne idee, jakie wytwarza rozum (w wskim znaczeniu):
a. idea duszy usiuje obj cao dowiadczenia wewntrznego
b. idea wszechwiata cao dowiadczenia zewntrznego
c. idea Boga szuka podstawy wszelkiego dowiadczenia w ogle
Idea to cel, do ktrego rozum dy, ale ktrego osign nie moe, gdy nie jest to cel realny, lecz
tylko focus imaginarus dla myli. Idee mona uzasadni tylko psychologicznie, tj. mona wskaza
potrzeb umysu, ktry je wytwarza, ale rzeczowej podstawy odnale dla nich niepodobna.
Idee stanowi osnow metafizyki; warto metafizyki zaley od wartoci tych idei. Przed Kantem
metafizyka zakadaa, e idee s bytami realnymi. Kant natomiast uzna idee jedynie za pojcia
rozumu, ktre wyznaczaj kres poznania. Std dla niego metafizyka ta nie jest i nie moe by nauk.
Krytyk metafizyki Kant przeprowadzi szczegowo we wszystkich jej dziaach: racjonalna
psychologia, kosmologia i teologia.
Nie przeczy ani istnieniu Boga, ani niemiertelnoci duszy, ale wykaza, e ani jednego, ani
drugiego nie mona dowie, podobnie jak nie mona dowie innych tez metafizyki. Krytyka poznania
kazaa zatem Kantowi wyrzec si metafizyki. Wykaza, e w zagadnieniach metafizycznych wszystkie
stanowiska przekraczaj w rwnej mierze granice poznania (np. materializm nie jest bardziej naukowy
od idealizmu). Do uzasadniania tez metafizycznych wskazywa drog nie teoretyczn, lecz praktyczn:
niepodobna dowie ich prawdziwoci, mona natomiast wykaza zgodno niektrych tez z
postulatami stawianymi przez ycie i dziaania; nie nale wic do wiedzy, lecz do wiary. Oczekiwa
oczyszczenia metafizyki z jej roszcze do poznania obiektywnego. Chcia wyjani, e metafizyka jest
poznawczo pusta, tzn. nienaukowa.

C) FILOZOFIA PRAKTYCZNA

Kant nie poprzesta na twierdzeniu, e ostateczne pytania naley pozostawi wierze. Uwaa, e dla
istnienia moralnoci konieczne jest zaoenie, e czowiek ma niemierteln dusz, e Bg istnieje i e
czowiek ma woln wol. W przeciwiestwie do Kartezjusza, Kant stara si jak najwyraniej podkreli,
e do takiego przekonania nie przywid go rozum, lecz wiara. Wiar w niemiertelno duszy,
istnienie Boga i woln wol cowieka nazwa postulatami praktycznymi. Przez postulat
praktycznego rozumu rozumia co, co naley przyj dla praktycznych celw czowieka, czyli dla
jego moralnoci. Mwi: Moraln koniecznoci jest zakada istnienie Boga.
Wiele czerpa Kant z filozofii Davida Humea. Powtpiewanie Humea w to, co mog nam
powiedzie zmysy i rozum, sprawio, e Kant od nowa przemyla wiele istotnych kwestii yciowych.
Dotyczyo to zwaszcza moralnoci. Zdaniem Humea o rnicy pomidzy dobrem i zem nie decyduj
ani rozum, ani dowiadczenie, lecz po prostu nasze uczucia. Wedug Kanta takie twierdzenie opierao
si na zbyt chwiejnych podstawach. Kant bowiem od samego pocztku ywi silne przewiadczenie, e
rnica midzy dobrem i zem jest czym jak najbardziej realnym. Zgadza si z racjonalistami, ktrzy
twierdzili, e cech ludzkiego rozumu jest rozrnienie midzy dobrem a zem. Wszyscy ludzie wiedz,
co jest dobre, a co ze, i wiemy to nie tylko dlatego, e si tego nauczylimy, ale poniewa to tkwi w
naszym rozumie. Zdaniem Kanta wszyscy ludzie maj praktyczny rozum, czyli tak zdolno rozumu,
ktra w kadym momencie pozwala nam dokona oceny moralnej, powiedzie, co jest dobre, a co ze.
Zdolno ta jest wrodzona, podobnie jak wszystkie inne waciwoci rozumu. Tak jak wszyscy ludzie
posiadaj te same czyste formy rozsdku (kategorie), tak wszyscy podlegaj take temu samemu
uniwersalnemu prawu moralnemu. Owo absolutne prawo moralne obowizuje w taki sam absolutny
sposb, jak fizyczne prawa przyrody. Jest ono rwnie podstawowe dla naszego ycia moralnego, jak
podstawowe dla naszego ycia umysowego jest to, e wszystko ma swoj przyczyn, czy te, e 7
plus 5 rwna si 12.
Prawo moralne stoi ponad wszelkim dowiadczeniem, jest zatem zasad formaln. Oznacza to,
e nie wie si adnymi okrelonymi sytuacjami wyboru. Dotyczy wszystkich ludzi we wszystkich
spoeczestwach i we wszystkich czasach. Kant okrela prawo moralne jako imperatyw
kategoryczny. Prawo moralne jest kategoryczne, to znaczy obowizuje bezwarunkowo we
wszystkich sytuacjach. Poza tym jest imperatywem, co znaczy, e jest nakazem absolutnie nie do
odrzucenia.
Kant formuuje imperatyw kategoryczny na wiele sposobw. Po pierwsze, mwi: Postpuj wedle
takiej zasady, co do ktrej mgby jednoczenie chcie, aby staa si ona prawem powszechnym. To
znaczy, e kiedy co robimy, zawsze musimy si upewni, czy pragniemy, by inni ludzie postpowali
tak samo, gdy znajd si w podobnej sytuacji. Kant okreli take imperatyw kategoryczny mwic, e:
Zawsze masz traktowa czowieka jako cel sam w sobie, a nie tylko rodek do celu.
Zdaniem Kanta prawo moralne jest rwnie absolutne i powszechne, jak na przykad zwizki

30
przyczynowe, ktrych nie da si udowodni za pomoc rozumu, a mimo to aden czowiek im nie
zaprzeczy.
Jednoczenie Kant zaznacza, e, aby co nazwa czynem prawdziwie moralnym, musi to by
rezultatem samoprzezwycienia si. Czynem moralnym jest czyn dokonany jedynie z wewntrznego
obowizku (gdy uwaasz za swj obowizek przestrzeganie prawa moralnego). Dlatego etyk Kanta
nazywa si czsto etyk obowizku. Okrela si j czsto rwnie jako etyk intencji, gdy wedug
filozofa z Krlewca wanie nastawienie (waciwe intencje) decyduj o tym, czy moemy nazwa
co czynem moralnie waciwym. Konsekwencje dziaania nie s wcale decydujce.
Nakaz moralny ma sens jedynie wwczas, jeli czowiek jest wolny. Jeli bowiem wola jest
cakowicie wyznaczona przez przyczynowo powizany przebieg zdarze, to bezsensowne s wszelkie
nakazy. Nie jest dowiedzione, e jestemy wolni, ale y musimy tak, jak gdyby byo to dowiedzione.
Wolno stanowi tedy postulat rozumu praktycznego. Gdy kierujemy si naszym rozumem
praktycznym, ktry sprawia, e moemy dokona moralnego wyboru, mamy woln wol. Kiedy bowiem
uginamy si przed prawem moralnym, to sami wyznaczamy prawo, ktrym si kierujemy. Inaczej
mwic, rozum teoretyczny nie umie rozstrzygn, czy w wiecie panuje wolno czy determinacja, i
zapltuje si w sprzeczno, rozum praktyczny natomiast rozstrzyga t antynomi. Ze wiatem zjawisk
zwizani jestemy wzami przyczynowymi, niemniej w wiecie mylnym moemy by wolni.
Determinacja jest prawem zjawisk, a wolno rzeczy samych w sobie, czyli wiata takiego, jakim
jest sam w sobie, niezalenie od naszych postrzee zmysowych. Do aktu moralnego nie wchodz
motywy zmysowe, bo przekrelaj one wolno (atwo sta si niewolnikiem dz i zachcianek).
Musimy by wolni od zmysowoci. Kant uwaa przyjemno i obowizek za rzeczy nie dajce si ze
sob pogodzi (kantowska surowo)

ISTOTA KANTYZMU
wpyw na sposb, w jaki czowiek postrzega wiat, maj dwa czynniki. Jednym s warunki zewntrzne, o
ktrych nie moemy nic powiedzie, dopki nie postrzeemy ich zmysami. Moemy je nazwa materi
poznania. Drugim s wewntrzne warunki tkwice w samym czowieku, np. fakt, e postrzegamy wszystko jako
zdarzenia w czasie i przestrzeni, a poza tym jako procesy podlegajce kategoryzacji przez rozsdek. Nazywamy
je form poznania
do uzyskania naszej wiedzy o wiecie przyczyniaj si dwa elementy: zmysy i rozum (rozsdek) materia
naszego poznania napywa przez zmysly, ale formuje si wedug wasnoci rozumu (rozsdku)
pogld nazywany krytycyzmem lub transcendentalizmem, wedle ktrego podmiot jest warunkiem
przedmiotu, a pojcia s warunkiem dowiadczenia
agnostycyzm wobec rzeczy samych w sobie
aprioryzm wobec zjawisk
niemoliwo metafizyki (o rzeczach w sobie) i moliwo nauki powszechnej i koniecznej (o zjawiskach)
nacisk na czynniki formalne (formalizm)
nauka o dwch pniach poznania (synteza racjonalizmu i empiryzmu)
koncepcje etyki i estetyki ustalajce uniwersalne pojcie moralnoci

4. GEORG WILHELM HEGEL (1770-1831)

Pochodzi ze Szwabii, z rodziny urzdniczej. Wykada w Jenie, Heidelbergu i w Berlinie. By niejako
urzdowym filozofem Prus. Jego uczniowie zajli wikszo katedr filozoficznych na uniwersytetach
niemieckich. Zmar na panujc wwczas choler, w peni si, pracy i powodze. Zostawi po sobie
nastpujce dziea: Fenomenologia ducha (zawiera zasadnicz doktryn Hegla), Nauka logiki,
Encyklopedia nauk filozoficznych (peny wykad systemu); po jego mierci wydano jeszcze Filozofi
religii oraz Filozofi dziejw.

A) IDEALIZM EWOLUCYJNY

Dla wszystkich systemw filozoficznych przed Heglem wsplne byo denie do wyznaczenia
niezmiennych kryteriw tego, co czowiek moe wiedzie o wiecie. Mwio si o ponadczasowym
uwarunkowaniu ludzkiej wiedzy o wiecie. Hegel natomiast uwaa, e nie jest to moliwe. Jego
zdaniem to, co jest dostpne ludzkiemu poznaniu, zmienia si z pokolenia na pokolenie. Dlatego nie
istniej adne wieczne prawdy, nie istnieje ponadczasowy rozum. Jedyn sta, ktrej chwyci si
moe filozof, jest sama historia. Historia bowiem to cigy rozwj ducha wiata (rozumu wiata), na
ktry skada si suma wszystkich ludzkich dowiadcze. Hegel stwierdzi, e duch wiata rozwija si
ku coraz wikszej wiadomoci samego siebie. Jego zdaniem, w historii chodzi o to, e duch wiata
powoli budzi si do wiadomoci samego siebie. wiat przecie jest tu od dawna, ale przez ludzk
kultur i rozwj ludzkoci duch wiata staje si coraz bardziej wiadomy swej istoty. Mwimy, e
historia przekracza sam siebie albo e jest celowa; tym samym rozwj podlega prawom logicznym.
Kady stan bytu wynika logicznie z poprzedniego; co za wynika logicznie, to jest konieczne, przeto

31
caa rzeczywisto we wszystkich swych stanach i objawach jest konieczna. Co jest konieczne, jest
zgodne z rozumem; caa zatem rzeczywisto jest wg Hegla rozumna (co jest rzeczywiste, to jest
rozumne).

32
B) METODA DIALEKTYCZNA

Za naczelne prawo logiki Hegel uwaa prawo dialektyczne kademu prawdziwemu twierdzeniu
odpowiada nie mniej prawdziwe przeczenie, kadej tezie antyteza, z ktrych potem wyania si
synteza. Z prawa dialektyki przekonany o tosamoci myli i bytu Hegel uczyni powszechne prawo
bytu. Za kad postaci bytu idzie w lad jej zaprzeczenie; sprzeczno jest najgbsz natur
rzeczywistoci. Caa rzeczywisto przechodzi od tezy do antytezy; z przeciwiestw wytwarza si
synteza, ktra z kolei staje si tez, a wtedy do niej przycza si antyteza i tak trjrytmem rozwija
si wiat (triadyczny charakter rozwoju). Kada posta bytu jest niezbdnym ogniwem rozwoju.
[Moemy na przykad powiedzie, racjonalizm Kartezjuszza by tez, ktrej przeciwstawia si
empiryczna antyteza. Wreszcie przeciwiestwo to, napicie midzy dwoma rnymi sposobami
mylenia, zostao zniesione przez syntez Kanta. Kant w pewnych punktach przyznawa racj
racjonalistom, a w pewnych empirystom. Wskaza take, e obie strony myliy si co do pewnych
wanych punktw. Ale historia nie koczy si na Kancie. Synteza Kanta staa si punktem wyjcia do
kolejnego trjczonowego acucha refleksji, czyli triady, bo rwnie syntez neguje nowa antyteza.].
Prawo dialektyczne byo dla Hegla pewnym prawem rozwoju rozumu, czyli biegu ducha wiata przez
histori.

C) FILOZOFIA PASTWA I DZIEJW

Czasy, w ktrych Hegel y napitnowane byy romantyzmem i, co si z tym wie, kultem jednostki i
indywidualnoci. Wanie ten indywidualizm napotka sw negacj w filozofii Hegla. Hegel nadawa
wielkie znaczenie temu, co nazywa siami obiektywnymi. Mia na myli rodzin i pastwo. Pastwo
byo dla niego najwysz form obiektywizacji ducha. Jednostk Hegel uwaa za organiczn czstk
wsplnoty, ktra dopiero w ramach pastwa nabiera realnoci i wartoci moralnej. Rozum czy duch
wiata ujawnia si przede wszystkim we wzajemnym oddziaywaniu ludzi na siebie.
Zdaniem Hegla pastwo to co wicej ni pojedynczy obywatel czy suma obywateli. Wedug Hegla
nie mona wypisa si ze spoeczestwa. Dlatego kto, kto tylko wzrusza ramionami na
spoeczestwo, w ktrym yje, i pragnie odnale siebie, jest po prostu baznem. Zdaniem Hegla to
nie jednostka odnajduje siebie, lecz duch wiata. Duch wiata trjstopniowo uwiadamia sobie siebie
(trjstopniowo si rozwija).
Najpierw duch wiata uwiadamia sobie siebie w jednostce. To Hegel nazwa rozumem
subiektywnym. Wysz wiadomo duch wiata osiga w rodzinie, spoeczestwie i pastwie. To
Hegel nazwa rozumem obiektywnym, poniewa jest to rozum, ktry objawia si we wzajemnym
oddziaywaniu ludzi na siebie. Jako szczeble rozwoju ducha obiektywnego Hegel wymienia cztery
wielkie okresy: wschodni (wiek dziecicy), grecki (chopicy), rzymski (mski) oraz germaski
(starczy). Najwysz form samopoznania duch wiata osiga w rozumie absolutnym. Rozum
absolutny to sztuka, religia i filozofia. Z nich wszystkich filozofia jest najwysz form rozumu, bo w
filozofii duch wiata zgbia sw wasn dziaalno w dziejach. Tak wic dopiero w filozofii duch
wiata spotyka samego siebie.

ISTOTA HEGLIZMU
idealizm ewolucyjny (w naturze bytu ley, i rozwija si i wyania z siebie coraz wysze postacie bytu)
wielkie koncepcje idealistyczne dziejw, prawa, pastwa, sztuki, religii, filozofii koncepcje te cechuje
pocznie dwch sposb widzenia: logicznego i ewolucyjnego (kada posta kultury jest tu pojta jako
przemijajcy etap rozwoju, ale etap konieczny i logicznie wynikajcy z poprzedniego)
wolno to wanie rozumienie dziejowej koniecznoci
historyzm (odkrycie pewncyh praw rozwoju rozumu, czyli biegu ducha wiata przez histori)

WSPCZESNE KI ERUNKI FI LOZOFI CZNE

Okoo 1830 r. dokonaa si w filozofii i w caej umysowoci europejskiej radykalna przemiana: mino
nasilenie idealizmi i romantyzmu, a zacz si formowa pozytywny sposb mylenia, ktry cechowa
odtd wiek XIX do koca i cz wieku XX. W 1831 r. zmar Hegel i odtd dugo nie powstao adne
wybitniejsze dzieo filozofii konstrukcyjnej, metafizycznej, idealistycznej. Bardzo oglnie moemy
stwierdzi, e wraz ze rmierci Hegla nastpi kres wielkich systemw filozoficznych. Po nim filozofia
posza zupenie inn drog. W miejsce wielkich systemw spekulatywnych pojawiy si rne kierunki
filozoficzne zbiory pogldw lub systemw zblionych do siebie treci i problamtyk goszonych
tez. W 1830 r. zacz wychodzi Kurs filozofii pozytywnej Augusta Comtea sztandarowe dzieo
nowej epoki w filozofii, ktre zapocztkowao pozytywizm.


33
1. KAROL MARKS, FRYDERYK ENGELS

KAROL MARKS (1818 1883) urodzi si w Trewirze w rodzinie niemieckiego pochodzenia
ydowskiego. Studiowa prawo i filozofi. FRYDERYK ENGELS (1820-1895) urodzi si za w Barmen
w rodzinie niemieckich fabrykantw. Nalea do ruchu literacko-politycznego Mode Niemcy i, jak
Marks, ciy do lewego skrzyda heglizmu. Pracowa w fabryce ojca w Manchesterze, czego owocem
jest ksika Pooenie klasy robotniczej w Anglii. Poznawszy Marksa w 1844 roku w Paryu, zwiza z
nim na zawsze swoje losy; przez blisko 40 lat zgodnie ze sob wsppracowali. Po rewolucji 1848 r.
obaj musieli opuci Niemcy i osiedli w Anglii: Marks osiad w Londynie, gdzie pozosta do mierci, a
Engels wrci do fabryki ojca w Manchesterze. Dziea:
Marks: Przyczynek do krytyki ekonomii politycznej, Kapita (w trzech tomach; podstawa
socjalizmu)
Engels: Pooenie klasy robotniczej w Anglii, Ludwik Feuerbach i zmierzch klasycznej filozofii
niemieckiej, Pochodzenie rodziny, wasnoci prywatnej i pastwa, Anty-Duhring
prace wsplne: wita rodzina, czyli krytyka krytycznej krytyki, Ideologia niemiecka oraz
Manifest Komunistyczny (1848 r.)
Realistyczna teoria poznania. Zagadnienie stosunku myli do bytu, ducha do przyrody podzielio
filozofw na dwa obozy: obz idealistyczny i obz materialistyczny; oba obozy dziel si midzy sob
ontologicznie i epistemologicznie. Zasadnicza teza materialistycznej teorii bytu brzmi: wiat jest w
caoci materialny, jedyn pierwotn i samoistn postaci bytu jest materia, a nie duch. Materializm
marksistowski nie zaprzecza, e istnieje duch, ale twierdzi, e istnieje on tylko w zwizku z ciaem, e
jest wynikiem rozwoju materii, a nie bytem pierwotnym, samoistnym, niezalenym od materii.
Przedmioty materialne s albo wytworami naszego umysu, albo istniej od niego niezalenie. Marks i
Engels gosili realizm przeciw idealizmowi. Ich realizm by radykalny: rzeczy materialne, cho istniej
od postrzee niezalenie, s postrzeeniom dostpne; wiemy nie tylko, e s, ale take, jakie s.
Wiedza nasza o wiecie materialnym oparta jest na dowiadczeniu i sprawdzona przez praktyk
yciow (kryterium prawdy), jest cakowicie wiarygodna i obiektywna. Teori poznania nie odwoujc
si do praktyki uwaali za nieporozumienie i baamuctwo.
Materializm niemechanistyczny. Dla Marksa i Engelsa mechanizm (zjawiska mechaniczne) by
tylko jedn z postaci materii, a materia posiada wiele postaci; wszystko, co realne jest jej postaci;
rwnie ycie, wiadomo, cho nie s mechanizmem, to s tworem materii tak samo jak mechanizm.
Pki utosamia si materi z mechanizmem, materializm jest teori wsk i paradoksaln, natomiast w
nowym ujciu mieci ca rnorodno zjawisk, cae bogactwo wiata.

A) MATERIALIZM DIALEKTYCZNY

Materializm swj Marks i Engels nazwali dialektycznym, ale dialektyk rozumieli inaczej, wrcz
przeciwnie do tego, co dotd tak nazywano (dla Grekw i Hegla bya to metoda wycznie umysowa,
polegajca na snuciu myli bez odwoywania si do dowiadczenia). Dla Marksa i Engelsa dialektyka
to wasno materialnej przyrody (wczeniej bya wasnoci idei, myli), wyraz dowiadczenia.
Przyjcie tej nazwy nie byo jednak bezpodstawne; za podstawow cech przyrody uznali t cech,
ktr dawniej zaobserwowano w mylach i ktrej wyrazem bya wanie metoda dialektyczna
mianowicie to, e przyroda jest w nieustannym ruchu, cigym rozwoju. Przez dialektyczny
materializm rozumieli pogld, e istnieje jedna materia, ale materia nieustannie si rozwijajca,
przyjmujca coraz to nowe postacie. Dialektyczne pojmowanie przyrody przypisywao jej cztery
wasnoci:
przyroda skada si z rzeczy ze sob powizanych, wzajemnie warunkujcych si
przyroda jest w cigym ruchu, przemianie, rozwoju
przyroda, rozwijajc si, wytwarza nowe jakoci (nie jest to wic tylko rozwj ilociowy)
motorem rozwoju jest walka wewntrznych przeciwiestw (podobnie sdzi Hegel, ktry si
popychajc histori naprzd nazwa duchem wiata czy rozumem wiata; Marks uwaa
natomiast, e decydujce s warunki materialne i podkrela, e to siy ekonomiczne w
spoeczestwie tworz zmiany i w ten sposb popychaj histori naprzd)
Dialektyk, jako filozofi zmiennoci bytu, przeciwstawiali stanowczo metafizyce, jako filozofii absolutu
jest to najbardziej charakterystyczne przeciwstawienie filozofii marksistowskiej.

B) MATERIALIZM HISTORYCZNY

Marks dowodzi, e nie tylko przyroda (zjawiska przyrodnicze), ale i dzieje ludzkoci (zjawiska

34
spoeczne) maj osnow materialn i podlegaj prawom koniecznym pogld ten orzyma nazw
materializmu historycznego. Historycznego, bo dotyczy stosunkw midzyludzkich i ich
historycznego rozwoju, a materializm bo stosunki te tumaczy materialistycznie. By zastosowaniem
materializmu dialektycznego do stosunkw spoecznych, ale zastosowaniem bardzo samodzielnym.
Takie warunki materialne, ekonomiczne i spoeczne Marks nazwa baz spoeczestwa. Natomiast
myli, pogldy, a take istniejce w spoeczestwie instytucje polityczne, prawa, a zwaszcza religia,
moralno, sztuka, filozofia i nauka to wszystko Marks okreli jako nadbudow. Pomidzy baz
spoeczestwa a jego nadbudow zachodzi wzajemne oddziaywanie. Zdaniem Marksa to wanie
warunki materialne utrzymuj wszelkie myli i idee w spoeczestwie. Tak wic nadbudowa
spoeczestwa jest odbiciem bazy tego spoeczestwa (nie wiadomo ludzi stanowi o ich bycie, lecz
ich byt stanowi o wiadomoci).

W bazie spoeczestwa moemy wyrni trzy poziomy.
Najbardziej bazowe jest to, co nazywamy warunkami produkcji, czyli warunki naturalne i zasoby
naturalne, do jakich ma dostp spoeczestwo. Chodzi tutaj o warunki zwizane z klimatem i
surowcami naturalnymi. Od nich zaley ksztatowanie si bazy, gdy one wyznaczaj wyrane granice
tego, jaki rodzaj produkcji moe istnie w danym spoeczestwie. Tym samym wyznaczaj take
granice kultury, jaka moe w ogle rozwin si w spoeczestwie. Tak jak nie mona owi ryb na
Saharze ani uprawia daktyli w plnocnej Norwegii, tak sposb mylenia w kulturze nomadw bardzo
rni si od mylenia w wiosce rybackiej w pnocnej Norwegii.
Nastpny stopie bazy to siy wytwrcze, jakie dane spoeczestwo posiada. Tu Marks ma na
myli narzdzia, urzdzenia i maszyny, jakimi si dysponuje.
Ostatni stopie w bazie spoeczestwo wyznaczany jest przez to, kto jest wacicielem rodkw
produkcji. Organizacj pracy, czyli podzia pracy i stosunek do wasnoci, Marks nazwa stosunkami
produkcji w spoeczestwie.
To wanie sposb produkcji charakterystyczny dla danego spoeczestwa decyduje o tym, jakie
stosunki polityczne i ideologiczne panuj w tym spoeczestwie. Znaczy to, e Marks nie wierzy w
prawo naturalne, ktre obowizuje we wszystkich czasach. Okrelenie, co jest moralnie waciwe,
wynika jego zdaniem z bazy spoeczestwa. Marks podkrela ponadto, e to na og klasa rzdzca w
spoeczestwie decyduje o tym, co jest dobre, a co ze. Bo caa historia jest histori walki klas. To
znaczy, e w historii przede wszystkim chodzi o to, kto ma posiada rodki produkcji. Stosujc to
kryterium, Marks wyrni w historii pi zasadniczych typw stosunkw produkcji:
1. gmina pierwotna
2. niewolnictwo wystpuje walka klas midzy wolnym obywatelem a niewolnikiem
3. feudalizm walka klas toczy si midzy panem feudalnym a paszczynianym chopem, a
pniej midzy szlachcicem a mieszczaninem
4. kapitalizm wystpuj w nim trzy klasy: 1) kapitalici (posiadajcy rodki produkcji); 2) klasa
rednia (prawnicy, lekarze itd.) oraz 3) proletariat (ich ycie cakowicie zaley od zarobkw,
ktre dostaj od wacicieli). W systemie kapitalistycznym robotnik nie pracuje dla siebie; praca
jest czym zewntrznym, co nie naley do niego samego. Robotnikowi jego wasna praca staje
si obca, traci on sw ludzk rzeczywisto, staje si wyalienowany. Praca zorganizowana jest
tutaj w taki sposb, e robotnicy w rzeczywistoci wykonuj niewolnicz prac, ktra przynosi
zyski innej klasie spoecznej. Robotnik oddaje sw wasn si, a wraz z ni cae swe
czowieczestwo buruazji.
5. socjalizm spoeczestwo socjalistyczne to spoeczestwo bezklasowe, a przy tym wsplnota
midzynarodowa, gwarantujca wedug zaoe Marksa i Engelsa dobrobyt. Kolejny etap
rozwoju, czyli ustrj komunistyczny, to globalna, wiatowa wsplnota. Jedno spoeczestwa
opiera si na realizacji wsplnego dobra tylko we wsplnocie (zniszczonej przez kapitalizm).
Tym samym zakazy czy nakazy w komunizmie sta si miay zbdne. W tej wsplnocie
jednostki ujawniaj swoj dobr natur. Baz tworz tutaj uspoecznione rodki produkcji
(likwidacja wasnoci prywatnej). W spoeczestwie komunistycznym kady bdzie pracowa
wedug moliwoci, ale dostawa wedug potrzeb.
Typy te nie s wieczne i nie ograniczaj si do sfery gospodarczej, lecz wywouj nieuchronnie zmian
sposobu ycia, mylenia, odczuwania, zmian caego ustroju, spoecznego, ideologii, pogldw
politycznych, instytucji kulturalnych, a nawet religii. Kada epoka ma takie prawo, tak filozofi, tak
moralno, jakie ma stosunki produkcji.

Trzy podstawowe pojcia z teoria Marksa i Engelsa to a) teoria wartoci oparta na pracy (o
kosztownoci towaru decyduje ilo nakadw pracy); b) teoria wartoci dodatkowej rnica midzy

35
wartoci ekonomiczn towaru, a tym, co dostaje robotnik na rk, czyli zysk kapitalisty (oznacza to,
e zatrzymuje on pewn warto stworzon waciwie przez robotnika); c) koncepcja kapitau
kapitalizm powoduje powstanie niesprawiedliwych stosunkw spoecznych.

Filozofia Marksa i Engelsa bya podoem dla ich polityki. Teoria ich koczya si perspektyw
przewrotu politycznego i przeprowadzeniu tego przewrotu powicili cae ycie (w 1848 wydali
Manifest komunistyczny). W etyce marksizm by skierowany przede wszystkim przeciw moralnoci
absolutnej, wiecznej, nadhistorycznej, ponadklasowej. Poniewa spoeczestwo rozwijao si dotd w
przeciwiestwach klasowych, wic moralno te bya zawsze moralnoci klasow; suya albo
usprawiedliwieniu interesw klasy panujcej, albo przeksztacona bronia interesw klasy
walczcej.

2. POZYTYWIZM

Kierunek ten dominowa w II poowie XIX wieku; mona mwi o jego trzech fazach:
a. pozytywizm A. Comtea (jak rwnie J.S. Milla oraz H. Spencera)
b. empiriokrytycyzm Avenariusa oraz Macha
c. neopozytywizm rozwinty w tzw. Kole Wiedeskim przez Schlicha, Carnaspa oraz
Wittgensteina

ad. a

Rzeczywistym twrc kierunku jest AUGUST COMTE (1798 1857). Gwnym jego dzieem
upowszechniajcym pozytywizm sta si Kurs filozofii pozytywnej (wyd. w 1830 roku ). Mianem filozofii
pozytywnej okreli on tak, ktra:
zajmuje si wycznie przedmiotami rzeczywistymi, nie za urojonymi
bada rzeczy dostpne umysowi, a nie tajemnice (badanie faktw zamiast prowadzenia
spekulacji)
rozwaa tylko tematy poyteczne, unikajc jaowych, chce bowiem suy polepszaniu ycia, a
nie zaspokajaniu czczej ciekawoci
ogranicza si do przedmiotw, o ktrych mona uzyska wiedz pewn
zajmuje si kwestiami cisymi, unikajc mglistych
dy do pozytywnych wynikw i osiga je, nie ograniczajc si tylko do negatywnej krytyki
wystrzega si twierdze absolutnych i zastpuje je wzgldnymi (...badanie zjawisk nigdy nie
doprowadzi do bezwzgldnego ich poznania; poznanie nasze zawsze pozostanie zalene od
naszego organizmu i sytuacji...)
ma nastawienie antypsychologiczne i obiektywne mona bada jedynie fakty zewntrzne
(fizyczne, wycznie ciaa); psychologia jest zatem niemoliwa, gdy nie mona jednoczenie
by przedmiotem i podmiotem poznania
uznaje nauki przyrodnicze za wzr poznania naukowego

Comte uwaa, e pozywistyczne rozumienie wiata jest najdoskonalszym tworem ludzkim, do ktrego
ludzko dosza dopiero na najwyszym szczeblu swego rozwoju; szczebli tych byo trzy:
1. faza teologiczna rzeczywisto jest objaniana przez dziaania duchw, a podstaw s
uczucia
2. faza metafizyczna wiat jest objaniany przez abstrakcyjne pojcia, a podstaw jest intelekt
3. faza pozytywna poznanie i wyjanianie polega na stwierdzeniu faktw i ustalaniu zalenoci
midzy nimi; jest to faza najwysza i ostateczna
Uczucia i intelekt wytwarzaj fikcje; fikcje wytworzone przez uczucia stanowi mitologi, a wytworzone
przez intelekt metafizyk. Filozofia pozytywna przyniosa zatem wyzwolenie od mitologii i metafizyki.

Jedyn rzecz dostpn dla umysu s fakty. Nauka nie moe wypowiada twierdze innych ni oparte
o fakty. Fakty s dla nauki materiaem do dalszych poszukiwa; zadaniem nauki jest opracowanie tego
materiau i ustalenie staych zwizkw midzy faktami (podobiestwa, wspwystpowanie,
nastpstwa), a wic ustalenie praw. Na podstawie znajomoci praw rzdzcych faktami nauka moe
przewidywa dalsze fakty (savoir pour previor zdobywa wiedz, aby mc przewidywa).
Przewidywanie faktw wg Comtea to ustalanie faktw nie tylko przyszych, ale take nieznanych
obecnych, a nawet przyszych. Prawdziwa nauka bazuje na dowiadczeniach, ale dy do tego, by
stay si one zbdne, wyprzedza je i zastpuje przez przewidywania. Std prawdziwa filozofia

36
pozytywna jest rwnie daleka od empiryzmu, jak i od mistycyzmu. Myl wskazuje drog
dowiadczeniu; ostatecznym celem nauki jest uczyni dowiadczenie zbdnym, zastpi je przez
rozumowanie.

Zamiast poszukiwa podstaw nauk, Comte przedstawi ich klasyfikacj; uporzdkowa je w jednolity
system wedug malejcej abstrakcyjnoci i rosncej szczegowoci: 1) matematyka; 2) astronomia; 3)
fizyka; 4) chemia; 5) biologia; 6) socjologia (najbardziej szczegowa). Poniewa socjologia wtedy
jeszcze nie istniaa, Comte sam zacz j budowa; uzna, i tez o istnieniu oglnych praw z nauk o
przyrodzie naley rozszerzy na nauki o ludziach; zastosowa metod historyczn (wnioski z porwna
znanych historycznie form istnienia ludzkiego); spoeczestwo mia za organizm. W socjologii wyrni
dwa dziay: statyk spoeczn (nauk o porzdku spoecznym) i dynamik spoeczn (o postpie).

W powyszej klasyfikacji nauk Comte nie uwzgldnia filozofii. By bowiem przekonany, e poza
zjawiskami nie ma innej rzeczywistoci i dlatego metafizyka nie ma si, czym zajmowa. Comte wypar
si take:
teorii poznania bo jej dociekania (m.in. o struktur bytu) wydaway mu si bezsensowne
logiki bo jej dociekania uzna za jaowe i abstrakcyjne, oderwane od faktw
ogln metodologi uzna za chimer
psychologii, bo jest niemoliwa
Zadanie filozofii widzia jedynie w zestawianiu tego, co zrobiy nauki szczegowe zadanie
encyklopedyczne.

O sprawach wykraczajcych poza fakty pozytywizm nie chcia nic twierdzi, ani czemu zaprzecza; nie
angaowa si w ateizm; nie przeczy celowoci wiata; materi uwaa za tak sam fikcj
metafizyczn jak dusz; z jego zaoe nie wynika ani materializm, ani sceptycyzm, ani probabilizm,
bo pozytywna nauka stwierdza prawa zupenie niewtpliwe. Najwaniejsze reguy pozytywizmu to:
regua fenomenologiczna ograniczanie si do badania zjawisk, stwierdzanie braku realnej
rnicy midzy zjawiskiem, a istot
regua nominalizmu bada si jedynie przedmioty; zjawiska konkretne
regua zaprzeczajca wartoci poznawczej sdw oceniajcych i wypowiedzi normatywnych
regua wyraajca si w wierze w zasadnicz jedno wiedzy ludzkiej (w nauce zawsze naley
powraca do czowieka).

Filozofia Comtea dzieli si na dwie fazy. Pierwsza z nich, oparta na Kursie filozofii pozytywnej,
opisana zostaa powyej. Druga natomiast oparta na Polityce pozytywnej to odejcie od
pozytywizmu; filozofia staje si tu metafizyk, a nawet religi. Comte nie zostawia tutaj adnych
kwestii otwartych, kada musiaa by rozwizana byo to wbrew pozywistycznemu i ewolucyjnemu
pojmowaniu wiedzy. Wyrzek si absolutu, ale stworzy nowy absolut: nie chcia zajmowa si Bogiem,
ale ludzko traktowa jako rodzaj bstwa. Zapowiada wreszcie, e przezwyciy faz teologiczn i
metafizyczn ludzkoci, a stworzy nowy kult: jego polityka pozytywna domagaa si ustroju religijnego
i teokratycznego. Comte, pierwotnie fanatyk nauki, utraci w kocu do niej zaufanie i uzna abstrakcyjne
dociekania za niezdrowe dla ludzi zajcie.

ad. b

Poddawa krytycznej analizie take przyrodznawstwo; poszukiwa czystego dowiadczenia, ktre
umoliwi rejestracj czystych faktw. Podmiot poznania jest tutaj lustrem odbija i rejestruje
dowiadczenia.

ad. c

Dzieli nauki w sposb dychotomiczny na:
nauki formalne (logika i matematyka) maj charakter czysto analityczny i oparte sa na
konwencjach, ktre okrelaj jak posugiwa si systemami znakw, ktre s im waciwe;
nauki te uwaa si za narzdzie nauk realnych
nauki realne s to nauki przyrodnicze, humanistyczne, spoeczne
Filozofia nie stanowi odrbnej wiedzy, nie jest adn nauk, ani realn ani formaln. Filozofia staje si
blisza sztuce i religii ni nauce. Gdyby okreli j w ramach kryterium naukowoci naleaoby j
ograniczy do logicznej analizy jzyka naukowego (sama analiza pojciowa). Neopozytywici gosz

37
program zwany fizykalizmem waciwymi przedmiotami poznania s tylko przedmioty fizyczne, czyli
ciaa. Fizykalizm domaga si, by wypowiedzi wszystkich nauk day sprowadzi si do wypowiedzi
jzyka fizykalnego, a wic do wypowiedzi o ciaach.


38
3. FILOZOFIA ANALITYCZNA

Filozofia analityczna rozwijaa si gwnie w krajach anglosaskich i Skandynawii. Zainicjowana zostaa
przez GEORGEA EDWARDA MOOREA (18731958) i BERTRANDA RUSSELA (18721970) jako
reakcja na neoheglizm.

Filozofia analityczna postuluje precyzj i jasno jzyka filozoficznego. Jest to kierunek o aspiracjach
cile naukowych, mogcych pocign filozofw specjalistw, nie za szersze koa inteligencji.
Uznaje za swoje podstawowe zadanie analiz logiczn i jzykow poj, twierdze i problemw
filozoficznych i naukowych oraz jzyka w celu wyjanienia ich sensu; czsto odrzuca moliwo
ostatecznych rozstrzygni problemw filozoficznych na rzecz analizy ich sensu. Dominuje w niej
problematyka semiotyczna, metodologiczna i logiczna; w swych zaoeniach jest wic minimalistyczna.

4. FENOMENOLOGIA

Pojcie fenomenologia kilkakrotnie zmieniao swe znaczenie. U Immanuela Kanta bya to nauka o
zjawiskach, u Georga Wilhelma Hegla za nauka o fazach rozwoju wiadomoci (ducha) od prostego
poznania zmysowych danych do wiedzy absolutnej. W ujciu, o ktre nam chodzi, fenomenologia to
kierunek filozoficzny zainicjowany przez EDMUND HUSSERLA (1859 1938) rozwijajcy si w
pocztkach XX wieku (orodki w Getyndze i Monachium); wywiera silny wpyw zwaszcza w latach 30-
tych, gwnie we Francji, oraz po II wojnie wiatowej.

Pogldy samego Husserla ulegay w cigu jego ycia istotnym zmianom. Niemniej, jego stanowisko
skupio si wok poszukiwa w dziedzinie znalezienia nowej, niezawodnej metody filozofowania, takiej
metody, ktra pozwoli dotrze do samych rzeczy. Wszelkie badania naley rozpoczyna od
bezporedniego, rdowego (naocznego) ogldu (ujcia) tego, co w poznaniu jest dane. Zatem
rdem wartociowego poznania jest naoczno. Istnieje caa gama rodzajw poznania: kadej
kategorii przedmiotw (tego, co dane) waciwy jest odrbny sposb poznawania. Tym, co ujmujemy w
naocznoci tego, co dane, to same fenomeny rzeczy w ich istnieniu oraz rzeczy ze swoimi
wasnociami. Naley dy do tego, aby owe fenomeny byy dane naocznoci bez wczeniejszej
poznawczej wiedzy, poj, jakichkolwiek schematw (podmiot poznania nie moe modyfikowa
przedmiotu poznania; adnych konstruktw, ktre zna matematyka, psychologia czy biologia). Chodzi
wic zasadniczo o ogld ejdetyczny: ujcie istoty przedmiotu w jego indywidualnoci, konkretnoci.

Podstawowe metody fenomenologiczne to:
metoda ogldu i opisu analiza tego, co i w jaki sposb jest dane; jest to podejcie, ktre w
punkcie wyjcia jest ateoretyczne (ogld i opis tego, co i jak jest dane wiadomoci)
metoda ideacji jej celem jest ogld ejdetyczny (czyli dotarcie do eidos istoty rzeczy)
metoda redukcji transcendentalnej wzicie w nawias pracy podmiotu; liczy si tu tylko
sam przedmiot w jego naocznoci i sam czysty akt wiadomoci
metoda analiz polega na rozwaaniu pierwotnych przey wiadomych poznajcego
podmiotu

W zamiarze E. Husserla fenomenologia, jako najbardziej bazowa nauka filozoficzna, miaa by
podstaw rozwijania filozofii jako nauki cisej. ciso jej miaa polega na postawie
antydogmatycznej, zmierzajcej do pierwotnego kontaktu z rzecz (z tym, co dane). Gosi tu twrca
fenomenologii program powrotu do rzeczy samej (w jej konkretnoci, naocznoci, bezporednioci).
Miaa to by nauka opisowa, bazujca na ogldzie ejdetycznym. W kocowej fazie swej pracy
filozoficznej poszed Husserl w kierunku idealizmu transcendentalnego.

Husserl zgromadzi wok siebie cae zastpy uczniw, ktrzy bd to wiernie powielali nauk mistrza,
bd to twrczo j rozwijali. Rozbienoci merytoryczne dotyczyy gwnie stosowalnoci redukcji
transcendentalnej. W caym nurcie szkoy fenomenologicznej (samego Husserla i jego uczniw)
wyrni mona:
idealistyczn fenomenologi transcendentaln (tzw. pny Husserl)
obiektywistyczn fenomenologi ejdetyczn (M. Scheler , E. Stein , R. Ingarden)
egzystencjalizm fenomenologiczny (M. Heidegger , P. Sartre, M. Merleau-Ponty)

39
5. EGZYSTENCJALIZM

W szerokim sensie, egzystencjalizm jest prdem spoeczno-kulturowym, w wszym znaczeniu jest
kierunkiem filozoficznym zdominowanym przez rozwaania antropocentryczne, skupione na fakcie
egzystencji czowieka. Jest nurtem bardzo zrnicowanym. W punkcie wyjcia sama filozofia
rozumiana jest jako podstawowy sposb bytowania (egzystencji). Niezalenie od trendu
egzystencjalizmu, o jego egzystencjalnoci decyduje przede wszystkim stopie refleksji o byciu-
transcendencji czowieka, o jego kondycji psycho-fizycznej. Egzystencjalici (M. HEIDEGGER, P.
SARTRE, G. MARCEL, K. JASPERS, S. KIERKEGAARD, M. MERLEAU-PONTY) zasadniczo
odcinaj si od wczeniejszych sposobw filozofowania. Odcinaj si od klasycznej filozofii
przedmiotowej z jej podstawow osi poznawcz: podmiot przedmiot; obce jest im podejcie
epistemologiczne (egzystencja jest bardziej pierwotna ni warunki i wyniki poznania), scjentystyczne,
logikalne (a wic wszystkie ujcia systemowe). To, co w pracy filozofa-egzystencjalisty jest
najwaniejsze, to pierwotny kontakt z egzystencj najpierw sob samym, potem wiatem
zewntrznym.
Centralne miejsce w rozwaaniach egzystencjalistw zajmuje filozofia czowieka, skupiona na
jego egzystencji. Czowiek jest tu przede wszystkim egzystencj; tak egzystencj, ktra jest rzucona
w wir wiata, kompleks odniesie interpersonalnych, sytuacji kulturowych. Jest to koncepcja
dynamiczna, pojawiaj si tu rysy aksjologiczne czowiek musi przeciwstawia si wszelkim aktom
depersonalizacji, zagroeniom swojego status quo poprzez zachowanie wolnoci. Teoria czowieka
egzystencjalistw ma charakter personalistyczny; akcentuje subiektywizm (w subiektywnym yciu
czowieka i tylko w nim ley sprawdzian prawdy subiektywno prawdy), sfer emocjonaln,
aktywno czowieka; skupiona jest na sytuacji yciowej (egzystencjalnej) osoby bytu-ku-mierci
(Heidegger), osoby naraonej na cierpienia (Sartre, Jaspers), przygodnej, rzuconej w wiat, otwartej
jednak na Boga (Kierkegaard). Rozwaania te rozpadaj si ostatecznie na dwie grupy stanowisk:
bd to podkrelajcych bezsens ycia czowieka (swoisty nihilizm) Sartre, po czci Heidegger, lub
odnajdywanie penego sensu, optymizmu, wiary (Marcel , Kierkegaard).
W dziaaniach czowieka (w etyce) podkrela si zasadniczo moment decyzji, ktry w sposb
istotny ksztatuje samostanowienie. Warto moralna nie ma tu jednak charakteru obiektywnego, jest
sposobem istnienia jednostki. Nie jest to etyka racjonalno-przedmiotowa, lecz subiektywistyczna. To,
do czego winien dy czowiek, to przyjcie odpowiedzialnoci za swj wolny (subiektywny) styl ycia.
Czowiek ma y w byciu, okrela si od wewntrz, waciwie, autentycznie; ma y ze wiadomoci
uczestnictwa w egzystencji i nie posikowa si Kocioem, moralnoci etc.
Wg egzystencjalizmu rzeczywisto ludzka jest rozdarta na sfer wiadomoci i sfer rzeczy, co
nieuchronnie prowadzi do alienacji czowieka: losy jednostki ludzkiej nie podlegaj moralnemu,
historycznemu czy te obyczajowemu zdeterminowaniu (indeterminizm), jest ona zatem cakowicie
wolna i moe z t wolnoci uczyni to, co jej si podoba. Tworzy wszelkie wartoci i decyduje o
sensie wasnego istnienia. Moe by "bytem nieprawdziwym" lub te "bytem prawdziwym". Wg
egzystencjalizmu egzystencja poprzedza esencj. Czowiek za ponosi pen odpowiedzialno za
swoje czyny, co stwarza poczucie samotnoci, zagubienia i zagroenia w wiecie, lk, zwaszcza
przed mierci.

6. POSTMODERNIZM

Postmodernizm to nazwa epoki kulturowo-cywilizacyjnej nastpujcej po epoce nowoczesnoci,
liczonej od narodzin owieceniowego wiatopogldu w XVIII wieku, po lata szedziesite XX wieku.
Jednym z gwnych problemw myli postmodernisycznej jest konieczno odrzucenia bd
moliwo krytycznego przewartociowania owieceniowego dziedzictwa. Takie rozumienie pojcia
postmodernizmu naoyo si na wczeniejszy literacko-artystyczny jego sens i rozprzestrzenio
gwnie we Francji (J. F. LYOTARD autor raportu Condition postmoderne, J. DERRIDA, G.
DELEUZE, J. BAUDRILLARD), a nastpnie na powrt w USA (H. SILVERMAN, R. RORTY).

Postmodernizm ma ambicj zwiastowania i kreowania nowej epoki. Nowej w stosunku do czego?
Oczywicie do modernizmu, ktrym to terminem okrela si w wskim sensie racjonalistyczne
dziedzictwo Owieceniowe, a w sensie szerszym ca intelektualn tradycj wywodzc si od
Sokratesa, Platona i Arystotelesa, trwajc do czasw dzisiejszych. Tradycja ta zbudowana zostaa na
mocnej metafizyce, a wic na przekonaniu, i istnieje w wiecie obiektywny ad, rwnie ad moralny,
oraz na mocnej epistemologii, a wic na przekonaniu, i ten ad moemy opisa przy pomocy rozumu i
w oparciu o dowiadczenie. Postmodernici odrzucaj nie tylko takie pojcie adu, ale w ogle mocne

40
pojcie przedmiotu; rzeczywisto jest dla nich czym, co umyka trwaej kategoryzacji. Odrzucaj te
mocne pojcie podmiotu. U niektrych autorw podmiot i przedmiot wrcz znikaj. Tym samym
przekrelaj postmodernici podstawowe rozrnienia oraz pojcia filozoficzne:
obiektywny/subiektywny (czasami zastpowane cznym pojciem "koniektywny"), racja, argument,
natura, prawda, istota. Ich gwnym przeciwnikiem jest jednak sowo "podstawa", a gwnym
przesaniem, i zarwno wiat jak i wiedza s "bezpodstawne". Przestali ywi zudzenie, i istnieje
jaka ostateczna ratio, jaki bezwzgldny logos, do ktrych powinnimy dy i ktre organizuj nasze
myli i denia. Ich filozofia zmierza do pokazania, e rozum, jeli uywa go odpowiedzialnie, musi
sam orzec swoj finaln niemoc.
Wobec braku absolutnych podstaw wysiek postmodernistw idzie w kierunku szukania podstaw
tymczasowych, zmiennych, uwarunkowanych, itd, czsto z intencj podkrelenia owej tymczasowoci,
zacierania ladw jakiejkolwiek syntetyzacji i otwierania moliwoci na nowe modyfikacje. Std
postmodernizm chtnie przedstawia si jako filozofia wyszego poziomu, czy nawet postfilozofia, ktra
moe zaspokaja odwieczne pragnienia intelektualnych de, ale ju w wersji dojrzalszej,
charakteryzujcej si permanentn niekonkluzywnoci.
Ostatecznym rdem postmodernistw jest wiat bez metafizyki, bez absolutnego sensu i bez
ostatecznej tajemnicy. W milionach indywidualnych umysw pojawio si w pewnym momencie
przekonanie o zbytecznoci metafizycznych podprek: mona je odrzuci i y bez nich. Tego
przekonania nie da si zmieni, przynajmniej nie da si go zmieni w skali globalnej. Umys
odczarowany, ktry odrzuci metafizyk nie dokona ju ponownego skoku w wiar w ostateczny sens.
Brak metafizycznych zudze i ironiczny dystans to uniemoliwi tak sdz postemodernici.
Nie znaczy to wcale, i postmodernizm wyzby si przekazu moralnego. Wikszo treci
postmodernistycznych zostaje wypowiadanych pod hasem wyzwolenia, a tym wyzwoleniem jest
wanie odrzucenie klasycznych rozrnie i kategorii filozoficznych. Metafizyka i epistemologia,
poddane wnikliwemu badaniu w systemie podejrze, okazay si by tak naprawd strukturami wadzy
narzucajcymi hierarchie i formy poddastwa. Na fakt, i poddastwo, przemoc i wadza nie s tylko
czym zewntrznym, czym co ma posta wycznie fizyczn czy polityczn, zwrcono uwag ju
dawno. Od tego momentu rozpoczo si tropienie gbszych rde owych zewntrznych zalenoci,
gdy, jak twierdzono, bez ich ujawnienia i opanowania, zewntrzne zniewolenie nie moe zosta
usunite. Postmodernici posunli si najgbiej w tropieniu rde wadzy i przemocy, doszukujc si
ich w samej strukturze jzyka, w "logocentrycznej" (czy "fallogocentrycznej") argumentacji, w
metafizycznych i epistemologicznych kategoriach mylowych. Michel Foucault w swoich studiach nad
obdem wskaza na Kartezjusza, ktry w Medytacjach doprowadzi do autorytaryzmu rozumu,
dokonujc jednoczenie ekskluzji szalestwa i szalecw; za t intelektualn ekskluzj szed
instytucjonalny przymus oraz autorytaryzm medycyny. Zygmunt Bauman szukajc rde Holocaustu
znalaz je take w metafizycznych i poznawczych zaoeniach nowoczesnoci, a wic u
logocentrycznych filozofw od Platona do Kanta.
Czy pene odrzucenie starych kategorii prawdy, dobra, natury, istoty, obiektywizmu, itd.,
rzeczywicie uczyni wiat lepszym? W tej kwestii nie ma cakowitej zgody wrd postmodernistycznych
autorw. Niektrzy z nich, na przykad Richard Rorty, twierdz, e rozstanie si z autorytaryzmem
filozofii bdzie miao podobny wpyw jak rozstanie si z religi: przyniesie ludziom ulg, pozbawi
poczucia winy i zdejmie z nich ciar przesadnych oraz niepotrzebnych obowizkw. T wizj
niektrzy przedstawiaj w barwach radosnych, inni w szarych, ale jedni i drudzy uwaaj, i zniknie
podstawa do wyniszczajcych sporw oraz budowania arbitralnych hierarchii. Do pewnego stopnia
wrcimy do pocztkw dziejw naszej kultury, kiedy sofici prbowali stworzy alternatyw dla tyranii
filozofii Sokratesa i Platona, ale zostali uciszeni. Zamiast filozofii bdziemy mieli jak twierdzi Rorty
demokracj, a jak twierdzi inny amerykaski postmodernista Stanley Fish retoryk, w ktrej adna
wypowied nie moe mie ostatecznego autorytetu. Na stary zarzut Platona, i tam gdzie nie ma
prawdy pojawi si musi sia, postmodernici odpowiadaj podobnie jak kiedy sofici i to nic nie
szkodzi. Wszystko jest bowiem rodzajem siy: od argumentu, przez perswazj, do instytucji i przemocy
fizycznej. Si byy te zawsze filozofia i nauka, ale udaway, e ni nie s. W sytuacji, kiedy nie
bdziemy mieli zudze, istnieje szansa, by stosowanie siy stao si agodniejsze, mniej agresywne i
lepiej kontrolowane.
Motyw wyzwolenia, bdcy gwnym elementem moralnego przesania postmodernizmu, znajduje
wsparcie w potnym nurcie liberalnym, jaki ksztatuje kultur wspczesnej cywilizacji. Ale zwizki
midzy postmodernizmem a liberalizmem nie s oczywiste. Najprociej rzecz ujmujc, liczni (cho nie
wszyscy) liberaowie z sympati odnosz si do postmodernizmu, natomiast postmodernici nie
zawsze t sympati odwzajemniaj. To, co liberaom podoba si u postmodernistw to wanie
intelektualny wyraz pluralizmu, antyhierarchizmu i rnorodnoci. Postmodernici nie tylko wszak

41
obalili centrum, ale zwrcili uwag na "gosy" peryferyjne i zmarginalizowane. Stworzyli nawet jzyk,
ktry miaby uchwyci to wszystko, co nie mieci si w klasycznych podziaach i przeciwstawieniach.
Std postmodernici, podobnie jak liberaowie, maj sabo do tego co alternatywne, inne,
ekscentryczne, pozasystemowe, kontrkulturowe; interesuj ich gosy szalecw, feministek,
homoseksualistw, buntownikw, dewiantw, odtrconych. Wspczesny liberalizm, zwaszcza ten,
ktry jest nastawiony na trzebienie tradycyjnych hierarchii, patriarchalizmu, etnocentryzmu i paru
innych elementw dzisiejszej demonologii, gosi podobne cele i w tym zakresie znajduje w
postmodernizmie cennego sprzymierzeca.
Ale zakres wsplnoty jest ograniczony. Liberalizm popenia grzech gwny, jaki postmodernici nie
mog mu wybaczy: nie akceptuje on bezpodstawnoci. Nie tylko pewni liberaowie s
entuzjastycznymi apologetami konkretnych struktur instytucjonalnych na przykad wolnego rynku i
nie maj najmniejszej ochoty na ironiczne dystansowanie si od niego, ale cay liberalizm jako teoria
opiera si na bezwzgldnej podstawie, ktr jest racjonalna jednostka ludzka. Czowiek liberalny
szczyci si tym, i potrafi posugiwa si rozumem bezwzgldnym, nie uwikanym ani w histori, ani w
kultur; dlatego jest on zdolny wydawa uniwersalistyczne oceny i stosowa si do
uniwersalistycznych norm. Wierzy w natur, istot, powszechne uprawnienia, argument,
obiektywny osd, i w wiele innych rzeczy, ktre wedug postmodernisty nale do gronej epoki
archaicznej.
Do pewnego stopnia czowiekowi postmodernistycznemu bliej jest do konserwatysty ni do
liberaa; konserwatysta rwnie zdaje si na zastany system znacze i w liberalnym absolutyzmie
dostrzega przejaw ludzkiej pychy. Rnica midzy nimi jest taka, i konserwatysta naley do wiata
jeszcze nie odczarowanego i w tradycji widzi si odsaniajc moralny ad, podczas gdy
postmodernista angauje si w "gry" i "strategie", wiedzc, i s one wycznie "grami" i "strategiami".
Czowiek ponowoczesny uwikany jest bowiem rwnoczenie w cigy proces demistyfikacji i
dekonstrukcji, zmuszajcy go do podejrzliwoci wobec wszystkich regu, norm i systemw, nawet tych,
ktrych przestrzega, i tych, ktre pragnie wprowadzi. Podobnie jak bohater literatury
postmodernistycznej przechodzi on przez coraz to nowe prby heurestyczne, ktre odzieraj go ze
zudze, ale zawsze skazuj na jaki kolejny rodzaj gry. Konserwatycie twierdzi si wic grozi
spetryfikowanie obrazu tradycji i przeksztacenie jej w sztywny system ideologiczny, podczas gdy
postmodernista, z powodu swojej podejrzliwoci, nigdy w adn ideologizacj nie popadnie.
Spr z postmodernizmem nie dotyczy tylko dominacji takiej czy innej idei przyszej kultury, ale jej
jakoci. Dotychczasowe osignicia mylenia ponowoczesnego objawiy zagroenia, jakie ono niesie,
a najwaniejszym z nich jest sterylno. Postmodernistyczny zamiar zastpienia dwch i p tysica lat
zachodniej metafizyki wydaje si tak nierealistyczny i tak pyszakowaty, i nie moe si uda, cho
moe dokona w kulturze wielu zniszcze. Istnieje uderzajcy kontrast midzy rozdt stylistyk
postmodernistycznych autorw, a ubogoci mylow ich przekazu. Wida to przede wszystkim w
sposobie odczytywania klasykw filozofii. Przede wszystkim jednak postmodernistyczni autorzy
doprowadzili do niebywaej polityzacji mylenia, nakaniajc nas do podejrzliwoci i do tropienia
wszdzie struktur wadzy. Nie ma, wedug nich, filozoficznej kategorii, ktra nie byaby uwikana
politycznie, i nie ma refleksji, ktra nie mogaby by traktowana jako aspekt zniewolenia lub
emancypacji. Sterylno postmodernizmu bierze si rwnie std, i ogromna cz wysiku
intelektualnego jego zwolennikw koncentruje si nie tyle na problemach dotyczcych rzeczywistoci
te wszak zostay podobno pogrzebane wraz z metafizyk ale na metaproblemach, to znaczy na
sposobie mwienia o rzeczywistoci. Teksty autorw ponowoczesnych to przede wszystkim
niekoczce si analizy pisania, czytania i mwienia oraz rozbijanie kolejnych presupozycji, ktre
czynimy zanim wypowiemy jakie zdanie. W opinii niektrych postmodernistw, na przykad Richarda
Rorty'ego, wszystko to ma prowadzi do wielkiej ery konwersacji, ktra nastanie na gruzach metafizyki.
Twierdzenie, i w epoce logocentryzmu konwersacja bya utrudniona bd jednostronna jest nie tylko
jaskrawo nieprawdziwa, ale brzmi niepowanie, jeli zestawimy je z monologicznym sekciarstwem
postmodernistw. Zreszt dowodz ich krytycy rozmowa o metaproblemach nie moe by
interesujca; szybko si znudzi i wtedy przyj musi pora na rozmawianie o problemach prawdziwych,
o ktrych mwi nie sposb nie odwoujc si do metafizyki i do klasycznej epistemologii. Kiedy wic
krytycy postmodernizmu wieszcz jego kres, opieraj swoje nadzieje na naturze ludzkiej, z ktr, jak
twierdz, w kierunek si rozmija: postmodernizm musi znikn dowodz bo ludzi interesuje Bg,
prawda, dobro, zo, istota rzeczy, a nie strategie, gry jzykowe czy retoryka dyskursu. Prdzej czy
pniej musimy znowu wrci do rzeczy.

42

ISTOTA POSTMODERNIZMU
odrzucenie bd przewartociowanie filozoficznej tradycji zbudowanej na mocnej metafizyce, a wic na
przekonaniu, i istnieje w wiecie obiektywny ad, rwnie ad moralny, oraz na mocnej epistemologii, a wic na
przekonaniu, i ten ad moemy opisa przy pomocy rozumu i w oparciu o dowiadczenie
rzeczywisto jest dla nich czym, co umyka trwaej kategoryzacji
przestali ywi zudzenie, i istnieje jaka ostateczna ratio, jaki bezwzgldny logos, do ktrych powinnimy dy
i ktre organizuj nasze myli i denia
ich wysiek idzie w kierunku szukania podstaw tymczasowych, zmiennych, uwarunkowanych, czsto z intencj
podkrelenia owej tymczasowoci, zacierania ladw jakiejkolwiek syntetyzacji i otwierania moliwoci na nowe
modyfikacje
ich celem jest wiat bez metafizyki, bez absolutnego sensu i bez ostatecznej tajemnicy
odrzucenie klasycznych rozrnie i kategorii filozoficznych
metafizyka i epistemologia, poddane wnikliwemu badaniu w systemie podejrze, okazay si by dla nich tak
naprawd strukturami wadzy narzucajcymi hierarchie i formy poddastwa
uwaaj, e wszystko jest rodzajem siy: od argumentu, przez perswazj, do instytucji i przemocy fizycznej; si
byy te zawsze filozofia i nauka, ale udaway, e ni nie s
gwnym elementem moralnego przesania postmodernizmu jest wyzwolenie
intelektualny wyraz pluralizmu, antyhierarchizmu i rnorodnoci; postmodernici maj sabo do tego co
alternatywne, inne, ekscentryczne, pozasystemowe, kontrkulturowe; interesuj ich gosy szalecw, feministek,
homoseksualistw, buntownikw, dewiantw, odtrconych
uwikanie w cigy proces demistyfikacji i dekonstrukcji, zmuszajcy do podejrzliwoci wobec wszystkich regu,
norm i systemw, nawet tych, ktrych si przestrzega, i tych, ktre pragnie wprowadzi
doprowadzili do niebywaej polityzacji mylenia, nakaniajc nas do podejrzliwoci i do tropienia wszdzie struktur
wadzy; nie ma, wedug nich, filozoficznej kategorii, ktra nie byaby uwikana politycznie, i nie ma refleksji, ktra
nie mogaby by traktowana jako aspekt zniewolenia lub emancypacji
krytyka wsko pojtych kryteriw racjonalnoci, koncepcji autonomicznej, obiektywnej nauki, idei jednoci,
caoci, systemowoci, wszelkich caociowych teorii filozoficznych oraz politycznych
pluralizm, heterogeniczno, regionalizm, ambiwalencja, filozoficzny antyfundamentalizm, metodologiczny
dekonstrukcjonizm

WYBRANE ZAGADNI ENI A ZE WSPCZESNEJ
FI LOZOFI I POLI TYKI

1. TEORIA KRYTYCZNA

Klasycy filozofii nowoytnej: Hegel, Marks, Hobbes, Locke, Kant, mimo dzielcych ich rnic, wierzyli
tak samo w emancypacyjn si rozumu. Wszyscy oni wierzyli, e ycie indywidualne i zbiorowe
zorganizowane wedle racjonalnych praw zapewni czowiekowi szczcie, zlikwiduje konieczno
wprowadzenia przymusu (a jeli ju, to najwyej przymus dla wolnoci, co nieuchronnie wynikao z
myli Rousseau). Paradoks zachodniej myli logocentrycznej polega wanie na tym, e rozum, ktry
mia czowieka wyzwala, czyni go swoim winiem i zakadnikiem. Niektrzy nazwali go obdem, a
na ca metafizyczn tradycj rzucali oskarenia o to, e ponosi ona win za Owicim i Guag.
Klasycy wyldowali na awie oskaronych.
Oskarycielami byli m.in. THEODOR W. ADORNO oraz MAX HORKHEIMER, autorzy dziea
Dialektyka. Demaskuj oni obecno w polityce (i kulturze oglnie) rozumu owieceniowego:
instrumentalnego, kalkulujcego i klasyfikujcego. Rozumu, ktry redukuje mylenie do aparatury
matematycznej; mylenie sankcjonujce wiat jako swoj wasn wiar, dziki czemu zamieniajce
wszystko w tym wiecie i samego czowieka w rzecz posuszn prawu czystej celowoci, w przedmiot,
ktrym obchodzenie si ma charakter manipulacji.
Mwi o zunifomizowanym wiecie dziele rozumu, w ktrym stosunki midzyludzkie czy polityka
wystpuj w formie pakietw, systemw jedynie prawdziwych twierdze, pozna, zawierajcych
gotowe, uniwersalne odpowiedzi na wszelkie ludzkie (jednostkowe i zbiorowe) problemy.
Opisuj zracjonalizowany wiat nauki, moralnoci, techniki, ktry mia suy samozachowaniu
nowoczesnego czowieka, zdanego na rozum jako odkrywc jego naturalnych praw, a ktry nie tylko
nie pozwala na pojednanie tego co indywidualne z oglnymi prawami, lecz wrcz represjonuje
indywidualno. Obd, szalestwo nowoczesnego wiata polega na tym, e ubezwasnowolnia on
czowieka, pozbawia autorskich praw do tego, co i jak on myli oraz w jaki sposb dziaa.
W urobionym przez techniczn racjonalno rodowisku zemst na czowieku bior instynkty;
aktywizacja nastpuje jedynie, gdy stosunki midzyludzkie ulegaj urzeczowieniu, a adaptacja ludzi do
wadzy zaczyna przebiega w sposb nieodpowiedzialny. Ludzie staj si mechanicznymi
wykonawcami funkcji wielkiej machiny, mechanicznymi mordercami.
Pastwo organizowane na wzr fabryki pokonuje indywiduum, niszczy je jako osob. W rezultacie
tej negacji jednostki maszyneria wadzy produkuje bierne masy rodzi si totalitaryzm. Bunt przeciw
owej cywilizacyjnej maszynerii Adorno i Horkheimer widz tylko w sztuce. Tylko estetyczna wadza

43
sdzenia pozwala demaskowa aktualn kultur, moralno i nauk, jako wyraz ideologii
samozachowania i ponowania kapitalizmu. Dowodz, e instrumentalny rozum rozum
zredukowany do ratio, tj. do kalkulujcego intelektu miesza w ten sposb roszczenia do wanoci z
wadz. Formuujc sdy, zawsze ma w tym jaki interes. Tylko przeycia pozapojciowe, artystyczne
mog by wolne od panowania, ktre kieruje si zasad samozachowania, zdolne oprze si
spoeczno-politycznej postaci racjonalnoci instrumentalnej.
Adorno stwierdzi, e gwny problem polityki polega na urzeczywistnieniu oglnoci (prawo czy
instytucje z definicji oparte s na bezosobowych, oglnych reguach) przez pojednanie rnic, a nie
przez ich eliminowanie. Groby totalitaryzmu nie da si unikn przez regulowanie ycia spoecznego
abstrakcyjnymi ideami. Trzeba nie ustawa w krytycznym myleniu wobec praw, instytucji
pastwowych i spoecznych, ktre realizuj z wolno, rwno i sprawiedliwo, zniewalajc
rnic, a nie dajc jej doj do gosu.

2. KARL RAIMUND POPPER (1902 1994)

Ten austriacki filozof w swoim gwnym dziele Spoeczestwo otwarte i jego wrogowie (wyd. 1945) pod
presj historycznych wydarze: faszystowskiego i komunistycznego totalitaryzmu i po analizie
klasycznej filozofii polityki wysnu nastpujcy wniosek:

Wtedy, gdy ideologia staje si gwn si napdow naszych zachowa
wszystkich struktur i dziaa politycznych yjemy we wsplnocie,
ktra odrzuca demokracj i jest wrogiem spoeczestwa otwartego.

Popper by racjonalist, ktry w szczeglny sposb pojmowa rozum i jego znaczenie w rozwoju
nauki i spoeczestwa. Jako metodolog sformuowa tzw. koncepcj falsyfikacjonizmu, zgodnie z
ktr teorie naukowe nie s albo prawdziwe, albo faszywe; kada teoria jest wana dopty, dopki nie
zostanie obalona przez jakie fakty, ktre miaa wyjani. Podstaw rozwoju wiedzy moe by jedynie
krytycyzm i falsfyfikacja (obalenie, czyli wykazanie faszywoci) teorii lub hipotez. Jedynym sposobem
uczenia si, zdobywania wiedzy we wszystkich dziedzinach, jest metoda prb i bdw, popeniania
bdw i poprawiania ich, wprowadzania ulepsze.
Popper by gorcym obroc demokracji. Jednym z najwaniejszych przedstawicieli tradycji
liberalnej o charakterze zachowawczym; wierzy w podstawowe dogmaty klasycznego liberalizmu: idee
rozumu i postpu. Postp wedug niego oparty mia by na ludzkich czynach i wysikach, na jasnoci
celw, na realizmie, z jakim zostay one wybrane. Obawia si niszczcej siy rewolucji; jako
zabezpieczenie przed totalitaryzmem widzia demokratyczne instytucje polityczne, ktre pozwalaj na
kontrol wadzy pastwowej. Docenia rol pastwa bez pastwa nadzorowanego przez
niezalenych obywateli niemoliwa jest wolno. Musi ono moliwie w niewielkim stopniu ingerowa w
sfer gospodarcz.
Polityk pojmowal jako sfer komunikacji, w ktrej dominujc technik oddziaywania jest
argumentowanie, racjonalne uzasadnianie susznoci prezentowanych pogldw. Musi si ona opiera
si na zasadach egalitaryzmu i indywidualizmu; okrela to, co Popper nazywa spoeczestwem
otwartym. Spoeczestwo takie jest demokratyczne, samo decyduje o dalszych losach swego
rozwoju, uznaje rnic midzy faktami i wartociami, dopuszcza rnorodno pogldw, zgodnie z
zasad, e nikt nie ma monopolu na racj, e w kadej teorii istnieje moliwo bdu i tylko wsplnym
wysikiem mona zbliy si do prawdy.
Wedug Poppera Platon i Hegel sprzeniewierzyli si krytycznemu rozumowi, byli wrcz jego
wrogami. Heglowi zarzuca intelektualn nieuczciwo, historyczny relatywizm, szarlataneri,
patologiczn pltanin myli; sprzeciwia si heglowskiemu pojmowaniu pastwa jako fikcyjnego bytu,
powstaego wskutek abstrakcyjnego mylenia inyniera-architekta-artysty. Platoskiej myli politycznej
Popper zarzuca z kolei apologi totalitaryzmu, niebezpieczn radykalizacj, ktra wie si z
odrzuceniem rozumu i zastpieniem go myleniem mistycznym, postaw irracjonaln.
Popper oglnie by sceptyczny wobec filozofii historii. W peni wierzy w si rozumu, ktra ma
stanowi jedyn alternatyw dla przemocy. Uwaa si za filozofa, ktry powici najwicej wysiku
uzasadnieniu moliwoci postpu zwizanego z ekspansj rozumu. w postp uwaa za realny,
nieunikniony; bez niego nastpi mia regres i powsta miao spoeczestwo zamknite. By
zdecydowanym przeciwnikiem ideologii konserwatywnej, ktra wedug niego gloryfikowaa
statyczn spoeczno, bronic si przed zmianami o charakterze postpowym.

44
3. HANNAH ARENDT (1906-1975)

Amerykaski filozof, politolog, socjolog, pochodzenia niemieckiego; profesor uniwersytetu w Chicago;
wsptwrczyni teorii totalitaryzmu; autorka dzie Korzenie totalitaryzmu (1951), Mylenie (1971) oraz
Kondycja ludzka.
Uwaaa, e to nie narzucanie wasnej woli innym, lecz zdolno czenia si ludzi w dziaaniu bez
uycia przymusu jest istot wadzy. Mwia o potencjalnym charakterze wadzy, zgodnie z ktrym
wadza nie jest jak substancj, jakim gotowym, wypenionym koniecznymi waciwociami bytem.
Uwaaa bowiem, e wadza jest typem stosunkw midzyludzkich, ktry moe si aktualizowa, lecz
nigdy w peni materializowa. Nie da si jej magazynowa, gromadzi na wypadek potrzeby tak
mona postpowa jedynie z narzdziami przemocy. Wadza istnieje tylko jako aktualizowana, nigdy
za jako zauktualizowana, speniona. Gdy nie jest aktualizowana ginie. Nie zaley od czynnikw
materialnych, od liczebnoci czy rodkw, jakie ma do dyspozyji; realne bogactwa materialne nie mog
jej zrekompensowa.
Jedynym czynnikiem materialnym, niezbdnym do powstania wadzy, jest wsplne ycie ludzi,
istnienie dziedziny publicznej, w ktrej dokonuje si uznanie wadzy. Czowiek zakuty w acuchy ulega
stosowanej wobec niego sile, a nie wadzy. Wadza domaga si jego zgody, zgodnoci woli i intencji,
ktra moe zapa jedynie w przestrzeni publicznej. Modelow postaci takiej przestrzeni publicznej
byy wedug Arendt greckie polis. Tam, gdzie nie ma sfery publicznej, gdzie nie ma wic warunkw do
ksztatowania opinii publicznej, z ktr musz liczy si rzdzcy tam nie ma te w ogle wadzy.
Arendt interesowao, dlaczego odrywamy si od ycia publicznego. Uwaaa, e dzieje si tak,
poniewa nasze interesowane dziaania nastawione s na wytworzenie jakiego dziea, produktu.
Czowiek za, eby by sob, eby aktualizowa swoje potencje, musi dziaa i mwi musi uprawia
polityk. Polityka jednak nie polega na deniu ani do konkretnych, materialnych celw, ani do wadzy
zwizanej z dominacj czowieka nad czowiekiem, z brutalnymi czynami i uywaniem sw do ukrycia
zamiarw. Mwia:

Wadza urzeczywistnia si przez czyny, ktre nie su zadawaniu gwatu
i zniszczenia, lecz ustanawianiu powiza midzy ludmi i tworzeniu
nowych rzeczywistoci.

Do zrozumienia istoty polityki Arendt podchodzi od strony antropologicznej. Eliminuje z obszaru
polityki wszelkie rzdzce si racjonalnoci strategiczn lub techniczn aktywnoci ekonomiczne i
administracyjne. One wi si bowiem dla niej z przemoc, z instrumentalnym traktowaniem
czowieka jako siy wytwrczej.
Arednt miaa take szczeglne pogldy na temat rewolucji. Postrzegaa j jako najdoskonalsz
posta ludzkiego dziaania. Radykalizm rewolucji, absolutyzacj polityki rozumiaa bardziej jako protest
przeciw totalitaryzmowi, a nie jako program odnoszcy si do realnego wiata, zdolny zasili jak
ideologi.

4. MICHEL FOUCAULT (1926-1984)

Filozof francuski i historyk; prowadzi strukturalne badania podstaw ksztatowania si wiedzy; jego
gwnie dzieo to Archeologia wiedzy (1969). Uwaa, e w kwestii wadzy naley odej od
dominujcych w czasach nowoytnych pyta o suwerenno i legitymizacj.
Twierdzi, e do tego, aby mc kim rzdzi, nie trzeba uywa siy czy przemocy. Rzdzenie
wymaga jedynie pewnego typu racjonalnoci, tj. sposb racjonalizowania okrelonych stosunkw
wadzy. Wszelka wadza wie si bowiem z relacjami midzyludzkimi regulowanymi okrelonymi
wzorami kulturowymi.
Istot filozofii polityki Foucaulta stanowi twierdzenie, e wadz ma nad nami nie czyja sia, lecz
nasza wiedza, ktr tworz na okoliczno kierowania nami instytucje spoeczne, w tym take system
pastwa i prawa. Uwaa, e na prawo trzeba patrze od strony procedur, ktre za jego spraw s
wcielane w ycie, a ktre wanie wytwarzaj podlego. Inaczej mwic, wadza to skuteczny wpyw,
jaki rzdzcy wywieraj na rzdzonych dziki wiedzy, jak sami na ten temat wytwarzaj.

Wadza zaley od prawdy tak samo, jak prawda zaley od wadzy.

Foucault wychodzi od spostrzeenia Nietzschego na temat wiedzy, jako sposobu panowania
czowieka nad wewntrzn i zewntrzn natur. Skoro wiedza oznacza przymus i jako taka jest
postaci wadzy, to wszelkie stosunki midzyludzkie s efektem okrelonej wiedzy i dlatego dadz si

45
sprowadzi do wadzy. Wiedza jest wic tak sam kategori spoeczno-polityczn jak wadza. Wadza
jest do tego bezprzedmiotowa polega narzucaniu nam okrelonych typw racjonalnoci,
wymuszajcych u nas pewne sposoby ycia i umierania, bogacenia si i poszukiwania prawdy.
Poznanie jest wehikuem i motorem wadzy, ksztatuje nasze umysy i ciaa. Foucault wskazuje trzy
idealne typy racjonalnoci rzdzenia:
a. duszpasterstwo idealny typ wadzy w czasach redniowiecza, polegajcy na grze pasterz-
stado. Byo ono w owym czasie celem i stawk walk wadzy zarwno pastwowej, jak i
kocielnej o skuteczne praktyczne rzdzenie nad ludmi. Wzorem moe by tutaj
chrzecijaska wi pasterza za stadem, gdzie owce musz by posuszne wobec pasterza.
b. idea racji stanu wyznacza ona narodziny typu racjonalnoci rne od tradycji teologicznej i
Machiavelliego. Zgodnie z nim celem rzdzenia nie jest umacnianie wadzy, lecz pastwa.
Racja stanu to racjonalne rzdzenie, zdolne do powikszania siy pastwa; zakada
ustanowienie pewnego typu wiedzy specjalistycznej, a nie tylko znajomoci oglnych zasad
rozumu, mdroci i rozwagi. Rzdzenie zgodne z tym typem racjonalnoci jest moliwe, jeli
zna si nie tylko obszar i si wasnego pastwa, ale take obszar i si innych pastw.
c. dyscyplina na niej opara si polityczna racjonalno w epoce owiecenia. W dziele
Nadzorowa i kara. Narodziny wizienia (1975) Foucault obserwuje zmierzch przemocy i
narodziny nowego mechanizmu integracji i kontroli spoecznej: dyscypliny. Jest to pewien typ
wadzy; metoda jej sprawowania obejmuje cay zestaw narzdzi, sposb, paszczyzn
stosowania, zamierzonych celw jest to pewna technologia.
W Nadzorowa i kara. Narodziny wizienia Foucault proponuje rwnie zrozumienie
nowoytnoci przez skonstrastowanie jej ze staroytnoci:

nowoytno staroytno
cywilizacja obserwacji w sensie
nadzoru
cywilizacja spektaklu
istota
dostarczy niewielu osobom, a
nawet jednemy tylko
czowiekowi, natychmiastowy
wgld w wielk mas ludzi
udostpni wielkiej masie ludzi
ogldanie niewielkiej liczby
przedmiotow (teatry, witynie)

Foucault przy opracowywaniu swoich teorii korzysta z dziedzictwa poprzednich filozofw. Jednym z
nich by JEREMY BENTHAM (17481832), angielski prawnik, filozof i ekonomista; prekursor
pozytywizmu prawniczego, wsptwrca angielskiego utylitaryzmu, zwolennik liberalizmu, twrca dziea
Panopticon (pantos wszystko; opticos wzrokowy, dotyczcy widzenia). Foucault zauway, e
Anglik wpad na pomys, by w jego czasach instytucje zaczy stosowac nadzr na masow skal jako
normaln technologi sprawowania wadzy w spoeczestwie. Przyczyni si do tego projekt
modelowego wizienia, ktry opracowa Bentham. To modelowe wizienie miao by budynkiem w
ksztacie piercienia z wie porodku. Cele miay by odseparowane i mie po dwa okna na wiato
dzienne i skierowane na okna wiey. Przez to wizie byby cigle widoczny, cho sam nic by nie
widzia.
Foucault uwaa, e panoptyzm i demokracja w stylu zachodnim to jedno i to samo. Powtarza,
ebymy byli czujni, nie dawali si oszukiwa, nie wierzyli w istnienie bezinteresownych ludzkich
przedsiwzi, poniewa za kadym z nich ukrywa si interes wadzy. Powiada, e wszystko mona
wyprowadzi z oglnego zjawiska klasowego panowania buruazji.

Pogldy Foucault doczekay si wielu krytykw. Jednym z nich by Anglik ROGER SCRUBON. Uwaa
on Foucault za politycznego radykaa marzcego wraz z autorami Manifestu komunistycznego o
wiecie bez wadzy jako o jakim idealnym stanie powszechnej wolnoci.

PODSUMOWANIE POGLDW FOUCAULT

46
naucza, e jestemy tworami spoecznych praktyk dyscyplnowania
sprowadza wszystkie stosunki spoeczne do stosunkw wadzy
wadza jako techniki i taktyki dominacji stosowanej we wszystkich obszarach ludzkiego ycia, reguluje mu czas i
wykonywan w nim prac dyscyplinuje dziki temu nasze umysly i ciao
nasze ja czyli to, co i jak mylimy, yjemy, co chcemy nie jest w nas, jak wyobraali to sobie Kartezjusz czy
Sokrates, lecz jest poza nami
dyscyplina jest technik umoliwiajc zarzdzanie ludzkimi zbiorowociami, nie ogranicza ona naszej wolnoci,
naszych pragnie i poda raczej ksztatuje je, tworzc nasz podmiotowo
proponuje tzw. genealogiczn historiografi opis i wyjanianie zmiennych technik wadzy i praktyk
panowania, wzajemnie je ze sob porwnujc
5. WIELOZNACZNO LIBERALIZMU

Klasyczny liberalizm opiera si na przekonaniu, e jedynym gwarantem adu spoecznego oraz
rozwoju osobowej wolnoci jest wasno prywatna i wolnorynkowa konkurencja. Klasyczny liberalizm
znajdziemy w pogldach Amerykanina ROBERTA NOZICKA oraz Austriakw FRIEDRICHA VON
HAYEKA i LUDWIGA VON MISESA.
Stanowisko Roberta Nozicka nosz nazw libertanizmu. Akcentuje on, e wadza polityczna
(pastwo), roszczc sobie prawo do zwierzchnictwa nad jednostkami, powinna sumiennie pilnowa
wasnej neutralnoci w stosunku do tych, ktrzy jej podlegaj. Uwaa, e modelow praktyk
spoeczestwa liberalnego i jednoczenie waciwym sposobem na rozwizywanie problemw
gospodarczo-spoecznych s prawa rynku. Pastwo miao peni jedynie rol stra nocnego.
Twierdzi, e wasno prywatna jest jedynym efektywnym rodkiem sucym do obrony wolnoci
jednostki przed ingerencj pastwa. Tym samym przedstawia koncepcj pastwa minimalnego.
Sprawiedliwo charakteryzowa jako uprawnienie jestem uprawniony do tego, co posiadam, co
zrobiem lub uzyskaem w sposb legalny, apropobowany przez spoeczestwo.
Friedrich von Hayek uwaa, e moliwe s tylko dwa systemy spoeczno-ekonomiczne: socjalizm i
wolnorynkowy kapitalizm. Twierdzi, e spoeczno-polityczne skutki ludzkich dziaa s
nieprzewidywalne, poniewa nie mona pozna zachodzcych midzy nimi zwizkw przyczynowych.
Hayek by obroc kapitalizmu opartego na przedstawionej przez siebie wizji spontanicznie
ksztatujcego si adu: instytucje i struktury spoeczne powinny powstawa w wyniku ywioowej
spontanicznej wsppracy wolnych jednostek, a nie w rezultacie kierowania si planami, schematami z
gry przyjtych regu organizacyjnych.
Ludwig von Mises to nieprzejednany wrg socjalizmu, postulatu rwnoci ludzi oraz wszelkich form
bezporedniej interwencji pastwa w ekonomi. Stan to stanowisku leseferyzmu. Uwaa, e tylko
wolnokonkurencyjny kapitalizm moe zapewni czowiekowi wolno.
Zdaniem Hayeka i Misesa prawa ekonomiczne maj dziaa w sposb rwnie niezmienny jak
prawa przyrody, dziki czemu wszelkie korekty dokonywane na nich prowadz automatycznie do
zniewolenia jednostki.

To co klasyczny liberalizm uznaje za jedyny gwarant adu spoecznego i rozwoju osobowej wolnoci:
wasno prywatn i wolnorynkow konkurencj, kwestionuj dzi amerykascy liberaowie.
Reprezentuj oni tzw. liberalizm nowy, rewizjonistyczny, zgodnie z ktrym rzd moe dziaa jako
rodek nadzoru ekonomicznego. Uwaaj oni, e prawa wasnociowe wywoay niesprawiedliw
nierwno siy, ktra doprowadza do mniej-ni-rwnej wolnoi klasy robotniczej. Liberalizm nowy
czy silne poparcie dla obywatelskich i osobowych wolnoci z obojtnoci, czsto nawet antypati
wobec wasnoci prywatnej. Mwi si o nim czsto jako o liberalizmie pastwa opiekuczego.

Gwna cecha liberalizmu szczerego (liberalizmu demokratycznego) to odwaga posiadania i bronienia
wasnych pogldw na temat tego, co jest prawd i dobrem, odwagi wolnej od lku przed obcymi,
zdolnej akceptowa cudze pogldy i zachowania, ktre bynajmniej nie musz nam odpowiada. Wie
si to z odwag stawianiu oporu wszystkiemu, co sprzeciwia si symetrycznemu wiatu nowoczesnych
stosunkw spoecznych regulowanych uniwersalnym jzykiem prawa, uznajcych wolno i rwno
wszystkich ludzi.

WILLIAM A. GALSTON, amerykaski filozof polityki, opracowa liberaln koncepcj dobra
jednostkowego, rodzaj minimalnego protekcjonizmu, zakadajcego szacunek dla podmiotowoci
jednostek, okrelajcego zakres normalnej godnej egzystencji ludzkiej. Wspln podstaw dla dziaa
publicznych miaa by tzw. liberalna koncepcja dobra, skadajca si z siedmiu elementw:
1. ycie samo w sobie jest dobrem, chocia nie absolutnym
2. normalny rozwj elementarnych predyspozycji
3. realizacja interesw i celw kierowanie si pragnieniami
4. wolno umoliwia realizacj interesw, warunek prawoci

47
5. racjonalno
6. spoeczestwo sie relacji z innymi ludmi
7. subiektywne zadowolenie

W amerykaskiej filozofii politycznej moemy wyrni dwa stanowiska liberalizmu:
liberalizm klasyczny pojcia wolnoci i tolerancji oraz proindywidualistyczna teoria ludzi i
rzdu
liberalizm nowoczesny podkrela si tu pojcia sprawiedliwoci i interwencji, konieczno
podejmowania przez pastwo reform gospodarczych i spoecznych, ktre take mog
realizowa idee wolnoci i tolerancji. Jego przedstawicielami byli m.in. JOHN STUART
MILL, JOHN RAWLS, WILLIAM A. GALSTON, WILL KYMLICKA, RONALD DWORKIN.
Oba stanowiska czy pogld, e pastwo i polityczne instytucje powinny by bezstronne, wolne od
narzucania obywatelowi jakiej wiary religijnej, rytuaw kulturowych, form zachowa, o ile nie
przeszkadzaj one yciu innych.