D 2007

MATERIAY DLA NAUCZYCIELA

PROPAGANDA
POLSKI LUDOWEJ
Wprowadzenie, sownik poj: Pawe Kowalski
Biogramy: Artur Ossowski
Schemat instytucji propagandowych i cenzury: Grzegorz Nawrot
Wybr i opracowanie materiaw: Pawe Kowalski, Izabella Modzelewska-Rysak, Grzegorz Nawrot,
Artur Ossowski, Leszek Rysak
Scenariusze lekcji: Pawe Kowalski, Grzegorz Nawrot, Artur Ossowski
Konsultacja dydaktyczna: Leszek Rysak
Redakcja: Sylwia Dorcz
Projekt graczny: Krzysztof Findziski
Redakcja techniczna: Andrzej Broniak
Skad: Firma Dywiz d
Druk: Drukarnia Gutenberg , d, ul. Lodowa 106a
Plakat na okadce Materiaw dla ucznia: Eryk Lipiski, Sucha, sucha bibisyna,
a mu spucha epetyna, pochodzi ze zbiorw Muzeum Tradycji Niepodlegociowych w odzi;
zdjcie na okadce Materiaw dla nauczyciela: wiec poparcia dla polityki partii, zorganizowany
w Szczecinie po protestach robotniczych w czerwcu 1976 r. (fot. PAP), pochodzi ze zbiorw
Archiwum Dokumentacji Mechanicznej; zdjcie na okadce teczki: wiec poparcia dla polityki partii
w Kielcach, w czasie tzw. wydarze marcowych 1968 r. (fot. PAP), pochodzi ze zbiorw Archiwum
Dokumentacji Mechanicznej.
Copyright by Instytut Pamici Narodowej
Komisja cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu
ISBN 978-83-60464-58-8
SPIS TRECI
Omwienie zawartoci pakietu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4
Scenariusze lekcji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Jak mona wiczy
umiejtnoci uczniw zwizane z krytyk rda historycznego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
Przykadowe wiczenia do pracy ze rdami ikonogracznymi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
Przykadowe tematy esejw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
Bibliograa dla nauczyciela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
4
o
m

w
i
e
n
i
e

z
a
w
a
r
t
o
s
c
i

p
a
k
i
e
t
u
OMWIENIE ZAWARTOCI PAKIETU
Oddziaowe Biuro Edukacji Publicznej Instytutu Pamici Narodowej w odzi oddaje w Pastwa
rce tek edukacyjn Propaganda Polski Ludowej. Celem autorw wydawnictwa byo zebranie
tekstw rdowych i materiaw ikonogracznych reprezentatywnych dla propagandy Polski Ludowej
w rnych okresach jej funkcjonowania. Uwaamy, e przyblienie tzw. frontu walki ideologicznej
w pastwie komunistycznym jest wane dla zrozumienia zasad funkcjonowania pastwa totalitarnego
i sposobw zniewolenia przez nie spoeczestwa. Dziaania podejmowane w tej dziedzinie przez wadze
komunistyczne miay szeroki i rnorodny charakter. Obowizek realizacji tych zada spoczywa
na wszystkich instytucjach rzdowych i partyjnych. Jak zauway ukasz Kamiski: Nie byo bo-
wiem chyba w PRL instytucji lub organizacji (poza Kocioami i grupami opozycyjnymi), ktre choby
w niewielkim stopniu nie uczestniczyy w realizowaniu propagandy PZPR. Nadzorowa je pion ide-
ologiczno-propagandowy KC PZPR, ktry ulega licznym przeksztaceniom organizacyjnym, i jego
agendy terenowe, a take sekretarze KC. W sytuacji, gdy prawie kady przejaw ycia mia podtekst
polityczny, narzdziami indoktrynacji stay si: edukacja, sztuka, nauka, sport, a jej polem dziaania:
szkoy, uniwersytety, teatry, galerie, stadiony itp.
Zamieszczone w tece edukacyjnej materiay prezentuj rne typy i formy propagandy: propagand
funkcjonujc w sferze sowa oraz propagand wizualn, propagand sukcesu i propagand pitnujc
wrogw socjalistycznego pastwa.
Teka edukacyjna skada si z materiaw i pomocy edukacyjnych, ktre z powodzeniem mona
wykorzysta na lekcjach jzyka polskiego, historii i wiedzy o spoeczestwie. Bd one pomocne przy
realizacji tematw z zakresu teorii jzyka, roli mediw w spoeczestwie, a take historii Polski Ludo-
wej i dziejw dwudziestowiecznego totalitaryzmu.
Na doczonej do niniejszej publikacji pycie znajd Pastwo Galeri propagandy, zawierajc boga-
ty wybr propagandy wizualnej wraz z komentarzem historycznym oraz teksty rdowe zamieszczone
w zeszycie dla ucznia.
5
s
c
e
n
a
r
i
u
s
z
e

l
e
k
c
j
i
SCENARIUSZE LEKCJI HISTORII DLA UCZNIW
SZK PONADGIMNAZJALNYCH
Lekcja pierwsza
ARTUR OSSOWSKI
Osy i kary metody propagandowe
aparatu komunistycznego w walce
z opozycj polityczn
i zbrojnym podziemiem niepodlegociowym
Cele lekcji
Po zakoczeniu lekcji ucze powinien umie:
przedstawi znaczenie zbrojnych formacji niepodlegociowych dla istnienia Polskiego Pastwa
Podziemnego,
wyjani przyczyny pozostania czci onierzy AK i NSZ w podziemiu po zakoczeniu drugiej
wojny wiatowej,
wskaza rol PSL w referendum i wyborach do Sejmu Ustawodawczego RP,
omwi metody propagandowe wadz komunistycznych wobec opozycji politycznej i zbrojnego
podziemia.
Kluczowe pojcia
Polskie Pastwo Podziemne, Armia Krajowa, Narodowe Siy Zbrojne, podziemie antykomunistycz-
ne, reakcja, amnestia, bandy, cenzura, propaganda, Urzd Bezpieczestwa Publicznego;
Polskie Stronnictwo Ludowe, Tymczasowy Rzd Jednoci Narodowej, Polska Partia Robotnicza,
referendum, Blok Demokratyczny, wybory do Sejmu Ustawodawczego Rzeczypospolitej Polskiej,
reforma rolna, kuak.
Metody i formy pracy
praca w grupach,
dyskusja,
praca ze rdem.
rodki dydaktyczne
wprowadzenie,
teksty rdowe,
biogramy,
satyry z gazet i czasopism,
plakaty propagandowe,
fotograe,
schematy funkcjonowania komunistycznego aparatu propagandy i cenzury.
Czas realizacji
1 godzina lekcyjna (45 minut).
6
s
c
e
n
a
r
i
u
s
z
e

l
e
k
c
j
i
Przebieg lekcji
1. Nauczyciel prosi uczniw o omwienie sytuacji w Polsce w latach 19441947 lub przeprowadza
krtki wykad. W wypowiedziach uczniw powinny znale si informacje o: rozwizaniu AK,
konferencji w Jacie i Poczdamie, roli sowieckich si bezpieczestwa w aresztowaniu przywdcw
PPP, terrorze UBP i NKWD w Polsce, powstaniu TRJN, powoaniu przez Stanisawa Mikoajczyka
PSL, referendum 1946 r. i wyborach do Sejmu Ustawodawczego w 1947 r.
2. Nauczyciel informuje, e celem lekcji bdzie poznawanie mechanizmw dziaania propagandy ko-
munistycznej wobec opozycji politycznej i zbrojnego podziemia.
3. Nauczyciel dzieli klas na cztery grupy.
Grupie pierwszej nauczyciel rozdaje biogramy: Wodzimierza Zakrzewskiego i Jerzego Za-
ruby oraz materia dodatkowy w postaci: tekstu rdowego (nr 2, 3), satyry (pyta CD: Reakcyjne
podziemie zbrojne: Jerzy Zaruba, AK wychodzi z podziemia. wito lasu, Szpilki 1945, nr 29),
plakatu (pyta CD: Reakcyjne podziemie zbrojne: Wodzimierz Zakrzewski, Olbrzym i zapluty
karze reakcji, 1945) oraz fotograi (pyta CD: Reakcyjne podziemie zbrojne: onierze KWP
pod dowdztwem sier. Wiesawa Janusiaka Prawdzica przed Komend Amnestyjn w Radomsku,
marzec 1947).
Nastpnie nauczyciel prosi uczniw z pierwszej grupy o udzielenie odpowiedzi na pytania:
a) jakie elementy graczne oraz rodki wizualne wykorzystywaa propaganda komunistyczna, aby
w oczach Polakw zohydzi onierzy AK?
b) jakich okrele i porwna uywaa prasa reimowa, szkalujc onierzy podziemia niepodlego-
ciowego?
c) w jakim celu wadza komunistyczna ogosia amnestie wobec onierzy podziemia niepodlego-
ciowego?
Grupie drugiej nauczyciel rozdaje biogramy: Eryka Lipiskiego i Mieczysawa Piotrowskiego oraz
materia dodatkowy w postaci: tekstu rdowego (nr 7), satyry (pyta CD: Reakcyjne podziemie zbroj-
ne: Eryk Lipiski, Marzenia reakcjonisty, Szpilki 1945, nr 12) oraz plakatw (karta nr 4; pyta CD:
Ludowcy Mikoajczyka Wrg polityczny: Mieczysaw Piotrowski, PSL Nieee, 1946).
Nastpnie nauczyciel prosi uczniw z drugiej grupy o udzielenie odpowiedzi na pytania:
a) jakich okrele i porwna uywaa prasa reimowa, szkalujc dziaaczy PSL?
b) co zarzucano Stanisawowi Mikoajczykowi i dlaczego czono go z KWP?
c) kim by przysowiowy kuak, jak go zwalczano i dlaczego czono go z PSL?
Grupie trzeciej nauczyciel rozdaje biogramy: Mieczysawa Bermana i Wadysawa Daszewskiego
oraz materia dodatkowy w postaci tekstu rdowego (nr 8), satyry (pyta CD: Reakcyjne podziemie
zbrojne: Wadysaw Daszewski, Kain i Abel, Szpilki 1945, nr 17) oraz plakatu (pyta CD: Reakcyjne
podziemie zbrojne: Gosuj 3 razy tak!, 1946).
Nastpnie nauczyciel prosi uczniw z trzeciej grupy o udzielenie odpowiedzi na pytania:
a) przypomnij sobie, jakimi pytaniami w referendum 1946 r. posugiwali si dziaacze PPR; co moesz
powiedzie o sposobie ich sformuowania?
b) jakie elementy graczne oraz rodki wizualne wykorzystywaa propaganda komunistyczna, aby
w oczach Polakw zohydzi onierzy NSZ?
c) jak prawodawstwo Polski Ludowej karao onierzy podziemia niepodlegociowego?
Grupie czwartej nauczyciel rozdaje biogramy: Michaa Rossnera i Hanny Wierbowskiej, sche-
maty funkcjonowania komunistycznego aparatu cenzury oraz propagandy oraz fotogra (pyta CD:
Reakcyjne podziemie zbrojne: Funkcjonariusze PUBP w Turku, 1945).
7
s
c
e
n
a
r
i
u
s
z
e

l
e
k
c
j
i
Nastpnie nauczyciel prosi uczniw z czwartej grupy o udzielenie odpowiedzi na pytania:
a) jak dobierano osoby do pracy w aparacie propagandowym Polski Ludowej?
b) czym bya cenzura i propaganda oraz jak dziaay te instytucje?
c) przyjrzyj si funkcjonariuszom PUBP w Turku i wska wrd nich doradcw radzieckich. Jak rol
penili oni w organach polskiego aparatu bezpieczestwa?
4. Nauczyciel prosi przedstawicieli poszczeglnych grup o zaprezentowanie wynikw pracy. Uzupenia
rwnie ewentualne braki w wypowiedziach uczniw.
5. Podsumowujc lekcj, nauczyciel pyta uczniw, czy uwaaj za suszn krytyk onierzy podzie-
mia niepodlegociowego oraz dziaaczy PSL przez wadze komunistyczne.
6. W ramach pracy domowej nauczyciel poleca uczniom, aby zastanowili si nad jzykiem prasowym
propagandy komunistycznej. Proponuje im, by swoje wnioski sformuowali na podstawie artykuw
z gazet i czasopism, np. Gosu Robotniczego lub onierza Polski z lat 19451947, i przedstawili
je na pimie.
Lekcja druga
PAWE KOWALSKI
Burzyciele porzdku publicznego
propagandowy obraz opozycji w prasie PRL
drugiej poowy lat 70.
Motto
[] trzeba zaodze tych czterdziestu paru zakadw powiedzie, jak my ich nienawidzimy, jacy to s
ajdacy, jak oni swoim postpowaniem szkodz krajowi. Uwaam, e im wicej bdzie sw blunierstwa
pod ich adresem, a nawet jeli zadacie wyrzucenia z zakadw pracy elementw nieodpowiedzialnych
tym lepiej dla sprawy.
(Fragment wypowiedzi I sekretarza KC PZPR, Edwarda Gierka,
podczas telekonferencji z sekretarzami komitetw wojewdzkich 26 czerwca 1976 r.)
Cele lekcji
Po zakoczeniu lekcji ucze powinien:
zna pojcia: cenzura, propaganda, propaganda sukcesu, kampania propagandowa, Komitet Obrony
Robotnikw,
umie przedstawi przyczyny i formy protestw spoeczestwa polskiego przeciw polityce wadz
komunistycznych w drugiej poowie lat 70.,
umie omwi cechy charakterystyczne propagandy Polski Ludowej.
Uwagi dotyczce prowadzenia lekcji
Na wczeniejszej lekcji nauczyciel prosi kilku uczniw o przygotowanie informacji na temat
przebiegu nastpujcych wydarze: protesty robotnicze w czerwcu 1976 r. i represje wadz, po-
wstanie i dziaalno Komitetu Obrony Robotnikw, protest godowy w kociele w. Marcina, zabj-
8
s
c
e
n
a
r
i
u
s
z
e

l
e
k
c
j
i
stwo Stanisawa Pyjasa i czarny marsz w Krakowie, temat mona kontynuowa na lekcji wiedzy
o spoeczestwie, powiconej np. wolnoci sowa, roli mediw w pastwach demokratycznych.
Metody i formy pracy
wykad,
praca w grupach,
analiza tekstw rdowych.
rodki dydaktyczne
wprowadzenie,
teksty rdowe zamieszczone w pakiecie,
sownik poj.
Czas realizacji
1 godzina lekcyjna (45 minut).
Przebieg lekcji
1. Nauczyciel informuje uczniw, e lekcja bdzie dotyczy protestw spoecznych w Polsce, w drugiej
poowie lat 70., gdy I sekretarzem KC PZPR by Edward Gierek oraz funkcjonowania propagan-
dy w Polsce Ludowej. Uczniowie dowiedz si, na przykadzie sposobu ksztatowania negatywne-
go wizerunku protestujcych przeciwko polityce wadz na amach wczesnej prasy, w jaki sposb
zakamywano rzeczywisto i dezinformowano spoeczestwo. Krtko omawia funkcjonowanie
propagandy w Polsce Ludowej, wyjania pojcia: propaganda, propaganda sukcesu, kampania pro-
pagandowa, cenzura.
2. Wyznaczeni na wczeniejszej lekcji uczniowie przedstawiaj przebieg wydarze wymienionych
w uwagach dotyczcych prowadzenia lekcji.
3. Nauczyciel dzieli klas na cztery grupy. Kada z nich otrzymuje jeden tekst rdowy oraz kopi
zdjcia z karty nr 32, przedstawiajcej uczestnikw wiecu poparcia dla partii (zdjcie mona take
zaprezentowa przy uyciu rzutnika).
4. Zadania do wykonania: na podstawie tekstu ustalcie, czego czytelnik mg si dowiedzie
z wczesnej prasy o: przyczynach protestw robotniczych w czerwcu 1976 r. (grupa I tekst nr 36);
dziaalnoci KOR (grupa II tekst nr 41); przyczynach demonstracji studentw w Krakowie w maju
1977 (grupa III tekst nr 38); podjcia godwki w kociele w. Marcina (grupa IV tekst nr 40).
Jakich okrele uywaj autorzy artykuw, piszc o osobach zwizanych z omawianymi wydarze-
niami; jakie intencje przypisuj krytykowanym osobom i rodowiskom?
5. Przedstawiciele poszczeglnych grup prezentuj wnioski z analizy tekstw rdowych. Wane jest,
aby uczniowie dostrzegli w tekstach brak lub lakoniczno informacji o wydarzeniach, do ktrych
si odnosz i umieli wyjani, w jaki sposb propaganda ksztatowaa negatywny wizerunek osb
i rodowisk, uznanych przez wadze za wrogie. Nauczyciel powinien zaakcentowa istnienie w PRL
monopolu informacji, ktry pozwala wadzom na odcinanie spoeczestwa od rzetelnych przekazw
i manipulowanie faktami. Naley te wyjani, e typowym wybiegiem propagandowym byo mi-
nimalizowanie zasigu protestw, deprecjonowanie intencji protestujcych, oskaranie o dziaanie
na szkod Polski, marginalizowanie znaczenia wydarzenia przez zestawianie go z osigniciami
wadzy, odgrne organizowanie wiecw poparcia dla polityki wadz. Warto rwnie podkreli,
e omawiane na lekcji artykuy wyszy spod pira dziennikarzy dyspozycyjnych wobec wadz
i e etyczna ocena ich postpowania nie moe by rozcigana na cae rodowisko dziennikarskie.
6. Praca domowa. Analizowany na lekcji problem moe by impulsem do napisania wypracowania
o rnicach w dostpie do informacji obywateli w pastwach o ustrojach demokratycznych i nie-
demokratycznych, a take o roli propagandy. Jako inspiracj mona wykorzysta fragment ksiki
Jana Nowaka-Jezioraskiego Wojna w eterze o polityce informacyjno-propagandowej BBC (patrz:
Materia pomocniczy nr 3).
9
s
c
e
n
a
r
i
u
s
z
e

l
e
k
c
j
i
SCENARIUSZ LEKCJI WIEDZY O SPOECZESTWIE
DLA UCZNIW SZK PONADGIMNAZJALNYCH
GRZEGORZ NAWROT
Reklama czy propaganda?
Rola mediw w Polsce na podstawie
wiadomoci o epoce stalinowskiej
i dowiadcze dzisiejszych
Cele lekcji
Po zakoczeniu lekcji ucze powinien:
zna cechy charakterystyczne propagandy w pastwie totalitarnym;
rozrnia typy i formy propagandy: propaganda werbalna, propaganda wizualna propaganda suk-
cesu, czarna propaganda, propaganda wojenna;
rozumie rol i si mediw w ksztatowaniu rzeczywistoci w oparciu o dowiadczenia Polski sta-
linowskiej;
potra rozrnia informacje i opinie;
zna podstawowe pojcia: propaganda, reklama, propaganda sukcesu, nowomowa, wojna ideologi-
czna.
Uwagi dotyczce prowadzenia lekcji
Na wczeniejszej lekcji nauczyciel zadaje prac domow: Podzielcie si w ramach klasy na cztery
zespoy. Kady z czonkw zespou wyszuka w prasie, internecie, radiu lub telewizji przydzielony
konkretny typ reklamy o charakterze: spoecznym, ekonomicznym lub politycznym. Po zapoznaniu
si z materiaem udzieli odpowiedzi na nastpujce pytania, ktrych wynikiem bdzie krtka prezen-
tacja: a. w jakim typie mediw zamieszczono t reklam? b. .jaka bya tre reklamy? c. do kogo bya
ona skierowana? d. jakich metod werbalnych i pozawerbalnych uy autor, aby przekona odbiorc
reklamy do swoich opinii? e. na jaki typ ludzkich zmysw oddziaywa reklamodawca podczas pre-
zentacji reklamy?
Metody i formy pracy
praca z tekstem rdowym,
praca w grupach,
pogadanka nauczajca,
prezentacja w formie metaplanu,
dyskusja.
rodki dydaktyczne
fragmenty opracowa,
teksty rdowe,
materiay ikonograczne,
sownik poj,
sownik biograczny.
10
s
c
e
n
a
r
i
u
s
z
e

l
e
k
c
j
i
Czas realizacji
1 godzina lekcyjna (45 minut).
Przebieg lekcji
1. We wprowadzeniu nauczyciel krtko przypomina cechy pastwa totalitarnego w oparciu o do-
wiadczenia polskiego spoeczestwa w latach 19441956, wskazujc na szereg akcji propagando-
wych inicjowanych w PRL.
2. Nauczyciel sprawdza prac domow, ktr zada na poprzedniej lekcji (patrz: Uwagi dotyczce
prowadzenia lekcji).
3. Nauczyciel wsplnie z klas deniuje pojcie reklamy.
REKLAMA rozpowszechnianie informacji o towarach, ich zaletach, wartoci, miejscach
i moliwociach nabycia, chwalenie kogo, zalecanie czego przez pras radio, telewizj.
Sownik jzyka polskiego PWN, M. Szymczak (red.), t. 3 (R), [haso:] Reklama, Warszawa
1999,s. 37.
4. Nauczyciel dzieli klas na cztery grupy, wyznacza zadania i rozdaje materiay do sporzdzenia me-
taplanu.
METAPLAN
PASTWO TOTALITARNE PASTWO DEMOKRATYCZNE
Cechy propagandy Cechy propagandy
A.
B.
C.
D.
Wykorzystywanie propagandy Wykorzystywanie propagandy
OPRACOWANIE MATERIAU PROPAGANDOWEGO
Autor/zleceniodawca
Odbiorca
Metody oddziaywania na odbiorc
A.
B.
C.
D.
Denicja propagandy
11
s
c
e
n
a
r
i
u
s
z
e

l
e
k
c
j
i
5. Praca w grupach
Zadania dla grup:
a. Przeczytaj fragment opracowania nr 3 Jana Nowaka-Jezioraskiego, Wojna w eterze. Wspomnienia.
t. 1, 19481956, Krakw 1991.
b. Wykorzystujc tekst, odpowiedz na pytania i zapisz je w formie metaplanu:
jakie cechy charakterystyczne posiada propaganda pastwa totalitarnego, na przykadzie Zwiz-
ku Sowieckiego?
jakie cechy charakteryzuj propagand pastwa demokratycznego?
w jakich sytuacjach pastwo demokratyczne uywa propagandy?
w jakich sytuacjach pastwo totalitarne uywa propagandy?
c. Przeczytaj teksty rdowy lub obejrzyj materia ikonograczny i skonfrontuj z praktyk teoretycz-
ne rozwaania J. Nowaka-Jezioraskiego, odpowiadajc na pytania:
jakiego problemu spoecznego lub politycznego dotyczy materia propagandowy?
kto jest jego autorem i zleceniodawc?
do kogo zosta skierowany?
jakich zabiegw w sferze werbalnej i wizualnej uyto, aby uzyska jak najlepsze oddziaywanie
na odbiorc?
d. Na podstawie pracy domowej oraz informacji z materiau pomocniczego i materiaw rdowych
sprbuj zdeniowa pojcie propagandy.
Materiay rdowe dla grup:
Grupa 1: opracowanie nr 3, tekst rdowy nr 4;
Grupa 2: opracowanie nr 3 tekst rdowy nr 14;
Grupa 3: opracowanie nr 3, materia ikonograczny karta nr 5;
Grupa 4: opracowanie nr 3, materia ikonograczny karta nr 8.
6. Prezentacja wynikw prac grup. Teksty rdowe i materia ikonograczny powinien by prezento-
wany w powikszeniu, np. z rzutnika pisma.
7. Dyskusja podsumowujca na temat moliwoci manipulowania spoeczestwem przez propagand,
na przykadzie propagandy stalinowskiej. Uporzdkowanie informacji co do typologii i technik pro-
pagandowych. Przypomnienie rnicy midzy propagand a reklam.
8. Praca domowa: Obejrzyj w cigu tygodnia cztery programy informacyjne i sporzd prywatny
ranking ich wiarygodnoci. Za podstawowy miernik przyjmij zasad rozdziau informacji od oceny.
Uzasadnij pisemnie swoj opini na ten temat.
12

w
i
c
z
e
n
i
a

z

t
e
k
s
t
e
m

o
w
y
m
JAK MONA WICZY UMIEJTNOCI UCZNIW
ZWIZANE Z KRYTYK RDA HISTORYCZNEGO?
LESZEK RYSAK, IPN BEP
Umiejtno krytycznego analizowania rde historycznych jest podstaw pracy historyka. Po-
dobnie wysoko oceniana jest ona jako jedna z umiejtnoci kadego ucznia, ktry ma kontakt
z rnorodnymi tekstami kultury. W procesie dydaktycznym jednym z zada szkoy jest wyksztacenie
umiejtnoci krytycznej analizy wszelkich informacji, ktre do ucznia docieraj. Niewtpliwie nau-
czyciele historii z jednej strony s w sytuacji uprzywilejowanej, trudno bowiem wyobrazi sobie
nauczanie tego przedmiotu bez konfrontowania uczniw ze rdami, z drugiej strony jest to ogromna
odpowiedzialno, gdy umiejtnoci zwizane z nauczaniem historii s wykorzystywane nie tylko
podczas nauki szkolnej, ale take w yciu codziennym podczas kontaktu ze wszelkimi informacjami
docierajcymi do modych ludzi.
Czsto zastanawiamy si, w jaki sposb najlepiej wyksztaci u uczniw umiejtno i na-
wyk zadawania pyta zwizanych z krytyk rde. Chciabym Pastwu zaprezentowa kilka
wicze rdowych, ktre mog by uyteczne nie tylko przy korzystaniu z Teki Edukacyjnej IPN
Propaganda Polski Ludowej, a ktre zostay sprawdzone w codziennej pracy w szkole oraz zwery-
kowane podczas prowadzonych przeze mnie kursw dla nauczycieli. wiczenia te przynosiy efekty,
pomagajc uczniom w aktywnym i krytycznym korzystaniu ze rde historycznych.
Przedstawione wiczenia najchtniej stosuj w odniesieniu do rde ikonogracznych (wynika
to z charakteru mojej obecnej pracy dydaktycznej), ale mona je oczywicie stosowa w odniesieniu
do wszystkich rde, a umiejtno zadawania pyta jest przydatna w wielu sytuacjach, nie tylko
dydaktycznych. Posun si nawet do stwierdzenia, e zadawanie pyta jest podstawowym sposobem
poznawania otaczajcego nas wiata.
Pamitajmy jednak, aby nie przeadowa zaj. Proponowane wiczenia postulowabym realizowa
jako elementy lekcji, natomiast cznie mona na ich podstawie skonstruowa zajcia tylko w przy-
padku zblokowania godzin lekcyjnych (co najmniej zajcia 90-minutowe).
wiczenia w oparciu o jedno rdo historyczne
1
WICZENIE 1
Cele wiczenia
1. Ucze potra zadawa pytania do rda,
2. Ucze rozrnia krytyk zewntrzn i wewntrzn rda,
3. Ucze analizuje znaczenie pyta zadawanych rdu, potra wskaza najistotniejsze.
Metody i formy pracy
praca w grupach,
burza mzgw,
analiza porwnawcza.
1
Proponuj tutaj skorzystanie ze rde umieszczonych na kartach zwizanych z Reakcyjnym Podziemiem Zbrojnym
np. plakat Olbrzym i zapluty karze reakcji lub Marzenia reakcjonisty
13

w
i
c
z
e
n
i
a

z

t
e
k
s
t
e
m

o
w
y
m
rodki dydaktyczne
rdo historyczne (tyle kopii ile grup),
kartki do sporzdzania notatek i pisaki (dla kadej grupy osobny zestaw),
tablica (lub klipart) z pisakami.
Przebieg wiczenia
1. Nauczyciel dzieli uczniw na 46-osobowe grupy.
2. Kada grupa dostaje jedno (to samo!) rdo.
3. Kada grupa w cigu 57 minut stara si sformuowa wszystkie moliwe, jej zdaniem, pytania,
jakie mona zada do rda i spisuje je na kartce.
4. Kada grupa przedstawia swoje pytania. Pierwsza prezentujca grupa czyta wszystkie uoone pyta-
nia, kolejne grupy prezentuj pytania, ktre si nie powtarzaj. Wyznaczony ucze / przedstawiciel
grupy / nauczyciel zapisuje je na tablicy.
[proponowana modykacja: przy maej liczbie uczniw w klasie caa grupa moe zadawa pytania
jednoczenie uczniowie siadaj w kole dyskusyjnym i po kolei, zgodnie z kierunkiem ruchu wska-
zwek zegara, zadaj pytania, a do chwili, kiedy aden ucze nie potra sformuowa nowego (przepro-
wadzamy kolejne rundy pyta, kady ucze moe wczy si w kolejn rund, jeli wymyli nastpne
pytanie); kade pytanie jest zapisywane na tablicy przez wyznaczonego ucznia lub nauczyciela]
5. Nauczyciel krtko przypomina uczniom, co to jest krytyka zewntrzna i krytyka wewntrzna rda.
6. Wszyscy uczniowie staraj si okreli, czy kolejne, zapisane wczeniej, pytania naley zakwali-
kowa do krytyki zewntrznej czy wewntrznej rda.
[proponowana modykacja: kwalikacji pyta do krytyki zewntrznej i wewntrznej rda mona
dokona najpierw w grupach, a potem sprawdzi na forum klasy]
7. Nauczyciel prosi grupy o deklaracj (lub wskazuje), ktr krytyk rda, zewntrzn czy
wewntrzn, chce si zaj. Teraz uczniowie w cigu 5 minut staraj si wybra ze sformuowanego
katalogu pyta 5 najistotniejszych, zwizanych z wybranym (przydzielonym) rodzajem krytyki
rda, uzgadniajc jednoczenie uzasadnienie.
[proponowana modykacja: przy maej liczbie uczniw w klasie mona ich podzieli na dwie grupy,
kada zajmuje si innym rodzajem krytyki rda]
8. Grupy prezentuj wyniki najpierw pytania zwizane z krytyk zewntrzn rda, nastpnie
z wewntrzn uzasadniajc wybr. Nauczyciel na bieco odnosi si do propozycji grup. Na ta-
blicy zapisujemy wybory uczniw (zaznaczajc odpowiednio kresk lub plusem wczeniej spisane
pytania). Po prezentacji sprawdzamy, ktre pytania uzyskay najwicej zaznacze s one wedug
uczniw pytaniami najistotniejszymi. Nauczyciel podsumowuje wiczenie, zwracajc uwag na
znaczenie krytyki rda oraz umiejtno zadawania pyta. Wskazuje jednoczenie wielo
i rnorodno informacji, jakie mona uzyska poprzez uwane i dociekliwe pytanie rda.
9. Na zakoczenie mona zada uczniom prac domow: Zadaj po 35 najistotniejszych, Twoim zda-
niem, pyta zwizanych z krytyk zewntrzn i wewntrzn wskazanego rda historycznego.
WICZENIE 2
Cele wiczenia
1. Ucze potra zadawa pytania do rda,
2. Ucze rozrnia krytyk zewntrzn i wewntrzn rda,
3. Ucze analizuje znaczenie pyta zadawanych rdu, potra wskaza najistotniejsze.
Metody i formy pracy
praca w grupach,
burza mzgw,
analiza porwnawcza.
14

w
i
c
z
e
n
i
a

z

t
e
k
s
t
e
m

o
w
y
m
rodki dydaktyczne
- rdo historyczne (tyle kopii ile grup),
- kartki do sporzdzania notatek i pisaki (dla kadej grupy osobny zestaw),
- tablica (lub klipart) z pisakami.
Przebieg wiczenia
1. Nauczyciel dzieli uczniw na 46-osobowe grupy.
2. Kada grupa dostaje jedno (to samo!) rdo.
3. Kada grupa w cigu 5 minut stara si sformuowa 35 najwaniejszych, jej zdaniem, pyta zwi-
zanych z krytyk zewntrzn i wewntrzn, jakie mona zada do rda i spisuje je na kartce.
4. Kada grupa przedstawia swoje pytania. Pierwsza prezentujca grupa czyta wszystkie uoone pyta-
nia, kolejne grupy prezentuj pytania, ktre si nie powtarzaj. Wyznaczony ucze/przedstawiciel
grupy/nauczyciel zapisuje je na tablicy.
5. Nauczyciel wraz z uczniami werykuje, czy kolejne, zapisane wczeniej, pytania waciwie zakwa-
likowano do krytyki rda zewntrznej i wewntrznej.
6. Teraz uczniowie w cigu 5 minut staraj si okreli, ktre z zapisanych na tablicy pyta, zwizanych
z danym rodzajem krytyki rda, s najistotniejsze, a ktre najmniej istotne, uzgadniajc
jednoczenie uzasadnienie swojego stanowiska.
[proponowana modykacja: kada grupa moe zajmowa si danym rodzajem krytyki rda]
7. Grupy prezentuj wyniki najpierw pytania zwizane z krytyk zewntrzn rda, nastpnie
z wewntrzn uzasadniajc wybr. Nauczyciel na bieco odnosi si do propozycji grup. Na ta-
blicy zapisujemy wybory uczniw (zaznaczajc odpowiednio kresk lub plusem wczeniej spisane
pytania). Po prezentacji sprawdzamy, ktre pytanie uzyskao najwicej zaznacze jest ono wedug
wyboru uczniw pytaniem najistotniejszym. Nauczyciel podsumowuje wiczenie zwracajc uwag
na znaczenie krytyki rda oraz umiejtno zadawania pyta. Wskazuje jednoczenie wielo
i rnorodno informacji, jakie mona uzyska poprzez uwane i dociekliwe pytanie rda.
Wskazuje rwnie wag zagadnie, jakie mog by istotne przy analizie rda oraz rnorodne
znaczenie rda w zalenoci od kta patrzenia.
8. Na zakoczenie mona zada uczniom prac domow: Zadaj po 23 najistotniejsze, Twoim zdaniem, pytania
zwizane z krytyk zewntrzn i wewntrzn wskazanego rda historycznego. Uzasadnij swj wybr.
wiczenia w oparciu o zesp rdowy
2
(kilka rde ilustrujcych dany proces historyczny)
WICZENIE 3
Cele wiczenia
1. Ucze potra zadawa pytania do rde tworzcych zesp rdowy,
2. Ucze rozrnia krytyk zewntrzn i wewntrzn rda,
3. Ucze analizuje znaczenie pyta zadawanych zespoowi rdowemu, potra wskaza najistotniejsze.
Metody i formy pracy
praca w grupach,
burza mzgw,
analiza porwnawcza.
2
Proponuj tutaj skorzystanie ze rde (plakatw i zdj) umieszczonych na kartach zwizanych z Reakcyjnym Podzie-
miem Zbrojnym.
15

w
i
c
z
e
n
i
a

z

t
e
k
s
t
e
m

o
w
y
m
rodki dydaktyczne
rdo historyczne (tyle zestaww kopii ile grup),
kartki do sporzdzania notatek i pisaki (dla kadej grupy osobny zestaw),
tablica (lub klipart) z pisakami.
Przebieg wiczenia
1. Nauczyciel dzieli uczniw na 46-osobowe grupy.
2. Kada grupa dostaje jeden (taki sam!) zestaw rdowy, skadajcy si z 35 rde.
3. Kada grupa w cigu 10 minut stara si sformuowa wszystkie moliwe, jej zdaniem, pytania, jakie
mona zada zespoowi rdowemu i spisuje je na kartce.
4. Kada grupa przedstawia swoje pytania. Pierwsza prezentujca grupa czyta wszystkie uoone pyta-
nia, kolejne grupy prezentuj pytania, ktre si nie powtarzaj. Wyznaczony ucze/przedstawiciel
grupy/nauczyciel zapisuje je na tablicy.
[proponowana modykacja: przy maej liczbie uczniw w klasie caa grupa jednoczenie moe zadawa
pytania uczniowie siadaj w kole dyskusyjnym i po kolei, zgodnie z kierunkiem ruchu wskazwek
zegara, zadaj pytania, a do chwili, kiedy aden ucze nie potra sformuowa nowego (przeprowa-
dzamy kolejne rundy pyta, kady ucze moe wczy si w kolejn rund, jeli wymyli nastpne
pytanie); kade pytanie jest zapisywane na tablicy przez wyznaczonego ucznia lub nauczyciela]
5. Nauczyciel krtko przypomina uczniom, co to jest krytyka zewntrzna i krytyka wewntrzna rda
oraz jakie problemy mog si pojawi przy zespole rdowym.
6. Wszyscy uczniowie staraj si okreli, czy kolejne zapisane wczeniej pytania naley zakwalikowa
do krytyki rda zewntrznej, czy wewntrznej.
7. Nauczyciel prosi grupy o deklaracj (lub wskazuje), ktr krytyk rda, zewntrzn czy
wewntrzn, chce si zaj. Teraz uczniowie w cigu 5 minut staraj si wybra ze sformuowanego
katalogu pyta 5 najistotniejszych, zwizanych z wybranym (przydzielonym) rodzajem krytyki
rda, uzgadniajc jednoczenie uzasadnienie.
[proponowana modykacja: przy maej liczbie uczniw w klasie mona ich podzieli na dwie gru-
py, kada zajmuje si innym rodzajem krytyki rda]
8. Grupy prezentuj wyniki najpierw pytania zwizane z krytyk zewntrzn zespou rdowego,
nastpnie z wewntrzn uzasadniajc wybr. Nauczyciel na bieco odnosi si do propozycji grup.
Na tablicy zapisujemy wybory uczniw (zaznaczajc odpowiednio kresk lub plusem wczeniej
spisane pytania). Po prezentacji sprawdzamy, ktre pytania uzyskay najwicej zaznacze s one
wedug uczniw pytaniami najistotniejszymi. Nauczyciel podsumowuje wiczenie, zwracajc uwag
na znaczenie krytyki rde oraz umiejtno zadawania pyta. Wskazuje jednoczenie wielo
i rnorodno informacji, jakie mona uzyska poprzez uwane i dociekliwe pytanie rde.
9. Na zakoczenie mona zada uczniom prac domow: Zadaj po 35 najistotniejszych, Twoim zdaniem,
pyta zwizanych z krytyk zewntrzn i wewntrzn wskazanego zespou rde historycznych.
WICZENIE 4
Cele wiczenia
1. Ucze rozrnia krytyk zewntrzn i wewntrzn rda,
2. Ucze potra formuowa pytania do rda,
3. Ucze potra analizowa jednoczenie kilka rde historycznych tworzcych zesp rdowy,
4. Ucze analizuje znaczenie pyta zadawanych rdom, potra wskaza najistotniejsze.
Metody i formy pracy
praca w grupach,
burza mzgw,
analiza porwnawcza.
16

w
i
c
z
e
n
i
a

z

t
e
k
s
t
e
m

o
w
y
m
rodki dydaktyczne
zespoy rde historycznych (tyle zestaww kopii, ile grup),
kartki do sporzdzania notatek i pisaki (dla kadej grupy osobny zestaw),
tablica (lub klipart) z pisakami.
Przebieg wiczenia
1. Nauczyciel dzieli uczniw na 46-osobowe grupy.
2. Kada grupa dostaje jeden (taki sam!) zestaw rde.
3. Kada grupa w cigu 5 minut stara si sformuowa 35 najwaniejszych, jej zdaniem, pyta
zwizanych z krytyk zewntrzn i wewntrzn, jakie mona zada do rda i spisuje je na kartce.
4. Kada grupa przedstawia swoje pytania. Pierwsza prezentujca grupa czyta wszystkie uoone pyta-
nia, kolejne grupy prezentuj pytania, ktre si nie powtarzaj. Wyznaczony ucze/przedstawiciel
grupy/nauczyciel zapisuje je na tablicy.
5. Nauczyciel wraz z uczniami werykuje, czy kolejne, zapisane wczeniej, pytania waciwie zakwa-
likowano do krytyki rda zewntrznej i wewntrznej.
6. Teraz uczniowie w cigu 5 minut staraj si okreli, ktre z zapisanych na tablicy pyta, zwizanych
z danym rodzajem krytyki rda, s najistotniejsze, a ktre najmniej istotne, uzgadniajc
jednoczenie uzasadnienie swojego stanowiska.
7. Grupy prezentuj wyniki najpierw pytania zwizane z krytyk zewntrzn rda, nastpnie
z wewntrzn uzasadniajc wybr. Nauczyciel na bieco odnosi si do propozycji grup. Na ta-
blicy zapisujemy wybory uczniw (zaznaczajc odpowiednio kresk lub plusem wczeniej spisa-
ne pytania). Po prezentacji sprawdzamy, ktre pytanie uzyskao najwicej zaznacze jest ono
wedug uczniw pytaniem najistotniejszym. Nauczyciel podsumowuje wiczenie, zwracajc uwag
na znaczenie krytyki rda oraz umiejtno zadawania pyta. Wskazuje jednoczenie wielo
i rnorodno informacji, jakie mona uzyska poprzez uwane i dociekliwe pytanie rda.
Jednoczenie wskazuje wag zagadnie, jakie mog by istotne przy analizie rda oraz rnorodne
znaczenie rda w zalenoci od kta patrzenia.
8. Na zakoczenie mona zada uczniom prac domow: Zadaj po 12 najistotniejsze, Twoim zdaniem,
pytania zwizane z krytyk zewntrzn i wewntrzn wskazanego zespou rde historycznych.
Uzasadnij swj wybr.
17

w
i
c
z
e
n
i
a

z
e

e
m

i
k
o
n
o
g
r
a
f
i
c
z
n
y
m
PRZYKADOWE WICZENIA
DO PRACY ZE RDAMI IKONOGRAFICZNYMI
Przyjrzyj si plakatom, zamieszczonym na kartach nr: 1, 4, 7, 8, 2728:
1. Okrel rodzaj rda.
2. Do jakich wydarze w Polsce nawizuj plakaty propagandowe z pierwszej poowy lat 80.?
3. Na przykadzie plakatw propagandowych z lat 50. i 80. porwnaj propagand okresu stanu wo-
jennego i okresu stalinowskiego w Polsce. Zwr uwag na form wizualn i jzykow, wska
podobiestwa i rnice.
4. Czy fragmenty przemwie propagandowych gen. Wojciecha Jaruzelskiego, zamieszczone na plaka-
tach dotyczcych USA i opozycji, mona odnie do rzeczywistych stosunkw polsko-radzieckich?
Wska te odniesienia.
Przyjrzyj si rysunkom satyrycznym, zamieszczonym na kartach nr: 811:
1. Okrel rodzaj rda.
2. Przy pomocy jakich symboli i hase autorzy rysunkw prbuj skompromitowa w oczach odbior-
cw przywdcw polskiego pastwa podziemnego i rzdu polskiego w Londynie?
3. W podpisach rysunkw i hasach propagandowych odnajd elementy nowomowy.
4. Jak wytumaczysz agresywno propagandy komunistycznej lat 50. wobec emigracji i polskich
rozgoni radiowych na Zachodzie?
Przyjrzyj si rysunkom satyrycznym, zamieszczonym na kartach nr: 2224:
1. Okrel rodzaj rda.
2. Czy prezentowane rysunki mona uzna za antysemickie? Uzasadnij odpowied.
3. Do jakich symboli i stereotypw odwouj si autorzy rysunkw?
4. Jakie wydarzenia w Polsce i na wiecie komentuj?
Przyjrzyj si fotograom, zamieszczonym na pycie CD: Reakcyjne podziemie zbrojne: Funkcjona-
riusze PUBP w Turku, 1945; onierze KWP pod dowdztwem sier. Wiesawa Janusiaka Prawdzica
przed Komend Amnestyjn w Radomsku, marzec 1947:
1. Okrel rodzaj rda.
2. Wska wrd funkcjonariuszy PUBP w Turku doradcw radzieckich. Zastanw si, jak rol penili
oni w organach polskiego aparatu bezpieczestwa.
3. Odpowiedz, czym by i jakie zadania realizowa Urzd Bezpieczestwa Publicznego?
4. Scharakteryzuj wygld onierzy KWP i wyjanij pojcie amnestia.
Przyjrzyj si plakatom, zamieszczonym na pycie CD: Reakcyjne podziemie zbrojne: Wodzimierz
Zakrzewski, Olbrzym i zapluty karze reakcji, 1945; Gosuj 3 razy tak!, 1946:
1. Okrel rodzaj rda.
2. Odpowiedz, z jakim wydarzeniem zwizany jest plakat Gosuj 3 razy tak! z 1946 r.
3. Jakie elementy graczne oraz rodki wizualne wykorzystywaa propaganda komunistyczna,
aby w oczach Polakw zohydzi onierzy AK i NSZ?
4. Czym w mniemaniu propagandy komunistycznej bya reakcja?
Przyjrzyj si plakatom, zamieszczonym na kartach nr: 12:
1. Okrel rodzaj rda.
2. Odpowiedz, z jakim wydarzeniem zwizane s owe plakaty.
18

w
i
c
z
e
n
i
a

z
e

e
m

i
k
o
n
o
g
r
a
f
i
c
z
n
y
m
3. Przypomnij sobie, czy motyw czowieka pracy wyzyskiwanego przez klas posiadajc nie
by ju wykorzystywany przez propagandzistw w okresie rewolucji francuskiej. Jak symbolik
si wwczas posugiwano?
4. Powiedz, kim wedug propagandy komunistycznej byli ONI i kogo reprezentowa mia Blok
Demokratyczny?
Przyjrzyj si plakatom, zamieszczonym na pycie CD: Europa podwrko imperialistw: Karol
Baraniecki, Chorzy na Odr, 1955; Eryk Lipiski, Zjednoczymy nard niemiecki w jednym obozie,
1955; Na pierwszy wasz znak oni rzuc si i bd jej broni, 1954:
1. Okrel rodzaj rda.
2. W jaki sposb propaganda komunistyczna przedstawiaa spoeczestwu polskiemu problem zjedno-
czenia Niemiec?
3. Do jakich symboli odwoywano si, krytykujc projekt Armii Europejskiej?
4. Odnie si do plakatu K. Baranieckiego, Chorzy na Odr i zastanw si, co chcia wyrazi autor
oraz do jakich kwestii politycznych si odwoa. Zwr rwnie uwag na cztery postacie i zastanw
si, dlaczego tak je przedstawiono?
19
p
r
z
y
k

a
d
o
w
e

t
e
m
a
t
y

e
s
e
j

w
PRZYKADOWE TEMATY ESEJW
DLA UCZNIW SZKOY PONADGIMNAZJALNEJ
1. Autocenzura dlaczego nie zawsze mwimy to, co mylimy?
2. Propaganda w spoeczestwach demokratycznych i niedemokratycznych podobiestwa i rnice.
3. Czy stalinizm powrci? Porwnaj propagand w Polsce w okresie stalinizmu oraz propagand sta-
nu wojennego na podstawie wczesnej prasy oraz dostpnych na stronach internetowych plakatw
i drukw ulotnych.
4. Stereotypy mylenia o Polsce Ludowej, zakorzenione w wiadomoci spoeczestw przez propagand
lat 70. i 80. oraz ich wpyw na budow spoeczestwa demokratycznego w Polsce lat 90.
5. Realizm socjalistyczny propaganda czy nowa droga w rozwoju sztuki i literatury lat 40. i 50.
6. Unia Europejska i NATO w propagandzie Polski Ludowej.
20
b
i
b
l
i
o
g
r
a
f
i
a
BIBLIOGRAFIA DLA NAUCZYCIELA
Aronson E., Pratkanis A., Wiek propagandy. Uywanie i naduywanie perswazji na co dzie, Warszawa 2005.
Czyniewski M., Propaganda polityczna wadzy ludowej w Polsce 19441956, Toru 2005.
Gowiski M., Nowomowa po polsku, Warszawa 1991.
Gowiski M., Peereliada. Komentarze do sw 19761981, Warszawa 1993.
Gwny Urzd Kontroli Prasy 19451949, oprac. D. Nacz, Warszawa 1994.
Jastrzb M., Mozolna budowa absurdu. Dziaalno Wydziau Propagandy Warszawskiego Komitetu Woje-
wdzkiego PZPR w latach 19491953, Warszawa 1999.
Karpiski J., Mowa do ludu. Szkice o jzyku polityki, Warszawa 1989.
Kosiski K., O now mentalno. ycie codzienne w szkoach 19451956, Warszawa 2000.
Mazur M., Propagandowy obraz wiata. Polityczne kampanie prasowe w PRL 19561980, Warszawa 2003.
Mojsiewicz Cz., Szkice z dziejw propagandy, Pozna 2000.
Orwell G., Rok 1984, Warszawa 2003.
Oska P., Syjonici, inspiratorzy, wichrzyciele. Obraz wroga w propagandzie marca 1968, Warszawa 1999
Pawlicki A., Kompletna szaro. Cenzura w latach 19651972. Instytucja i ludzie, Warszawa 2001.
Pokorna-Ignatowicz K., Telewizja w systemie politycznym i medialnym PRL. Midzy polityk a widzem, Krakw
2003.
Propaganda PRL. Wybrane problemy, pod red. P. Semkowa, Seria Konferencje IPN, Gdask 2004
Stola D., Kampania antysyjonistyczna, Warszawa 2000.
Thomson O., Historia propagandy, Warszawa 2001.
Wtorkiewicz J., Wojsko Polskie w akcji propagandowej i wyborach do Sejmu Ustawodawczego w 1947 roku,
Warszawa 2002.