POLACY NA UKRAINIE ZBIR DOKUMENTW 1917-1939

-



. 1: 1917-1939 .

1999
POUDNIOWO-WSCHODNI INSTYTUT NAUKOWY
W PRZEMYLU
POLACY NA UKRAINIE
ZBIR DOKUMENTW
CZ. 1: LATA 1917-1939 T. II
POD REDAKCJ STANISAWA STPNIA
PRZEMYL 1999
ZESP REDAKCYJNY
Ewa Lis, Mykoa ytwyn, Micha Micel, Wodzimierz Pilipowicz, Oleksander Rublow, Natalia
Rublowa, Anna Siciak, Stanisaw Stpie-, Wasyl Tymoszenko
PRZEKAD DOKUMENTW Z JZYKA ROSYJSKIEGO I UKRAISKIEGO Jarosaw Leskiw, Denys Pilipowicz,
Wodzimierz Pilipowicz, Anna Pocztar, Angela migielska
PROJEKT OKADKI
Tadeusz Nuckowski
Na okadce wykorzystano fragment obrazu Leona Michny Horyzont czasu. Publikacja do
finansowana przez Komitet Bada- Naukowych oraz Stowarzyszenie Wsplnota Polska"
d%
ISBN 83-909229-9-1 Poudniowo-Wschodni Instytut Naukowy w Przemylu, ul. Grodzka 3,
tel. (0-16) 678-64-95, fax (0-16) 678-73-33
Wydanie I. Nakad 500 + 50 egz. Format B5, Ark. wyd. 14 Ark. druk. 15,5
Podpisano do druku w grudniu 1999 r. Druk uko-czono w styczniu 2000 r.
Skad: PWIN Przemyl. Przygotowanie do druku: KALAMUS, tel. 0604 216399
Druk: Zakad Poligraficzny BACCARAT, 20-780 Lublin, ul. Raszy-ska 19, tel. (0-81) 52
7-49-59
POLACY NA UKRAINIE. ZBIR DOKUMENTW 1917 - 1939
SPIS TRECI
PRZEDMOWA.......................................................................
................................7
WYKAZY ARCHIWW, Z KTRYCH POCHODZ PUBLIKOWANE
DOKUMENTY.......................................................................
......................... 14
WYKAZ WANIEJSZYCH SKRTW I SKRTOWCW............................. 15
DOKUMENTY.......................................................................
.............................. 19
SPIS DOKUMENTW...................................................................
...................227
MAPKA-MIEJSCA DEPORTACJI POLAKW.............................................240
INDEKS OSB.......................................................................
...........................236

.....................................................................................
....7

.....................................................................................
....................................................................15
.....................................................................................
..19
......................................................................227
.........240
...............................................................................23
PRZEDMOWA
Obalenie caratu rozbudzio nadziej ludnoci polskiej na Ukrainie na odrodzenie narodo
we i moliwo aktywnego uczestnictwa w yciu politycznym. Dlatego te czynnie wczya si on
ajpierw w dziaalno na rzecz autonomii ziem ukrai-skich w ramach pa-stwa rosyjskiego, a
pniej w proces budowy niezalenej pa-stwowoci ukrai-skiej.
Dnia 6 marca 1917 r. odby si w Kijowie zjazd przedstawicieli organizacji polskich,
na ktrym powoano do ycia przedstawicielstwo oglnonarodowe - Polski Komitet Wykonawc
zy na Rusi (Ukrainie). Komitet len ju 30 marca zwrci si z propozycj wsppracy do najwys
go wczesnego przedstawicielstwa ukrai-skiego - Centralnej Rady w Kijowie. W wystoso
wanym licie pisano:Bracia-Ukrai-cy\ Wycic\gamy do Was rk, jako do najbliszych ssiadw nas
zej Ziemi Ojczystej. Po raz pienvszy mamy moliwo porozumienia si, jak dwa bliskie na
rody, ktre w niedugim czasie z Bo pomoc, bd miay u siebie wasn si i wasn wolno
i ogromna praca - u kadego na wasnej niwie. A skoro historia przyczynia si do tego, e
na naszym pograniczu zamieszkali zarwno Polacy jak i Ukrai-cy, to zacznijmy y jak ssi
edzi i rozpocznijmy w ko-cu prac dla naszego wsplnego dobra1.
Dziaacze Polskiego Komitetu Wykonawczego wyranie zadeklarowali ch wspuczestnictwa w bu
dowie pa-stwa ukrai-skiego, majc przy tym nadziej, e w pa-stwie tym ludno polska bdzic m
ene prawa rozwoju narodowego. Dnia 23 czerwca 1917 r. Zgromadzenie Przedstawiciel
i Organizacji Polskich w Kijowie, w ktrym wzio udzia 558 reprezentantw wszystkich war
stw spoecze-stwa polskiego, przesao na rcc przywdcw Ukrai-skiej Centralnej Rady nastpuj
lucj: Zjazd Przedstawicieli Organizacji Polskich na Rusi gorco wita denia bratniego
narodu ukrai-skiego do politycznego wyzwolenia i owiadcza, e Polacy poczuwajc si do od
wiecznego obywatelstwa w tym kraju, gotowi s wspdziaa w tworzeniu podstaw wasnego ycia
narodu ukrai-skiego z zapewnieniem praw mniejszoci narodowej polskiej na Ukrainie1.
Polacy weszli w skad Ukrai-skiej Centralnej Rady oraz jej organw wykonawczych. W lip
cu 1917 r. zastpc sekretarza generalnego do spraw narodowych zosta Mieczysaw Mickiew
icz, ktry 25 stycznia 1918 r. stan na czele odrbnego sekretariatu generalnego do spr
aw polskich, przeksztaconego nastpnie w ministerstwo Ukrai-skiej Republiki Ludowej.
O ywioowym odradzaniu si ycia polskiego na Ukrainie wiadczy m.in. rozwj polskiego szko
lnictwa. W okresie istnienia niezalenej pa-stwowoci ukrai-skiej, w krtkim czasie zorgan
izowano ponad 1.200 szk ludowych, 31 szk rednich oraz wysz uczelni - Kolegium Polskie
Kijowie5.
1 - (dalej CDAWOW).
2 CDAWOW, fond 1115. opis 1, spr. 2, ark. 2. Zob. take. Zjazd polski na Rusi w Ki
jowie w dniach 18-24 czerwca N17 /:, Winnica 1917, s. 11.
' Zob. dok. 1-10 w Polacy na Ukrainie. Zbir dokumentw. Cz. I: lala 1917-1939, po
d red. S. Stpnia, Przemyl 1998, t. 1, s. 23 58.
7
Jednak agresja bolszewikw przeciwko Ukrai-skiej Republice Ludowej, a nastpnie nieuda
na prba wyzwolenia ziem ukrai-skich przez wspln polsko-ukrai-sk ofensyw kijowsk, zorgani
wan w oparciu o sojusznicz umow warszawsk w 1920 ., na wicie dziesicioleci przekrelia
rai-sk niepodlego oraz nadziej Polakw na swobodny rozwj narodowy na ziemiach ukrai-skic
stanowienie reimu bolszewickiego na Ukrainie od razu spowodowao masowe wyjazdy Pol
akw z tamtych ziem do odrodzonego pa-stwa polskiego, zarwno przesiedle-cw i je-cw wojennyc
h z czasw I wojny wiatowej, jak i autochtonw4. W pierwszych latach istnienia Ukrai-sk
iej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej komunici starali si pokazywa, e wszystkie
mniejszoci narodowe, w tym take Polacy, maj pene moliwoci rozwoju narodowo-kulturalneg
o oraz aktywnie uczestnicz w sprawowaniu wadzy pa-stwowej. Oczywicie, pod warunkiem p
enej akceptacp ustroju socjalistycznego. Wkrtce jednak reim odkry swoje prawdziwe ob
licze. Jeli byo si Polakiem, to nie wystarczyo by lojalnym wobec wadzy, nie wystarczyo
nawet by komunist. Wobec caej ludnoci polskiej, a take innych mniejszoci narodowych, i
wreszcie wobec ludnoci ukrai-skiej, zastosowano metod odpowiedzialnoci zbiorowej. Za
czy si przeladowania, represje psychiczne, przesiedlenia, wywzki do lagrw, sdy dorane,
zste stosowanie kary mierci. Ludno polsk dotkna take najwiksza zbrodnia w dziejach lu
i, majca miejsce w czasach pokojowych - sztucznie podtrzymywane w latach 1932-193
3 zjawisko godu, podczas ktrego mier godow ponioso od 3 do 5 milionw obywateli Ukrainy
Wszelkimi sposobami starano si utrudnia Polakom kontakty z krajem. Usiowano przy ty
m wyrabia u nich przekonanie, e to Polska nie chce utrzymywa z nimi cznoci. Tak wanie
zegrano przygotowania do Pierwszego Zjazdu Polakw z Zagranicy w Warszawie. Wadze r
adzieckie od samego pocztku manipuloway wyborami na zjazd. nie kryjc przy tym, i majc
e w nim wzi udzia delegacje z ZSRR jad tylko po to, aby wykorzysta trybun zjazdu do pro
pagowania ideologii komunistycznej"3. Nic wic dziwnego, e po takich doniesieniach
prasowych wadze polskie odmwiy wydania wiz dla delegatw ze Zwizku Radzieckiego. To z
kolei posuyo radzieckim organom bezpiecze-stwa do wzmoenia kampanii przeciwko Polsce'1
. Wadze radzieckie wszelkimi sposobami staray si utrudnia dziaalno obu polskim konsulat
om istniejcym w Kijowie i Charkowie (do 1937 .). Zastraszona ludno polska rzadko dec
ydowaa si na kontakty z tymi placwkami, za co na og spotykay j rne represje. Nic wic
ego, e Polacy na Ukrainie, tak jak i w caym w ZSRR, bali si nawet otrzymywa korespon
dencj od rodzin z Polski.
4 Ju w maju I 922 r. wysiano do Polski 1 5 transportw z ludnoci polsk. W czerwcu prze
znaczono do ewakuacji ludno polsk z nastpujcych miast: z Charkowa 5 transportw, z Kijo
wa 2 transporty oraz dodatkowy z Kijowszczyzny. z Odessy 2. z Krzemie-ca 1. z Potaw
y - 3, z Katerynoslawia 2. z Zaporoa 1. z Mikoajowa 1. z Bachmata 3. Zob. CDAWOW,
fond 4. opis 1. spr. 749, k. 13, 53.
" Zob. M. Iwanow. Pierwszy nard ukarany. Polacy w 'Zwizku Radzieckim. 1921-1939. W
arszawa Wrocaw 1991, s. 258-267.
" W niniejszym tomie staralimy si opublikowa jak najszerszy materia! dotyczcy powysze
go problemu. Zob. dok. 27. 29. 30. 32. 37-40, 42-4S.
8
Ju na pocztku lat dwudziestych prawdziwe oblicze wadzy bolszewickiej wobec ludnoci p
olskiej odsania tajny dokument zastpcy przewodniczcego GPU USRR -Karla Karlsona. Lud
no polska zostaa w nim podzielona na trzy grupy: pierwsza -reakcyjno-szowinistyczna
, na czele z ksimi i reakcyjn czci inteligencji; druga -drobnoburuazyjna, w skad ktre
liczono znaczn cz inteligencji oraz mieszcza-stwo; trzecia - chopi i robotnicy - ktrzy,
jak stwierdzano w dokumencie- znajduj si jeszcze pod cakowitym wpywem religijnych i
fanatycznych zabobonw przemieszanych z ideologipolskiego patriotyzmu7.
Dlatego te Karlson proponowa: utworzy ugrupowania skadajce si z wiernych-katolikw, ktr
mogliby zaj si ledzeniem, a take krytyk moralnego i politycznego ycia ogu, jego przy
uchowych oraz najbardziej aktywnych dziaaczy religijnych. Zadanie to polegaoby take
na stopniowym dyskredytowaniu wszelkich przejaww istniejcych porzdkw prawnych i zja
wisk religijnych, bazujc na ujawnionych bdach i negatywnych momentach z ycia i dziaal
noci Kocioa. Powysze rodki powinny w krtkim czasie umoliwi wywoanie niezadowolenia w
iernych, zbuntowanie ich przeciwko przywdcom Kocioa oraz zastpienie niewygodnych dla
nas osb w Kociele naszymi " ludmi. W takie ugrupowania zostali wtopieni nasi" ludz
ie nadzorujcy przeprowadzenie planowanych zmian*.
Pocztkiem zakrojonej na szerok skal akcji represyjnej przeciwko Kocioowi na Ukrainie
sta si list do papiea obrobionego", jak podkrela Karlson, napisany przez ytomierskiego
ksidza Fedukowicza, w ktrym wyranie zdemaskowa" on antyradzieck rol i dziaalno ducho
katolickich oraz ich powizania z buruazyjn Polsk". W ten sam sposb GPU obrobio" kilku
nych ksiy i dziaaczy kocielnych nadajc temu wielki rozgos na amach prasy9.
Pragnc maksymalnie pomniejszy liczebno spoecznoci polskiej, w 1926 r. rozpoczto kolejne
represje, polegajce na zaliczeniu w trakcie oglnoradzieckiego spisu ludnoci Polakw
do innych grup narodowych - do Rosjan lub Ukrai-cw. Zgodnie z instrukcj, na protesty
spisywanych Polakw komisarze spisowi odpowiadali: Polacy mieszkaj w Polsce, a tut
aj s jedynie - Ukrai-cy-katolicy10.
1 ' - (dalej CDAHOU,
fond 1, opis 16, spr. 2, k. 124. Ibidem, k. 125- 126.
9 Karlson w swym pimie podawa liczb 21 ksiy - ibidem, k. 129. Zob. m.in. dok. 26 nini
ejszego zbioru oraz dok. 33 i 71 z 1 tomu Polacy na Ukrainie, op. cit, s. 108-11
2, 192-211. Na temat przeladowania Kocioa katolickiego na Ukrainie w okresie 1917-1
939 ukazao si w ostatnich latach, zarwno w Polsce jak i na Ukrainie, wiele prac nau
kowych, m.in.: ks. R. Dzwonkowski, Koci katolicki w ZSSR. 1917-939. Zarys historii,
Lublin 1997; tene, Losy duchowie-stwa katolickiego w ZSSR. 1917-1939. Martyrologium
, Lublin 1998, O.K. , , 1920-1940. ,
olicki na Ukrainie, 1900-1932, Lublin-Rzym-Lww 1995. Wiele cennego materiau na ten
temat zawieraj take syntezy: M. Iwanow, op. cit., J.M. Kupczak,,Po/acy na Ukraini
e w latach 1921-1939, Wrocaw 1994 oraz H. Stro-ski, Represje stalinizmu...
10 CDAWOW, fond 413, opis 1, spr. 209, k. 3 - 3v. Zob. dokument nr 25 w niniejsz
ym tomie.
9
Pogorszenie stosunkw polsko-radzieckich na pocztku lat trzydziestych zapocztkowao ma
sowe represje wobec ludnoci polskiej, w tym take polskich komunistw. Sfabrykowano ww
czas proces tzw. Polskiej Organizacji Wojskowej, na czele ktrej mieli jakoby sta do
brze zakonspirowani polscy komunici, agenci faszystowskiej Polski".
Dnia 31 padziernika 1934 . WKP(b), a 3 listopada tego roku Biuro Polityczne KP(b)U 3
listopada 1934 r. powierzyy towarzyszom Postyszewowi, Leonowowi, Lubczence i Bali
ckiemu zajcie si problemem pasa przygranicznego"zamieszkaego przez ludno polsk1'. Nast
ie powoano specjalne komisje rejonowe, ktre wraz z miejscowym aktywem partyjnym mi
ay:
1. Przygotowa imienne listy elementu antyradzieckiego", ktry podlegaby wywzce na Pnoc
;
2. Wyznaczy wsie znajdujce si w pobliu punktw wojskowo-obronnych (fortyfikacje, mag
azyny, mosty, kolej, drogi itp.), z ktrych ludno polska z powodw militarnych powinna
zosta czciowo lub cakowicie przesiedlona.
3. Na miejsca wysiedlonych w celu wzmocnienia strefy przygranicznej przez elemen
t
dobroczynny naley zwerbowa z obwodu kijowskiego i czernihowskiego po dwa tysice dob
rych kochonikw oraz aktywistw [...] oraz dwa tysice zdemobilizowanych czerwonoarmistw^
2.
O ile pocztkowo wysiedlano Polakw wybirczo, to ju od jesieni 1935 r. rozpocza si deport
acja masowa. 5 wrzenia tego roku Biuro Polityczne KP(b)U postanowio przesiedli do rej
onw: krasnohradskiego, sachnowszczy-skiego i wilcho-wackiego w obwodzie charkowskim
300 gospodarzy z rejonu marchlewskiego. Jednoczenie Obwodowy Komitet Partyjny w
Winnicy w celu dalszego oczyszczenia granicy, placwek oraz punktw kolejowych na te
rytorium obwodu, zwrci si z probo przesiedlenia w dalsze rejony Ukrainy 1.500 rodzin
polskich z nastpujcych rejonw:
proskurowski - 150 rodzin,
horodecki - 250 rodzin,
wooczyski - 150 rodzin,
szepetowski - 150 rodzin,
izjasawski -100 rodzin,
pua-ski - 150 rodzin,
koziaty-ski - 100 rodzin,
mery-ski - 50 rodzin,
sawucki - 100 rodzin,
Satanowski - 150 rodzin,
bazalijski - 50 rodzin,
antoni-ski -100 rodzin13. Dokumenty archiwalne pozwalaj przeledzi dalsze represje wob
ec Polakw. Dnia 25 grudnia 1935 r. Biuro Polityczne KP(b)U powoao specjaln komisjmajc
celu opracowanie projektu przesiedlenia kilku tysicy ludnoci narodowoci polskiej i
11 CDAHOU, fond 1, opis 16, spr. 11, k. 268.
12 Ibidem, k. 317.
13 Ibidem, spr. 12, k. 343.
10
niemieckiej z regionw przygranicznych. Tym razem poza granice Ukrai-skiej Socjalist
ycznej Republiki Radzieckiej. Na jego podstawie na pocztku 1936 r. wysiedlono z U
krainy ok. 6-7 tys. gospodarstw14. Wkrtce, bo ju 9 kwietnia 1936 r. Biuro Politycz
ne KP(b)U podjo kolejn decyzj, na mocy ktrej znad granicy z Polsk przesiedlono do Kaz
hstanu kolejnych 15 tys. rodzin15. Akcj t kontynuowano w nastpnych miesicach. Dane a
rchiwalne pozwalaj sdzi, e do 1939 r. deportowano z Ukrainy do Kazachstanu okoo 60 ty
sicy Polakw16.
W poowie lat trzydziestych rozpocz si proces likwidacji polskich instytucji na Ukrai
nie Radzieckiej. W pierwszym rzdzie zamknito polskie szkoy, na czele z Instytutem W
ychowania Spoecznego i polskimi Technikami Pedagogicznymi w Kijowie i Poskirowie17
. Nastpnie polskie klasy w szkolnictwie rosyjsko- i ukrai-skojzycznym. I tak 16 marc
a 1935 r. zostaje podjta decyzja o likwidacji wydziaw polskich przy Technikum Gazet
owym i Instytucie Pedagogicznym w Charkowie1", a 20 wrzenia tego roku zostaje zlik
widowany wydzia polski w kijowskim Technikum Medycznym19. W tym te czasie zaprzest
ano wydawa polskojzyczne czasopisma i nadawa audycje radiowe w j zyku polskim20.
Klasycznym przykadem radzieckiej polityki narodowociowej by sposb likwidacji utworzo
nego w 1925 r. Polskiego Rejonu Narodowociowego ze stolic w Marchlewsku. Gdy okazao
si, e eksperyment" ten nie spenia nadziei oczekiwanych przez komunistw, i nie uda si
wychowa czerwonych Polakw", a nawet przeprowadzi tam dobrowolnej kolektywizacji, rej
on postanowiono zlikwidowa. Jak to byo w zwyczaju stalinowskiego aparatu bezpiecze-s
twa, najpierw pod pozorem wykrycia dziaajcej na Ukrainie tajnej Polskiej Organizacj
i Wojskowej", zaczy si aresztowania mieszka-cw Polskiego Rejonu Narodowociowego, nie wy
kluczajc aktywu partyjnego i kierownictwa administracyjnego21. Oficjalnie proces
likwidacji rejonu zapocztkowaa krytyka jego wadz przez Komisj Kontroli Partyjnej WKP(
b). Dnia 17 lutego 1935 ., jej przedstawiciele w protokole pokontrolnym napisali:
W wyniku ustale- Komisji Partyjnej stwierdzono, e kierownicy rejonu marchlewskiego
- byy sekretarz Rajkomu KP(b) U Marczewski Bronisaw, zastpca sekretarza Hejne Stan
isaw i przewodniczcy Rejwykonkomu Adamczyk Mieczysaw pracujc w przygranicznym Polski
m Rejonie Narodowociowym, zatracili rewolucyjn czujno klasow i w praktyce okazali si n
arzdziem w rkach elementw wrogich klasowo, sprzyjajcych podkopywaniu gospodarstw rej
onu22.
14 CDAHOU, rond 1, op. 16, spr. 11, k. 346. 13 Ibidem, k. 48.
16 H. Stro-ski, Deportacje polskiej ludnoci z Ukrainy do Kazachstanu w I936r. Przyc
zyny, przebieg, skutki, [w:] Polacy w Kazachstanie. Historia i wspczesno, pod red. S
. Ciesielskiego i A. Kuczy-skiego, Wrocaw 1996.
17 Zob. H. Stro-ski, Represje stalinowskie wobec ludnoci polskiej na Ukrainie w lat
ach 1929-1939, Warszawa 1998, s. 131-139.
18 CDAHOU, fond 1, op. 6, spr. 382, k. 89.
19 Ibidem, spr. 375, k. 215, spr. 13, k. 48-50).
20 Ibidem, k. 89, 93.
21 Zob. H. Stro-ski, Represje stalinowskie..., s. 209-218.
22 , (dalejDAO), fond 42, op. 1, spr. 59, k. 390.
11
Opierajc si na powyszej opinii wadze komunistyczne rozpoczy masowe zwalnianie Polakw z
zajmowanych stanowisk i wyznaczanie na ich miejsce osb innej narodowoci, a nastpnie
wywzki osb uwaanych przez wadze za niepewny ek-ment'kontrrewolucyjnybdcy na ushigadi p
olskiego faszyzmu". Pierwszy tranSpOft, obejmujcy 750 rodzin, wysano z rejonu ju na
przeomie lutego i marca 1935 r.23 Dziaania te byy prologiem do ostatecznej likwida
cji tzw. Polskiej Republiki Rad" na Woyniu. Decyzja w tej sprawie zapada na posiedz
eniu Biura Politycznego KP(b)U 17 sierpnia 1935 ., a zatwierdzona zostaa przez Cent
ralny Komitet Wykonawczy USRR 3 padziernika tego roku. Rwnoczenie podjto decyzj o likw
idacji Niemieckiego Rejonu Narodowociowego w Puli-sku, znajdujcego si w obwodzie kijo
wskim. Wadze staray si ukry polityczne motywy swej decyzji, podajc jedynie, i podjta zo
staa wskutek gospodarczej niedolnoci rejonw marchlewskiego ipuli-skiego oraz braku umie
jtnoci obsugiwania Stacji Maszynowo-Traktorowych24.
Na swym ostatnim posiedzeniu Rejonowy Komitet Wykonawczy w Marchlewsku skadajc sam
okrytyk decyzj t powita z uznaniem, widzc w niej potne rewolucyjne narzdzie skierowane
a jak najszybszy socjalistyczny mzwj gospodarki i kultury byego rejonu marchlewski
ego i przeksztacenie jego kochozw w bolszewickie, a kochonikw w ludzi zamonych25. Nawet
po likwidacji rejonu nie ustay represje wobec jego mieszka-cw-Polakw. Wedug wylicze- hi
storyka Henryka Stro-skiego aresztowania, wyroki mierci, deportacje i zesania do agrw
objy 10 tysicy osb, czyli co czwartego mieszka-ca byej marchlewszczyzny26.
Leninowska polityka narodowociowa bya niczym innym, j ak tylko odmian rosyj -skiego
imperializmu i rusyfikacji. Mniejszoci narodowe byy traktowane instrumentalnie, c
zego niestety dugo nie dostrzegali komunici polskiego pochodzenia. W rzeczywistoci
spotka ich taki sam los, jak ludzi, ktrych by moe denuncjowali jako wrogw ustroju bol
szewickiego i sugusw kleru i faszystowskiej Polski". Najbardziej wymiernym przejawe
m radzieckiej polityki wobec ludnoci polskiej na Ukrainie jest fakt, e w okresie o
d 1926r.do 1939 jej liczba zmniejszya sio 120 tys. i w przededniu wybuchu II wojny
wiatowej wynosia zaledwie 357,7 tys. osb27.
*
W 1994 r. Poudniowo-Wschodni Instytut Naukowy w Przemylu, przy wsppracy z historykam
i ukrai-skimi, rozpocz prac nad tematem badawczym Polacy na Ukrainie Radzieckiej w la
tach 1917-1939.] pierwszym efektemjest wydany w 1998 r. tom
23 H. Stro-ski, Represje stalinowskie..., s. 136.
24 DAO, fond 42, op. 1, spr. 134, k. 167.
25 Ibidem, spr. 138, k. 75.
26 H. Stro-ski, Represje stalinowskie..., s. 137. Jak bardzo zmienia si polityka wadz
radzieckich w kwestii narodowociowej wiadczy fakt, e po likwidacji polskiego rejon
u narodowociowego nie tylko nigdy nie odwoywano si do tradycji jego istnienia, ale
nawet zmieniono w 1939 r. nazw Marchlewska na Szczorsk, a w 1946 r. przywrcono jeg
o pierwotn nazw Dobysz.
27 CDAHOU, fond 1, op. 23, spr. 5619, k. 35.
12
Polacy na Ukrainie. Zbir dokumentw. Cz, 1: lata 1917-J93928. Obecnie oddajemy do rk
Czytelnikw tom drugi. Publikowane dokumenty dotycz rnych przejaww ycia spoecznego ludn
oci polskiej na Ukrainie, ujmowanych zarwno w perspektywie ogl-noradzieckiej, jak i
lokalnej dotyczcej danego obwodu, okrgu, rejonu czy nawet konkretnej wsi. Porednio
odnosz si one take do losw narodu ukrai-skiego oraz innych mniejszoci narodowych, ktrym
przyszo, czsto wbrew wasnej woli, y pod reimem komunistycznym. Publikowany materia poc
hodzi gwnie z archiww ukrai-skich, jedynie kilka zamieszczonych dokumentw jest wynikie
m kwerendy w Archiwum Akt Nowych w Warszawie (raporty i informacje polskich sub ko
nsularnych na Ukrainie).
W celu atwiejszej percepcji, dokumenty rosyjsko- i ukrai-skojzyczne zostay przeoone na
jzyk polski. Mamy nadziej, e dziki temu dotr one do szerszego krgu odbiorcw. Starano si
natomiast zachowa specyficzny, czsto daleki od poprawnoci gramatycznej i ortografic
znej, jzyk dokumentw polskojzycznych powstaych w rodowiskach polskich na Ukrainie. S o
ne charakterystyczne take ze wzgldu na liczne wtrcenia rosyjskie i ukrai-skie. Czsto w
ychodziy bowiem spod pira osb zrusyfikowanych lub panalfabetw. Tego rodzaju teksty s ni
ewtpliwie bardzo interesujce take dla jzykoznawcy, dlatego staralimy si w nie ingerowa
sporadycznie, jedynie w sytuacji, gdy pozostawienie oryginalnej pisowni utrudniao
by zrozumienie treci danego dokumentu.
Publikowane dokumenty uoono chronologicznie. W regestrach zaznaczono miejsce i dat
powstania kadego z nich, na ko-cu za podano opis techniczny, a wic informacj czy jest
to orygina czy kopia, drak, maszynopis czy rkopis oraz w jakim jzyku zosta sporzdzony
. Nastpnie zaznaczono miejsce jego przechowywania, sygnatur i numery stron.
Dokumenty bdce podstaw niniejszego zbioru, pozyskane w postaci kserokopii, fotokopi
i lub odpisu s przechowywane w bibliotece Instytutu i udostpniane badaczom dziejw P
olakw na Ukrainie. Kolekcja ta jest systematycznie powikszana, poniewa pracownicy I
nstytutu, dziki wsparciu finansowemu Komitetu Bada- Naukowych, nadal prowadz kwerend
y w archiwach ukrai-skich. W przygotowaniu znajduje si take trzeci tom zbioru dokume
ntw obrazujcych dzieje Polakw na Ukrainie w latach 1917-1939.
STANISAW STPIE
* Recenzj tego tomu opublikowa Janusz M. Kupczak na amach Wrocawskich Studiw Wschodnic
h" 1999, nr 3, s. 249-251.
13
WYKAZ ARCHIWW, Z KTRYCH POCHODZ PUBLIKOWANE DOKUMENTY
1. AAN - Archiwum Akt Nowych w Warszawie
2. CDAHOU - ' , (Centralne Archiw
3. CDAWOW - , (Centr
4. DAWO - , (Archiwum Pa-stwowe Obwodu Winnickiego
5. DAO - , (Archiwum Pa-stwowe Obwodu ytomiersk
6. GARF - , (Archiwum Pa-stwowe Federacji Rosyj
,

( )



1938
14
WYKAZ ARCHIWW, Z KTRYCH POCHODZ PUBLIKOWANE DOKUMENTY
1. AAN - Archiwum Akt Nowych w Warszawie
2. CDAHOU - ' , (Centralne Archiw
3. CDAWOW - , (Centr
4. DAWO - , (Archiwum Pa-stwowe Obwodu Winnickiego
5. DAO - , (Archiwum Pa-stwowe Obwodu ytomiersk
6. GARF - , (Archiwum Pa-stwowe Federacji Rosy
, !

( )



1938
14
WYKAZ WANIEJSZYCH SKRTW I SKRTOWCW
Aerochim (Awiachim) - Zwizek Pomocy Lotniczo-Chemicznego Budownictwa Agitpropy (r
os. ) - wydziay propagandy
AN USRR - Akademia Nauk Ukrai-skiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej Budkomos
(ukr. ) - Dom Owiaty Komunistycznej BUPR (ukr.
(Radziecka) Republika Centrwyborczkom (ukr. ) - Centralny Komitet
Wyborczy Chlebzagotwka (z ros. ) - akcja niwna CKNS - Centralna Komisja do Spra
dowych CSU (ros. ) -Centralne Biuro Statystyczne DOPR (ro
Polityczny GUAG (ros. ) - Gwny Zarzd Obozw INO (ukr.
istycznej Partii (bolszewikw) Ukrainy LKZMU - Komitet Centralny Leninowskiego Komu
nistycznego Zwizku Modziey
Ukrainy WKP(b) - Komitet Centralny Wszechzwizkowej Komunistycznej Partii (bolszewi
kw) WLKZM - Komitet Centralny Wszechzwizkowego Leninowskiego Komunistycznego Zwizku
Modziey Kooptach (ukr. ) - Spdzielnia Drobiarska KNS (ukr.
iezam - Komitet Niezamonych Chopw, zob. KNS
Komsomo (ros. ) - Komunistyczny Zwizek Modziey KPU - Komunis
- Wydzia Kultury i Propagandy Komitetu Centralnego KUMZ (KUNMZ) (ros.
ch Zachodu im. Juliana Marchlewskiego Koopzwizek - Zwizek Spdzielni KWP - Komitet Wz
ajemnej Pomocy
15
KZMU - Komunistyczny Zwizek Modziey Ukrainy
Likpunkt - Punkt Likwidacji Analfabetyzmu
LKO - Ludowy Komitet Owiaty
MSZ - Ministerstwo Spraw Zagranicznych
MTS - Maszynowo-Traktorowa Stacja
Naczrej milicji - naczelnik komendy rejonowej milicji
Narkomfin (ros. ) - Ludowy Komisariat do Spraw Finansw
Narkominde (ros. ) - Ludowy Komisariat Spraw Zagraniczny
Narkomos (ukr. ) - Ludowy Komisariat Owiaty
NK (ros. ) - Ludowy Komisariat
NKID (ros. ) - Ludowy Komisariat Spraw Zagranicznych
NKO - Ludowy Komisariat Owiaty
NKWD (ros. ) - Ludowy Komisariat Spraw Wewntrznych
OGPU (ros. ) - Okrgowy Pa-stwowy Zarzd Polit
OIK lub OKI (ros. ) - Okrgowy Komitet Wyborczy
Okrbiuro nac/miensz. (ros. ) -Okgowe Biuro Mniejszoci Na
Okrispokom (ros. ) - Okrgowy Komitet Wykonawczy
Okrwyborczkom (ukr. ) - Okrgowy Komitet Wyborczy
Okrnacmen - Okrgowe Biuro Mniejszoci Narodowych
Okrstatbiuro (ros. ) - Rejonowe Biuro Statystyczne
PCD - Polska Centrala Demokratyczna
Polbiuro (ros. ) - Biuro Polskie
Poljazyk (ros. ) -jzyk polski
Polnasielenie (ros. ) - ludno polska
Poluczitieli (ros. ) - polscy nauczyciele
Polenszcziny (ros. ) - kobiety narodowoci polskiej
POW-Polska Organizacja Wojskowa
Predbiuro - Biuro Przedstawiciela Mniejszoci Narodowych
Profsojuz (ros. ) - Zwizek Zawodowy
Rajkomjacziejka (ros. ) - Rejonowa komrka partyjna
RajonaresKNS - Rejonowy Republika-ski Komitet Niezamonych Chopw
Rejkolgospzwizek- Rejonowy Zwizek Spdzielni Rolniczych
Rajpartkom (ros. ) - Rejonowy Komitet Partii
Rejplan - Rejonowy Urzd Planowania
Rejrolouporzdkowca- Rejonowy Inspektor Rolny
Rewkom (ros. ) - Komitet Rewolucyjny
16
RFSRR - Rosyjska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka
RIK (ros. ) - Rejonowy Komitet Wyborczy
RKL - Rada Komisarzy Ludowych
RKW - Rejonowy Komitet Wykonawczy, zob. RIK
RSI (ukr. - ) - Inspekcja Robotniczo-Chopska
R/w - Rada Wiejska
RWI - Rejonowy Wydzia Informacji
SDKPiL - Socjaldemokracja Krlestwa Polskiego i Litwy
Selbud (ukr. ) - Wiejski Budynek Kultury
Sianozagotwka (z ros. ) - zbir siana
SMKO - wiadoma Masowa Komunistyczna Owiata
TASS (ros. ) -Agencja Telegraficzna Zwizku Radzieckiego
UCR - Ukrai-ska Centralna Rada
Uczstek (z ros. ) - dziaka, odcinek
Ukomy (ros. ) - komitety powiatowe
Ukrainfilm - (ukr. ), ukrai-ska instytucja rozpowszechniania filmw
Ukrkochozcentrala (ukr. ) - Ukrai-ska Centrala Kochozw
URL - Ukrai-ska Republika Ludowa
USRR - Ukrai-ska Socjalistyczna Republika Radziecka
WUAN - Wszechukrai-ska Akademia Nauk
WUCK (ukr. ) - Wszechukrai-ski Centralny Komitet [Wykonawczy
WURPS (ukr. ) - Wszechukrai-ska Rada Zwizkw Zawodowych
WUSPS (ros. ) - Wszechukrai-ska Rada Zwizkw Zawodowych
Wuz (ukr. ) - szkoa wysza
Ziemoddzia (ros. ) - Wydzia Rolny
ZOU - Zwizek Oswobodzenia Ukrainy, zob ZWU
ZWU - Zwizek Wyzwolenia Ukrainy
ywodziedziny - zwierzca gospodarka rolna
17
, , '.. ^ ; "", 18 -^
', '-'.<"'."
/*& .
^ 0 0 0 J
. 12. -33 .//. --_^;.. "-
. " 8 , ""
2.1 "" :
/ -. ..
/ 14 ; "
/ ,> 5
/ ^ ""
/ 1- "", .
/ '< . ,
, -"!, /.-
CSKKTAP /0/
DOKUMENTY
1
1917, 9 marca, Kijw - Informacja gazety Kijowianin" o utworzeniu Komitetu Wykonawc
zego Organizacji Polskich w Kijowie.
Z ycia i pracy Polakw Polska organizacja w Kijowie
W pomieszczeniu polskiego klubu Ogniwo" odbyo si zebranie przedstawicieli organizac
ji polskich'jia ktrym podjto nastpujce decyzje: 1) przesa powitalne listy do przewodnic
zcego Dumy-M. W. Rodzianko2 oraz do przewodniczcego [gabinetu] ministrw - ksicia G.J
. Lwowa3; 2) osobny telegram do ministra sprawiedliwoci - A.F. Kierenskiego4, jak
o do bojownika za wolno, ktry bdc deputowanym do Dumy zdoby si na odwag i wystpi w s
niezalenej Polski. Wreszcie 3) postanowiono utworzy Komitet Wykonawczy Organizacj
i Polskich5.
Ze wzgldu na fakt, e nie wszystkie polskie organizacje zdyy przesa swych przedstawiciel
i na zebranie w klubie Ogniwo", podajemy adres komitetu: ul. Prorie-zna 17.
Druk w jzyku rosyjskim.
Kijowianin " 9 marca 1917 ., nr 68.
Wydarzenie to miao miejsce 6 marca 1917 r.
2 Michai Wladimirowicz Rodzianko (1859-1924), wielki waciciel ziemski, dziaacz polit
yczny (konstytucyjny monarchista). Czonek Dumy Pa-stwowej od 1907, by jej przewodnic
zcym w latach 1911-1917. Po rewolucji wyemigrowa do Jugosawii.
3 Grigorij Jegorowicz Lww (1861-1925), ksi, jeden z przywdcw rosyjskich kadetw. Od 1906
r. pose do Dumy Pa-stwowej. Od lutego do lipca 1917 r. premier i minister spraw we
wntrznych Rzdu Tymczasowego. Po przewrocie bolszewickim wyemigrowa do Francji.
4 Aleksander Fiodorowicz Kiere-ski (1881-1970), jeden z przywdcw rosyjskich escrw. Od
1912 r. posowa do Dumy. Po rewolucji lutowej zosta ministrem sprawiedliwoci, a po u
stpieniu ksicia Lwowa premierem Rzdu Tymczasowego i Naczelnym Wodzem armii rosyjski
ej. Od 1918 r. przebywa na emigracji.
5 Mowa o powstaniu w dniu 6 marca 1917 r. Komitetu Wykonawczego Zgromadzenia Org
anizacji Polskich - uywajcego powszechnie nazwy Polski Komitet Wykonawczy na Rusi (
lub na Ukrainie)". Komitet by oficjaln reprezentacj ludnoci polskiej w tym kraju. Pr
zewag w Komitecie mieli zwolennicy Narodowej Demokracji, a na jego czele sta Joach
im Bartoszewicz. Komitet skada si z czterech wydziaw: spraw zewntrznych, spraw wewntrzn
ych, owiaty i finansw. Powoano take komisje specjalne: do uwalniania winiw i deportowan
ych Polakw, spraw likwidacyjnych oraz sekcj milicji polskiej.
21
2
1917, 18 marca, Kijw - Informacja gazety Kijowianin" o stosunku Polakw do pa-stwa ros
yjskiego po rewolucji lutowej.
Polskie narady polityczne
Z powodu tego, i demokratyczni Polacy w Rosji postanowili wzi udzia w tworzeniu nowe
go ustroju politycznego tego kraju, istniay wrd nich (Polakw mieszkajcych w Rosji i t
ych niedawno przybyych) sprzecznoci, ktre obecnie sju cakowicie rozwizane.
Obydwa polskie kluby demokratyczne - w Moskwie i Piotrogrodzie, po wsplnych narad
ach postanowiy wsppracowa z ruchami rosyjskimi, zastrzegajc sobie prawo do samodzieln
ej pracy kulturalnej na terytorium Rosji. Polacy, ktrzy zebrali si w Kijowie, na r
azie jeszcze nie opracowali odezwy okrelajcej ich stanowisko na terytorium Maorosji
'. Ze wzgldu na to wyzwanie wrd Polakw w Kijowie tocz si cige debaty.
Druk w jzyku rosyjskim. Kijowianin " 1917, 18 marca, nr 76.
' Maorosja - oficjalna rosyjska nazwa Ukrainy, uywana w okresie przedrewolucyjnym.
3
1917,19 marca, Kijw -Informacja gazety Kijowianin"o reakcji spoecznoci polskiej na w
ie o wydaniu przez Rzd Tymczasowy Odezwy do Polakw".
Wyrazy wdzicznoci organizacji polskich z powodu wydania Manifestu do
Polakw'
Wczoraj o godzinie 1400 Komitet Wykonawczy Zgromadzenia Polskich Organizacji Spoe
cznych2 w penym skadzie zoy wizyt Komitetowi Wykonawczemu3. Powodem odwiedzin bya ch
kazania wyrazw uznania w zwizku z wydaniem przez Rzd Tymczasowy ,JManifestu do Pola
kw".
Przewodniczcy Komitetu - pan Bartoszewicz4 powiedzia w imieniu Komitetu: Przyszlimy
tutaj w imieniu Polskiego Komitetu Wykonawczego powita was, jako przedstawicieli
Rzdu Tymczasowego, ktry wydal odezw o wolnej, zjednoczonej
22
i niezalenej Polsce. W chwili, gdy wolna, demokratyczna Rosja, zrzuciwszy jarzmo
starego reimu rozpocza twrcz, spoeczn i pa-stwow prac, to my jako pierwsi przyszlimy
z przyjanie wycignit rk. Jestemy gotowi do wzicia udziau w procesie wolnego budownic
Nigdy nie wtpilimy, a zawsze wierzylimy, e wolna i demokratyczna Rosja nie bdzie spo
kojnie patrze na polsk niewol i ograniczenia polskich praw i wolnoci. Wierzyli w to
wszyscy nasi bojownicy o wolno, wierzylimy w to i my - i ta wiara obecnie urzeczywi
stnia si: wolna Rosja wyciga teraz do nas swoj bratersk do-. Przyszlimy do was, aby moc
ucisn wasz do-, wyrazi nasze serdeczne, braterskie uczucia. Prosimy o przekazanie Rzdo
Tymczasowemu naszych uczu i sw oraz wyrazw ogromnej wdzicznoci za uroczyst odezw, kt
tanie si oglnym hasem i testamentem wietlanej przyszoci dla naszych bratnich, wolnych
narodw.
Nastpnie hrabia Micha Kossakowski5 wypowiedzia te sowa: W imieniu Polakw - mieszka-cw pa
twa polskiego, wypdzonych przez wojn z rodzinnego kraju i zjednoczonych w Centraln
ym Komitecie Obywatelskim witamy mdry akt sprawiedliwoci historycznej, utworzony p
rzez woln wol wielkiego narodu rosyjskiego i wierzymy w wietlan przyszo naszych narodw
poczonych mioci bratersk oraz wzajemnym powaaniem. Niech yje wielki nard rosyjski! Ni
je wolna, zjednoczona Polska!
W imieniu Komitetu Wykonawczego odpowiada D.N. Grigorowicz-Barski6: Jako przedsta
wiciel Rzdu Tymczasowego wyraam gbok wdziczno za wasze sowa i za ch pracy z nami. U
winienem was zapewni, e ju wczeniej zwrcilimy uwag na polski problem, a obecnie zosta
rozpatrzony przez Najwysze Kierownictwo. Jest to nasz stary pogld i dopiero teraz
zosta potwierdzony, poniewa postpowa cz narodu rosyjskiego zawsze domagaa si cakowit
olnoci dla wszystkich narodowoci. Niech yje braterstwo dwch wolnych narodw - Rosji i
Polski!
Po tym Jezierski7 przekazujc D.N. Grigorowiczowi-Barskiemu kopert, powiedzia: Pozwlc
ie podarowa sobie skromny prezent na pomoc dla uaskawionych winiw politycznych. Jak s
i okazao w kopercie byo 6 tys. rubli.
Dokument w jzyku rosyjskim. Kijowianin" 19 marca 1917 r, nr 77.
Dnia 16 marca 1917 r. ukazaa si Odezwa Rzdu Tymczasowego dla Polakw (opublikowana pr
zez pras kijowsk 18 marca 1917 .). Jej tre bya nastpujca'
Polacy! Staiy ad pa-stwowy Rosji, ktry by przyczyn waszego i naszego upokorzenia, podz
iau, zosta dzi odrzucony na zawsze. Wyzwolona Rosja reprezentowana przez Rzd Tymczas
owy, obdarzona peni wadzy pragnie zwrci si do was z braterskim powitaniem, zaprasza wa
s rwnie do nowego ycia, wolnoci [...]. Bracia Polacy! Nadchodzi dla nas wszystkich c
zas wielkich decyzji. Wolna Rosja zaprasza was w szeregi bojownikw o wolno narodw. N
ard rosyjski, zrzuciwszy jarzmo niewoli, przyznaje bratniemu narodowi polskiemu p
eni wszelkich praw do okrelania wasn wol swego losu. Zgodnie z porozumieniami z sojusz
nikami, z ustalonym z nimi planem walki z
23
germanizacj Rzd Tymczasowy ma nadzieje na utworzenie niezalenego pa-stwa polskiego, s
kadajcego si z wszystkich ziem zamieszkaych w wikszoci przez Polakw, co bdzie stanowi
wn gwarancj trwaego pokoju w przyszej, odnowionej Europie. Pa-stwo polskie, poczone z Ro
sj swobodnym zwizkiem wojennym, bdzie stanowio twardy mur przeciw naporowi pa-stw rodko
wych na sowia-skie [...]. Przyjmijcie wic bracia - Polacy bratersk do-, ktr wyciga do w
olna Rosja [...]. Dokument podpisali: premier - ksi Lww, minister spraw zagranicznyc
h - Milukow, minister wojny i marynarki wojennej - Guczkow, minister komunikacji
- Niekrasow, minister handlu i przemysu - Konowaow, minister finansw - Tereszczenk
o, minister owiaty narodowej - Manujow, prokurator naczelny witego Synodu - Lww, mini
ster rolnictwa -Szyngarjew, minister sprawiedliwoci - Kiero-ski (patrz Kijowianin" 1
8 marca, 1917).
1 Joachim Stefan Bartoszewicz (1867-1939), prawnik, polityk i publicysta, przywdc
a Narodowej Demokracji pod zaborem rosyjskim; w latach 1906-1912 redaktor naczel
ny Dziennika Kijowskiego"; 1917-1918 prezes Polskiego Komitetu Wykonawczego na Ru
si; 1918-1919 czonek Komitetu Narodowego Polskiego w Paryu, sekretarz delegacji po
lskiej na konferencj pokojow; 1-921-1927 senator RP; 1928-1937 prezes Narodowej De
mokracji.
2 Zob. dok. 1, przypis 5.
3 Oficjalne przedstawicielstwo rosyjskiego Rzdu Tymczasowego na Ukrainie.
4 Joachim Stefan Bartoszewicz (1867-1939), prawnik, polityk i publicysta, przywdc
a Narodowej Demokracji pod zaborem rosyjskim; w latach 1906-1912 redaktor naczel
ny Dziennika Kijowskiego"; 1917-1918 prezes Polskiego Komitetu Wykonawczego na Ru
si; 1918-1919 czonek Komitetu Narodowego Polskiego w Paryu, sekretarz delegacji po
lskiej na konferencj pokojow; 1921-1927 senator RP; 1928-1937 prezes Narodowej Dem
okracji.
5 Micha Stanisaw Korwin Kossakowski (1883-1962), dziaacz spoeczny, dyplomata i banko
wiec. W czasie pierwszej wojny by prezesem Centralnego Komitetu Obywatelskiego w
Kijowie i Mi-sku. Od maja 1919 r. pracowa w polskiej subie dyplomatycznej, a nastpnie
w Ministerstwie Spraw Zagranicznych. W 1927 r. przeszed do pracy w bankowoci. Po d
rugiej wojnie wiatowej pracowa w Narodowym Banku Polskim. Pozostawi cenny Diariusz
z lat 1915-923.
6 D. N. Grigorowicz-Barski - przedstawiciel Rzdu Tymczasowego w Kijowie, pochodzi
ze znanego rodu burmistrzw Kijowa.
7 Stanisaw Jezierski (1883-1919), prawnik, publicysta, dziaacz Narodowej Demokracj
i na Ukrainie. W latach 1911-1914 sekretarz redakcji Dziennika Kijowskiego". W Po
lskim Komitecie Wykonawczym piastowa funkcj sekretarza. Z ramienia Komitetu wszed d
o zaoonej w Moskwie w sierpniu 1917 r. Polskiej Zjednoczonej Rady Midzypartyjnej, k
trej zosta wiceprezesem. W 1917 r. podczas wyborw do rosyjskiej Konstytuanty zosta w
ybrany na posa z kurii polskiej.
24
4
1917, 12 kwietnia, Kijw - Informacja czasopisma Kijowianin" o postanowieniach zebr
ania delegatw Polskiej Dywizji Strzeleckiej.
Postanowienie delegatw Polskiej Dywizji Strzeleckiej
Na zjedzie delegatw Polskiej Dywizji Strzeleckiej1, ktry odby si w Kijowie 8 kwietnia
br. podjto nastpujce postanowienia:
1) Polska Dywizja Strzelecka dy do odbudowy niezalenoci caej zjednoczonej
Polski;
2) wyznaje niezaprzeczalne prawo narodw do samookrelenia;
3) wewntrzny ustrj pa-stwa polskiego, forma rzdw oraz obywatelskie prawa ludnoci zostan
ustanowione przez sam nard polski w zgromadzeniu ustawodawczym pa-stwa polskiego, w
ybranego w trakcie oglnego, bezporedniego, tajnego i rwnego gosowania;
4) z powodu uznania przez koalicj antyniemieck za jeden z celw wojny odrodzenie ni
ezalenego pa-stwa polskiego na wszystkich zagarnitych ziemiach polskich - czego do d
nia dzisiejszego nie uznaj pa-stwa centralne, odmawiajc zwrcenia zagarnitych przez nie
terytoriw - my Polacy powinnimy walczy w szeregach koalicji jako jej sojusznicy;
5) w celu urzeczywistnienia powyszych celw i de- uwaamy za konieczne utworzenie armii
polskiej;
6) armia polska powinna mie nastpujce zasady gwne: a - jako onierze wyzwalajcej si P
i bdziemy walczy o cakowite wyzwolenie, b - za podstawowy wymg polskiego honoru oniers
kiego uwaamy bardzo dokadne wypenianie obowizkw wojskowych;
7) armia polska powinna sta na wyszym poziomie doskonaoci. Widzc w Polskiej Dywizji
Strzeleckiej kadry dla przyszej armii polskiej, bdziemy nieustannie dy do jej moralne
go i zawodowego udoskonalania;
8) z powodu braku moliwoci dla normalnego funkcjonowania pa-stwa bez armii
i armii bez pa-stwa, zwracamy si do ludnoci polskiej o wspuczestnictwo w urzeczywistni
eniu naszych zada- narodowych.
Postanowienie zostao podpisane przez 11 przedstawicieli dywizji polskiej oraz zat
wierdzone przez szefa dywizji - generaa biygady Bylewskiego2.
Druk w jzyku rosyjskim.
Kijowianin ", 12 kwietnia 1917 , nr 94.
25
' Polska Dywizja Strzelecka powoano zostaa rozkazem Naczelnego Dowdztwa armii rosyj
skiej w padzierniku 1916 r. w okrgu kijowskim; powstaa z przeksztacenia Polskiej Bry
gady Strzelcw.
2 Tadeusz Bylewski (1866-1939), genera dywizji Wojska Polskiego. Urodzi si w Kijowi
e, gdzie uko-czy korpus kadetw, nastpnie ksztaci si w Petersburgu. W latach 1885-1913 s
3 Dywizji Gwardii. W 1914 r. powoany do armii dowodzi 26 Brygad Pospolitego Ruszen
ia. Od padziernika 1916 r. formowa oddziay polskie w Kijowie, z Polskiej Brygady St
rzelcw utworzy Dywizj Strzelcw Polskich, ktr dowodzi do stycznia 1917. Po powrocie do k
raju, od listopada 1918 do lutego 1921 by czonkiem Centralnej Komisji Kontroli Sta
nw. Przeniesiony w stan spoczynku w 1921 r.
5
1917, 17 maja, ytomierz - Informacja o powstaniu Zwizku Nauczycielstwa Polskiego n
a Woyniu.
[piecztka poduna z napisem w jzyku polskim]
ZWIZEK NAUCZYCIELSTWA POLSKIEGO
NA WOYNIU
Do Pana Przewodniczcego ytomierskiego Miejskiego Komitetu Wykonawczego
Niniejszym oznajmia si, i polscy nauczyciele i nauczycielki utworzyli zwizek, w skad
ktrego w chwili obecnej wchodzi 59 osb. Stowarzyszenie ma na celu polepszenie duc
howych i materialnych warunkw ycia swoich czonkw oraz dziaalno na rzecz rozwoju owiaty
Stowarzyszenie posuguje si pieczci, na ktrej widnieje jego nazwa. W skad zarzdu wchodz
przewodniczca Aurelia Przebytkowska, czonkowie: Micha Gajewski, ks. Adam kiewski, Anna
Rycka, Zofia Jurewicz, Jan Kacprzyk, Julia Rutkowska, Maria urawska, Antoni Biay.
Sekretarz Przewodniczca
Antoni Biay A. Przebytkowska
ytomierz
17 maja 1917 r.
Orygina, rkopis w jzyku rosyjskim. DAO,fond405, op. l.spr. 8, k. 163.
26
6
1917, 2 sierpnia, Kijw - Informacje w sprawie podziau miejsc w Centralnej Radzie m
idzy przedstawicieli organizacji polskich i ydowskich.
Komisja ds. podziau miejsc midzy narodowoci polsk i ydowsk w Ukrai-skiej Centralnej Rad
e1 na posiedzeniu 2 sierpnia 1917 r. postanowia:
1) 20 miejsc, przysugujcym Polakom, dzieli si w sposb nastpujcy: PPS - 7 miejsc, PPS F
rakcja Socjalistw-Rewolucjonistw - 5 miejsc, Centrala Demokratyczna2 - 9 miejsc. Z
9 miejsc nalenych Centrali Demokratycznej 4 winna przekaza elementom najbardziej
spoecznie radykalnym z krgu Polskiego Komitetu Wykonawczego3.
2) 50 miejsc, przysugujcych ydom, dzieli si nastpujco: Bund" - 13 miejsc, SRP - 13 mie
c, syjonici - 13 miejsc, Poalej Syjon" - 9 miejsc, PDS - 2 miejsca. Oprcz tego ydzi w
inni obra jeszcze zastpcw deputowanych, w liczbie: Bund" -4 miejsca, OSP - 3, syjonic
i - 3, Poalej Syjon" - 3.
Niniejsze postanowienie komisji zostao zatwierdzone przez Prezydium Centralnej Ra
dy.
Druk w jzyku ukrai-skim.
Nowa Rada", organ Ukrai-skiej Centralnej Rady, 3 VIII 1917 r.
1 Ukrai-ska Centralna Rada ( ) - Najwyszy ukrai-ski organ ustawodaw
oowie marca 1917 r. w drodze delegowania do niej przedstawicieli gwnych ukrai-skich l
ewicowych partii politycznych i organizacji spoecznych. Prezesem Rady by socjalist
a prof. Mychajo (Micha) Hruszewski, wybitny ukrai-ski historyk. Centralna Rada ustan
owia jako organ stale urzdujcy Komitet Rady (tzw. Ma Rad). W dniu 28 czerwca 1917 r. p
owoaa dziewicioosobowy organ wykonawczy, tzw. Sekretariat Generalny (rodzaj rady mi
nistrw), na jego czele sta Woodymyr Wynnyczenko - przywdca ukrai-skich socjaldemokratw.
2 Polska Centrala Demokratyczna (PCD) - ugrupowanie powstae 6 lipca 1917 r. w Kij
owie reprezentujce polskie rodowiska lewicowe; w opozycji do dominujcej w Polskim K
omitecie Wykonawczym Narodowej Demokracji. Przywdc ideowym PCD by Eugeniusz Starcze
wski, a prezesem Stanisaw Stempowski.
3 Zob. dok. 1, przypis 5.
27
7
1918, 15 marca, Kijw - List kapana rzymskokatolickiego Dionizego Bczkowskiego do Uk
rai-skiej Centralnej Rady w sprawie potrzeby utworzenia misji dyplomatycznej URL p
rzy Watykanie.
Ks. Dionizy Bczkowski1
magister teologii
tajny szambelan papieski
Do
Rady Centralnej Ukrai-skiej Republiki Ludowej
Jestem z pochodzenia Polakiem, katolikiem, z powoania-ksidzem, ale urodziem si na Uk
rainie. Kocham j i ycz jej szczcia i niezalenoci. Podobnie jak inni, te na ziemi ukrai
ej urodzeni, zwizaem z ni swoje ycie - od 25 lat prowadz tu dziaalno duchow i wydawni
olskajest dla mnie jak ukochana matka, a Ukraina -jak rodzona siostra. Gdy przeb
ywaem za granic w akademii, tskniem za szerokimi stepami Ukrainy, wolaem powrci do rodz
innego ytomierza i Kijowa, ni zosta w Warszawie czy Rzymie, chocia miaem tam o wiele
lepsze warunki do tworzenia i rozwoju duchowego. 1 dzisiaj, kiedy odrodzona Pols
ka pociga do siebie serca Polakw, ja jestem zdania, e Polacy urodzeni na Ukrainie p
owinni tu zosta i razem z narodem ukrai-skim pracowa dla dobra kraju, ktrego kiedy odw
anie i z powiceniem bronili ich przodkowie przed wsplnymi wrogami. Dlatego chciabym p
rzedstawi pewn propozycj osobom sprawujcym wadz w niedawno powoanej do politycznej niez
alenoci Ukrai-skiej Republice Ludowej.
Sytuacja polityczna tak si uoya, e Republika Ukrai-ska jako pierwsza podya za gosem g
oa katolickiego - papiea Benedykta XV, ktry woa o pokj i wzywa narody do zako-czenia te
tak straszliwej wojny wiatowej w imi wyznawanej przez nie religii chrzecija-skiej2. N
a terytorium Republiki Ukrai-skiej mieszka okoo dwch milionw katolikw, yje tu sporo uni
tw (w Galicji), a take wielu niekatolikw sympatyzujcych z katolicyzmem i ide powszech
nego braterstwa narodw, rwnoci wszystkich stanw, zjednoczenia klas, partii.
Dzisiaj, kiedy rozpada si potna do niedawna Rosja, kiedy na jej gruzach powstay nowe
pa-stwa, m.in. Ukrai-ska Republika Ludowa, byoby dobrze, aby posiadaa ona swego przeds
tawiciela w Watykanie. Chciabym zwrci uwag na mogce wynikn z tego korzyci dla Republik
Ukrai-skiej. Kongres midzynarodowy, ktry niewtpliwie odbdzie si po zako-czeniu wojny, zat
wierdzi dekrety o powstaniu nowych pa-stw, i wszystko co do tego czasu dobrego dzi
ao si w URL, bdzie zaliczane na jej korzy podczas procesu midzynarodowej legalizacji.
Jeliby wtej chwili Ukraina chciaa utworzy swoje ambasady w rnych pa-stwach, to niektre z
nich spraw t odsuwayby do czasu kongresu, jednake Kuria Rzymska nic traktowaaby tego
tak rygorystycznie w kategoriach dyplomatycznych, i by moe gdyby URL wyznaczya swo
jego przedstawiciela lub delegacj przy Watykanie,
28
Watykan uwaaby to za zupenie normalne. Aby jednak ani Watykan, ani Ukraina nie znal
azy si w niezrcznej sytuacji, naleaoby najpierw wysondowa grunt, jak mona to zrobi i c
go si spodziewa po jego realizacji. Dlatego na pocztek mona by wysa do Watykanu tymcza
sowe poselstwo, aby w imieniu URL przekaza gowie Kocioa wyrazy uznania za trud woony w
propagowanie idei chrzecija-skiej mioci wszystkich narodw. Wiadomo, e papie bardzo inte
resuje si Kocioem wschodnim. Niedawno utworzy specjalne Kolegium3, ktre ma zajmowa si b
adaniem dziejw Kocioa wschodniego. Do tego Kolegium przyjmowani s na nauk i zapoznani
e si z dziejami nie tylko katolicy, ale wszyscy, ktrzy interesujsi t problematyk. Gdy
papie w najgortszym ferworze wojny niejednokrotnie apelowa do wszystkich pa-stw, aby
zaprzestay dziaa- wojennych i na podstawie tych wezwa- odezway si USA i inne pa-stwa, to f
akt, e URL jeszcze przed zako-czeniem wojny uznawaa humanitarne idee oglnoludzkie, ta
ke bdzie brany pod uwag przez papiea i rzdy innych pa-stw.
Ile na przykad spokoju i dobra przyniesie pokojowe rozstrzygnicie przy udziale Kuri
i Rzymskiej kwestii granicy midzy Polsk a Ukrain na Chemszczynie4, gdzie kiedy yo tak
elu unitw. Czy nie byoby rzecz istotn dla obu pa-stw zlikwidowanie lub zagodzenie nabrz
miaego konfliktu, z ktrego czerpi korzyci tylko ci, ktrym zaley na tym, aby dwa mode pa
twa, przecie tak bliskie sobie pod wzgldem narodowoci i interesw, nie utworzyy w przy
szoci powanej siy zdolnej do obrony wasnych i wsplnych interesw? W zwizku z tym, e wi
razy bywaem w Rzymie i mam tam krewnych i znajomych w krgach dyplomatycznych, chci
abym si podj zorganizowania takiej misji lub wzi w niej udzia.
Kijw, 15 marca 1918 r.
ks. Dionizy Bczkowski
Orygina, rkopis w jzyku rosyjskim. CDAWOWJond 2592, op. 1, spr. 61, k. 1-4.
1 Ks. Dionizy Bczkowski (1868-?), absolwent Akademii Duchownej w Petersburgu, ka
pan diec. ytomierskiej, wydawca i autor publikacji z zakresu katechetyki i teologi
i katolickiej. Autor wierszy drukowanych pod pseudonimem J. Niekrasicki. Ostatni
z prac wydal w Warszawie w 1948.
2 Mowa o nocie pokojowej wystosowanej 1 sierpnia 1917 r. przez Benedykta XV- pap
iea rzymskiego (1914 - 1922), do gw pa-stw prowadzcych wojn, w ktrej domaga si zako-cz
ojny i ustanowienia trwaego pokoju w oparciu o zasad rwnoprawnoci wszystkich stron.
Ukraina decyzj Sekretariatu Generalnego z dnia 23 listopada 1917 r. ogosia w trybie
jednostronnym zawieszenie dziaa- wojennych.
3 Chodzi o powoany przez papiea Benedykta XV w 1917 ., na mocy motu proprio Orienta
lis catholici" Papieskiego Instytutu dla Popierania Studiw Spraw Wschodnich (Pont
ificium Institu-tum Rerum Orientalium Provehendis).
4 Autor ma na myli kwesti sporn wywoan pokojem brzeskim, zawartym dnia 9 lutego 1918
r. midzy URL a pa-stwami centralnymi, przyznajcym Chemszczyzn Ukrainie. W Polsce kwest
ia ta wywoaa szereg akcji protestacyjnych o charakterze antyukrai-skim.
29

8
1919, 3 kwietnia, Charkw - Referat Sekretarza KP(b)U Emanuela J. Kwirin-ga na tema
t propagandy komunistycznej na terenach wschodnich pa-stwa polskiego-
Ludowy Komisariat Spraw Zagranicznych - tow. Rakowski Komitet Centralny Komunist
ycznej Partii (bolszewikw) Ukrainy - tow. Kosior
Komitet Centralny Rosyjskiej Partii Komunistycznej - tow. Kresti-ski Ludowy Komisa
riat Spraw Zagranicznych - tow. Cziczerin
Zadania naszej partii w ukrai-skich regionach okupowanych przez Polsk
Oderwanie od USRR znacznej czci Woynia z kilkumilionow ludnoci ukrai-sk oraz przyczen
icji Wschodniej do Polski stawia przed nasz parti i kierownictwem nowe zadanie: Na
ley obj ideowe i organizacyjne kierownictwo ruchu rewolucyjnego, ktry w rezultacie p
olskiej okupacji bdzie niechybnie narasta w tych rejonach. Ruch ten jest nieunikni
ony, jak sdzenie trzeba tego udowadnia, jak i tego e bdzie to w przewaajcej czci ruch
pski. Przejawi si on w formie buntw -powsta- ukrai-skiego chopstwa przeciwko polskim ob
szarnikom-panom i ich kierownictwu. Dlatego te przyjmie on charakter narodowy [uk
rai-ski - red.].
Rodzi to dla nas trudno jego opanowania. Tym niemniej, powinnimy zabra si za t prac nie
tracc ani chwili, by nas nie uprzedzili szowinici, ktrzy na pewno ju prowadz wyton pr
w wymienionych rejonach.
Wedug mnie naley niezwocznie utworzy odrbny komitet do prowadzenia pracy partyjnej w
okupowanych ukrai-skich rejonach, przy czym eby Polska nie moga si do nas przyczepi, p
owinien on funkcjonowa jako samodzielna organizacja.
Hasa ruchu powinny by uproszczone i w sposb nieunikniony powizane ze wiadomoci narodow
as chopskich: przeciwko polskim panom", za ziemi dla ukrai-skiego chopa", o wadz rad",
ukrai-skiego chopstwa w imi zjednoczenia oderwanych rejonw z USRR, tj. w imi zjednocz
enia w jednym pa-stwie mas pracujcych Ukrainy oraz powstania Galicyjskiej Socjalist
ycznej Republiki Radzieckiej. Motyw narodowy powinien w caej agitacji zaj widoczne
miejsce. rodki walki to - powstanie zbrojne, i co za tym idzie - organizowanie re
wkomw1.
Poniewa rejony okupowane nie mog zwyciy o wasnych siach, potrzebna jest pomoc. Okaza j
winnimy my. Nie bez powodu odywa synna trzydziestowior-stwowa strefa neutralna i ni
e bez powodu Polacy daj nam przykady maej wojny za porednictwem Baachowicza2, eligowsk
iego3 i Petlury4. To prawda - Petlura i Baa-chowicz zostali pobici, ale eligowski
swoje zadanie wykona5. Rzecz oczywicie w tym, by jak najtrafniej okreli moment [rewo
lucji - red.]. Zbyt sabo znam sytuacj wewntrzn okupowanych terenw, by przedstawia jaki
e konkretne propozycje. Proponuj tylko wnikliwie problem ten rozpatrzy. Nie mona wyk
luczy, e po ostatecz-
30
nym zawarciu pokoju w Polsce nastpi: 1) redukcja armii; 2) nasil si ruchy rewolucyj
ne wewntrz pa-stwa, dla ktrych zdawienia uyte bd znaczne siy; i 3) wojsko zacznie si d
alizowa. Do tego jeszcze zawierucha z Litw i Niemcami, pewna nerwowo na granicy rosy
jskiej. Dlatego niespodziewane uderzenie dwch - trzech dywizji moe w krtkim czasie
doprowadzi do zajcia przy pomocy powstaych chopw znacznej czci Galicji i oderwania pewn
ych terenw, ktre zasilone napywem powsta-cw mog sta si powan si, ktrej rozbi nie
W znacznym stopniu powtarza si tu w miniaturze sytuacja na Ukrainie hetma-skiej z k
o-ca [ 19] 18 roku, z t rnic, e Polska w odrnieniu od hetmana posiada siln armi. Uwa
k, e powinnimy, z odpowiednimi korektami, w obecnej chwili i t drog, ktr szlimy dotyc
s. Oczywicie zagwarantowa sukcesu w adnym wypadku nie mona, ale powinnimy by przygotow
ani na ewentualne powstanie.
Do tej pracy, z mojego punktu widzenia, naley wczy nie tylko ukrai-skich komunistw, ale
by moe i ukrai-skich socjaldemokratw, jeli zgodz si na zaprzestanie walki o URL6 i zajm
miejsce lojalnej opozycji do USRR.
Oprcz tego, przy pierwszej okazji powinnimy zwrci uwag na ukrai-skie komitety narodowe
dziaajce za granic, a w pierwszej kolejnoci na komitet ameryka-ski. Tak czy owak, trze
ba sprbowa przecign ich na nasz stron albo w kadym razie wcign ich w spraw walki o
e okupowanych obszarw. Protest komitetu ameryka-skiego w Lidze Narodw w zwizku z przycz
eniem ukrai-skich rejonw jest oczywicie wszystkim znany. Realne znaczenie takich pro
testw jest niewielkie, ale mog jednak wywrze pewien wpyw na opini spoeczn Europy, i co
waniejsze, komitety te mog rwnie okaza nam pomoc materialn. Aby wzmocni cigoty rejonw
nych i Galicji do USRR, koniecznym jest, bymy stali si dla nich ukrai-skim centrum k
ulturalnym.
W tym celu uwaam za niezbdne zorganizowanie jakiego towarzystwa krzewienia kultury u
krai-skiej" wrd ludnoci ukrai-skiej yjcej poza granicami Ukrainy. Powinno ono mie charak
r kulturtragerski. Wraz z komunistami-kulturnikamf naleaoby wcign Ukrai-cw bezpartyjnych
, w pierwszej kolejnoci takich jak Houbo-wicz8 i M. Michnowski9, ktrzy wedug petluro
wskiej gazety pogodzili si z Sowietami.
Takie towarzystwo szeroko rozpowszechniajc podan przez nas literatur, przystosowujc si
do legalnych warunkw dziaania, czy te po prostu poprzez ukrai-sk ksik" mogoby sta si
kultury dla wszystkich Ukrai-cw poza granicami.
Nie mam aspiracji na stworzenie programu, prbuj tylko nakreli kierunki, na ktre, z mo
jego punktu widzenia, powinna by skierowana praca partii i rzdu w tej dziedzinie.
Z komunistycznym pozdrowieniem
Kwiring10
[podpis odrczny, nieczytelny]
Orygina, maszynopis w jzyku rosyjskim. CDAHOUJond 1, op. 20, spr. 98, k. 19- 20.
31
1 Rewkom - Komitet Rewolucyjny.
: Stanisaw Baachowicz Bulak (1883-1940). genera, w czasie I wojny wiatowej zorganizo
wa biaoruskie oddziay wojskowe. Po rewolucji przeszed na stron polsk,, bra udzia w woj
e 1920 r. z Sowietami. W 1939 r. uczestniczy w obronie Warszawy.
3 Lucjan eligowski (1865-1947), genera broni Wojska Polskiego. Jako oficer armii
rosyjskiej po rewolucji 1917 r. rozpocz organizowanie polskich oddziaw wojskowych w
Rosji. W 1920 r. na czele Dywizji Litewsko-Biaoruskiej zaj Wilno i utworzy tzw. Litw r
odkow przyczon nastpnie do Polski. W czasie II wojny wiatowej dziaa we Francji i Wielk
j Brytanii. Zmar w Londynie.
4 Symon Petlura (1879-1926), ukrai-ski dziaacz polityczny. W 1917 r. zosta przewodn
iczcym Gwnego Ukrai-skiego Komitetu Wojskowego i wszed do Centralnej Rady. Po obaleniu
hetmana Skoropadskiego w 1918 r. zosta przewodniczcym Dyrektoriatu i gwnodowodzcym u
krai-skiej armii. Po nieudanej interwencji polsko-ukrai-skiej w 1920 r. uda si na emig
racj, najpierw do Polski, a nastpnie do Francji, gdzie zgin z rk zamachowca.
5 Mowa o zajciu Wilna i regionu wile-skiego oraz proklamowaniu tam Litwy rodkowej.
6 URL - Ukrai-ska Republika Ludowa.
7 Prawdopodobnie chodzi tu o tzw. nacjonalkomunistw z Ukrai-skiej Partii Kumunistyc
znej (UKP).
8 Wsewood Holubowicz (1890- ?), dziaacz Ukrai-skiej Partii Socjalistw-Rewolucjonistw,
w 1917 r. peni funkcje ministerialne w Ukrai-skiej Centralnej Radzie. W rzdzie hetman
a Skoropadskiego by szefem Rady Ministrw. Aresztowany przez bolszewikw zosta amnesti
onowany i przyjty do pracy w przemyle. W latach trzydziestych aresztowany i zesany.
Data mierci jest nieznana.
9 Mykoa Michnowski (1873-1924), ukrai-ski dziaacz polityczny i publicysta. By czonkiem
Ukrai-skiej Centralnej Rady. Po rewolucji pozosta na Ukrainie, gdzie zosta zaareszt
owany przez bolszewikw, po zwolnieniu wyjecha na Kuba-. W 1924 r. powrci do Kijowa i p
openi samobjstwo.
10 Emanuel Jonowicz Kwiring (1888-1937), z pochodzenia Niemiec, radziecki dziaacz
partyjny. W latach 1918-1919 i 1923-1925 by pierwszym sekretarzem KP(b)U, za w lat
ach 1919-1920 peni funkcje gubernialnego sekretarza partii w Katerynosawiu.
9
1920, 6 czerwca, Lww - Artyku prasowy o yciu spoecznoci polskiej w Kijowie po zajciu m
iasta przez sojusznicze wojska polsko-ukrai-skie.
Polskie Instytucye w Kijowie1
Niezwocznie prawie po wyjciu bolszewikw z Kijowa wznowiy te sw dziaalno instytucyje p
czne polskie i organizacye; rozpocz prac Polski Komitet Wykonawczy na Ukrainie"2, ob
ejmujcy jak i dawniej stanowisko kierownicze w yciu polskim w Kijowie.
W dniu 18 maja odbyo si zgromadzenie czonkw Polskiego Zrzeszenia Demokratycznego3 na
Ukrainie i zaproszonych goci. Zebrani uchwalili, e Zrzeszenie Demo-
32
kratyczne ma wznowi sw dziaalno. W dniu 16 maja w niedziel o godz. 4 po poudniu odbyo
zebranie Zrzeszenia w celu dokonania zmian w ustawie, omwienie kierunku najbliszej
dziaalnoci. Uruchomiony te zosta klub polski Ogniwo" w nowym lokalu przy ul. Nestoro
wskiej 19. Polskie Tow. Gimnastyczne Sok" podao zawiadomienie, i niebawem otworzy swo
je podwoje dla czonkw i goci. Polski Czerwony Krzy rozpocz przed kilku dniami swoj dzia
lno i z dnia na dzie- rozszerza zakres swej dziaalnoci. Od trzech dni funkcjonuje na d
worcu Kijw I" herbaciarnia dla wojskowych. onierze i oficerowie, przejedajcy przez dwor
zec osobowy otrzy-mujtam bezpatnie herbat z chlebem, z zapasw przywiezionych z Warsz
awy, wypieczonych przez piekarnie Polskiego Czerwonego Krzya. Na tej samej stacyi
czynne jest ambulatoryum Czerwonego Krzya dla wojskowych obsugiwane przez lekarzy
dyurnych, od godz. 9 zrana do godz. 6 wieczorem, kady z pacyentw otrzymuje od razu
potrzebne lekarstwo. W celu niesienia ludnoci pomocy sanitarnej organizuje si bez
patne ambulatoryum Polskiego Czerwonego Krzya przy ul. Puszki-skiej nr 22/A. Za najp
ilniejsz w tej dziedzinie spraw Polski Czerwony Krzy uwaa uatwienie ludnoci otrzymanie
lekarstw za recepty lekarskie. W tym celu niezwocznie przystpuje Polski Czerwony
Krzy do przejcia nieczynnej obecnie Apteki Polskiej przy ul. Fundu-klejowskiej nr
10. Po zaopatrzeniu w znaczne iloci medykamentw, apteka ta bdzie bezpatnie obsugiwa ca
otrzebujc ludno polsk. We wszystkich tych czynnociach Polski Czerwony Krzy dziaa w kon
kcie i porozumieniu z ameryka-skim Czerwonym Krzyem, ktry znakomicie dopomaga caej te
j akcyi i zasila zarazem ze swoich skadw.
Do pracy przystpio te i Kijowskie Tow. Dobroczynnoci. Wznowi sw dziaalno Teatr Polsk
y sezon letni rozpocz komedy A. Fredry Damy i Huzary" wyreyserowany przez p. Wrzeniows
k. Ma sal Teatru Polskiego" przy ul. Prore-znej szczelnie zapenili przedstawiciele woj
ska polskiego. Byo przeto rojno i gwarno i nastrj panowa dziarski. Zato publiczno kij
owska nic dopisaa. Jak stwierdza Dziennik Kijowski" co do funkeyonowania szk, to tyl
e tylko si dowiadujemy, e egzaminy wstpne do wszystkich klas w szkoach mskiej i e-skiej
filologicznych Tow. Popierania Szkoy redniej przy Bylskim 10, odbywa si miay od 25 do
29 maja.
Druk w jzyku polskim.
Gazeta Lwowska " 1920, 6 czerwca, nr 110, s. 3.
1 Artyku pochodzi z okresu, gdy po zwyciskim zajciu Kijowa przez wojska polskie i
ukrai-skie urzdowa tam rzd URL i Ataman Gwny Symon Petlura.
2 Zob. dok. 1, przypis nr 5.
' Chodzi o Polsk Central Demokratyczn- zob. dok. 6, przypis nr 2.
33
10
1921, 6 kwietnia, Charkw - Fragmenty art. z Gosu Krakowskiego"przeoone na jzyk rosyjsk
i i opublikowane w Biuletynie Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych USRR.
Gos Krakowski" z 6 kwietnia pisze, e bolszewicy prowadzc bandyck agitacj wrd wzitych
ewoli Polakw w rzeczywistoci zerwali rysk umow1. Pomagaj im w tej robocie polscy komu
nici, co na to polski rzd. Bolszewicy zupenie nie wywizuj si z przyjtych na siebie zobo
wiza- wypywajcych z umowy ryskiej i dalej prowadz dziaalno agitacyjn starajc si wywo
rozruchy na tle klasowej nienawici. Komunici staraj si przede wszystkim oczernia Pol
sk w oczach onierzy wracajcych z niewoli do ojczyzny, w tym celu wykorzystuj cay swj ap
arat propagandowy. Kampani t prowadz obecnie polskie centralne komitety2 komunistyc
znej partii majce swe sztaby gwne w Kijowie i Charkowie. W Charkowie ukazuje si ich
gazeta Na Barykadach" przeznaczona dla onierzy przebywajcych w niewoli". [...]
Nawet najmniejszy artyku prasowy przepeniony jest jadem. W artykule Koszty utrzyma
nia (Na Barykadach" z 6 kwietnia 1921 .), mwi si, e Kady pracujcy, kady chop wzity
li lub uciekinier zahartowany w ogniu walki rewolucyjnej z wacicielami ziemskimi i
buruazj, przeniknity duchem wolnoci i rwnoci, nie tylko moe, lecz i powinien wrci do
zyzny, aby tam zapali ogie- walki o polityczne wyzwolenie mas pracujcych w Polsce".
Ta kamliwa robota agitatorw politycznych nie moe liczy na wpywy wrd wzitych do niewol
lakw, ktrzy z bliska mieli okazj przyjrze si sowieckiemu rajowi. Oni wiedz co naley my
o bolszewickich podpalaczach. Ci co powrcili, z pogard i wstrtem wspominaj dni spdzon
e w niewoli. Jednake tej agitacji nie mona pozostawi bez odpowiedzi. Rzd polski w op
arciu o ustalenia umowy ryskiej, powinien zoy w Moskwie ostry sprzeciw i zada wstrzyma
nia bandyckiej propagandy". [...]
Druk w jzyku rosyjskim na podstawie Biuletynu Wydziau Prasowego Ludowego Komisaria
tu Spraw Zagranicznych USRR " z 30 kwietnia 1921 r. CDAWOWJond, op. 1, spr. 964, .
233.
1 Traktat ryski z 18 III 1921 r. ko-czcy wojn polsko-radzieck.
2 Chodzi o Polskie Biura przy Komitetach KP(b)U.
34
11
1921, 5 czerwca, Charkw - Omwienie artykuu pt. Polskie jednostki wojskowe w Rosji" z
amieszczonego w gazecie Nard", opublikowane na amach Biuletynu Ludowego Komisariatu
Spraw Zagranicznych USRR".
Nard" 15 czerwca 1921 r.
Wiadomoci Ludowego Komisariatu do Spraw Wojskowych" nr 65 z 15 kwietnia opublikoway
rozkazy dla Druyn Pracowniczych do Prac Spoecznych i Gospodarczych. Zgodnie z pos
iadanymi informacjami Druyny te maj by dyslokowane w nastpujcych miejscach: polskie o
ddziay maj by rozrzucone w maych grupach po caej Prawobrzenej Ukrainie. Dowodz nimi ofi
cerowie komunici, przy czym zachowana jest w nich ostra wojskowa dyscyplina. W ty
ch druynach bolszewicy prowadz intensywn agitacj, wczajc do tej pracy mobilizowanych Po
lakw komunistw. Bolszewicy zwracaj szczegln uwag na tworzenie druyn z wzitych do niewo
Polakw, ktrych wcielili ok. 6 tys. Z ju utworzonych oddziaw bolszewicy formuj jdro prz
yszej Polskiej Armii Czerwonej. W oddziaach tych s prowadzone wojskowe zajcia zgodni
e z duchem regularnej armii. W ostatnim okresie przybyo tam z Polski wielu agitat
orw-instruktorw, ktrych zadaniem jest dalsze tworzenie oddziaw.
Druk w jzyku rosyjskim na amach Biuletynu Wydziau Prasowego Ludowego Komitetu Spraw
Zagranicznych USRR " z 30 kwietnia 1921 r. CDAWOWJond4, op.l, spr. 964, 234.
12
1922, 11 stycznia, Charkw - Wycig z protokou zebrania Sekretariatu KP(b) U o zatwier
dzeniu etatw w Biurze Polskim przy KP(b) U.
Protok nr 2 z zebrania Sekretariatu KP(b)U z dn. 11 stycznia 1922 r.
Pkt 14
WYSUCHANO: O etatach w Biurze Polskim.
35
POSTANOWIONO: Zatwierdzi nastpujce etaty:
Kierownik Sekcji
Zastpca
Sekretarz
Sekretarz
Maszynistka piszca w je_z. polskim
Tumacz - informator
Maszynistka piszca w jz. rosyjskim
Sprztaczka
Redaktor
Sekretarz [redakcji]
Redaktor techniczny
Tumacz
Starszy korektor
Sprzedawca
Kurierzy
Razem
-2
16 osb.
Urzd Penomocnika Biura Polskiego przy Sekretariacie zostaje zniesiony.
[podpis nieczytelny]
Orygina, maszynopis w jzyku rosyjskim. CDAHOUJond 1, opis 7, spr. 20, ark. 5 v.
13
1922, 4 listopada, Charkw - Fragment z protokou zebrania Biura Organizacyjnego KP(b
) U w sprawie prasy polskiej.
Protok nr 60 z zebrania Biura Organizacyjnego KP(b)U odbytego 4 listopada 1922 r.
[...] Pkt 13
Wysuchano: O prasie polskiej (tow. Skarbek). Postanowiono:
36
1. Dorczy tow. Skarbkowi wystpienie z propozycjami do komisji zajmujcej si przydziela
niem funduszy. Poinformowa komisj, aby przy rozpatrywaniu podziau funduszy miaa na w
zgldzie gazet Polbiura - Sierp"1.
2. Zwrci si do Polbiura przy KP(b)U z petycj o rozpatrzenie koniecznoci przysyania na
krain specjalistycznej literatury w celu rozpowszechniania jej wrd ludnoci polskiej.
3. Uwaa za konieczne terminowe przydzielanie rodkw uzupeniajcych dla gazety Sierp", zle
cajc komisji budetowo-finansowej rozpatrzenie podania o przyznanie 5 mld [rubli] d
la czasopism.
4. Poleci tow. Waldenbergowi2 ponowne zwrcenie si do KP(b)U o przyznanie specjalnych
funduszy dla polskiej gazety.
[podpis nieczytelny]
Orygina, maszynopis w jzyku rosyjskim. CDAHOUJond 1, opis 7, spr. 17,'k. 132 v.
' Sierp" - organ KP(b) Ukrainy w jzyku polskim, do 1929 r. wydawany w Kijowie, nastp
nie w Charkowie, przeznaczony gwnie dla ludnoci wiejskiej. W latach 1922 - 1928 wyc
hodzi jako tygodnik, a pniej dwa razy tygodniowo.
2 Nie udao si ustali adnych danych o Waldenbergu. Wystpuje on w 1 tomie Polacy na Ukr
ainie. Zbir dokumentw. Cz. 1: Lata 1917 - 1939, s. 7.3, 74.
14
1923, 28 lutego, Kijw - Nota informacyjna przewodniczcego Biura Polskiego KP(b)U Bo
lesawa Skarbka o koniecznoci zwoania narady gubernialnych i powiatowych Biur Polski
ch.
DOKADNA NOTATKA W KP(b)U
Uznajc za konieczne w chwili obecnej wyjanienie stanu pracy wrd ludnoci polskiej na U
krainie, a take udzielenie instrukcji dla dalszej pracy przewodniczcym gub[ernialn
ych] i powiatowych] Polbiur1 istniejcych przy agitpropach2 gub[ernial-nych] i uko
mach3 KPU4 i KZMU5, prosz o wyznaczenie temiinu narady midzy 5 a 10 marca br. oraz
o wydzielenie kosztw dla 16 osb.
Proponujemy nastpujcy porzdek dnia:
1. Sprawozdanie Polbiura .
37
2. Sprawozdania z terenu.
3. Stanowisko Polski dotyczce sytuacji midzynarodowej.
4. Praca kulturalno-owiatowa.
5. O pracy na wsi.
6. Propaganda antyreligijna.
7. Prasa.
8. Sprawy biece.
28 lutego 1923 r. Prz
ewodniczcy
Polbiura KP(b)U
Skarbek [podpis odrczny]
Orygina, maszynopis w jzyku rosyjskim CDAHOU.fond 1, opis 7, spr. 36, ark. 27.
1 Polbiuro (Polskie Biuro), geneza Biur Polskich siga marca 1919 ., kiedy to na po
dstawie decyzji VIII Zjazdu RKP(b) powoano polskie sekcje narodowociowe. Biura Pol
skie prowadziy gwn dziaalno na radzieckiej Biaorusi i Ukrainie. W 1921 r. na Ukrainie
iaao 6 gubemialnych Biur Polskich (gub.: woy-ska, podolska, kijowska, odeska, charkow
ska, jekalerynosawska) oraz 16 biur rejonowych. Na Ukrainie sekretarzami Biura Po
lskiego KP(b)U byli: B. Skarbek (1921 - 1922), S. azowert (1923 - 1930). Wszystkie
Biura Polskie w Zwizku Radzieckim podlegay Centralnemu Biura Polskiemu RKP(b) w Mo
skwie.
: Agitpropy - wydziay propagandy.
3 Ukomy - ( ) komitety powiatowe.
4 KPU - Komunistyczna Partia (bolszewikw) Ukrainy.
5 KZMU - Komunistyczny Zwizek Modziey Ukrainy.
15
1924, 3 grudnia, Czerniachowsk- Pismo Rejonowego Komitetu Wykonawczego do Okrgowe
go Komitetu Wykonawczego w ytomierzu w sprawie organizacji polskich Rad Wiejskich
.
REJONOWY KOMITET WYKONAWCZY W CZERNIACHOWSKU
Do
ytomierskiego Okrgowego Komitetu Wykonawczego
38
Zgodnie z poleceniem nr 639/t. w sprawie utworzenia narodowociowych polskich rad
wiejskich, Komitet Rejonowy infonnuje, e w rejonie czerniachowskim dziaaj dwie rady
wiejskie, w ktrych wikszo stanowi ludno polska i katolicka. Sto rady: starowalarska i
dubowiecka.
Co si tyczy tej ostatniej, to we wsiach, na ktrych terenie dziaa rada, ludno to katol
icy-Ukrai-cy, ktrzy w yciu codziennym uywaj wycznie jzyka ukrai-skiego, nie ma wic pot
tworzenia tam rady wiejskiej dla polskiej grupy narodowoci. Odnonie rady starowala
rskiej, to wsie jej podlegajce zamieszkae s prawie wycznie przez ludno polsk (oprcz w
ojsiejewka), przy tym znaczna ilo tej ludnoci uywa polskiego jzyka, dlatego te Komitet
Rejonowy uwaa za celowe przeksztacenie starowalarskiej rady wiejskiej na polsk nar
odowociow rad wiejsk. Poniewaw chwili obecnej w jej skadzie jest wie Mojsiejewka, ktra
est zamieszkaa wycznie przez Rosjan (starowiercw), to t wie naleaoby wydzieli i przy
iedniej iljanowskiej rady wiejskiej, oddalonej od Mojsiejewki nie wicej ni dwie wi
orsty.
[Podpis odrczny, nieczytelny]
Kopia potwierdzona, maszynopis w jzyku ukrai-skim. CDAHOUj: 413, op. 2, spr. 1, k.
352.
16
1924, 31 grudnia, ytomierz - Sprawozdanie dla woy-skiego Gubernialnego Komitetu Wyko
nawczego z obserwacji miejscowoci zamieszkaych przez Polakw w rejonach korosty-skim i
szepetowskim w celu zorganizowania polskich Rad Wiejskich.
Do
Gubernalnego Komitetu Wykonawczego
Kopia: dla towarzysza Saulewicza-przedstawiciela mniejszoci narodowych WUCK.
Sprawozdanie z wyjazdu do rejonw: korosty-skiego i szepetowskiego. Zgodnie z zarzdze
niem Gubernialnego Wykonawczego Komitetu z dnia 10
XII 1924 r. nr 1158.
11 XII 1924 r. wyruszyem z ytomierza do Korostenia. Na miejsce przybyem 12 XII 1924
r. Tego samego dnia odwiedziem Okrgowy Komitet Wykonawczy, aby wyjani spraw wsi Bobr
ickaja Bolarka w okrgu baraszewskim.
Z rozmowy z przewodniczcym i sekretarzem komitetu wynikao, i nie byli zorientowani
ani zainteresowani rozporzdzeniami Ministerstwa Narodowoci i nie posiadali prawie a
dnych informacji o Ukrai-cach-katolikach. Znalaz si tylko jeden dokument o tajnym ch
arakterze, ktry zawiera informacje, e we wsi Bobrickaja Bolarka mieszka
39
795 osb, z tego 87,4% to Polacy, jzykiem polskim posuguje si 25%. We wsi istnieje rwn
ie polska szkoa. Wiadomoci te zebrano od nauczycieli, ktrzy (rzecz charakterystyczna
) wyjaniaj pochodzenie mieszka-cw w zalenoci od swojej narodowoci. Nauczyciel jzyka ukr
kiego (nazwiska nie podano) mwi, e mieszka-cy Bobric-kiej-Bolarki s pochodzenia ukrai-sk
iego, tylko polscy ksia ich spolonizowali. Nauczyciele jzyka polskiego twierdz natom
iast, e to wadze carskie zrusyfikoway i zukrainizoway miejscow ludno.
Z informacji tych wynika, e nauczyciele prowadz ze sob walk o to, jaka powinna by szk
oa: polska czy ukrai-ska. Spostrzeenie to potwierdza fakt, e nauczyciele na rejonowej
konferencji w miasteczku Baraszew prbowali odpowiedzie na to pytanie. Warto zazna
czy, e o ile my jestemy zainteresowani odpowiedzi na to pytanie i staramy si wyjani t
esti jak najszybciej i na korzy wadz radzieckich, to nauczyciele nic powinni roztrzsa
tego problemu w czasie konferencji rejonowej, tym bardziej, e po konferencji doszo
do poruszenia polskiego spoecze-stwa wywoanego pogoskami, e polskie szkoy zostan zamkni
e.
Inspektor do spraw narodowoci, towarzysz Barasiuk, popeni bd jeli idzie o powysz kwest
Kiedy zapytaem nauczyciela jzyka polskiego w szkole we wsi Bobrickaja Bolarka, odp
ar, e adnych informacji o mieszka-cach tej miejscowoci nikomu nie udostpnia. Sekretarz K
omitetu Wykonawczego, towarzysz Wajnsztejn, powiedzia, e wiadomoci o tej wsi pochod
z z Rejonowego Komitetu Wykonawczego-
Umwiem si z sekretarzem biura politycznego, aby poinformowa o zaistniaej sytuacji Okrg
owy Komitet Partyjny i 13 XII 1924 r. wyjechaem do Baraszewa. W Baraszewskim Komi
tecie Wykonawczym nie uzyskaem innych informacji oprcz tych pochodzcych z powszechn
ego spisu ludnoci z 1922 roku.
14 XII przyjechaem do wsi Bobrickaja Bolarka. Jest tam szkoa, w ktrej wykada si wjzyku
polskim, dzieci rwnie mwi po polsku. Kocioa nie ma. Dwa lata temu mieszka-cy sami zacz
budowa kaplic, ale w wyniku rnicy pogldw pracy nie uko-czyli. Teraz twierdz, e tak ju
stanie, poniewa nikt nie chce sfinansowa zako-czenia tego przedsiwzicia.
Nie ma tu ani wsplnot religijnych, ani zalegalizowanych sekt, przypuszczalnie nie
istniej take nielegalne. We wsi nie ma nawet izby czytelniczej. Docieraj tu gazety
: Prawda"1, Izwiestia"2, Radianka Woy-"3 oraz polski Sierp". Mieszka-cy czytaj pras in
alnie w domach, czasem zbieraj si w szkole i robi praswk. We wsi dziaa Komitet Niezamon
ych Chopw (KNS)4 i spdzielnia. Podczas rozmw prywatnych z mieszka-cami zadawaem pytanie,
skd oni pochodz. Niestety nikt nie potrafi udzieli dokadnej odpowiedzi. Nikt nic nie
wie na temat swojego pochodzenia, swoich korzeni, ale wszyscy uwaaj si za katolikw.
Nikt nie rozumia tego pytania, jaka jest rnica midzy religi i narodowoci. Nie zastanaw
iajc si odpowiadaj, e katolicy to Polacy, a prawosawni - Ukrai-cy. Po wyjanieniu rnic
religi a narodowoci wszyscy podawali si za Polakw, poniewa ojciec i dziad byli Polaka
mi. Nie potrafili jednak nadal udzieli odpowiedzi na pytanie, skd przybyli ich prz
odkowie. Nie pamitamy" - odpowiadali.
15 XII zwoano zebranie, na ktrym wygoszono referat o polityce narodowej wadzy radzie
ckiej. Zapytano te uczestnikw, jak zapatruj si na powoanie polskiej Rady Wiejskiej w
ich wsi. W czasie dyskusji chwalono polityk wadz radzieckich. Jeden z
40
mieszka-cw wyrazi nadziej, e przyjechalimy zorganizowa polsk Rad Wiejsk, gdy przeczy
cie, e zostaa zatwierdzona przez Gubemialny Komitet Wykonawczy. Pniej odbyo si gosowani
e, w ktrym wszyscy jednomylnie opowiedzieli si za powstaniem polskiej Rady Wiejskie
j. Wszystkie zebrania przeprowadzono w jzyku polskim.
Ostatnie pytanie - pytanie dotyczce podatkw we wsi. Chopi stwierdzili, e spacaj ju osta
tni rat. Mwili: Ju niedugo bdziemy mieli spokj a do nastpnego roku." Zauwayli jedno
podatek wiejski naliczono im nieprawidowo, gdy ssiednia wie ma lepsz ziemi i paci wg ka
tegorii szstej, oni za - wg sidmej. Nie s jednak rozgoryczeni i nie narzekaj.
16 XII wyjechaem do Zielenicy, poniewa tam powsta spr dotyczcy ziele-skiej i starokorol
e-skiej Rady Wiejskiej. Starokorole-ska Rada Wiejska od pocztku bya polsk rad, natomiast
ziele-ska nie. Okazao si, e w Starokorole-sku mieszka 30% Polakw, reszt stanowi Niemcy
Ukrai-cy oraz kilku Rosjan. Z tego powodu postanowiono nie organizowa [nowej] rady
wiejskiej, ale w Zielenicy naleao wyjani problem.
Zieleniecka Rada Wiejska obejmuje 11 punktw ludnociowych, z ktrych 3 nale do rady, po
zostaje jeszcze 8, gdzie 90-95%> stanowi Polacy. W Zielenicy wszyscy znaj swoje po
chodzenie i rozmawiaj ze sob w jzyku polskim bez adnych obaw. Okolica ma bardziej pr
oletariacki ni rolniczy charakter, gdy wczeniej dziaay na tym terenie fabryki i przed
sibiorstwa, ktre zostay zniszczone w czasie wojny. Ziemi przejto od wacicieli ziemskich
i wacicieli fabryk. W Zielenicy nie ma kuakw, wszyscy s raczej biedni. Na zebraniach
mieszka-cy skwapliwie opowiedzieli si za zorganizowaniem polskiej rady. Nie ma w Z
ielenicy ani kocioa, ani wsplnot religijnych, s natomiast dwie szkoy- obie polskie. D
ziaa spdzielnia KNS, rozpoczto organizacj izby czytelniczej. Nie istniej adne miarodajn
e, oficjalne dane statystyczne, ale obserwacje wykazuj, e w Zielenicy powinna pows
ta polska rada wiejska.
17 XII wyjechaem z rejonu koroste-skiego i udaem si do Szepctwki. Szepetow-ski Okrgowy
Komitet Partyjny wsplnie z Okrgowym Komitetem Wykonawczym postanowi powoa specjaln kom
isj do zbadania wszystkich dziaajcych rad polskich i wyznaczy skad komisji: kierownik
biura politycznego, przewodniczcy Okrgowego Komitetu Partyjnego, przedstawiciel K
omitetu Wykonawczego, przedstawiciel Rejonowego Komitetu Wykonawczego. W zwizku z
moim przyjazdem porozumiano si z Okrgowym Komitetem Partyjnym i wyznaczono mnie n
a czonka komisji zamiast przedstawiciela Okrgowego Komitetu Wykonawczego.
Tego samego dnia wyjechaem do Sawuty. 19 XII razem z przedstawicielem Rejonowego K
omitetu Wykonawczego pojechaem do sieleckiej Rady Wiejskiej. Wie Sie-lec liczy 533
mieszka-cw, w tym 12 Ukrai-cw, reszta to Polacy. Dziaa tu szkoa, ale nic ma kocioa i le
lnych wsplnot religijnych. Zaczto ju organizowa izby czytelnicze.
Zebranie przebiegao ywioowo i wywoao wielkie zainteresowanie. Warto podkreli, e mieszk
wsi Sielcc znaleli si w sytuacji bez wyjcia, gdy na 100 rodzin przypada tylko 80 dz
iesicin ziemi5; na osob wypada 1,25 dziesiciny. 200 dziesicin ziemi w wyniku nieporo
zumienia przeszo do funduszu lenego. Bya to jedyna moliwo rozwizania trudnej sytuacji m
ieszka-cw tej wsi. Powiadomiem o tym towarzysza X, ktry uzgodni z Komitetem Wykonawczy
m wszczcie dochodzenia w
41
tej sprawie. Z ca moc podkrelam, e tego rodzaju problemy odcigaj rolnikw od umacniania
dzy radzieckiej na wsi.
20 XII wyjechaem do Punego. Do Kom[itetu] Wyk[onawczego] w Punym dotara wiadomo, i w
rejonie yje 1 Polaki 5.130 Ukrai-cw-katolikw. W zwizku z tym zwrcilimy si do przewodnic
go Rejonowego Kom[itetu] Wyk[onawczego] o wyjanienie, na jakiej podstawie zostay u
stalone takie dane. Przewodniczcy znalaz si w nieprzyjemnej sytuacji, ale w ko-cu wyj
ani, e jeeli ci ludzie mieszkaj na terenie Ukrainy, to s uwaani za Ukrai-cw-katolikw.
ednak sam wyzna, e gdy przebywa w okolicznych miejscowociach, sysza, jak katolicy rozm
awiaj w jzyku polskim.
21 i 22 XII zbadaem sytuacj w Hoteniu, Starym i Nowym Hucisku. Szkoy w tych wioskac
h prowadzone s w jzyku polskim. Nie ma tam kocioa ani wsplnot religijnych. Dziaa natom
iast spdzielnia i KNS.
23 XII powrciem do ytomierza.
. '
Uwaga I: Bardziej szczegowe informacje o regionie szepetowskim zostan przesane po zb
adaniu wszystkich rad wiejskich.
Uwaga II: We wszystkich wsiach informowano ludno o polityce narodowej wadz radzieck
ich i wyznaczano narodowe rady wiejskie. Odnotowano protesty przeciwko kontrrewo
lucyjnej dziaalnoci ksiy na terytorium ZSRR.
Wnioski oglne:
1. Komisja do zbadania dziaajcych polskich rad wiejskich uwaa za stosowne ut
worzy polskie rady we wszystkich wskazanych miejscowociach.
2. Naley koniecznie zaznaczy, e nikt z pracownikw rejonowych nie umie odpowie
dzie na pytania o pracy w sprawach mniejszoci narodowych. W zwizku z tym nie mona pr
awidowo oceni zaistniaej sytuacji ani ze wzgldu na pogldy polityczne, ani zgodnie z n
arodowociowym punktem widzenia, tym bardziej, e np. sami mieszka-cy myl religi z narod
owoci.
31 XIII 924 r.
Maj6
[podpis odrczny]
Orygina w jzyku rosyjskim. CDAWOW,fond413,op. 2, spr. 1 k. 400-401 v.
1 Prawda" - dziennik ukazujcy si w latach 1912-1917 w Petersburgu, od 1917 ukazywa
si w Moskwie; organ centralny KPZR.
2 Izwiestia" - dziennik zaoony w 1917 r. w Piotrogrodzie, wydawany przez Prezydium
Rady Najwyszej ZSRR w Moskwie; oficjalny organ wadzy radzieckiej.
1 Radianka Woy-" (Woy- Radziecki") - czasopismo wydawane w latach 1931-1935 w ytomierzu.
42
4 KNS - Komitet Niezamonych Chopw (Komniezam).
5 Dziesicina - dawna jednostka powierzchni gruntw rozpowszechniona w Rosji, 1 dzie
sicina to w przyblieniu 1,09 ha.
6 Stanisaw Maj (1893-?), urodzony w Polsce, mia niepene wysze wyksztacenie, by sekreta
rzem Komitetu Komsomou w rejonie czerniachowskim, czonek KP(b)U. W momencie areszt
owania przez NKWD w lipcu 1935 r. by sekretarzem komitetu partyjnego Polskiego In
stytutu Pedagogicznego w Kijowie. Oskarony o dziaalno w POW na Woyniu, w 1936 r. zost
a skazany na kar mierci przez Trybuna Wojskowy Kijowskiego Okrgu Wojskowego, ktr nastp
e Wojskowe Kolegium Sdu Najwyszego ZSRR zamienio mu na dziesi lat agrw.
17
1925, 15 marca, Kamieniec Podolski - Informacja o licie otwartym wikariusza gener
alnego rzymskokatolickiej diecezji tyraspolskiej ks. Jzefa Kruszy-skiego'.
Jeszcze jeden list: List pasterski odeskiego praata - ks. Kruszy-skiego
Praat Kruszy-ski ogosi w Odessie list pasterski adresowany do wszystkich ksiy katolicki
ch na Ukrainie. Kruszy-ski nawouje ich do powstrzymania agitacji przeciwko wadzom ra
dzieckich i zerwania wszelkich kontaktw z buruazyjnPolsk.
Konsulaty oraz inne zagraniczne organizacje (polskie) - pisze dalej Kruszy-ski -na
rzucaj katolickim duchownym rne zadania, nie majce nic wsplnego z religi-m.in.: agitac
j, szpiegostwo itp. Duchowni powinni zdecydowanie odmawia takiej wsppracy, poniewa wy
wouje ona zasuon kar ze strony wadz radzieckich.
W ko-cu Kruszy-ski da, aby ksia informowali go skd, na jakie cele i ile pienidzy otrzymy
li. W zalenoci od otrzymanych odpowiedzi, a take kierujc si prawem USRR, bdzie on udzi
ela zezwole- na wykorzystywanie tych pienidzy.
Kruszy-ski ma tutaj na myli pienidze otrzymywane przez ksiy od konsulw i agentw buruazy
ej Polski oraz daje do zrozumienia, e nie zezwoli na wykorzystywanie tych pienidzy
.
Druk w jzyku ukrai-skim.
Gazeta Czerwona Granica " 15 marca 1925 , nr 91.
1 Jzef Kruszy-ski (1865-1940), ks. katolicki pracujcy w niemieckich koloniach na Ukr
ainie, w 1926 r. mianowany wikariuszem generalnym administratora apostolskiego p
oudniowej czci diecezji tyraspolskiej. W 1933 r. zosta uwiziony i od 1935 r. zesany na
Sybir, gdzie zmar. W 1925 r. zosta zmuszony do opublikowania listu popierajcego ks
. Fedukowicza (zob. dok. 26 oraz przypis 6 tego dokumentu).
43
18
1925, 22 marca, Kamieniec Podolski - List otwarty dziekana proskurowskiego As. K
. Nanowskiego do nuncjusza apostolskiego w Warszawie.
Do
Jego Eminencji Nuncjusza Apostolskiego w Warszawie
W konstytucji Zwizku Republik Radzieckich nie ma adnego artykuu, ktry nie dawaby ksiom
katolickim prawa do wykonywania zada- wypywajcych z ich obowizkw kapa-skich. Dziki tej w
konstytucji ludno katolicka, ktrej jestemy pasterzami, otrzymaa po raz pierwszy, raz
em ze wszystkimi mniejszociami narodowymi zamieszkujcymi terytorium byego imperium
rosyjskiego, wszelkie prawa polityczne i poczua si wolna i gospodarczo niezalena.
Mogoby si wydawa, e taki stan rzeczy powinien nam duchownym uatwia prac i zapewni ksi
orowe stosunki z wadz radzieck. Jednake, po czci z winy wadz polskich, stosunki te pozo
staj nadal nienormalne. Wadza radziecka, nie bez podstaw, nie wierzy nam - ksiom, ma
jc wtpliwoci co do naszej lojalnoci politycznej.
Istotnych podstaw dla braku zaufania niestety jest wiele, zarwno w przeszoci, jak i
w smutnej wspczesnoci.
Przyczyn, psujcw duym stopniu nasze stosunki z wadzradzieckjest nienormalny stan diecez
ji kamienieckiej, podlegajcej biskupowi mieszkajcemu w Polsce, a ktr kieruje adminis
trator mianowany przez tego wanie biskupa. Diecezja musi utrzymywa kontakt z biskup
em, jednak niestety odbywa si to drog nielegaln. Wiadomo ile przykrych konsekwencji
zazna administrator naszej parafii, ktry w 1921 r. przekroczy nielegalnie granic. W
iadomo, e cay szereg osb, ktre pomagaj w takich nielegalnych przedsiwziciach padaj ofi
w przypadku nieudanego przejcia.
Jednak najwikszym nieszczciem, spadajcym na nas na Ukrainie Radzieckiej jest szpiego
stwo.
Polska ofensywa w wiadomym celu kieruje swoich agentw do ksiy na Ukrainie. Taki fak
t jest mi znany. Ju samo spotkanie ze szpiegiem przynosi tragiczne konsekwencje,
a c dopiero mona powiedzie o losie ksidza, ktrego zwizki z ofensyw zostay potwierdzon
utejsza opinia publiczna jest nadzwyczaj wzburzona takimi sprawami. Prasa ostrze
ga, e koci katolicki na Ukrainie Radzieckiej jest siedliskiem zdrady i szpiegostwa.
Napicie jest a nadto due, aby nie poczyni odpowiednich krokw. Sposb na to jest tylko j
eden: mianowanie biskupa dla osieroconej diecezji. Moment, w ktrym diecezj zacznie
kierowa biskup stanie si pocztkiem normalnych stosunkw z wadz radzieck, usunie gst a
fer braku zaufania i by moe wpynie na popraw losu skompromitowanych ksiy.
Ks.Nanowski1
44
Druk w jzyku ukrai-skim. Czerwona Granica ", 22 marca 1925, nr 93.
1 Kazimierz Nanowski (1872-1936), ks. katolicki. Uko-czy seminarium duchowne w ytomi
erzu. Po kolejnym aresztowaniu w 1927 r. i zwolnieniu, uciek do Polski w 1929 r.
1925, 3 kwietnia, Skwira - Skarga proboszcza ks. Franciszka Bujalskiego z powodu
konfiskaty jego majtku.
Do polskiego przedstawiciela Mniejszoci Narodowych przy Komisariacie Spraw Wewntrz
nych w Charkowie
Zwracam si do towarzysza przedstawiciela polskiego z prob i jednoczenie ze skarg.
Dwa tygodnie temu przewodniczcy miejscowego rejonowego Komitetu Pomocy Wzajemnej
(KWP) wraz z dwoma czonkami spisa w moim mieszkaniu, wynajtym od Komchozu1,1 sierpn
ia 1922 r. rzeczy domowe, a mianowicie: 1) dwie szafy (biblioteczn i z lustrem),
2) przenon etaerk na ksiki, 3) trzy stare krzesa, 4) lustro-tremo, 5) parawan, 6) sof,
) cztery taborety i 8) maszyn do pisania.
Na zadane im pytanie - czym si kieruj? nie otrzymaem odpowiedzi. Wychodzc, przedstaw
iciel KWP stwierdzi, e zgodnie z rozporzdzeniem rzeczy nabyte w czasie rewolucji st
anowi wasno pa-stwa i powinny zosta odebrane ludziom niepracujcym.
Faktem jest, e wymienione rzeczy kupiem w 1922 r. od ludzi, ktrzy wyjechali do Pols
ki za pozwoleniem wadz radzieckich, a to znaczy - legalnie. Ludzie ci byli urzdnik
ami i na pewno mieli prawo do dowolnego dysponowania swoimi rzeczami.
Jest mi wiadome, e 59 Kodeksu ZSRR mwi o tym, e rzeczy od 24 sierpnia stanowi wasno o
wateli i nie mona ich rekwirowa, nawet jeeli zostay one zracjonalizowane. Jeeli nie z
ostay one zabrane do 24 sierpnia 1922 ., to przechodz na wasno ich posiadacza.
Dzisiaj dowiedziaem si, e sprawa moich rzeczy znajduje si w Sdzie Ludowym. Co mam dal
ej robi? Prosz o rad.
Chocia ja, bdc ksidzem wyznania rzymskokatolickiego jestem elementem niepracujcym", je
dnak jako obywatel ZSRR mam prawo do obrony.
Z tego te powodu zwracam si z prob o obron do polskiego przedstawiciela Mniejszoci Nar
odowych.
45
Miasto Skwira, gubernia kijowska. Proboszcz miejscowego kocioa Ksidz Franciszek Buj
alski2 3 kwietnia 1925 r.
P.S. Maszyn (firmy Orze") kupiem jeszcze w 1913 lub 1914 r. Miasto Skwira guberni ki
jowskiej ul. Kocielna nr 2
Kopia, maszynopis w jzyku rosyjskim (przekad z jzyka polskiego). CDAHOU.fond 413, o
p. 1, spr. 41, k. 92 -92v.
1 Komchoz ( ), z ros. przedsibiorstwo gospodarki komunalnej.
2 Franciszek Bujalski (1891 - po 1958), po uko-czeniu ytomierskiego seminarium duch
ownego w 1915 r. otrzyma wiecenia kapa-skie. W 1921 r. zosta mianowany administratorem
parafii w Skwirze, gdzie w 1927 r. zosta aresztowany i oskarony o szpiegostwo na
rzecz Polski, w 1928 r. skazany na 10 lat robt przymusowych w agrach na Solwkach. D
ziki wymianie winiw w 1932 r. powrci do Polski.
20
1925, 29 czerwca, Nowosielica Wielka - Fragment protokou zebrania, na ktrym mieszk
a-cy wsi nie zgadzaj si na utworzenie polskiej rady wiejskiej.
Protok
walnego zebrania obywateli narodowoci
polskiej rejonu poo-skiego z dnia 29. 06. 1925 r.
[-]
Omawiano: Spraw utworzenia odrbnej polskiej Rady Wiejskiej we wsi Nowosielica Wiel
ka.
Referat: tow. Fyluka.
Uchwalono:
Po wysuchaniu referatu tow. Fyluka na temat wydzielenia osobnej narodowociowej rad
y wiejskiej ludnoci polskiej, obywatele narodowoci polskiej konstatuj: Wyraamy szczer
e podzikowania dla wadzy radzieckiej za jej stosunek do mniejszoci narodowych, ale
jako mieszka-cy wsi Nowosielce Wielkie stanowimyjedn rodzin z Ukrai-cami, z ktrymi w cig
u stuleci zylimy si i nie ma midzy nami adnej rnicy ani w wygldzie gospodarstw, ani w
gldzie zewntrznym, a odwrotnie, w jednej rodzinie przy obustronnej zgodzie lej jest
rozwizywa rne sprawy gospodar-
46
skie i spoeczne, dlatego postanawiamy przyj nastpujc rezolucj: W adnym razie nie zgad
si na wydzielenie oddzielnej polskiej rady wiejskiej, a zostajemy w jednej wsplne
j ukrai-skiej radzie wiejskiej".
Sekretarz Przewodniczcy zebrani
a
[podpis nieczytelny] [podpis niec
zytelny]
Orygina, dokument w jzyku ukrai-skim. CDAWOWJond413, .', spr. 99, k. 26.
21
j
1925, lipiec, Pohoree -Artyku na temat problemw materialnych miejscowej szkoy.
Z Podola
Nie dbaj o dobro szkoy (w[ie] Pohoree, okr[g] Winnicki)
Nasza szkoa istnieje od roku 1922, lecz dopiero w zeszym roku otrzymaa pi dziesicin zi
emi.
Bardzo to pocztkowo ucieszyo wocian, gdy byli oni niezadowoleni z cigych zborw" na rz
szkoy.
Jeszcze w tym czasie, gdy szkoa nie miaa swej ziemi, wocianie mawiali, e gdyby tak sz
koa miaa ziemi, toby j wsplnemi siami uprawiali i szkoa miaaby swoje wasne rodki.
Lecz oto ziemia jest, ale wocianie ju zapomnieli o tym, co obiecywali i postanowili
pozby si kopotu ze szkoln ziemi - przez oddanie takowej z poowy" poszczeglnym gospoda
om.
Taki sposb wykorzystania ziemi nie wiele da szkole.
Niech wocianie drugich wsi wiedz, jak to nasza gromada nie dba o swoj szko i nauk swych
dzieci.
Skok
Druk w jzyku polskim. Sierp" 1925, nr27, s. 10.
47
22
1925, lipiec, Kamienskoje - Artyku prasowy powicony dziaalnoci antyreligij-nej.
Z Ekaterynosawszczyzny
Owiata i wiadomo zwalcza ciemnot (Kamienskoje, okrg ekaterynoslawski)
Nie tak jeszcze dawno modzie nasza co niedziela pieszya do kocioa, by posucha kazania
iowskiego. Teraz za modzie kad woln chwil stara si spdzi w swoim robotniczym klubi
praca stoi dobrze.
Kko nasze, jak to: polityczne, chralne, dramatyczne i inne pracuj naleycie, chocia daj
e si odczuwa brak odpowiedniej literatury polskiej.
Mamy jednak nadziej, e i ten brak bdzie usunity przez tow. Karasi-skiego.
Najbardziej aktywnemi w pracy s komsomolcy, ktrzy przyjmuj gorcy udzia we wszystkich
dziedzinach roboty.
Skruszy-ska
Druk w jzyku polskim. Sierp'' 1925, nr27, s. 10.
23
1925, 2 padziernika, ytomierz - Sprawozdanie polskiej sekcji oddziau do pracy z mni
ejszociami narodowymi w Woy-skim Okrgowym Komitecie Wykonawczym o nastrojach politycz
nych i wyborczej aktywnoci ludnoci polskiej.
Sprawozdanie o otwarciu i wyborach do polskiej babiczewskiej rady wiejskiej w re
jonie puli-skim oraz o oglnych rezultatach mojego wyjazdu
do rejonw
1 ] 4 wrzenia br., zgodnie z mandatem nr 7224 z 3 wrzenia wyjechaem do rejonu puli-sk
iego, aby otworzy i przeprowadzi wybory do Polskiej Rady Wiejskiej. Po rozmowach z
przedstawicielem puli-skiego komitetu wykonawczego doszedem do wniosku, e aby te wy
bory zostay uznane za prawidowe, naley najpierw przygotowa grunt i nastrj we wsi Babi
czwka, biorc pod uwag fakt, i nie wszystko w tej miejscowoci jest w porzdku. Ludno Bab
zwki jest bardzo zacofana, zarwno
48
pod wzgldem politycznym, jak i kulturalnym. Nie tak dawno temu miay tam miejsce zb
rojne napady, zabjstwa, pobicia i in. [...]
2] Biorc pod uwag wszystkie te okolicznoci, postanowiem zostawi rejonowym organizacjo
m cay tydzie- na zorientowanie si w sytuacji. Dlatego te po raz pierwszy wybory zostay
wyznaczone na 13 wrzenia, jednak tego dnia si nie odbyy, poniewa nie wyczulimy odpow
iedniego momentu, bowiem 14 wrzenia miao miejsce wielkie katolickie wito i odpust w
Nowogrodzie Woy-skim, dokd 50% ludnoci polskiej wyjechao jeszcze w sobot 12. i dlatego
te na wyborach zjawio si zaledwie 45 osb, czyli mniej ni 1/3 wszystkich wyborcw. Przy
takiej iloci zebranych nie moglimy przeprowadzi wyborw i dlatego te przenielimy je na n
iedziel 27 wrzenia, jednoczenie komitet wyborczy spisa protok, w ktrym ogosi, e nast
ory zostan uznane za wane przy zwykej iloci obecnych i jako takie odbd si.
3] Zebranie byo wyznaczone na 27 wrzenia na godzin 10. Mieszka-cy zbierali si przez tr
zy godziny i byo ich zaledwie 150 osb, czyli 68% wyborcw. Uroczyste otwarcie odbyo s
i o godzinie w p do drugiej pod goym niebem; na cianie stodoy zawieszono znak komitetu
wykonawczego i naklejono duy plakat, na ktrym duymi czerwonymi literami napisano w
jzyku polskim: Cakowite rwnouprawnienie mniejszociom narodowym moe da jedynie wadza ra
dziecka. [...] Skad prezydium niniejszego zebrania, jak i kandydatury czonkw nowej
rady wiejskiej zostay wysunite wczeniej na naradzie wiejskiego komitetu wyborczego
i czonkw starej rady.
4] Wie Jzcfwka w scredy-skiej radzie wiejskiej rejonu baranowskiego jest zamieszkaa w
100% przez ludno polsk (970 osb). Jednak w tej miejscowoci istnieje grapa prowadzca w
imieniu ksidza agitacj przeciwko polskiej radzie wiejskiej. [...] Sekretarz rady -
byy sekretarz sdziego pokoju, byy zamony gospodarz, obecnie czonek kierownictwa spoec
znoci chrzecija-skiej, Bolesaw Dermanowski, prowadzi agitacj wrd ludnoci przeciwko pols
ej radzie wiejskiej. Twierdzi on w imieniu wszystkich, e wadza radziecka, jak i ca
rska aresztuje ksiy za to, e spowiadaj dzieci i ucz ich religii, e wadza okrada chopw
przewraca im w gowach radami wiejskimi. [...]
Instruktor Polskiej Sekcji Mniejszoci Narodowych Okrgowego Komitetu Wykonawczego
Cichowicz [podpis odrczny]
Orygina, maszynopis w jzyku rosyjskim. CDAHOU,fond413, op. l.spr. 73, s. 149-150.
49
24
1925, Melitopolszczyzna - Artyku prasowy na temat rozwoju szkolnictwa.
Nasza szkoa powinna dawa modziey podstawow wiedz, umiejtno stwarzania pogldw komuni
h, winna wychowa z nich ludzi owieconych. Winna ona za czas nauki uczyni z nich ucz
estnikw walki o wyzwolenie od wyzyskiwaczy.
(LENIN)
Trzeba lubi szko
Zrozumiae, e sprawa nauczania pocztkowego jest rzecz nieatw. Wiem to po sobie. Dotychc
zas jeszcze nieodpowiednio odnosilimy si do szkoy, nie uwaamy jej za swoj wasn szko.
ba jednake, by kada matka, ktra posya dziecko do szkoy, lubiaa szko, by troszczya si
o, by wierzya szkole.
Ja rwnie kiedy nie wierzyam szkole, nie lubiam jej. Sdziam, e tam psuj dzieci, anie u
h.
Gdy za przekonaam si, posyajc swe dzieci do szkoy, e sprawa przedstawia si wrcz inacz
szkoa uczy gospodarowa, uwiadamia dziecko - inaczej poczam odnosi si do niej. Uwaam,
poprzedni stosunek do szkoy by akurat na rk naszym wrogom - kuactwu i religiantom.
- Wzywam wszystkie kobiety pracujce, by lubiy i troszczyy si one o szko.
Postarajmy si by haso partii o nauczaniu powszechnym byo cakowicie wcielone w ycie.
O. Szpo
Druk w jzyku polskim. Sierp" 1925, nr 73, s. 4.
25
1925, Charkw - Sprawozdanie z pracy komisji NKWD w sprawie tak zwanych Ukrai-cw-kato
likw w okrgach byej guberni podolskiej.
LUDOWY KOMISARIAT SPRAW WEWNTRZNYCH CHARKW
Sprawozdanie
50
W skad Komisji wchodzili przedstawiciele NKWD, CKNS1 i OIK2. Po zapoznaniu si z ma
teriaami w Biurze Politycznym KP(b)U i CKNS Komisja postanowia przeprowadzi wizytacj
okrgu proskurowskiego, kamienieckiego i mohylewskiego, majc na celu okrelenie stopni
a wprowadzenia w ycie konsekwentnej linii w kwestii tzw. Ukrai-cw-katolikw na przykadz
ie konkretnych przedsiwzi i sposobw likwidacji nieporozumie- wypywajcych na tym gruncie.
Komisja formuujc wnioski dotyczce kadego z okrgw uzgadniaa je z okrgowymi organami pa
yjnymi i miejscowych rad.
Ujawniony przez Komisj stan w tej kwestii przedstawia si nastpujco:
OKRG PROSKUROWSKI
Rozmiar problemu dotyczcego Ukrai-cw-katolikw dotyczy nastpujcej liczby ludnoci: wg dany
ch oficjalnych (spis rejonowy z 1924 r.) liczba Polakw w okrgu wynosi 18833 osoby,
jednak wg bada- przeprowadzonych przez Partyjne Biuro Polityczne i Biuro Mniejszoc
i Narodowych przy OIK jest ich 32000, przy czym ostatnia cyfra wg tych danych do
tyczy wycznie Polakw, podczas gdy liczba wszystkich katolikw wynosi ponad 100 tys. S
zczeglnie due rnice danych powstaj przy porwnaniu spisw rejonowych w stosunku do konkre
tnych miejscowoci i wskazuj na ignorowanie liczby Polakw, take w wsiach cakowicie pol
skich (mazurskich).
W wyniku tego polskie szkoy i rady dziaaj tam, gdzie wedug oficjalnych danych Polakw
nie ma (proskurowski, felszty-ski i inne rejony). Liczba ludnoci polskiej w rejonac
h zmienia si w czasie, przy czym w znanych nam czciach rejonw liczba ta wzrasta. Np.
starosieniawski RIK3 w 1924 r. wykaza 20 Polakw i 2006 Ukrai-cw-katolikw; w 1925 r. -
2325 Polakw, felszty-ski RIK natomiast odpowiednio 17 i 5893. Kryterium okrelenia n
arodowoci w rejonach jest bardzo rny: jarmoliniecki RIK za Polakw uwaa jedynie osoby
urodzone w Polsce, bachmotowiecki RIK - nie mwicych po ukrai-sku, natomiast felszty-sk
i RIK - odwrotnie do poprzednich, za cechy okrelajce uwaa obokjzyka take samowiadomo,
znaczajc rne stopnie cech narodowych mieszka-cw wsi katolickich (Oleszyce - wie czysto
polska; Felszty-ska Jurydyka - take polska, jednak znacznie zrnicowana, Kudry-ce - w poo
wie Polacy - chocia ludno w domu mwi po ukrai-sku, jednake kategorycznie domaga si szko
z jzykiem polskim; Klomkowce zamieszkuj Ukrai-cy-katolicy: w domu rozmawiaj po ukrai-sk
u i nie daj polskiej szkoy, zadowalajc si szko ukrai-sk.
Brak prawidowego i jednolitego podejcia do tej kwestii ze strony organw rejonowych
wynika z tego, e wadze okrgowe o przyjciu konsekwentnej polityki w sprawie tzw. Ukra
i-cw-katolikw nie informoway rejonw, a take nie przeprowadzay kontroli biorc pod uwag
brak zrozumienia ze strony organw rejonowych dotyczcych tej czci kwestii narodowej.
Tym niemniej naley przyzna, e w przecigu tego roku, jaskrawych przykadw braku zrozumie
nia tej kwestii w okrgu nie byo. Jak wic realizowano konkretne przedsiwzicia przy rnoro
dnoci kryteriw okrelajcych przynaleno narodow miejscowej ludnoci? Wikszo szk pol
warta kilka lat temu; jest ich obecnie 31, ale zoono du liczb poda- o otwarcie nastpnych
. Organizowanie szkl przeprowadzono zgodnie z potrzebami ludnoci, przy
51
czym nie przeprowadzono wstpnych kontroli dotyczcych rzeczywistej potrzeby organiz
acji tych szk, nawet po przyjciu znanych decyzji w sprawie tak zwanych Ukrai--cw-katol
ikw. W okrgu nie ma take szk ukrai-skich, w ktrych uczono by jzyka polskiego jako osobn
o przedmiotu (bdcego kompromisem w wsiach okrelonych narodowo i wymagajcych otwarcia
szk polskich). Poniewa polskie szkoy organizowano w miejscowociach, z ktrych nadchodz
iy najliczniejsze dania, to dlatego istniejc sie szk polskich naley uzna za prawido
Mniejszoci Narodowych dziaajce przy OIK nie majc moliwoci dalszej rozbudowy sieci szk
powodu stanu budetu okrgowego, nie dopucio si w tej sprawie jakich nieprawidowoci, cho
a take i ono znalazo si w trudnej sytuacji, poniewa nie jest w stanie zatrudnia w miej
scowociach o wahajcym si statusie narodowym, nauczycieli znajcych jzyk polski, ze wzg
ldu na ich brak. Konieczno otwarcia polskich szk w szeregu miejscowociach czysto polsk
ich, powoduje, jak zawiadcza Okrgowe Biuro Mniejszoci Narodowych, e ludno zaczyna czu s
i oszukana w swoich prawach do szkoy narodowej. (Oglne zapotrzebowanie na otwarcie
70 nowych szkNarkomfirf zmniejszy do 18). Wiejskie rady narodowe wszdzie zorganizowa
no prawidowo. Istniejce wtpliwoci, dotyczce narodowoci ludnoci wsi Jachnowce, rejonu wo
czyc-kiego, zostay rozwizane przez specjaln komisj RIK. Naley podkreli, e felszty--ski
samodzielnie podj decyzj o zorganizowaniu polskiej rady wiejskiej we wsi Oleszkowc
e.
Przy zapoznaniu si z sytuacj w poszczeglnych wsiach naley dostrzec nastpujce specyficz
ne problemy. Ludno wsi Oleszkowce uwaa si za Polakw-Mazurw (czyli za chopw"), przyby
Mazowsza. W domach rozmawiaj po polsku; zachowanie swego jzyka polskiego w yciu cod
ziennym tumacz tym, e wie jest wycznie polska i nie przemieszana z ludnoci ukrai-sk.
szkoa istnieje tu zaledwie od dwch, trzech lat, caa dorosa cz ludnoci czyta po polsku,
wikszo z nich take pisze (podziemne nauczanie w okresie carskim). Swj jzyk mwiony uwa
za chopski" w porwnaniu z jzykiem tych wsi, ktre zamieszkuje polska szlachta (wie Ziel
one, rejonu wojtowieckiego i in.). O mieszka-cach rejonu felszty--skiej jurydyki mwi, e
sabo wadaj polszczyzn, poniewa yj wesp z ludnoci ukrai-sk-jednake uwaajich tak
ka-cach Kudryniec mwi, e sto katolicy, ktrzy jzyk polski znajbardzo sabo. Mieszka-cy O
wiec oczekuj zorganizowania polskiej rady wiejskiej. Na pytanie czy od tego zaley
lepsza praca rady wiejskiej (wie odrzucia propozycj zorganizowania KWP uwaajc, i nie m
a tam biednych) odpowiadali, e praca rady wiejskiej zaley od ludzi, ktrzy w niej pr
acuj, jednake uwaaj, e polska rada bdzie blisk mieszka-com i rozbudzi ich aktywno.
W Kudry-cach rejonu felszty-skiego Komisja miaa moliwo zapozna si z twardymi daniami u
wania tam szkoy polskiej, chocia ludno tamtejsza w domach mwi po ukrai-sku. Polska szkoa
dziaa we wsi drugi rok, przy czym w pierwszym roku w szkole uczy ukrai-ski nauczyci
el, ktrego mieszka-cy zmusili, aby uczy ich dzieci w jzyku polskim. W tym roku polska
nauczycielka zwrcia si do RIK wskazujc na problemy z nauczaniem dzieci, poniewa nie
znaj one jzyka polskiego. Przyjazd do wsi przedstawiciela RIK majcego za zadanie zb
ada ten problem, zgromadzi wszystkich dorosych mieszka-cw, ktrzy nawet nie dopuszczali
myli o zamkniciu polskiej szkoy. Rozmowa z aktywistami wiejskimi wyjania co
52
nastpuje: ludno uwaa siebie za Polakw, ktrzy zapomnieli swojego jzyka pod wpywem ucisk
caratu i w efekcie wspycia z Ukrai-cami, a take z powodu mae-stw mieszanych, w wyniku kt
h dzieci przyjmoway wiar prawosawn, a po 1905 roku stali si znowu legalnymi katolikam
i. Obecnie korzystajc z wolnoci, mieszka-cy chc odrodzi jzyk polski, ktry uwaaj za ojc
y, dlatego te potrzebna im jest polska szkoa, w ktrej dzieci bd mogy uczy si po polsku
a od nich doroli. Ci, chocia czytaj po polsku, jednake sabo znaj jzyk polski (przedstaw
iciel rady wiejskiej krpowa si rozmawia z czonkiem Komisji po polsku, twierdzc, e le m
w tym jzyku).
Na pytanie postawione przez Komisj, czy otwarcie polskiej szkoy nie jest spowodowa
ne potrzeb znajomoci jzyka polskiego dla celw religijnych - aktyw wiejski powoywa si na
przykad duchownego unickiego, przebywajcego w Fclsztynie w czasie I wojny wiatowej
, ktrego ludno suchaa z niechci, poniewa uywa jzyka ukrai-skiego - indagowani czon
iejskiej zdecydowanie stwierdzali ch wprowadzenia w swoje ycie jzyka polskiego, przy
czym przedstawiciel rady wiejskiej stwierdzi dosownie: Nie patrzc na to, e ju od wiel
u lat aktywnie pracuj na rzecz wadzy radzieckiej, to jednak swoich dzieci nie pol do
szkoy ukrai-skiej"6. Ciekawe, e aktyw sysza o pracy szeregu polskich rada wiejskich,
jednake organizacja polskiej rady w swej wsi uwaa za przedwczesn dopki dobrze nie nau
cz si mwi po polsku"7. Przedstawiali take przykad obywatela Sobki, ktry po powrocie z A
rmii Czerwonej, zacz nazywa si Sobolewski, tumaczc to w ten sposb, e kiedy wszystkich
olewskich car przemieni w Sobkw. Interesujcy jest take fakt, e takie zdecydowane denie
do nauki jzyka polskiego ma miejsce we wsi Kudry-ce, gdy w ssiedniej, analogicznej w
si Klomkowce takiej tendencji nie ma.
OKRG KAMIENIECKI
Liczebno ludnoci polskiej w okrgu, wg rnych danych jest jeszcze bardziej zrnicowana ni
okrgu proskurowskim:
- wg danych CSU, USRR i NKWD - 6020
- wg danych Okrstamiuro4-25.560
- wg danych Okrbiuro nac/mensz10 -61.110
W przewaajcej czci rejonw szczeglnie wyranie widoczne jest zacieranie si liczby Polak
katolikw; przy czym ta tendencja rozwija si w kierunku znacznego zmniejszenia licz
by Polakw. Jeeli w czci rejonw okrgu proskurowskiego byo widoczne jedynie zmniejszenie
liczby Polakw wrd katolikw, to liczne rejony okrgu kamienieckiego uwaaj, e tutaj Polak
ie ma - std te bierze si ignorowanie znanych przedsiwzi w odniesieniu do polskiej ludn
oci, albo niech do wprowadzenia ich w ycie (rejony doewski, smotrycki). Wlkawiccki RIK
w 1924 r. uwaa, e w rejonie zamieszkuje 3716 Polakw, znajcych swj ojczysty jzyk, a w 19
25 r. wykaza, e w rejonie nie ma adnego Polaka.
Wag problemu Ukrai-cw-katolikw mona zauway na nastpujcym przykadzie jednego tylko rej
kiego:
53
1. Doecki RIK odmwi wyznaczenia Penomocnika do Spraw Polskich na tej podstawie, e w re
jonie nie ma Polakw.
2. Wczeniej doccka Rajkomjaczejka" wprowadzia jako 72 punkt swojej dziaalnoci przeciwdz
iaanie polonizacji ludnoci katolickiej".
3. Doecki RIK sprzeciwia si organizacji polskiej rady we wsi Janczy-ce nie tylko ze wz
gldw formalnych, ale i rzeczowych. Po przeprowadzeniu pisemnego referendum za Pola
kw uzna jedynie tych, ktrzy w domu rozmawiajpo polsku, ukiy za fakt, e take pozostali
eszka-cy uwaaj siebie za Polakw.
W sprawie Okrnacmenu Komisja zapoznaa si z materiaami, z ktrych wynika, e w niektrych
rejonach mieszaj pojcia katolicki" i Polak", a take pojcie przynalenoci pa-stwowej. St
dzenie, e Polacy znajduj si jedynie z tamtej strony granicy" s szczeglnie szkodliwe w
sytuacji Podola, prowadz do jeszcze wikszego utajnienia si ludnoci polskiej i tak ju
mocno przestraszonej. Dostatecznym przykadem tego jest wypadek z nauczycielem Pol
akiem majcy miejsce w ory-skim RIK, gdy przy rejestracji delegatw rejonowego zjazdu
rad, czonek RIK uparcie zapewnia, e nie jest on Polakiem, a katolikiem. Wyjania to p
rzyczyn, dla ktrej ludno polska bardzo nie lubi otwiera si" w sprawie swojej narodowej
przynalenoci, zasaniajc si odpowiedzi: jestemy katolikami". Ta okoliczno szczeglnie
warunki narodowego samookrelenia" ludnoci katolickiej komplikujc zoon kwesti ukrainizu
ych si Polakw, w duej czci starajcych si odrodzi jzyk polski, a take Ukrai-cw wyzna
ckiego. Przypadek chopa-Polaka, czonka WUCIK tow. Horody-skiego, ktrego kupi-ski RIK
tak oto scharakteryzowa: czonek RWK, tow. Horody-ski jest narodowoci ukrai-skiej, wyzn
ania katolickiego i bardzo dobrze wada jzykiem katolickim (polskim)"12. Potwierdza
to, jak bardzo w terenie pomieszane s pojcia narodowe i religijne.
Komisja zlustrowaa dwa rejony: doecki i dunajowiecki. Po zaznajomieniu si z sytuacj w
dwch miejscowociach rejonu doeckiego, Komisja zmuszona bya udowodni RIK, e w tym rejon
ie yj Polacy, ktrych potrzeby zupenie nie byy zaspo-kajane, i e linia RIK bya niewaci
szkodliwa, poniewa ignorowaa obecno Polakw w tym rejonie. We wsi Janczy-ce w rozmowie
z miejscowym aktywem okazao si, e jedynie cz chopskich aktywistw otwarcie uwaa si za
i domaga si polskich szk i rad, pozostali za milcz, wiedzc, e RIK nie uwaa za moliwe
ganizowanie we wsi polskiej rady. Okazao si rwnie, e mimo braku polskiej szkoy we wsi,
dzieci mwiy i pisay po polsku, i to bez wzgldu na to czy ich rodzice rozmawiaj w dom
u po polsku czy ukrai-sku. Nauka dzieci prowadzona bya czsto przez samych rodzicw lub
przez osoby wynajte, wykorzystujc do tego celu elementarze szowinistyczne13. Chopi
byli zdziwieni, e aktualnie s w uyciu polskie elementarze radzieckie i prosili o p
rzysanie chociaby jednego na pokaz. Ludno uwaa siebie za Polakw pochodzcych z drobnej s
zlachty, a korzystanie w yciu codziennym z jzyka ukrai-skiego tumaczy przeladowaniem i
jako rezultat ycia wrd Ukrai-cw. W tej chwili widoczne jest denie do ponownego wprowadz
enia jzyka polskiego, o ile do rewolucji we wsi byy jedynie trzy rodziny (zamone),
ktre zachoway czysto jzyka polskiego, to w tej chwili we wsi jest ju 60 rodzin mwicych
domu po polsku. Polska biedota jeszcze do tego roku spaca polskim kuakom arend za r
ozkuaczon" ziemi, narzucon" im przez wlko-wiecki Rajonares KNS14.
54
Naley podkreli, e nie objcie kontrol ludnoci polskiej w rejonie wyrazio si nie tylko
e nauczanie dzieci odbywa si poza nadzorem radzieckim, i e a do dnia dzisiejszego j
est zachowana narodowo-religijna solidarno polskiej biedoty i kuakw, i e znalaza ona s
we potwierdzenie na konferencji rejonowej bezpartyjnego chopstwa polskiego, na ktr
to jako delegatw wybrano kuakw, ktrzy si na niej rozpanoszyli".
Dunajewiecki rejon jest interesujcy z tego wzgldu, e wg oficjalnych informacji zami
eszkuje go 190 Polakw, podczas gdy dziaa tam 8 polskich szk i maj by zorganizowane trz
y polskie rady wiejskie. Wszystkie szkoy polskie zorganizowano w latach 1922-23,
z inicjatywy samej ludnoci i na jej rachunek, w wyniku czego polskie szkoy dziaaj ta
m, gdzie polskich dzieci jest bardzo mao (Zicle-cza). W zeszym roku oddzia RIK, gdy w
ynika kwestia polonizacji ludnoci ukrai-skiej, postanowi zamkn trzy szkoy polskie, jedna
ke sprzeciwi si temu Okrparkom15. Ludno polska zamieszkujca wsie rejonu dunajeckiego j
est zrnicowana pod wzgldem stopnia korzystania z jzyka ukrai-skiego w yciu codziennym.
Komisja stwierdzia take istnienie wsi w poowie zukrainizowanej i nie przejawiajcej c
hci do odrodzenia wasnego jzyka (Muszkci-ce), dlatego te nie zostaa ona wczona przez or
ny Nacmen16 do sieci punktw ich obsugi. Przedstawiciele polskiej ludnoci ze wsi Rud
a Gornicza-ska, biorcy udzia w rejonowej bezpartyjnej konferencji polskiej, byli bar
dzo niezadowoleni, gdy dowiedzieli si, e w ich wsi nie bdzie powoana polska rada. Po
niewa brak zgody ze strony CATK'7 wynika z braku znacznej wikszoci polskiej w tej ws
i (55%), to wynika std pytanie, czy w takiej sytuacji nie naleaoby obsugiwa w jzyku oj
czystym obu narodowoci. Na tej wanie konferencji jeden z chopskich delegatw kpi z panu
jcego mniemania, e jakoby urodzony na Ukrainie nie ma prawa uwaa si za Polaka, pytajc
przy gonej aprobacie, czy w takim razie nie naleaoby uwaa za laszaka czowieka, ktiy ur
zi si na koniu? W chwili obecnej RIK przyj waciw pozycj, chocia nie jest do niej do k
rzekonany.
Jeli nie bra pod uwag rejonu dunajeckiego i kilku innych to, wg sw Predbiuro18 Nacmen
, sytuacj w pozostaych rejonach dotyczc problemu Ukrai-cw-katolikw naley uzna za bardz
wan. Powan cz winy ponosz okrgi, a w szczeglnoci Okrbiura Nacmen, ktre nie podjy
dkw dla rozwizania szeregu powstaych nieporozumie- i szkd w pracy, nie czynic nawet jak
ichkolwiek gestw. Pena rozbieno panujca w podejciu do ludnoci wyznajcej katolicyzm je
ezultatem niewprowadzenia w ycie i braku zastosowania przez organy polityczne kon
sekwentnej linii w kwestii Ukrai-cw-katolikw. Podejmujc szereg przedsiwzi (szkoy, rady
rodowe) pracownicy Okrnacmen dokadnie nie badali miejscowych warunkw, nie uzgadnia
li swej dziaalnoci z RIK-mi, a nawet realizowali swe przedsiwzicia bez udziau RIK-w. O
czywicie nie mogo to wpyn na utrzymywanie dobrych stosunkw z pracownikami rejonowymi (
zob. przypadek ze wsi Janczy-ce).
OKRG MOHYLEWSKI
Konkretne wymiary problemu tzw. Ukrai-cw-katolikw w okrgu mohylewskim s nieznaczne: sje
dynie dwie liczby mwice o ludnoci polskiej: 5.000 i 17.806.
Komisja zaznajomia si z materiaami znajdujcymi si w okrgu bez wyjazdu w rejony. W okrgu
panowaa najpierw tendencja uznawania wszystkich katolikw za
55
Ukrai-cw, ktr dzi skorygowano w oparciu o znane decyzje dotyczce tej kwestii. Ludno pol
a yje w znacznym rozproszeniu, jest niedostatecznie zbadana i do niedawna jeszcze
nie bya objta opiek ze wzgldu na brak pracownikw. Naley podkreli, e w okrgu dziaaj
olskie szkoy, a w omiu ukrai-skich nauczany jest jzyk polski. Materiay prac studenckic
h mwi o znacznym wpywie kiera katolickiego, ktry w zupenoci sparaliowa proces sowietyz
ji ludnoci polskiej. Ludno do dnia dzisiejszego boi si przyznawa do polskoci. Do mwcy w
ystpujcego po polsku na mityngu w Mohylewie, podchodzili obywatele pytajc go, czy n
a ulicy mona mwi po polsku.
W okrgu mohylewskim mia miejsce jedyny na Ukrainie przypadek przejcia w kazaniach n
a jzyk ukrai-ski ksidza narodowoci ukrai-skiej (Mohylew, Olczedzw), wierni jakoby t zmian
mieli przyj ze zrozumieniem (przypadek ten jednak nie jest jeszcze zbadany).
Jeszcze bardziej interesujcym faktem, majcym miejsce na terenie okrgu mohy-lewskieg
o, bya prba organizowania parafii unickich przez barskiego ksidza (niejakiego Mokac
za), a wyraajca si w jego zwizkach z ksimi tychonowskimi i dziaaniem pod ich wpywem. P
iewa obrzdek unicki oprcz zalenoci do papiestwa w swej wewntrznej i zewntrznej formie n
iewiele rni si od prawosawia, to taka prba w istniejcej sytuacji moe okaza si udana.
[brak podpisu]
Kopia, maszynopis w jzyku rosyjskim. CDAWOW.f. 413, op. I, spr. 99,'k. 90- 94.
' Centralna Komisja do Spraw Mniejszoci Narodowych. 1 OKI - Okrgowy Komitet Wyborc
zy.
3 Rejonowy Komitet Wyborczy.
4 Ludowy Komitet Finansw.
5 Komitet Pomocy Wzajemnej.
6 W oryginale cytat w jzyku ukrai-skim.
7 Jak wyej.
8 Centralne Biuro Statystyczne.
9 Okrgowe Biuro Statystyczne.
10 Okrgowe Biuro Mniejszoci Narodowych. " Rejonowy komrka partyjna.
12 W oryginale cytat w jzyku ukrai-skim.
13 Chodzi o elementarze sprzed I wojny wiatowej lub dostarczone z Polski.
14 Rejonowy Republika-ski Komitet Niezamonych Chopw.
15 Okrgowy Komitet Partyjny.
16 Nacmen - Okrgowe Biuro Mniejszoci Narodowych.
17 Skrtu nie udao si rozszyfrowa.
IS Predbiuro - Biuro Przedstawiciela Mniejszoci Narodowych.
56
26
1926, czerwiec, Charkw - Dziaalno Biura Polskiego CK KP(b)U za okres od lutego 1925
r. do czerwca 1926 roku.
Referat o dziaalnoci Polbiura za okres od III do IV Oglnoukrai-skiej
Konferencji Polbiura (luty 1925 r. - czerwiec 1926 r.)
Partia dziaajca wrd ludnoci polskiej na Ukrainie osigna znaczce sukcesy w omawianym o
ie. Dziaalno t, oglnie rzecz biorc, charakteryzuje cigy rozwj. Prace zaplanowane w uc
e Oglnozwizkowej Konferencji Biura Polskiego (stycze-l924 r.) i przez III Oglnoukrai-sk
Konferencj Biura Politycznego (luty 1925 r.) wymagay znacznej mobilizacji si wszyst
kich polskich pracownikw aparatu partyjnego i koordynacji ze strony aparatu wykon
awczego Biura Polskiego. Potrzeba nacisku bya spowodowana skomplikowan sytuacj, w k
trej prowadzono dziaalno, wynikajc ze wzrostu aktywnoci wszystkich warstw ludnoci i wp
wadzania radzieckiej demokracji.
Polska ludno na Ukrainie to w wikszoci ludno wiejska. Proletariat stanowi tylko niewie
lki procent ogu i jest skupiony w wikszych miastach, jak Odessa, Mikoajw, Charkw, Kijw.
Due skupisko polskich robotnikw znajduje si w miecie Kamienskoje w obwodzie jekater
ynosawskim, za robotnicy fabryk szka i cukru reprezentuj pprolctariat, bo nie zerwali
oni kontaktu z gospodark roln, praca w fabryce jest dla nich dodatkiem do gwnego zajc
ia - rolnictwa. 35% caej polskiej ludnoci wiejskiej (co stanowi 28% caej ludnoci pol
skiej na Ukrainie) objto dziaalnoci narodowych jednostek administracyjno-terytorialn
ych, tj. rad wiejskich i rejonowych; reszta yje w miejscowociach mieszanych narodo
wociowo.
Rozwarstwienie wsi polskich jest znacznie wiksze ni wsi ukrai-skich. To zjawisko tuma
czy si szeregiem przyczyn, z ktrych najwaniejsze to: odosobnienie narodowe Polakw, a
ntagonizmy midzy Polakami i otaczajcymi ich innymi narodowociami, wpyw kleru katolic
kiego prbujcego izolowa ludno polsk od ycia spoeczno-politycznego oraz zaognia antago
y narodowe midzy Polakami a Ukrai-cami, a take faworyzowa Polakw stojcych na stanowisku
solidaryzmu narodowego. Jednak decydujcy wpyw na wprowadzenie w ycie naszej polity
ki narodowej i na wyodrbnienie polskich rad wiejskich wywar proces rozwarstwiania
si wsi polskiej, ktry cay czas ulega pogbianiu. Jest on szczeglnie widoczny we wsiach
z polskimi radami, gdzie przeciwko sobie stanli Polacy-kuacy i Polacy biedni lub re
dniozamoni. We wsiach z ludnoci mieszan narodowociowo proces tenjestjeszcze bardziej
skomplikowany, poniewa toczy si tu walka midzy rnymi grapami spoecznymi rnych narodowo
Jednoczenie z rozwarstwieniem wsi zaobserwowano szybki wzrost aktywnoci wszystkich
warstw ludnoci polskiej (co prawda w niejednakowym stopniu) i wzrost nastrojw pro
radzieckich. Oczywistym jest fakt, e nasilenie si sympatii proradziec-
57
kich wrd ludnoci polskiej wystpuje, mimo prawie nie zmniejszajcego si wpywu religii i k
leru katolickiego, ktry zmieni tylko swoj taktyk.
Wie polska prawie nie rni si pod wzgldem gospodarczym od wsi ukrai-skiej. Nastpuje ogln
wzrost dobrobytu, ktremu towarzyszy szybki wzrost zapotrzebowania ludnoci na dziaal
no kulturalno-owiatowa i polityczn. Ludno domaga sienie tylko intensyfikacji prac, ale
i podniesienia ich poziomu. Sytuacja komplikuje si przez szereg spraw. W pierwsz
ej kolejnoci wyszczeglni trzeba tak zwanych Ukrai-cw -katolikw".
Kwestia ta, nie zwaajc na potrzeb jej rozwizania na miejscu, wywoaa szereg nieporozumi
e- i niejasnoci na III Oglnoukrai-skiej Konferencji Biura Polskiego, w efekcie czego p
odjto jasne i wyrane wnioski. Zoono tej kwestii bya powodem wielu trudnoci w prbach j
raktycznego rozstrzygnicia. Sytuacj dodatkowo komplikowao niezrozumienie problemu p
rzez wiele radzieckich instytucji partyjnych (nie tylko rejonowych, ale i okrgowy
ch). Niezrozumienie, faszywa ocena, bdy naszej polityki narodowej w poszczeglnych re
jonach prowadz do ukrywania przez ludno swego pochodzenia. Moe to by bardzo niebezpie
czne, jeli wemie si pod uwag denie do odrodzenia narodowociowego. We wnioskach komisji
NKWD w sprawie tzw. Ukrai-cw - katolikw, czytamy:
W wyniku polityki narodowej wadz radzieckich wrd znacznej czci tych bardziej lub mniej
zukrainizowanych Polakw mona zauway procesy denia do odrodzenia narodowego, podobne d
o reakcji na narodowe i religijne gnbienie w okresie caratu. Warto rwnie zaznaczy, e
uywanie jzyka polskiego w kocioach jest znaczcym, ale nic decydujcym, czynnikiem zacho
wania tego jzyka.
Problem Ukrai-cw - katolikw" i prby jego rozwizania doprowadziy do tego, e na Ukrainie
cz ludnoci zacofanej pod wzgldem rozwoju samowiadomoci narodowej. Ludno ta okrela s
ochodzenie na podstawie wyznawanej religii i mwi o sobie, e wg narodowoci s katolika
mi. Bardzo czsto ci ludzie nie uywaj w yciu codziennym innego jzyka oprcz ukrai-skiego,
ale z rnych wzgldw (czciowo pod wpywem Kocioa) chc posya swoje dzieci do polskiej
O ile problem jest oczywisty w stosunku do tej czci ludnoci, ktra okrelia si narodowo i
uwaa si za Ukrai-cw, o tyle trudno rozstrzygn to pytanie w stosunku do tych, ktrzy okre
ili si jako katolicy.
Wrd narodowo okrelonych Polakw, uywajcych na co dzie- jzyka ukrai-skiego, dziaalno p
1 na oglnych warunkach. Natomiast wrd katolikw, ktrzy okrelili si jako Ukrai-cy, pracuj
aparat oglnopartyjny, angaujc, jeli zachodzi potrzeba, polskich pracownikw aparatu. Wrd
katolikw nieokrelonych narodowo, uywajcych w yciu codziennym jzyka ukrai-skiego, ale wy
syajcych dzieci do polskich szk, dziaalno powinna by prowadzona przez aparat oglnopar
y z udziaem Biura Polskiego. Polacy-komu-nici, ktrzy bior czynny udzia w tej dziaalnoci
, powinni skoncentrowa swoj uwag na prbach przekonania tej czci ludnoci o bezcelowoci
j da- co do polskiej szkoy. Gdyby te starania pozostay bez wyniku, naley wprowadzi do sz
koy ukrai-skiej jzyk polski jako przedmiot, a nawet, po odpowiednim przygotowaniu po
litycznym- chodzi tu o dobr kadry nauczycielskiej, otworzy szkoy polskie. Jednak ni
e zwaajc na oczywiste i konkretne dyrektywy , w byej guberni podolskiej nadal maj miej
sce do ostre nieporozumienia i konflikty na
58
tym tle. Stao si to przyczyn decyzji Radzieckiego Komitetu Ludowego o powoaniu specj
alnej komisji do zbadania tych nieporozumie- na miejscu. Komisja ta, zorganizowana
przez NKWD, badajca okrg kamie-ski, proskurowski i mo-hylewski, stwierdza:
W znaczcej czci RIK-w wymienionych okrgw zauwaono istniejce do dzi pomieszanie poj
h i religijnych (problem Ukrai-cw-kato-likw"). Oglnie rzecz biorc wszystkich katolikw za
licza si do Ukrai-cw, rzadziej do Polakw, ignorujc przy tym rne stopnie samowiadomoci
dowej tej czci ludnoci. Przy czym haso Ukrainiec-katolik" suy czasem jako kamufla dla
aku dyfcrencjalnego podejcia do spraw narodowych i wyznaniowych miejscowej ludnoci
. Brak zrozumienia tego problemu wrd niszych wadz i w okrgach (z wyjtkiem mohylewskieg
o OIK) tumaczy si niepenym wprowadzeniem w ycie (okrg proskurowski) lub fragmentarycz
nym przyswojeniem (okrg kamieniecki) zasadniczych postanowie- Biura Polskiego Komit
etu Gu-bernatorskiego (11. 12. 1924 r.) i III Oglnoukrai-skiej Konferencji Partyjny
ch Biur Polskich (luty 1925 r.) zatwierdzonych przez KP(b)U w sprawie Ukrai--cw-katol
ikw". Czonkowie radzieckich rejonowych biur partyjnych nie byli do ko-ca uwiadomieni
co do zasadniczej linii postpowania w zwizku z tym problemem.
25 stycznia biecego roku Biuro Polskie KP(b)U, po wysuchaniu sprawozda- Biur Polskich
okrgw byej guberni podolskiej, uznao, e linia III Oglnoukrai-skiej Konferencji Biur Pols
kich dotyczca kwestii Ukrai-cw-katolikw" nie znalaza dotychczas wystarczajcego zrozumien
ia w czci rejonw wszystkich wymienionych okrgw (byej guberni podolskiej), co bardzo ut
rudniao prac wrd miejscowej ludnoci".
W sprawie okrgu tulczy-skicgo komisja stwierdza: Niezrozumienie linii partyjnej w sp
rawie kwestii Ukrai-cw-katolikw" przez organizacje partyjne okrgu, odrzucenie twierdze
nia o braku obecnoci Polakw w okrgu i std wynikajce przypadki obwiniania polskich rob
otnikw o polonizowanie, nie pozwoliy w odpowiedni sposb rozwin dziaalnoci".
W ten sposb problem Ukrai-cw-katolikw" w czci okrgw pozostaje nierozstrzygnity. Przed
imi Biurami nadal stoi zadanie - wyznaczone uchwa Oglnoukrai-skiej Konferencji Biur P
olskich - wprowadzenia w ycie wyznaczonych przedsiwzi i praktyczne rozstrzygnicie pro
blemu.
Dziaalno organizacyjna
Warto zaznaczy, e w omawianym okresie w wikszoci okrgw, w dziedzinie dziaalnoci okrgo
komitetw partyjnych wrd ludnoci polskiej ,nastpi znaczcy przeom.
Dziaalno ta zaczyna stanowi coraz wiksz cz dziaalnoci organw partyjnych, uzyskuje
ie ze strony kierownictwa komitetw partyjnych. W tych miejscowociach, gdzie pooono d
o duy nacisk na t prac, osignito znaczne efekty. Znaczce osignicia odnotowano rwnie
oci masowej. W wikszoci okrgw kampani przedwyborcz przeprowadzono z uwzgldnieniem potr
b i warunkw Ministerstwa do spraw Narodowoci. Sprawa ta przyja gorszy obrt w rejonach
, w ktrych do tej pory odnotowywane s przypadki wypaczenia, niezrozu-
59
mienia lub ignorowania rozporzdze- (Ministerstwa ds. Narodowych) przedstawiciela Mn
iejszoci Narodowych.
Na szczcie sytuacja powoli stabilizuje si. Praktyczne wprowadzenie w ycie naszej pol
ityki narodowej (wyodrbnienie polskich rad wiejskich, polskich regionw, zorganizow
anie sdowych izb ludowych z jzykiem polskim, poszerzenie sieci instytucji kultural
no-owiatowych i td.) wie si z oglnym wzrostem stopy yciowej ludnoci, a co za tym idzie,
wzrostem nastrojw proradzieckich. To wszystko doprowadzio do znaczcego rozszerzeni
a zakresu dziaalnoci wrd ludnoci polskiej.
Wyej omwiono ju, jak bardzo skomplikowana jest sytuacja ludnoci polskiej. Dziaalno maj
na celu wzmocnienie pracy wrd tej ludnoci uwiadomia brak wykwalifikowanych pracownikw
i potrzeb wzmocnienia aparatu Polbiura - z jednej strony - a take konieczno wzmocni
enia kierownictwa, komunikacji i instruowania -z drugiej strony.
W okresie sprawozdawczym dziaalno organizacyjn prowadzio 38 towarzyszy. Biura Polskie
w poszczeglnych miejscowociach zostay wzmocnione, niestety niewystarczajco. Wyjtkowo
le wyglda sprawa udziau kobiet w dziaalnoci aparatu. Natomiast do dobrze dziaaj komi
wykonawcze, w miar dobrze ukada si rwnie praca z modzie. Aby obsadzi wszystkie etaty
rgowe) trzeba by przerzuci do pracy z ludnoci polsk jeszcze 26 towarzyszy.
W okresie sprawozdawczym sporo uwagi powicono problemowi zwikszenia liczby pracowni
kw etatowych, dziki temu udao si zdoby:
27 etatw dla okrgowych komitetw partyjnych,
8 etatw dla komitetu LKSM (1 na rodki miejscowe),
8 etatw dla OIK2,
5 etatw dla kobiet,
12 etatw dla Wydziau Ksztacenia Narodowego,
2 etaty dla pracownikw przedszkoli.
Z kadym dniem ronie zapotrzebowanie na pracownikw etatowych w rejonach. Jednak prob
lem ten moe by rozwizany dopiero w nowym roku budetowym. Teraz w wielu okrgach na kos
zt rodkw miejscowych jest zatrudnionych 17 patnych pracownikw rejonowych z penomocnic
twami do dziaalnoci na rzecz partii i Zwizku Radzieckiego.
W ostatnim okresie w zwizku z problemami ekonomicznymi w niektrych okrgach zauwaono
tendencj do redukcji lub likwidacji etatw polskich pracownikw, szczeglnie jest to wi
doczne w komsomole. Woy-ski Okrgowy Komitet Partyjny wpad na pomys, aby zlikwidowa wszy
stkie sekcje narodowe przy OPK, OIK i w komsomole. Oczywistym jest, e wszelkim te
go rodzaju prbom naley si kategorycznie przeciwstawia i doprowadzi do ich eliminacji
bd uregulowania.
W kadym przypadku zamiaru zwolnienia kierownika Polbiura, OPK musi wczeniej otrzym
a na to zgod Biura Polskiego przy KP(b)U. Wydzia Organizacyjny wczy bowiem do swej
klatury wszystkich kierownikw Polbiur OPK, dlatego bez wiedzy i zgody Wydziau Orga
nizacyjnego adne zmiany i zwolnienia nie mog mie miejsca, co niestety nie zawsze je
st przestrzegane przez Komitety Okrgowe.
Na posiedzeniu Polbiura wysuchano sprawozda- 12 Okrgowych Polbiur; piciokrotnie analiz
owano przebieg organizacji Polskiego Rejonu Narodowociowego. Przedstawiciele Biur
a Polskiego dwukrotnie wyjedali do okrgw: win-
60
nickiego, kijowskiego i ytomierskiego; po razie byli w okrgach - koroste-skim, szepe
towskim i kamienieckim (nie liczc kampanii przedwyborczej do rad wiejskich, kiedy
to zmobilizowa 7 towarzyszy - po jednym na okrg). Przedstawiciele Polbiura byli take
obecni na czterech okrgowych polskich konferencjach partyjno-politycznych.
Partyjna dziaalno owiatowa
Miniony rok jest pierwszym rokiem planowej dziaalnoci wychowania partyjnego w jzyku
rodzimym. W tym roku system szkolenia partyjnego zosta zmieniony i oparty na sie
ci szk owiaty partyjnej. W cigu tego roku dziaao 6 szk objazdowych i 16 stacjonarnych.
ich pracy zauwaono jednak wiele niedocigni. Normalnemu tokowi zaj bardzo przeszkadza n
iedostatek podrcznikw w jzyku ojczystym. Wielk przeszkod w dziaalnoci szk objazdowych
za si rwnie brak pracy przygotowawczej: przyjazd wykadowcw nie by wczeniej ogaszany,
werbowanie suchaczy odbywao siju po ich przybyciu na miejsce. Dlatego wielu uczestn
ikw byo zupenie przypadkowo. Niezrozumienie przez ludno celw i wymaga- szkoy wywoywao
niechtny, a nawet wrogi stosunek. Poza tym kierownictwo nic zawsze w sposb odpowie
dni penio swoje funkcje. Czas pracy szkoy - 6 tygodni - okaza si niewystarczajcy, nie
nadano bowiem z realizacj programu. Wszystkie te sprawy obniyy znacznie zamierzenia s
zk. Mimo wszystko praca okazaa si opacalna: szkoy wychowyway nowy aktyw, podnosiy kwal
ikacje miejscowych aktywistw i przygotowyway na wsi grunt dla organizowania jaczej
ek3 komsomolskich.
Dziaalno szk stacjonarnych prowadzona bya w miastach, przy wielkich zakadach przemysow
h i w klubach. One rwnie nie przyniosy oczekiwanych rezultatw. Brak byo podrcznikw, kie
rownikw z odpowiednim przygotowaniem, przypadkowi suchacze - oto przyczyny hamujce
prac.
W dalszej pracy koniecznie naley wzi pod uwag dowiadczenia tego roku. Pierwsze, co tr
zeba zrobi, to (oprcz zabezpieczenia podrcznikw w jzyku polskim) przygotowa odpowiedni
e kadry propagandowe. W tym celu zarezerwowa na Ukrainie 7 miejsc dla polskich pro
pagandystw, omiu zostanie wysanych na kurs dla polskich propagandystw przy KUMZ4 w M
oskwie.
W nastpnym roku szkolnym planuje si zwikszenie liczby szk objazdowych do 12 oraz prze
duenie czasu szkolenia do 2 miesicy. Polski sektor Radzieckiej Szkoy Partyjnej w Kij
owie liczy 53 suchaczy. W tym roku uko-czy jpierwszych 20 absolwentw: 6 czonkw partii,
3 kandydatw, 9 komsomolcw, 2 niepartyjnych; jeeli wzi pod uwag ich status spoeczny to s
wrd nich: 15 robotnikw, 3 najemnikw, 1 chop i 1 urzdnik. Podzia ze wzgldu na pe wygl
jco: 17 mczyzn, 3 kobiety.
Od nowego roku szkolnego sektor polski Radzieckiej Szkoy Partyjnej w Kijowie zost
anie poszerzony do 120 osb, przywrci si take dziaalno polskiego sektora w Radzieckiej S
zkole Partyjnej w ytomierzu.
Wychowanie partyjne w wojewdztwie ma wic pewne osignicia.
61
Propaganda agitacyjna
Dziaalno agitacyjna wrd ludnoci polskiej jest prowadzona w formie radzieckich kampanii
oglnopartyjnych. Oprcz tego prowadzi si kampanie protestacyjne przeciwko brutalnoci
w polskich wizieniach i polskiej polityce prowadzonej w stosunku do mniejszoci na
rodowych, a take przeciwko procesowi a-cuckiego5, kampanie omawiajce list ksidza Feduk
owicza6 i wystpienia ze stanu duchownego ks. Chrzczonowicza7, mier tow. Marchlewski
ego8. Zorganizowano take kampanie protestacyjne z powodu kary mierci wykonanej na
towarzyszach: Botwinie9, Hibnerze10, Rutkowskim", Kniewskim12, oraz uroczyste ob
chody 40 rocznicy powstania partii Proletariat".
Organizowano werbunek kandydatw do szk wyszych (szkoa komunarw, KUNMZ, radzieckie szkoy
partyjne, kursy pedagogiczne i in.). Osignito wyniki zadowalajce. Plan zosta prawie
cakowicie wykonany. Jednak w poszczeglnych okrgach popeniono szereg bdw, a niekiedy ni
c cakiem odpowiedzialnie podchodzono do tak powanej kampanii: zbytnio skupiono si n
a iloci, a nie, jak naleao, na jakoci. Na przykad z okrgu koroste-skiego wydelegowano na
kurs pedagogiczny zupenie nieprzygotowane osoby, ktre musiay powrci do domw. W zwizku
z tym, e ludzie ci byli synami niezamonych chopw, ktrzy na ich wyjazd musieli sprzeda
ostatni krow, efekt polityczny by oczywisty. W innych okrgach dziaalno przeprowadzono w
sposb odpowiedni, kandydaci na kurs przygotowawczy do szk wyszych zostali wczeniej p
rzygotowani (Winnica, Cherso-).
Biuro Polskie w dokumencie z 18 kwietnia biecego roku wskazao na to, e niezbdne jest n
aleyte, od samego pocztku, przygotowanie do kampanii rekrutacyjnej do szk wyszych, a
take staranny dobr kandydatw.
Dziaalno masowa
W omawianym okresie sprawozdawczym dziaalno masowa znaczco si rozwina. Prowadzono j po
zez konferencje rolnicze, robotnicze, kobiece i in. W okresie sprawozdawczym, wg
niepenych danych, przeprowadzono 46 Rejonowych Konferencji Rolnych, natomiast w
wielkich miastach (Charkw, Kijw, Odessa, Mikoajw i in.) odbyway si Konferencje Robotni
cze.
Zorganizowanie tych konferencji, jak rwnie znacznej iloci zebra- i spotka- wiejskich, s
tworzyo moliwo nawizania bliszych kontaktw z ludem, zapoznania si z nastrojami i potrz
ami ludnoci, wyonienia partyjnego aktywu wiejskiego. Teraz przed nami stoi zadanie
dalszego pogbiania dziaalnoci wrd aktywu i zachcenia szanowanych obywateli do wstpien
do partii. Aby si to powiodo, musimy wzi pod uwag najwiksze zalety ju prowadzonej dzia
lnoci. Bardzo czsto konferencje byy niepotrzebnie obciane pytaniami o charakterze ogln
opolitycznym pod pozorem praktycznych pyta- o gospodark czy radzieckie budownictwo.
Czsto le wykorzystywano sprawozdanie o sytuacji w Polsce" i o rnych problemach midzyn
arodowych. Nie rozpatrywano natomiast pyta- dotyczcych spraw chopa polskiego na radz
ieckiej Ukrainie. To doprowadzio do czciowego niepowodzenia konferencji, chocia wyda
wano dyrektywy, aby zwrci wzmoon uwag na pytania o radzieckie budownictwo, gospodark i
in. kosztem wielkiej" polityki.
62
Przecienie programw konferencji, rozcignicie ich do kilku czasami dni, doprowadzio do
zerwania z nimi. Do ko-ca zebra- prawie nikt nie zostawa. Cierpliwo suchaczy bya naduywa
przez towarzyszy przeduajcych swe wystpienia do 2-3 godzin. W sprawozdaniu z pewneg
o okrgu zaznaczono, e rednia dugo wystpienia to dwie i p godziny. Wielkie znaczenie m
chniczna (organizacyjna) strona konferencji, wydawanie mandatw itp. Dobra organiz
acja znacznie podnosia nie tylko autorytet konferencji, ale i stwarzaa atmosfer zai
nteresowania. Jednake najwikszymi bdami s: niewykorzystanie okresu przygotowawczego d
la dziaalnoci organizacyjnej i niezbyt dokadny dobr delegatw. Na wszystkie te drobnost
ki" biuro polityczne zwracao uwag miejscowym dziaaczom.
Dziaalno wrd modziey
Celem dziaalnoci wrd modziey jest zacienienie wsppracy ze Zwizkiem Radzieckim i wzmo
agi komsomou na wszystkie formy pracy wrd polskiej modziey.
Na Ukrainie yje ponad 70 rys. polskiej modziey w wieku komsomolskim. W omawianym ok
resie sprawozdawczym zwizek nieco si wzmocni, w stosunku do oglnego wzrostu liczby o
rganizacji procent komsomolcw-Polakw tylko nieznacznie si powikszy. Szacuje si, e na Uk
rainie dziaa okoo 3.200 (1 kwietnia 1925 r. w piciu guberniach dziaao 1.088) komsomol
cw-Polakw, co stanowi 1,4% (1 kwietnia 1925 r. -1,2%) oglnej liczby czonkw organizacj
i i 3,6% ogu modziey polskiej na Ukrainie.
Wzrost liczby komsomolcw dokona si gwnie dziki modziey wiejskiej, ale i modzie robot
miaa w tym spory udzia. Wzrosa ilo komsomolskich komrek w hucie szka i cukrowni. Do zwi
ku wcignito nie wicej ni 20% polskiej modziey robotniczej, gdy w tym samym czasie oglny
udzia modziey wynosi 58-80%.
Werbowanie polskich dziewczt do KSM jest zabronione.
Znaczco powikszya si sie komrek prowadzcych dziaalno w jzyku polskim. Do 1 kwietnia
oku zaoono 19 komrek wiejskich, 4 przemysowe i jedn komrk Wyszej Szkoy Zawodowej. Ist
e 40 komrek prowadzcych dziaalno w dwch jzykach.
Sytuacja i warunki pracy wrd modziey polskiej s bardzo trudne.
Nierzadko wystpuj przypadki, kiedy to w wyniku ekonomicznego uzalenienia od rodzicw
wrogo nastawionych do KSM, komsomolcy ukrywaj sw przynaleno do komrki.
Niski poziom polityczny aktywu wiejskiego, czste niezrozumienie zada- powoduj zaprze
stanie dziaalnoci niektrych komrek, ale jako gwn przyczyn rozpadu naley poda nieudol
rowanie rejonowych komitetw komrkami o zrnicowanym skadzie.
Z czasem zacz przodowa aktyw niszego szczebla.
W okrgach, gdzie kierownictwo prowadzce dziaalno polityczn obejmuje 168 osb, agituje si
rwnie na wsi. W styczniu biecego roku zosta przeprowadzony w Kijowie przez LKSM miesi
ny kurs doksztacania polskiego aktywu wiejskiego (sekretarzy, czonkw biura, penomocn
ikw rejonowych ds. dziaalnoci politycznej). W kursie wzio udzia 37 osb (chocia przewid
ano 50 miejsc, nie wszystkie okrgi skorzystay z oferty).
63
W tym roku szkolnym po raz pierwszy zorganizowano 6 szk politycznych pierwszego st
opnia i sie grup lektoratw politycznych w jzyku ojczystym. Powikszya si liczba k polit
znych. Niestety, system wychowania politycznego w jzyku ojczystym obj tylko okoo 500
osb, reszta komsomolcw-Polakw objta jest szkoami oglnymi. Brak kierownikw i podrcznik
trudnia nie tylko prac istniejcych ju szk, grap lektorw i k politycznych, ale hamuje t
rozszerzanie sieci ksztacenia politycznego w jzyku polskim. Zorganizowane w tym r
oku szkoy objazdowe z polskim jzykiem wykadowym zaangaoway w do znacznym stopniu modzi
Istnieje 6 sekcji modzieowych przy klubach robotniczych, a przy czytelniach- 18. P
rzeprowadzono 30 rejonowych konferencji modziey niepartyjnej.
W odrnieniu do roku poprzedniego modzie wzia do liczny udzia w konferencjach (okoo 2
. Poziom wzrostu aktywnoci wrd modych ludzi rnie ksztatuje si w poszczeglnych okrgac
W kwietniu 1926 r. przeprowadzono oglnoukrai-sk narad polskich pracownikw LKSMU, na ktr
ej omawiano problemy dziaalnoci masowej, wychowania politycznego, wychowania aktyw
u, propagandy antyreligijnej itp. Odbywaa si ona w 5 okrgach (Proskurw, Winnica, Kam
ieniec, ytomierz, Szepetwka).
Praca z dziemi
Na Ukrainie zarejestrowano 32 zastpy pionierskie, ktre skupiaj 2.100 pio-nierw-Polakw
. Wszystkie znajduj si w miastach i centrach rejonowych. Na wsiach prawie nie ma o
rganizacji pionierskich. W tym roku doszo tylko do ich powstania, ale brak pracow
nikw i odpowiedniej literatuiy hamuje dziaalno. W celu przygotowania kadry kierownic
zej w styczniu biecego roku zorganizowano kurs zastpowych pionierw, wzio w nim udzia 21
osb. W dwch okrgach (Kijw, Berdyczw) dziki miejscowym rodkom zatrudniono etatowych pra
cownikw z ruchu dzieci".
Praca wrd kobiet
Sporo uwagi z naszej strony wymagaj kobiety, wrd ktrych wiadomo spoeczna jest na niski
poziomie. Co prawda w biecym okresie sprawozdawczym rozpoczto t dziaalno, odniesiono na
wet pierwsze sukcesy, ale nie jest ona jeszcze rozwinita w stopniu wystarczajcym.
Gwn przyczyn hamujc ten rozwj jest maa liczba Polek-komunistek, a take konserwatyzm i
igijno polskich kobiet. W ostatnim okresie zatwierdzono 5 etatw dla kobiet przy OPK
, ale dotychczas nie udao si ich cakowicie wykorzysta z powodu braku odpowiednich pr
acownikw.
W okresie sprawozdawczym przeprowadzono szereg niepartyjnych konferencji dla Pol
ek. Ich udzia w tych konferencjach wzrasta. Liczba delcgatek-Polek wedug danych wy
nosi 527 osb. W minionych wyborach do rad gminnych odnotowano spory udzia kobiet,
bo okoo 30-40%, a na wielu zebraniach przedwyborczych nawet 50%.
W niektrych wsiach po raz pierwszy od czasu ustanowienia wadzy radzieckiej odbyy si
zebrania kobiet, a prawie we wszystkich wsiach wybierano kobiety
64
do rad gminnych (po jednej lub dwie). Niestety, przedwyborcza aktywno kobiet nie z
awsze bya przez nas inspirowana. Odnotowano prby mobilizacji kobiet przez duchowie-s
two katolickie w celu wysunicia swoich kandydatek. Ta kampania przedwyborcza uwiad
omia wszystkim, jak wany jest udzia kobiet w yciu spoecznym i stworzenie przyjaznych
warunkw do dalszej pracy.
Dziaalno kierownicza
Dziaalnoci kierownicz w poszczeglnych polskich wioskach zajmuj si osobne biura politycz
ne. Wybory na stanowiska kierownicze prowadzono w orodkach robotniczych. Na razie
wysya si na wie literatur, gazety, natomiast rzadkie s wyjazdy. Dziaalno kierownicza
zwija si, ale powinno si zwrci szczegln uwag na wsie z polskimi radami gminnymi. Naley
aj si te kierownictwem szkl i domw dziecka.
Dziaalno zwizkw zawodowych
Zwizki zawodowe dotychczas nie przystpiy do prowadzenia dziaalnoci wrd swych czonkw-P
w jzyku rodzimym. Nie ma nawet informacji o liczbie czonkw. Czonkami zwizku zawodowe
go robotnikw rolnych i lenych i chemikw jest wielu Polakw.
Naleaoby w ko-cu zapyta WUSPS13, a szczeglnie miejscowe zwizki zawodowe, kiedy zostan wp
rowadzone w ycie, przyjte wczeniej przez przedstawiciela mniejszoci narodowych, decy
zje co do prowadzenia dziaalnoci zwizkw.
Dziaalno organizacji spoecznych
Dziaalno organizacji spoecznych, takich jak MOPR14, Aerochim15, Przyjaciel Dzieci, z
amiera. Tylko w niektrych wsiach i miastach przystpiono do tej dziaalnoci. Zachcenie
ludnoci polskiej do pracy w tych organizacjach ma ogromne znaczenie. Szczegln uwag n
aley zwrci na werbowanie Polakw przede wszystkim do MOPR i Precz z analfabetyzmem". T
a ostatnia organizacja ma znaczce perspektywy rozwoju w polskich wsiach. Dziaalnoci
samodzielnych organizacji spoecznych wrd ludnoci polskiej trzeba bdzie w przyszoci po
i jeszcze sporo uwagi.
Dziaalno radziecka
Dziaalno ta bya prowadzona przez Centraln Komisj ds. Mniejszoci Narodowych przy WUCIK16
i przez jej miejscowych czonkw. Do gwnych zada- naleao: zbadanie sytuacji w miejscowoc
ch zamieszkanych przez ludno polsk, przygotowanie materiaw do powoania i organizacji p
olskich Rad Wiejskich, zabezpieczenie materialne Polakw, a take wsparcie dla ich r
ozwoju ekonomicznego i kulturalnego, zainicjowanie konkretnych przedsiwzi prowadzcyc
h do zaangaowania ludnoci polskiej w budownictwo radzieckie.
65
Badania sytuacji ludnoci w miejscowociach zamieszkanych przez ludno polsk, przeprowad
zane w okresie sprawozdawczym mona uzna za prac wykonan prawie w caoci. Efektem stara- j
est powstanie polskich Rad Wiejskich i instytucji kulturalno-owiatowych. Organiza
cja polskich Rad Wiejskich i Rejonowych to najistotniejszy wkad w dziaalno radzieck.
Ilo polskich Rad Wiejskich i liczb ludnoci polskiej objtej ich dziaaniem przedstawia p
onisza tabela (dane z 1 kwietnia 1926 .).
Lp. Nazwa okrgu Liczba Polskich Rad Wiejskich Liczba ludnoci polskiej
Ludno polska objta dziaalnoci Polskich Rad Wiejskich w procentach
1 berdyczowski 14 (+1)* 9.725 25,4
2 woy-ski 43 (+4)* 44.944 47,6
3 winnicki 1 1.100 4,5
4 koroste-ski 17 (+4)* 14.206 43,3
5 kamieniecki 8 5.757 21,2
6 kijowski 5 3.169 9,6
7 melitopolski 3 3.446 76,8
8 proskurowski 11 (+1)* 16.803 38,4
9 szepetowski 14 14.470 28,3
10 tulczy-ski 1 0.953 12,2
11 cherso-ski 1 0.480 59,6
12 MASRR17 1 0.456 14,6
Ogem 119 (+10)* 116.509 28,4
* Polskie Rady Wiejskie, ktre zostay zatwierdzone, ale nie zorganizowane wedug plan
u budetowego na rok biecy.
Podan liczb polskich rad gminnych, przy obecnych normach ludnoci przypadajcej na rad,
mona uzna za prawie stabiln. Znaczcego wzrostu iloci polskich rad mona oczekiwa tylko
w okrgach proskurowskim i kamienieckim, w przypadku zwikszenia zapotrzebowania na
wsi na obsug w jzyku polskim. Mimo ogromnego wkadu pracy w objcie ludnoci polskiej org
anami wadzy terytorialno-administracyjnej posugujcymi si jzykiem polskim, nie udao si o
sign przyjtych zaoe- nawet w poowie (wg danych o rozmieszczeniu ludnoci polskiej na Pr
rzeu). Stopie- objcia przez rady wiejskie ludnoci polskiej, w stosunku do caej ludnoci
USSR wynosi 28,4%, a w stosunku do oglnej liczby ludnoci polskiej - 35%. Najwikszy
procent -47,6 (z okrgw o podobnej liczbie ludnoci polskiej) osignito w okrgu woy-skim,
jmniejszy - 4,5% w Winnickim.
Warto tutaj zaznaczy, e z zasady polskie rady wiejskie prowadz dziaalno tylko w tych w
siach, gdzie yje nie mniej ni 70% Polakw (rednia liczba ludnoci polskiej we wszystkic
h polskich radach gminnych wynosi 78,1%). Na podstawie powyszych informacji, jak
i danych badawczych, mona wywnioskowa, e wiksza cz z podanych wyej 65% polskiej ludno
iejskiej mieszka w tych wsiach, w ktrych Polacy stanowiod 35% do 65% ogu ludnoci. Pro
blem zabezpieczenia praw narodowych tej ludnoci zosta poruszony, ale konkretnie ni
e rozstrzygnity. Praktyczne rozwizywanie
66
problemw dotyczcych Polakw yjcych w tzw. wioskach mieszanych powinno by przyspieszone
w przypadkach narastania (o ile wystpi) antagonizmw na tle narodowociowym.
Wyznaczone rady funkcjonuj ju normalnie, cz w jzyku polskim, cz w ukrai-skim. Warunki
racy nie s jeszcze zadowalajce, a wynika to przede wszystkim z nieprzystosowania a
paratw RIK do dziaalnoci wrd ludnoci polskiej w jzyku narodowym (77% polskich rad wiejs
kich znajduje si w polskich regionach), a take z tego powodu, e cz sekretarzy rad nie
mwi poprawnie w jzyku polskim lub jest le opacana. Rady nie majjeszcze ksiek ani wyprac
owanych form dziaania w jzyku polskim, ale okazuje si, e nawet posiadajc niewielkie d
owiadczenie w pracy polskich rad wiejskich mona osign znaczce efekty polityczne (w wyb
orach do rad) i przyczyni si do uzdrowienia stosunkw narodowociowych, oywi prac rad, ut
worzy radziecki aktyw i zainteresowa robotnikw-Polakw budownictwem radzieckim.
Polski Rejon Marchlewski
W okresie sprawozdawczym dokonano penej organizacji polskiego rejonu marchlewskie
go (byego dobysza-skiego) w okrgu woy-skim. Trudnoci w organizowaniu pracy w tym rejonie
zostay aktualnie przezwycione i rejon funkcjonuje normalnie. Rada Komisarzy Ludowyc
h, na swym zebraniu 24 grudnia 1925 r. uwzgldnia potrzeby rejonu, na jej posiedzen
iu komisja organizacyjna rejonu wystpia ze sprawozdaniem (w jzyku polskim) ze swej
dziaalnoci.
Zorganizowaniu tej dziaalnoci powicono specjaln uwag. Do pracy w rejonie wysano odpowie
dnio przygotowan grup ludzi. Radziecki aparat partyjny zosta utworzony ze starannie
dobranych towarzyszy. Aktyw tego rejonu liczy 20 osb, niemiejsco-wych, tylko cignit
ych do organizowania rejonu, rozrasta si take organizacja partyjna dziki zaangaowani
u miejscowej ludnoci. Do 10 lutego biecego roku w tym rejonie dziaay 4 komrki partyjne
liczce 31 czonkw i jedna grupa kandydatw obejmujca 23 osoby. W marcu istniao ju 5 kom
k i grapa kandydatw - ogem 71 osb. Do maja zdoano zorganizowa jeszcze jedn grap kandyd
. Wzrost liczby czonkw partii i komsomou cigle trwa.
W czasie minionych wyborw do rad wiejskich osignito zamierzony cel polityczny - wyz
naczenie polskiego rejonu. Zorganizowany w maju zjazd rejonowy min w atmosferze wi
elkiego oywienia. Chocia rejon funkcjonuje ju normalnie, jednak nadal potrzebuje zw
ikszonej uwagi, szczeglnie gdy chodzi o sprawy rozwoju gospodarczego (rozbudowanie
fabryki porcelany), budowanie drg, rozwj szkolnictwa i zatrudnienie fachowcw znajcy
ch jzyk polski. Pojawiajce si projekty tworzenia kolejnych polskich rejonw (w prosku
rowskim i woy-skim okrgu), po dokadnym zbadaniu sprawy, okazay si niewykonalne ze wzgldu
na ma liczb polskiej ludnoci i warunki ekonomiczne.
Sdy uywajce jeyka polskiego
W okresie sprawozdawczym utworzono w 4 miejscowociach (Poonne, Marchlewsk, Berdyczw
, Emelczyn) sdy uywajce jzyka polskiego; w sumie istnieje 5 izb sdowych, wczajc w to d
aajc ju w Proskurowie, i jedna komrka ledcza (w Mar-
67
chlewsku). W pracach izb sdowych, z wyjtkiem izb w polskim rejonie, odnotowano pro
blemy wynikajce z braku ustale- o ich kompetencjach. Teraz w rejonach mieszanych iz
by przechodz na terytorialny sposb pracy, w stosunku do polskich wsi i w eksteryto
rialny, w stosunku do reszty ludnoci polskiej w wyznaczonym terenie. Jednak moliwoc
i polskich sdw w rejonach mieszanych nie s w wystarczajcym stopniu wykorzystane.
Lp Nazwa izby Data powstania liczba rozpatrzonych spraw do 01. 04. 19
26 r.
1 dobysze-ska (bya puly-ska) informacji nie dostarczono
? proskurowska nie pracuje z powodu wyjazdu sdziego na kurs
i j pooni-ska 08. 1925 r. 27
4 emelczy-ska 01.01. 1926 r. 52
5 berdyczowska 01.08. 1925 r. 52
Z tabeli jasno wynika, e prawidowo zorganizowana praca izby ma miejsce jedynie w E
melczynie (wedug zasady terytorialnej) mimo krtkiego czasu i niewielkiej iloci ludn
oci polskiej miaa o wiele wicej spraw ni pozostae polskie izby sdowe, chocia jednoczen
nieporwnywalne w stosunku do izb ukrai-skich (rednia norma dla sdu ludowego to 100 -
150 spraw miesicznie).
Dlatego, eby ostatecznie okreli zasig obsugi ludnoci polskiej w jzyku rodzimym, niezbd
jest zbadanie efektw pracy Polskiego Biura w nowych warunkach, a nastpnie realizo
wa je, w tej czy innej formie nakrelonej przez CKNM, sieci nowych polskich instytu
cji sdowych w latach 1926 - 1927 (3 nowe polskie izby, 13 izb fakultatywnych, 6 le
dczych i sdowych wykonawczych).
Naley zaznaczy, e wikszo sdziw w polskich izbach le mwi po polsku. Rwnie brak kode
kuls znaczco utrudnia prac izb. Postanowieniem Rady Komisarzy Ludowych dla uatwieni
a wprowadzenia jzyka rodzimego w sdach okrgowych utworzono instytuty tumaczy. Istnie
je 5 etatw dla polskich tumaczy - w berdyczowskim, proskurowskim, szepetowskim, woy-s
kim i koroste-skim sdzie okrgowym.
Udzia polludnoci19 w radzieckim budownictwie
Wczenie ludnoci polskiej do budownictwa radzieckiego odbywao si wraz z kampani przedwy
borcz do rad, a take w czasie rejonowych konferencji czonkw rad wiejskich, zebra- robo
tnikw-Polakw, zebra- kierownikw okrgowych i sekretarzy rad wiejskich, zebra- KNS (okrgu k
oroste-skiego), zebra- delcgatw-Polakw na zjazdy rad.
W czasie wyborw do rad 1924 - 1925 do pracy w OIK i w WUCIK wczono wiksz liczb Polakw,
(w skadzie WUCIK wchodzi 3 chopw Polakw, w liczbie tej 1 kobieta i 1 robotnik). Nato
miast bardzo sabo wypady minione wybory do RIK, jeeli chodzi o zaangaowanie Polakw. T
eraz rzecz miaa si znacznie lepiej, do pracy w RIK wczono spor liczb Polakw (informacje
te nie s
68
jeszcze dokadnie opracowane). Znacznie zwikszya si liczba Polakw wchodzcych w skad rad
wiejskich. Chocia nie ma jeszcze ostatecznych informacji, to ju na podstawie danyc
h przekazanych przez poszczeglne okrgi i rejony mona zauway znaczny ich wzrost. I tak
na przykad w okrgu berdyczowskim w rejonie ra-skim liczba Polakw - czonkw rad wiejskic
wzrosa z 22 w roku minionym do 38 w roku biecym, w rejonie machnowskim z 49 do 79,
a w rejonie wczerasze-skim z 8 do 23.
Wspieranie rozwoju gospodarczego polskiej ludnoci
Polacy bdc w wikszoci ludnoci chopsk maj mniej wicej takie same warunki rozwoju gosp
ego, jak yjca wok ludno ukrai-ska. Najbardziej charakterystycznym zjawiskiem dla polskie
go chopstwa na Podolu i Ki-jowszczynie jest do due przeludnienie w niektrych wioskach,
graniczce z bied. W stosunku do tej czci ludnoci powsta problem czciowego przesiedlen
tej ludnoci, przy czym do miejscowoci o tym samym skadzie narodowym w celu umoliwie
nia obsugiwania" ich w miejscu przesiedlenia, jak rwnie kwestii intensyfikacji ich g
ospodarki rolnej i rozwoju miejscowego przemysu oraz zatrudnienia ich w przemyle.
W rzeczywistoci problemy te nie zostay jeszcze rozstrzygnite, by moe zostan uregulowan
e w planach organw okrgu.
Ludno polska na Polesiu znajduje zatrudnienie w pracach lenych, a take czciowo w fabry
kach szka, fajansu i porcelany, ale i tu take zachodzi potrzeba zintensyfikowania
wiejskiej dziaalnoci gospodarczej.
Kooperacja, KNS i KWP
Rozwj kooperacji na wsiach polskich stoi na bardzo niskim poziomie, szczeglnie jeli
chodzi o kooperacj rolnicz. Sprawie kooperacji wrd ludnoci polskiej naley powici mak
m uwagi, poniewa w tej dziedzinie Polacy pozostaj daleko w tyle za Ukrai-cami. I tak
na przykad, w woy-skim zjednoczeniu producentw chmielu udzia Polakw jest trzy razy mni
ejszy ni Ukrai-cw i 40 razy mniejszy ni Czechw. Pewne wyniki osignito tylko w okrgu kor
te--skim i woy-skim, gdzie przy Okrgowych Zwizkach Gospodarstw Wiejskich dziaaj instrukto
rzy posugujcy si jzykiem polskim.
KWP na polskich wsiach s rozwinite w niedostatecznym stopniu. Odnotowano przypadki
likwidowania KWP20 w trakcie organizowania Polskich Rad Wiejskich spowodowane o
debraniem funduszy z byego Komitetu Oglnego.
W czasie reorganizacji KNS21 w ich skad wchodzio na caej Ukrainie 22.892 Polakw (dan
e z 01. 10. 1925 .). Liczba ta wskazuje na wyrany wzrost liczby Polakw czonkw KNS w n
iezbyt dugim okresie, bo na dzie- 01. 04. 1925 r. byo ich zaledwie 18.708.
Niestety, po reorganizacji nie mamy informacji o liczbie Polakw - czonkw KNS, jedna
k na podstawie istniejcych materiaw daje si zauway znaczny spadek, za stan dziaalnoci
itetw wymaga szczeglnej uwagi.
69
Prawo rewolucyjne a stosunki narodowociowe
W okresie sprawozdawczym zaobserwowano wzrost liczby spraw wnoszonych przez ludn
o polsk do organw narodowociowych przy OIK, w zwizku z zapoznaniem si ludnoci z rol i
aniami tych organw. Nie odnotowano przypadkw przeladowa- na tle narodowociowym, z wyjtk
iem sporw rnych wiejskich grup narodowociowych oraz skarg i niezadowolenia z wypenian
ia obowizkw przez miejscowe organy, zwaszcza jeli chodzi o kwestie jzyka ojczystego.
Nie wydano w jzyku polskim najwaniejszych przepisw, nie liczc materiaw dotyczcych wybor
do rad. Tylko w niektrych okrgach wane rozporzdzenia miejscowych wadz drukowano w jzy
ku polskim.
Wybory do rad wiejskich
W tym roku dobrze przygotowano si do kampanii przedwyborczej do rad wiejskich. W
odpowiednim czasie rozesano pisma oklne mwice o specyfice tej kampanii wrd ludnoci pols
kiej. Oprcz tego wyda pismo oklne dotyczce pracy wrd wszystkich mniejszoci narodowyc
mobilizowa 7 towarzyszy, ktrzy wyjechali do okrgu berdyczowskiego, koroste-skiego, sz
epetowskiego, proskurowskiego, kamienieckiego, mohylewskiego i tulczy-skiego jako
penomocnicy i Centralnego Komitetu Wyborczego. WUCIK wydrukowa karty wyborcze w jzyk
u polskim, a take listy wyborcw, wezwania i plakaty. W szeregu okrgw OIK i RIK przep
rowadziy kampanie sprawozdawcze w jzyku polskim. Kampania przedwyborcza reprezento
waa zadowalajcy poziom, zaktywizowaa ludno i ujawnia nastroje spoeczne. Bya rwnie sp
anem stosunku ludnoci do naszej polityki narodowociowej. Kampania ostatecznie potw
ierdzia suszno polityki zmierzajcej do utworzenia Polskich Rad Wiejskich.
Ludno polska aktywnie uczestniczya w wyborach do Polskich Rad Wiejskich, jej udzia b
y znacznie wikszy ni w radach mieszanych pod wzgldem narodowociowym - w Polskich Rada
ch Wiejskich wyborcy stanowili 65 - 70%, podczas gdy we wsiach mieszanych pod wz
gldem narodowociowym Polacy to 50 - 55% gosujcych. Procent wyborcw w Polskich Radach
Wiejskich jest najwikszy na Ukrainie w porwnaniu z innymi narodowociami. Jednake we
wsiach o ludnoci mieszanej pod wzgldem narodowociowym udzia Polakw w wyborach jest nis
zy ni Ukrai-cw. W niektrych rejonach okrgu berdyczowskiego np. w rejonie ry-skim do wybo
przystpio 62,8% ogu ludnoci, za liczba Polakw stanowia 49,7%, w rejonie wczera-isza-sk
yborcy Polacy stanowili 55,6% na 63,3% ogu spoecznoci. Na sukces kampanii w znacznym
stopniu wpyn odpowiedni stosunek wikszoci Okrgowych Komitetw Partyjnych. W tym samym o
kresie w niektrych rejonach, a nawet okrgach miay miejsce rne niedocignicia.
W czasie tej kampanii da zna o sobie, prawie we wszystkich polskich szkoach, bardzo
niski poziom, a czasem nawet zupeny brak dziaalnoci wrd kobiet. W niektrych polskich
wioskach dopiero teraz, po raz pierwszy odbyy si zebrania kobiet. W czasie kampani
i daa o sobie zna zwikszona aktywno kobiet. Udzia polkobiet22 w zebraniach przedwyborc
zych rwny jest procentowo oglnemu udziaowi kobiet. Do skadu Rad Wiejskich weszo 15% k
obiet. Niestety, udzia modziey w kampanii przed-
70
wyborczej by nieodczuwalny. W wikszoci wypadkw modzi ludzie podchodzili pasywnie do w
yborw. Komrki KSM nie wykazay si wystarczajco duym autorytetem. Do Rad Wiejskich wybra
no zaledwie 1,5% komsomolcw. Natomiast stosunek wyborcw do partyjnych by zadowalajcy
, w radach znalazo si ich 3,9%.
Proces rozwarstwiania wsi pogbia si. We wsiach jednolitych narodowociowo majcych pols
k rad wiejsk dyferencjacja wsi jest na podobnym poziomie co dyfe-rencjacja wsi ukra
i-skiej; we wsiach mieszanych pod wzgldem narodowociowym problem rozwarstwienia prze
sania problem narodowociowy. Odnotowano przypadki walki Ukrai-cw i Polakw o swego (pod
wzgldem narodowoci) kierownika wyranie ujawniajce istnienie antagonizmu narodowociow
ego. W tych wioskach proces rozwarstwienia ludnoci polskiej zacz si dopiero rozwija.
Aktywno wszystkich warstw ludnoci jest do znaczca. W tym samym okresie zauwaono, e akt
no redniozamonych bya znacznie wiksza ni biednych. Wrd biedoty daje si czsto zauwa
a niezorganizowana i zagubiona. W niektrych miejscowociach nie udao si zjednoczy bied
nych i redniozamonych.
Jednoczenie warto zaznaczy, e nieefektywna dziaalno komitetu niezamonych chopw bya p
we wszystkich polskich wsiach. Kuacy wykazali si znaczn aktywnoci, razem z aktywem koc
ielnym prbowali przej w swe rce rad wiejsk, uciekajc si do metod indywidualnego wpywu
redniozamonych i biednych. W tym celu wykorzystywano take antagonizmy narodowociowe
. Odnotowano przypadki podburzania i przekupstwa dokonane przez te ugrupowania,
a take prby zrywania zebra-, po przegranym przez ich kandydata gosowaniu.
Oglnie rzecz biorc warto zaznaczy, i wrd polskiej ludnoci nastpi znaczcy i zauwaaln
sympatii dla wadzy radzieckiej.
Wyniki kampanii przedwyborczej w 75 Polskich Radach Wiejskich (na ogln liczb 118) s
nastpujce: wybrano 858 czonkw, z tego kobiety stanowi 15,3%.
Pod wzgldem narodowociowym: 19% Ukrai-cw, 0,6% Rosjan, 1,3% ydw, 74,7% Polakw, 4,1 % Nie
mcw, 0,3% innych narodowoci. 40,6% czonkw naley do KNS, 28% - do KWD, 11,2% to byli oni
erze Armii Czerwonej. Pod wzgldem spoecznym: 83% to chopi, 4,4% robotnicy, 10,7% pr
acownikw pa-stwowych (w tym 52% nauczycieli).
Praca kulturalno-owiatowa
Na pocztku sprawozdania stwierdzono ju, e wzrost stopy yciowej polskiej ludnoci wywoa j
ednoczenie wzrost aktywnoci politycznej i potrzeb podniesienia poziomu pracy kultur
alno-owiatowej. Musimy przy tym zaznaczy, e przy braku istotnej rnicy poziomu gospoda
rczego midzy chopstwem ukrai-skim i polskim wzrost zapotrzebowania na dziaalno kultural
no-owiatowa jest wikszy wrd Polakw ni Ukrai-cw. Ten pozytywny fakt tumaczy si przewa
e ludno polska uwierzya w rzeczywiste wprowadzenie w ycie zaoe- naszej polityki narodo
iowej i przestaa si ba przyznawania do swej narodowoci, w wyniku tego tajone wczeniej
denia do posugiwania si jzykiem polskim przejawiaj si teraz otwarcie - Polacy daj p
hnego uywania jzyka polskiego. Zjawisko to znane byo ju wczeniej pod hasem denia do o
zenia narodowego". Stan ten potwierdza rwnie fakt, e w czasach caratu nielegalnie n
auczano jzyka polskiego, mimo braku polskiej szkoy i
71
przeladowa-. Obecnie take spotykamy si z faktem nielegalnego nauczania jzyka polskiego
tam, gdzie z jakich przyczyn nie udao si otworzy polskiej szkoy.
Ten szybki wzrost zapotrzebowania na aktywnprac kulturalno-owiatowa, a szczeglnie na
rozbudow polskich szk, postawi przed nami problem przygotowania nowych kadr nauczyc
ieli. Absolutny brak polnauczycieli23 i ich niskie kwalifikacje, nie s w stanie s
prosta zapotrzebowaniom polskiej ludnoci na nowe szkoy, nawet w granicach istniejcyc
h moliwoci budetowych. Jednake rozbudowa sieci szk, oprcz znaczenia praktycznego, ma te
znaczenie polityczne. Ludno polska jest nadzwyczaj wraliwa na punkcie szk, reaguje ch
orobliwie na wszelkie przejawy rzekomych niedocigni w polszkoach, mniejszych nawet n
i w szkoach innych narodowoci, widzc w tym ucisk i przeladowanie narodowe. W tym samy
m czasie niewystarczajco rozbudowana sie polskich szkl i niemono jej znaczcego rozszerz
enia przy jednoczesnym silnym deniu ludnoci polskiej do powoywania takich szk bya i jes
t wykorzystywana do manipulowania nieufnych dotd Polakw do polityki narodowociowej
prowadzonej przez wadze radzieckie.
Biorc pod uwag ten problem, musimy by nadzwyczaj ostroni i tak wykorzysta istniejce siy
nauczycielskie, eby otrzyma maksymalny efekt polityczny.
Omawiajc ten problem Polskie Biuro przyjo nastpujc uchwa (zob. protok Biura Polit
20):
a) uwaa za niezbdne otwarcie w pierwszej kolejnoci polskich szk w tych Polskich Radach
Wiejskich, w ktrych ich jeszcze nie ma;
b) przeprowadzi weryfikacj nauczycieli w Polskich Radach Wiejskich w celu skierowa
nia tam najlepszych kadr;
c) pozostaych nauczycieli wykorzysta w dwch kierunkach:
- do otwarcia nowych szk tam, gdzie tego wymagaj cele polityczne,
- do rozbudowy istniejcych ju szk, w pierwszej kolejnoci w Polskich Radach Wiejskich;
d) przejrze sie polskich szk w celu bardziej racjonalnego jej rozbudowania.
W tym samym czasie naley zintensyfikowa dziaania prowadzce do przygotowania nowych n
auczycieli. W istniejcym w Kijowie Polskim Kursie Pedagogicznym uczestniczy 105 o
sb. W nowym roku szkolnym na I rok zostanie przyjtych 50 suchaczy. W tym roku kurs
uko-cz pierwsi absolwenci - 11 osb. Oczywistym jest, e to nie moe zadowoli naszych wyma
ga-. Dlatego te pozytywnie rozwizano ju kwesti organizacji w Kijowie polskiego INO24.
Do organizacji INO przystpimy ju od nowego roku szkolnego, jednak otwarcie nie nas
tpi wczeniej ni w roku szkolnym 1927/1928. Wraz z przygotowaniem nowych nauczycieli
niezbdne jest wczenie do pracy w polskich szkoach tych polskich nauczycieli, ktrzy p
racujw szkoach ukrai-skich i rosyjskich. Po przedstawieniu tego problemu zwizkowi Rabo
tpros"2-, wydano odpowiednie dyrektywy w sprawie wspdziaania w kwestii przeniesieni
a do polskich szk nauczycieli polskich pracujcych w innych szkoach.
Sporo uwagi powicono pracujcym ju w polskich szkoach nauczycielom, wrd ktrych konstatu
my wzrost nastrojw proradzieckich. W czerwcu 1925 r. zorganizowano czwart Oglnoukra
i-sk Konferencj Nauczycielstwa Polskiego, odbyy si rwnie konferencje gubemialne (w guber
ni podolskiej, woy-skiej, kijowskiej) oraz okrgowe, w kadym okrgu po dwie konferencje.
W 1925 r. przeprowadzono take kursy przygotowawcze nauczycieli, ktre przyniosy poz
ytywne rezultaty. W pracy przewa-
72
ajcej masy nauczycieli zauwaalna jest tendencja wzrostu aktywnoci i nastrojw proradzi
eckich. W tym samym czasie, co jest rzecz zrozumia w niektrych rodowiskach nauczyciel
skich odnotowano jeszcze sporo przypadkw wrogiej dziaalnoci w stosunku do nas. Nisk
ie kwalifikacje pedagogiczne i polityczne nauczycieli zmuszaj nas do tego, aby pr
acy z nimi powici szczegln uwag. Dla 50 polnauczycieli zorganizowano kurs doksztacajcy
za w czerwcu odbdzie si pita Oglnoukrai-ska Konferencja Nauczycielstwa Polskiego.
Drugim palcym problemem dziaalnoci kulturalno-owiatowej jest brak podrcznikw (zob. niej
). W okresie sprawozdawczym znaczco rozbudowano sie instytucji kulturalno-owiatowyc
h. Liczba szk spoeczno-wychowawczych wzrosa z 255 w latach 1924-25 do 337, a liczba
dzieci uczcych si w nich z 14.606 do 20.460, co stanowi okoo 31,7% polskich dzieci.
W tych szkoach zatrudniano 534 nauczycieli. Wikszo szk to szkoy z dwoma lub trzema odd
ziaami i jednym nauczycielem. Dziaa 61 szk czteroletnich, za siedmioletnich - 17 (w t
ym tylko 9 szk ma siedem oddziaw, w innych tylko 5 lub 6). Na ogln liczb 337 szk przy
285 szkoy wiejskie, 19 wielkomiejskich, 35 w maych miasteczkach. Niestety stan ma
terialny szk jest opakany. W wielu szkoach nie ma odpowiedniego sprztu ani pomocy szk
olnych. Szkoy s usytuowane w nieprzystosowanych do tego pomieszczeniach wymagajcych
kapitalnego remontu. Mona tu przytoczy nastpujce dane: wedug informacji Ludowego Kom
isariatu Owiaty podrczniki w wystarczajcej iloci dostarczono tylko do jednej szkoy, 9
2 szkoy zaopatrzono w podrczniki tylko w stopniu dostatecznym, a 210 placwek nie ma
odpowiedniej iloci podrcznikw. Podobnie rzecz ma si ze szkolnym sprztem: w peni wypos
aono 25 szk, potrzeby 95 zaspokojono w stopniu dostatecznym, a 190 - w niedostatecz
nym. Tylko 192 szkoy maj swj kawaek ziemi. Na Ukrainie dziaa 9 polskich domw dziecka,
w ktrych mieszka 461 dzieci i 41 wychowawcw.
Znacznie wzrosa take sie instytucji zajmujcych si dziaalnocipolityczno-owia-tow:
Liczby w latach: Rok szkolny 1924/1925 Rok szkolny 1925/1926
Kluby i kka polskie dziaajce przy innych klubach 13 24
Wydzielone izby czytelnicze 42 80
Polskie kka przy izbach czytelniczych 27 36
Wiejskie Domy kultury (samodzielne) 2
Polskie kka przy Wiejskich Domach Kultury 18
Likpunkt26 150 189
Suchaczy Likpunktw 3000 6232
Uwaga: brak dokadnych informacji dotyczcych kek.
Gwnymi wadami w dziaalnoci owiatowej (oprcz braku literatury) s: 1 .W pracy izb czyteln
iczych odczuwa si nadmiar modziey, za starsze pokolenie nie jest w stopniu wystarcza
jcym wczane do tej dziaalnoci. W niektrych miejscowociach majmiejsce tarcia midzy mo
orosymi, co przyczynia si do rozbicia
73
lub utrudniania dziaalnoci tych czytelni. Zauwaono jednoczenie, e doroli niechtnie korz
ystaj z izb czytelniczych, co powoduje wzrost wpyww modziey. Oprcz tego na wsiach czsto
mona zaobserwowa, e doroli mieszka-cy regularnie zbieraj si w prywatnych domach i tam c
zytaj gazet Sierp", za do czytelni nie id, bo, jak twierdz: nie maj tam nic do roboty"
2.W wielu wsiach nie udao si nauczycieli wczy do dziaalnoci izb czytelniczych. Odnotowa
no do czste przypadki nacisku i kierowania" nauczycieli ze strony modziey (szczeglnie k
omsomolskiej) oraz penomocnikw rejonowych. Niestety, w takich sytuacjach tworzy si
nieznona, nieprzychylna atmosfera i dziaalno czytelni ulega rozbiciu. Kampania majca
na celu zlikwidowanie analfabetyzmu nie przyniosa wymiernych rezultatw przede wszy
stkim z powodu braku podrcznikw. Naley zwrci szczegln uwag na ustabilizowanie dziaaln
ibliotek. Naley wykorzysta dowiadczenia biblioteki centralnej, ktra rozwija si z sukc
esem. W biecym roku przystpiono do organizacji polskiego studium dramatycznego.
Odnotowano pewne sukcesy w dziedzinie szkolnictwa zawodowego: otwarto trzy szkoy
zawodowe - dwie szkoy gospodarstwa wiejskiego i jedn- mechaniczn. Dziki Ludowemu Kom
isariatowi Owiaty rozesano 18.825 egzemplarzy literatury o cznej wartoci 8.523 rubli.
Okrgi otrzymay na literatur subwencje w wysokoci 4.400 rubli. Oprcz tego rozesano 4.6
34 egzemplarzy dziecicego czasopisma.
Dziaalno wydawnicza
Sytuacja wydawnicza w dziedzinie literatury i podrcznikw jest bardzo skomplikowana
. Chocia problem ten niejednokrotnie przedstawiano , jednak nie udao si zmusi GIU27 do
wykonania planu wydawniczego (polskich publikacji, jak i oglnie mniejszoci narodo
wych). Dopiero w ostatnim okresie GIU zawaro umow z Trybunna Ukrainie", na podstawie
ktrej realizuje swj plan wydawniczy. Plan ten uwzgldnia wydanie 51 tytuw o objtoci 80
arkuszy drukarskich. Jednake niezapewnienie Trybunie" kredytw pod weksle GIU, stawi
a wykonanie tego planu pod znakiem zapytania. Co za tyczy si Trybuny na Ukrainie",
to nie moe ona rozwin swojej dziaalnoci przede wszystkim z powodu braku rodkw materialn
ych.
Ze wzgldu na ten katastrofalny stan dziaalnoci wydawniczej, przy WUCIK zorganizowan
o w czerwcu 1926 r. ukrai-sk fili Centralnego Wydawnictwa Narodw ZSRR.
Jeeli za chodzi o pras, to Sierp" powikszy swj nakad do 4.500 egzemplarzy (jest to wzr
t o 50%), ponadto ma 130 korespondentw wiejskich i otrzymuje od chopskich czytelni
kw prawie 500 listw miesicznie. W styczniu b[iecego] r[oku] z wielkim sukcesem zorgan
izowano pierwsze zebranie korespondentw Sierpa", w ktrym uczestniczyo 70 osb, w wikszoc
i chopw od puga.
Dwutygodnik Gos Modziey" reorganizuje si w tygodnik. Liczba jego prenumeratorw cigle wz
rasta i wynosi ju 1.500; czasopismo ma te okoo stu korespondentw.
Naley podkreli, e Polskie Biuro nie powica wystarczajco duo uwagi rozpowszechnianiu w
renie tych czasopism. Koniecznie trzeba powanie zaj si rozpowszechnianiem naszych ga
zet prowadzc sta kampani.
74
Czasopismo dla dzieci Sztandar Pioniera" przeksztacono w oglnozwizkowe Bud1 gotow"2S
(wydawane w Moskwie). Liczba jego prenumeratorw na Ukrainie przekroczya ju 1.000 osb
.
Walka z wpywem religii i kocioa
Naley skoncentrowa si na dziaalnoci antyreligijnej i walce z wpywami duchowie-stwa katol
ickiego. Mimo szybkiego tempa sowietyzacji i rozwarstwienia wsi polskiej, wpyw kl
eru jest nadal bardzo silny i obejmuje wszystkie grupy spoeczne polskiej wsi. Ten
wpyw by szczeglnie widoczny w czasie kampanii przedwyborczej do Rad Wiejskich. Wsz
yscy przedstawiciele mwili o tym w swoich sprawozdaniach. W wikszoci wiosek klika koc
ielna w wyniku szeregu przyczyn rozpada si, ale tego faktu nie naley przecenia.
Kler i religia maj nadal silny wpyw na ludno polsk. Prawie we wszystkich wsiach zpoll
udnoci mona zauway rosncpopulamo kek religijnych skupiajcych w wikszoci ludzi st
modziey przede wszystkim dziewczta.
Nie mona przesadza upatrujc wielkiego znaczenia w fakcie, e do wikszoci polskich Rad W
iejskich nie wybrano czonkw rad kocielnych. Po czci wraz z powyszymi faktami zjawisko
to tumaczono tym, e w radach kocielnych zasiadali przede wszystkim kuacy i lepiej sy
tuowani chopi z grupy redniozamonych (np. we wsi Listopadw-ka), jednak daje si zauway,
w wikszoci wsi nawet nie wysuwano kandydatw nalecych do rad kocielnych; najwyraniej ra
dy kocielne nie chciay wchodzi do Rad Wiejskich przypuszczajcie i taka rada nie bdzie
cieszy si autoiytetem. Rzecz charakterystyczna - w tych wsiach, gdzie rady kocieln
e nie wysuny swych kandydatw do Rad Wiejskich, wybierano ich do prezydium i w wikszoc
i wypadkw wybierano do komisji skrutacyjnych.
Wrd duchowie-stwa katolickiego daje si zauway zmian taktyki: stawia ono teraz na biednyc
h, wprowadza ich do rad kocielnych, i czyni ich przewodniczcymi...
(Ze sprawozdania upowanionego z ramienia na wybory do Rad Wiejskich w polwsiach ok
rgu berdyczowskiego).
Kler katolicki prowadzi bardzo aktywn i przemylan polityk. W trakcie uroczystoci kocie
lnych przejmuje oficjalne kierownictwo nad wsiami (np. we wsi Popowcy). Wprowadz
i nowe - nie znane mi, byemu katolikowi - obrzdy modlitewne wycznie dla mczyzn, w ktry
kobiety nie maj prawa uczestniczy (w myl zasady - mczyzna to gowa rodziny). Prawie ws
zdzie istniej bractwa" modlitewne pod rnymi nazwami, skupiajce sporo modziey, przede w
ystkim dziewczta. Wszystkie te bractwa" dziaaj w konspiracji i nawet przy wielkim wy
siku nie mona dowiedzie si niczego o szczegach ich pracy.
(Z wnioskw upowfanionego] z ramienia na wybory w polwsiach w okrgu mohylewskim).
Oprcz zmiany form dziaalnoci kleru, opisanych wczeniej we fragmencie sprawozdania z
okrgu berdyczowskiego, zauwaono rwnie w ostatnim okresie zmian taktyki katolickiego d
uchowie-stwa wobec najbliszej nam warstwy spoecznej, a mianowicie biednych. Po klsce
prb izolowania polludnoci od wpyww radzieckich i w prbach niedopuszczenia tej ludnoci
do ycia spoeczno-politycznego, oraz widzc
75
znaczcy wzrost sowietyzacji wrd Polakw, koci da zgod na wczenie si wiernych do dzi
stkich organizacji (Rad Wiejskich, KNS, KWP, spdzielczoci itp.). Wczeniej ksia wyrzuca
li z kociow i nie dawali rozgrzeszenia" tym, ktrzy naleeli do KNS, teraz za zachcaj w
ych do wstpowania do tej organizacji. Ksia do dzisiaj otwarcie wystpujna kazaniach pr
zeciwko wadzy radzieckiej. Nie wprowadzono jeszcze w ycie postanowienia trzeciej O
glnoukrai-skiej Konferencji Biura Polskiego uznajcego za niezbdn legalizacj kek religij
ch. Wszystkie te kwestie naley wzi pod uwag w naszej pracy.
Wnioski
W podsumowaniu naley jeszcze raz podkreli dwie kwestie: w naszej pracy nie docenia
si wagi dziaalnoci wrd robotnikw. Zwracajc szczegln uwag na wie, nie mona zaniedby
. Z caym zdecydowaniem naley podkreli potrzeb zintensyfikowania pracy wrd robotnikw hu
szka i cukrowni, a take pracownikw wielkoprzemysowych.
Ze wszech miar prawidowo zwracano szczegln uwag na przebieg dziaalnoci Polskich Rad Wi
ejskich. Nie mona w adnym przypadku poddawa w wtpliwo politycznego znaczenia i wagi po
dniesienia jej na odpowiedni poziom, ale jednoczenie nie wolno zapomina o tym, e we
wsiach mieszanych pod wzgldem narodowociowym mieszka 65% caej polskiej ludnoci. Syt
uacja w tych wsiach bywa czsto bardzo zoona, gdy antagonizmy narodowociowe dochodz naj
czciej do gosu tam, gdzie aktywno i stopie- sowietyzacji wrd polludnoci jest mniejszy
polskich Radach Wiejskich (patrz - wnioski z kampanii wyborczej do Rad Wiejskich
).
Ze wzgldu na wyej wymienione przyczyny naley zaktywizowa dziaalno, wysiek i aktywno
ach mieszanych pod wzgldem narodowociowym, nie osabiajc przy tym pracy w polskich Ra
dach Wiejskich.
[podpis odrczny, nieczytelny]
Kopia, maszynopis w jzyku rosyjskim. CDAWOWJond 413, op. 2, spi: 5, 26-35 v.
1 CB - Centralne Polskie Biuro Owiatowe.
2OIK - Okrgowa Komisja Wyborcza.
' Jaczejka () - komrka partyjna lub komsomolska.
4 KUMZ (KUNMZ) - Uniwersytet Komunistyczny Mniejszoci Narodowych Zachodu im. Juli
ana Marchlewskiego, dziaa w Moskwie w latach 1921 - 1931.
5 Stanisaw a-cucki (1882-1937), dziaacz robotniczy, dziaacz PPSD, z ramienia ktrej w 1
919 r. zdoby mandat poselski, w 1921 r. wstpi do KPRP, by jednym z organizatorw Komun
istycznej Frakcji Poselskiej. W 1922 r. ponownie zdoby mandat poselski. Ze wzgldu
na dziaalno antypa-stwow w 1924 r. zosta) aresztowany i po zrzeczeniu si mandatu osdzony
i skazany. Wizienie opuci w 1928 r. i wyemigrowa do ZSRR. W poowie 1937 r. zosta ares
ztowany przez NKWD. Zgin} w niewyjanionych okolicznociach.
76
6 List otwarty ks. Andrzeja Fediikowicza do papiea Piusa XI z dnia 9 listopada 1
924 r. zosta napisany pod dyktando GPU w charkowskim wizieniu, gdzie kapan ten zost
a osadzony. List ten stwierdza, e w ZSRR nie istniej przeladowania religijne, a ksia ar
esztowani s wycznie za dziaalno szpiegowsk i polityczn. Sam ksidz Fedukowicz przyznaw
nim do dziaalnoci na rzecz polskiego wywiadu. List ten sta si pierwowzorem dla inny
ch ksiy katolickich, ktrzy jakoby dobrowolnie wypowiadali siew podobnym tonie. Ks.
Fedukowicz (1875 - 1925) po wypuszczeniu na wolno i powrocie do ytomierza obla si naf
t i podpali na znak protestu, w wyniku czego zmar.
7 Ks. Wadysaw Chrzczonowicz (1884-?), uko-czy katolickie seminarium duchowne w Peters
burgu. W 1924 r. po naboe-stwie w charkowskim kociele nieoczekiwanie zwrci si do wierny
ch z owiadczeniem, e nauka Chrystusa nie ma nic wsplnego z kocioem, po czym zdj sutann
publicznie wyrzek si stanu kapa-skiego. Fakt ten by szeroko wykorzystywany przez wczes
n radzieck propagand.
8 Julian Baltazar Marchlewski (1866-1925), dziaacz midzynarodowego mchu komunistyc
znego, ekonomista, czonek SDKPiL, w 1916 r. wsptwrca niemieckiego Zwizku Spartakusa,
od 1919 r. czonek Midzynarodwki Komunistycznej, w 1920 r. czonek Tymczasowego Komite
tu Rewolucyjnego Polski w Biaymstoku, od 1922 r. rektor Komunistycznego Uniwersyt
etu Mniejszoci Narodowych Zachodu w Moskwie.
9 Naftali Botwin (1905-1925), dziaacz ruchu robotniczego, od 1923 w Komunistyczny
m Zwizku Modziey Polskiej, od 1925 czonek Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy.
Za wykonanie wyroku partii na prowokatorze zosta skazany na kar mierci.
10 Wadysaw Hibner (1893-1925), dziaacz robotniczy, od 1918 w Komunistycznej Partii
Polski. Za udzia w zamachu na prowokatora w 1925 skazany na kar mierci i rozstrzela
ny w warszawskiej Cytadeli.
" Henryk Rutkowski (1903-1925), dziaacz robotniczy, od 1922 czonek Komunistycznego
Zwizku Modziey Polskiej. Za udzia w zamachu na prowokatora w 1925 skazany na kar mier
ci i rozstrzelany w warszawskiej Cytadeli.
12 Wadysaw Kniewski (1902-1925), dziaacz robotniczy, od 1922 czonek Komunistycznego
Zwizku Modziey Polskiej. Za udzia w zamachu na prowokatora w 1925 skazany na kar mierc
i i rozstrzelany w warszawskiej Cytadeli.
13 WUSPS - Wszechukrai-ska Rada Zwizkw Zawodowych.
14 MOPR - skrtu nie udao si rozszyfrowa.
15 Aerochim (Awiachim) - Zwizek Pomocy Lotniczo-Chemicznego Budownictwa.
16 WUCK - Wszechukrai-ski Centralny Komitet (Wykonawczy).
17 MASRR - Modawska Autonomiczna Socjalistyczna Republika Radziecka.
18 W oryginale " (z ros.) -jzyk polski.
19 W oryginale " (z ros.) - ludno polska.
20 KWP - Komitet Pomocy Wzajemnej.
21 KNS - Komitet Niezamonych Chopw.
22 W oryginale " (z ros.) - polskie kobiety. 21 W oryginale " (z ros.)
24 INO - Instytut Owiaty Ludowej.
25 Zwizek Pracownikw Owiatowych".
26 Likpunkt - Punkt Likwidacji Analfabetyzmu.
27 GIU - Pa-stwowe Wydawnictwo Ukrainy.
28 Bd gotw".
77
27
1926, 3 grudnia, Warszawa - List sekretarza Komitetu Organizacyjnego Zwizku Polakw
z Zagranicy do Redakcji Gosu Modziey" z prob o zamieszczenie informacji dot. przygoto
wa- do zjazdu.
[dopisek]
Dokadne tumaczenie z jzyka polskiego
KOMITET ORGANIZACYJNY ZJAZDU POLAKW Z ZAGRANICY
WARSZAWA, UL. NOWY WIAT NR 21 tel. 518 - 75
Biecy rachunek bankowy PKO nr 13 - 14-414 L. dz. 78/26
1926 r.
Szanowna Redakcja Gosu Modziey"1 na Ukrainie
Doczamy do tego listu materiay przygotowane przez Komitet Organizacyjny Zjazdu Pola
kw yjcych zagranic2 z prob o zamieszczenie ich w Waszej popularnej gazecie i rwnoczeni
wydrukowanie osobnego artykuu, ktry przedstawiaby wasze zdanie na temat znaczenia Z
jazdu3.
Jednoczenie informujemy o szczegach charakteru organizacyjnego, ktre nie zostay uwzgld
nione w doczonych materiaach.
Termin Zjazdu zosta wyznaczony na 3 maja 1927 r. Zebrania plenarne i w komisjach
bdsi odbyway w cigu trzech dni, prawdopodobnie w pomieszczeniach Rady Miejskiej w War
szawie. Po zako-czeniu Zjazdu, delegaci ktrzy zjad si z caego wiata, odbd wycieczk zap
wczpo kraju w pierwszej kolejnoci do Krakowa, Lwowa i do Poznania. Odbd si witeczne spo
tkania delegatw z samorzdami miejskimi i odpowiednimi organizacjami spoecznymi.
Gwnym zadaniem Zjazdu bdzie okrelenie stosunku centrw polskich zagranic do idei Zwizku
Polakw Zagranic- organizacji, ktrej gwnym celem bdzie rzeczywiste ustanowienie i wzmac
nianie staego kulturalnego zwizku Polakw yjcych zagranic midzy sob i z Polsk.
Jednoczenie ze Zjazdem otwarta zostanie w Warszawie wystawa osigni prasy polskiej i
zagranicznej. Prosimy polskie centra o przysyanie na adres komitetu eksponatw na w
ystaw.
Wystawa ta zapocztkuje Muzeum Prac Polakw Zagranic.
Z powaaniem
Sekretarz Komitetu
[sygnowane inicjaami M. H.]
78
P.S.
Prosimy o przysanie egzemplarza Waszej gazety z artykuem omawiajcym problematyk Zjaz
du.
Orygina w jzyku rosyjskim. CDAHOUJondl, op.20, spr. 2246, k. 62.'
1 Gos Modziey", polskie czasopismo ukazujce si w Kijowie od 1925 r. , pocztkowo dwa raz
y w tygodniu jako dodatek do gazety Sierp". W poowie 1929 r. redakcj przeniesiono d
o Charkowa. W 1930 r. jako tygodnik Gos Modziey" zosta organem Leninowskiego Komunisty
cznego Zwizku Modziey Ukrainy. Czasopismo zlikwidowano we wrzeniu 1935 r.
2 Przygotowania do Zjazdu rozpoczto ju w 1926 r. Oficjalne informacje i zaproszeni
a na Zjazd otrzymay redakcje wszystkich czasopism polskich na Ukrainie. Wadze radz
ieckie postanowiy jednak ide zwoania zjazdu wykorzysta do propagandy antypolskiej, a
sam Zjazd potraktowa jako trybun propagandy komunizmu w rodowiskach polonijnych. W
tej sytuacji organizatorzy zjazdu powoujc si na fakt niedemokratycznego wyonienia d
elegacji polonijnych w ZSRR odmwiy wydania im oficjalnego zaproszenia. To z kolei
wywoao kolejn kampani antypolsk w ZSRR.
3 Wrd nadesanych materiaw znajdowa si m.in. Apel Komitetu Organizacyjnego Zjazdu:
Do wszystkich Polakw znajdujcych si za granicami Rzeczypospolitej Polskiej.
Rodacy!
Nie wszystkich Polakw moga obj swoimi granicami odrodzona Polska. Pierwsze lata istn
ienia wolnej Polski byy cikim okresem walki o wzmocnienie jej istnienia: najpierw w
alki z wrogami zewntrznymi w obronie granic, a pniej walki o stworzenie silnej pods
tawy gospodarki narodowej i autorytet na arenie midzynarodowej. Zoono problemw, ktre pr
zyszo rozwizywa jednemu pokoleniu, niezliczona ilo najrozmaitszych problemw, ktre trzeb
a byo pokonywa cik, codzienn prac, wykorzenienie tysica niedostatkw bdcych pozosta
czej sytuacji naszego narodu w okresie utraty bytu pa-stwowego - wszystko to nieuc
hronnie prowadzio do emigracji setek tysicy rodakw za granice Polski, nie pozwolio p
owrci tym, ktrzy wczeniej zarabiali na chleb z dala od ojczyzny.
Mao tego: my, jako nard nie wywalczylimy tego, eby zachowa midzy sob wi, a co najwan
poczy wszystkich Polakw znajdujcych si z dala od ojczyzny z Polsk.
Nie zwaajc na to, wy rodacy, znajdujc si z dala od swojej ojczyzny, nie stracilicie w
izi najwaniejszej - wizi duchowej.
Wy wszyscy, ktrzy yjecie tu obok Polski, na ziemi, ktra od wiekw naleaa do Polakw i na
trej do dzi yje nard polski walczcy o zachowanie swojej tosamoci narodowej i o swobodny
rozwj kultury polskiej, ktry walczy w niewyobraalnie cikich warunkach z polityk dena-
cjonalizacji. Wy jednak nie stracilicie nadziei na lepsz przyszo, nie poniylicie swojeg
o narodu, spenilicie z honorem wasz obowizek narodowy.
A take wy, ktrzy w poszukiwaniu kawaka chleba rozjechalicie si po caej Europie, Ameryc
e i Azji, nie majc moliwoci godnie pracowa na ziemi waszych ojcw, nie porzucilicie swo
jego jzyka, obyczajw waszych przodkw, nie zrzeklicie si waszej narodowoci. Wasze wysiki
nie poszy na mam.
79
Wasze wysiki zostay zapisane zotymi zgoskami w pamici caego narodu. Ale przyszed czas z
mobilizowa wszystkie siy Polakw yjcych poza granicami kraju, czas organizowa wspprac
mi w Polsce.
W padzierniku 1925 r. trzy organizacje: Zwizek Obrony Kresw Wschodnich (rejony przy
graniczne), Polskie Towarzystwo Emigracyjne i Towarzystwo im. Adama Mickiewicza
zorganizoway Komitet majcy na celu zorganizowanie w Warszawie Zjazdu Polakw z Zagra
nicy.
Wspomniany Zjazd ma za zadanie ustanowienie kulturalnych zwizkw midzy Wami, Polakam
i yjcymi zagranic, a take midzy Wami i ojczyzn, bez naruszenia obowizkw jakie macie w
osunku do tych pa-stw, na terytorium ktrych yjecie.
''Niniejszy tekst zosta przetumaczony z jzyka rosyjskiego.
Ulotka znajduje si w zbiorach CDAHOU, fond 1, op. 20, spr. 2246, k. 63-67.
28
1926, Charkw - Referat Pa-stwowego Zarzdu Politycznego dotyczcy Kocioa rzymskokatolicki
ego i ludnoci polskiej na Ukrainie.
PASTWOWY ZARZD POLITYCZNY USRR
W CHARKOWIE cile tajne
O pracy wrd duchowie-stwa rzymskokatolickiego i polskich kolonii
W toku prowadzonego przez organy GPU ledztwa nad polsk dziaalnoci szpiegowsk ustalono,
e katolicka ludno Ukrainy wykorzystywana jest przez Polsk we wszystkich jej agresyw
nych krokach przeciwko ZSRR, oraz e jest ona skaona duchem polskiego szowinizmu, s
tanowic baz, na ktrej Polska moe oprze swoj antyradzieck dziaalno.
Sytuacja ta zmusia nas do zwrcenia uwagi na nader liczne polskie kolonie na Ukrain
ie, szczeglnie za na Prawobrzeu, gdzie ludno polska stanowi zwart mas, zamieszkujc wyd
elone jednostki administracyjne. Szereg przyczyn, w tym take brak rodkw, doprowadzio
do tego, e ju od pocztku nasza praca sprowadzaa si jedynie do oglnego uwiadomienia lud
noci polskiej i zbadania sytuacji panujcej w polskich koloniach. Prowadzono je jed
nak nie planowo i w sposb przypadkowy.
Dopiero w 1923 ., w procesie pogbiania tej dziaalnoci, okazao si, e polskie kolonie sk
j si w przyblieniu z nastpujcych grup:
1) reakcyjno-szowinistycznej - pod kierownictwem ksiy i reakcyjnej czci inteligencji
;
2) drobnoburuazyjnej - skadajcej si w wikszoci z inteligencji oraz mieszcza-stwa, cign
si w ogonie grapy reakcyjno-szowinistycznej;
3) chopsko-robotniczej - skadajcej si z chopw i robotnikw, wci jeszcze zaraonych prz
religijnymi i ideologicznym fanatyzmem polskiego patriotyzmu.
80
Dziaalno praktyczna ju na samym pocztku pokazaa, e cay ten element znajduje si pod si
wpywem ksiy i Kocioa, zwizanego z nimi mocnymi wizami religijnymi. Natomiast cz naj
ej reakcyjna zjednoczona jest w swych deniach antyradzieck ideologipolskiego szowini
zmu. Duchowie-stwo katolickie, nastrojone -jak si okazao - niezwykle reakcyjnie i wr
ogo do wadzy, sprzyja Polsce, w tym te duchu ksztatujc wiernych.
Ustalono, e duchowie-stwo katolickie na Ukrainie zwizane jest poprzez sw hierarchiczn
zaleno w caoci z wyszym duchowie-stwem z zagranicy, szczeglnie z mieszkajcym w ucku b
m ucko-ytomierskim - Dubowskim'. To wanie stamtd duchowie-stwo rzymskokatolickie otrzym
ywao nielegaln drog dyrektywy i wskazwki oraz zasilao swoje szeregi duchownymi z zagr
anicy. Polska, wykorzystujc wszystkie te okolicznoci, w poczeniu z silnymi nastrojam
i antyradzieckimi panujcymi wrd duchowie-stwa i ludnoci polskiej, zwerbowaa du cz te
ntu do dziaalnoci szpiegowskiej na naszym terytorium. Dowiadczenia zdobyte w trakci
e pracy wykazay aktywny udzia ksiy i polskich reakcjonistw w szpiegostwie na rzecz Po
lski. Dziaalno ta wyraaa si nie tylko w rnych formach pomocy i wsppracy z polskimi a
i, lecz take podejmowaniem przez nich, idcych w tym kierunku, inicjatyw. Stwierdzi
naley, e istotna cz destrukcyjnej dziaalnoci szpiegowskiej spoczywa na naszym terytoriu
m w rkach duchownych i grupujcego si wok nich elementu.
Obserwujc wzrastajc wiadomo klasow czci polskiej ludnoci oraz panujc obecnie w Pol
n sytuacj wewntrzn, postanowilimy, po zbadaniu istniejcej sytuacji, przystpi do aktywn
h dziaa-, stawiajc sobie nastpujce cele: ideologiczne rozbicie spoecznoci katolickiej po
przez wykorzystanie instynktownego niezadowolenia wrd ludnoci polskich kolonii oraz
zorganizowanie tych wsplnot przez nasze, dziaajce z ukrycia, kierownictwo, aby w k
onsekwencji oderwa je od Kocioa i jego wpyww.
W celu wykonania wyznaczonego zadania w pierwszej kolejnoci przystpiono do organiz
owania w Kocioach takich ugrupowa- wiernych, ktre zajyby si obserwowaniem, i w zalenoc
tego, krytyk ycia kulturalnego i politycznego panujcego w poszczeglnych parafiach wrd
duchownych i najbardziej aktywnych dziaaczy kocielnych. W plan dziaa- wczono take czst
dyskredytowanie w szerokim zakresie istniejcego porzdku prawnego i zjawisk panujcyc
h w kocioach, opierajc si na wszelkich istniejcych defektach i negatywnych momentach
wystpujcych w yciu i dziaalnoci kocielnej. Te przedsiwzicia ju day efekty w postaci
ia ziarna niezadowolenia wrd pewnej czci wierzcych, a w niektrych miejscowociach udao
nawet nastroi ich przeciwko wadzom kocielnym, zmieniajc niewygodne dla nas elementy
w naszych ludzi". Do takich ugrupowa- byli wczeni nasi ludzie", ktrych zadaniem byo kier
owanie tymi przedsiwziciami.
Nastpnie, w celu podburzania mas w polskich koloniach przeprowadzono odpowiedni ag
itacj przeciwko kierowaniu przez Polakw miejscowymi kocioami oraz istniejcemu stanowi
rzeczy. W tym celu wykorzystujc wspomniane grapy wpajalimy masom katolickim nastr
oje, e duchowie-stwo w Polsce kierujc miejscowym Kocioem katolickim, nie jest w stanie
zrozumie waciwoci Kocioa rosyjskiego i rzeczywistoci radzieckiej, oraz e polityka duc
wie-stwa polskiego jest powizana z interesami Polski, a w wyniku czego stale bdzie n
arzuca miejscowej ludnoci katolickiej
81
swoje antyradzieckie zapatrywania. Dlatego naley zmobilizowa masy ludnoci polskiej
przeciwko szkodliwej opiece polskiego (zagranicznego) duchowie-stwa, a co za tym i
dzie i rzdu polskiego oraz ustanowienia apolitycznego Kocioa katolickiego, ktry nie
byby zorientowany na jakiekolwiek pa-stwo. Od samego pocztku tego ruchu podjlimy stara
nia, aby nada mu charakter samoczynny i pod tym ktem opracowano wszystkie zgromadz
one materiay, na podstawie ktrych prowadzono kampani agitacyjn przeciwko duchowie-stwu
katolickiemu. Zdobyte kompromitujce materiay posuyy za podstaw szeregu procesw sdowyc
Wypuszczono, szeroko publikowane w prasie, odpowiednie wezwania i odezwy, ktrych
autorami byli rozpracowani wczeniej ksia. W ten sposb udao si wzburzy spoeczno pols
zrozumiaa szkodliwo dziaalnoci antyradzieckiej swego duchowie-stwa.
Pocztkiem tego procesu by list i pismo rozpracowanego przez nas ksidza ytomierskiego
Fedunkowicza2, skierowane do papiea, gdzie autor jasno okreli rol duchowie-stwa w dzi
aalnoci antyradzieckiej, do ktrej zmusza je Polska. Do tego, opublikowanego przez p
ras, listu przyczyo si wielu wiernych spord ludnoci polskiej, kilku ksiy oraz szereg
rup, zarwno kocielnych, jak i wieckich. Wszystkie przeprowadzone procesy sdowe ujawn
iajce antyradzieck dziaalno ksiy przy jednoczesnych wezwaniach i listach, stay si wst
majcym na celu, z pomoc utworzonych grup, omwienie sytuacji powstaej w Kociele. W re
zultacie dyskusje te przeradzay si w liczne, rnego rodzaju, dania, skierowane przeciwk
o antyradzieckiej dziaalnoci duchowie-stwa. Wywoao to wielk sensacj wrd samego duchowi
, ktre bardzo negatywnie ustosunkowao si do wystpienia ks. Fedunkowicza, starajc si ze
wszech miar skompromitowa go w oczach ludnoci polskiej. Odbyo si to jednak nie tylk
o przy naszym poparciu, ale wrcz byo przez nas w odpowiednim czasie zorganizowane
w celu wzmocnienia i rozszerzenia zego wraenia na wszystkich rozpracowanych. Przys
tpiono wic do rozpracowywania w tym duchu kolejnych liczcych si przedstawicieli Kocioa
ukrai-skiego', a w szczeglnoci tam, gdzie wszystkie te inicjatywy i ich konsekwencj
e znalazy waciwy, podany oddwik. W rezultacie tych dziaa- generalny wikariusz i zastp
kupa tyraspolskiego praat Kruszy-ski, zwrci si z listem pasterskim, w ktrym przestrzega
duchownych przed wpywem z zagranicy i postulowa sko-czy z prbami agitacji antyradzieck
iej i krytyki posuni wadzy radzieckiej. List ten by przez niego osobicie opublikowany
w prasie i wywoa bardzo silny efekt, zarwno wrd wierzcych, jak i wrd duchowie-stwa.
Podobnie rozpracowany zosta take greckokatolicki ksidz Tostoj4, ktry za porednictwem p
rasy zwrci si z listem otwartym do papiea, w ktrym ali si na polonizowanie si ksiy
i na dziaalno kontrrewolucyjn polskich ksiy. List ten wywoa take podany skutek wr
w szczeglnoci wrd Ukrai-cw i Galicjan w peni solidaryzujcych si z ksidzem Tostojem.
W takim te duchu zosta rozpracowany, cieszcy si popularnoci, ks. Nanowski, ktry take w
tpi z listem do Polakw opublikowanym podczas procesu. Jego tre bya podobna do poprzedn
ich. Wszystko to wywoao okrelony wstrzs w kocioach i ich yciu, ktre przyjo oczekiwan
z nas formy, z przeprowadzeniem szeregu procesw sdowych przeciwko wielu duchownym,
ktrzy przyznawali si do swojej antyradzieckiej dziaalnoci. Dziki temu dao si zauway
mas polskich silne denie do solidarnoci z wadz radzieck i moliwo oderwania ich od Ko
82
a. Szczeglnie widoczne jest to wrd niezamonych Polakw, ktrzy bardziej ostro i wrogo odn
osz si do kuakw, inteligencji i Kocioa. Pojawio si klasowe rozwarstwienie, ktre wcze
Polakw nie byo widoczne. Take wrd duchowie-stwa daje si zauway czciowe rozwarstwien
jce si, wysuwanym przez niektiych ksiy daniem powoania hierarchii odrbnej od Polski,
nie podlegaby biskupom znajdujcym si w Polsce.
Jednake dotychczas nie udao si rozwiza tego problemu, poniewa w marcu ubiegego roku wy
wspomniany ks. Fedunkowicz niespodziewanie popeni samobjstwo. Niedugo przed mierci wy
spowiada si przed odwiedzajcym go ksidzem, mwic mu o swoim donosicielstwie i o gryzcym
go sumieniu. W zwizku z tym reakcyjna cz duchowie-stwa staraa si wykorzysta jego mier
woich korzyci i zniwelowa skutki jego listu. Na szczcie w wyniku podjtych w odpowiedn
im czasie dziaa- operacyjnych, udao si rozpuci wieci jakoby to Fedunkowicz otrzymywa od
siy i wiernych listy z pogrkami, i e jego samobjstwo jest skutkiem grb, zarzutw i prz
wa- ze strony ksiy, a take elementu reakcyjnego. Wieci te szybko zaszczepiy si wrd spo
i katolickiej, tym bardziej, e dla ich uwiarygodnienia, w odpowiednim czasie, wyp
uszczano listy otwarte ksiy Tostoja i Kruszy-skiego, w ktrym ci ksia atakowali tych duch
ownych oraz elementy reakcyjne, ktre niby to przyczyniy si do zguby ks. Fedunkowicz
a, i ktre w peni umocniy podane przez nas wraenie. Z niedowierzaniem odnosia si do nic
jedynie reakcyjna cz spoecznoci polskiej oraz duchowie-stwo. Informujemy, e Konsulat Pol
ski w Charkowie bardzo zainteresowa si przyczynami samobjstwa ks. Fedunkowicza i prb
owa zdoby jakie materiay kompromitujce wadz radzieck. Drug przyczyn, ktra okazaa s
zkod w naszej pracy, byo wystpienie biskupa ucko-ytomierskiego Dubowskiego, ktry zaprz
eczy jakoby wpywa na Koci katolicki na Ukrainie i w zwizku z tym wyznaczy na biskupstw
tomierskie, obejmujce ca Prawobrzen Ukrain, praata kijowskiego ks. Skalskiego5. Wedug
siadanych przez nas danych, nominacja ta miaa ju miejsce, chocia oficjalnych dokume
ntw powiadczajcych Skalski jeszcze nie posiada.
W zwizku z poprzednimi dziaaniami i ich skutkami wynikajcymi z powyszych przyczyn, a
take z zaistnia, nieco zmienn, sytuacj panujc wrd ludnoci polskiej zostalimy zmusz
rzyhamowania tempa podjtych dziaa-. Powstaa konieczno skoordynowania aktywnoci dziaa- w
enie i umocnienia istotnych zdobyczy, ktre mogyby sta si podstaw dla dalszej pracy. W
procesie pogbionej i planowej pracy ustalono, e duchowie-stwo katolickie, pomimo e og
raniczyo swe wystpienia antyradzieckie, to nie przestao by aktywne, a nawet rozszerz
yo swoj dziaalno zmieniajc jedynie metody.
Ustalono, e duchowie-stwo katolickie nadal stara si utrzymywa pod swoim wpywem polskie
masy, urabia polsk modzie i wpywa na ni poprzez organizowanie licznych kek religijny
po to aby odrywa j od spoecze-stwa radzieckiego i Kom-somou. Swoj dziaalno ksia zacz
rza take na szkoy radzieckie poprzez niegodn zaufania cz polnauczycielstwa6. Aby osabi
aenie i skutki majcego miejsce wstrzsu oraz czciowego podziau Kocioa, duchowni ze wsze
miar starali si i starajpodnie religijno i swj autorytet wrd polskiej ludnoci poprz
erowane do mas, kazania oraz organizowanie szeregu pompatycznych uroczystoci reli
gijnych w miejscowociach gsto zasiedlonych przez Polakw. Powstaa konieczno po-
83
szerzenia i pogbienia rozmiarw naszej pracy w celu nawietlenia i zbadania w naszej c
odziennej pracy, caej wszechstronnej i rnorodnej dziaalnoci duchowie-stwa katolickiego
na podstawie wczeniejszych osigni. Wprowadzalimy i wprowadzamy to obecnie w ycie. W re
zultacie zwerbowalimy 21 duchownych, wrd ktrych s wysoko postawieni przedstawiciele d
uchowie-stwa katolickiego. Wikszo z nich wcignita jest w dziaalno, prowadzi prac w du
zez nas podanym. Rady parafialne odgrywajce istotn rol w yciu Kocioa, w wielu miejscow
ach wypenione s naszymi ludmi" i w peni znajduj si pod naszym wpywem.
Jeli bdziemy konsekwentnie trzyma si obranego kierunku w naszej dziaalnoci, to w przys
zoci doprowadzimy do sytuacji, w ktrej wikszo Kocioa znajdzie si pod cakowitym naszy
m, a my bdziemy w stanie w odpowiednim czasie przeprowadzi korzystn... [brak dalsze
go tekstu w maszynopisie].
W chwili obecnej odnielimy konkretny, znaczcy sukces w kociele potawskim, gdzie tamte
jszy duchowny w caoci realizuje nasz polityk7, a w swej dziaalnoci jest nam bezgranicz
nie oddany. Wspiera go spoeczno wesp z komitetem parafialnym, ktry prawie w caoci znaj
je si pod naszym wpywem. Nie zwaajc na to, e wadze duchowne nie uznajtego ksidza, para
anie i komitet postanowili, e pod adnym pozorem nie ugn si pod presj hierarchii. Koci
n w sytuacji powodzenia naszych dziaa-, moe sta si w przyszoci zalkiem ywego Kocio
katolickiego. Mamy nadziej, e w niedugiej przyszoci przykad tego Kocioa i jego wierny
uda si przeszczepi na ssiednie parafie, co umocni jego autorytet i si.
Cele naszej dalszej dziaalnoci zmierza bd do objcia naszymi wpywami jak najwikszej lic
y kociow i parafii, poddajc je naszej kontroli, aeby cakowicie oderwa je, nie tylko ide
ologicznie, ale i faktycznie, od wpyww rzdu polskiego oraz de- i idei nacjonalistyczno-
szowinistycznych; a take aby utworzy, lojalny wzgldem wadzy radzieckiej, niezaleny ep
iskopat. Jednoczenie w naszej codziennej pracy naszym zadaniem jest oderwanie spoe
cznoci polskiej, w szczeglnoci chopstwa i robotnikw, od Kocioa i jego wpyww.
Nasza polityka narodowa zwrcia uwag duchowie-stwa katolickiego, ktre bardzo interesuje
si yciem i dziaalnoci polskich jednostek administracyjnych9. Szczeglnie daje si tutaj
zauway aktywno duchowie-stwa, starajcego si polonizowa ludno polsk, formowa j w du
-szowinistycznym i nie wypuszcza spod swoich wpyww. W tym celu ksia wykorzystuj wszyst
kie moliwoci agitowania i rozpowszechniania prowokacyjnych informacji, wykorzystuj
wszelkie niedocignicia, bdy i trudnoci wystpujce w yciu tych jednostek administracyjny
, ktre niestety posiadaj w swych szeregach znaczn liczb niebezpiecznych elementw, ktre
w pewnym czasie mogyby si tam znale. Element ten w wikszoci zwizany jest z Kocioem i
howie-stwem. Szkodliwa dziaalno tego elementu wpywa na narodowe rady wiejskie, ktre nie
wszdzie posiadaj naleny wpyw i autorytet wrd ludnoci polskiej. Naszym celem jest pene
panowanie narodowych jednostek administracyjnych w celu ich szerokiego i dogbnego
owiecenia, wykrycia wszelkich nieprawidowoci w ich yciu i dziaalnoci, zbadanie stosunkw
z duchowie-stwem i jego wpywu na te jednostki.
Mamy na uwadze istnienie zwizkw midzy duchowie-stwem katolickim na Ukrainie i zagrani
c, ktre dotycz nie tylko poszczeglnych ksiy, ale take praata Skalskiego i ks. Swidersk
go10, kierujcych dwiema diecezjami na Prawobrzeu. Osoby te
84
odpowiadaj za swoj dziaalno przed wyszym duchowie-stwem za granic i otrzymuj stamtd s
instrukcje i dyrektywy.
Mianowanie Skalskiego na stanowisko wikariusza jest ze wszech miar niepodane, poni
ewa jest on typem zaciekego reakcjonisty i polskiego szowinisty, cile powizanego z ko
nsulatem i rzdem polskim. Pod jego szkodliwym wpywem znajduje si cae duchowie-stwo kat
olickie na Prawobrzeu, ktre ca sw dziaalno antyradzieck prowadzi za jego inspiracj.
Obieramy wic taki kierunek, aby Skalski czym prdzej opuci terytorium ZSRR i wyjecha z
a granic do czego on zreszt dy. W zwizku z tym zamierzamy take wpyn na wiadomo duc
aby odczuo potrzeb przysania takiego biskupa, ktry nie bdzie zorientowany na jakkolwie
k narodowo. Naley podkreli, e Koci katolicki pilnie potrzebuje uzupenienia swoich ka
czeglnie zmartwiony jest tym Skalski, ktry prosi Rzym o przysanie ksiy, nawet gdyby ni
e byli Polakami. Ich przyjazd oczywicie jest niepodany i szkodliwy. Biskup Dubowski
, ktry zrezygnowa ze swej diecezji, wg posiadanych informacji, zamierza powrci do ZS
RR. Jest to take bardzo niepodane i w tej kwestii podjlimy dziaania poprzez OGPU". W c
elu poszerzenia swoich kadr, duchowie-stwo dy do otwarcia specjalnych kursw teologicz
nych opierajc si na 7 punkcie umowy ryskiej12. W tej sprawie ks. Skalski rozpocz ju s
tarania w NKWD.
Pomimo tych nakrelonych ju perspektyw, zaj ci jestemy kwesti zbadania ruchu duchowie-st
wa unickiego poprzez rozpracowanego w swoim czasie unickiego ksidza Tostoja. Wrd teg
o duchowie-stwa istnieje silne denie do powoania oddzielnego biskupstwa, ktre byoby nie
zalene i podlegaoby jedynie Watykanowi w Rzymie, przy penym odgrodzeniu od wpyww pols
kich, poniewa duchowni polscy ze wszech miar staraj si polonizowa cerkwie unickie. W
tym celu podjto ju pewne kroki. Do zako-czenia tej pracy posuy wyjazd Tostoja na zjazd
majcy rozwiza t kwesti, na ktrym bdzie on mg urobi niektrych ksiy unickich.
Tostoj uwaa take za konieczne wyjecha potem do Rzymu, do Watykanu, aby otrzyma zgod na
takie rozwizanie. W ostatnim czasie w okrgu odeskim znacznie wzrs wpyw niemiecki na
miejscowe kocioy za przyczyn aktywnoci biskupa Zer-ra13. Naley przypuszcza, e odbywaj
tutaj dziaania zakulisowe ze strony konsulatu niemieckiego. Rozprzestrzenianiu si
tego wpywu sprzyja zupene odwracanie si spoecznoci polskiej od polskich kociow w wynik
przeprowadzonych wstrzsw, a po czci te w wyniku procesu ks. Aszeberga14 i kompanii. D
aje si wyczu, i katolickie wadze kocielne biskupstwa tyraspolskiego, ktre obejmuje pra
wie cae Lewo-brzecb, zaczyna przechodzi z rk naszego" praata do Zerra i Neuguma16, a w
ic wyzwala si spod naszego wpywu. Problem tenjest aktualnie przez nas badany.
Obecno wielkiej liczby najrniejszych kek religijnych kierowanych przez Koci i oczywis
zkody wyrzdzane przez nie wrd modziey, dyktuj nam konieczno wycignicia, opisania i l
cji wszystkich tych k lub te w ostatecznoci przeksztacenia ich na ksztat i podobie-stwo
gromad religijnych w cisym tego sowa znaczeniu, starajc si przy tym ograniczy ich licz
ebno do minimum. Przeprowadzi to naley w cisym wspdziaaniu z NKWD, ktre powinno opra
powiedni oklnik przeznaczony dla administracji, a dotyczcy rejestracji tych kek.
Oprcz wyej wymienionych perspektyw, w naszej dalszej pracy spotykamy ^, ^^ % spoty
m duej aktywnoci ksiy. Na wielu z nich w
85
tej chwili mamy kompromitujce materiay, na podstawie ktrych mona by przedsiwzi te lub i
nne represje wobec poszczeglnych jednostek. Jest to take jedno z istotnych przedsiw
zi w naszej pracy. Niestety, w tej chwili nie wiemy, jakie przyj metody postpowania w
zwizku z dyplomatycznym zblieniem z Polsk.
Zarwno w tej kwestii, jak i w stosunku do zaplanowanych przez nas przedsiwzi i persp
ektyw, konieczne jest otrzymanie linii politycznej.
Zastpca przewodniczcego GPU USRR (Karlson)
[podpis odrczny nieczytelny]
Naczelnik KRO GPU USRR (Dobrodickij)
[podpis odrczny nieczytelny]
Penomocnik KRO (Jewgieniew)
[podpis odrczny nieczytelny]
Orygina, maszynopis w jzyku rosyjskim. CDAHOU.fond 1, op. 16, spr. 2, k. 124 - 133
.
1 Bp Dub-Dubowski Ignacy (1874-1953), od 1916 r. do 1920 r. ordynariusz diecezji
ucko-ytomier-skiej. W 1925 r. zrezygnowa z rzdw w diecezji. Od tego roku a do mierci p
rzebywa w Rzymie.
2 Waciwie powinno by Fedukowicz.
1 Chodzi o Koci rzymskokatolicki na Ukrainie.
4 Nikoaj Aleksiejewicz Tostoj (1867-1938), ks. greckokatolicki. Pochodzi z rosyjsk
iej rodziny arystokratycznej. W 1890 r. otrzyma prawosawne wicenia kapa-skie, lecz ju w
1 894 r. przeszed na katolicyzm. Bra aktywny udzia w tworzeniu rosyjskiego Kocioa kat
olickiego obrzdku wschodniego. W 1919 r. przenis si na Ukrain (Kijw i Odessa), gdzie a
ktywnie wystpowa przeciwko klerowi katolickiemu. W 1929 r. wyrzek si stanu kapa-skiego.
Wystpowa jako wiadek oskarenia w licznych procesach skierowanych przeciwko tzw. fas
zystowsko-kontrrewolucyj-nej organizacji rzymskokatolickiego i unickiego duchowi
e-stwa na Prawobrzenej Ukrainie. W 1937 r. zosta uwiziony i w nastpnym roku w Kijowie
rozstrzelany.
5 Teofil Aleksander Skalski (1877-1958), w 1900 r. uko-czy Akademi Duchown w Petersbu
rgu. Od 1902 r. by wykadowc w ytomierskim seminarium, po czym w 1913 r. zosta mianowa
ny proboszczem kocioa w. Aleksandra w Kijowie. W 1920 r. mianowany wikariuszem gene
ralnym diecezji ucko-ytomierskiej w granicach ZSRR. Aresztowany w 1926 r. zosta osk
arony o prb oderwania Prawobrzenej Ukrainy i wczenia jej do Polski i skazany na 10 lat
cikiego wizienia. Zwolniony w 1932 r. wyjecha do Polski w ramach wymiany winiw. Zmar
Mszanie Dolnej.
6 Polnauczycielstwo (po ros.): " - nauczyciele Polacy.
7 By moe chodzi tu o osob ks. Aleksandra Prutyo (1879-1937?), ktry w latach 1923-1926
pracowa jako administrator parafii rzymskokatolickiej w Potawie.
8 ywy Koci", odam rosyjskiego Kocioa prawosawnego powstay w 1922 r. pod kierownictwe
W. Kranickiego. Koci ten wystpujcy przeciwko patriarchatowi wprowadzi szereg radykalnyc
h reform i dziki wsparciu ze strony organw wadzy sowieckiej w 1923 r. zdoby wadz w ros
yjskim Kociele prawosawnym pozbawiajc patriarch Tichona jego tytuu. Uzna wadz radzieck
osdzi kapitalizm.
86
9 Chodzi tu o Polskie Rady Wiejskie.
10 Jan widerski (1888-1959), w ytomierzu w 1912 r. otrzyma wicenia kapa-skie. W 1920 r.
bp P. Ma-kowski, ordynariusz diecezji kamienieckiej, mianowa go swoim wikariuszem g
eneralnym. W 1926r. mianowany administratorem apostolskim diecezji kamienieckiej
. Aresztowany w 1930 r. i skazany na kar mierci zosta w 1932 r. wymieniony i znalaz
si w Polsce.
" Okrgowy Pa-stwowy Urzd Polityczny (OGPU).
12 Chodzi tu o traktat zawarty w Rydze 18 marca 1921 r. midzy Polsk a RFSRR i USRR
, ko-czcy wojn polsko-radzieck.
13 Anton Johannes Zerr (1849-1933 lub 1934), abp ordynariusz diecezji tyraspolsk
iej.
14 Pawe Aszeberg (1895-1933), wywicony w 1919 r. od 1922 r. pracowa w Odessie. Aresz
towany w 1925 r. skazany na trzy lata agrw, po odbyciu kary ponownie aresztowany w
1929 r. Zmar na Solwkach.
15 Lewobrzee rozumiane tu jako lewy brzeg Dniestru, w odrnieniu od lewobrzea Dniepru
lub inaczej Lewobrzenej Ukrainy.
16 Joseph Neugum (1875-1955), po uko-czeniu Akademii Duchownej w Petersburgu, otrz
yma wicenia kapa-skie w 1898 r. Od 1903 r. pracowa w Odessie. Aresztowany w 1931 r. zos
ta skazany na pi lat zesania na Syberi. Po odbyciu czci kary zwolniony ze wzgldu na st
zdrowia i ponownie aresztowany w 1935 ., tym razem na dziesi lat zesania. Po odbyci
u wyroku odesany na przymusowe osiedlenie na poudnie Kazachstanu, gdzie zmar.
29 1927, 2 poowa roku, Moskwa - Ordynacja wyborcza na Zjazd Polakw z Zagranicy.
Ordynacja wyborcza na Zjazd Polakw z Zagranicy
Jednostk terytorialn, w ktrej odbywa si bd wybory na zjazd, jest pa-stwo. Wyjtkiem jes
two niemieckie, gdzie Polacy zasiedlaj oddzielne terytorium, znajdujce si na wschod
zie, jako autonomiczne, za na pozostaych terenach maj status emigrantw. W zwizku z ty
m na terenie pa-stwa niemieckiego delegaci bd wybierani oddzielnie:
a) Ze lska Opolskiego;
b) Mazowsza Pruskiego;
c) Warmii i Powila;
d) Z pogranicza (na zachd od Pomorza i Pozna-skiego);
e) Z centralnych i zachodnich terenw pa-stwa.
Kada cz z liczb mieszka-cw Polakw od 5 tys. do 100 tys. ma prawo wysa na zjazd 3 dele
a terenach, gdzie liczba ludnoci polskiej przewysza t wielko system jest nastpujcy: 3 d
elegatw na pierwsze 100 tys. i po jednym delegacie na nastpne 100 tys. Teren, gdzi
e liczba Polakw nie bdzie przewysza 5 tys. wysany bdzie jeden delegat.
Zgodnie z przyblionymi danymi liczby Polakw w poszczeglnych pa-stwach podajemy liczb d
elegatw:
87
1. Wschodnie Niemcy:
lsk Opolski 600.000 8 delegatw
Mazowsze Pruskie 300.000 5 delegatw
Warmia i Powile 80. 000 3 delegatw
Pogranicze 45.000 3 delegatw
2. Niemcy Centralne
i zachodnie: 300.000 5 delegatw
3. Wolne Miasto Gda-sk 30.000 3 delegatw
4. Czechosowacja 180.000 4 delegatw
5. Rumunia 50.000 3 delegatw
6. Ukraina Sowiecka 300.000 5 delegatw
7. Biaoru Sowiecka 250.000 5 delegatw
8. otwa 80.000 3 delegatw
9 Litwa 200.000 4 delegatw
10. Rosja Sowiecka 100.000 4 delegatw
11. Francja okoo 400.000 6 delegatw
12. USA 3.000.000 32 delegatw
13. Kanada 60.000 3 delegatw
14. Brazylia 200.000 4 delegatw
15. Estonia 2.000 1 delegat
16. Jugosawia 12.000 3 delegatw
17. Austria 15.000 3 delegatw
18. Dania 6.000 3 delegatw
19. Belgia 10.000 3 delegatw
20. Holandia 3.000 1 delegat
21. Argentyna 7.000 3 delegatw
22. Chiny 5.000 1 delegat
23. Szwajcaria 1 delegat
24. Meksyk 1 delegat
Razem: 120 delegatw
Skupiska Polakw w innych krajach s nieznaczne, w zwizku z czym w czasie organizacji
zjazdu nie byy brane pod uwag.
Delegatw wybiera lub wyznacza istniejcy w kadym pa-stwie zwizek Polakw, skupiajc ca po
udno danego kraju na zasadzie identyfikacji narodowo-kultu-ralnej. W tych pa-stwach,
gdzie ludno polska jest sabo zorganizowana lub nie ma jeszcze adnej organizacji, Ko
mitet Organizacyjny pierwszego zjazdu postara si zwrci do bardziej aktywnych jednos
tek pracujcych w gazi narodowej i spoecznej, i poleci im na zasadzie uzgodnienia prz
eprowadzenie wyborw delegatw biorc pod uwag lokalne warunku i moliwoci.
W tych pa-stwach, gdzie istniejpolskie organizacje, ale nie ma zwizku powszechnego (
oglnego) wybory delegatw bd przeprowadzone przez silniejsze polskie organizacje kult
uralno-owiatowe, gospodarcze lub zawodowe.
Delegaci, ktrzy nie mog przyby na zjazd z przyczyn obiektywnych maj prawo przekaza sw
oje penomocnictwa delegatom z tego samego pa-stwa, ale kady delegat nie moe mie wicej n
i jeden gos penomocniczy.
88
Jeli sytuacja lokalna nie pozwoli na przysanie delegatw wybranych w wyborach powsze
chnych, to mona wydelegowa swoich przedstawicieli w zastpstwie w odpowiedniej iloci.
Mog to uczyni te organizacje Polakw, z odpowiednich krajw, ktre dziaaj w Polsce.
Przedstawiciele tych pa-stw bd mie tylko gos doradczy i informacyjny.
Kady delegat powinien przedstawi komitetowi organizacyjnemu oprcz swojego penomocnic
twa, kopi protokou zebrania, na ktrym by wybrany lub postanowienie, na podstawie ktre
go zosta wybrany.
Regulamin
Za czonkw zjazdu z gosem decydujcym uwaa si tych delegatw, ktrych wybrano na podstawie
rdynacji zatwierdzonej tu przez komitet organizacyjny. W zjedzie bior udzia z prawe
m gosu doradczego.
Czonkowie zjazdu rejestruj si w Biurze Kom[itetu] Organizacyjnego, a ich mandaty zo
staj zatwierdzone przez Komisj Mandatow wybran przez zjazd. Zjazd zostanie otwarty p
rzez przewodniczcego Komitetu Organizacyjnego, ktry przedstawi porzdek obrad i zapr
oponuje wybory prezydium. Do skadu prezydium wchodz: przewodniczcy, dwaj zastpcy, se
kretarz i jego zastpca.
Prezydium zjazdu natychmiast po objciu swoich stanowisk zwouje zebranie Komisji Ma
ndatowej, w skad ktrej powinno wej 3 delegatw zjazdu i 2 czonkw Komitetu Organizacyjneg
o].
Komisja Mandatowa natychmiast przystpuje do sprawdzenia prawdziwoci mandatw i bdzie
informowa prezydium o rezultatach pracy, sporzdzajc odpowiednie sprawozdania.
Zjazd wybiera komisje: kulturalno-owiatowa, gospodarcz, emigracyjn i organizacyjn.
Komisje wybieraj ze swojego skadu przewodniczcego, zastpc i sekretarza. Gosowanie w ko
misjach i na Plenum jest wikszociowe.
Zjazd obraduje zgodnie z regulaminem przyjtym na pierwszym posiedzeniu plenarnym.
Kopia, maszynopis w jzyku rosyjskim. CDAHOUJondJ, op. 20, spr.'2246, k. 66-67.
89

1927, 2 poowa roku, Moskwa - Program Zjazdu Polakw z Zagranicy.

Program Zjazdu Polakw z Zagranicy
1. Referat o zadaniach zjazdu.
2. Oglna sytuacja i zadania Polakw za granic.
a) Oglna sytuacja narodu polskiego, stosunek do pa-stwa, w granicach ktrego yj Polacy,
prawo mniejszoci narodowych Polakw i organizacji w dziedzinie rozwoju kulturalneg
o i wolnoci obywatelskiej;
b) Rozpowszechnianie wyczerpujcej i wiarygodnej informacji o Polsce;
c) Stosunek mniejszoci narodowej i inicjatywa utworzenia zwizku mniejszoci (na pods
tawie decyzji zjazdu Genewskiego).
3. Sprawa szkoy i edukacji pozaszkolnej.
a) Organizacja powszechnego nauczania przystosowanego do warunkw lokalnych. Szkoy r
ednie i specjalne, kursy dla dorosych, uniwersytety wieczorowe, podrczniki, biblio
teki, bezporedni udzia ludnoci polskiej w sprawach szkoy i finansowanie dziaalnoci kul
turalno-owiatowej.
b) Kulturalne zwizki z ojczyzn. Wysyanie dzieci i modziey do szk w Polsce. Organizowani
e wycieczek dzieci i dorosych do Polski, nawizywanie korespondencji pomidzy dziemi w
ojczynie i poza granicami. Organizowanie tournee teatralnych po miejscowociach za
mieszkaych przez ludno polsk, propaganda, wymiana filmw, organizowanie wystaw polskie
go malarstwa zagranic, wsplna wymiana dziaaczy kulturalnych, gazet i instytucji nau
kowych, dostarczanie odpowiednich materiaw dla polskiej prasy zagranic.
4. Stan ycia kulturalnego polskich mas za granic.
a) W rolnictwie: sytuacja rolnikw, sprawy parcelacyjno-kolonizacyjne, pomoc kredy
towa, wsppraca przemysowo-rolnicza.
b) W rejonach robotniczych: zwizki zawodowe, spdzielczo spoywcza, wsppraca i pomoc ojc
ie.
c) Polskie rzemioso, przemys i handel zagranic: sytuacja przemysu, rzemiosa i handlu,
zjednoczenie polskich k gospodarczych w celu samopomocy i wsppracy gospodarczej z o
jczyzn.
d) Polska propaganda gospodarcza za granic.
5. Opieka nad emigrantami.
Organizacja opieki w miejscach, do ktrych przybyli emigranci, opieka nad robotnik
ami sezonowymi i etatowymi, porednictwo pracy, organizowanie zwizkw inteligencji pr
acujcej w celu zapewnienia pracy dla nowo przybyych.
6. Organizowanie wiatowej wsppracy Polakw. Organizowanie przedstawicielstw Polakw w p
oszczeglnych krajach. Organizowanie Zwizku Polakw z Zagranicy.
90
Zjazd ten powinien okreli form naszego zwizku z ojczyzn, jaka pomoc potrzebna jest Po
lakom z zagranicy, jakie rodzaje dziaalnoci powinni prowadzi Polacy w walce z wrog P
olsce propagand. Cel jest jasny, podobnie jak solidarno narodu polskiego w tych spr
awach, gdy idzie o dobro oglne narodu.
Dlatego zwracamy si do wszystkich Polakw, yjcych poza granicami Rzeczypospolitej Pol
skiej, by ze swej strony pomogli wprowadzi w ycie nasze inicjatywy i wzorem innych
bardziej zorganizowanych narodw wczyli si do mobilizacji wszystkich polskich si.
Haso W jednoci sia", haso zjednoczenia Polakw znajdujcych si poza granicami Polski nie
dotrze do wszystkich zaktkw wiata, niech dotrze wszdzie tam, gdzie yje polska myl i jz
yk. Przyjedajcie na swj zjazd. Ojczyzna przywita Was jak matka wita swoje dzieci.
Podpisali: Za Komitet Honorowy
Maciej Rataj Wojciech Trbczy-ski
Marszaek Sejmu Marszaek Senatu
Komitet Organizacyjny: Przewodniczcy: Franciszek Bkowski
Wsppracownicy: Julian Husarski, Marian Wilkoszewski, Ignacy Witkiewicz-skarbnik Se
kretarz: Stefan Lenartowicz
Czonkowie: Adam Bederski, Maria Biskupska, Wodzimierz Bochenek, Tadeusz Brzezi-ski,
Zofia Dbska, Feliks Gadomski, Aleksander Janowski, Micha Pankiewicz, Stanisaw Papro
cki, Karol Ripa, Stefan Szwedowski, Eugeniusz Zdrojewski.
Kopia, maszynopis w jzyku rosyjskim. CDAHOU.fond 1, op. 20, spr. 2046, k. 64-65.
31
1927, listopad lub grudzie-, ytomierz - Informacja GPU w sprawie nastrojw ludnoci pol
skiej w guberni woy-skiej.
ODDZIA GPU Do
m. ytomierz Naczelnika
Sprawa nr 2. Wydziau Informacyjno-Rozpoznaw
czego
Seria K" GPU USRR
1927, nr 096573 m. Charkw.
Referat specjalny w sprawie mniejszoci polskiej w guberni woy-skiej
W celu scharakteryzowania stosunku ludnoci polskiej okrgu woy-skiego do ujednoliconeg
o podatku wiejskiego naley zwrci uwag, e tak na wsiach ukrai-skich, jak i polskich, ist
nieje nastpujca sytuacja:
91
1. redniak cho otwarcie nie sprzeciwia si podatkowi, to jednak narzeka na to, e poda
tek w tym roku jest za wysoki; wadza za pomoc tego podatku chce zburzy podstawy gos
podarki rolnej;
2. biedota, wiedzc e podatki bd dotyczyy zamonych chopw, z jednej strony solidaryzuj
kampani podatkow, z drugiej za bdc pod wpywem zamonych chopw, gosi razem z nimi, e
oku zostaa przez wadze okamana, bo byo obiecane obnienie podatku, a teraz jest na odw
rt.
We wsiach Ulanowce i Henrykwka w Rejonie Marchlewskim zamoni chopi s wrogo nastawien
i wobec wadzy radzieckiej, ze wzgldu na panujc wrd nich opini, e oni musz paci poda
iedot. We wsi Niesoo- rejonu nowogradzko woy-skiego zbieranie podatku odbywa si powoli,
i chocia pierwszy termin pacenia min jul5 X, to do tej poty zostao zebranych jedynie 4
0% kwoty podatku. W wikszoci przypadkw podatek pac chopi niezamoni. Oprcz tego teraz d
aty w sprawie podatku nasiliy si jeszcze bardziej z powodu wzmoonej pracy agentw ube
zpieczeniowych, realizujcych obowizkowe ubezpieczenie pa-stwowe. To zjawisko wywoao ro
zmowy, e swoi chopa potrafi trzykrotnie ze skry obedrze w cigu roku". Obecnie kampania
podatkowa w polskich radach wiejskich przebiega zadowalajco, nie liczc przypadkw, k
iedy w trakcie sporzdzania list podatkowych doszo do niedbalstwa osb wykonujcych te
czynnoci i zdarzay si przypadki zatajania informacji o wielkoci pl i liczbie byda itp.
, co powodowao niezadowolenie wrd rolnikw. Te zjawiska miay miejsce w szeregu wsi Rej
onu Marchlewskiego.
Oprcz niezadowolenia z powodu wysokiego podatku, s rozmowy na temat zasady noyc". Cho
pi z polskiego rejonu s niezadowoleni z faktu, e produkty rolne s znacznie ta-sze od
artykuw przemysowych. Ponadto wrd chopw zaczy kry plotki na temat staych cen na p
e, ktre wkrtce maj by rzekomo wprowadzone, co pozbawi chopw moliwoci zaspokajania swoi
potrzeb na artykuy przemysowe.
Trzeba mie na uwadze fakt, e zy stan ekonomiczny biedoty wiejskiej, szczeglnie teraz
, w okresie nasilenia wszystkich kampanii podatkowych, w pewnym sensie wpyn na ich
negatywny stosunek do wadzy radzieckiej. Przykad stanowi stan biedoty wiejskiej i
ich nastroje w susowskiej radzie wiejskiej rejonu nowogradzko woy-skiego. Na posiedz
enia rady wiejskiej przychodzi tylko jedna trzecia czonkw. KNS praktycznie nie ist
nieje, a jeli nawet, to tylko na papierze. Na zebrania nikt nie chodzi. Istnieje
pogld, e wadza tylko w sowach" troszczy si naleycie o polepszenie stanu biedoty. Dnia 2
5 IX br. odbyo si zebranie biednych chopw, na ktrym wystpienia sprowadzay si waciwie
do jednego: wadza obiecaa da biednym chopom kredyty i na wszelkie sposoby okazywa im
pomoc, ale zamiast tego daj im maszyny, ktre nie s nikomu potrzebne. Inni dowodzil
i, e nadlenictwo niszczy las, sprzedaje drewno spekulantom, a jeli kto chce kupi drew
no - musi jecha 30 wiorst do nadlenictwa filipowieckiego. Artykuy przemysowe droej, a
jeli chop sprzedaje pody rolne, to bardzo mao za nie dostaje. Jeden z czonkw rady wiej
skiej, Rajzman, powiedzia e wadza za pomoc podatku rujnuje chopw i nie pozwala im na w
zmocnienie swoich gospodarstw. S to pewne kwestie draliwe, ktre teraz zajmuj biedot p
olsk.
Nastpnie naley w kilku sowach poruszy problem szk narodowociowych i dziaalnoci kultur
-owiatowej we wsiach polskich.
Na skutek tego, e we wielu wsiach na terenie guberni woy-skiej z przewag ludnoci polsk
iej rozrasta si sie szk polskich, szczeglnie po wyodrbnieniu si polskiego rejo-
92
nu i osobnych rad wiejskich, to praca od pocztku prowadzona bya popiesznie. Nadto,
brak odpowiedniej kadry nauczycielskiej doprowadzi do tego, e na stanowisko nauczy
cieli zbyt czsto powouje si ludzi nie majcych odpowiedniego przygotowania, bd ludzi z
niejasn przeszoci. Dlatego te nauczyciele, ktrzy powinni by prawdziwymi propagatorami k
ultury radzieckiej, w rzeczy samej nimi nie byli i czsto nie tylko nie ciesz si aut
orytetem wrd ludnoci, a wrcz przeciwnie - miay miejsce przypadki skadania zbiorowych p
rb o zmian nauczyciela.
Drugi przykad, gdy nauczycielka ze szkoy siedmioletniej we wsi Nowyj Zawd Rejonu Ma
rchlewskiego zamiast zajmowa si dziaalnoci spoeczn i powica maksimum uwagi wychowani
ci, utrzymywaa kontakty z polskim duchowie-stwem. Ludno tej wsi w sposb kategoryczny z
aprotestowaa, w wyniku czego Wydzia Owiaty Ludowej by zmuszony zwolni powysz nauczyciel
k. Brak wystarczajcej liczby nauczycieli ma bardzo negatywne skutki. Maj oni zbyt w
ysokie mniemanie o sobie i zbyt czsto ignoruj dziaalno spoeczn, a nawet zarzdzenia ins
ktoratu. Dlatego wadze zmuszone zostay do zmiany miejsca pracy dla nauczycieli a w
24 szkoach.
Co si tyczy sytuacji politycznej i stosunku ludnoci polskiej do wadzy radzieckiej,
naley podkreli, i w szeregu wypadkach niewaciwa praca radzieckiego aparatu i brak takt
u w zachowaniu przedstawicieli teje wadzy wywouje niezadowolenie z wadzy radzieckiej
w ogle. Jako przykad moe suy charakterystyczny przypadek z rejonu woo-darskiego, nowog
radzko woy-skiego i marchlewskiego. Np. do wsi Nemclianowka, rejon nowogradzko woy-ski
, RJK w sierpniu wysa nowego sekretarza rady wiejskiej, gdy bya to polska rada wiejs
ka. Wszyscy zebrani czonkowie rady wiejskiej byli wrogo nastawieni do nowego sekr
etarza, twierdzc e RIK nie ma prawa przysya sekretarza z zewntrz, jeli jest wasny na mi
ejscu. Nam buchalteria prowadzona po polsku nie jest potrzebna - mwiono - gdy lepie
j rozumiemy po ukrai-sku i chcemy, by buchalteria bya prowadzona po ukrai-sku". Nowo
przybyy sekretarz Domnowski powiedzia: Nie macie prawa rozpatrywa tej kwestii na pos
iedzeniu, a mojnominacj powinnicie zaakceptowa ze wzgldu na to, e zostaem tu skierowany
przez Komitet Partyjny, ja jestem partyjny i wy musicie mnie przyj". Odpowiedziel
i mu: Wy towarzyszu nie straszcie nas Komitetem Partyjnym i nie sdcie, e jestemy ciem
nymi chopami, my jeszcze i innych potrafimy nauczy". Sprawa zako-czya si tym, e sekreta
rz nie zosta przyjty i zosta odesany z powrotem.
Takie fakty wyrazicie wiadcz, i rejonowy aparat partyjny w pewnych sytuacjach niewaciw
ie rozwizuje szereg spraw i nie wie jak polityk prowadzi w miejscowociach zamieszkaych
przez ludno polsk, gdzie najmniejszy bd lub nietaktowne zachowanie niektrych pracowni
kw wywouje gone niezadowolenie chopw, ktrym i tak nie jest obcy polski szowinizm i wrog
ie nastawienie do wadz.
p.o. Naczelnika Penomocnik UOG Woy-skiego
Oddziau GPU
Niow Szeleg
[podpis odrczny] [podpis odrczny
]
Orygina, maszynopis w jzyku ukrai-skim. CDAHOUJond 1, op. 20, spr. 2688, k. 80 - 84.
93
32
1927, Moskwa - Stanowisko Biura Polskiego przy WKP(b) w sprawie Zjazdu Polakw z Za
granicy.
BIURO POLSKIE WKP(B) cile tajn
e
MOSKWA
Do KCWKP(b)
Raport pisemny w sprawie zwoania w Warszawie dnia 3 maja 1927 r. Zjazdu Polakw z Z
agranicy
Do pewnych polskich gazet zostaa wysana oficjalnie, a oprcz tego mamy informacje, e
wrd ludnoci polskiej ZSRR jest rozpowszechniana nielegalnie, odezwa podpisana przez
marszakw polskiego Sejmu i Senatu, wzywajca do wzicia udziau w organizowanym w Warsz
awie w dniu 3V1927 r. zjedzie Polakw mieszkajcych za granic.
Jako cel zjazdu podaje si organizowanie i obron interesw mniejszoci polskiej w rnych k
rajach. W istocie zadaniem zjazdu jest utworzenie narodowo-katolickiego zwizku Po
lakw mieszkajcych za granic, organizacji skierowanej przeciwko rewolucji i Kominter
nowi, a przede wszystkim przeciw ZSRR. Zjazd ten w pewnym zakresie zahacza o int
eresy Niemiec i Czechosowacji.
W stosunku do ludnoci polskiej w ZSRR, szczeglnie na Biaorusi i na Ukrainie, zadani
e zjazdu polega na rozpowszechnianiu i wzmacnianiu sympatii do faszystowskiej Po
lski oraz zorganizowaniu forpoczty w celu wykorzystania jej w przygotowywanym pr
zez Pisudskiego ataku na ZSRR.
Fakt zwoania zjazdu ma dla mas due znaczenie polityczne. Biuro Polskie uwaa za celo
we wypowiedzie si za udziaem polskiego ludu pracujcego ZSRR w zjedzie i wykorzystanie
m zjazdu do prowadzenia szerokiej kampanii agitacyjnej wrd ludnoci polskiej ZSRR.
Taktyka nasza powinna mie na celu:
a) przeciwdziaanie nasilajcej si kampanii antyradzieckiej wrogich nam elementw wrd rob
otnikw polskich i chopskich mas ZSRR oraz przeszkodzenie w zorganizowaniu u nas zw
izku Polakw mieszkajcych za granic.
b) zwikszenie wiadomoci klasowej polskich robotnikw i chopw w ZSRR, zwikszenie ich zauf
ania do wadzy radzieckiej oraz udziau w radzieckim i socjalistycznym budownictwie.
c) zwikszenie sympatii robotnikw i chopw w Polsce do ZSRR. Za udziaem w zjedzie przema
wiaj nastpujce argumenty:
1. Odmowa wzicie udziau w zjedzie zostanie potraktowana przez niewiadom cz ludnoci po
ej w ZSRR i za granicjako jeden z przejaww ucisku narodowociowego Polakw w ZSRR, co
doprowadzioby do nasilenia nastrojw antyradzieckich wrd polskiego ludu pracujcego ZSR
R.
94
2. Odmowa wzicia udziau w zjedzie Polakw mieszkajcych zagranic, ktrzy w wikszoci s
ikami i chopami, byaby jednoczenie rezygnacj z jednej z legalnych moliwoci agitacji na
rzecz ZSRR i komunizmu. Jednoczenie odmowa taka pozostawiaby otwarte pole dla roz
powszechniania oszczerstw na ZSRR i dotyczcych pooenia ludnoci polskiej w ZSRR przez
powoanego w samej Polsce przedstawiciela polskiej ludnoci w ZSRR (patrz odpowiedn
i akapit regulaminu wyborw na zjazd).
3. Przybycie i dziaalno w Polsce wybranej przez nas delegacji stanowi bdzie bez wtpien
ia wydarzenie polityczne o duej wadze i duym znaczeniu midzynarodowym. W atmosferze
pogromu w Polsce biaoruskich, ukrai-skich i polskich organizacji chopskich i zwikszo
nej presji wywieranej przez faszyzm na robotnikw, nasza delegacja -poprzez odpowi
edni deklaracj, domagajc si moliwoci odwiedzenia fabryk, wsi, wizie- itp., protestujc
ciwko przeladowaniu mniejszoci narodowych uczestniczcych w ruchu robotniczym i chops
kim, protestujc w imieniu polskiej ludnoci w ZSRR przeciwko wojennym awanturom Pisu
dskiego, wczajc do porzdku obrad zagadnienia ekonomiczne polskiej emigracji w pa-stwac
h buruazyjnych itd. - moe wykona ogromnprac. Kampania sprawozdawcza tej delegacji prz
eprowadzona wrd ludnoci polskiej w ZSRR odegra bez wtpienia istotn rol w zblieniu polsk
iego ludu pracujcego do ZSRR.
4. Jeli Polska nie dopuci naszej delegacji do udziau w zjedzie, to fakt ten posuy nam
do zdemaskowania tak samego zjazdu, jak i faszystowskiego rzdu polskiego. Gwnymi kw
estiami kampanii winny by:
a) tumaczenie charakteru, celw i zasad organizowanego zjazdu;
b) zdemaskowanie idei narodowociowej jednoci i przeciwstawienie jej idei midzynarod
owej jednoci klasowej;
c) porwnanie sytuacji ekonomiczno-prawnej polskich robotnikw i chopw w ZSRR i Polsce
(kwestie agrarne, opieka socjalna, owiata itd.);
d) porwnanie sytuacji mniejszoci narodowych w ZSRR i Polsce;
e) kwestie wojny i pokoju oraz budownictwa radzieckiego;
f) umacnianie solidarnoci pomidzy robotnikami i chopami w ZSRR i Polsce drog wysyania
delegacji robotniczo-chopskich;
g) wyszukiwanie niedocigni w procesie budownictwa socjalistycznego w polskich rejon
ach oraz poszukiwanie drg i rodkw do ich wyeliminowania.
Kampania musi bazowa na zwoywaniu szeregu konferencji terenowych, traktowanych jak
o wstp do zwoania wszechzwizkowego zjazdu pracujcych Polakw. Na wszystkich zebraniach
, wiecach i zjazdach musz by wysuwane i omawiane instrukcje ludnoci polskiej dla de
legatw na zjazd warszawski. Caa ta kampania musi by jak najszerzej relacjonowana i
komentowana przez szereg broszur, publikacji oraz wydawnictw periodycznych.
Wszystkie organizacje partyjne, zwizkowe, kulturalno-owiatowe w rejonach zamieszkay
ch przez ludno polsk, musz otrzyma instrukcj od wzywajc do jak najaktywniejszego ud
tej kampanii.
5. Rwnoczenie z przebiegiem tej kampanii w ZSRR musz zosta przeprowadzone kampanie i
dentyczne, tak przez komunistyczn parti w Polsce, jak i przez inne sekcje Kominter
nu tych krajw, w ktrych znajduj si skupiska emigrantw polskich (Francji, Niemiec, Cze
chosowacji, Kanady, Brazylii itd.).
W zaczeniu:
95
a) przekad zaproszenia na zjazd w Warszawie i plan przebiegu zjazdu;
b) plan przeprowadzenia kampanii organizacyjne i wyborczej;
c) inne materiay.
W imieniu Polskiego Biura WKP(b) Sekretarz - Dziery-ska'
[podpis na maszynie i odrczny]
Zacznik:
Projekt planu organizacji i przeprowadzenia kampanii wyborczej
1. W Mi-sku, Charkowie i Moskwie tworzone s komitety organizacyjne w celu przeprowa
dzenia wrd przedstawicieli polskich organizacji kulturalno-owiatowych i spoecznych d
anej republiki (organizacje kulturalno-owiatowe, towarzystwa, wydawnictwa, spdzieln
ie, kluby, uczelnie, KKOW w polskim rejonie) wyborw przedstawicieli na zjazd, ktrz
y uformuj Oglnopolski Komitet Organizacyjny.
2. Kampania agitacyjna i wyborcza prowadzona jest drog zwoywania konferencji rejon
owych, miejskich, okrgowych oraz oglnoradzieckiego zjazdu robotnikw polskich w Mosk
wie.
3. W celu przeprowadzenia konferencji tworzone s w okrgach i duych miastach (Moskw
a i Leningrad) miejskie i okrgowe komitety organizacyjne, w skad ktrych wchodz przed
stawiciele polskich organizacji spoecznych i kulturalno-owiatowych; w rejonach zam
iast organizowania komitetw mianowani sprzez okrgowe komitety organizacyjne penomocn
icy ds. przeprowadzenia konferencji.
4. Wybory przeprowadzane sana podstawie Konstytucji radzieckiej - wybieraj i mog b
y wybrane tylko osoby korzystajce z praw wyborczych do rad.
5. Do skadu konferencji rejonowych i miejskich wchodz reprezentanci wybrani przez
chopw i robotnikw, jak rwnie przedstawiciele polskich stowarzysze- spoecznych i kultural
nych.
6. Konferencje rejonowe wybieraj delegatw na konferencje okrgowe, ktre s zwoywane wedug
podobnych zasad. Konferencje okrgowe i miejskie wybieraj delegatw na oglnoradziecki
zjazd robotnikw polskich, ktry wybiera delegacj.
7. Jednoczenie z omwieniem kwestii dotyczcych zjazdu, zalece- dla delegacji, konferen
cje i zjazd omawiaj problemy ycia gospodarczego i kulturalno-owiatowego ludnoci pols
kiej w ZSRR.
8. Przeprowadzenie caej kampanii w centrum i w terenie spoczywa na Polskim Biurze
; w celu wysania w teren mobilizuje si take odpowiednich towarzyszy.
9. Polskie Biuro prowadzi szerok kampani ustn oraz za porednictwem prasy periodyczne
j, proklamacji i ulotek, jak rwnie wydaje literatur, ktra przedstawia osignicia ZSRR w
dziedzinie polityki narodowociowej, przede wszystkim w stosunku do Polakw oraz pr
zyczyny masowej emigracji z Polski i pooenie emigrantw w krajach buruazyjnych.
96
10. W celu prowadzenia caej kampanii przydzielane s odpowiednie rodki.
Maszynopis w jzyku rosyjskim. CDAHOUJondl, op. 20, spr. 2495, . 38-42.
Zofia Dziery-ska z domu Muszkat (1882-1968), ona Feliksa Dziery-skiego, dziaaczka ruchu
komunistycznego, od maja 1924 do grudnia 1928 sekretarz Biura Polskiego WKP(b).
33
1928, 27 stycznia, Kijw- Materiay osobowe Eugeniusza Piotrowicza Perkowi-cza.
yciorys
Urodziem si w Kijowie 6 padziernika 1875 r. Rodzice moi, Piotr Julianowicz Perkowic
z i Helena Iwanowna - z domu take Perkowicz, oboje szlacheckiego pochodzenia, jed
nak od dawna ju nie posiadajcy ziemi. Dziad mj, ze strony matki by lekarzem, za ze st
rony ojca - farmaceut. Dzieci-stwo i lata modzie-cze spdziem z rodzicami we wsi Koszpiro
wka powiatu tarasza-skiego guberni kijowskiej, gdzie ojciec pracowa w kantorze Cukr
owni Kaszpirowskiej.
W 1884 zostaem przyjty do gimnazjum w Biaej Cerkwi, ktrego nie uko-czyem. W 1892 ., po u
ko-czeniu czwartej klasy, podjem prac w aptece jako ucze- aptekarski. Wymagan trzyletni p
raktyk odbyem w aptece L. F. Wierzbickiego w Zotono-szy w guberni potawskiej. W 1896
r. otrzymaem na Uniwersytecie Kijowskim tytu pomocnika aptekarza.
W charakterze pomocnika apetekarza pracowaem w Jelisawietgradzie (w latach 1896-9
7), w Odessie (w 1897 .), w Jehaterysawiu (1897-98), w Tietiewie (1898-99), w Kijo
wie (1899-1900) oraz w Barze w guberni kamieniecko-podolskiej (1900-1901).
W 1901 r. wstpiem na Uniwersytet Kijowski na studia prowizorskie, rwnoczenie pracujc
w kijowskich aptekach. Studiw tych jednake nie uko-czyem, gdy w 1902 r. wstpiem do rzyms
kokatolickiego Seminarium Duchownego w ytomierzu.
W 1907 r. uko-czyem Seminarium otrzymujc wicenia kapa-skie i peniem posug przez 4 mie
aej Cerkwi (do listopada 1907 .), nastpnie w Humaniu (do wrzenia 1908) w charakterze
wikarego, pniej za w charakterze proboszcza: w Aleksandrii w powiecie rwne-skim (do s
ierpnia 1909 .), we wsi Niewierze w powiecie uckim guberni woy-skiej (do czerwca 1916 .
). Nastpnie peniem obowizki katechety w Berdyczewie (do czerwca 1917 .), pniej we wsi T
ereszki w powiecie starokonstantynowskim guberni woy-skiej (do wrzenia 1922 r.) i na
koniec w Proskurowie (do 3 stycznia 1927 .).
Jeszcze w 1915 ., gdy znalazem si prawie na samej linii walk, na wasne oczy widzc wsz
ystkie okropnoci wojny - owoce kapitalistyczno-buruazyjnego adu - ule-
97
gem cakowitej przemianie ideologicznej. Obserwacja ycia oraz lektura literatury an-
tyreligijnej utwierdziy mnie w przewiadczeniu o jawnej faszywoci wiatopogldu relijnego
, zmieniajc w oddanego zwolennika idei wyzwolenia ludzkoci. Dlatego te 3 stycznia 1
927 r. porzuciem kapa-stwo i zerwaem z religi, rozpoczynajc od kwietnia tego roku dziaa
o antyreligijnorganizujc odczyty i dyskusje. Do dnia dzisiejszego odwiedziem 52 miejs
cowoci, w ktrych wygosiem 57 wykadw, w wikszoci dla ludnoci katolickiej - Niemcw i P
Oprcz tego trudni si pisaniem. Wsppracuj z charkowskim Bezbonikiem" oraz z dziaajcym
jowie polskimi czasopismami Sierp" i Gos Modziey". Opublikowaem take j edn broszur.
27 stycznia 1928 ., Kijw Eugeniusz P
erkowicz
[podpis odrczny]
Zacznik I.
Jeli chodzi o mj stosunek do suby wojskowej, owiadczam, e w ogle jej nie odbyem, otrzy
wszy drag kategori ze wzgldw rodzinnych -jako najstarszy syn w rodzinie.
Podczas wojny 1914-1917 take nie suyem w armii, a w czasie wojny z Polsk w ogle nie op
uszczaem swojej parafii we wsi Tereszki i nie ukrywaem si.
W okresie wadzy radzieckiej nie byem sdzony, ani te nie toczyo si przeciwko mnie adne d
ochodzenie.
Nie byem te czonkiem adnej partii.
Zacznik II.
W okresie reimu carskiego nie byem sdzony, ani te nie toczyo si przeciwko mnie adne pos
tpowanie. Jeden raz zostaem ukarany przez sdziego pokoju, grzywn w wysokoci 25 rubli
za niedokadne wypenienie ukazu tolerancyjnego".
E. Perkowicz
Zacznik III.
Nigdy nie posiadaem jakiejkolwiek nieruchomoci.
E. Perkowicz
Orygina, rkopis w jzyku rosyjskim. CDAWOWJond l, op. 12, spr. 239, k. 170-171.
98
34
1928, 12 wrzenia, Kijw - List Eugeniusza Perkowicza do Jana Saulewicza w sprawie p
ropagandy antyreligijnej.
Szanowny tow. Saulewicz'!
Dzi odebraem listown propozycj od tow. Keniga: uoy broszur (2 ark.) O ter-cjarzach i
ch religijnych bractwach" pod Wasz redakcj. Termin 15 grudnia. Wic jako swego redak
tora prosz o kilka sw wskazwki co do oglnego planu lub kierunku broszury? Moe bya o tym
mowa?
Co do mnie, sdz e o ile broszura ma by przeznaczona wanie dla tych samych tercjarzy i
ra-cowych braci, toprimo - naley, uwzgldniajc szczeglnie rozdmuchany fanatyzm tych czyte
lnikw, potraktowa religi w sposb delikatny", to znaczy agodzc kanty, np. mwi, zaprzec
emnicom i dogmatom" nie ostro i bezwzgldnie, a nacisk czyni na razie na niepewno, na
wtpliwo wielk dogmatw, wielkie prawdopodobie-stwo" szkodliwoci, jaka pynie ze wszystk
tych rzeczy dla spoecze-stwa i dla samego wierzcego.
Secund - wiem z dowiadczenia, e tercjarze i ra-cowi nie bd czytali broszury, skoro zoba
e imiona wite" wydrukowano z maej litery - wic, czy wobec tego nie naleaoby w tej bro
urze odstpi od powszechnego zwyczaju. Mnie si zdaje, e mona byoby przynajmniej, jeeli j
est prawo zabraniajce pod kar drukowania tych imion z wielkiej litery, uywa cudzysowu
i drukowa np. tak: gdy mowa o Panu Jezusie" i o Bogu"?! Ale przecie chyba takiego p
rawa nie ma.
Tertio - broszur wyda nie pod moim imieniem, a np. pod Waszym lub pod jakimkolwiek
pseudonimem. Bo i o tym pamita trzeba, e i tercjarze i czonkowie ra-ca maj wbite do g
ez duchowie-stwo, by moich ksieczek nie tykali nawet!
Kocielne prawo jest takie: katolicy nie majprawa (nawet ksia!) czyta ksieke* professo (
specjalnie) o religijnych sprawach traktujcych, o ile ksika nie posiada licencji" bi
skupiej, choby w niej nie byo nawet nic antyreligijnego. Dlatego ja, mylc o czym dla
takiej wanie publiki, zawsze zatrzymuj si na zamiarze, by wymyle nie broszur specjaln
x professo!!), ale jak- czy to powie czy co takiego, gdzie by te sprawy porusza NIEZNA
CZNIE - MIMOCHODEM, jakoby chodzio zupenie nie o tercjarzy czy ra-ce, a tylko o ciekaw
fabu.
Lecz prawda i to, e ta publika w ogle nic prcz nabonych kocielnych ksiek nie czyta? Tym
sposobem - s to ludzie zdaje si straceni dla wyszej kultury! Przynajmniej, o ile m
owa o tercjarzach!
Czasem przychodzi mi na myl, e dla tych ofiar starego przesdu byaby moe odpowiednia z
goa inna metoda - mianowicie -ad absurdum! Czyli - j este tercj arzem, wstpie na drog
doskonaoci, ide ni i tylko ni. Oddaj wszystko co masz ubogim - chata, rola, konie itd.
, pracuj jako najemnik.
A teraz przy sposobnoci sprawa osobista.
Mieli mnie tu wpisa do profsojuszu2" (), lecz jakoby mona to uczyni tylko z zezwo
, tj. gdy WUCIK przywrci mi prawo wyborcze. W marcu
99
wystpowaem o to do miejscowego urzdu, by milicjoner potem u mnie - bada, pisa -i stop!
T. Doboy-ski radzi mi do Was z tym si odnie - e macie to przypieszy. Jeeli tedy znaj
e moliwym - bardzo bybym z tego rad.
Pozdrowienia.
Kijw, Tukianwka, Eugeniusz Perko
wicz3
Przej azd Jekatierynowski nr 3. [podpis o
drczny]
Orygina, rkopis w jzyku polskim. CDAWOWJ. 1, op. 12, spr. 239, k. 181.
1 Jan Saulewicz (7-1936), zastpca przewodniczcego Centralnego Komitetu Mniejszoci
Narodowych przy Wszechukrai-skim Centralnym Komitecie Wykonawczym. W 1936 r. rozst
rzelany przez NKWD.
2 Profsojuz () z ros. Zwizek Zawodowy.
3 Eugeniusz Perkowicz (1875-1938), w 1917 r. uko-czy ytomierskie seminarium duchown
e. W 1927 r. wystpi! ze stanu duchownego stajc si aktywnym dziaaczem antyreligijnym.
Mimo to w 1930 r. zosta aresztowany i zesany do agrw, gdzie zmar.
35
1929, 24 luty, Charkw - Artyku z dziennika Komsomoe Ukrajiny" dotyczcy Polskiego Techn
ikum Pedagogicznego.
Instytut szlachetnych dziewczt" - zamiast radzieckiego WUZU1 Rzeczywisto Polskiego T
echnikum Pedagogicznego
W naszym Technikum Pedagogicznym zaprowadzono takie porzdki, e tylko uciec. A wszy
stko przez nienormalne wzajemne stosunki panujce midzy dyrektorem technikum a sucha
czami. Przyczyn tego niedbaego stosunku dyrektora do studentw s ze sposoby wychowawcz
e i zasadniczo pozbawiona wszelkich podstaw.
Trzeba dokadnie przeledzi wszystkie te sprawy i sko-czy z takim wychowaniem. Chcemy by
wychowywani w szkole radzieckiej, a nie w instytutach szlachetnych dziewczt", chce
my by wychowywani na potrzebnych pracownikw spoecznych.
Podpisy 4 dziaaczy partyjnych i komsomolcw
Druk w jzyku ukrai-skim.
Komsomoe Ukrajiny "* z 24 lutego 1929, nr 46.
100
1 Z ukr. " ( ) - wysza szkoa.
2 Komsomolec Ukrajiny", gazeta codzienna, organ KZMU i Charkowskiego Komitetu Wykon
awczego.
36
1929, 23 kwietnia, Kijw - List Eugeniusza Perkowicza do Jana Saulewicza w sprawie
osobistej, dotyczcej stara- o przywrcenie mu praw wyborczych.
Szanowny tow. Saulewicz,
Byem pewny pisa do Was, e moja sprawa o przyznaniu mi praw wyborczych ju jest w Cent
rwyborczkomie1. Dzi wycignem tow. Kwiatkowskiego2 z Po-lbiura i poszlimy do Okrwyborc
zkomu3. Tam powiedzieli, e poszukaj i jeli jest jeszcze nie posane to odel do Centrwyb
orczkomu. Ja po odmowie w Kijowie podaem podanie jeszcze i do Proskurowa, bo tam
od razu, jednoczenie ze zrzeczeniem si sutanny byem poda, lecz owe moje podanie powdr
owao do gazet, a w Ispokomie4 nie zostawili kopii i przez to sprawa tak si wlecze.
Jednoczenie z waszym listem miaem powiadomienie z Polbiura proskurowskiego, e tamte
jszy Ispokom posa w lutym do Kijowa papier na moje konto - ale nic o tym nie wiem i
tu oni tak zajci, e trudno z nimi dogada si.
Z rady tow. Kwiatkowskiego dzi posyam do Centrwyborczkomu podanie, ktrego kopi Wam t
u zaczam. Moe wreszcie co z tego wyjdzie, a wiedzcie towarzyszu Saulewicz, e oprcz pr
zyczyn wy uszczony eh w podaniu jest jeszcze trzecia - mianowicie po prostu jest
mi wstyd po ziemi azi, bo jako nie posiadajcy praw wyborczych musz przecie by uwaany za
wroga ludu, a tym nigdy nie byem - byem tylko obkanym przez faszywe doktryny, lecz z
awsze bolay mnie krzywdy ludu i woania wiejskiego ludu ukrai-skiego - bo jako mieszk
aniec wsi ukrai-skiej widziaem niejedno zo.
Pozdrowienia,
E. Perkowicz
Kopia, maszynopis w jzyku polskim. CDAWOWJond 1, op. 12, spr. 239, k. 150-150 v.
1 Centrwyborczkom, (z ukr.) - Centralny Komitet Wyborczy.
2 Kwiatkowski, kierownik Okrgowego Biura Polskiego w Kijowie. 1 Okrwyborczkom, (z
ukr.) - Okrgowy Komitet Wyborczy.
4 Ispokom, (z ros.) - Komitet Wykonawczy.
101
37
1929, 17 czerwca, Charkw - Protok z posiedzenia Wszechukrai-skiego Spoecznego Komitetu
dla przeprowadzenia wyborw delegatw na Zjazd Polakw z Zagranicy.
Protok nr 1 z posiedzenia Wszechukrai-skiego Spoecznego Komitetu Organizacyjnego dla
przeprowadzenia wyborw delegatw na Zjazd Polakw z Zagranicy w
Warszawie
Charkw, 17-go czerwca 1929 r.
Obecni: czonkowie Komitetu tow. tow. Sowi-ski, Szwed, Smarczewski, Wiszniewski K.,
Poliszczuk, Wodarski, Leszczy-ska, Doroszy-ski, Przeucki, Rebicki, Sobczy-ski, Grzywnik,
Raciborski, Rakowski, Jaworski, Michorowski, Kuci-ski.
Omawiano: Uchwalono:
1. Wyboiy Prezydium Wszechukrai-skie- 1. Do Prezydium zostali wybrani: tow. go Kom
itetu Spoecznego. BUJWAN (dyrektor fabryki im. Miedwie-
diewa, Charkw); tow. WISZNIEWSKI K. (red. Sierpa"); tow. SZWED (robotnik fabr. Sier
p i Mot", Charkw); tow. SMARCZEWSKI (robotnik fabr. im. Pro-fmternu" w Charkowie);
tow. SOWISKI (redaktor Sekcji Polskiej Centralnego Wydawnictwa Narodw ZSRR). 2.0 p
rzeprowadzeniu wyborw delegatw 2.a) W celu przeprowadzenia wyborw de-na Zjazd Pol
akw z Zagranicy w Warsza- legatw na Zjazd Polakw z Zagranicy w wie. (Zgodnie z ko
munikatem w Gosie Warszawie zwoa Wszechukrai-ski zjazd Prawdy" z dn. 18/V b. roku Uk
r. Radziec- przedstawicieli polskiej ludnoci pracujcej ka ma prawo wydelegowa 5 p
rzedstawi- w Kijowie 2-go lipca, w skadzie 150 dele-cieli na zjazd w Warszawie)
. gatw;
b) poleci prezydium Wszechukrai-skiego Spoecznego Komitetu Organizacyjnego ustali por
zdek dzienny zjazdu oraz zaprosi odpowiednich referentw.
c) poleci Kijowskiemu Okrgowemu Spoecznemu Komitetowi Organizacyjnemu zaatwi wszystki
e sprawy organizacyjne, zwizane z przyjciem delegatw Wszechukrai-skiego Zjazdu (miesz
kanie dla delegatw, lokal dla obrad i in.)
102
3. Zasady Wyborcze. 3. d) Wszechukrai-ski Centraln
y Spoecz-
ny Komitet aprobuje zasady wyborcze, uchwalone przez Okrgowe Spoeczne Komitety Org
anizacyjne Ukrainy Radzieckiej, i podkrela, e wybiera i by wybranymi na Wszechukrai-sk
i Zjazd maj prawo tylko Polacy, zamieszkujcy terytorium Ukrainy Radzieckiej, korzy
stajcy z peni praw wyborczych do rad, zgodnie z Konstytucj USRR.
e) Wybory na Wszechukrai-ski zjazd przedstawicieli od ludnoci polskiej Ukrainy Rad
zieckiej odbywa si na okrgowych, oglnomiejskich i rejonowych konferencjach, zwoywany
ch przez poszczeglne Okrgowe Spoeczne Komitety Organizacyjne lub przez penomocnikw Ws
zechukrai-skiego Spoecznego Komitetu Organizacyjnego.
f) Wychodzc z iloci polskiej ludnoci pracujcej w niej wymienionych okrgach oraz wobec
okrelenia liczby delegatw na Wszechukrai-ski Zjazd w iloci 150 delegatw, Wszechukrai-ski
Centralny Spoeczny Komitet Organizacyjny ustala nastpujcy podzia miejsc na zjazd mid
zy okrgami:
1. Kijowski okrg 14
2. Charkowski okrg 9
3. Woy-ski okrg 16
4. Kamieniec-Podolski okrg 14
5. Szepetowski okrg 14
6. Koroste-ski okrg 14
7. Mohylew-Podolski okrg 5
8. Winnicki okrg 7
9. Huma-ski okrg 3
10. Berdyczowski okrg 14
11. Biaocerkiewski okrg 5 12.Dniepropietrowski okrg 3
13. Mikoajewski okrg 3
14. Tulczy-ski okrg 2
15. Melitopolski okrg 2
16. Poskirowski okrg 13 17.Cherso-ski okrg 2 18.AMSSR okrg
2 19. Odesski okrg 5
103
4.0 wysaniu listu do Komitetu Organizacyjnego w Warszawie. 5. Sprawy finansowe.
Podzia niniejszy zakomunikowa lokalnym komitetom spoecznym.
4. Wysa list nastpujcej treci (zacznik).
5. Przeprowadzi szerok akcj wrd polskiej ludnoci pracujcej w celu zbierania rodkw na
tki zwizane z przeprowadzeniem wyborw oraz wyjazdem delegatw na Zjazd w Warszawie.
50% rodkw, zebranych przez Okrgowe Spoeczne Komitety Organizacyjne powinny by przekaz
ane do rozporzdzenia Wszechukrai-skiego Spoecznego Komitetu Organizacyjnego.
SEKRETARZ: [podpis nieczytelny]
PRZEWODNICZCY:
J. Sowi-ski
[podpis odrczny]
Orygina, maszynopis w jzyku polskim. CDAHOUJ. 1, op. 20, spr. 2939, 145.
38
1929, 21 czerwca, Charkw - Protok z posiedzenia Prezydium Wszechukrai-skiego Centraln
ego Spoecznego Komitetu Organizacyjnego dla wyborw delegatw na Zjazd Polakw z Zagran
icy.
Protok nr 2 posiedzenia Prezydium Wszechukrai-skiego Centralnego Spoecznego Komitetu
Organizacyjnego dla przeprowadzenia wyborw delegatw na Zjazd Polakw z Zagranicy w W
arszawie
Charkw, 2I-go czerwca 1929 r.
OBECNI: Cz. Prez. Komitetu tow. tow. Sowi-ski, Bujwan, Smarczewski i Szwed. Porzdek
dzienny:
1. Podanie tow. Sowi-skiego
2. Odczytanie pozdrowienia Kijowskiej okrgowej konferencji
3. Odczytanie telegramu z Szepetwki
4.0 wyborach na Wszechukrai-ski Zjazd
104
Omawiano:
1. Podanie tow. Sowi-skiego o zwolnienie go z przewodniczenia we Wszechukra-i-skim K
omitecie Spoecznym ze wzgldu na stan zdrowia.
2. Odczytanie pozdrowienia Kijowskiej Okrgowej Konferencji Pracujcych Polakw Wszec
hukrai-skiemu Komitetowi Spoecznemu.
3. Odczytanie telegramu Szepetowskiego Okrgowego Komitetu Spoecznego, o wysaniu do
Wszechukrainskiego Komitetu Spoecznego odlicze- z zebranych przez komitet rodkw.
4.0 wyborach na Wszechukrai-ski Zjazd.
Uchwalono:
1. Prob tow. Sowi-skiego uwzgldni. Na przewodniczcego Wszechukrainskiego Komitetu Spoecz
nego obra tow. Buj-wana, na sekretarza odpowiedzialnego tow. Szweda. Przyj do wiado
moci, e czonek prezydium Wszechukrainskiego Komitetu Spoecznego tow. Wiszniewski K.
telefonicznie zakomunikowa prezydium o swej zgodzie z kandydatur tow. Bujwana, jak
o przewodniczcego i tow. Szweda, jako sekretarza odpowiedzialnego Wszechukrainski
ego Komitetu Spoecznego.
2. Pozdrowienie przyj do wiadomoci.
3. Przyj do wiadomoci. Prosi pozostae komitety lokalne o przyspieszenie przysania pien
idzy, zgodnie z uchwa Wszechukrainskiego Komitetu Spoecznego z dn. 17 czerwca 1929 r
.
4. Prosi wszystkie lokalne organizacyjne komitety spoeczne o natychmiastowe nadsyan
ie do Wszechukrainskiego Komitetu Spoecznego nazwisk towarzyszy, obieranych na de
legatw na zjazd Wszechukrai-ski.
PRZEWODNICZCY:
Bujwan
[podpis odrczny]
Orygina, maszynopis w jzyku polskim. CDAHOU.fond l, op. 20, spr. 2939, 148.
105
39
1929, 21 czerwca, Warszawa -Komunikat Komitetu Organizacyjnego Zjazdu Polakw z Za
granicy na temat niedemokratycznych wyborw delegatw z ZSRR.
[dopisek odrczny]
Komunikat uchwalony przez Komitet, dn. 21 VI1929, przesiany prasie (przez Komite
t)
dn. 24 VI1929.
Komunikat Komitetu Zjazdu Polakw z Zagranicy w sprawie udziau w Zjedzie delegatw lud
noci polskiej z ZSRR
W zwizku z artykuami i komunikatami, ktre ukazay si w prasie komunistycznej, wychodzce
j w jzyku polskim na terenie ZSRR (Orka" w Mi-sku, Sierp" w Kijowie i Trybuna Radzieck
a" w Moskwie), z ktrych wynika, e tylko polskie organizacje komunistyczne na teren
ie ZSRR zamierzaj wysa delegacje na Zjazd Polakw z Zagranicy do Warszawy - Komitet O
rganizacyjny Zjazdu podaje do wiadomoci publicznej co nastpuje:
Ordynacja wyborcza Zjazdu opiera si na zasadzie proporcjonalnoci i przewiduje, e lu
dno polska zamieszkujca terytoria ZSRR mogaby by na Zjedzie reprezentowana przez 14 de
legatw. Informacja podana przez wyej wymienione czasopisma, jakoby organizacje pol
skich komunistw w ZSRR zostay zaproszone do wysania na Zjazd 14 delegatw, nie odpowi
ada prawdzie. Komitet Organizacyjny Zjazdu pod adresem tych organizacji adnych za
prosze- nie wysa.
Jak wynika z wyranych informacji zawartych w wymienionych wyej czasopismach, deleg
acja Polakw z ZSRR warunkowi swobodnego obioru przez ludno lub jej niezalene organiz
acje odpowiada nie bdzie: do udziau w wyborach delegatw dopuszczone sjedynie osoby, u
prawnione do gosowania wedug ustaw sowieckich, przy czym bardzo liczne odamy ludnoci
polskiej od wyborw s odsunite. Gdyby zreszt nawet powyszy sposb wyboru delegatw nie zo
sta przez pras komunistyczn do wiadomoci publicznej podany - wobec istniejcych w ZSRR
warunkw swobodny wybr delegatw jest niemoliwy, a zatem majca przyby delegacja nie byab
y istotn reprezentacj ogu zamieszkujcej ZSRR ludnoci polskiej.
Zgodnie z podan w wyej wymienionych czasopismach wiadomoci - delega-cja z ZSRR ma pr
zyby na Zjazd celem zaprotestowania przeciw propagowanemu przez Zjazd hasu jednoci
narodowej Polski i stwierdzenia, e opowiada si wycznie za hasem komunistycznej solida
rnoci proletariatu midzynarodowego. Poniewa Zjazd ma na celu jedynie konkretn prac na
d szeregiem zagadnie- natury kulturalno-spoecznej, opart na uznanej przez wszystkie
delegacje platformie ideologii narodowej, a nie konstatowanie rozbienoci ideologii
- nie jest moliwy i celowy udzia w Zjedzie delegatw, ktrym cele Zjazdu s zupenie obce.
106
[odrcznie:] Za Komitet Organizacyjny Prezydium Warszawa, dnia 21 czerwca 1929 rok
u.
Kopia, maszynopis w jzyku polskim. AAN, MSZ, sygn. 10294, k. 39-40.
40
1929, 22 czerwca, Charkw - Pismo Wszechukrai-skiego Centralnego Spoecznego Komitetu
Organizacyjnego do Komitetu Organizacyjnego Zjazdu Polakw z Zagranicy w Warszawie
w sprawie wyboru delegatw.
WSZECHUKRAISKI CENTRALNY SPOECZNY KOMITET ORGANIZACYJNY CHARKW
22/VI - 29 Nrl
Do Komitetu Organizacyjnego Zjazdu Polakw z Zagranicy w Warszawie
Obywatele!
Dnia 17 czerwca 1929 roku w Charkowie na naradzie przedstawicieli lokalnych Spoec
znych Komitetw Organizacyjnych dla przeprowadzenia wyborw na majcy si odby w Warszawi
e 14 lipca rb. Zjazd Polakw mieszkajcych poza granicami Polski, zosta wyoniony Wszec
hukrai-ski Centralny Spoeczny Komitet Organizacyjny.
Na swym pierwszym posiedzeniu Wszechukrai-ski Centralny Spoeczny Komitet Organizacy
jny podj uchwal o wyborze delegatw na Zjazd w Warszawie na Wszech-ukrai-skim Zjedzie pr
zedstawicieli polskiej ludnoci pracujcej Ukrai-skiej Socjalistycznej Radzieckiej Rep
ubliki.
W tym celu Wszechukrai-ski Centralny Komitet Organizacyjny postanowi zwoa w Kijowie w
dniu 2 lipca br. Wszechukrai-ski Zjazd przedstawicieli polskiej ludnoci pracujcej,
na ktrym nastpi wybr 5 delegatw - zgodnie z ordynacj wyborcz, ogoszon w Gosie Prawdy
ia 18 maja br. oraz powiadomieniem Komitetu Organizacyjnego Zjazdu Polakw z Zagra
nicy, nadesanym w swoim czasie do Sierpa" i Gosu Modziey".
W zwizku z powyszym prosimy o nadesanie nam w najbliszym czasie dodatkowych materiaw,
dotyczcych Zjazdu Polakw z Zagranicy, abymy przed rozpoczciem Zjazdu Wszechukrai-skieg
o mogli zapozna si z tymi materiaami i poinformowa o nich nasz zjazd.
107
W najbliszym czasie wylemy Wam protok pierwszego posiedzenie Wszechu-krai-skicgo Centr
alnego Spoecznego Komitetu Organizacyjnego, statut wyborczy oraz inne materiay, do
tyczce tej sprawy.
Prosimy o potwierdzenie otrzymania naszego listu i o terminowe nadesanie wszystki
ch materiaw, o ktre prosimy wyej.
Przewodniczcy Wszechukrai-skiego Centralnego Spoecznego Komitetu Organizacyjnego dla
Przeprowadzenia Wyborw Delegatw od USRR na Zjazd Polakw z zagranicy w Warszawie
Sekretarz Odpowiedzialny
Szwed Bujwan
[podpis odrczny i na maszynie] [podpis odrczny i na maszynie]
Adres:
Charkw ul. Gogola Nr 4
Polski Klub Robotniczy im. Wary-skiego.
Orygina, maszynopis w jzyku polskim. AAN, MSZ, sygn. 10295, k. 58.
41
1929, 23 czerwca, Nowa Uszyca - List Jzefa Sieleckiego do Konsulatu Generalnego R
P w Charkowie w sprawie kocioa.
dn. 23 czerwca 1929 roku Szanowny Panie!
W tych latach su w prowincjach w sowieckim zwizku1 po wikszej czci [ci] co byli za rusk
iego rzdu woosymi pisarzami2, dwornikami3, lokajami i tp. A wic w Nowej Uszycy, pod
olskiej guberni, zebrao si kko takich ludzi, pozwolili sobie samowolnie oceni remont
katolickiego kocioa bez wiedzy parafian. 28 maja zebrali o pnocy parafian, byych do z
mroku na swojej robocie - sadzili kartofle i kukurydzy -wszyscy zmczeni i godni; z
aproponowali im, e koci potrzebuje remontu na 4000 rubli -jeeli nie zoycie tyle pienid
, to koci odbierzemy. Koci nie potrzebuje adnego remontu, tylko pobielania wewntrz, co
oe obej si rozchodu do 200 ru-
108
bli. Koci zbudowany 60 lat temu, robili zagraniczni murarze pod kierunkiem inyniera
technika, tak dobrze zbudowany, e dotychczas nie wida adnego pknicia.
Przez trzy dni znowu zapotrzebowali ludzi, byych na takieje robocie godne i zmczone,
o pnocy zapotrzebowali do rzemielniczej szkoy, drzwi zaoyli stoem, eby nie wychodzili
ze wszystkich stron milicja, a we rodku ludzie komunisty straszyli parafian, eby o
ni odmwili si od kocioa, bo jak nie to nazw was kontrrewolucjonistami i bdziecie odpow
iada. Duo ludzi pouciekao, a resztu podpisali ich, e oni dobrowolnie odmawiaj si od koc
ioa. Sowem zadali ludziom niespodziewanie takiego sztrafu4, e oni nie wiedzieli co
robi.
O tak z nami rzdz suce postpuj, a rzd z Moskwy w gazecie ogasza - kto was w prowincj
iajet, piszitie nam"5. Napisali do Moskwy, co oni tutaj robi z nami i jakimy sposob
em w drugie miejsce.
Posali na trzeci dzie- tego zdarzenia tow. Piotrowskiemu'1 telegramy, napisali o ws
zystkiem co byo, co ludziom robili, ale dotychczas od Piotrowskiego nie ma odpowi
edzi, a w miecie nosz si suchy, e niby pozwolenie kluczy odda od kocioa i pieczci z d
pozdejmowa, a wic serdecznie prosz pana konsula, w jakim stanie jest sprawa za koci i
prosz o tem kilka sw do mnie napisa, a take czy co napisa rzd z Moskwy do charkowskieg
o rzdu7, posyam na odpowied dwie pocztowych marki.
Z wielkim uszanowaniem i powaaniem
Jzef Sielecki
Adres:
Nowa Uszyca, okrg kamieniecki.
[piecztka] Za zgodno
Kopia, maszynopis sporzdzony z rkopisu w jzyku polskim. AAN, MSZ, sygn. 10040, k. 1
6.
1 Autor listu Zwizek Sowiecki" pisze z maej litery.
2 Pisarz wolosny - pracownik administracji powiatowej. 1 Dwornik - dozorca.
4 Sztraf, (z ros.) - kara pienina.
5 Z ros. piszcie do nas kto was na prowincji obraa".
6 Grigorij Piotrowski (1878-1958), radziecki dziaacz partyjny i pa-stwowy. Od 1919
do 1938 przewodniczcy Wszechukrai-skiego Centralnego Komitetu Wykonawczego.
7 Do 1934 r. stolica Ukrainy znajdowaa si w Charkowie.
109
42
1929, 24 czerwca, Charkw - Protok z posiedzenia Prezydium Wszechukrai-skiego Centraln
ego Spoecznego Komitetu Organizacyjnego dla przeprowadzenia wyborw delegatw na Zjaz
d Polakw z Zagranicy.
Protok nr 3 posiedzenia Prezydium Wszechukrai-skiego Centralnego Spoecznego Komitetu
Organizacyjnego dla przeprowadzenia wyborw delegatw na Zjazd Polakw z Zagranicy w W
arszawie
Charkw, 24-go czerwca 1929 r.
OBECNI: czonkowie prezydjum 1.1. Bujwan, Smarczewski i Szwed.
Omawiano:
1.0 porzdku dziennym zjazdu Wszechukrai-skiego przedstawicieli polskiej ludnoci prac
ujcej TJSRR, majcego si odby 2-go lipca r. b. w Kijowie.
Uchwalono:
1. Zatwierdzi nastpujcy porzdek dzienny zjazdu Wszechukrai-skiego przedstawicieli pols
kiej ludnoci pracujcej:
1) Sytuacja midzynarodowa i wewntrzna ZSRR.
2) Polityka narodowociowa Wadzy Radzieckiej i nasze zdobycze.
3) Informacja o Zjedzie Polakw z Zagranicy w Warszawie.
4) Sprawozdanie Wszechukrai-skiego Centralnego Spoecznego Komitetu Organizacyjnego
.
5) Wybory delegatw na zjazd Polakw z zagranicy w Warszawie. Zwrci si z prob do tow. SKA
RBKA o wygoszenie referatu o sytuacji midzynarodowej i wewntrznej ZSRR. Zwrci si z prob
do t. WISZNIEWSKIEGO o wygoszenie referatu o zjedzie Polakw z zagranicy w Warszawie
. Poleci tow. BUJWA-NOWI zoy sprawozdanie z pracy Wszechukrai-skiego Centralnego Spoecz
nego Komitetu Organizacyjnego. Referenta w sprawie polityki narodowociowej Wadzy R
adzieckiej i o naszych zdobyczach wyznaczy na jednym z najbliszych posiedze- prezydi
um.
110
2. Sprawy organizacyjne, zwizane ze 2. a) Zatwierdzi wzr mandatw dla de-zwoaniem zjaz
du Wszechukrainskiego legatw zjazdu Wszechukrainskiego z pra-przedstawicieli pols
kiej ludnoci pracu- wem gosu decydujcego, doradczego oraz jcej.
wzr biletw gocinnych (w zaczeniu);
b) wydrukowa odpowiedni ilo oznaczonych mandatw i biletw gocinnych;
c) zatwierdzi wzr ankiety dla delegatw zjazdu (w zaczeniu).
PRZEWODNICZCY
Bujwan
[podpis odrczny]
Orygina, maszynopis w jzyku polskim. CDAHOU, fond 1, op. 20, spr. 2939, k. 149.
43
1929, 27 czerwca, Charkw - List Wszechukrainskiego Centralnego spoecznego Komitetu
Wyborczego do Komitetu Organizacyjnego Zjazdu Polakw z Zagranicy w Warszawie w s
prawie materiaw na zjazd.
[piecz z napisem]
WSZECHUKRAISKI
CENTRALNY SPOECZNY KOMITET
ORGANIZACYJNY
Dla przeprowadzenia wyborw
delegatw na Zjazd Polakw z Zagranicy
w Warszawie
27. VI. 1929 roku
Nr 119
Charkw, ul. Gogola Nr 4.
Polski Klub Robotniczy im. Wary-skiego
Do
Komitetu Organizacyjnego Zjazdu Polakw z Zagranicy
w Warszawie
111
Powoujc si na nasz list z dnia 22 VI br. raz jeszcze prosimy o terminowe nadesanie w
ymienionych w naszym licie materiaw.
Jednoczenie zaczamy protok Nr 1 z dnia 17 VI 29 r. Prosimy o potwierdzenie odbioru ni
niejszego.
SEKRETARZ PRZEWODNICZCY
Szwed A. Bujwan
[podpis odrczny] [podpis odrczny]
Orygina w jzyku polskim. AAN, MSZ, sygn. 10295, k. 59.
44
1929, 28 czerwca, ytomierz - Sprawozdanie przewodniczcego Biura Polskiego Woy-skiego
Okrgowego Komitetu KP(b)U z kampanii wyborczej Na Zjazd Polakw z Zagranicy.
WOYSKI OKRGOWY KOMITET KP(B)U
YTOMIERZ Na warunkach szyfru seria K" CILE TAJNE Odbitka w trzech egzemplarzach.
O przygotowaniach do wyborw na Warszawski Zjazd Polakw yjcych za granicami Polski, o
przeprowadzeniu konferencji rejonowej i o nastrojach politycznych wrd ludnoci pols
kiej w zwizku ze zwoaniem tego Zjazdu.
Dziaania przygotowawcze do wyborw na Zjazd Warszawski Polakw z Zagranicy rozpoczy si w
okrgu woy-skim 7 czerwca br. Przede wszystkim przystpiono do wyboru i dokadnego spraw
dzenia kandydatw do komitetw Organizacyjnych i penomocnikw rejonowych Komitetu Organ
izacyjnego w Rejonie Marchlewskim i okrgach.
Konieczne jest podkrelenie szczeglnych warunkw, w ktrych odbyway si dziaania w zwizku
wyborami na Zjazd warszawski w okrgu woy-skim: dua ilo punktw zasiedlonych zwart mas l
i polskiej, maa ilo ludzi mogcych ze wzgldu na charakter i specyfik swojej pracy wypeni
zadania partyjne w tej dziedzinie, obecno polskiej komisji do spraw przyjcia archiw
aliw, ograniczony czas. Wszystko to wymagao szczeglnej ostronoci i czujnoci, by nie uj
awni kierownictwa partyjnego, a take precyzji i bystroci dziaania.
112
Dziaania przygotowawcze rozpoczy si nastpujco: 7 czerwca zwoano posiedzenie kierownictw
a klubu polskiego, kolegium redakcyjnego gazetki ciennej, propa-gandystw, komisji
kulturalnej, w obecnoci robotnikw polskich i aktywu nauczycielskiego, na ktrym czone
k partii, Polak, przewodniczcy wydziau kulturalnego OSPS1 tow. Sywuch przekaza info
rmacj o zwoaniu i kontrrewolucyjnych zadaniach Zjazdu Warszawskiego Polakw z Zagran
icy i zaproponowa aby wybra Polski Okrgowy Komitet Spoeczno-Organizacyjny. To poczone
posiedzenie przyjo stosown rezolucj, regulamin komitetu organizacyjnego i wybrao Okrgo
wy Komitet Spoeczny w liczbie 9 osb, z ktrych nalecy do partii to: Zdziechowicz, Orli
kowski, Wardzy-ski, Janczewski i Kowalski, bezpartyjni: Waluszy-ska, Wachnowski, Lew
icki (nauczyciele) i Jandruszek oraz Komisj Rewizyjn w skadzie: Raciborski (czonek K
P(b)U) i Milewski (obydwaj robotnicy warsztatowi).
W tych dniach powoano take Marchlewski Polski Rejonowy Komitet Spoeczny liczcy 7 osb,
z ktrych czonkowie partii: Dziery-ski, Janczewski, Oli-ski i Kowalski, za bezpartyjni t
o Doskacz, Kosowicki, Krzeczkowski. Wybrano picioosobow Komisj Rewizyjn: partyjny Li
sowski, a bezpartyjni Karpi-ski, Kowalska i Sobieski. Towarzysze Staniaszek i Szym
aniak zostali skreleni przez trjk Okrgow ze skadu Marchlewskiego Komitetu Spoecznego, p
ierwszy jako sekretarz komrki partyjnej i czonek RNK, drugi jako czonek OPK.
smego czerwca wyznaczono 60 wsi do przeprowadzenia zebra- wrd ludnoci polskiej lub poczo
nych zebra- wiejskich organizacji spocczno-kulturalnych, w szeciu rejonach (Nowogrd-W
oy-ski, Puy-ski, Dziery-ski, Baranowski, Woodarski, Trojanowski) wyznaczono konferencje re
jonowe (oprcz Rejonu Marchlewskiego), wyznaczono kolejne terminy wszystkich dziaa- w
yborczych na Zjazd Warszawski (od 10 do 18 czerwca). Zdecydowano si przeprowadzi z
ebrania i wybory delegatw konferencji rejonowej midzy 18 a 23 czerwca, natomiast 2
5 czerwca konferencji okrgowej.
W tych rejonach, gdzie byy wyznaczone konferencje rejonowe, delegaci na zebraniac
h wiejskich wybierani byli na konferencje okrgowe, w tych rejonach, gdzie takich
konferencji nie byo delegatw na zebraniach wiejskich wybierano bezporednio na konfe
rencj okrgow. Ustanowiono odpowiedni sposb przedstawicielstwa na konferencje okrgowe
i rejonowe (tylko te wsie wybieray delegatw na konferencje rejonowe i okrgowe, w ktr
ych liczba ludnoci polskiej nie bya mniejsza ni 300 osb). Skad konferencji rejonowej
ustalono na 35 do 45 delegatw, a okrgowej konferencji na 50 do 60 delegatw. Na koni
ec wybrano 13 rejonowych penomocnikw Komitetu Okrgowego (Sywuch, Biega-ski, Marciszew
ski, Wiko, Maj, Szemielewski, Zabieo, Zawadzki, Zjeden-ska, Miller, Dudek, Karpi-ski
i Rozwarowski) wszyscy s czonkami partii. Nastpnie rozpoczto szerok kampani wyjaniajc
s Zjazdu warszawskiego w miejscowej prasie z wykorzystaniem informacji z polskic
h gazet (Sierp" i Trybuna Radziecka") i wywietlenia postpu zebra- i opinii pracujcych s
poecze-stwa polskiego.
W wyznaczonym okresie, midzy 18 a 23 czerwca odbyy si konferencje rejonowe. Najbard
ziej aktywne i oywione byy konferencje rejonowe w Rejonach: Marchlewski, N. Woy-ski,
Puli-ski i Dziery-ski, a najpasywniejsze w: Trojanowski i Woodarski. W rejonie trojano
wskim nie pojawili si na konferencji wybrani delegaci - czonkowie partii. Takie po
stpowanie czonkw partii mona tumaczy ich nadzwyczaj niskim poziomem politycznym, nie p
ozwalajcym zrozumie wagi politycznej tej chwili, albo tym, e tych czonkw partii w rze
czywistoci nic nie obchodzi.
113
Nastroje polityczne wrd ludnoci polskiej w zwizku ze Zjazdem warszawskim mona scharak
teryzowa w nastpujcy sposb: wedug posiadanych informacji wszyscy robotnicy polscy jed
nomylnie i aktywnie wystpuj przeciw kontrrewolucyjnym zamysom warszawskiego Zjazdu.
Biedota polska i gwna masa redniakw wypowiada si przeciw opiece" faszyzmu polskiego na
d Polakami zagranic i owiadcza, e jedyn ich ojczyzn jest Zwizek Sowiecki. Jednoczenie m
iay miejsce nage wystpienia kontrrewolucyjne ze strony kuactwa polskiego, podkuactwa2
i agitacji kontrrewolucyjnej ksiy polskich.
Ograniczenie czasowe, szczeglny termin przeprowadzenia tych dziaa- uniemoliwiy pene i w
szechstronne zbadanie nastrojw politycznych wrd rnych grap socjalnych ludnoci polskiej
. Ale przedstawiona wyej ocena oglnie jest poprawna.
Jak wynika z posiadanych informacji, ksia uywali rnej taktyki. Na przykad ksidz parafii
nowogrodzkowoy-skiej w poowie czerwca w swoim kazaniu zwrci si do zebranych w nastpujc
h sowach: matka Polska woa wszystkie swoje dzieci - Polakw - pod swoje skrzyda, nic z
apomniaa o nas" i wezwa do aktywnego udziau w wyborach. Ksidz we wsi Pokostowka Rejo
nu Marchlewskiego zorganizowa kobiety i prbowa z ich pomoc przerwa zebranie. Ksidz par
afii ytomierskiej agitowa ludno polsk, eby nie braa udziau w wyborach delegatw na Zja
arszawski, eby unikaa wszelkich zebra-, poniewa s to podstpy" wadzy sowieckiej.
W tych wsiach, gdzie polska biedota jest zorganizowana, gdzie na czas przychodz g
azety i gdzie s systematycznie czytane (Marchlewsk, Korostyszew, Jaru- i Nowogrd Woy-sk
i) bya ona tam w odpowiednim czasie informowana, miaa prawidow orientacj i wzia inicjat
yw w swoje rce. Natomiast w tych wsiach, gdzie nie prowadzi si adnej spoeczno-wychowa
wczej dziaalnoci wrd polskiej biedoty, gdzie gazety nawet jeli przychodz^ to nikt ich
nie czyta, tylko sana uytek sekretarzy rad wiejskich, gdzie w najlepszym wypadku
czytaj je kuacy (rejony -potijewski, jaru-ski, puli-ski) tam niczego o warszawskim Zjed
zie nie wiedzieli do czasu przyjazdu rejonowego penomocnika Komitetu Organizacyjn
ego, nie mieli prawidowej informacji i orientacji. W tych wsiach wie o Zjedzie warsz
awskim wywoaa najpierw zamieszanie, zdumienie, a potem niedowierzanie i bojaliwo. Na
przykad we wsi Wielkie Kozyry i Nierasz rejonu puy-skiego, kuacy rozpowszechnili wie, e
przyjechali z Warszawy penomocnicy, eby zabiera wszystkich Polakw do Polski.
Dla charakterystyki agitacji kuackiej przytoczymy niektre listy rejonowych penomocn
ikw Komitetu Organizacyjnego: na zebraniu Polakw w Budniakow-ce otwartych wystpie- kuakw
nic byo, tylko starano si wybra na okrgowy zjazd delegatw miejscow nauczycielk polsk,
tra utrzymuje cise kontakty z kuactwem, ale biedota dala odpowiedni odpr i nic wybran
o jej, a zamiast niej wysunito inn kandydatur biedaka Zaruckiego Stanisawa, ktry otrz
yma wikszo gosw. Moja kandydatura otrzymaa mniejszo. W prywatnej rozmowie ze mn, po
niu zebrania nauczycielka Klimienko zacza ubolewa nad losami" ludnoci polskiej, nawet
zapakaa, e Polacy s zaniedbani, Ukrai-cy patrz na Polakw przez palce, wrd Polakw nie
dzi si adnych dziaa- kulturalnych w jzyku polskim, jedynie w Rejonie Marchlewskim powica
si duo uwagi ludnoci polskiej, w pozostaych rejonach tylko obdziela si piknymi obieca
nkami itd. Pakaa, e ukrai-ski nauczyciel Pawenko j przeladuje, e cierpi ona takie prze
wania jak wszyscy Polacy itp. Biedota wystpia na tym zebraniu bez-
114
wzgldnie przeciw wszelkiej opiece" rzdu polskiego, daa zdemaskowania caej polityki bur
yjnej Polski".
Na zebraniu Polakw w Hucie Potiewskiej nie byo wystpie- antysowieckich. Na zebranie pr
zysza jedna osoba pozbawiona praw wyborczych, ktr natychmiast usunito, ale cay czas b
rat tej osoby by obecny na zebraniu, wzdycha i paka, ale otwarcie nie zdecydowa si wys
tpi".
Na zebraniu Polakw w Hucie Dobry-skiej biedota bya zorganizowana i aktywna. Podtrzymy
waa wezwanie Sierpa" i daa wyjanienia ze strony naszej delegacji wszystkich podstpw fa
ystowskiej Polski. Nauczycielka polska Adamowska wystpia na zebraniu mniej wicej w
takich sowach: my w imieniu ludnoci polskiej Kopelni nie mamy nic do powiedzenia, t
ak jak nie jestemy zadowoleni z tego, e zebranie zwoano w Hucie Dobry-skiej, a nie u
nas i musielimy i tutaj na zebranie. Huta Dobry-ska jest wsi biedn, a Kopelnia kuack dl
ego penomocnik rejonowy zwoa zebranie tam, gdzie biedota ma wikszy wpyw". Wystpujcy po
niej podkuacznik mwi: tak, jestemy skrzywdzeni i niezadowoleni, e zebranie jest nie u
nas i dlatego nie mamy nic do powiedzenia w imieniu ludnoci polskiej". Po takim ow
iadczeniu biedota Huty Dobry-skiej daa im odpowiedni odpr i zdemaskowaa ich kuack psych
ologi".
Zebranie Polakw wsi Nierasz odbywao si w burzliwej atmosferze. Obecna bya caa wie z ma
wyjtkiem zdeklarowanych kuakw i poplecznikw ksidza. Zorganizowanej biedoty we wsi ni
e ma. Jest kilku biedakw jawnie terroryzowanych przez kuakw. Kooperacja znajduje si
pod ideowym przewodnictwem kuakw. Kierownik kooperacji jest kuakiem, chata-czytelni
ajest w rkach kuakw. Na zebraniu zjawia si dua ilo ludnoci. Podczas omwienia apelu
paday nastpujce gosy: przysali penomocnika (mowa o mnie), a czy on jest z nas? Syszyci
jak piewa po komunistycznemu. Do Warszawy nie wyl naszych, tylko swoich". Na zebran
iu wystpi przewodniczcy spoecznoci katolickiej (o czym dowiedziaem si w pniejszym cza
i owiadczy: naszych nie wyl i dlatego nie trzeba wybiera delegatw. Powiedzcie czy poje
dzie delegat z naszej wsi do Warszawy czy nie, a jeli tak, to my ju wiemy kogo i j
ak wybiera". Po odparciu przeze mnie tych atakw on znw zabra gos i powiedzia: nasza del
egacja moe jecha do Warszawy tylko jako go, adnych nakazw nie moemy jej dawa. Wszystko
edno czy pol naszego czy nie. Ten kto pojedzie na zjazd prawdopodobnie powie to sa
mo, co mwi nam ten towarzysz (pokazujc palcem na mnie), tak, e dla nas nie przynies
ie to adnej korzyci".
Kiedy poruszono spraw dobrowolnych datkw dla delegacji rzuci on nastpujc uwag niech ja
a koszt pa-stwa, my nie mamy rodkw, wszystko oddalimy na podatek i kontyngent". Kiedy
zaczy si wybory wybrano niejakiego Jana Markiewicza, sekretarza spoecznoci katolicki
ej, pozbawionego praw wyborczych. Ten fakt, midzy innymi, ukiyto przede mn do ko-ca
zebrania. Z kontrkandydatw ledwie udao si wprowadzi biedaka Sywko, cakowicie terroryz
owanego przez kuakw. Widzc mj spr z Markiewiczem, kuacy zapytali mnie czy jestem w par
tii komunistycznej; kiedy odpowiedziaem tak", wtedy prawie wszyscy jednoczenie krzy
knli: sprzedae religi katolick za pienidze. Takich zdrajcw jak ty jest duo". Charakte
yczne jest, e nauczycielka polska z Nierasza Stanisawa Godlewska, siedzca razem ze
mn na zebraniu, nic poinformowaa mnie o pogldach poszczeglnych osb. Pniej wyjania mi
e postpowanie tym, e bya przekonana, e jeli nawet wysun kandydatury niepodanych elemen
to przy glosowaniu oni nie przejd. W tej wsi kuactwo
115
doszo do takiego zuchwalstwa, e aktywnego sowieckiego biedaka Sywko jawnie terrory
zuje si; ju czwarty raz zabraniaj mu korzysta ze studni. Kiedy budowa dom kilka razy
zabraniano mu budowy i do tej pory zwraca si o pomoc do wadz miejscowych i rejonow
ych.
Z listu penomocnika rejonowego tow. Marciszewskiego: Szczeglnego zainteresowania Zj
azdem warszawskim ze strony chopstwa nie ma. Znacznie wiksze zainteresowanie wykaz
ay wrogie nam grupy. Bardziej zamoni, proklerykalni chopi zjawili si na zebraniu jak
o pierwsi. Jednak ta cz ludnoci sceptycznie odnosia si do wyborw delegatw i za wszelk
staraa si umniejszy nasze osignicia w rozwoju gospodarstw ludowych. Wszdzie byli tacy,
ktrzy zjadliwie pytali: Czy trafi na zjazd cho jeden chop? Kogo by nie wybrali, to
go na zjazd i tak pol" (aluzja do odpowiedzialnych robotnikw). We Wrublowce, Korwin
owce, czciowo w Tefelowce i Fawstowce zadawano takie wanie pytania: mwicie, e my ronie
, a Polska przeywa kryzys. A dlaczego u nas co roku gorzej, nie ma zelwek, buty po
35 rubli, na wsiach yjemy bez kawaka cukru, nie ma warsztatw, nie ma nawet gwodzi,
a w Polsce wszystko jest i to tanio?" Dlaczego rzd wywozi maso zagranic i tam sprze
daje po 20 kopiejek?" We Wrublowce jeden chop (nazwiska nie udao si ustali) pyta dlac
zego chopom tak le si yje? Czy dlatego, e s niezorganizowani i nie maj swojej organizac
ji? Kiedy dowiodem, e chopi maj swoje organizacje i e powinni koniecznie si organizowa
w celu podtrzymania swoich gospodarstw, e po to s kolektywy, towarzystwa, spdzielnie
, i e pa-stwo cakowicie popiera takie organizacje, moja odpowied wywoaa u niektrych umi
h. Jawne wystpienia kontrrewolucyjne spotkaem we wsi Gre-miacze korwinowskiej rady
wiejskiej. Mody redniak Galicki C. w obecnoci sekretarza rady wiejskiej Wojsty, na
uczyciela polskiej szkoy czonka partii Leszczy-skiego i grupy okoo 14 chopw przybyych na
zebranie zacz mwi, e gazety kami cay czas pisz o osigniciach, a gdzie one s?",
iciolatce mu si znudzio, e nasze gospodarstwa nie rozwijaj si, e partia i wadza doprow
za we wsiach do walk, e pomagaj biedakom, ktrzy za otrzymane pienidze pij i graj w kar
ty. Przy tym powoywa si na gazety. Kilka razy powraca on do sprawy otwarcia rynku dl
a towarw z zagranicy, uwaajc za nieprawidow polityk zmonopolizowania rynku wewntrznego.
Mwi: po co narzucaj nam kooperacj, chcemy y w stary sposb. Gdyby Lenin by dobrym cz
em, to nie strzelano by do niego w 1918 r." Mwi, e chopstwo milczy, bo boi si terroru
, e on kiedy czyta Mickiewicza i Sienkiewicza czu si Polakiem, a kiedy czyta Dziery-ski
ego i Marchlewskiego wtedy Polakiem si nie czuje. Mwi, e za to, e mwi prawd bdzie prze
owany. Cay czas czyni aluzje, e rzd sowiecki nie jest dugowieczny. Wyjaniem, e bylimy
i i wygralimy. Teraz wzmocnilimy si ekonomicznie i kulturalnie, e jestemy znacznie mo
cniejsi. Na to on odpowiedzia: Siy Napoleona ba si cay wiat, a i tak starto go z powier
zchni ziemi...".
Kiedy zaczem dawa przykady klasowej istoty naszego pa-stwa, e wczeniej byli buruje, a t
az robotnicy i chopi, obecna na tym zebraniu kobieta (nie pamitam nazwiska) wysuna r
eplik: wczeniej byli buruje, a teraz s biedacy". W tych wsiach wiele razy poruszano p
roblem, e robotnikom yje si dobrze, e lekko pracuj, a chopi od witu do nocy bieduj, e
dodatkowych zarobkw. Na zebraniu we wsi
116
Czernijowka zapytano: Czy organizuj wybory na Zjazd warszawski tylko polskie organ
izacje, czy te jeszcze ze swojej strony uczestniczy w nich partia komunistyczna?"
Z listu penomocnika rejonowego Rejonu Dziery-skiego3:
We wsi Korotyszcze rejonu wolodarskiego zadawano penomocnikowi rejonowemu nastpujce
pytania: Czy w Polsce wprowadzono kontyngent, czy jest tam bojkot chopstwa i w cz
yim imieniu on (penomocnik) bdzie wystpowa.
We wsi Krymok, gdy wybrano penomocnika rejonowego na zjazd okrgowy, wystpi kuak i owia
dczy: Wybralicie czonka partii, ktry bdzie cile realizowa lini partii, a nie powie t
o chcielibymy, by powiedzia". Obywatela tego zna czonek partii pracujcy w lenictwie i
w chacie-czytelni wsi Krymok. Nastroje we wsi Krymok s nie cakiem prosowieckie, c
o jest wyranie odczuwalne. Prcz tego pod jednym dachem znajduje si rada wiejska i m
ieszkanie ksidza. Ojciec byego sekretarza rady wiejskiej, szpieg andarmerii, ma pra
wo gosu, co udao mi si dowiedzie podczas rozmowy w kooperacji, kiedy on sam si tym ch
wali, bdc pijanym.
W rejonach puy-skim i trojanowskim w wielu wystpieniach, przewanie ze strony kobiet,
pytano dlaczego zabrano wszystkich ksiy, e bez ksiy nie mona y i dlaczego rzd nie otw
do tej pory seminarium duchownego.
Na konferencjach rejonowych, za wyjtkiem jednego wystpienia w rejonie Puy-skim, w ktry
m powiedziano, e nasza delegacja na zjedzie warszawskim powinna by ostrona i uprzejm
a, adnych antysowieckich wystpie- nie byo. Skad wszystkich konferencji rejonowych by cak
owicie prosowiecki.
Naley wspomnie o aktywnoci, z jak odbywaa si konferencja rejonowa w Mar-chlewsku, a sz
czeglnie konferencja okrgowa. Na konferencji okrgowej powinno uczestniczy 61 delegatw
, a obecnych byo 51 czyli 83%, z czego czonkw partii - 26 (50,9%), 2 komsomolcw (3,7
%), robotnikw 19 (33%), chopw 17 (30%) -wszyscy byli czonkami KNS, inteligencji - na
uczycieli i pomocnikw 15 (28%), kobiet 8 (16%). W skadzie konferencji okrgowej czonkw
spdzielni byo 97,6%.
W pierwszej czci konferencji okrgowej zabrao gos 13 delegatw, w drugiej 8 delegatw. Wsz
ystkie wystpienia zwrcone byy przeciwko kontrrewolucyjnym zamysom faszystowskiej Pol
ski. Ciekawym jest fakt, e ze wsi Nierasz przybyo dwch delegatw: biedak Sywko i sekr
etarz rady parafialnej Markiewicz, ktry przywiz ze sob zawiadczenie Rejonowego Komite
tu Wykonawczego o tym, e od 8 czerwca przywrcono mu prawa wyborcze i kategorycznie
domaga si dopuszczenia go na konferencj okrgow z gosem decydujcym. Kiedy komisja manda
towa daa mu gos doradczy Markiewicz demonstracyjnie rzuci zawiadczenie i powiedzia: Ma
m prawo gosu, uwaam si za przedstawiciela ludnoci polskiej. Jeli nie dacie mi decydujc
ego gosu, bd si uwaa za delegata konferencji, ale nie chc by na niej obecny". Jednak z
ta on na konferencji i nawet wystpi z pomiennym przemwieniem popierajcym rzd sowiecki i
przeciw polityce rzdu polskiego. W rozmowie z czonkiem partii Markiewicz owiadczy c
o nastpuje: kto ma popiera wadz sowieck, jeli nie ja. Przed rewolucj padziernikow ni
ziemi, nie mogem wyhodowa jednej krowy. Teraz mam 8 dziesicin ziemi, trzymam trzy
krowy i par koni. Tak, jestem sekretarzem towarzystwa kocielnego, ale rwnoczenie 8 l
at byem sekretarzem rady wiejskiej. Wyznaj tak zasad: cesarzowi co cesarskie, Bogu co
boskie".
Na konferencj republika-sk wybrano 16 osb z czego czonkowie partii to: Zdzie-chowicz,
Raciborski, Tokarska, Marciszewski, Butkiewicz, ukjanska, Kowalski, War-
117
dzy-ski i Bagi-ski, bezpartyjni - Waluszy-ska, Paprocki, Czcrkaski, Markul, Rakowski,
Lewicki. Wybrano take czterech kandydatw, z ktrych jeden Orlikowski jest czonkiem pa
rtii, a bezpartyjni to Wachnowski, Choronewski i Laskowski. W skadzie delegatw jest
6 robotnikw warsztatowych, jeden czonek partii - robotniczego pochodzenia, robotn
ik odpowiedzialny, 4 nauczycieli, 6 chopw. W skadzie kandydatw jeden jest pochodzeni
a robotniczego, jeden nauczyciel i dwch chopw.
W rezultacie przeprowadzenia wszystkich dziaa- w zwizku z wyborami delegatw na Zjazd
warszawski trzeba poczyni nastpujce uwagi: po pierwsze, bytno wysannikw we wsiach polsk
ich we wszystkich rejonach pokazaa, e w wielu miejscach w ogle brak dziaania wrd ludnoc
i polskiej, co wykorzystuj ksia i polskie kuactwo (rejony - puy-ski, putijcwski, jaru-ski
i trojanowski), po drugie, e nie wszyscy sekretarze RKP uwiadomili sobie politycz
n wag Zjazdu warszawskiego i nic powicili tym dziaaniom dostatecznej uwagi (rejony -
puli-ski, jaru-ski, iwankowski i trojanowski), w niektrych miejscach dopucili do ujawn
ienia kierownictwa partyjnego (dokadnie w organizacji grupy inicjatywnej w rejoni
e woodarskim, ktra moga zdemaskowa kierownictwo partyjne), i po trzecie, za mao uwagi
powicono zbirce rodkw na potrzeby wysania naszej delegacji na Zjazd warszawski.
Generalnie kampania rozwinita wok wyborw na Zjazd warszawski pokazaa kolosaln aktywno
osowieckich polskich mas pracujcych: robotnikw, biedoty, redniakw i inteligencji pra
cujcej, pokazaa ona wysoce rozwinit polityczn i klasow wiadomo polskiej ludnoci prac
Tc dwa elementy powinny zosta ugruntowane przez miejscowe organizacje partyjne po
przez nasilenie i umocnienie owiatowej dziaalnoci politycznej wrd ludnoci polskiej i d
alsze demaskowanie kontrrewolucyjnego podoa Zjazdu warszawskiego przy jednoczesnym
rozwoju internacjonalnego ksztacenia wrd ludnoci polskiej.
ytomierz, 28 czerwca 1929 r.
Przewodniczcy
Polskiego Biura Politycznego
Woy-skiego Okrgowego
Komitetu Partii -
Marczewski [podpis odrczny]
Orygina w jzyku rosyjskim. CDAHOUJond 1, op. 20, spr. 2932, k. 10-15.
1 Prawdopodobnie chodzi o Okrgow Rad Zwizkw Zawodowych, po rosyjsku
2 W oryginale " - poplecznik kuakw.
5 Polski Okrg Narodowociowy im. Feliksa Dziery-skiego na Biaorusi.
118
45
1929, czerwiec - lipiec, Moskwa - Cykl artykuw z dziennika Prawda" dotyczcych Zjazdu
Polakw z Zagranicy w Warszawie.
Prawda" z 18 czerwca 1929 .:
O midzynarodow solidarno klasy robotniczej, o obron ZSSR - ojczyzny
pracujcych caego wiata Na konferencji pracujcych Polakw Kijowszczyzny
Od naszego kijowskiego korespondenta
Wczoraj zainaugurowano Okrgow Konferencj Pracujcych Polakw Kijowszczyzny. Dziesitki Po
lakw-chopw, polskich robotnikw, wrd ktrych znajdowali si kolejarze, cukrownicy i robot
cy huty szka, polscy nauczyciele, pracownicy kultury i nauki, spotkao si wczoraj w
Polskim Klubie Robotniczym, eby pomwi o tym, kogo posa na zjazd do Warszawy, co deleg
aci powinni opowiada na zjedzie.
Delegaci zauwayli, e w rezultacie polityki narodowociowej prowadzonej przez wadz radz
ieck na Ukrainie powstay takie osignicia, o ktrych nic mona byo marzy przed rewolucj.
Ukrainie wydzielono duy Polski Rejon Administracyjny im. Marchlewskiego, w ktrym z
najduj si 32 polskie rady wiejskie. W ogle na Ukrainie znajduj si 153 polskie narodow
e rady wiejskie, 328 polskich szk. Na Kijowsz-czynic jest 5 polskich rad wiejskich,
5 mieszanych, w miecie i okrgu jest 30 polskich szk, jedna szkoa wysza (Technikum Ped
agogiczne), 12 Punktw Likwidacji Analfabetyzmu, Centralny Polski Klub Robotniczy,
szereg polskich chat-czytelni. Jest szereg instytucji gospodarczych i spoecznych
, jest duy Polski Kolektyw Wicjsko-Gospodar-czy, Towarzystwo Maszynowo-Traktorowe
, Polskie Towarzystwo Melioracji, 4 polskie komitety [sowo nieczytelne]. Pa-stwo ud
ziela wielu rodkw dla pobudzenia gospodarstw wiejskich. Udziela kredytw, maszyn rol
niczych, budulca itd.
O tych osigniciach mwiono w przemwieniach na konferencji pracujcych Polakw. Nie byo ani
jednego przemwienia, czy to robotnika, chopa, pomocnika, suchacza fakultetu robotn
iczego, polskiego nauczyciela czy profesora, ktrego sowa nie byyby napenione gniewem
i protestem przeciw terrorowi faszystowskiemu, ktiy zagusza ruch rewolucyjny w Po
lsce, zamyka instytucje kulturalne robotnikw rewolucyjnych i mniejszoci narodowych
w Polsce.
Nasi delegaci w Warszawie powinni na zjedzie o tym opowiedzie - mwili delegaci konf
erencji - i zapyta, czy jest w wiecie kraj, gdzie pa-stwo tak by si troszczyo o robotn
ikw. U nich (w krajach kapitalistycznych) domy buduje si dla buruazji, dla jej wygo
dy - u nas miliony rodkw przeznaczane s na budownictwo dla robotnikw. U nich bezrobo
tni nicpaccy za mieszkania s wyrzucani si na ulic, u nas bezrobotni zostaj zwolnieni z
opaty za mieszkanie i mieszkanie nie zostaje im odebrane. Niech wiedz, e wprowadzil
imy ju siedmiogodzinny dzie- pracy, a w krajach buruazyjnych robotnicy
119
musz walczy o omiogodzinny dzie- pracy. Tam zabieraj chopom ostatnie poduszki za niezapa
cenie podatkw, a u nas biednych cakowicie zwalnia si z podatku.
Wystpujcy z ramienia Polskiej Sekcji Pracownikw Naukowych profesor Wyy-chowski powie
dzia:
-Nasi delegaci powinni opowiedzie, e naukowcy Polacy, jak i wszystkie siy naukowe k
raju pracuj tutaj rka w rk z klas robotnicz. Uczeni pomagaj budowa socjalizm, nie szcz
swoich si i czasu. Nikt nas nie zmusza do pracy, prcz gorcej chci pomocy rzdowi, pomo
cy klasie robotniczej ZSSR.
Jeden z robotnikw doda:
Opowiedzcie im o naszej socjalistycznej rwnoci. Powiedzcie im, e robotnicy przy omio
godzinnym i siedmiogodzinnym dniu pracy w ZSSR pracuj lepiej ni u kapitalistw przy
szesnastogodzinnym dniu pracy. To dlatego, e robotnicy pracuj wiadomie, wiedz po co
i dla kogo pracuj.
Konferencja owiadczya, e faszystowscy organizatorzy zjazdu warszawskiego maj wyrane c
ele. My tych celw nie popieramy. My powinnimy da nakaz swoim delegatom na zjazd war
szawski, eby opowiedzieli o naszych celach. Przeciw faszystowskim hasom o jednoci n
arodowej, o wytworzeniu wrogiej atmosfery wok sowieckiej republiki pracujcych, robo
tnicy polscy gosz haso o midzynarodowej solidarnoci pracujcych, o obronie ZSSR ojczyzny
pracujcych caego wiata.
I.S-N.
* Prawda" 28 czerwca 1929 .:
Z trybuny warszawskiego Zjazdu powinna pa prawda o ZSSR
Kijw, 27czerwca. Nasz korespondent:
W ytomierzu i Berdyczowie zako-czyy si Okrgowe Konferencje Pracujcych Polakw. Okrgi ber
czowski i ytomierski s tymi okrgami Ukrainy, gdzie yjzwarte grupy pracujcych Polakw. Ok
rg berdyczowski liczy do 60 tysicy mieszka-cw; wicej ni na Woyniu. Delegaci wystpujcy
onferencji w imieniu tej wielotysicznej masy polskich robotnikw, chopw i inteligencj
i pracujcej owiadczyli: Polska ludno pracujca jednomylnie odrzuca wszystkie prby narzu
nia nam swojej opieki". Chop-biedak ze wsi Dombalwka, wszedszy na trybun owiadczy: Koch
am swoj sowieck ojczyzn i bd j ochrania ze wszystkich si. Jak teraz walcz ze szkodnik
na burakach, tak bd walczy z wrogami ZSRR". Tego chopa zmieni inny chop Polak ze wsi L
istopadwka, ktry opowiada o ogromnych osignicia swojej wsi w czasie wadzy radzieckiej.
My mamy swojrad wiejsk, Polski Dom Ludowy, ktry kosztowa 18 tysicy rubli, mamy szko
roletni, mamy swj teatr, chat-czytelni. Kiedy tylko jedna trzecia naszej wsi miaa koni
e, teraz trzy czwarte chopw w naszej wsi ma konie, moemy swobodnie gospodarowa, wadza
sowiecka nam pomaga".
Konferencja okrgu berdyczowskiego w imieniu 60 tysicy pracujcych Polakw przyja rezoluc
j- nakaz dla delegatw na warszawski Zjazd!
120
Z trybuny warszawskiego Zjazdu - mwi si w rezolucji - powinna pa szczera prawda o na
szym Kraju Rad.
W niemniej podniosym duchu odbya si konferencja pracujcych Polakw w ytomierzu.
*
Prawda" 5 lipca 1929 .:
Obuda polskiego faszyzmu zdemaskowana
Odmow dopuszczenia delegacji pracujcych Polakw ZSRR na Zjazd warszawski, polscy pra
cujcy oceniajjako obaw przed gosem prawdy o Kraju Rad, jako denie polskiego faszyzmu d
o wykorzystania Zjazdu warszawskiego w imperialistycznych celach.
Wszechrosyjski, Wszechukrai-ski i Wszechbiaoruski Zjazd Pracujcych Polakw kategoryczn
ie protestuj przeciw polityce wymwek polskiej buruazji i prbom sfaszowania rzeczywist
ej sytuacji ludnoci polskiej w ZSRR.
Wielotysiczne polskie masy pracujcych Zwizku Radzieckiego daj zmiany postanowienia Kom
itetu Warszawskiego.
Gos pracujcych polskich mas ZSRR powinien by syszany na warszawskim Zjedzie.
Czekamy na odpowied.
Wczoraj zako-czya si Wszechrosyjska Konferencja Przedstawicieli Pracujcych Polakw RFSR
R, zwoana dla wyboru delegatw na Warszawski Zjazd Polakw yjcych zagranic. Konferencja
bya kulminacj ogromnego masowego ruchu, ktry ogarn dziesitki tysicy polskich robotnikw
chopw i inteligencji pracujcej. Prawie we wszystkich czciach RFSRR, gdzie tylko yj Pola
cy odbyway si masowe mityngi i wybory delegatw na konferencje okrgowe. Wola 200.000
polskich pracujcych RFSRR wyraa si w setkach rezolucji i owiadcze-. Nie ulega najmniej
szej wtpliwoci, e w adnym kraju wybory delegatw na Zjazd warszawski nie odbyway si w sp
osb tak masowy i demokratyczny, jak wanie w republikach radzieckich. Zrozumiaym jest
wic oburzenie, ktre ogarno delegatw zako-czonego wczoraj zjazdu, kiedy dowiedzieli si,
warszawski Komitet Organizacyjny nie chce dopuci do udziau w zjedzie przedstawiciel
i polskich mas ZSRR, motywujc to przede wszystkim tym, e wybory delegatw ze Zwizku R
adzieckiego odbyway si w sposb niedemokratyczny, bez wolnoci wypowiedzi, e wybrani pr
zez dziesitki tysicy uczestnikw mityngw i zebra- delegaci nie reprezentuj woli polskich
mas republik radzieckich. Niektre polskie gazety usiujpotwierdzi, e nikt przedstawic
ieli ludnoci polskiej ZSRR na warszawski Zjazd nie zaprasza. Jak w rzeczywistoci wy
gldaa ta sprawa?
Zjazd powinien by odby si w maju 1927 r. Ju w listopadzie 1926 r. polskie gazety sow
ieckie (Sierp", Orka", Gos Modziey") otrzymay od warszawskiego
121
Komitetu zaproszenia wraz z wskazwkami organizacyjnymi nastpujcej treci (dosowne tumac
zenie z polskiego):
Komitet Organizacyjny
Zjazdu Polakw yjcych Zagranic.
Warszawa, ul. Nowy wiat nr 21.
tel. 518-75.
Nr konta w banku PKO Nr 13-14-414 . Dz. 78/26
listopad 1926 r.
Szanowna Redakcja Gosu Modziey " na Ukrainie.
Przesyajc materiay Komitetu Organizacyjnego Zjazdu Polakw yjcych zagra-nicprosimy o wyd
rukowanie ich w Waszej szanownej gazecie, a take o wydrukowanie jeli to moliwe osob
nego artykuu, w ktrym wyraone by byo wasze stanowisko dotyczce znaczenia Zjazdu.[...]
Najwaniejszym zadaniem Zjazdu bdzie okrelenie stosunku polskich centrw zagranic do id
ei utworzenia organizacji, ktrej gwnym celem powinno by realne ustanowienie i wspier
anie t\~walego zwizku kulturalnego midzy Polakami, yjcymi zagranic a Polakami w Polsc
e.
Jednoczenie ze Zjazdem warszawskim otwarta bdzie wystawa polskiej prasy zagranic. P
rosimy polskie centra o przysyanie na adres komitetu eksponatw na wystaw.
Wystawa ta bdzie podstaw muzeum prac Polakw z zagranicy.
Z uszanowaniem Sekretarz Komitetu (podpis) M.P PS. Prosimy o przysanie egzemplarz
a waszej gazety, wyjaniajcej problemy Zjazdu.
Zjazd z powodu szeregu przyczyn nie odby si w 1927 r. Kiedy ju pomys zwoania Zjazdu b
y ponowiony i tennin by wyznaczony na 14 lipca 1929 ., w polskich gazetach (w poficja
lnym Glosie Prawdy") zamieszczono artykuy informacyjne, w ktrych fakt zaproszenia d
elegatw ludnoci polskiej ZSRR zosta potwierdzony i zachowana zostaa przydzielona w 1
927 r. ilo miejsc dla przedstawicieli polskich mas ZSSR: 5 z Ukrainy, 5 z Biaorusi,
4 z RSFRR.
Interesujce jest to, e w tym samym artykule informacyjnym w Gosie Prawdy" z 18 maja
podkrelano, e najlepsz form wyborw byby zjazd Polakw danego kraju, co proponowano uczyn
i w Rumunii. W artykule wyraono al, e takich zjazdw nie uda si zorganizowa we wszystkic
h krajach. W ten sposb polskie gazety buruazyjne same wyznaczyy t form wyborw, ktra zos
taa wprowadzona u nas, w republice radzieckiej, jako najbardziej demokratyczn.
Kiedy byo ju wiadomym, e Zjazd odbdzie si 14 lipca 1929 r. nasze polskie sowieckie ga
zety dziaajc w duchu zaproszenia zwrciy si z apelem do ludnoci polskiej o wzicie udzia
w Zjedzie.
122
Odzew na ten apel przekroczy wszelkie oczekiwania. Zbirka pienidzy na wyjazd delega
tw daa ogromne wyniki. Odbyy si zebrania w takich miastach, gdzie yje tylko kilkuset
Polakw.
Trzeba otwarcie powiedzie, e od czasw wojny 1920 ., kiedy imperialici polscy napadli
na republiki radzieckie nie byo tak masowej mobilizacji wrd polskiej ludnoci ZSRR, j
ak w czasie kampanii wyborczej delegatw na Zjazd warszawski.
I oto, kiedy ta mobilizacja ogarna setki tysicy polskich pracujcych wszystkich repub
lik radzieckich, polska prasa buruazyjna rozpocza kampani kamstw i oszustw z powodu w
yborw delegatw ludnoci polskiej ZSRR. Mwiono o tym, e delegatw wybieraj organizacje kom
unistyczne, ktrych nikt nie zaprasza, oczywicie o zowrogiej dziaalnoci Kominternu itd.
itp. Na te zwyczajowe ju oszczerstwa buruazyjnych pismakw nie godzi si odpowiada. Kt
o wczoraj w Klubie Polskim w Moskwie mia moliwo widzie historyczne zebranie dziesitkw r
obotnikw z warsztatw, chopw od puga, prostych nauczycieli, kto sysza ten miech, ktrym
gowali delegaci na odczytanie im fragmentw z polskich gazet, ten nie moe uwaa za god
ne nawet przejrzenie tej brudnej kampanii polskiej prasy buruazyjnej.
Wszechrosyjski komitet przeprowadzenia wyborw delegatw na Zjazd warszawski, jak wi
adomo, wysa odpowiednie zawiadomienie Komitetowi warszawskiemu i kilka dni pniej wysa
telegram z zaproszeniem delegata polskiego Komitetu na nasz Wszechrosyjski Zjazd
. Wszechrosyjski Komitet chcia w ten sposb zaproponowa warszawskiemu Komitetowi moli
wo sprawdzenia przez swojego delegata na ile delegaci Zjazdu rzeczywicie wypeniaj pra
wdziw wol polskich mas pracujcych.
Po wyej wspomnianej brudnej uwerturze w polskiej prasie buruazyjnej pojawiy si infor
macje o tym, e sprawa uczestnictwa na Zjedzie delegacji ludnoci polskiej ZSRR bya ro
zpatrywana w warszawskim komitecie organizacyjnym, i e wikszo tego komitetu stoi na
stanowisku niedopuszczenia delegacji na Zjazd. Kilka dni temu w tej samej prasie
pojawiy si oficjalne informacje warszawskiego komitetu dotyczce tej sprawy. I wres
zcie wczoraj Wszechrosyjski Komitet Spoeczny otrzyma oficjaln odpowied Komitetu wars
zawskiego z podpisem jego przewodniczcego, prezydenta Senatu polskiego Szyma-skiego
i generalnego sekretarza Lenartowicza.
Komitet Organizacyjny Zjazdu Polakw
Komitet Organizacyjny powierzy przedstawicielom Polakw, yjcym na terytorium ZSRR 14
mandatw. Z polskiej komunistycznej prasy ZSRR (Arka ", Sierp " i Trybuna Radziecka
") dowiedzielimy si, e sposb i zasady wyborw delegacji na Zjazd w Warszawie nie odpo
wiadaj linii przyjtej przez organizatorw i inicjatorw Zjazdu, bowiem te zasady s sprz
eczne z prawem swobody wypowiedzi caej ludnoci polskiej przy wyborach delegacji. O
prcz tego midzy organizatorami wyborw delegacji z ZSRR z jednej strony a Komitetem
Organizacyjnym i wszystkimi innymi oprcz Rosji, polskimi centrami zagranic - z dru
giej, istnieje sprzeczno w sprawie celu Zjazdu, co wynika z oceny znaczenia Zjazdu
we wspomnianych gazetach, owiadczajcych, e delegaci z ZSRR powinni przeciwstawi si h
asu ideowej jednoci wszystkich Polakw, yjcych zagranic. Te wzgldy ka nam konstatowa,
stnictwo w zjedzie delegatw, wybranych przez Wszechrosyjski Komitet jest wykluczon
e i niecelowe. Ubolewamy nad
123
tym, e wyej wspomniane przyczyny czyni udzia w zjedzie przedstawicieli wszystkich Pol
akw yjcych w ZSRR niemoliwym.
Sekretarz Generalny Przewodniczcy Komitetu Organizacyjnego
Stefan Lenartowicz Marszalek Senatu
prof. Julian Szyma-ski
Interesujce bdzie porwnanie informacji Komitetu warszawskiego, przekazanej do prasy
z jej listem wysanym do Moskwy. W informacji dla prasy, jako pierwszej prby odmow
y udziau naszej delegacji, widnieje kamstwo o tym, e podobno wybory delegatw na zjaz
d ludnoci polskiej z ZSRR przeprowadzone byy wycznie przez organizacje komunistyczne
, ktrych nikt nie zaprasza. W licie do Wszechrosyjskiego Komitetu Spoecznego tego pu
nktu nie ma. Przeciwnie, Komitet warszawski powiadamia jeszcze, e dla ludnoci pols
kiej ZSRR rzeczywicie przyznano 14 miejsc. Rnica jest dosy znamienna. Wrd mas polskich
w Polsce Komitet warszawski chce wywoa wraenie, e wybory w ZSRR odbyway si bez jakieg
okolwiek zaproszenia ze strony Komitetu warszawskiego. Do Moskwy o tym nie zamie
rzano pisa, wiedzc, e w rkach Wszechrosyjskiego Komitetu Spoecznego znajduje si wyej wy
mienione zaproszenie. To oszustwo charakteryzuje i dalsze powody odmowy, wystpujce
w obydwu dokumentach.
Pierwszy powd dotyczy tego, e do wyborw delegatw w ZSRR dopuszczono przez wszechrosy
jskie i miejscowe komitety do spraw wyborw tylko polskie masy pracujce, e w ten spo
sb sowiecka delegacja nie bdzie przedstawicielem caej ludnoci polskiej ZSRR. Pierwsz
e, co trzeba zauway w zwizku z tym, to fakt, e w ordynacji wyborczej wypracowanej pr
zez Komitet warszawski i przysany do naszych gazet, jest jasno powiedziane, e wybo
ry delegatw powinny si odbywa zgodnie z konstytucj danego kraju, z zachowaniem penej
lojalnoci w stosunku do danego pa-stwa. Wynika z tego, e Komitet warszawski przeczy
swoim zasadom, wymagajc od ludnoci polskiej ZSRR nielojalnoci w stosunku do radziec
kiej konstytucji i pa-stwa radzieckiego. W ZSRR prawo uczestnictwa w yciu spoecznym
maj tylko obywatele nie pozbawieni praw wyborczych. Zgodnie z tym wybory delegatw
dotycz w zasadzie tylko polskich mas pracujcych. Komitety - Wszechrosyjski i miejs
cowe - pozbawiy tego prawa wszystkie elementy eksploatatorskie przenoszc to na sto
sunki liczbowe, to z oglnej liczby ludnoci polskiej ZSRR w wyborach brao udzia 98%,
prawa wyborczego pozbawiono 2%. Z tego wynika, e komitet warszawski dla 2% zoonych
z polskich nepmanw1, kuakw i byych andarmw, chce pozbawi prawa udziau w zjedzie 98% l
i polskiej ZSRR. Zjazd Wszechrosyjski z wielkim oburzeniem wnioskuje, e odmowa wia
dczy o tym, e Komitet warszawski zalicza t mam grupk elementw eksploatatorskich do pr
zedstawicieli ludnoci polskiej, a nie dziesitki tysicy polskich robotnikw, chopw i int
eligencji pracujcej, ktrzy zebrali swoje ciko wypracowane kopiejki po to, by ich prz
edstawiciele mogli by obecni na zjedzie.
Drugim powodem odmowy Komitetu warszawskiego jest to, e delegaci z ZSRR pojad pod
hasem midzynarodowej solidarnoci klasowej w czasie, kiedy Zjazd warszawski zbiera s
i pod hasem ideowej jednoci wszystkich Polakw. Na to Wszechro-
124

syjski Zjazd owiadczy, e zbierajcy si robotnicy, chopi i przedstawiciele inteligencji

pracujcej, ze swego krwawego dowiadczenia wiedz, co oznacza wychwalana przez organi
zatorw jedno narodowa. Nie moe by jednoci midzy eksploatatorem i eksploatowanym, midzy
icielem ziemskim i najmit, midzy kapitalist a robotnikiem. Co si tyczy jednoci, to le
pszym przykadem ideowej jednoci jest jedno denia i dziaalnoci pracujcych wszystkich n
owoci w braterskim zwizku budowniczych swojej przyszoci na socjalistycznych podstawa
ch. Taka jest prawda. Jeli za do sprawy jednoci narodowej podej od strony formalnej,
to znowu warszawski Komitet przeczy swej wasnej zasadzie. Bowiem w prawie nigdzie
nie powiedziano, e dla wszystkich delegacji obowizuje jedna i ta sama platforma i
deologiczna. Przeciwnie, we wspomnianym licie Komitet warszawski prosi nasze reda
kcje o wyraenie wasnego stosunku do Zjazdu, nie okrelajc z gry tego zdania. Tym sposo
bem ten dmgi powd jest nieuzasadniony.
Na koniec po prostu mieszny wydaje si trzeci powd, umieszczony w gazetach, ktrego je
dnak Komitet warszawski nie zdecydowa si powtrzy w licie do Komitetu Wszechrosyjskieg
o. W informacji prasowej mwi si o tym, e Komitet warszawski nie chce zamienia Zjazdu
warszawskiego na aren walki ideowej, a chce zaj si konkretnymi problemami kulturaln
ego i socjalnego budownictwa. Zrozumiae jest, e Komitet warszawski nie zdecydowa si
powtrzy tej miesznej rzeczy w licie do Wszechrosyjskiego Komitetu. Nie podlega bowie
m wtpliwoci, e jeli jakakolwiek delegacja wprowadzi do porzdku dnia konkretne, palce p
roblemy ycia szerokich polskich mas, to bdzie to delegacja radziecka. Zjazd Wszcch
rosyjski zaplanowa cay szereg referatw na temat konkretnych problemw ycia polskich ma
s pracujcych RFSRR i zaproponowa swoim delegatom na Zjazd warszawski wprowadzi te r
eferaty do porzdku dziennego Zjazdu w Warszawie. Wrd tych referatw s: referat o sytua
cji ludnoci polskiej w RFSRR, o osigniciach w dziedzinie rozwizywania problemu chopsk
iego i agrarnego, w szczeglnoci w polskich wsiach RFSRR, o budownictwie polskiej k
ultury narodowej w RFSRR i sytuacji polskich robotnikw w RFSRR itd. Nikt nie zdec
ydowa si okreli tego zagadnienia jako niekonkretnego.
O czym oglnie wiadczy odpowied Komitetu warszawskiego? O tym, e polscy pracujcy repub
lik radzieckich mieli racj, gdy w setkach rezolucji i nakazw demaskowali kontrrewo
lucyjny charakter tych faszystowskich knowa-. Nie ulega wtpliwoci, e Zjazd jest w rkac
h przedstawicieli polskiego faszyzmu i imperializmu i e zamierzaj oni wykorzysta Zj
azd warszawski w celu przygotowania wojny przeciwko ZSRR, mobilizacji emigracji
polskiej wok faszyzmu i wypaczenia prawdziwej sytuacji ludnoci polskiej w ZSRR. Oto
gwna przyczyna tego, e nie chc dopuci na Zjazd przedstawicieli polskich mas pracujcych
ZSRR, ktre pragn zachowa pokj i walcz przeciw wojnie, chc opowiedzie prawd o naszym w
lkim budownictwie i o sytuacji polskich robotnikw, chopw i inteligencji pracujcej w
ZSRR, dcych do ustanowienia i zakorzenienia braterskiej solidarnoci midzy polskimi ma
sami pracujcymi Polski, ZSRR i innych krajw.
Wszcchrosyjski Zjazd przedstawicieli polskiej ludnoci pracujcej zdemaskowa prawdziw
y charakter tej odpowiedzi Komitetu warszawskiego i postanowi w imieniu 200.000 p
olskich robotnikw, chopw i inteligencji pracujcej zwrci si do Komitetu warszawskiego z
kategorycznym daniem rewizji swojej decyzji i niezwocznej
125
odpowiedzi na telegram. Wielotysiczna masa pracujcych wszystkich republik radzieck
ich z wielk uwag czeka na odpowied.
Bolesaw Przybyszewski
1 W oryginale "- uczestnik NEP-u czyli '' (nowa polityka e
Nasi delegaci powinni pojecha do Warszawy
Ze Zjazdu Wszechukrai-skiego
Kijw, 4 lipca.
(Nasz korespondent)
Na wieczornym posiedzeniu zjazdu tow. Wysze-ski wygosi referat o Zjedzie warszawskim.
Szczegowo omwi on wszystkie materiay dotyczce Zjazdu. Przypomnia o prospekcie Zjazdu p
rzysanym do redakcji gazety Sierp", artykule z na wp oficjalnego organu Gos Prawdy" z
18 maja br., gdzie rwnie potwierdzona zostaa liczba mandatw dla delegatw z ZSRR i na
koniec list Komitetu warszawskiego z 28 czerwca o niedopuszczeniu delegatw z USRR
na Zjazd warszawski.
Ogoszenie tego listu wywoao spontaniczn burz gniewu i oburzenia. Rozlegy si gone prot
delegatw Zjazdu na list Komitetu warszawskiego, penego kamstw i faszu. Pod proteste
m podpisay si 53 osoby.
- Kto zwouje Zjazd warszawski? - pyta z przejciem jeden z delegatw - faszyci, pacyfic
i, kler, ktrzy su buruazji - Ta trjca - miecz, krzy, obuda - prbuj podporzdkowa so
ikw nie tylko na terenie Polski, ale i na tych terenach, ktre znajduj si poza jej rei
mem.
- W licie z Warszawy mwi si, e nasza ideologia bdzie si rozprzestrzenia z ideologi wi
i Zjazdu warszawskiego. Prawda! - owiadcza nauczycielka Wale-szy-ska z Woynia. - Tut
aj maj racj i my potwierdzamy to z dum. Nie zgadzamy si z ich ideologi, nie bdziemy pie
wa patriotycznego hymnu panw, ale powiemy sowami hymnu rewolucji: Nie panom suy, nie za
jmowa ich krwawego tronu!
Wszechukrai-ski Zjazd Przedstawicieli Pracujcych Polakw zapoznawszy si z treci odpowied
zi Komitetu Organizacyjnego z 28 czerwca kategorycznie protestuje przeciw waszej
odmowie. Zjazd ocenia wasz odmow jako strach przed usyszeniem prawdy z ust przedst
awicieli polskich pracujcych o ZSRR, o rwnouprawnieniu narodowym, wzrocie kulturaln
o-gospodarczym polskich mas pracujcych USRR. Argumentacja o braku swobody na wybo
rach w zwizku z niedopuszczeniem do wyborw marnej grupki eksploatatorw - byych ziemi
an, fabrykantw, andarmw, wsppracownikw byej carskiej ochranki', ksiy i kuakw (stano
ledwie 2% caej ludnoci polskiej USRR) - uwaamy za fasz i obud. Caa polska ludno pracu
a Ukrainie Radzieckiej braa aktywny udzia w wyborach delegatw na Zjazd warszawski o
czym wiadczy prawie tysic zebra- i konferencji, przeprowadzonych w zwizku ze Zjazdem
warszawskim. Drobne wpaty na przeprowadzenie wyborw i na wyjazd
126
delegatw osigny ju 10 tys. rubli. W adnym innym kraju pracujcy Polacy nie korzystaj z
kiej szerokiej moliwoci uczestnictwa w dziaaniach przygotowawczych do Zjazdu w Wars
zawie jak to miao miejsce na Ukrainie Radzieckiej. Motywy waszej odmowy demaskuj r
zeczywiste cele, ktre stawiacie przed Zjazdem warszawskim, demaskuj faszystowsko-i
mperialistyczny charakter organizatorw Zjazdu, pokazuj, e chcecie wykorzysta Zjazd w
celach przygotowania nowej wystpnej wojny, w celach szkalowania, szczucia ZSRR -
ojczyzny pracujcych wszystkich narodowoci. Chcecie wok waszych zada- skupi otumanione
masy polskich pracujcych, emigracj i polskie mniejszoci narodowe.[...] W zwizku z ty
m zjazd kategorycznie da rewizji postanowienia Komitetu i dopuszczenia naszej dele
gacji na Zjazd warszawski. O rezultatach rewizji postanowienia prosimy telegrafi
cznie powiadomi Komitet Wszech-ukrai-ski".
2 Ochranka", tajna policja carska.
O Zjedzie Polakw w Warszawie
Zjazd z szeregu przyczyn nie doszed do skutku w 1927 r. Nowy termin wyznaczony by
na 14 czerwca 1929 r.
I kiedy ogromny ruch obj tysice polskich pracujcych, polska prasa buruazyjna rozpocza k
ampani oszczerstw i szkalowania z powodu wyborw delegatw. Mwiono, e delegatw wybieraj k
omunistyczne organizacje, mwi ona o szkodliwej robocie Kominternu.
W prasie polskiej ukazay si wiadomoci o tym, e sprawa uczestnictwa delegatw ludnoci ZS
RR rozpatrywana bya przez warszawski Komitet Organizacyjny, i e wikszo czonkw Komitetu
gosowaa za jej niedopuszczeniem. Wczoraj Wszechrosyjski Komitet Spoeczny otrzyma odp
owied warszawskiego Komitetu z podpisem jego Przewodniczcego - Szyma-skiego i Sekret
arza Lenartowicza.
Komitet Organizacyjny Zjazdu Polakw yjcych Zagranic 412 29
Do Wszechrosyjskiego Komitetu Publicznego Moskwa
Wedug normy przedstawicielstwa ustalonej dla pierwszego Zjazdu Polakw yjcych Zagrani
c, Komitet Organizacyjny przydzieli przedstawicielstwu Polakw yjcych na terytorium ZS
RR 14 mandatw. Z polskich gazet komunistycznych w ZSRR Arka", Sierp" i Trybuna Radzi
ecka" dowiedzielimy si, e sposb i zasada wyborw delegacji na Zjazd nie odpowiada norm
om przyjtym przez organizatorw i inicjatorw Zjazdu, bowiem zasady te nie zgadzaj si z
prawem do swobody wypowiedzi caej ludnoci polskiej przy wyborach delegatw. Oprcz te
go, midzy organizatorami
127
wyborw delegatw z ZSRR z jednej strony a organizatorami w Polsce i wszystkimi inny
mi z drugiej, istnieje rozbieno co do celu Zjazdu, ktry wynika z oceny znaczenia Zja
zdu w wymienionych gazetach. Mianowicie, e delegaci z ZSRR powinni przeciwstawia s
i hasom jednoci wszystkich Polakw yjcych zagranic. Te wzgldy zmuszajnas do konstatacj
udzia w Zjedzie delegatw, wybranych przez Komitet Wszechrosyjski jest niemoliwy i ni
epodany. Ubolewamy nad tym, e wspomniane wyej warunki czyni niemoliwym udzia w Zjedzie
rzedstawicieli wszystkich Polakw yjcych w ZSRR."
Na Wszechukrai-skim Zjedzie Polakw
Towarzysz Winiewski wygosi referat o Zjedzie warszawskim. Zaznaczy on, e po tym jak si
dowiedzielimy, e Komitet Organizacyjny odmwi przyjcia delegacji z ZSRR.
Przyjto telegram nastpujcej treci:
Wszechukrai-ski Zjazd Przedstawicieli Pracujcych Polakw, zaznajomiwszy si z treci odmowy
Komitetu Organizacyjnego z 28 VI kategorycznie sprzeciwia si temu. Zjazd kwalifi
kuje wasz odmow jako lk przed usyszeniem prawdy z ust przedstawicieli polskich pracu
jcych w ZSRR o narodowym rwnouprawnieniu i wzrocie kultu-ralno-gospodarczym polskic
h mas pracujcych na Ukrainie.
Argumentacja o braku wolnoci na wyborach w zwizku z niedopuszczeniem do wyborw marn
ej gromadki eksploatatorw, byych ziemian i fabrykantw, andarmw, wsppracownikw carskiej
chrany, ksiy i kuakw, liczcych w sumie 2% ludnoci polskiej USRR, traktujemy jako fasz i
obud. Wszyscy polscy pracujcy Ukrainy Radzieckiej, aktywnie uczestniczyli w wybora
ch delegatw na Zjazd warszawski, o czym wiadczy niemal 1000 zebra- i konferencji, pr
zeprowadzonych w zwizku ze Zjazdem warszawskim. Przyczyna waszej odmowy demaskuje
prawdziwe cele, ktre stawiacie przed warszawskim Zjazdem, pokazuje faszystowsko-
imperialistyczny charakter organizatorw Zjazdu, pokazuje, e chcecie wykorzysta Zjaz
d do celw przygotowania nowej przestpczej kampanii, ktra ma na celu szkalowania, sz
czucie ZSRR. Chcecie zmobilizowa wok waszych knowa- otumanione rzesze polskich pracujc
ych, emigracj i polskie mniejszoci narodowe. Strach, e te masy usysz z ust naszych de
legatw szczer prawd o ZSRR, o jego pokojowej polityce - oto prawdziwe motywy waszej
odmowy.
Zjazd Wszechukrai-ski, ktry wybra 5 delegatw na Zjazd do Warszawy w celu pokazania so
lidarnoci braterskiej z masami pracujcymi Polski, polskiej emigracji i polskich mn
iejszoci narodowych, poleca swojej delegacji wnie do wiadomoci Zjazdu w Warszawie re
ferat o budownictwie kulturalnym i pa-stwowym wrd ludnoci polskiej Ukrainy Radzieckie
j, a take informacj o dziaalnoci i rozwoju Polskiego Rejonu Marchlewskiego. Majc to n
a wzgldzie Zjazd kategorycznie wymaga rozpatrzenia postanowienia Komitetu o dopus
zczeniu naszej delegacji na Zjazd warszawski. O rezultatach rozpatrzenia prosimy
powiadomi Komitet ukrai-ski.
128
Prawda" 11 lipca 1929 .:
Zjazd Polakw z Zagranicy albo zjazd polskich faszystw
Kijw, 10 lipca (Nasz korespondent): W kolejnym numerze Sierpu", w artykule redakcy
jnym, gazeta poruszajc temat odmowy dopuszczenia na Zjazd delegatw ZSRR przez Komi
tet warszawski, pisze: Najbardziej oburzajcym jest fakt, e na Zjazd warszawski przy
bd delegaci z rnych stron, ktrych wybieraj nie wielotysiczne masy Polakw, tylko bd
przez organizacje kierowane przez grupk burujw i ksiy.
Swoimi argumentami Komitet warszawski jawnie pokaza, e chce dobra na Zjazd delegatw
odpowiadajcych ich faszystowskim upodobaniom.
Oczywicie - ko-czy gazeta - taki Zjazd przeobrazi si w zjazd polskich faszystw, a nie
w zjazd Polakw z Zagranicy".
Odmowa wydania wiz
Kijw, 10 lipca (Nasz korespondent): Dzisiaj otrzymano informacj z Charkowa, e nie d
oczekawszy si odpowiedzi warszawskiego Komitetu Organizacyjnego na telegram Wszec
hukrai-skiego Zjazdu Pracujcych Polakw, przewodniczcy Wszechukra-i-skiego Polskiego Kom
itetu Spoecznego tow. Buj wan zwrci si do konsula polskiego na Ukrainie z prob o wydan
ie wiz delegatom na Zjazd warszawski.
W Warszawie utworzono Komitet Organizacyjny
W Warszawie utworzono Komitet Organizacyjny majcy na celu przyjcie delegatw ludnoci
polskiej z ZSRR. Do Komitetu weszli przedstawiciele mas pracujcych Polski, Zachod
niej Ukrainy i Zachodniej Biaorusi.
Pracujcy Warszawy protestuj przeciw niedopuszczeniu delegacji pracujcych Polakw Zwizk
u Radzieckiego na Zjazd warszawski.
Zakazanie wjazdu polskiej delegacji z ZSRR rewolucyjni pracujcy Warszawy tumacz denie
m faszystw do ukrycia prawdy o ZSRR, ukrycia faktu, i polska ludno pracujca w Zwizku R
adzieckim korzysta ze wszystkich dbr rewolucji socjalistycznej, w czasie gdy ciem
ione narody i mniejszoci narodowe w warunkach polskiego faszyzmu poddawane s niesycha
nemu uciskowi.
Warszawa, 10 lipca. (TASS): Do prasy rozesany zosta biuletyn Komitetu ds. Przyjcia P
olskiej Delegacji Robotniczo-Chopskiej z ZSRR na Zjazd Polakw z Zagranicy". Komite
t zorganizowany by w pierwszych dniach lipca. Dnia 8 lipca komitet opublikowa owiad
czenie o protecie, w ktrym wykazuje, e postanowienie Komitetu Organizacyjnego o nie
dopuszczeniu delegacji wybranej przez pracujc ludno Zwizku Radzieckiego ma na celu stu
mi sowo polskich robotnikw i chopw caego wiata, V\Yzy nie maj moliwoci wysa na wa
zd swoich prawdziwych przedstawicieli.
129
Postanowienie Komitetu Organizacyjnego podyktowane jest chciukrycia prawdy o ZSRR,
ukrycia tego faktu, e polska ludno pracujca w Zwizku Radzieckim korzysta ze wszystki
ch dbr rewolucji socjalistycznej i swoich praw narodowych w caej peni. W tym samym
czasie w warunkach polskiego faszyzmu masy pracujce Zachodniej Ukrainy i Zachodni
ej Biaorusi - Niemcy, Litwini i ydzi - poddawani s niesychanemu uciskowi. Zamiar nie
dopuszczenia delegacji z ZSRR jest podyktowany chci ukrycia tego faktu, e polska pr
acujca mniejszo w ZSRR gotowa jest broni Zwizku Radzieckiego przed zakusami polskiego
imperializmu i jego wsppracownikw.
Protest podpisano w imieniu Frakcji Komunistycznej Sejmu przez posa Sypu', w imieni
u robotnikw wiejskich przez posa Walnickiego2 i ze strony biaoruskiego klubu robotn
iczo-wocia-skiego przez posa Dworczanina3.
W skad Komitetu ds. Przyjcia Delegacji z ZSRR wchodzi Komunistyczna Frakcja Posels
ka oraz przedstawiciele innych robotniczo-chopskich frakcji Sejmu.
1 Konstanty Sypua (1882-1937), od 1902 r. dziaacz SDKPiL, od 1919 r. przewodniczcy
ZG Zwizku Zawodowego Pracownic i Pracownikw Przemysu Budowlanego. W 1928 r. uzyska m
andat do Sejmu z ramienia komunistycznej Listy Jednoci Robotniczo-Chopskiej. W 193
0 r. wyjecha do ZSRR, gdzie w 1937 zosta aresztowany przez NKWD i stracony.
2Kyryo Walnicki (1889-po 1937),byprzywdcgalicyjskiej lewicy rusofilskiej i twrcSel-Rob
u, z jego ramienia od 1928 r. zasiada w Sejmie. W 1930 r. po rozwizaniu Sejmu wyje
cha do Berlina, a nastpnie do ZSRR, gdzie w 1937 r. zosta aresztowany i zesany.
1 Ignacy Dworczanin (1895-1937), biaoruski dziaacz socjalistyczny. W 1928 r. wybra
ny do Sejmu z ramienia prokomunistycznej listy Zmaga- za Interesy Robotnikw i Wocian.
Po rozwizaniu Sejmu w 1930 r. zosta aresztowany i w 1932 r. wymieniony na winiw pols
kich w ZSRR. Po kilku miesicach zosta aresztowany przez wadze radzieckie i stracony
.
Protest przeciw niedopuszczeniu delegacji z ZSRR
Warszawa, 10 lipca. (TASS): W Przedsibiorstwie Monopolu Alkoholowego w Warszawie
zorganizowano zebranie robotnikw, na ktrym wystpi pose Frakcji Komunistycznej Kieraza
lski1. Zebranie przyjo rezolucj potpiajc niedopuszczenie delegacji z ZSRR na Zjazd Pol
akw z Zagranicy.
1 Kazimierz Kierazalski (1898- okoo 1937), od 1925 dziaacz PPS-Lewicy, w nastpnym r
oku wstpi do KPP. Od 1929 r. do 1930 r by posem do Sejmu, a po jego rozwizaniu wyjech
a do ZSRR gdzie okoo 1937 r. zosta zamordowany przez NKWD.
Delegaci na warszawski Zjazd wybrani na Wszechukrai-skim Zjedzie Pracujcych Polakw
Chamska Korolina, 24 lata, crka biednych chopw ze wsi Hreczany, okrgu pro-skurowskie
go. Gdy miaa 6 lat stracia ojca. Pracowaa z matk jako najmitka na pa--
130
skiej ziemi, pacia czynsz ziemianinowi. Uko-czya 4 klasy rosyjskiej szkoy wiejskiej. O
becnie jest aktywn robotnic wiejsk, czonkiem kolektywu gospodarsko-wiejskiego we wsi
Hreczany, aktywnym czonkiem kooperacji samopomocy kredytowej i mleczarskiej, czon
kiem KNS, delegatk kobiet. Jest matk maego dziecka, lecz nie przeszkadza jej to w p
rowadzeniu aktywnej dziaalnoci wrd chopek i chopw. Bezpartyjna.
Rakowski Franciszek, 47 lat, chop, urodzony we wsi Marchlewsk. W ostatnim czasie
pracuje jednoczenie w fabryce w Marchlewsku i zajmuje si upraw roli. Ma wyksztacenie
podstawowe, jest czonkiem kilku organizacji spoecznych we wsi. Bezpartyjny.
Szewietowski Roman, 30 lat, robotnik z dwudziestoletnim dowiadczeniem. Od dzieci-st
wa z ojcem robotnikiem pracowa w berdyczowskim Zakadzie Skrzanym Szlenkera, obecnie
kontynuuje prac w tym zakadzie przemianowanym na Ilicza. Aktywny robotnik zawodow
y. Sekretarz Komitetu Kierowniczego, czonek WUSPS. Bra udzia w wojnie domowej, miej
scowy, wyksztacenie domowe. Bezpartyjny.
Szyma-ski, 30 lat, chop, urodzi si w biednej rodzinie chopskiej we wsi Pogo-rze-cy okrgu
szepetowskiego. Od dzieci-stwa pracowa na cudzej ziemi. Czonek KNS, przewodniczcy rad
y wiejskiej, bohater orderu Czerwonej Gwiazdy, walczy z bandami. Od 1918 do 1922
r. by na froncie. Bezpartyjny.
Winiewski Konstanty, 35 lat, urodzony w byej guberni suwalskiej w rodzinie biedneg
o polskiego szlachcica. Uko-czy gimnazjum, od 14 roku ycia zacz samodzielnie zarabia na
ycie (dawa korepetycje), wyksztacenie - niepene wysze rolnicze. Bdc studentem bra udz
w rewolucji, od 1916 r. w PPS-Lewicy, od ko-ca 1917 r. po poczeniu lewicy z socjalde
mokracj polsk (pocztek 1919 r.) - czonek partii komunistycznej. Aktywny uczestnik dz
iaa- wrd ludnoci polskiej na Ukrainie. Od 1923 r. redaktor gazety Sierp". Ptora roku s
rmii Czerwonej.
Druk w jzyku rosyjskim.
Prawda " od 18 czerwca do 11 lipca 1929
46
1929, 8 lipca, Charkw - Proba Wszechukrai-skiego Centralnego Spoecznego Komitetu Orga
nizacyjnego dla Przeprowadzenia Wyborw Delegatw na Zjazd Polakw o wydanie wiz.
131
[nadruk o treci:] (wizerunek goda Pa-stwowego)
RZECZPOSPOLITA POLSKA Charkw, dn. 8 lipca 1929 r.
KONSULAT GENERALNY W CHARKOWIE
NH192/S
Rozdzielnik:
Do
Ministerstwa Spraw Zagranicznych
1) Dep. Polit.-Ekonom., Wydzia Wschodni
2) Departament Konsularny
3) Konsulatu RP w Kijowie.
Konsulat Generalny donosi, e dzisiaj, 8 VII rb., zjawi si do Konsulatu tow. F. Bujw
an, Przewodniczcy Wszechukrai-skiego Centralnego Spoecznego Komitetu Organizacyjnego
dla Przeprowadzenia Wyborw Delegatw na Zjazd Polakw z Zagranicy w Warszawie i zada wi
dzenia z Kierownikiem Konsulatu.
Zosta przyjty przez Kierownika Konsulatu i wrczy mu osobicie pismo od wymienionego Ko
mitetu do Konsulatu Generalnego RP w Charkowie, z prob o udzielenie wiz do Polski
5-iu wybranym delegatom (zacznik).
Kierownik Konsulatu odpowiedzia t. Bujwanowi, e wobec wiadomego stanowiska Komitet
u Organizacyjnego Kongresu, ma instrukcj odmwienia wiz. Bujwan nie wyrazi adnego zdz
iwienia, by bowiem widocznie najzupeniej przygotowany do podobnej odpowiedzi i ogr
aniczy si tylko do zrobienia uwagi, e Wszechukrai-ski Zjazd Pracujcych Polakw zwrci si
Warszawskiego Komitetu Organizacyjnego o reasumpcj uchway niedopuszczenia delegatw
z ZSRR, i e poprosi, jeeli to moliwe,
0 odpowied pisemn z odmow przez Konsulat wiz delegatom.
Ze wzgldu na powysze Konsulat Generalny zwrci si do p. Ministra Patka, z prob o telegra
ficzn instrukcj, czy i ewentualnie jak ma odpowiedzie wymienionemu Wszechukrai-skiemu
Komitetowi.
1 zacznik.
Kierownik Konsulatu Generalnego Adam Stebowski Radca Legacyjny [podpis odrczny]
132
Zacznik:
WSZECHUKRAISKI
CENTRALNY SPOECZNY
KOMITET ORGANIZACYJNY
dla Przeprowadzenia Wyborw
Delegatw na Zjazd Polakw
z Zagranicy w Warszawie
8 VII 1929 roku
131.
[adres:]
Charkw, ul. Gogola Nr 4. Polski Klub Robotniczy im. Wary-skiego
Do Generalnego Konsulatu Rzeczypospolitej Polskiej w Charkowie
Wszechukrai-ski Centralny Spoeczny Komitet Organizacyjny dla Przeprowadzenia Wyborw
Delegatw na Zjazd Polakw z Zagranicy w Warszawie prosi o wydanie pozwolenia na wja
zd do Rzeczypospolitej Polskiej delegatom od polskiej ludnoci pracujcej USRR, wybr
anym na Wszechukrai-skim Zjedzie Pracujcych Polakw.
Na Zjazd, majcy si odby w Warszawie dnia 14-go lipca wybrano nastpujce osoby:
1. Chamsk Karolin, crk Adama
2. Rakowskiego Franciszka, syna Kaspra
3. Wiszniewskiego Konstantego, syna Jzefa
4. Szyma-skiego Karola, syna Franciszka
5. Szewiotowskiego Romana, syna Leona
Z powodu zbliajcego si terminu Zjazdu, prosimy o jak najrychlejsze zaatwienie tej sp
rawy.
Sekretarz Odpowiedzialny Przewodniczcy Wszechukrai-skiego Centr.
Szwed Komitetu Spoecznego
[podpis odrczny] F. Bujwan
[podpis odrczny]
[piecz z napisem:]
WSZECHUKRAISKI
CENTRALNY SPOECZNY
KOMITET ORGANIZACYJNY
dla Przeprowadzenia Wyborw
Delegatw na Zjazd Polakw
z Zagranicy w Warszawie
133
[Do dokumentu zostaa zaczona notatka o nastpujcej treci:]
Puste s niestety miejsca przeznaczone dla delegatw, ssiadujcych z nami Litwy i Rosji
: przybyciu delegatw z Litwy widocznie stana na przeszkodzie litewska racja stanu,
ktra mniema, e byby dla niej wielkim niebezpiecze-stwem fakt przyjazdu do Polski kilk
u delegatw jednoci polskiej zamieszkaej od wiekw na terenie Litwy.
Przyjazd delegatw ze Zwizku Sowieckich Socjalistycznych Republik Rad uwaalimy za zbdn
y, skoro meney komunistyczni przeprowadzajc fikcyjne wybory chcieli narzuci ludnoci
polskiej w Zwizku Sowieckim takich delegatw, ktrym z gry nakazano owiadczy, i nie czuj
i oni zwizani adnymi wzami z narodem polskim, gdy ojczyzn ich jest Zwizek Sowiecki.
Nie moglimy pozwoli na to, by trybuna tego Zjazdu bya uyta na propagand hase bolszewic
kich. Poza tym w wyborach nie mg wzi udziau og Polakw, bdcych dzi pod rzdami sowie
rwnie te wielotysiczne rzesze Polakw, ktre ulegajc przeladowaniom zmuszone byy do opu
czenia swych siedzib i ognisk rodzinnych, a zespoliy si z nami w pracach nad odbud
ow wolnej ojczyzny.
Kopia, maszynopis w jzyku polskim. AAN, MSZ, sygn. 10294, k. 121-123.
47
1929, 10 sierpnia, Warszawa - Informacja zamieszczona na amach Biuletynu Narodoweg
o" na temat kampanii antypolskiej na Ukrainie i Biaorusi w zwizku z organizacj Zjaz
du Polakw z Zagranicy.
[piecz z napisem] MINISTERSTWO SPRAW ZAGRANICZNYCH dn. 10 sierpnia 192
9 r.
WYDZIA WSCHODNI
RUI. 11711/29
KARTA SUBOWA
Wydzia P. III. przesya w zaczeniu do wiadomoci nr 17 Biuletynu Narodowociowego".
w/z Naczelnika Wydziau Wschodniego
[podpis]
(Edward Raczy-ski)
134
lza.
Do Pana
Dyrektora Departamentu Konsularnego
w/m
Sowiecka propaganda antypolska z zwizku z warszawskim Kongresem Polakw z Zagranicy
W zwizku z odbytym w Warszawie w ubiegym miesicu Zjazdem Polakw z Zagranicy czynniki
sowieckie przeprowadziy wrd Polakw zamieszkaych w ZSRR propagand na wielk skal.
Korzystajc z zaproszenia Komitetu Organizacyjnego Zjazdu z roku 1928, zajto si w cz
erwcu stworzeniem caego szeregu tzw. Polskich Komitetw spoecznych w poszczeglnych ok
rgach, rejonach i miastach, majcych za cel przeprowadzenie akcji wyborczej delegatw
na walne zjazdy Polakw w sowieckich republikach: rosyjskiej, ukrai-skiej i biaorusk
iej. Na zjazdach tych wybrano delegatw na Kongres warszawski. Walne zjazdy Polakw
w poszczeglnych republikach sowieckich poprzedzone byy lokalnymi zebraniami wyborc
zymi, ktrych, jak podaj rda sowieckie, odbyo si w BSSR - 233, a na Ukrainie - okoo tys
.
Zjazdy walne polskie w ZSRR miay miejsce w dniu 2 VII br.
Na zebraniach lokalnych, jak i na zjazdach walnych, referenci duo uwagi powicili sy
tuacji zewntrznej i wewntrznej ZSRR, akcentujc agresywn i wojenn polityk Polski wzglde
Zwizku"; nastpnie przedstawili stan obecny Polakw w ZSRR, apo-teozujc sowieck polityk
narodowociow i przeciwstawiajc jej faszystowsk polityk ucisku mniejszoci narodowych" rz
ekomo stosowan przez Rzd Polski.
Atmosfera w jakiej si odbyy lokalne zebrania, jak rwnie zjazdy walne, przesiknita bya d
uchem nienawici nie tylko klasowej, ale wprost antypolskiej. Czy to w przemwieniac
h referenta, czy te w dyskusji nad referatami nie byo jednego ustpu, w ktrym by doce
niano jakikolwiek dorobek spoeczny swych rodakw zza kordonu.
W rezolucjach, uchwalonych przez zjazd sowieckich Polakw owiadczono, e pracujca ludn
o polska uznaje za jedyn sw ojczyzn Zwizek Socjalistycznych Republik Rad i wypiera si
oci z Polsk faszystowsk oraz potpia Warszawski Komitet Organizacyjny za jego decyzj,
uchylajc udzia delegatw ludnoci polskiej z ZSRR.
Atmosfera antypolska, panujca na zjazdach sowieckich Polakw oraz ukad socjalny dele
gatw (o czym niej) wiadcz wyranie o tym, e wybory delegatw ludnoci polskiej z ZSRR na
rszawski Zjazd byy wyreyserowane przez bolszewikw z waciwym im talentem agitacyjnym.
Wedug oficjalnej statystyki sowieckiej w USRR, w wyborach miao bra udzia 95% ludnoci
polskiej, tame zamieszkaej. Zaznaczy jednak naley, e wedug zasad przyjtych przez Komite
ty spoeczne organizujce wybory, do wyborw tych mogli przystpi tylko ci Polacy, ktrym p
rzysuguj oglne prawa wyborcze (do instytucji sowieckich); Polacy tej kategorii stan
owi zaledwie 30% ogu ludnoci polskiej z USRR.
Na zjedzie wszechukrai-skim Polakw byo obecnych 156 delegatw z 18 okrgw Ukrainy i z Repu
bliki Modawskiej. Wrd delegatw 16% kobiet; podzia pod
135
wzgldem zawodowym by nastpujcy: robotnikw - 49%, wocian - 27%, pracownikw umysowych -
%, reszt stanowili robotnicy wiejscy. Wikszo delegatw wocian (90%) naley do Komitetw
amonych Wocian, a wic do kategorii najbiedniejszych rolnikw, najbardziej zaagitowanyc
h przez bolszewikw, 74% ogu delegatw stanowi czonkowie zwizkw zawodowych, element najl
alniejszy w stosunku do sowieckiej wadzy, 40% delegatw pochodzi z Polski i rekrutu
je si w znacznej czci z emigrantw politycznych.
Innym przykadem, wiadczcym o wspudziale czynnikw partyjnych w wyborach, jest sposb zebr
ania funduszu na cele organizacyjne zjazdu i na ewentualny wyjazd delegatw do War
szawy. Wedug oficjalnego sprawozdania komitetu spoecznego w Mi-sku - zebrano w BSSR
- 8.157 rb. Jak na miejscowe stosunki -jest to suma bardzo dua, a wobec tego, e ogl
na lista ofiar obja okoo 1.500 rb. reszt uzupeniono z funduszu partyjnego.
Prezesem Komitetu Spoecznego na BSSR by znany na terenie mi-skim - komunista Czerwon
ko, a sekretarzem rwnie komunista Kukieko, wykadajcy w polskim technikum pedagogiczny
m. Funkcje Prezesa Komitetu Spoecznego na USSR sprawowa Bujwan - dyrektor fabryki
w Charkowie, sekretarza - Szwed, czonek partii.
Na zjazdach walnych wybrano delegacj na Warszawski kongres. W skad delegacji wchod
ziy na og osoby nie odgrywajce wybitniejszej roli politycznej wrd Polakw sowieckich, na
tomiast wyprbowane w lojalnoci wobec wadzy sowieckiej (wikszo suya w r. 1920 w Czerwo
Armii). Z bardziej znanych osobistoci, wchodzcych w skad delegacji, naley wymieni Kon
stantego Wiszniewskiego, redaktora kijowskiego Sierpa" oraz wspomnianego ju wyej Ja
na Kukiek i Barbar Budkiewiczow, by czonkini PPS-Lewicy i SDKPiL, ostatnio docenta Bia
skiego Uniwersytetu Pa-stwowego w Mi-sku.
W dniu 12 VII odbyo si w Kijowie wsplne posiedzenie delegacji wybranych na terenie
BSSR, USSR i RSFSR, na ktrym przewodnictwo caej delegacji powierzono Leniewskiemu,
delegatowi z RSFSR, zastpstwo Rakowskiemu (Ukraina) i Skowronkowej (Biaoru), a sekr
etariat - Przybyszewskiemu (RSFSR).
Reasumujc informacje o przeprowadzonej wrd Polakw sowieckich kampanii wyborczej na W
arszawski Zjazd, naley podkreli, e przebieg wyborw oraz rezolucje uchwalane na zjazda
ch wyborczych, dalekie s od rzeczywistych nastrojw i pogldw ogu ludnoci polskiej w ZSRR
.
W porwnaniu do innych grup narodowociowych, zamieszkujcych Ukrain i Biaoru, (tereny na
ktrych ludno polska jest najbardziej skoncentrowana), Polacy stanowi element do zamony
i kulturalny. Procent Polakw bezrolnych, maorolnych i robotnikw wiejskich jest sto
sunkowo may. Polacy, jako drobni waciciele rolni, a wic bardziej odporni na wpywy bol
szewizmu, odczuli, odczuwaj nadal bolenie skutki sowieckiej polityki rolnej.
Innym czynnikiem, ktry wpywa na nieprzychylne ustosunkowanie si do znacznej wikszoci
miejscowego spoecze-stwa polskiego do bolszewizmu jest przywizanie do katolicyzmu. W
prawdzie kler katolicki, sterroryzowany przez wadze sowieckie nie prowadzi obecni
e adnej akcji przeciwsowieckiej, ale sam fakt obecnoci ksiy i wykonywanie przez nich
obowizkw duszpasterskich podtrzymuje uczucia religijne u ludnoci.
Nie mniej wan okolicznoci, konserwujc nieufno Polakw do bolszewizmu, jest przywizani
oci do polskoci. Przez szereg lat charakterystycznym objawem
136
u ludnoci polskiej byo co w rodzaju solidarnoci narodowej. Wyraaa si ona w tym, e wszy
kie warstwy ludnoci polskiej, biedniejsze i zamoniejsze, unikay wsppracy z wadz sowieck
byo to wedug okrelenia komunistw opanowanie biedoty przez kuakw i ksiy".
Celem likwidacji" tej solidarnoci, bolszewicy, szczeglnie w ostatnich czasach, prze
prowadzili bardzo szeroko zakrojon akcj, zmierzajc do wcignicia najbiedniejszych sfer
ludnoci polskiej do wsppracy z wadz sowieck. Akcj t poprzedzono znacznym zmniejszeniem
iy odpornej zamoniejszych gospodarzy przez rozbicie ich gospodarstw rolnych i nada
nie w ten sposb nagromadzonego zapasu ziemi biedocie" polskiej. Z pozyskanych t dro
g maorolnych Polakw i polskich robotnikw wiejskich czynniki sowieckie organizuj tzw.
blok biedacko-sieredniacki", skierowany przeciw zamoniejszym elementom.
W zwizku z Warszawskim Kongresem Polakw z Zagranicy, komunici skorzystali z nadarza
jcej si okazji, organizujc szereg zebra-, zjazdw i wiecw, na ktrych mona byo tendencyj
przedstawi biednej ludnoci polskiej rzekome korzyci natury kulturalnej i ekonomiczn
ej, uzyskane dziki ustrojowi sowieckiemu.
I w tych wanie celach, natury wycznie propagandowej, naley szuka przyczyny niezwykle g
orliwego zainteresowania si po tamtej stronie kordonu Warszawskim Kongresem Polakw
z Zagranicy.
Druk w jzyku polskim.
AAN, MSZ, sygn. 10295, k. 60-6.
48
1929, 1 padziernika, Moskwa - Informacja ambasady RP o przebiegu wyborw na zjazd P
olakw z Zagranicy w Warszawie oraz reakcjach na odmow wydania wiz dla delegatw z ZS
RR.
POSELSTWO POLSKIE Moskwa, dn. 1 padziernika 1929
r.
W MOSKWIE
963/1729
POUFNE
Odpowied na pismo z wrzenia Nr K. I. 10209/pf. 3097/29
137
Do Ministerstwa Spraw Zagranicznych
K.I.
w Warszawie.
Nie ulega wtpliwoci, e ujawniony na zewntrz stosunek spoecze-stwa polskiego mieszkajcego
w ZSSR, do Zjazdu Warszawskiego zosta podyktowany przez tutejsze czynniki partyj
ne. Tylko masy podporzdkowane dyrektywom partii mog si publicznie wypowiada; dlatego
pozna moemy opini jedynie niewielkiego odamu tutejszego spoecze-stwa polskiego. Liczne
rzesze tego spoecze-stwa nie wcignite do pracy partyjnej mog tylko biernie przyglda si
ypadkom. Ta bierna, niezorganizowana i milczca cz ludnoci polskiej, opinii we waciwym t
ego sowa znaczeniu posiada nie moe, nieodzownym bowiem warunkiem wytwarzania si jej
jest jakakolwiek mniej lub wicej swobodna mono dyskusji publicznej. Raport niniejszy
zajmuje si wic wycznie ustosunkowaniem si do Zjazdu Warszawskiego tej czci spoecze-st
olskiego, ktra podlega dyrektywom partyjnym.
Od pierwszej chwili kierownictwo obejmuj wadze partyjne; akcja przeprowadzana jest
na caym terenie systematycznie i jednolicie. W Moskwie, Mi-sku czy w Kijowie wszdzi
e zapadaj uchway o identycznych tendencjach. Ustawy te maj cele nie tylko spoeczne,
lecz i polityczne. Mona powiedzie, e jednym z gwnych celw caej tej pracy jest ch stwo
ia terenu dla propagandy i walki wymierzonej przeciwko pa-stwowoci polskiej. Dowodz
tego podane niej najbardziej charakterystyczne uchway.
Zjazd Warszawski jest oceniany od pierwszej chwili jako manifestacja klerykalna
i szowinistyczna, majca na celu poparcie imperialistyczne planw polskiego faszyzmu
oraz polityki uciemienia mas pracujcych.
Bez wzgldu na to, wychodzca w Moskwie Trybuna Radziecka" nawouje do wzicia udziau w Zj
edzie i do zorganizowania wyborw delegatw. Motywuje to w nastpujcy sposb, naley:
1) ujawni istotne cele faszystowskich organizatorw Zjazdu,
2) gosi prawd o socjalistycznym budownictwie w ZSSR, o uczestnictwie w nim robotnikw
i wocian polskich oraz o osignitych przez nich zdobyczach na polu ekonomicznym, kul
turalnym i politycznym,
3) podnie gos przeciw gnbieniu mniejszoci narodowej w Polsce,
4) ujawni przygotowania Polski do zbrojnego napadu na ZSSR.
Wreszcie owiadczy, e polscy robotnicy i wocianie uwaaj ZSSR za swoj ojczyzn, i e bd
i do ostatniej kropli krwi w wypadku napaci wiatowego lub polskiego imperializmu.
Wybory zostay zorganizowane oddzielnie na Biaej Rusi, na Ukrainie i w Rosji. W kade
j z tych republik zwizkowych utworzono sie komitetw lokalnych dla powoania przedstaw
icieli na zjazdy oglne. Zjazdy te odbyy si w Moskwie, Mi-sku i w Kijowie. Poza tymi m
iastami ywsz dziaalno wykazay komitety wyborcze na Ukrainie (Winnica, Poskirw, ytomie
Berdyczw, Charkw).
Wszystkie zebrania przedwyborcze byy wykorzystane dla celw propagandowych, dla rzu
cania oszczerstw na Polsk, a wychwalania ustroju socjalistycznego.
Dla charakterystyki nastrojw w poszczeglnych komunistycznych rodowiskach polskich n
a terenie ZSSR podaj poniej dla przykadu par uchwa przedwyborczych.
138
Komitet Wyborczy w Mi-sku uchwali nastpujc rezolucj: Jedynie pod wadz sowieck mamy pol
ko i czytelni, utrzymywan w caoci z pa-stwowych pienidzy; jedynie pod wadz sowieck o
zostaa ksidzu ziemia i oddana tym, ktrzy yj ze swojej pracy. Naszjedyn ojczyzn jest ZS
.
Wocianie ze wsi Staryni na Biaorusi uchwalili rezolucj nastpujc: Z kadym rokiem jest n
lepiej; nie wierzcie by narodowoci byy u nas uciemione. Wielu z nas przybyo z Radoms
zczyzny, jakowo wszyscy uwaamy ZSSR za nasz ojczyzn. Naley wreszcie podkreli, e uchwal
zwraca si do Polakw yjcych w Ameryce, Francji, Niemczech i innych krajach, eby wysyali
na Zjazd Warszawski swoich rzeczywistych przedstawicieli, nie wybranych w ksiych
dworach, a w robotniczych klubach, na robotniczych zebraniach.
Trybuna Radziecka" w nastpujcy sposb ocenia cele Zjazdu Warszawskiego: Pod pokrywk of
icjalnego porzdku dziennego (ekonomiczno-kulturalne zjednoczenie Polakw na wiecie,
walka z wynaradawianiem, zagadnienie opieki pa-stwa nad mniejszociami polskimi zagr
anic) kryj si okrelone cele klasowe. Polscy agrariusze i kapitalici woaj gono o zjedn
niu si Polakw na wiecie, opolskiej narodowej jednoci, a w rzeczywistoci staraj si zagu
y tym woaniem jki ofiar faszyzmu, jki, ktre si syszy zza cian Mokotowa i cytadeli. Sta
j si uby niesychany wyzysk polskich robotnikw i wocian. Faszyzm polski posuguje si zj
m dla wzmocnienia swojego stanowiska w Polsce oraz dla stworzenia sobie oparcia
zagranic. atwo si rwnie domyle, e zjazd przemieni si w antysowieck demonstracj. Rze
cele tego zjazdu znane s polskim masom pracujcym w ZSSR. Nie przeszkodzi im to je
dnak wzi w nim udziau. Hasu kapitalistw, kuakw i duchowie-stwa -jedno narodowa, przed
iele polskich mas pracujcych w ZSSR przeciwstawiaj haso midzynarodowej klasowej soli
darnoci robotniczej, haso walki rewolucyjnej z midzynarodowym kapitaem, haso midzynaro
dowej walki rewolucyjnej i proletariackiej.
Redakcja wychodzcej w Kijowie polskiej gazety Sierp" zamieszcza liczne gosy poszcze
glnych czytelnikw. Wszdzie przewija si jedna myl: powiedzie prawd" o ZSSR i wzmocni m
arodow solidarno robotnikw. Mona powiedzie, e wszystkie jakiekolwiek opublikowane owia
zenia robotnikw polskich id zawsze cile po linii wytknitej z gry przez czynniki partyj
ne. Tyczy si to naturalnie rwnie owiadcze- robotnikw tzw. bezpartyjnych.
Moskiewska prasa rosyjska odnosi si do caej akcji pocztkowo do wstrzemiliwie, chodzi bo
wiem o stworzenie pozoru samorzutnej akcji ludnoci polskiej.
Z instrukcji dawanych delegatom wida, e rola ich na Zjedzie Warszawskim miaa mie char
akter wyranie negatywny i destrukcyjny.
Odmowa wydania tym delegatom wiz na wjazd do Polski wywoaa w sowieckiej prasie ros
yjskiej i polskiej now fal oburzenia. Zamieszczane poprzednio na amach pism rezoluc
je wymierzone przeciwko celom Zjazdu ustpuj obecnie miejsca licznym i gwatownym uch
waom protestacyjnym. Organizacje faszystowskie boj si prawdy o stanie rzeczy w ZSSR
; chc ukry fakt, e robotnicza mniejszo narodowa polska w ZSSR gotowa jest walczy w obr
onie Zwizku Sowieckiego w razie napaci imperializmu; Pisudczycy obawiaj si ujawnienia
ich planw wojennych - oto myli najczciej spotykane w uchwaach protestacyjnych.
Pocztkowo akcja ma charakter do ostry, mona nawet przewidywa demonstracje uliczne. Je
dnak moment nie przewidywany wpyn agodzco na bieg spraw. 14
139
lipca, dzie- otwarcia Zjazdu Warszawskiego, by jednoczenie dniem, w ktrym ukazaa si not
a rzdu sowieckiego do charge d'affaires chi-skiego w Moskwie w sprawie zaj na Dalekim
Wschodzie. Od tej chwili daje si zauway odprenie; caa uwaga opinii zostaje gwnie skie
wana na kwestie chi-skie. Dnia 15 lipca odbya sijedyna, niezbyt gwatowna manifestacja
uliczna w Kijowie; do Konsulatu nie zostaa dopuszczona. Artykuy o Zjedzie schodz na
drugi plan, staj si coraz krtsze, wreszcie z dniem zamknicia Zjazdu znikaj prawie zu
penie z am prasy. Dnia 25 lipca 1929 r. Konsulat Generalny RP w Charkowie mg donie, e:
Sprawa Zjazdu Warszawskiego zako-czya si w prasie ukrai-skiej nadspodziewanie spokojni
e. Wida byo, e stracono tempo " z jakiem prowadzono przez szereg tygodni akcj w spraw
ie wysania delegatw. Po komentarzach na og umiarkowanych na temat odmowy wydania wiz
delegatom prasa ukrai-ska ograniczya si do podawania sprawozda- ze Zjazdu Warszawskie
go, stwierdzajc, i impreza Pisudczykw zupenie si nie udaa. Dao si wyczu, e z jednej
spodziewano si wanie odmowy, a jednak stanowczo i jedno dziaania konsulatw polskich z
czya troch tutejsze sfery komunistyczne.
W podobnym duchu wypowiedziay si inne konsulaty polskie w ZSSR.
Konkretn reakcj Sowietw na Zjazd Warszawski byo zorganizowanie przyjazdu robotniczo-
wocia-skiej delegacji polskiej do ZSSR z a-cuckim1 na czele. Delegacja ta od duszego ju c
zasu objeda Zwizek Sowiecki; zajechaa nawet do Taszkientu. Chodzi o podkrelenie, ejedy
nojczyznjestZSSR. Charakterystycznym jest kadzenie nacisku na fakt, e jest to delega
cja reprezentujca nie tylko Polsk, lecz rwnie zachodni Ukrain i zachodni Biaoru. Cele
aratystyczne wyranie tu wystpuj. W tych wanie celach organizowany jest przez Sowiety
przyjazd delegacji, reprezentujcej ludno ukrai-sk z Polski, znajdujca si na emigracji we
Francji, Belgii i Niemczech.
Charge d'Affaires a. i. [podpis odrczny nieczytelny]
Plik zacznikw, (ref. St. Zaleski)
Rozdzielnik:
1)M. S. Z.-K I.
2) M. S. Z. - P. III.
3)M. S. Z.-W- Prasowy.
Orygina, maszynopis w jzyku polskim. AAN, MSZ, sygn. 10295, 101-105.
1 Stanisaw a-cucki (1882-1937), dziaacz ruchu komunistycznego, w 1929 r. wyjecha z Pol
ski do ZSRR, gdzie w 1937 r. zosta stracony.
140
49
1929, 9 listopada, Kijw - Informacja oglna Konsulatu na temat ukrainizacji, sytuac
ji na wsi oraz nastrojw ludnoci wobec sowietyzacjL
R.4662 KONSULAT RP
9 listopada 1929 r.
W KIJOWIE
Pf. 221/29
Raport polityczno-informacyjny
15.
Do Pana
Stanisawa Patka
Posa Nadzwyczajnego i Ministra Penomocnego R. P.
w Moskwie
Odpisy do: Min. Spraw Zagranicznych - Wydzia Wschodni
- Dep. Konsularny Sztab Gwny, Oddzia Il-gi Konsulat Gen. R. P. w Charkowie
XII-ta rocznica padziernika
Dorocznym zwyczajem w dn. 6 listopada odbyo si w gmachu Opery Kijowskiej posiedzen
ie plenum: Gorsowietu1, Prezydium Okr. Kom. Wyk., przedstawicieli zwizkw zawodowyc
h i wojskowoci. Na posiedzenie to zosta zaproszony in corpore Konsulat polski i ni
emiecki.
W oglnej liczbie 16-tu mwcw (3-ch tylko przemawiao po ukrai-sku) wojskowo bya reprezent
ana przez 6-ciu przedstawicieli, nadawao to obchodowi wyrane pitno militarystyczne
tym bardziej, e z chwil wystpienia mwcy wojsko-wegona estradzie zjawia si odpowiedni o
ddzia wojskowy ze sztandarem. Na wy-rnienie zasuguj przemwienia: 1) nowego dowdcy XIV k
orpusu piechoty Lewi-czowa, ktry w agitacyjnej mowie m.in. powiedzia: armia yje wspo
mnieniami okresu kiedy jak komu my nadawali po mordam". 2) charakter przemwienia p
rogramowego nosio wystpienie dow. 46-ej dywizji Tkaczowa, ktry owiadczy, e w cigu 11-tu
lat Armia Czerwona najprzd walczya, a potem uczya si jak trzeba odeprze ewentualny a
tak armii kapitalistycznej - w 12 jednak roku armia przesza do nauki jak naley wro
ga atakowa. I wyrazi on przekonanie, e jak 5-latka2 dogonia i
141
przegonia kraje kapitalistyczne, tak sprawi ona rwnie, e Armia Czerwona nie bdzie pot
rzebowa wicej okresu peredyszki3" i bdzie moga prowadzi atak na wrogw proletariatu.
W przeciwie-stwie do lat poprzednich sytuacja midzynarodowa nie bya przez mwcw porusza
na, za wyjtkiem sprawy kolei chi-skiej i zatargu wynikego z tego powodu.
Zwraca uwag brak na posiedzeniu wocian i okolicznociowego do nich przemwienia. W czwar
tek 7 bm. o godz. 12-ej odbyy si manifestacje robotniczo-wojskowe przed gmachem op
ery.
Ukrainizacja
W chwili obecnej tzw. ukrainizacja urzdowa" przeywa powany kryzys, po prostu znajduj
e si ona na bezdroach. Wszystkie poprzednie usiowania prdzej czy pniej doprowadziy do p
rawego ukonu nie mwic ju o tym, e faktyczne wyniki byy minimalne. Najciekawszymi pod t
ym wzgldem s dane odnoszce si do nakadu ukrai-skich pism prowincjonalnych, ostatnio ukr
ainizowanych, jak np. Odeskie Izwiestia" (obecnie Czarnomorska Komuna") lub Krasnoj
e Zaporoje" (obecnie Czerwone Zaporoja"). Nakad tych pism natychmiast po zukrainizowa
niu zmniejszy si prawie do 50%, a naley przy tym wzi pod uwag, e w istocie wszystkie pi
sma tutejsze ukrai-skie, zarwno jak i wydawnictwa periodyczne, drukowane s w grubo w
ikszym nakadzie od istotnie potrzebnego. Powoduje to, e prawie wszystkie administra
cje pism posiadaj niezliczon ilo makulatury. Podobny stan waciwy j est rwnie tut ej s
m wydawnictwom ukrai-skim ksikowym. Po chwilowym entuzjazmie", z jakim przyjmowano rz
ekomo spraw ukrainizacji, obecnie zapotrzebowanie na ksik ukrai-sk zmniejszyo si do min
um. Drukuje si natomiast bardzo duo i bez adnego wyboru, tumaczy si na jzyk ukrai-ski ws
zystko co wpadnie pod rk, zaczynajc od klasykw ko-czc na bulwarowych romansach, lecz na
wet te ostatnie w jzyku ukrai-skim nie ciesz si powodzeniem.
Najtrudniej postpuje ukrainizacja wsi. W pojciu polityki sowieckiej bya ona zawsze
pen niedomwie- i przedstawiaa si zgoa niewyranie, gdy jeeli chodzi o jzyk ukrainizac
zbyteczna, natomiast jeeli chodzi o wzgldy polityczne to narzucany program partii
komunistw ukrai-skich musia by podany ze specj aln ostronoci, aeby nie spowodowa nie
szowinizmu. Nic dziwnego, e waciwie ukrainizacja po wsiach nie istnieje i na wszel
ki wypadek organy kierownicze wysyajc na wie tych lub innych robotnikw partyjnych, o
statecznie wybieraj ydw lub Rosjan, jak gdyby unikajc wpyww ukrai-skich.
Ze spraw kocielnych
Sprawa naoenia kary na zarzd kocioa w. Aleksandra w Kijowie (patrz raport nr 14) zostaa
chwilowo zaatwiona i nie grozi zamkniciem tej wityni. Dziki pomocy zaufanego adwokat
a udao si uzyska zmniejszenie wysokoci kary z 4.080 rb. do 3.172 rb., przy czym wpaco
no obecnie 500 rb., pozosta za sum rozdzielono na 6 rat patnych 28-go kadego miesica.
Ostatnio miaem mono rozmawia z 2 ksimi z prowincji, ktrzy zgodnie owiadczyli, e na c
enie Prawobrzea zastosowano w stosunku do kociow i ksiy
142
jednakow metod nacisku finansowego, ktremu wikszo parafii ju dzisiaj nie jest w stanie
sprosta. A w roku przyszym, wobec progresji w tych podatkach, nie ostoj si parafie n
awet tak silne finansowo i liczebnie jak poskirowska. Podatki nakadane s nawet na k
siy.
Wobec takiej sytuacji ksia diecezji kamienieckiej postanowili zwrci si do wadz w okrgac
h, w ktrych zamieszkuj, z prob o wydanie im paszportw na wyjazd za granic. W jednym wy
padku ju jest wiadoma odpowied odmowna, przy czym na owiadczenie petenta i pragnie w
yjecha, gdy uwaany jest za element szkodliwy" odpowiedziano mu da no zagranicej wy bu
dietie dokazywa czto my nasilno presledu-jemreligiju4".
Jedynemu w tutejszym okrgu konsularnym ksidzu, obywatelowi polskiemu (ks. Karowe5 z
Mohylowa) nakazano wyjecha z ZSRR. Prezes zarzdu kocioa w. Aleksandra w Kijowie p. L
ipesowiecki, ktry przez duszy czas by wiziony w tutejszym GPU, otrzyma polecenie wyjaz
du do Nowo-Sybirska. Ks. Marian Sokoowski6, ktry znajduje si na licie wymiany, zosta
wywieziony pocztkowo do Charkowa, a obecnie ma si podobno znajdowa w Moskwie.
Osobom przebywajcym w wizieniach na terenie tutejszego okrgu konsularnego, a wzitym
na list wymiany, rozesaem w ub. miesicu zapomogi, poczta zwrcia jednak zapomogi wysane
do Biaej Cerkwi i Kamie-ca Podolskiego, naley wic przypuszcza, e winiowie ci zostali r
wywiezieni.
Dzie- Zaduszny
Celem podkrelenia przed tutejszym spoecze-stwem polskim, e kraj pamita o tych, ktrzy zg
inli w jego obronie, wzorem r. ub. udaem si w Dzie- Zaduszny, z caym personelem Konsul
atu, na cmentarz na Bajkowej Grze, gdzie na mogiach naszych onierzy zoylimy wianki jod
e. Proboszcz miejscowy odprawi odpowiednie mody i pokropi mogiy. Na podkrelenie zasugu
je fakt, i w uroczystoci tej wzio udzia liczne grono (300 osb) miejscowej Polonii. O i
le si zway terror i represje, jakie tu cigle s stosowane, to samorzutne zgromadzenie
si tutejszych Polakw przy mogiach onierzy polskich wiadczy najlepiej o pamici, jak za
owali o naszym wojsku i duchowym ich zwizku z Macierz.
Chutornictwo
Ostatnio prasa sowiecka rozpocza ostr nagank na resztki stoypinowszczyzny7" w postaci
chutornictwa. Konsulat ju informowa, e przy obecnym systemie polityki w stosunku do
wsi chutornictwo staje si coraz powaniejsz przeszkod w opanowaniu wszystkich elemen
tw wiejskich i jest powan opor dla elementw kuackich". W obecnym okresie cignitych z
lk cen i wszelkimi rodkami chlebozagoto-wek" uwidocznio si to jaskrawo, e w chutorach o
pr przeciwko ciganiu resztek" by najsilniejszy. Chutornik poza tym zupenie nie poddaje
si wpywom agitacji, a dzieci chutornikw nie mog ze wzgldw technicznych uczszcza do sz
ten sposb nie bdc stale kontrolowanymi przez bezporednie zetknicie si z gromad, w szcz
eglnoci za z Komniezamem" (Zwizek Biedoty Wiejskiej^, chutornicy nie mog by tak starann
ie kontrolowani i szpiegowani, jak to ma miejsce w stosunku do miesz-
143
ka-cw osiedlisk zwartych. Najwaniejszjednak bolczk systemu chutorniczego, z punktu widz
enia ustroju radzieckiego, jest to, e nie poddaje si on kolektywizacji. Prasa alar
muje, e mimo wyranych wskaza- partii w dziedzinie polityki w stosunku do wsi, poszcz
eglne lokalne organa w dalszym cigu drog nadziaw i parcelacji nie tylko d do zlikwidow
ia pasoytniczego systemu", lecz zwikszaj ilo chutorw i przysikw.
Dzisiejsze nastroje na wsi
Szalone represje stosowane obecnie w stosunku do wocian w zwizku ze ciganiem zboa, wyw
oay w poszczeglnych miejscowociach czynny opr. Nastroje staj si coraz bardziej nieprzyc
hylne dla partii i obecnie twierdzi mona z ca pewnoci, e po wsiach sowieckich trudno je
st doszukiwa sijakiegokolwiek przychylnego zorganizowania spoecze-stwa, idcego na rk pos
uniciom rzdowym. Ostatnio notowano cay szereg aktw terroru ze strony wocian w stosunku
do robotnikw partyjnych, ktre, rzecz prosta, przypisano ostatecznie akcji kuakw i e
lementw kontrrewolucyjnych. Tak wic, na Marchlewszczynie, we wsi Uljanwka-Siaberska
usiowano zamordowa komunist Juliana Guzowskiego. Sprawa ta cznie z niedawnym zabjstwem
komunisty wicickiego, charakteryzuje dosadnie nastroje panujce wrd ludnoci polskiego
rejonu. We wsi Kisielwka, na Cherso-szczynie, raniono ciko przewodniczcego Rady Wiejski
ej, czonka partii, Polaka Bartkiewicza. We wsi Kachwka, okrgu odeskiego, zabito prz
ewodniczcego Komniezamu, komunist ysienko, przy czym doda naley, e w tej wsi jest to j
u drugi wypadek zabjstwa czynnego pracownika sowieckiego. We wsi Nowe Piaseczno, r
ej. kupia-skiego, pobito bardzo ciko zdemobilizowanego komunist - Kiszko, ktry stara si
agitowa na rzecz partii. We wsi Bondarwka, okr. koroste-skiego, zabito robotnika fab
ryki radomyskiej, ktry przyby na wie z ramienia partii dla cigania zboa. We wsi Kisielw
ka, okr. berdyczewskie-go, ciko raniono delegata Zwizku Robotnikw Fabryk Skrniczych z
Kijowa, ktry w tyme celu przyby na wie. Podkreli naley, e obecne nastroje opieraj si
e na sytuacji ekonomicznej i jak to ju niejednokrotnie Konsulat informowa, wycigani
e z powyszych wypadkw wnioskw o charakterze czysto politycznym byoby przedwczesnym.
Niezadowolenie wrd robotnikw kijowskich
Podobnie nieprzychylne nastroje, na podou ekonomicznym panuj nie tylko na wsi, lecz
i wrd robotnikw. W szczeglnoci w Kijowie, gdzie kwestia zaopatrzenia mas robotniczyc
h staje si zagadnieniem coraz bardziej skomplikowanym, niezadowolenia te wzrastaj
nieomal z dniem kadym. Ostatnio miao miejsce zebranie Zwizku robotnikw skrniczych, na
ktrym robotnikom zaproponowano zrzeczenie si dobrowolnie nadwyki ywnociowej, wydawan
ej dotychczas dla robotnikw ciko pracujcych. Propozycja ta wywoaa szalone wzburzenia i
zwolennikw jej ciko pobito. W rezultacie zebrania zjawio si GPU i wszyscy opozycjonic
i zostali na miejscu aresztowani, poczym dopiero pozostali zwolennicy" zgodnie ju
uchwalili przyj propozycj. Podobny incydent mia miejsce na znajdujcej si tu, czciowo w
enizowanej fabryce Bolszewik", zatrudniajcej okoo 3.000 robotnikw. Pod-
144
czas mityngu, na ktrym przemawia delegat z Ameryki Poudniowej, ktry nawoywa robotnikw d
o postpowania w myl wskaza- Kominternu, zadano mu pytanie jaka jest sytuacja materia
lna robotnikw w Ameryce. Gdy ten udzieli wyjanie-, robotnicy owiadczyli, e dopiero wted
y bd myleli o kwestiach politycznych i bez wahania pjd za wskazaniami partii, kiedy i
ch sytuacja materialna bdzie podobnie dobra. Rzecz prosta, e w rezultacie podobneg
o wystpienia, zarzdzono na fabryce natychmiastow czystk" i areszty.
Z Konsulatu niemieckiego
Tutejszy konsul niemiecki p. Sommer dokona dwutygodniowego automobilowego objazdu
swego okrgu konsularnego. Po powrocie do Kijowa zoy mi wizyt, podczas ktrej owiadczy,
jest przygnbiony tym wszystkim co widzia, a przede wszystkim przeladowaniami stosow
anymi do kolonistw niemieckich. Przeladowania te maj charakter planowy i dotycz nie
tylko niszczenia dobrobytu materialnego, ale i religijno-kulturalnego. Okazuje s
i, e nasze traktaty z ZSRR s obchodzone lub zoliwie interpretowane". Zakomunikowa mi r
ie, e w cigu ostatnich tygodni prawie wszyscy, jego i urzdnikw Konsulatu znajomi Rosj
anie, zostali aresztowani pod zarzutem szpiegostwa ekonomicznego. P. Sommer zami
erza w najbliszym czasie uda si do Moskwy celem przedstawienia stanu rzeczy Ambasad
zie, ktra na stosunki tutejsze patrzy przez rowe szka". Trzeba zaznaczy, e konsul niemi
ecki po przyjedzie do Kijowa w r. ub. z Wadywostoku, wyraa si bardzo optymistycznie o
moliwociach rozwoju gospodarczego ZSRR i poprawnych stosunkach czcych Sowiety z Niem
cami.
Przyjcie p. Tanaki w Odessie
Pobyt ambasadora japo-skiego w Odessie nie by wolny od pewnych zgrzytw. Na dworcu p.
Tanake powita korpus konsularny, a z wadz sowieckich by obecny jedynie agent NKWD
i sekretarz Okrispokomu9. Wadze miejscowe nie urzdziy adnego przyjcia dla ambasadora j
apo-skiego i uchylay si od wszelkiego z nim zetknicia. P. ambasador Tanaka by podobno
mocno dotknity tym aroganckim" przyjciem.
[piecztka z napisem:]
KONSUL
Mieczysaw Z. Babi-ski
[podpis odrczny]
Orygina, maszynopis w jzyku polskim. AAN. MSZ., sygn. 10041, k. 16-21.
1 Gorsowiet, (z ros.) - Rada Miasta.
2 Piciolatka - radziecki plan picioletni.
145
1 Peredyszka, (z ros.) - odpoczynek.
4 Z ros. tak, ale wy za granic bdziecie mwi, e my przeladujemy tu religi".
5 Makary Karowe (1873-1944), ksidz greckokatolicki pracujcy w latach dwudziestych n
a Ukrainie take w parafiach katolickich obrzdku aci-skiego. W 1930 r. wydalony z ZSRR
.
6 Marian Sokoowski (1897-1988), uko-czy ytomierskie seminarium duchowne, w 1920 r. pr
zyj wicenia kapa-skie. Pracowa w diecezji kamienieckiej. Wielokrotnie aresztowany, po ra
z ostatni w 1927 r. i skazany na rozstrzelanie. W 1932 r. wymieniony do Polski.
7 Stoypinowszczyzna, od nazwiska premiera rzdu rosyjskiego Piotra Stoypina (1862-19
11), ktry przeprowadzi reform roln polegajc na prawie chopa do opuszczenia wsplnoty gm
nej z jednoczesnym wydzieleniem obrabianej przez niego ziemi w tzw. chutor.
8 Komitety Niezamonych Wocian (Chopw).
4 Okrispokom, (z ros.) - Okrgowy Komitet Wykonawczy.
50
1929, 28 listopada, Kijw - Informacja konsula RP na temat demonstracji antypolski
ch oraz nastrojw w Armii Czerwonej.
R. 4662
28 listopada 1929 r.
Do Pana
Stanisawa Patka
Posa Nadzwyczajnego i Ministra Penomocnego R. P.
w Moskwie.
Odpisy do: Min. Spraw Zagranicznych - Wydzia Wschodni
- Dep. Konsularny Sztab Gwny, Oddzia Il-gi Konsulat Gen. R. P. w Charkowie
Demonstracja przed Konsulatem
W pitek 23 XI w prasie tutejszej ukaza si komunikat GPU podpisany przez Balickiego
o aresztowaniu i oddaniu pod sd przywdcw Zwizku Oswobodzenia Ukrainy". Tego dnia rozpo
czto zwoywa w fabrykach i instytucjach spoecznych zgromadzenia, ktre uchwalay rezolucj
e potpiajce aresztowanych i domagajce si zastosowania wyszego wymiaru kary".
KONSULATRP W KIJOWIE Pf. 236/29
Raport polityczno-informacyjny Nr 16.
146
Gazety sobotnie przyniosy wiadomo o wypadkach lwowskich1. Przy czym ciekawy jest sz
czeg, e prasa tutejsza podaa, e fakty te miay miejsce w pitek, i wycigna z tego wnio
bya to odpowied na komunikat GPU, przy czym wyraano zdziwienie, e tak prdko dostaa si t
a wiadomo do Lwowa i e wobec tego musiaa by zakomunikowana za porednictwem tajnych drg
W sobot koo poudnia zaczy kry po miecie grupy manifestantw, przewanie modziey aka
profesury Wyszych Zakadw Naukowych. Jasnym stao si ju wtedy, e demonstracje te, w swym
ko-cowym momencie znajd si przed Konsulatem. O godzinie 3-ciej po poudniu przed Konsu
lat przybya milicja konna i piesza oraz oddzia GPU, z komendantem miasta Blinowem,
w sile okoo 100 ludzi.
Konsulat pooony jest na rogu ulicy Rewolucji i Karola Libknechta z frontem na t ost
atni. O godz. 355 ulic Rewolucji podesza manifestacja. Policja zamiast zamkn kordonem
ulic Libknechta (jak to zrobiono podczas demonstracji po zabjstwie Woj-kowa), ust
awia si przed gmachem Konsulatu, wysyajc przeciw manifestantom 2-ch konnych i 2-ch p
ieszych milicjantw, rzecz prosta, nie mogli oni powstrzyma demonstracji, ktra przes
za mimo nich na ulic Libknechta.
Z chwil gdy orkiestra i czoo pochodu podeszo pod drzwi Konsulatu manifestanci zatrz
ymali si wznoszc okrzyki antypolskie i gwidc, w tym te momencie jeden z uczestnikw poch
odu rzuci kamieniem w okno, wybijajc 2 szyby oberluftu. Manifestanci usiowali dosta
si do drzwi Konsulatu, do ktrych jednak milicja ich nie dopucia. Nastpnie demonstranc
i w cigu godziny przecigali przed Konsulatem, kilkakrotnie zatrzymujc si i wznoszc wr
ogie okrzyki. W cigu caego tego czasu milicja nie rozpdzaa manifestantw, a jedynie ni
e pozwalaa im wej na chodnik, znajdujcy si przed gmachem Konsulatu. Manifestanci z pr
zed Konsulatu skierowali si pod gmach GPU, pooony na jednej z ssiednich ulic, gdzie
do nich przemwi naczelnik kijowskiego GPU Iwanow.
Midzy innymi niesione byy plakaty z nastpujcymi napisami: Ha-ba polskim faszystom i wiat
owej zgrai biaobandytw", Nie pozwolimy polskim biaobandytom prowokowa proletariat do
wojny", mier polskim prowokatorom - protektorom antyradzieckich wystpie- faszystw ukrai-s
kich".
Trzeba podkreli, e wikszo manifestantw zachowywaa si biernie, nie biorc najmniejszeg
nego udziau w demonstracji przed Konsulatem. Wedug informacji posiadanych przez Ko
nsulat, profesorowie i og modziey otrzyma zaproszenie" na manifestacj od partjaczejek.
Po zako-czeniu demonstracji poleciem telefonicznie zapyta w OKW, kiedy mog by przyjtym,
a otrzymawszy odpowied, e mnie oczekuj postanowiem uda si automobilem. Jednak ochrona
gmachu nie wpucia mnie i dopiero na powtrny telefon, komendant Blinw owiadczy, e to za
szo nieporozumienie, i e odpowiednie instrukcje ochronie zostay wydane. Udaem si niez
wocznie do OKW w towarzystwie sekretarza p. Niezbrzyckiego, gdzie przyj mnie naczel
nik Wydziau Administracyjnego Kriczewcow (wszystkie sprawy Konsulatu zaatwiane s pr
zez niego), ktremu wyraziem protest z powodu majcych miejsce wypadkw, przy czym podk
reliem, e pomimo i milicja o majcej si demonstracji wiedziaa uprzednio, nie potrafia z
obiec incydentom, ktre miay miejsce. Na zako-czenie zakomunikowaem, e o zaszych wypadka
ch powiadomi Poselstwo. Ochrona przed Konsulatem pozostawaa przez ca noc. Nastpnego d
nia tj. w niedziel o godz. 1-szej przybyli do Konsulatu zastpca
147
prezesa OKW Kuliniczenko (prezes Wojciechowski przebywa w tym czasie w Charkowie)
i kierownik Oddziau Cudzoziemskiego OKW Paksun, celem wyraenia mi ubolewania z pow
odu zaj, ktre miay miejsce dnia poprzedniego. Owiadczono mi rwnie, e osobnik, ktry wy
yby zosta aresztowany.
Nie ulega dla mnie adnej wtpliwoci, e caa demonstracja bya z gry uzgodniona z wadzami.
adczy o tym chociaby fakt zakomunikowania mi przez konsula niemieckiego: Widzc prze
cigajce manifestacje domyliem si, e skieruj si one przed wasz Konsulat, posaem wic
za by mie informacj o przebiegu. Sekretarz mj twierdzi, i po godzinie 3-ciej po poudn
iu ulic Rewolucji przyjecha automobil i zatrzyma si w pewnej odlegoci od Konsulatu, z
automobilu wysiad oficer milicji i 2-ch cywilnych panw, gdy podeszli do konsulatu
oficer da im wskazwki jak bdzie rozstawiona ochrona. Cywilni zeszli w d ulicy Rewoluc
ji, skd miaa nadej manifestacja. Po 20-tu min. demonstracja rzeczywicie nadesza, a na
czele widziaem tych 2-ch osobnikw". Informacja powysza, udzielona mi poufnie, najle
piej potwierdza moje przypuszczenie o rdach, z ktrych manifestanci byli inspirowani.
Tak przedstawiaj si suche fakty przebiegu demonstracji.
Wypadki zwizane z wykryciem organizacji ukrai-skich oraz demonstracjami antypolskim
i, znalazy swe jaskrawe odbicie na amach prasy tutejszej, ktra poczwszy od dnia 23 X
I powica duo miejsca tym sprawom. Oglny ton i dyrektywy pod tym wzgldem nadaje charko
wski Komunist", ktrego artykuy wstpne, jak rwnie komentarze przedrukowane s przez ca
kijowsk oraz prowincjonaln. Tote nie znajdujemy nigdzie oryginalnych tumacze- insynuac
ji; prasa jednogonie przypisuje wypadki lwowskie metodom polskiej prowokacji i cigego
podjudzania opinii spoecze-stwa polskiego przeciwko wadzy radzieckiej". Charakterys
tycznym jest, e prawdopodobnie w celu uatwienia dalszego postpowania w tych sprawac
h na drodze dyplomatycznej ze strony Narkomindzielu2, prasa zarwno miejscowa - uk
rai-ska, jak te i centralna - moskiewska uwaa zarwno kwesti wykrycia organizacji antyr
adzieckich jak te i zwizane z tym demonstracje lwowskie oraz pniejsze odwetowe manif
estacje charkowskie i kijowskie, za zagadnienie o charakterze wycznie lokalnym, do
tyczce li tylko Ukrainy Radzieckiej. Tym te tumaczy naley bardzo powcigliwe odgosy wyp
kw charkowskich i kijowskich w oficjalnych komunikatach Tassa3.
W celu dostatecznego nawietlenia caoksztatu wypadkw prasa poprzestaa prawie wycznie na
podawaniu rezolucji poszczeglnych zwizkw, organizacji i instytucji, ktre daway wyraz
swemu oburzeniu", domagajc si natychmiastowej interwencji ze strony rzdu radzieckieg
o. Zaznaczy przy tym naley, e w istocie opinia miejscowa, jeeli chodzi o szersze war
stwy miejscowego nie komunizujcego spoecze-stwa, nie zdradzaa wybitniejszego zaintere
sowania i przejcia si omawianymi sprawami. Manifestacje przed Konsulatem wywoay nawe
t pewnego rodzaju zdziwienie, a w niektrych wypadkach i oburzenie na nietaktowno i
agresywno ze strony wadz, organizujcych podobnego rodzaju demonstracje: dlaczego Kons
ulat ma ponosi odpowiedzialno za to, co dokonane zostao przez elementy ukrai-skie, wro
go usposobione w stosunku do Polski". Tego rodzaju nie pozbawione logiki rozumow
anie, bardziej lub mniej prymitywnych formach wyraane, charakteryzujce dosadnie na
stroje szerszych mas miejscowego spoecze-stwa. Rzecz prosta, e oficjalnie wyraane nas
troje tyche mas przedstawiaj si zgoa inaczej i nacechowane s dostatecznym wzburzeniem
i nienawici klasow".
148
Ze wszystkich przytoczonych przez pras rezolucji, najbardziej charakterystycznymi
, a poniekd i wartociowymi s rezolucje czonkw Akademii Ukrai-skiej, pracownikw naukowych
oraz Zwizku Pisarzy Proletariackich. Ju przemwienie generalnego sekretarza WUANU -
Korczak-Czepurkowskiego4, przytoczone na amach Komunista", a poczynajcy si od sw: Po t
ym co tutaj usyszaem od towarzysza Piotrowskiego, nie pozostaje mi nic innego, jak
wyrazi w imieniu uczonych ukrai-skich gbokie oburzenie z powodu" itd., charakteryzuj
e, jakie nastroje panuj obecnie wrd profesury radzieckiej i pod jak presjmusiay si odby
wa wszelkiego rodzaju rehabilitujce ukrai-sk nauk radzieck" dyskusje i sesje Akademii.
W obradach Akademii, jakie odbyy si w ko-cu listopada w Kijowie, ciko chorego prezesa
WUANU akademika Zabootnego5 zastpowa wiceprezes prof. Wobyj6, znany ze swych antypol
skich nastrojw i wystpie- i usilnie robicy karier radzieckiego uczonego. Przemwienie Wo
bego na plenum WUANU dnia 28 XI, w ktrym wzili m.in. udzia uczeni ukrai-scy przybyli z
e Lwowa (o czym Konsulat informuje poniej), podkrelio konieczno natychmiastowej reorg
anizacji metod pracy politycznej WUANU oraz usiowanie wytpienia za wszelk cen przeja
ww jakichkolwiek odchyle- prawych, bd te lewych. Wypadkom ostatnim dusze przemwienie po
akad. Paadin7, ktry niedawno powrci z Ameryki. Wydaje si rzecz niemoliw, e wanie
Radzieckiej, gdzie nauka staa si nie przywilejem jednostek wzgldnie jednej klasy, l
ecz wasnoci ogu mas pracujcych. Ta fala wzburzenia jaka ogarna na wiadomo o tym cae
wo ukrai-skie, wskazuje, e grupa ta bya i pozostaje by izolowan". Po przemwieniach akad
emika Sokoowskiego4, akad. Korczak-Czepurkowskiego plenum uchwalio obszern rezolucj
potpiajc grup Jefre-mowa' i nawoujc wszystkich czonkw do usilnego wytpienia jakichb
adw akcji tej grupy. Najbardziej charakterystycznym ustpem tej rezolucji jest ponis
zy: plenum Rady WUANU odrzuca z oburzeniem zarzut jakoby te zachody wadzy radzieck
iej w dziedzinie rozwoju budownictwa socjalistycznego i tpienia wszelkiego rodzaj
u usiowa- ukrai-skiej, czy te rosyjskiej kontrrewolucji byy skierowane przeciwko dalsze
mu rozwojowi ukrai-skiej kultury i ukrai-skiej inteligencji. Caa masa ukrai-skiej intel
igencji zdecydowanie potpia kontrrewolucyjne usiowania grupy Je-fremowa10. Sd powsz
echny ujawni caa ha-b postpowania tej grupy". W posiedzeniu Akademii wzili udzia specja
lnie przybyli w tym celu z Charkowa: Ludowy Komisarz Owiaty - Skrypnyk", Komisarz
Rolnictwa - Szlichter12 oraz Prezes URWI - Za-to-ski13. Nie naley wtpi, e streszczona
powyej rezolucja jest rezolucj rzdow i e podpisan ona zostaa przez wikszo pod presj
wie dalszych aresztowa-.
Nie mniej charakterystyczn jest rezolucja ukrai-skich pisarzy proletariackich, ktrzy
nauczeni widocznie zajciem Piliniaka o Zamiatina, stwierdzaj e apolitycznej roboty
spoecznej nie ma i by nie moe. Ujrzelimy obecnie wyranie kto ukrywa si pod mask radzie
ich inteligentw".
Czonkowie WUAN w Kijowie
W dniu 25 bm. przybyli do Kijowa czonkowie WUANU - Studzi-ski14; Filaret Koessa15 i
W. Szczurat16, jak powysza data wskazuje musieli oni wyjecha ze Lwowa ju po wypadka
ch przed Konsulatem sowieckim. Prof. Studzi-ski i jego towarzysze bior udzia w posie
dzeniach Wszechukrai-skiej Akademii Nauk. Wedug informacji
149
posiadanych przez Konsulat panowie ci brali rwnie udzia w posiedzeniu, na ktrym zapa
dajednogonie rezolucja Akademii w stosunku do aresztowanego akad. Jefremo-wa i inny
ch, oraz odbyli konferencj z komisarzami Skrypnykiem, Szlichterem i Zato--skim, ktrz
y rwnie przyjechali na posiedzenie Akademii.
aden z czonkw Akademii, przybyych ze Lwowa w Konsulacie tutejszym si nie zjawi.
W prasie tutejszej udzielili oni wywiadu apolitycznego o zamierzonych pracach na
ukowych. Jednak prasa miejscowa podkrela, e zawdziczajc akad. Studzi-skiemu, Narkompro
s Skrypnyk w swoim czasie we Lwowie zosta odpowiednio przychylnie przyjty.
Dzisiejsze nastroje w Armii Czerwonej
Nastroje antypolskie, jakie cechuj dzisiejsze polityczne ycie wewntrzne Ukrainy nie
pozostaj bez echa, jeeli chodzi o Armi Czerwon. Ju podczas uroczystoci z okazji -
w licznych wystpieniach wojskowych ujawnione zostay te nastroje, jakie panuj dzi w w
ojsku. Zarwno w Kijowie, jak te i na prowincji zwraca uwag fakt, e przemawiali nie j
ak zwykle delegaci - onierze, lecz przewanie wysi dowdcy w danych garnizonach. Pozwal
a to wic przypuszcza, e wypowiadane przez nich hasa i tyrady nie s w tym wypadku wykad
nikami nastrojw w szerokich masach wojskowych lecz, e s one ujte w pewn planow akcj, in
spirowan przez dowdztwo najwysze. Tego rodzaju nastroje datuj si od chwili objcia kier
ownictwa politycznego w wojsku przez znanego ze swych antypolskich wystpie- na Biaej
Rusi -Hamarnika17, ktry zaj stanowisko oprnione przez mianowanego komisarzem owiaty B
ubnowem18. Ten ostatni, jak twierdz rda miarodajne, zosta po prostu odsunity od wpyww
wojsku, jako zbyt niezdecydowany i saby w stosunku do prawego ukonu oraz zbyt poko
jowy w stosunku do pa-stw kapitalistycznych" nastrojony.
W zwizku z t zmian, na terenie Ukrai-skiego Okrgu Wojskowego nastpi cay szereg zmian pe
onalnych w obsadzie dowdztw wyszych, w szczeglnoci za wrd kierownictwa politycznego odd
ziau. W prasie wojskowej i cywilnej zasadniczy ton przy omawianiu uleg bardzo powan
ym zmianom. Coraz czciej spotykane sbardzo mocne niejednokrotnie wypowiadane supozy
cje na temat przyszych spotka- zbrojnych z armiami pa-stw kapitalistycznych, a ataki
przeciwko armii polskiej i rumu-skiej powtarzaj si coraz czciej.
Jednoczenie obserwowa si daje znaczne ozibienie w stosunku do Niemcw. Nie ma ju tego p
owoania si na opini i autorytety wojskowych niemieckich, jak to miao miejsce dotychc
zas, poza tym zmniejszon zostaa w duym stopniu ilo wyjazdw tutejszych oficerw do Niemie
c w celach wyszkoleniowych.
Jeeli chodzi o nastroje w szerszych masach wojskowych, to te pozostajbez zmian. W
dalszym cigu panuje bynajmniej niezduszony, mimo gwatownych rodkw zaradczych antysem
ityzm i szowinizm narodowociowy, z t rnic, e podczas gdy dotychczas obejmowa on przewa
e sfery kierownicze to obecnie rozpowszechni si on i wrd szeregowych. Ukrainizacja,
pomimo wszelkich wysikw z gry daje bardzo sabe wyniki nawet w jednostkach terytorial
nych. Due zmiany nastpiy w systemie wychowania i politycznego owiecenia onierzy, przy
czym przywizuje si znaczn uwag w tej dziedzinie do socjalistycznego wspzawodnictwa". Po
d wzgldem technicz-
150
**.
nego zaopatrzenia wojska stwierdzi naley, e rok 1929 przynis bardzo powane zmiany na k
orzy Armii Czerwonej.
[piecztka z napisem]
KONSUL
Mieczysaw Z. Babi-ski
[podpis odrczny]
Orygina, maszynopis w jzyku polskim. AAN, MSZ, sygn. 10041, k. 31-37.
1 Chodzi o antysemickie demonstracje przed konsulatem ZSRR we Lwowie sprowokowan
e tzw procesem ZWU".
2 Narkomindie, z ros. Ludowy Komitet Spraw Zagranicznych.
3 TASS, Telegraficzna Agencja ZSRR.
4 Owksentij Korczak-Czepurkiwski (1857-1947), epidemiolog, w latach 1928-1934 st
ay sekretarz Wszechukrai-skiej Akademii Nauk. Po reorganizacji akademii w okresie s
talinizmu i przetworzeniu jej w 1934 w fili Akademii Nauk ZSRR, odszed od pracy na
ukowej.
5 Danyo Zabootny (1866-1929), mikrobiolog i epidemiolog, w latach 1928-1929 przewo
dniczcy Wszechukrai-skiej Akademii Nauk.
6 Kostiantyn Wobyj (1876-1947), ekonomista, geograf i statystyk. Czonek WUAN od 19
19 r. W latach 1942-1947 by dyrektorem Instytutu Ekonomii AN USRR.
7 Oeksandr Paadin (1885-1972), biochemik. W 1929 r. wybrany czonkiem rzeczywistym WU
AN. Od 1931 kierowa Instytutem Biochemii AN USRR w Kijowie.
8 Oeksij Sokoowski (1884-1959), agrotechnik, od 1929 r. czonek rzeczywisty WUAN i
twrca Ukrai-skiej Akademii Nauk Rolniczych.
9 Serhij Jefremow (1876-1939?), krytyk i historyk literatury, czonek rzeczywisty
WUAN. W tzw. procesie ZWU" skazany na kar mierci zamienion na 10 lat wizienia. Zmar w
wizieniu.
10 Chodzi tu o grup kilkudziesiciu uczonych, czonkw i pracownikw naukowych WUAN, oska
ronych o dziaalno w tzw. Zwizku Wyzwolenia Ukrainy. Oskarenia i procesy zostay przygoto
wane przez NKWD.
11 Mykoa Skrypnyk (1872-1933), ukrai-ski radziecki dziaacz partyjny i polityczny, w
latach 1927-1933 peni funkcj Ludowego Komisarza Owiaty USRR. W wyniku wzmocnienia na
Ukrainie z pocztkiem lat trzydziestych procesw rusyfikacyjnych popeni samobjstwo.
12 Oeksandr Szlichter (1868-1940), ukrai-ski radziecki dziaacz partyjny i gospodarc
zy, w latach 1927-1929 Ludowy Komisarz do Spraw Rolnictwa USRR. Od 1929 by czonkie
m, a nastpnie sekretarzem WUAN.
11 Woodymyr Zato-ski (1888-1937), ukrai-ski radziecki dziaacz polityczny. W latach 192
7-1932 peni funkcj Ludowego Komisarza Ukrai-skiej Robotniczo-Wocia-skiej Inspekcji (URWI)
. Od 1929 by czonkiem WUAN. W 1937 r. aresztowany i rozstrzelany przez NKWD.
14 Cyryl Studzi-ski (Kyryo Study-ski) (1868-1941), uczony filolog, pracowa na uniwersy
tetach w Krakowie i Lwowie, czonek WUAN, Naukowego Towarzystwa im. T. Szewczenki,
a nastpnie AN USRR. W pierwszych dniach II wojny wiatowej zamordowany przez NKWD.
151
' , ' *
15 Filaret Koessa (1871-1947), etnograf i filolog, profesor uniwersytetu lwowskie
go. Czonek WUAN, Naukowego Towarzystwa im. T. Szewczenki, a nastpnie AN USRR.
16 Wasyl Szczurat (1871-1948), filolog i literat, profesor uniwersytetu lwowskie
go. Czonek WUAN, Naukowego Towarzystwa im. T Szewczenki, a nastpnie AN USRR.
17 Jan Hamarnik (1894-1937), radziecki dziaacz polityczny i wojskowy. W latach d
wudziestych obj kierownictwo Politycznego Zarzdu Armii Czerwonej w USRR. W zwizku z
aresztami w sprawie gen. Tuchaczewskiego zastrzeli si.
18 Andriej Bubnow (1883-?), radziecki dziaacz polityczny dziaajcy w latach dwudzies
tych na Ukrainie, a nastpnie w Moskwie. Zesany w 1937 r.
51
1929, 11 grudnia, Kijw - Informacja konsula w sprawie aresztowania Eliasza Winogr
adowa.
R.4662.
11 grudnia 1929 r.
[odrcznie] 4891/pf.
Do Pana Stanisawa Patka
Posa Nadzwyczajnego i Ministra Penomocnego R. P. w Moskwie
Odpisy do: Min. Spraw Zagranicznych - Wydzia Wschodni
- Dep. Konsularny Sztab Gwny, Oddzia Il-gi Konsulat Gen. R. P. w Charkowie
Aresztowanie d-ra Winogradowa
Dnia 10 XII aresztowano tutejszego dra psycho-analityka Eljasza Winogradowa przy
nastpujcych okolicznociach. Zaproszeni do niego dnia tego Sekretarze Konsulatu pp.
Edward Niedwiecki i Ryszard Niezbrzycki, przybyli wieczorem do jego mieszkania,
w mieszkaniu go nie zastali, zrozpaczona za ona owiadczya im, e dr wyszed na miasto pr
zed kilkoma godzinami i wicej nie wraca. W trakcie tej rozmowy
KONSULAT RP W KIJOWIE
Pf. 247/29
Raport polityczno-informacyjny
18.
[odrcznie] k. i. 14838
152
w mieszkaniu pp. Winogradowych zjawi si oficer GPU wraz z agentami i konwojem, oka
za pozwolenie na przeprowadzenie rewizji i zamkn wszystkie wyjcia z mieszkania. Gdy
zobaczy on siedzcych spokojnie panw sekretarzy prosi o wylegitymowanie si. Gdy obaj t
o zrobili, przeproszono ich grzecznie i natychmiast pozwolono opuci mieszkanie, ni
e zadajc adnych zapyta-. O fakcie pobytu sekretarzy konsulatu w chwili wejcia GPU spi
sano krtki protok, ktrego jednake sekretarze nie podpisywali. Z przebiegu wstpnych czy
nnoci przed rewizj widocznym byo, e dr Winogradw zosta ju uprzednio aresztowany.
Dr Eljasz Winogradw, niegdy czowiek bardzo zamony i o wysokiej kulturze pozostawa od
duszego ju czasu w bliskich stosunkach towarzyskich zarwno z Konsulatem polskim, jak
te i niemieckim. Nie wchodzc w ocenjego lojalnoci w stosunku do wadz sowieckich, stw
ierdzi mona, e wymieniony przedstawia bardzo powane wartoci jako rdo informacyjne nie
e o charakterze specjalnym lecz oglnym, bdc doskonale poinformowanym o nastrojach i
przejawach tutejszego ycia. Wskutek cigych aresztowa- konsulat z biegiem czasu zosta
zupenie odseparowany od wszelkiego ycia towarzyskiego i pozbawiony moliwoci szerszeg
o informowania si o stosunkach miejscowych. Dr Winogradw by ostatnim, ktry mimo wszy
stko utrzymywa stosunki towarzyskie, zarwno z konsulatem polskim, jak i niemieckim
, suc w dalszym cigu swymi cennymi nieraz informacjami. Obecnie, gdy i ten ostatni czn
ik ze spoecze-stwem tutejszym jest aresztowany, konsulat prawie zupenie pozbawiony j
est monoci prowadzenia jakiejbdkolwiek pracy infoiTnacyjnej. Ze wzgldu na ostatnie wy
padki, jakie miay miejsce na tutejszym terenie nawet te osoby, ktre dotychczas utr
zymyway cile zakonspirowan czno z konsulatem, obecnie unikaj wszelkich stosunkw w ja
lwiek formie, z drugiej za strony sytuacj potguje natona do maksimum inwigilacja, ktra
przekroczya ju formy przyjte i obecnie staje si wprost bezczelnie natarczyw, przy cz
ym zwiksza si rwnie ilo prb sprowokowania.
Caoksztat powyszych stosunkw utrudniajcy, a nawet uniemoliwiajcy jak-bdkolwiek zewn
wpywa powanie na nastroje i stan moralny urzdnikw, ktrzy w tych warunkach pod wzgldem
towarzyskim pozostawieni s samym sobie i nie maj zupenie monoci do podtrzymywania st
osunkw na zewntrz.
Znajdujcy si w identycznej sytuacji konsul niemiecki zdecydowa po raz dragi uda si do
wadz miejscowych z zapytaniem, czy aresztowania znajomych konsulatu ma uwaa jako c
h izolowania konsulatu na tutejszym terenie, uwaa on podobne metody za niemoliwe do p
rzyjcia i raczej widziaby inne rozwizanie na drodze dyplomatycznej.
Ze swej strony zmuszony jestem zaznaczy, e z obecnej sytuacji nie widz adnego wyjcia
na miejscu i tylko drog odpowiednio zastosowanych rodkw zaradczych, ktre przekraczaj
kompetencje konsulatu, mona byoby jeeli nie zaradzi wypadkom jakie dotychczas miay mi
ejsce, to w kadym razie ochroni si od podobnych incydentw na przyszo. Wypadek dr Winogr
adowa, na ktrym personalnie konsulatowi nie zaley, jest charakterystycznym przykade
m metod, stosowanych przez GPU do tutejszych konsulatw.
Poza tym, nie od rzeczy bdzie podkrelenie faktu, e podczas gdy prasa sowiecka niezw
ykle czule nastawiona na stosunki polsko-sowieckie reaguje natychmiast na kade na
jdrobniejsze bodaj zajcie, wzgldnie incydent, mogcy zmniejszy kompetencje konsulatw s
owieckich, wzgldnie ograniczy ich moliwoci obserwacyjne, prasa pol-
153
ska, zupenie nie zorientowana co do warunkw, w jakich pozostaj tutejsze konsulaty p
olskie pomija milczeniem wszystkie jak najdalsze ograniczenia i szykany ze stron
y wadz sowieckich.
[podpis i piecz osobowa nieczytelne]
KONSUL
Mieczysaw Z. Babi-ski
[ponadto podpis odrczny]
Orygina, maszynopis w jzyku polskim. AAN, MSZ, sygn. 10041, k. 28-30.
1929,14 grudnia, Kijw -Informacja konsula polskiego na temat represji na Ukrainie
.
14 grudnia 1929 r. KONSULAT R.4662.
RZECZPOSPOLITEJ POLSKIEJ W KIJOWIE
Pf. 251/29
Raport polityczno-informacyjny
Nr 19.
[dopisek odrczny] K. I. 15018 Pf. 19/.
Do Pana Stanisawa Patka
Posa Nadzwyczajnego i Ministra Penomocnego R. P. w Moskwie Odpisy do: Min. Spraw Z
agranicznych - Wydzia Wschodni
- Dep. Konsularny Sztab Gwny, Oddzia Il-gi Konsulat Gen. R. P. w Charkowie
Przeladowanie Kocioa
Koci w Toporzyszczach zosta przerobiony na myn.
Wedug uzyskanych informacji aresztowany w Poskirowie ksidz (patrzRaport nr 17) okaz
a si proboszczem z Felsztyna Adalbertem Kobecem', j ednym z podpisanych
154
na pimie do GPU ksiy podolskich z dn. 5 XI1927 r. Aresztowano rwnie w Felsz-tynie kil
ka sistr ywego Ra-ca". Mam wraenie, e ostatnie aresztowania ksiy i czonkw towarzyst
kich i ra-cowych mjposuy do zebrania materiau celem przeprowadzenia nowego procesu, po
ajcego zdyskredytowa pozostay kler, w oczach szerszych sfer spoecze-stwa pozostajcego p
od wpywami partyjnymi, a nie zrywajcymi jeszcze wyranie z Kocioem i religi. Ciekawym d
okumentem owietlajcym t spraw jest wieo wydana broszura, w jzyku ukrai-skim, niejakiego
. Kowalczuka pt. Ksidzy na Ukrainie" starajca si przedstawi tutejsze duchowie-stwo i zw
izki religijne, jako organizacje kontrrewolucyjne, a jednoczenie pozostajce na usuga
ch Rzymu i Polski Pisudczykw".
Przed procesami
Wedug informacji otrzymanych od konsula niemieckiego szykowany jest obecnie przez
GPU nowy proces przeciwko rzekomej kontrrewolucyjnej organizacji rosyjskiej na
Ukrainie. Wadze sowieckie, pragnjakoby w ten sposb zadokumentowa, e przeladowania nie
s skierowane przeciw inteligencji ukrai-skiej, a jedynie przeciwko wszelkiego rodza
ju dziaaczom antypa-stwowym.
Konsul Sommer poufnie zakomunikowa mi rwnie, e z powodu niejasnoci komunikatu Balicki
ego2, mwicego w liczbie mnogiej o konsulatach cudzoziemskich, ambasador Dirksen zada
wyjanienia od NKID3 i uzyska odpowied, e nie dotyczy to konsulatw niemieckich.
Proces organizacji ukrai-skiej4 ma si odby w styczniu w Charkowie. Wedug informacji o
d jednego z adwokatw kijowskich, ktry ma bra udzia w procesie, materiay dokumentalne,
posiadane przez GPU maj dotyczy roku 1925-26, wobec czego dokonywane s dalsze ares
ztowania i prowadzone jest ledztwo, by zdoby materiay bardziej wspczesne.
W zwizku z raportem Nr 18 piesz zakomunikowa, e konsul niemiecki zada wyjanie- od wa
cowych, czy moe on utrzymywa stosunki z miejscowym spoecze-stwem, gdy ostatni jego zna
jomy zosta aresztowany. Odpowiedziano mu, e aresztowania te nie pozostaj w zwizku an
i z jego osob, ani z konsulatem niemieckim.
Dalsze aresztowania wrd wojskowych
rda wiarygodne podaj, e w ostatnim tygodniu w poszczeglnych garnizonach Prawobrzea nast
iy gremialne aresztowania wrd wyszych wojskowych, zwizane rzekomo ze spraw ukrai-skiej o
rganizacji. Midzy in. aresztowania te miay miejsce w D-twie II Korpusu Kawalerii w
Humaniu, gdzie aresztowano kilku oficerw sztabu Korpusu oraz w Berdyczowie, Zino
wiewsku (w Brygadzie Lotniczej) i w Smile. Aresztowano przewanie b. carskich ofic
erw pod zarzutem wspdziaania z organizacjami kontrrewolucyjnymi.
W wypadku gdyby spraw aresztowania wojskowych przyszyto istotnie do sprawy ukrai-sk
iej wiadczyoby to niezbicie, e zakrelone pocztkowo granice procesu obecnie s usilnie r
ozszerzane i obejmowa bd nie tylko dziaalno polityczn. Fakt, e mimo rzekomo zako-czone
bierania materiaw do procesu i wygotowanego ju aktu oskarenia, areszty zwizane z ukra
i-sk organizacj nie tylko nie przestay mie
155
miejsca lecz wzmagaj si z kadym dniem, wiadczy rwnie o tym, e okres pomidzy wydaniem k
unikatu a procesem ma raczej znaczenie okresu wyczekujcego na jakkolwiek akcj ze st
rony czynnikw dotknitych komunikatem, anieli znaczenie zwykego w podobnej procedurze
sdowej okresu, przeznaczonego na przygotowanie sdu i obrony do sprawy.
[piecz z napisem]
KONSUL
Mieczysaw Z. Babi-ski
[podpis odrczny]
Kopia, maszynopis w jzyku polskim. AAN, MSZ, sygn. 10041, 25-27.
1 Adalbert Kobee (Wojciech Kobee) (1873-1937), uko-czy seminarium duchowne w ytomie
rzu. Od 1914 pracowa na stanowisku administratora parafii Mohylew Podolski, a pniej
parafii Felsz-tyn. By kilkakrotnie aresztowany (1921, 1927, 1929). Po aresztowan
iu w 1929 r. skazany na 5 lat agrw. Zmar w trakcie odbywania wyroku.
2 Wsiewood Balicki, (1892-1937) w latach 1926-1937 szef GPU na Ukrainie znany z d
ziaalnoci represyjnej. W 1937 rozstrzelany przez NKWD.
1 NKID (z ros. ) - Ludowy Komisariat Spraw Zagranicznych. 4 Chodzi tu o proces tzw. Z
wizku Wyzwolenia Ukrainy".
53
1930, 8 marca, Kijw - Raport Konsula RP w sprawie przeladowa- Kocioa Katolickiego i je
go wiernych Polakw i Niemcw.
[Piecz z napisem:] KONSULAT RP W KIJOWIE R. 4662
8 marca 1930 r.
65.730
Raport polityczno-informacyjny
Nr 8.
Do pana
Stanisawa Patka
Posa Nadzwyczajnego i Ministra Penomocnego RP
w Moskwie
156
odpisy do: Min. Spraw Zagranicznych - P. III
Min. Spraw Zagranicznych - Dep. Konsularny Sztabu Gwnego - Oddzia Il-gi Konsulatu G
eneralnego RP w Charkowie
Przeladowania i aresztowania
Wedug otrzymanych informacji, na Podolu dokonano szeregu aresztowa- midzy tamtejsz po
loni, w tym podobno kilku ksiy. Nazwisk w tej chwili nie udao si ustali. W samym Kamie-c
u Podolskim w ubiegym tygodniu aresztowano okoo 20-tu Polakw. Z inteligencji miejsc
owej uwiziono: prb. ks. Dworzeckiego1, architekta p. Sakowicza, aptekarza p. Dunin
a oraz pomocnika notariusza p. Onaeckiego [?] . Na Woyniu aresztowano rwnie proboszc
za z Romanowa ks. Opolskiego2 i przewieziono go do kijowskiego GPU.
Wedug krcych po Kijowie pogosek w biecym tygodniu miano rozstrzela w Kijowie duchowneg
prawosawnego i ksidza katolickiego. Tym ostatnim mia by podobno proboszcz kocioa w. Mik
oaja w Kijowie ks. migrodzkP. Znajc stanowisko i dziaalno ks. migrodzkiego wiadomo ta
wydaje mi si prawdziw. Dokadam stara-, by spraw wyjani.
Jak Konsulat donosi ju w poprzednich raportach, wadze miejscowe staraj si zamyka domy
modlitwy przez nakadanie cigle nowych wygrowanych podatkw. W dniu wczorajszym naoono n
owe podatki na cerkiew w. Zofii 5.200 rb., Cerkiew w. Michaa 4.800 rb., Zbr ewangeli
cki 560 rb. I koci w. Aleksandra 2.600 rb. Ostateczny termin zapacenia podatkw wyznacz
ono na 14 bm. W razie niezapacenia wyznaczonych podatkw cerkwie i kocioy maj by zamknit
e. Tutejsza kolonia polska dokada stara-, aby zebra odpowiedni sum dla kocioa w. Aleksa
ra. O ile si zway, e w cigu p roku [to jest] ju drugi duy podatek naoony na wityni
ba bdzie przyj do przekonania, jak konsulat wnioskowa uprzednio, e witynie te bd musi
zamknite, czy to z powodu nieopacenia podatkw, czy wyaresztowania pozostaych ksiy.
Sprawa ZOU4
Raport Konsulatu Generalnego RP w Charkowie podaje informacje o podtrzymywaniu s
tosunkw ZOU z konsulem niemieckim przez p. Staryck-Czerniachiw-sk5. Konsulat RP w K
ijowie potwierdzajc t wiadomo spieszy zakomunikowa, i pocztkowo aresztowana bya crka
zerniachiwskiej, ona obywatela niemieckiego, ktra stale zamieszkiwaa z mem w Berlinie
, a tu przyjechaa celem odwiedzenia rodzicw. Konsul niemiecki zakomunikowa mi w roz
mowie, i w domu tej pani w Berlinie by orodek ycia emigracji ukrai-skiej i biuro meldun
kowe" dla osb przybywajcych z tutejszego terenu. Pani Czerniachiwska podobno osobic
ie zgosia si do GPU z prob o zaaresztowanie jej, a zwolnienie jej niewinnej crki. Fakt
em jest, e crka p. Czerniachiwskiej jest obecnie na wolnoci.
157
Echa sprawy Winogradowa
W nocy z dnia 6 na 7 bm. zwolniono z tutejszego GPU 52 osoby, midzy nimi zosta zwo
lniony rwnie ojciec praczki konsulatu, aresztowany w swoim czasie wraz z on w sprawi
e Winogradowa. Przed paru dniami zwolniono on p. Winogradowa. Przed zwolnieniem ony
nadesa on swej sucej kart, w ktrej pisa prosz opiekowa si dzieckiem, wszystko bd
Kolektywizacja a obywatele niemieccy
Konsul niemiecki Sommer owiadczy mi, e ambasador Dirksen uzyska obietnic od Litwinowa
, e kolektywizacja nie bdzie miaa zastosowania na caym terenie ZSRR do obywateli nie
mieckich i e wtpliwoci odnonie obywatelstwa danych jednostek bd zaatwiane w drodze dypl
omatycznej.
Nowe protesty
W kijowskich fabrykach i wyszych zakadach naukowych odbywaj si zgromadzenia protesta
cyjne przeciwko klewietniczewskoj"6 propagandzie Rumunii, ktra kamliwie oskara ZSRR
o szykowanie napadu na Besarabi.
Rwnie na ad hoc zwoywanych zebraniach uchwalane s rezolucje, domagajce si surowego wyr
oku albo najwyszego wymiaru kary" dla czonkw Zw. Osw. Ukrainy.
Kartki ywnociowe dla dzieci
Fatalny stan aprowizacji ludnoci zacz si w pierwszym rzdzie na dzieciach, pord ktrych
czynaj si rozwija najrniejsze choroby, majce swe podoe w wycie-czeniu i anemii.
Wobec takiego stanu rzeczy zaprowadzono w Kijowie dodatkowe kartki dla dzieci sz
kolnych, na ktre bdzie wydawane miesicznie: 100 g. masa, 10 jajek, 500 g. cukru, 500
g. makaronu, 200 g. ryu i 1000 g. biaej mki.
[piecz]
KONSUL
Mieczysaw Z. Babi-ski
[podpis odrczny]
Oiygin, maszynopis w jzyku polskim. AAA MSZ, sygn. 10041, 56-58.
1 Wadysaw Dworzecki (1874 - po 1947), uko-czy ytomierskie seminarium duchowne, by kapane
m w diecezji kamienieckiej. Po raz pierwszy aresztowany w 1922 r, kolejny raz w
1930 i zesany do agrw, skd powrci w 1936 do Kamie-ca Podolskiego, gdzie zmar.
2 Ignacy Opolski (1885-1937), uko-czy ytomierskie seminarium duchowne, wielokrotnie
aresztowany, w 1930 zesany do agrw, gdzie w 1937 r. zosta rozstrzelany.
158
' Jzef migrodzki (1880-1935), uko-czy ytomierskie seminarium duchowne, pracowa w parafi
ach w Kijowie. Aresztowany w 1930 r. zesany na Solwki, gdzie zmar.
4 ZOU - Zwizek Oswobodzenia (Wyzwolenia) Ukrainy, ukrai-ska organizacja niepodlegocio
wa znana jako SWU, powstaa w 1914 r. we Wiedniu, formalnie ulega likwidacji w 1918
r. W 1930 r. GPU sfabrykowao tzw. proces SWU" w celu likwidacji patriotycznej int
eligencji ukrai-skiej.
5 Ludmya Starycka-Czerniachiwska (1868-1941), ukrai-ska pisarka i dziaaczka spoeczna.
W 1929 aresztowana za domnieman dziaalno w SWU. W 1941 r. zostaa rozstrzelana przez
agentw NKWD.
6 Klewietniczeska", z ros. (), kamliwa.
54
1930, 9 marca, Charkw - Fragment sprawozdania dotyczcy wystpie- antyradzieckich przyg
otowanego przez GPU dla () U.
PASTWOWY ZARZD POLITYCZNY USRR CHARKW
cile tajne Do Tow. Kosiora
Sprawozdanie specjalne dot. aktywnych wystpie- antysowieckich
na Ukrainie
Wg: stanu na 9 marca 1930 r.
[...]
Okrg proskurowski.
Wedug danych agenturalnych w rejonie derania-skim, gdzie daj si odczu silne religijne w
pywy polskich krgw - przygotowuje si zbrojne wystpienie w celu wyniszczenia aktywu ra
dzieckiego.
Przewodniczcy GPU
W. Balicki
[podpis na maszynie i odrczny]
Orygina, maszynopis w jzyku ukrai-skim. CDAHOUJond 1, op. 20, spr. 3195, k. 4.
159
55
1930, 15 marca, Kijw - Raport Konsula RP w sprawie sytuacji na Ukrainie.
15 marca 1930 r.
[piecz] KONSULAT RP R.4662.
W KIJOWIE
Pf. 71/30
Raport polityczno-informacyjny
Nr 8.
[dopisek odrczny] K. I. 2796 22/3-30
Do Pana
Stanisawa Patka
Posa Nadzwyczajnego i Ministra Penomocnego RP
w Moskwie
Odpisy do: Min. Spraw Zagranicznych Wydzia Wschodni
Dep. Konsularny Sztab Gwny Oddzia Il-gi Konsulat Gen. RP w Charkowie
Echa procesu ZOU1
Z paruset aresztowanych w sprawie ZOU przed sdem stano tylko 45 osb. Cz aresztowanych z
ostaa zwolniona, wikszo za skazano w drodze administracyjnej na osiedlenie w gub. woog
odzkiej i Kraju Narymskim. Okres osiedlenia waha si midzy 3-5 latami.
Odnonie osb, ktre stany przed sdem, kr po Kijowie pogoski, e wyrok jest ju gotw.
wski3, Durdukowski4, Czechiwski3 i Gcrmajze6 maj by skazani na wyszy wymiar kary, p
rzy czym na ich prob WUCIK ma ich amnestiono-wa, zamieniajc kar mierci dugoletnim wizi
iem. Tutejsze sfery prawnicze twierdz, e Czysto serdecznoje raskajanje"7 gwnych oskaro
nych jest wanie spowodowane uprzednio zakomunikowanym im ostatecznym wynikiem proc
esu.
Aresztowania i sprawy kocielne
Obecnie dopiero otrzymaem informacj, e przed para tygodniami zostaa aresztowana w Ki
jowie obywatelka francuska, p. Bietry, ktra bya cznikiem midzy tutejsz
160
koloni francusk a Ambasad w Moskwie. P. Bietri podtrzymywaa rwnie stosunki ze mn, depon
ujc pozostawione u niej, przez obywateli polskich rne przedmioty.
Ksidz yli-ski8, wzity na list wymiany, zosta 13 bm. przeniesiony do Moskwy, skd dalej ma
by wysany na pnoc.
W wizieniu w Berdyczowie zmar ks. Piasecki9.
Petenci, przyjedajcy z okrgu ytomierskiego zgodnie stwierdzali, e maj tam miejsce masow
e aresztowania Polakw. Podobno w caym okrgu pozostao 2 ksiy w ytomierzu. Aresztom podle
gaj rwnie nauczyciele i nauczycielki. Egzystujcy w ytomierzu, ostatni na Ukrainie, Za
kad pod wezwaniem w. Jzefa zosta zamknity, a wszystkie siostry aresztowane. Jedynie p
rzeoonej udao si ukry.
Na rad kocioa w Stawiszczach okrg biaocerkiewski" naoono podatek w sumie 1.127 rb., po
zas gdy w roku ubiegym podatek wynosi 86 rb. Radzie kocielnej zabroniono zbiera skadk
i we wsiach okolicznych, a jednoczenie zagroono, e w razie niepacenia majtek czonkw rad
y zostanie skonfiskowany, a koci bdzie zamknity. Zwolnienie z podatku moe mie miejsce j
edynie w razie podpisania przez Rad deklaracji, i zrzeka si ona kocioa.
Przygotowania do nowych procesw
Konsulat Generalny w Charkowie w swym raporcie z dnia 9 III donosi, e w pocztkach
kwietnia ma si odby w Kijowie proces doktora Winogradowa, ostrze ktrego to procesu
ma by skierowane przeciwko naszym placwkom. O ile si nie myl, NKID10 przyrzeko Posels
twu, e w razie wyjazdu pp. N. i N. placwki nasze do procesu tego mieszane nie bd. Bi
orc pod uwag, e Sowietom nigdy dowierza nie mona i e z drugiej strony na terenie tutej
szym znajduj si jeszcze dwie osoby (urzdniczka Czesawa Karachaniano i szofer Stanisaw
Walczak) spord pracownikw Konsulatu wymienione w znanym komunikacie GPU, nie posia
dajce kart konsularnych, a tym samym nie korzystajce z prerogatyw konwencji konsul
arnej, uwaabym za wskazane jak najszybsze odwoanie ich do kraju. Zwaywszy, e placwka t
utejsza jest i tak zdekompletowana, musiayby by niezwocznie przydzielone nowe osoby
, jako ich nastpcy.
W drodze prywatnej otrzymaem z Charkowa wiadomo, e w kwietniu ma mie miejsce w Kijowi
e rwnie proces ksiy, i e w tym celu, ksiy wizionych dotychczas w Charkowie, przesano
Kijowa. Jak ju w poprzednich raportach zaznaczaem, mam przewiadczenie, e do procesu
tego postaraj si wplta Konsulat. Moe mie to miejsce w dwojaki sposb: albo przed rozpoc
zciem procesu, na podstawie dochodze- wstpnych, zadaj oni mego odwoania, albo sprawa meg
o stosunku z miejscowym duchowie-stwem wypynie na samym procesie. Uwaam, e wybr jedneg
o z tych sposobw zalee bdzie od stosunkw, jakie panowa bd w danej chwili midzy nami a
ietami. O ile stosunki te bd zadranione, przypuszczam, i zastosowany bdzie drugi sposb
postpowania, celem skompromitowania" Konsulatu w opinii tutejszego spoecze-stwa.
Echa artykuu Stalina
Z prowincji napywaj wiadomoci, e w ostatnich dniach powrcio do swych wsi sporo wocian,
resztowanych w zwizku z przeprowadzan kolektywizacj. I tak na
161
przykad do wsi Marjanwka, okrgu berdyczowskiego, powrcio 25-ciu wocian, przy czym zwrc
o im zagrody oraz ywy i martwy inwentarz. W teje wsi zwrcono dzwony cerkiewne.
Meble integraln czci mieszka-
Wedug krcych po Kijowie uporczywych pogosek, ma by wydane rozporzdzenie, na zasadzie kt
ego, meble i urzdzenie mieszka- bdzie stanowio integraln cao danego lokalu. Z tego powo
daje si zauway obecnie wyprzedawanie przez tutejsz inteligencj pozostaych ruchomoci.
Personalia
Tutejszy zastpca prezesa Okr. Kom. Wyk. p. Rekis zosta mianowany prezesem Panowoj Ko
misji" USRR" w Charkowie. Na jego miejsce ma by mianowany p. Czerniawski z Odeski
ego OKW.
Waria
W chwili zamykania niniejszego raportu otrzymaem kilka wiadomoci, ktre poniej podaj:
1) Doktor Winogradw, ktry targn si w wizieniu kijowskim na swoje ycie, zosta obecnie p
ewieziony do Charkowa.
2) W sprawie ZOU zostao aresztowanych z gr 600 osb. Rzd ukrai-ski zamierza podobno urzdz
i jeszcze dwa procesy pokazowe, w Potawie i Odessie, mniej wybitnych czonkw ZOU - 3)
Przed dwoma tygodniami w rejonie brusiowskim okrgu kijowskiego kilka wsi, na czel
e ze wsi Bolaczy, nie chcc si zgodzi na przeprowadzan kolektywizacj, ogosio si samodz
republik. Rewolta po kilku dniach zostaa stumiona przez specjalny oddzia kijowskiego
GPU i szko milicji w Kijowie.
[piecz]
KONSUL
Mieczysaw Z. Babi-ski
[podpis odrczny]
Orygina, maszynopis w jzyku polskim. AANMSZ, sygn. 10041, k. 59-62.
1 Zob. dokument 53, przypis 4.
2 Serhij Efremw (Jefremow) (1876-1939?), ukrai-ski dziaacz polityczny, krytyk i hist
oryk literatury. W procesie SWU skazany na kar mierci zamienion na 10 lat wizienia.
1 Andrij Nikowski (1885-1942), ukrai-ski dziaacz polityczny, tumacz, publicysta i kr
ytyk literacki. W procesie SWU skazany na kar 8 lat wizienia. Zmar w wizieniu.
162
4 Durdukowski (Durdukiwski) (1874-?), ukrai-ski pedagog. W procesie SWU skazany na
8 lat wizienia, wkrtce zwolniony i ponownie aresztowany. Dalszy jego los jest nie
znany.
5 Woodymyr Czechiwski (1876-?), ukrai-ski dziaacz religijny, organizator Ukrai-skiego
Prawosawnego Kocioa Autokefalicznego. W procesie SWU skazany na kar mierci zamienion
na 10 lat wizienia, zgin w agrach.
6 Josyf Germajze (Hermajze) (1892-?), ukrai-ski historyk ydowskiego pochodzenia. W
procesie SWU skazany na 6 lat wizienia. Po odbyciu kary ponownie aresztowany, dal
szy jego los jest nieznany.
7 Czysto serdecznoje raskajanie", z ros. niewymuszone przyznanie si.
8 Bolesaw yli-ski (1894-1939), uko-czy seminarium duchowne w Tarnowie. Aresztowany w 19
26 r. i skazany na kar mierci, nastpnie zesany na Solwki skd uciek w 1930 r. do Polski.
Zgin tragicznie na pocztku wojny w 1939 r.
' Franciszek Piasecki (1874-1931), uko-czy seminarium w ytomierzu. Nieznana jest blis
za data aresztowania. Zmar w 1931 r. w wizieniu w Berdyczowie.
10 NKID ( ), w jz. ros. Ludowy Komisariat Spraw Zagraniczn
" Panowaja Komisja"- (z ros.) - Komisja Planowania Ukrai-skiej Socjalistycz
iej.
56
1930, 12 kwietnia, Kijw - Raport Konsula RP dotyczcy ycia religijnego, sytuacji na
wsi i nastrojw ludnoci.
[piecz] KONSULAT RP W KIJOWIE Pf. 99/30
R. 4662.
12 kwietnia 1930 r.
Raport polityczno-informacyjny Nr 10.
Do Pana Stanisawa Patka Posa Nadzwyczajnego i Ministra Penomocnego RP w Moskwie
Odpisy do: Min. Spr. Zagr. - P. III. Min. Spr. Zagr. - Dep. Kons. Sztabu Gwnego -
Oddzia II. Konsulatu Gen. RP w Charkowie.
I
163
Sprawa ksiy
Wedug informacji, jakie Konsulat otrzyma, w wizieniach kijowskich znajduje si obecni
e 27 ksiy katolickich. Porwnujc to z wiadomociami poprzednimi, wida, e do Kijowa system
atycznie zwoeni s ksia z caego terenu Ukrainy. Konsulat ustali nazwiska nastpujcych ks
wizionych w Kijowie: Naskrcki Kazimierz, Aleksiejew Aleksy, Zych Zygmunt, Madera P
iotr, Opolski Ignacy, Andrusze-wicz Franciszek, Pietkiewicz Adolf, widerski Jan,
Szyszko Ryszard, Skalski Antoni (brat wizionego w Moskwie), Lewi-ski Jan, Kwaniewski
Zygmunt, Mioduszewski Jzef, Rybatowski Andrzej, Kowalski Jzef, Krammel Jzef, adyga (
imi nieznane). Pozostaych nazwisk nie udao si uzyska. S to, przypuszczalnie, ksia: Bry
ak Mateusz, Zabuski Feliks, Prokopowicz Teodor, Szyma-ski Wacaw, Dworzecki Wadysaw, K
arpi-ski i inni.
W koach kocielnych kr pogoski, i proces ks. praata Naskrckiego1, a wic prawdopodobni
nych ksiy, ma si rozpocz w Kijowie pod koniec tego miesica. Osobicie przypuszczam, i d
a procesu bdzie nieco pniejsza, gdy do tej pory nie ogoszono jeszcze aktu oskarenia, a
ni procesu oficjalnie nie zapowiedziano. Przypuszczenie to zdaje si by tym bardzie
j usprawiedliwione, e w dniu dzisiejszym rozpoczyna si w ytomierzu wielki proces po
kazowy, w ktrym oskarone s 123 osoby z Gwnego Zarzdu Lasw Ukrai-skich o naduycia mater
e.
Zajcia na wsi
Sytuacja na wsi ukrai-skiej, a w szczeglnoci w okrgach pogranicznych, jest wprost roz
paczliwa. Zdawaoby si, e po artykuach Stalina i uchwaach partii sprawa kolektywizacji
zostanie unormowana. Tymczasem, nie tylko w kadym okrgu, ale nawet rejonie sprawy
te s przeprowadzane, w myl pogldw i decyzji wadz miejscowych. Taka rnorodno postpow
oprowadza do zbrojnych wystpie- chopstwa, ktre zawsze ko-cz si dla nich krwawo. Ostatnio
miay miejsce podobno wystpienia w okrgach berdyczowskim i Winnickim. GPU dokonuje m
asowych aresztowa- midzy wocia-stwem, w pierwszym rzdzie midzy kuakami. Nakazuje bra ze
topr, pi i pud ywnoci, po czym wysiedla na Wschd. O iloci aresztowanych moe wiadczy
i z jednego Kijowa wychodzi co tydzie- pocig wysiedlanych osb. W dniu 21/3 z DOPR-u2
kijowskiego wywieziono 1200 osb do miejscowoci Kotas gub. woogodzkiej. Naley oczekiwa,
i w niedugim czasie zaczn grasowa bandy, gdy znaczna ilo chopw ucieka do lasw, czyl
sami si wyraaj: do zielonego batalionu".
Konsulat otrzymuje coraz wicej poda- od rodzin wysiedlanych Polakw o okazanie pomocy
. Niestety, Konsulat nie ma monoci interweniowania w tych sprawach, gdy wysiedlani
okazuj si zawsze obywatelami sowieckimi.
Wobec takiego podniecenia na wsi, stan zasieww jest niezadowalajcy, nie tylko w go
spodarstwach indywidualnych, ale i kolektywnych. Rwnie stan byda i koni jest bardzo
opakany, poniewa na Prawobrzeu brakuje paszy, a owsa nie ma zupenie. Wadze miejscowe
zwrciy si do wadz centralnych o wydanie owsa z magazynw rzdowych, w przeciwnym bowiem
razie znajd si pod znakiem zapytania plany, jakie miay by wykonane przy pomocy ko-ski
ej siy pocigowej.
164
Pogoski wojenne
Jak corocznie na wiosn, kr tu uporczywe pogoski o majcej si rozpocz wojnie. Przekonan
e w spoecze-stwie wywouje, rzecz prosta, prasa sowiecka, ktra temu tematowi powica wiel
e miejsca. Trzeba stwierdzi, e ostatnie posunicia prasy sowieckiej, wykorzystujcej go
sy polskiej prasy opozycyjnej, byy bardzo sprytne, przekonywaj bowiem ludno, e pogoski
wojenne nie s wymysem miejscowym, a jedynie odbiciem faktycznych zamiarw Europy i
Polski.
Pogoski wojenne znajduj swe poparcie w przeprowadzeniu dalszych fortyfikacji okoo K
ijowa oraz nadejciu nowych oddziaw wojskowych. Na ulicach miasta czsto daj si widzie wo
jskowe kolumny przewozowe zmotoryzowane (traktory o napdzie gsienicowym), ktre wieo t
u przybyy.
Dokonane jednak przesunicia wojskowe maj, zdaje si, charakter czasowy (wiczenia), a
w kadym razie wiadczyyby o odcieniu granicy. Mianowicie, do Kijowa przyby puk kawalerii
ze Starokonstantynowa i dywizjon samochodw pancernych z Berdyczowa.
Ciekawe wiato na stosunek robotnikw kijowskich do armii rzuca fakt nastpujcy: ostatni
o przeprowadzono w fabrykach kampani agitacyjn za wstpieniem do podoficerskiej szkoy
cznoci i szkoy oficerskiej imienia Kamieniewa. Zgosio si 12 kandydatw, do superrewizj
stano jednak 4, a przyjto 1. Robotnicy twierdz, i dla nich nie ma wyrachowania wstpowa
nie do szk wojskowych, gdy praca w fabrykach daje im lepsze zabezpieczenie material
ne.
Mj informator zakomunikowa mi jednoczenie, ze podobne rezultaty daa kampania, przepr
owadzona midzy robotnikami leningradzkimi.
[piecz z napisem
KONSUL
Mieczysaw Z. Babi-ski
[podpis odrczny]
Orygina, maszynopis w jzyku polskim. AANMSZ, sygn. 10041, 69-71.
1 Ks. Kazimierz Naskrcki (1878-1950), seminarium duchowne uko-czy w 1902 r. w ytomie
rzu. W 1926 zosta mianowany wikariuszem generalnym diecezji ytomierskiej. Aresztow
any w 1929, nastpnego roku zosta skazany na 10 lat lagrw. W 1932 r. w ramach wymian
y przyby do Polski.
2 DOPR - z ros. - areszt ledczy.
165
57
1930, 13 wrzenia, Kijw - Artyku zamieszczony w czasopimie Wisti WUCWK" na temat ycia
kulturalno-owiatowego w Polskim Rejonie Narodowociowym im. J. Marchlewskiego.
Budownictwo narodowo-kulturalne Rejonu Marchlewskiego
Dzisiaj polskie masy robotnicze wsplnie z robotnikami i chopami Radzieckiej Ukrain
y witujpiciolecie istnienia Polskiego Rejonu im. Marchlewskiego. Sam fakt jego istni
enia i te wielkie osignicia na drodze budownictwa socjalistycznego, widoczne we ws
zystkich dziedzinach jego walki i rozwoju, s naocznym przykadem, jak pa-stwo proleta
riackie pod przewodnictwem partii komunistycznej wprowadza w ycie polityk narodowoc
iow Lenina.
Przed rewolucj padziernikow na terytorium dzisiejszego rejonu istniay tylko 4 szkoy,
gdzie polskie dzieci zmuszano do nauki w jzyku rosyjskim. Dodatkiem do tej sieci ow
iatowej" byo 14 kociow, ktre s wyprbowanym narzdziem gnbienia i eksploatacji mas prac
h przez obszarnikw i kapitalistw. Polskie masy pracujce prawie cakowicie byy niepimien
ne.
Rewolucja padziernikowa pooya kres tym smutnym stronicom ycia polskich robotnikw i chop
. W wyniku prawidowej polityki narodowociowej partii komunistycznej i rzdu radzieck
iego, a szczeglnie po zorganizowaniu rejonu narodowociowego rozpocz si burzliwy wzros
t budownictwa narodowo-kulturalnego. W tej chwili w rejonie jest 38 czterolatek,
3 - siedmiolatki i jedna szkoa zawodowa agronomiczna. Z tej iloci 34 - szkoy polsk
ie, 4 - ukrai-skie, 3 - niemieckie i jedna ydowska. Ilo szk zwikszya si procentowo z 4
roku szkolnym 1925/1926 r. do 78% w 1929/1930 r.
W cigu ostatnich trzech lat zbudowano i wyposaono 13 nowych szk. Budet na owiat ludow
oglnym budecie rejonu wzrs z 14,4% w 1925/1926 r. do 56,8% w 1929/1930 r. i wynis w ub
iegym roku ponad 240 tys. rubli. W roku 1929/ 1930 otwarto szko modziey wiejskiej, ktr
a przygotowuje uczniw do agronomicznej szkoy zawodowej. Oprcz tego, w rejonie jest
12 szk podstawowych i ich sie wzrasta.
Od pocztku obecnego roku szkolnego otwarto w rejonie Technikum Pedagogiczne i Zoo
techniczne, fakultet robotniczy i kursy przygotowawcze do szk wyszych.
Problem likwidacji analfabetyzmu w rejonie zblia si do cakowitego rozwizania. W roku
1929/1930 zlikwidowano niepimienno 4.023 osb, czyli wicej ni poowy wszystkich niepimi
nych w rejonie. Wroku 1930/1931 w rejonie w ogle nie bdzie analfabetw.
Ogromn prac wykonano w cigu ostatnich lat take w dziedzinie owiaty politycznej pracujc
ych. Dzisiaj w rejonie s 22 chaty-czytelnie, 4 kluby robotnicze i klub wiejski. W
e wszystkich zakadach polityczno-owiatowych s biblioteki z ksikami polsko-, ukrai-sko-
i niemieckojzycznymi.
W ostatnim czasie duy ruch panuje w sprawie radio- i kinofikacji rejonu. Rejon ma
20 radiostacji. Wsie odwiedzane sprzez kino objazdowe.
166
Prenumerata gazet i czasopism w cigu piciu lat zwikszya si szeciokrotnie i osiga prawie
2.500 egzemplarzy. Od maja istnieje rejonowa gazeta polskojzyczna Marchlewszczyzn
a Radziecka".
W wyniku takiego burzliwego wzrostu budownictwa narodowo-kulturalnego podwyszy si p
oziom kulturalny ludnoci i wzrosa wiadomo klasowa najmickich, biednych i rednich mas.
Socjalistyczna przebudowa wsi i wzrost budownictwa narodowo-kulturalnego w rejon
ie natrafia na szalony opr wyzyskiwaczy, ktrzy staraj si przerwa dziaania partii i wadz
y radzieckiej i ogupi masy pracujce hasem jednoci narodowej" i opium religijnym. Jedna
k pracujcy rejonu pod przewodnictwem, znacznie wzmocnionych w ostatnich latach re
jonowych organizacji partyjnych i komsomol-skich, daj zdecydowany odpr wrogom klas
owym i licznym poplecznikom - prawym i lewym" oportunistom.
5-lecie Polskiego Rejonu Marchlewskiego odbdzie si pod hasem jeszcze wikszego zjedno
czenia wok partii komunistycznej i wadzy radzieckiej, jeszcze wikszego zmobilizowani
a si szerokich mas pracujcych, aby wykona ogromne zadania, stojce przed nimi w dzied
zinie budownictwa socjalistycznego i obrony kraju Rad przed prbami nowej interwen
cji midzynarodowego, a przede wszystkim polskiego faszyzmu.
A. Kloc
Wisti WUCWK", 13 IX 1930, nr 212, s. 3.
Orygina, druk w jzyku ukrai-skim. AAN, MSZ, sygn. 10042, k. 176.
58
1930, 22 padziernika, Kijw - Sprawozdanie Konsula RP z okazji piciolecia Polskiego
rejonu Narodowociowego w Marchlewsku.
22 padziernika 1930 r. [piecz z napisem] KONSULATRP W KIJOWIE 9587/30
Sprawa: Piciolecie rejonu Marchlewskiego
Referowa: Dr. Z. Zawadzki, Wicekonsul RP
rdo: Zinowiewski Proletar", ZinowiewskNr213 z 16. IX. 1930,
Czerwonyj Kordon", Kam[ieniec]. Podolski, Nr 102 z 22. IX. 1930,
Komunist", Charkw, Nr 253,z 13. IX. 1930,
Gos Modziey", Charkw, Nr 62, 63, 64, 65, 66, 67-31. 8. 1930, i dalsze,
Sierp", Charkw, Nr 70, 71, 72, 73, 74, 75, 76, 77 - 3. 9. 1930 i dalsze,
167
'
Trybuna Radziecka1', Moskwa Nr 100, 101, 102, 103, 104 - 12. 9. 1930 i
dalsze,
Kijewskij Proletarij", Kijw, 211 z 13. IX. 1930.
DO POSELSTWA RP W MOSKWIE
Na dzie- 13 wrzenia 1930 przypada rocznica picioletniego istnienia Rejonu Narodowociow
ego im. Marchlewskiego.
W zwizku z tym odbyo si w dniu 13 IX 1930 w Marchlewsku uroczyste posiedzenie Rejon
owego Komitetu Wykonawczego przy udziale szeregu organizacji partyjnych, komsomo
lskich, zawodowych i spoecznych. Przemawiali kolejno, przewodniczcy RKW, delegaci
CKWPK, rzdu USSR, prasy polskiej wydawanej na terenie ZSSR, fabryk, wojska itd.
W dniu 14IX 1930 urzdzono wice przy udziale okoo 6000 osb, na ktrym uchwalono rezolu
cj w duchu walki o powszechn kolektywizacj rejonu, likwidacj kuactwa oraz wykonania p
icioletniego programu gospodarczego w cztery lata. Nastpnie dokonano odsonicia pomni
ka Lenina. Rwnoczenie zorganizowano we wsi Turczyn nowy kolektyw im. Picioletniego
Rejonu Marchlewskiego. Uczestnicy wiecu wysali szereg telegramw i pism z pozdrowie
niami, w szczeglnoci do rzdu ZSSR, CKWP, rzdu USSR, oraz gazet polskich wychodzcych n
a terenie ZSSR. Pozdrowienie otrzymano od przewodniczcego WUCK Piotrowskiego', se
kretarza Rady Narodowociowej ZSSR, gen. sekretarza KRPK, delegacji grnikw zagbia dbrow
skiego, ktra przebywa miaa w owym czasie w Kijowie oraz mniejszoci narodowociowych Po
lski (Biaorusi, Maopolski).
W dniu 15 IX 1930 odby si zlot organizacji pionierskich Marchlewszczyzny.
Centr. Komisja Mniejszoci Narodowociowych WUCKW, uchwalia w tym czasie pochd kultural
ny do Marchlewszczyzny", ktry trwa od 15 IX - 15 X 1930, a ktry prowadzony ma by po
d hasami: popularyzacji polityki narodowociowej Lenina, wykonania zasadniczych zad
a- gospodarczo-politycznych partii i rzdu oraz rewolucji kulturalnej (nauczanie pow
szechne i likwidacja analfabetyzmu).
Przy sposobnoci obchodu piciolecia istnienia Marchlewszczyzny naley podda rozwaeniu w
yniki osignite w tym okresie, w wymienionym rejonie, ktry, wedug sw przewodniczcego WUC
KW Piotrowskiego jest forpoczt komunistycznej polityki narodowociowej na granicach
zachodnich". Skad ludnoci rejonu pod wzgldem narodowociowym przedstawia si nastpujco: 6
9,8% Polakw, 18,3% Ukrai-cw, 7,8% Niemcw 3,6% ydw i 0,5% innych.
W skad rejonu wchodzi 35 wsi, z ktrych 30 posiada Polskie Rady Wiejskie, 2 ukrai-ski
e, 2 niemieckie i 1 ydowsko-polsk. Procent Polskich Rad Wiejskich wic jest korzystn
iejszy ni odsetek ludnoci polskiej w rejonie.
Praca komisji przy radach wiejskich jest po 5 latach ich istnienia bardzo saba. S
zereg spraw, ktre mona opracowa w komisjach, przychodzi na plenum rad, co powoduje
powolno ich zaatwiania. Wikszo kierownikw rad, naley wprawdzie do kolektyww rolnych,
rozwija jednak adnej zgoa aktywnoci w kierunku zyskiwa-
168
nia nowych czonkw kolektyww. Rejonowy Komitet Wykonawczy zmuszony by w konsekwencji
powyszego do wszczcia szeregu spraw przesiewowych" (czystka) w stosunku do czonkw rad
wiejskich, przy czym z 275 osb, ktrych spraw rozwaano przesiano" 43.
Szkolnictwo w Marchlewszczynie wykazuje rozrost. W obrbie rejonu znajdowao si w okre
sie jego organizacji 4 szkoy elementarne z jzykiem wykadowym rosyjskim. W chwili ob
ecnej jest szk 43 (klas 175) z tego 4-letnich 38, 7-letnich 3, a zawodowych dwie.
Szkolnictwo rozdzielone jest wedug narodowoci, jak nastpuje: polskich szk jest 33, uk
rai-sko-polskich 6, ukrai-sko-ydowskich jedna, a niemieckich trzy. Stosunki wic w szko
lnictwie jakkolwiek nie s niekorzystniej sze ni w administracji, odpowiadaj procent
owi Polakw w rejonie. Prcz szk elementarnych dla normalnych dzieci, zorganizowano je
szcze 8 szk dla dzieci niedorozwinitych umysowo.
Chat-czytel- jest 22, poza tym [jest] jeden dom chopski i cztery kluby robotnicze.
Bibliotek przy rnych instytucjach jest 69, niezalenie od kilku bibliotek wdrownych.
Wszystkie biblioteki ogem maj okoo 27.000 ksiek. Wreszcie stacji radio-odbior-czych je
st 60, staych kinoteatrw 4, oraz jeden kinoteatr wdrowny.
Przy szkoach 7-letnich s zorganizowane internaty. Ilo dzieci uczszczajcych do szk w ro
szkolnym 1929/30 wynosia 3586, z czego 59,3% stanowiy dzieci bezrolnych, a 30% dz
ieci redniakw". Reszta przypada na dzieci robotnikw, chaupnikw i urzdnikw. Procent dz
zt w szkoach dochodzi do 45-50% gdy w okresie utworzenia rejonu zaledwie 15-25% uczs
zczajcych do szk stanowiy dziewczta.
W cigu piciolecia istnienia rejonu wybudowano 13 nowych budynkw szkolnych o pojemnoc
i 2.750 dzieci. Dzieciom uczszczajcym do szk udzielono zapomg w formie ubra-, obuwia, ni
ada-, ksiek i potrzeb pimiennych
Budet szkoy elementarnej rejonu wzrs z 31.300 rb. 1925/26, ktre stanowiy 14,4% oglnego
jego budetu, na 240,636 rb. 1929/30-26,8% budetu.
W zakresie owiaty zawodowej zaoono szko agronomiczn we wsi Nowy Zawd, ktra w r. szkoln
1929-30 posiadaa 100 uczniw, nie tylko z terytorium rejonu, lecz take z Biaorusi. S
tan ten jednak, wobec tego, e szkoa moe pomieci przynajmniej dwukrotnie wysz ilo uczn
aley uzna za niezadowalajcy.
Poza tym w roku 1929 utworzono w teje samej wsi szko modziey chopskiej, dla wychowania
corocznie 30 praktycznych rolnikw-kolektywistw. Uczniowie szkoy tej s na utrzymaniu
pa-stwa. Budet tych 2 szk wynis w roku szkolnym 1929-30 rb. 51925.
Ruch pionierski ma 18 organizacji o 515 czonkach.
Nauczycieli we wszystkich szkoach jest 89, zrozumiay wic jest brak si nauczycielskic
h. Nauczycielstwo jest, bodaj bez wyjtku, skomunizowane.
Rok szkolny 1930/31, ktry mia si rozpocz 1 IX, faktycznie zacz si dopiero 10 IX poniew
ejonowy inspektorat owiaty ludowej omieszka zamwi w wydaw. pa-stw, w Charkowie podrczni
ki. W dniu otwarcia szk zgosio si do nich zaledwie 60% dzieci w wieku szkolnym.
W dziale zdrowia publicznego, zupenie przed piciu laty zaniedbanym, zorganizowano
jeden szpitalik o 25 kach oraz 6 lecznic ambulatoryjnych, przy czym jednak poza szp
italem, wszystkie lecznice maj nieodpowiednie pomieszczenie. Personel lekarski wz
rs z 13 osb na 37, jest jednak nadal niewystarczajcy, wobec tego e liczba udzielonych
porad w roku 1928-29 wyraa si cyfr 26.090. obkw dla dzieci zaoono 7. Budet suby zd
rok 1928-29 wynis do 37.000. rb.
169
W dziale gospodarczym powstay w okresie picioletnim rejonu, obok istniejcej poprzed
nio fabryki, ktra zatrudniaa 500 robotnikw jeszcze dwie nowe fabryki. Ilo zatrudniony
ch robotnikw wynosi 1.600. Ilo torfu wydobytego na terenie rejonu wzrosa z 400.000 p
udw na 1.020.000 pudw rocznie.
Kolektywizacja postpuje bardzo opornie.
Na budow domw mieszkalnych, szk i budynkw publicznych wydano w roku 1929/30 rb. 750.0
00.
Reasumujc wszystko naley przyzna, e jakkolwiek szkolnictwo w obrbie rejonu Marchlewsk
iego poszo silnie naprzd, a owiata ludowa na og si podniosa, rejon ten nadal pozostaje
wierdz przesdw religijnych", czego dowodzi te nika ilo kek wojujcych bezbonikw w r
7 z 560 czonkami.
Podobnie ma si te sprawa z kolektywizacj roln, ktrej brak zupenie rozumu.
Zasuguje wreszcie na uwag, e poza pras centraln wydawan w Moskwie i Charkowie w jzyku r
osyjskim, ukrai-skim i polskim, prasa okrgowa i rejonowa spraw jubileuszu Marchlewsz
czyzny pomina na og milczeniem.
[podpis odrczny] H. Jankowski
[piecz z napisem] KONSUL RP
Rozdzielnik:
MSZ-DDK,
MSZ-P.III,
MSZ-K.I.
Sztab Gwny Oddzia II/2egz./
Kon[sul] Gen.Charkw,
Urzd Woj. uck,
Urzd Woj. Tarnopol.
Do
MINISTERSTWA SPRAW ZAGRANICZNYCH
DDK
wWarszawie
Konsulat Polski w Kijowie przesya odpis pisma N. 9587/30 z dn. 22. X. 1930 do wia
domoci.
[piecz]
KONSULRP
[podpis odrczny nieczytelny]
[piecz]
MINISTERSTWO SPRAW ZAGRANICZNYCH
N. KI/10145
weszo 30 pa. 1930
zaczn.31/X301
170
Kopia, maszynopis w jzyku polskim. AAN MSZ, syg. 10042, k. 184-188.
' Grigorij Piotrowski (1878-1958), radziecki dziaacz partyjny i pa-stwowy, w latach
1919-1938 peni funkcj przewodniczcego WUCWK, 193 7-193 8 zastpcy przewodniczcego Rady
Najwyszej ZSRR. By czonkiem WKP(b).
59
1930, 6 listopada, Zasaw - Wnioski komisji Woy-skiego Pa-stwowego Muzeum Naukowo-Badaw
czego w sprawie byego klasztoru bernardy-skiego oraz innych zabytkw miasta Zastawia.
Wnioski komisji badajcej byy klasztor bernardy-ski w Zaslawiu oraz sam Zasaw
Komisja skadajca si z kierownika Wydziau Artystycznego Woy-skiego Pa-stwowego Muzeum Nauk
owo-Badawczego tow. Antonowa oraz kierownika Wydziau Historycznego niniejszego mu
zeum tow. Iluczenki, na podstawie rozporzdzenia Nar-komosu1 z dnia..., nr2... bad
ajca w dniu 19 padziernika tego roku byy klasztor bernardy-ski w m. Zasawiu w celu stwi
erdzenia, jakie przedmioty z klasztoru mog zosta przeniesione do muzeum berdyczows
kiego.
Biorc pod uwag fakt, i takie podre zwizane s z duymi wydatkami, a take z innymi probl
i, Komisja postawia sobie zadanie bardziej rozlege: przegldnicie wszystkich zabytkw i
stwierdzenie, czy Zasaw ma jakiekolwiek znaczenie turystyczne, a take, jakie budo
wle architektoniczne naley wzi pod ochron i wpisa na list zabytkw.
W czasie ogldzin stwierdzono, e:
Byy klasztor bernardy-ski, jako zabytek siedemnastowiecznej architektury, wraz z pr
zybudwkami i otaczajcym go murem, a take z sadem i znajdujcymi si w nim mogiami, stano
wi du warto architektoniczn, jak i kulturalno-historyczn, odzwierciedlajc czasy feudal
mu na Woyniu. Dlatego te, mona uwaa go za unikatowy. Do dnia dzisiejszego wszystkie b
udowle s w zadowalajcym stanie technicznym i nie wymagaj duego nakadu kosztw dla dalsz
ego ich zachowania. Zabieranie jakichkolwiek przedmiotw z tego kompleksu historyc
zno-artystycznego do jakiegokolwiek muzeum jest surowo zabronione, poniewa byoby t
o rwnoznaczne z wyrywaniem kartek z cennej, dobrze zachowanej ksigi.
Z rozmw z miejscow ludnoci wynika, e cz przedmiotw z klasztoru i z zasawszczyzny zos
iezionych do muzew Szepetowce i Kijowie. Tak, na przykad stao si z portretami fundat
orw klasztoru - Jana Zasawskiego i jego ony, ktre zostay zabrane przez prof. Szczerba
kiwskiego3 do Kijowa. Obrazy te wisiay w kocie-Je, a pod nimi w szklanym naczyniu
zamurowano zakonserwowane serca fundatorw. Kompleks taki, majcy due znaczenie polit
yczno-owiatowe (wskazuje to na cisy zwizek warstw panujcych z religi w czasie feudaliz
mu) z utrat portretw traci swo-
171
j warto naukowo-histoiyczn, a i zabytki owe, wyrwane ze swojego naturalnego otoczeni
a nie posiadaj ju takiej wartoci naukowej. Do muzeum szepetowskiego zabrano rwnie cz s
rego (z pocztku XIX w.) archiwum kocielnego, a take przedmioty kultu religijnego.
Taki sposb tworzenia muzeum kosztem rujnacji cennych kompleksw historycznych naley
uzna za naganny.
Obecnie, otaczajce koci cele byego klasztoru bernardy-skiego, zostay przystosowane do po
trzeb BUPRA4, ktry zosta take zlikwidowany i aktualnie przebywa tam 20 winiw. Na te po
mieszczenia zamwienia zoyy: miejscowy KOOPTACH5 oraz pracownia kunierzy-chaupnikw. W pr
zypadku, kiedy lokal zostaby przekazany jednej z wymienionych instytucji, doprowa
dzioby to do dalszej rujnacji tego najcenniejszego zabytku historyczno-kulturalne
go na Ukrainie.
Wedug Komisji, klasztor ze wszystkimi jego przybudwkami i sadem, pod ktrym, jak mwimi
ejscowi, s podziemne przejcia, naleaoby uczyni zabytkiem historycz-no-kulturalnym, ro
zpocz tworzenie w nim historyczno-krajoznawczego muzeum Za-sawszczyny. Cele klaszto
rne s przydatne do tego celu nawet bez dodatkowego remontu. Takie muzeum powinno
stanowi centrum naukowo-dowiadczalne, a take sta si placwk ochrony dbr kultury i sztuk
znajdujcych si w duej mierze na terenach byego powiatu zasawskiego.
W samym Zasawiu do cennych obiektw architektonicznych nale: stara synagoga (a take i
inne synagogi), koci w. Jana, koci Misjonarzy w. Jzefa ze wszystkimi budynkami, w kt
becnie znajduj si koszary wojskowe, paac Sanguszki i pozostaoci byego magistratu, ktry
kilka lat temu rozebrano nie zwaajc na uwagi miejscowej szkoy_zawodowej, i jest to c
enny zabytek starego Zasawia, stara baszta wartownicza oraz niektre budynki prywat
ne. Architektur Zasawia w swojej ksice Dawne dzieje Woynia (Kijw, 1913) w sposb nastpu
okrela znany architekt i znawca sztuki - H. ukomski6: W Zasawiu znajduj si takie pery
architektury, ktre wymagaj starannej ochrony.
O tym, e naley jak najszybciej zacz chroni zabytki wiadczy fakt, i na rogach murw dook
byego klasztoru bernardy-skiego zburzono wszystkie wiee, ktrych jeszcze w 1926 roku b
yo trzy (rozebrano je w celu uzyskania cegy). O potrzebie ich ochrony do miejscowe
j administracji przesa pismo w tym roku przedstawiciel Muzeum Woy-skiego. Na podstawi
e powyszego Komisja stwierdza, co nastpuje:
1. Byy klasztor bernardy-ski, wraz z wszystkimi przybudwkami, kocioem oraz sadem przek
sztaci w zabytek architektury;
2. Ochroni go od zrujnowania, co mogoby si sta w przypadku przejcia go przez Kooptach
, czy te pracowni kunierzy;
3. Powstrzyma dalsze wywoenie z Zasawia i okolic przedmiotw o znaczeniu kultu-ralno-
historycznym i artystycznym;
4. Zaoy w pomieszczeniach byego klasztoru bernardy-skiego muzeum krajoznawcze;
5. Zwrci do tego muzeum wszystkie zabrane wczeniej eksponaty;
6. Poleci muzeum ochron zabytkw kultury i sztuki zasawszczyny.
172
Kierownik Dziau Historycznego Woy-skiego Muzeum Naukowo-Badawczego Iluczenko [podpis
odrczny]
Potwierdzona kopia, maszynopis w jzyku ukrai-skim. CDAWOWJond 166, op. 9, spr. 1483
, 55.
1 Narkomos ( - ), z ukr. Ludowy Komitet Owiaty.
2 W powyszym dokumencie nie podano daty i numeru rozporzdzenia.
1 Danyo Szczerbakiwski (1877-1927), ukrai-ski historyk sztuki, w latach 1910-1927 b
y pracownikiem Kijowskiego Muzeum Historycznego.
4 BUPR ( - ), (z ukr.) - Budynek Pracy Przymusowej.
5 Kooptach ( - ), z ukr. Spdzielnia Drobiarska.
6 Heorhij ukomski (1884-1928), ukrai-ski historyk sztuki, autor szeregu prac powicony
ch architekturze.
60
1931, 1 czerwca, Kijw - Informacja o rozwoju owiaty masowej wrd ludnoci polskiej.
Dla
Zastpcy Komisarza Ludowego tow. Hirczaka
Notatka informacyjna o stanie masowej owiaty komunistycznej wrd
ludnoci polskiej
I. Sie instytucji MKS1.
Cao polskich O/P 1929 r. 1930 r.
LVI. 1931 r.
Kluby S/b2 i B/k3 Ch/ cz-1 Cz/ k5 Biblioteki Kluby
S/b i B/k Ch/ cz Cz/ k Biblioteki Kluby S/b2 i Ch/ cz4 Cz/ k5
Biblioteki
163 8 17 35 - nie ma 8 30 35 -
nie ma 12 42 71 - 79
CZONKOWIE KOMISJI:
Kierownik Dziau Artystycznego
Woy-skiego Muzeum
Naukowo-Badawczego
Antonw
[podpis odrczny]
173
W 1931 r. na 163 rady wiejskie instytucji MKS byo 125, co daje 78% rad wiejskich.
W Rejonie Marchlewskim (dane z 1 VI1931 r.) na 34 rady wiejskie dziaay 2 selbu-dy,
14 chat - czytelni, 5 kin i 17 bibliotek, posiadajcych w swoich zbiorach 9.831 k
siek. Wielko sieci instytucji MKS w tym rejonie jest niezadowalajca i nisza ni w innych
rejonach Ukrainy.
Na 1 stycznia 1932 r. wedug danych z 44 rejonwjest 5 Polskich Rad Wiejskich, 4 sel
budy i kolektywy budowlane, 3 biblioteki.
W rejonach szepetowskim, zasawskim i sawuckim na dzie- 1.03.32 r. jest:
Nazwa zakadu Cao Polskich
Oglna ilo Odsetek w radach wiejskich Oglna ilo Odsetek w radach wiejs
ch
Rady wiejskie 153 - 10 -
Kluby 12 - - -
Kolektywy bud. 54 36 4 40
Selbudy 44 29 7 70
Chaty-czytelnie 98 64 1 10
Czerwone kciki 125 81 4 40
Biblioteki 21 13 3 30
Razem s/b i b/k podstawowych instytucji MKS, jest w tych rejonach 98, ktre obejmu
j 64% wszystkich rad wiejskich, a w polskich 11, co daje 110%. Tereny zamieszkae p
rzez Polakw s znacznie lepiej objte instytucjami MKS.
Ukrai-skie instytucje w mieszanych wsiach z duym procentem Polakw nie zapewniaj szkol
e- z owiaty komsomolskiej w jzyku ojczystym wrd ludnoci polskiej, lecz wcigaj ich do po
zechnych dziaa- na rwni ze wszystkimi.
II. Likwidacja analfabetyzmu (dane z 1.03.32 r.)
Dziaania powinny obj niepimiennych i maopimiennych Polakw w iloci 15.679 osb. Nauczan
objto 11.565 osb, co daje 75% ogu. W jzyku ojczystym uczy si 6.488 czyli 57%o. Podrczni
ki w jzyku ojczystym zapewniono jedynie sieci liknepu w 63% i maopimiennych w 31% (r
ednie objcie caej ludnoci na Ukrainie wynosi 85%).
III. Prasa i biblioteki
Wzrost wyda- w jzyku polskim:
Lata Liczba tytuw Liczba arkuszy Nakad
1929 65 164 254.000
1930 99 277 399.000
1931 112 536 572.000
174
Wrd caej literatury w bibliotekach wedug danych Planowania Pa-stwowego literatura w jzy
ku polskim miaa nastpujcy udzia procentowy:
1925-1926 - 1,4%
1928-1929 - 0,7%
1929-1930 - 1,5%
W tym czasie ludno polska liczya 1,6% ludnoci Ukrainy (dane wedug powszechnego spisu
ludnoci z 1926 .).
Niezadowalajcy jest stan iloci bibliotek w punktach zamieszkaych przez ludno polsk. Na
Ukrainie na 163 s/r jest 79 bibliotek, czyli 48% w radach wiejskich.
Z zamieszczonej tabeli wynika, e zapewnienie bibliotek w trzech rejonach siga 30%.
Przypis: redni procent bibliotek w radach wiejskich na Ukrainie jest znacznie wysz
y od wspomnianej iloci w polskich radach wiejskich (w przyblieniu 60 - 65%).
W 1930 r. w Kijowie zorganizowano CentralnBibliotek Polsk, posiadajc w tej chwili 48.
000 ksiek i 19 punkw objazdowych. Gorszyjest stan periodykw. W trzech wspomnianych r
ejonach w marcu br. zaprenumerowano 319 egzemplarzy.
IV. Kino i radio
Filmw z napisami w jzyku ukrai-skim Ukrainfilm6 nie posiada. Ilociowy stan kin jest b
ardzo niezadowalajcy w rejonach przygranicznych (raz w miesicu w rejonie lachowiec
kim i raz na 2 - 3 miesice w sawuckim wywietla si filmy we wsiach).
W Kijowskim i Charkowskim Orodku Radiowym rozpoczto nadawanie audycji w jzyku polsk
im. Nadawane s wiadomoci, odczyty i wykady. Miejscowe rozgonie nie zapewniaj ludnoci po
lskiej odpowiedniej iloci audycji ani wasnych, ani tumaczonych audycji rozgoni centra
lnych.
Inspektor SMKO7
Profatiow [podpis odrczny]
Orygina w jzyku ukrai-skim. CDAWOWJond 166, op. 10, spr. 1191.
1 Chodzi tu o instytucje szerzenia Masowej wiadomoci Komunistycznej".
2 S/b - Selbud, (z ukr.) - Wiejski Budynek Kultury.
3 B/k - Budiwelnyj kolektyw, z ukr. zesp budowlany.
4 Ch/cz. - Chata-czytelnia.
5 Cz/K - Czerwony Kcik.
6 Ukrainfilm - instytucja rozpowszechniania filmw.
7 SMKO - instytucja propagandowa o nazwie wiadoma Masowa Komunistyczna Owiata".
175
61
1931, 22 lipca, Marchlewsk - Protok z posiedzenia Rejonowego Komitetu Wykonawczego
.
Protok nr 22/16 z Posiedzenia Prezydium Marchlewskiego Rejonowego Komitetu Wykonaw
czego. 22 lipca 1931 r.
Byli obecni:
1) Cz. Prezydium i kandydaci: tow. tow. Siekanowicz, Boguszewski, Potasznik, Matu
siewicz, Dziery-ski, Paweski - 6,
2) Cz. RKW i kandydaci: tow. tow. Goetz, Pironikow - 2,
3) Inni tow. tow: Diduk (prezes koopzwizku'), Gadzi-ski (naczrej milicji2), obkow (i
nspektor ochrony zdrowia), Sachniewicz (kier. poczty), Firkowicz (Rejrolouporzdko
wawca3), Kamer (prezes Marchlewskiej Kooperacji Spoywczej), Wojewski (pom. prokur
atora), Iwaniec (dyrektor Marchlewskiej Fabryki), Lenia-ska (zast. prezesa Rejkolgo
spzwizku4), Sulejewski (sekretarz RWP), Czerwi-ski, Rozenberg (ledczy), Witkowski (o
d redakcji Marchlewszczyzna Radziecka")- 13. Wszystkich obecnych -21.
Prezes tow. Siekanowicz. Sekretarz tow. Dziery-ski.
Porzdek dzienny.
1)0 planie zakupw chleba na 1931 r.
2) O planie mobilizacji rodkw.
3) Informacja komisji o miejscu budowy stacji maszynotraktorowej.
4) O przebiegu wykonania planu zakupw siana.
5) Sprawy biece.
Oglna ilo pyta- 7
Z nich rozwizano 7
organizacyjnych 2
administracyjnych 1
finansowo-podatkowych 2
gospodarki miejscowej 1
rolnych 1
kulturalno-spoecznych -
176
Suchali
1) O planie zakupw chleba na 1931 r. (tow. Potasznik)
2) O planie mobilizacji rodkw (Stefanw) koreferat Boguszewski
Uchwalili
- Wyzna za cakowicie realnym plan zakupw zboa na 1931 r. dla rejonu w rozmiarze 1300
ton. Zatwierdzi kontroln liczb dla kolektywnego sektom w rozmiarze [sowo nieczytelne
] ton, a dla indywidualnego sektora [sowo nieczytelne] tony co stanowi 5,9% po ko
lektywnemu i 9,5% po indywidualnemu sektoram do oglnej iloci produkcji rejonu. - Z
atwierdzi dla kuacko-zamonej czci wsi z oglnego zadania po indywidualnym sektorze nie
mniej ni 400 ton, ktre niezwocznie musi by wykonane. Plan zakupw zboa musi by wykonany
za rachunek yta nie mniej ni na 40%, za rachunek pszenicy 30%, a ostatnia za cz za rac
hunek jarych kultur. - Dla kuacko-zamonej czci zagrd termin wykonania planu zakupw zboa
po oziminie 5/VIII r. b., a po jarym kulturam do 15/ VIII. Wychodzc z zaoenia, e ma
sowy sprzt zboa po rejonie rozpocz si z dnia 18/VII 1931 r. 100% wykonanie planu chle
bozagotwek6 zako-czy do 1/ r. b. - Naley odznaczy, e MTS7 nie patrzc na nie jednorazowe
apotrzebowanie ze strony RKW8 o nadesaniu planu zakupw zboa jeszcze dotychczas nie
nadesano, a dlatego zaproponowa w najblisze dnie przedstawi do RKW takowy. Poleci kie
rownikowi wydziau aprowizacji wsplnie z Rejplanem9 i Rejkoopzwiz-kiem zako-czy i nadesa
plan po zakupam zboa po r/w10 nie pniej 23/VII jednoczenie z tym zaproponowa wszystki
m r/ w niezwocznie rozbi plan i doprowadzi do poszczeglnych zaludnionych punktw, ktkw i
da twarde zadanie kuacko-zamonym zagrodom. Na doprowadzone twarde zadanie dla kuack
o-zamonej czci wsi r/w nie pniej jak 26/VII musz nadesa listy na kuakw i zamonych k
sta doprowadzony plan do dworu do Rejkomisji sprzyjania zakupam chleba. - Dla kie
rownictwa robot dla wykonania planw zakupw zboa przy RKW zorganizowa komisj sprzyjania
zakupom zboa w skadzie tow. Potasznik (kier. Wydz. Aprowizacji), prezes komisji i
czonkami tow. Lenia-ski (zast. prezesa Rej-kolgospzwizku), Matusiewicz (kier. Wydz.
Rolnego), Diduk (prezes Rejkoopzwizku) i przedstawiciel od MTS. - Zaproponowa komi
sji opracowa odpowiedni instrukcj w sprawie organizacji pracy wiejskich komisji spr
zyjania zakupom zboa i pogodzi j w aparatyzm porzdku z prezesem RKW razem z planem n
adesa do kadej r/w.
- Konstatowa, e tempo mobilizacji rodkw za ubiege dwie dekady lipca m-ca zupenie niezn
aczne i nic zabezpieczaj cakowitego wykonania planu III kwart. - Naley odznaczy, e ni
e byo adnego kierownictwa ze strony Rejkomisji sprzyjania kredytu pa-stwowemu doowemi
organizacjami, co ma odpowiednie znaczenie w tej sprawie, jak rwnie naley stwier-
177
3) Informacja komisji o miejscu budowy stacji maszynowo traktorowej (tow. Niedzi
elski -Zast. Kier. M.T.S.)
4) O przebiegu wykonania planu zakupw siana (tow. Diduk)
dzi, e nie jest naleycie rozgarnita masowo rozjaniajca robota za doterminowe spacenie p
odatku i asekuracji pa-stwowej z powodu czego mamy [sowo nieczytelne] nieznaczne po
stpienia spat po ywodziedzinam1'. - Zaproponowa wszystkim instytucjom podawa komunika
ty w sprawie mobilizacji rodkw jeden raz na dekad po kadej z osobna r/w i jeden raz
na pi dni oglne wykonanie planu. -Zwrci szczegln uwag na wykonanie planowych zada- po
urzdzeniu i melioracji. - Poleci Rejwydz. Aprowizacji zako-czy narachowa-nie podatku
do 25/VII i wrczy listy okadowe do wyznaczonego terminu. - Zwrci uwag Rej[onowego] Fin
[inansowe-go] Wydzfydziau] za to, e plan mobilizacji rodkw dotychczas nie jest dopro
wadzony do rzemielniczo przemysowej kooperacji dlaczego poleci Rejfin - Wydz. w trz
ech dzienny termin doprowadzi takowy. - Zwrci si z dyrektywnem listem do wszystkich
r/w w sprawie posilenia pracy co do wykonania planu po mobilizacji rodkw i podnies
ieniu roboty wiejskich komisji finansowych.
- Przedstawiony akt komisji po zaprojektowaniu miejsca budowy budynku dla MTS i
terytorjum pod MTS zatwierdzi. -Zorganizowa komisj sprzyjania dla budowy MTS w Marc
hlew-sku w skadzie tow. Matusiewicza, prezes komisji, (kier. Wydz. Rolnego) i czon
kw tow. Lenia-ska (zast. prezesa Rejkoop-zwizku), Owczynnikow (rejtechnik), Ostrowska
(prezes Marchlewskiej r/w) i Niedzielski (zast. kier. MTS. -Poleci komisji sprzy
jania po budowie MTS zoy projekt odwodu ziemi pod MTS i dobi si zgody z wocianami i zam
ianie ziemi i przeniesieniu budynkw jakie yj na terytorium zaprojektowanego uczstku1
2 pod MTS o czem z ostatniemi zoy umow. - Zaproponowa MTS bezzwocznie przystpi do zago
i odpowiednich budowlanych materjaw i kamienia. Na nastpnym posiedzeniu Prezydjum R
KW zasucha informacj komisji o przebiegu podgotowawczej roboty w sprawie budownictw
a MTS.
- Konstatowa, e i do dzi dnia zagotowaczy siana nie maj dokadnej ewidencji o iloci zda
nego siana na punkty zagotow-cze jak przez indywidualnym tak i kolektywny sektor
y i nie maj listy na kuacko-zamon cz wsi, ktrym pozostali doprowadzone twarde zadania
jak na one wykony wuja si przez ostatnich. - Naley odznaczy, e do dzi dnia zagotowczy
ch punktw siana nie postpio ani jednego komunikatu w sprawie przebiegu wykonania pl
anowych zada- przez poszczeglne r/w naszego rejonu, co suy do niektrego stopnia hamulc
em w sprawie swojeczesnego reagowania na te r/w, ktre w tej sprawie odstaj dla cze
go zwrci si z telegram do zagotowczych punktw o staym i normalnym nadesaniu komunikatw
o sianozagotwce13 przez r/w naszego rejonu. - Zapro-
178
5) O rozszerzeniu budynku Milicji (tow. Siekanowicz)
6) Informacja tow. Sulejowskiego o pozbawieniu praw wyborczych ob. wsi Osiczno p
ruto wiec-kiej r/w wicickiego Franca, s. Teodora
ponowa Rejkomisji sprzyjania sianozagotwce zaprowadzi cis ewidencj w sprawie wykonania
planowych zada- rejonu przez poszczeglne r/w jak indywidualny tak i kolektywny sekt
or i niezwocznem zapotrzebowaniu od r/w listy na kuac-ko-zamoncz wsi, ktrym pozostali
prowadzone twarde zadania.
- Po wiele majcy si w rozporzdzeniu Milicji budynek nie-zadawalania potrzeb ostatni
ej i nie zabezpiecza normalnego przebiegu caej roboty pozwoli do domu Milicji dobu
dowa jeszcze 5 pokoi zgodnie przedstawionego planu przez Rejtechnika. - Na ten ce
l z budetu RKW odpuci 2000 rub. za rachunek nadwy-konania dochodowej czci budetu. - Pl
an i kosztorys rozszerzenia budynku Milicji zatwierdzi. - Zaproponowa naczelnikowi
Milicji pod jego osobist odpowiedzialno forsowa budownictwo wyznaczonej iloci pokoi
zgodnie z planem. - W celu zabezpieczenia roboty si naley domwi si z sdem o przycigni
do sprawy budownictwa domu przymusowcw.
- W probie wydz. RWI o pozbawieniu praw wyborczych oby w. wicickiego Franca odmwi i u
chwa plenuma pruto-wieckiej r/w odmieni po wiele fakt (rozbazarowania majtnoci) nie m
oe suy podstaw dla pozbawienia praw wyborczych, a t spraw skierowa do sdu dla przyci
do odpowiedzialnoci.
7) Zatwierdzenie projektu obowizkowej uchway o wykonaniu oglno saniteryjnejmini-mun
a ludnoci Rejonu (tow. obo-kow)
- Podany projekt o zachowaniu przez ludno rejonu san mini-muna14 zatwierdzi i polec
i rej. inspektorowi ochrony zdrowia opracowa i da instrukcj co do praktycznego jej z
astosowania w ycie. - Obowizkow uchwa ogosi w prasie rej[onowej] gazety.
Sekretarz
Marchlewskiego Rejonowego
Komitetu Wykonawczego
Dziery-ski
[podpis odrczny]
Prezes
Marchlewskiego Rejonowego
Komitetu Wykonawczego
Siekanowicz
[podpis odrczny]
Orygina, maszynopis w jzyku polskim. CDAWOW.fondl, op. 7, spr. 1210.
179
' Koopzwizek - zwizek spdzielni.
2 Naczrej milicji - naczelnik komendy rejonowej milicji.
3 Rejrolouporzdkowawca - rejonowy inspektor rolny.
4 Rejkolgospzwizek - Rejonowy Zwizek Spdzielni Rolniczych.
5 RWI - Rejonowy Wydzia Informacji.
6 Chlebozagotwka - akcja niwna.
7 MTS -Maszynowo-Traktorowa Stacja.
s RK.W - Rejonowy Komitet Wykonawczy.
9 Rejplan - Urzd Planowania Rejonowego.
10 r/w - Rada Wiejska.
" ywodziedziny - chodzi tu o dostawy ywca.
12 Uczstek, z ros. dziaka.
13 Sianozagotwka - zbir siana.
14 San minimum - minimum sanitarne.
62
1931, wrzesie-, Charkw -Informacja Wydziau Kultury i Propagandy KP(b)U o kwestiach zwiz
anych z wykorzystywaniem jzyka polskiego w procesie sowietyza-cji ludnoci polskiej
.
Zaznajomienie si poprzez kontrol poszczeglnych rejonw przygranicznych i analiz innych
materiaw ze stanem pracy partyjnej i proradzieckiej wrd polskiej ludnoci pracujcej do
wodzi, e dyrektywy KP(b)U o pracy wrd ludnoci polskiej s sabo wykonywane przez wiele
renowych organizacji partyjnych oraz centralne i lokalne organy wadzy radzieckiej
. Miejscowe organizacje partyjne nie powicaj dziaalnoci tej nalenej uwagi, tote praca w
pracujcej ludnoci polskiej nawet w porwnaniu z innymi mniejszociami jest na bardzo
niskim poziomie i cakowicie nie spenia zada- partii w tej dziedzinie. Na poszczeglnyc
h odcinkach praca na polskiej wsi oraz wrd robotnikw w ostatnim czasie nie tylko ni
e ulega poprawie, lecz przeciwnie, znacznemu pogorszeniu.
W dziedzinie pracy kulturalnej - oprcz utworzenia Instytutu Kultury Polskiej, Pol
skiego Instytutu Wychowania Spoecznego i innych instytucji centralnych, a take zwik
szenia dziaalnoci wydawniczej (w zeszym roku do 1 stycznia 1931 wydano 10 podrcznikw
w jzyku polskim, za w tym roku do 1 wrzenia wydano 22 podrczniki i ko-czy si druk kolej
nych 13), to w terenie praca kulturalna w jzyku polskim znajduje si w stanie cakowi
tego upadku. W niektrych rejonach dla intensyfikacji nauczania w polskich szkoach
brakuje potrzebnej liczby nauczycieli. W ostatnim roku cz polskich nauczycieli prze
niesiono z rejonw przygranicznych do innych bez przygotowania na ich miejsce nowy
ch. Inni ze wzgldu na brak kontroli, bez wczeniejszej zgody, porzucili polskie szk
oy i przeszli do innych, tak e znaczna liczba polskich szk w rejonach nowogrodzko-woy-s
kim, antoni-skim, wooczyskim, soobkowiec-
180
kim i innych pozostaa bez nauczycieli lub z takimi, ktrzy nie maj nawet minimalnego
wyksztacenia i s niepewni politycznie. Taki stan kadry nauczycielskiej negatywnie
odbija si na treci ideologicznej i jakoci pracy polskich szk i innych instytucji kul
turalnych.
Jeszcze gorzej ma si sprawa z kadrami dla polskich instytucji polityczno-owia-towy
ch. W wikszoci wiejskich Domw Kultury oraz czytelni na polskich wsiach nie ma wykwa
lifikowanych pracownikw, a jeli s to nie znaj jzyka polskiego i dlatego dziaalno polit
zno-owiatowa na polskiej wsi prowadzona jest przewanie w jzyku ukrai-skim lub rosyjsk
im. Nie jest take prowadzona w jzyku polskim praca wrd polskich robotnikw zatrudniony
ch w rejonach przygranicznych w przemyle cukrowniczym, ceramiczno-fajansowym i in
nych.
Polskie wiejskie rady narodowe, ktre powinny odgrywa istotn rol w sowietyzacji polsk
ich mas pracujcych i wczeniu ich do aktywnego budownictwa socjalistycznego, nie s za
bezpieczone przez odpowiednie kadry pracownicze, w wyniku czego znaczna cz polskich
rad wiejskich pracuje w jzyku ukrai-skim lub rosyjskim. Dla przykadu wiejskie rady
we wsiach Tryski, Slobodka Krasiowka w rejonie antoni-skim; Chorowic, Sielce rejonu
sawutyckiego; Cmowka, Horodnia i Maowanka szepetowskiego rejonu oraz Rabanwka, Wit
awa rejonu tywrowskiego, jak te i inne w swej pracy uywaj jzyka ukrai-skiego. Przy tym
we wszystkich wymienionych rejonach czonkami partii i komsomolcami s Polacy, dziaa
j polskie siedmioklasowe szkoy, a to przecie pozwala znale wrd nich znajcych jzyk pol
pracownikw dla rad wiejskich.
Brak szerokiej masowo-politycznej i kulturalno-owiatowej pracy w jzyku polskim, ni
ezodowalajca dziaalno polskich rad wiejskich negatywnie odbijaj si na nastrojach polsk
ich mas pracujcych, na ich aktywnoci w budownictwie socjalistycznym oraz utrudnia
przezwycienie wrogich, klerykalno-nacjonalistycznych wpyww. Te negatywne zjawiska od
bijaj si szczeglnie na tempie socjalistycznej przebudowy polskiej wsi. wiadcz o tym c
yfry podajce oglny stan kolektywizacji oraz mwice o kolektywizacji na polskiej wsi w
poszczeglnych rejonach, zebrane przez gazet Sierp". W rejonie nowogrodzko-woy-skim sk
olektywizowano 32% gospodarstw, za w polskich wsiach tego rejonu tylko 19% gospod
arstw; w rejonie tywrow-skim skolektywizowano 60% gospodarstw, za w polskich wsia
ch tego rejonu 25%; w rejonie szepetowskim 40% i odpowiednio 18%; w rejonie anto
ni-skim 35% i odpowiednio 15%; w rejonie sawuckim 45% i odpowiednio 15%, oraz w rej
onie poo-nia-skim 35% i odpowiednio 10% , itd.
Jak wynika z materiaw, ktre otrzymaa redakcja gazety Sierp", znaczna cz polskich wsi z
cydowanie odstaje w realizacji najwaniejszych kampanii polityczno-gospodarczych.
Taki stan pracy wrd ludnoci polskiej jest cakowicie nie do przyjcia. Zaistnia on w wyn
iku nieodpowiedzialnej postawy wielu organizacji partyjnych, radzieckich, spdzielc
zych, zwizkowych i innych, a w szczeglnoci z powodu niedoceniania znaczenia pracy wrd
polskich mas pracujcych w rejonach przygranicznych.
Zupenie nie do przyjcia jest postawa organizacji partyjnych w sprawie wychowywania
i przygotowywania polskiego aktywu partyjnego, ktra doprowadzia do likwidacji kur
sw przygotowujcych polskich propagandzistw robotniczych i wiejskiego aktywu kochozow
ego. Zamiast 120 osb, organizacje partyjne przysay na te
181
kursy jedynie 26 osb. Ze wzgldu na niedbay stosunek miejscowych organw radzieckich z
erwano take kursy przygotowujce przewodniczcych i sekretarzy polskich rad wiejskich
. Zamiast 50 osb na kursy te przybyo jedynie 14 osb, z ktrych tylko omiu to pracownic
y rad wiejskich.
W celu likwidacji niedocigni w pracy wrd ludnoci polskiej naley w pierwszej kolejnoci
usi organizacje partyjne w rejonach przygranicznych, aby prac wrd ludnoci polskiej po
stawiy w centrum swej uwagi, aby przejy bezporednie kierownictwo nad polskimi radami
wiejskimi, kochozami, szkoami i innymi instytucjami, aby przeniosy do tej pracy mi
ejscowych Polakw - komunistw i komsomolcw. Ponadto naley zmobilizowa pewn ilo czonkw
i i komsomolcw do pomocy najsabszym rejonom przygranicznym. Naley zobowiza organizacj
e partyjne, aby w peni wykorzystyway tych czonkw partii, ktrzy znajjzyk polski.
W celu obsadzenia polskich szk kadr nauczycielsk, naley zobowiza Ludowy Komitet Owiaty
aby natychmiast przerzuci do pracy w szkoach polskich wszystkich nauczycieli znajcy
ch polski jzyk, a pracujcych w innych szkoach. Naley zorganizowa krtkoterminowe kursy
nauczycielskie dla komsomolcw, ktrzy uko-czyli siedmiolatk.
W celu osignicia rzeczywistego przeomu w pracy wrd ludnoci polskiej we wszystkich dzie
dzinach budownictwa kulturalnego, radzieckiego i kochozowego, naley kilka najwaniej
szych rejonw przygranicznych wzi pod bezporedni nadzr , WUCK i innych organw centralny
po to aby dowiadczenia i osignicia tych rejonw w pracy z polsk ludnoci pracujc przen
ej na pozostae rejony.
Kierownik Wydziau Kultury i Propagandy [odrczny podpis, nieczytelny]
Orygina, maszynopis w jzyku ukrai-skim. CDAHOUJond 1, op 7, spr. 203, k. 139 -142.
63 1931, 22 padziernika, Marchlewsk - Ocena zaawansowania skupu zboa.
Decyzja Biura Marchlewskiego RKP z dnia 22 X 1931 ., dotyczca stanu skupu zboa
Zapoznawszy si z przebiegiem skupu zboa, Biuro RKP stwierdza, e decyzja Biura RKP,
dotyczca zdecydowanego wypeniania uchwa KP(b)U odnonie skupu zboa, nie nabraa do dnia
zisiejszego bolszewickiego tempa. Do 20 padziernika wykonano jedynie 67,75% oglneg
o planu skupu zboa. Cakowicie niedopuszczalny jest zastj sektora kolektywnego - wyk
onano jedynie 16,9% planu.
182
Wykonanie planu przez gospodarstwa zamonych kuakw w 55,5% jest jawnym ustpstwem penom
ocnikw i orodkw partyjnych na rzecz wroga klasowego. Majc na uwadze obserwowany stan
skupu zboa Biuro RKP postanawia:
1. Prowadzi zdecydowan walk z nastrojami prokuackimi w sprawie planw skupu zboa, szcze
glnie w kochozach. Nastroje ustpstw widoczne s wrd niektrych komunistw i kierownikw o
izacji. Pobaanie w sprawie realizacji planu demobi-lizuje masy kochozowe i biedniac
ko-rcdniackie stwarzajc haniebn sytuacj obserwowan w naszym rejonie.
2. Wykluczy z szeregw partii przewodniczcego kochozu pokowtowskiego - Krysz-topianow
a - za prawicowo-oportunistyczne postpowanie. Od pocztku kampanii skupu zb prowadzi n
ielegalne dziaania w kochozach stwarzajc nastroje pasoytnicze. W czasie pracy w kocho
zie swoje uprawnienia stosowa niezgodnie z dyrektywami partii dotyczcymi podziau pr
zychodw.
Udzieli surowej nagany sekretarzowi orodka partyjnego - towarzyszowi Puczyn-czakow
i za zaniedbanie obowizkw w celu likwidacji tych zjawisk, brak zdecydowanej walki
z dziaalnoci prawicowo-oportunistyczn komunistw i przedstawicieli aktywu kierowniczeg
o.
3. Wykluczy z szeregw partii przewodniczcego kochozu marchlewskiego -Muszakowskicgo
- za dziaalno prawicowo-oportunistyczn, dopuszczenie do strat, niepodjcie adnych dziaa
w celu dokonania skupu zb (nie wykonano nawet mcki) i braku gospodarnoci w kolektywie
.
Sekretarz RKP
Wtrbski
[podpis odrczny]
Oiygina w jzyku ukrai-skim. DAOJondP-42, op. 1, spr. 47, . 34.
64
1931, 3 listopada, Charkw - Uchwaa KP(b) U dotyczca jzyka polskiego w pracy propagand
owej O pracy wrd polskich robotnikw'*.
przyznaje, e pomimo szeregu osigni w dziaalnoci wrd ludnoci polskiej, w wielu rejo
dnia dzisiejszego dziaalno kulturalna stoi na poziomie niezadowalajcym, w szczeglnoci
praca polityczno-owiatowa wrd dorosych. Niewystarczajco prowadzi si dziaalno masowo-p
yczn wok najwaniejszych zada- gospodarczo-politycznych. Cz polskich rad wiejskich nie p
cuje w jzyku ojczystym.
KP(b)U zobowizuje wszystkie organizacje partyjne, w pierwszej kolejnoci w rejonach
przygranicznych, do podjcia natychmiastowych i zdecydowanych decyzji
183
prowadzcych do kompleksowego wykorzystywania jzyka ojczystego w pracy z polskimi p
racujcymi.
W szczeglnoci proponuje:
1. Wszystkim rejonowym organizacjom partyjnym w rejonach przygranicznych oraz Lu
dowemu Komitetowi Owiaty natychmiast skontrolowa przygotowania do nowego roku szko
lnego wrd ludnoci polskiej i w peni zabezpieczy szkoy polskie oraz inne instytucje kul
turalne w kadry nauczycielskie oraz pracownikw kulturalno-owiatowych, poprzez prze
niesienie nauczycieli znajcych jzyk polski ze szk rosyjskich i ukrai-skich do polskich
. Szybko zorganizowa krtkoterminowe kursy przygotowawcze dla polskich nauczycieli
itp.
Rejonowe Komitety Partyjne oraz Miejskie Komitety Partyjne powinny przygotowa roz
wj sieci partyjnej owiaty w jzyku polskim.
2. Poleci WUCK i Centralnej Komisji Kontroli - Ludowego Komisariatu Kontroli Robo
tniczo-Chopskiej jak najszybsze sprawdzenie faktw wprowadzenia do dziaalnoci w polsk
ich radach wiejskich jzyka ukrai-skiego lub rosyjskiego i winnych tego pocign do party
jnej i sdowej odpowiedzilnoci za odchodzenie od zasad polityki narodowociowej parti
i i naruszenie praw wadzy radzieckiej; Oddziaom WUCK oraz miejscowym organizacjom
partyjnym podj odpowiednie dziaania w celu prowadzenia normalnej dziaalnoci w jzyku oj
czystym w polskich oraz innych rejonach narodowociowych.
3. W celu gospodarczo-organizacyjnego wzmocnienia kochozw, oddziay WUCK oraz miejs
cowe organizacje partyjne powinny podj szereg dziaa- w celu zabezpieczenia normalnej
dziaalnoci w jzyku ojczystym w polskich i innych rejonach narodowociowych oraz w cel
u dalszego wzrostu iloci kochozw. Ukrko-chozcentrali2 oraz organizacjom partyjnym na
ley poleci:
a) przygotowanie prawidowego podziau zyskw z dziaalnoci gospodarczej;
b) opracowanie planw dziaalnoci gospodarczej;
c) wybranie i odpowiednie przygotowanie kierownikw kochozw dla wsi polskich;
d) wzmocnienie pracy masowo-wychowawczej w kochozach.
4. Zobowiza wszystkie Rejonowe Komitety Partyjne w rejonach przygranicznych do prz
eniesienia w przecigu dwch dekad do pracy wrd Polakw tych czonkw partii i komsomolcw,
zy znajjzyk polski za pracuj na innych stanowiskach tak, aby odpowiedni pracownicy -
czonkowie partii i komsomolcy byli zatrudnieni w polskich radach wiejskich, kocho
zach, szkoach, wiejskich domach kultury i innych instytucjach. Zobowiza Rejonowe Ko
mitety Partyjne w rejonach przygranicznych, aby w terminie miesica utworzyy etaty
instruktorw dla mniejszoci narodowych przy Rejonowych Komitetach Wykonawczych.
5. Wydzia Kultury i Propagandy KP(b)U ma zabezpieczy Polski Instytut Wychowania Sp
oecznego oraz radzieckie szkoy partyjne partyjnymi kadrami wykadowcw oraz zorganizow
a przygotowanie aktywu spord ludnoci polskiej.
Zobowiza wszystkie Rejonowe i Miejskie Komitety Partyjne, aby przygotoway odpowiedn
i nabr do tych szk i kursw kwalifikujc suchaczy z odpowiednim skadem spoecznym i party
ym.
184
6. Poleci Wydziaowi Kultury i Propagandy KP(b)U, aby w przecigu dwch miesicy zoy ra
wykonania tej uchway.
[podpis odrczny, nieczytelny]
Druk powielany w jzyku ukrai-skim. CDAHOUJond 1, op. 7, spr. 182, 173 -174.
1 Uchwaa [ pracy wrd polskich pracujcych] znajduje si
kt 60) z posiedzenia Sekretariatu KP(b)U z dnia 3 listopada 1931 r. Na posiedzeni
u Sekretariatu w dniu 3 listopada 1931 r. po rozpatrzeniu sprawy
redakcj poruczy tow. Lubczence) - CDAHOU, f. 1, op. 7, spr. 182, k. 156.
1 Ukrkochozcentrala: , (z ukr.) - Ukrai-ska Centrala Kochozw.
65
1931, 25 listopada, Artyku zamieszczony w czasopimie Student Rewolucji" o Polskim I
nstytucie Wychowania Spoecznego w Kijowie.
Przygotowujemy kadry polskiej inteligencji proletariackiej
Polski Instytut Wychowania Spoecznego1 utworzono w padzierniku 1930 roku, jednake p
rac rozpocz on dopiero w styczniu biecego roku, gdy przyjto 180 studentw na pierwszy i
drugi rok studiw.
Dziaanie dwch rocznikw w wyszej szkole polskiej oraz dwch fakultetw dla pracujcych w Ki
jowie i Marchlewsku, ktre s organicznymi czciami Polskiego Instytutu Wychowania Spoec
znego dowodzi, i proces tworzenia nowego orodka owiatowego dobieg ko-ca i rozpoczto pra
c nad tak organizacj jego dziaalnoci, ktra nada tej szkole odpowiednie oblicze odpowia
dajce oglnemu charakterowi polskiej kultury proletariackiej, czyli oblicze narodow
e w formie i proletariackie w treci.
Podsumowujc wyniki pracy musimy jednak podkreli te trudnoci oraz zjawiska negatywne,
ktre miay miejsce w naszej pracy.
Zajcia we wszystkich oddziaach instytutu rozpoczy si po przeprowadzeniu szturmowego n
aboru w dniu 1 lutego 1931 roku. Skrcio to znacznie czas nauki, za w
185
zwizku z dodatkowymi godzinami (poljzyka, nauk cisych i innych) zmusio nas do wprowad
zenia dla pierwszego roku wyduonego dnia zaj.
Nasz prac znacznie utrudnia brak kwalifikowanych kadr naukowych ktre znayby poljzyk w
niektrych dyscyplinach. Niektre katedry (np. katedra agronauk i inne) przez dugi o
kres czasu nie byy obsadzone przez odpowiednie kadry. Niektre dyscypliny zmuszeni
bylimy wykada nie po polsku (jak dla przykadu podstawy produkcji, pedagogik).
W chwili obecnej instytut podj rodki, aby wszystkie katedry byy obsadzone kadrami po
sugujcymi si poljzykiem. Nasz prac znacznie komplikowa brak wasnych pomieszcze-, labor
iw i gabinetw.
Niektre przedmioty cise, jak fizyka, chemia czsto wykadane byy nie w laboratoriach, le
cz w zwykych audytoriach. Zy wpyw na nauczanie miao i to, e nasi studenci otrzymali z
pocztku jeden z najgorszych domw studenckich i dopiero dziki interwencji w tej spr
awie RSF oraz prokuratury, zarzd domw studenckich przenis ich do innych pomieszcze-. W
wyniku tych niesprzyjajcych warunkw w niektrych akademgrupach mamy ilociowe niedowy
konanie planu nauczania.
W kwestii jakociowego wykonania planu nauczania, to w zasadzie plan wykonano w st
opniu zadowalajcym, z wyjtkiem poljzyka. Lektora poljzyka, asystenta Fedorowa trzeba
byo zwolni z pracy, tym bardziej i dopuci si on w swej pracy szeregu uchybie- ideologic
znych oraz bdw metodycznych.
W swej pracy instytut cay czas stara si cile poczy nauczanie teoretyczne z praktyk pr
cyjn oraz wprowadza aktywne metody pracy. W wyniku tego w wikszoci dyscyplin wprowad
zono aktywne metody pracy (laboratoryjne przerabianie materiau, seminaria itp.).
Jedynie z braku podrcznikw, wyjtkowo w niektrych przedmiotach, dopuszczano do ustnyc
h metod pracy.
Wiele energii stracono na otrzymanie zgody na odbywanie praktyk zawodowych w fab
rykach kijowskich. Udao si nam jednak podpisa umowy o odbywanie praktyk zawodowych
z fabrykami: Czerwony Oracz", Leninowska Kunia", KPRTK''3. Dla odbywania agro-i pedp
raktyki podpisalimy umow z Polskim Rejonem Narodowym w Marchlewsku.
Gwn form pracy polityczno-wychowawczej wrd studentw byy politgo-dziny wedug programu
scowego Budkomosu4. Oprcz tego na otwartych zebraniach orodka partyjnego i komsomo
lskiego odbyway si systematycznie odpowiednie odczyty. Szereg odczytw o charakterze
polityczno-owiatowym odbyo si take na zebraniach oglnostudenckich. Przeprowadzono ki
lka procesw sdowych w kolektywie za naruszenie dyscypliny, za antysemicki wybryk,
brak postawy ideologicznej itp.
W caym okresie studenci brali udzia w wanych kampaniach politycznych i gospodarczyc
h, wysyajc brygady dla bezporedniej pracy na wsiach i w miastach, zarwno w pracy ant
yreligijnej jak, i podczas wiosennej kampanii siewnej itp. Udzia studentw przy roz
powszechnianiu poyczek jest nastpujcy: poyczk 3-go decydujcego roku wykupiono na sum 15
.000 rubli, co stanowi 100% funduszu stypendialnego.
Skad spoeczny pochodzenia studentw jest nastpujcy:
- robotnikw i bezrolnych - 46%
- chopw kochonikw - 24%
186
- biednych chopw-niezrzeszonych -5%
- nauczycieli - 15%
- urzdnikw i rzemielnikw - 10%,
Wrd nich nich jest 19 czonkw i kandydatw KP(b)U oraz 84 komsomolcw.
Utworzenie Polskiego Instytutu Wychowania Spoecznego jest faktem, ktry zadaje kam s
twierdzeniom oportunistyczno-nacjonalistycznym o niemoliwoci budowania kultury pol
skiej w ZSRR. Polski Instytut Wychowania Spoecznego, ktry przezwyciy wszelkie tradnoci
pierwszych chwil swego istnienia, w dalszym cigu spenia swoj rewolucyjn rol.
J. Kowalczyk
Orygina, druk w jzyku ukrai-skim.
Student Rewoluciji"5, 25 listopada 1931, nr 33.
1 Polski Instytut Wychowania Spoecznego im. F. Dziery-skiego w Kijowie powsta jako p
olska wysza uczelnia. W 1933 r. zmieni nazw na Polski Instytut Pedagogiczny. W 1936
r. uleg likwidacji.
2 RSI - - - Inspekcja Robotniczo-Chopska.
3 KPRTK - Kijowskie Przedsibiorstwo Remontowe Taboru Kolejowego.
4 Budkomos: , (z ukr.) - Dom komunistycznej owiaty.
5 Ukazujce si co dziesi dni czasopismo Wszechukrai-skiej Rady Zwizkw Zawodowych Komitetu
Centralnego Leninowskiego Zwizku Modziey Komunistycznej Ukrainy.
66
1931, 26 listopada, Charkw -Notatka dotyczca sytuacji spoeczno-politycznej w Polski
m Rejonie Narodowym w Marchlewsku.
KOMITET CENTRALNY
KOMUNISTYCZNEJ PARTII (BOLSZEWIKW) UKRAINY
W CHARKOWIE
Sekretariat WKP(b)
Informacja o sytuacji w Rejonie Marchlewskim
W Marchlewskim Rajpartkomie1 maj miejsce niezdrowe sytuacje. W wykrytej w Rejonie
Marchlewskim kontrrewolucyjnej organizacji powsta-czej dziaaj czonko-
187
wie partii. Aktywna dziaalno elementw kontrrewolucyjnych nie spotyka si z odpowiedni r
eakcj ze strony Rejonowego Komitetu Partyjnego. W rejonie tym skolekty-wizowano j
edynie 30-50% gospodarstw. Kochozy znajduj si w niezadowalajcym stanie, brak waciwej o
rganizacji pracy, stosowany jest system dniwkowy, obecno w pracy wynosi 40-50%. Na
fermach kurzych drb pada masowo.
[podpis odrczny, nieczytelny]
Orygina, maszynopis w jzyku rosyjskim. CDAHOUJond 1, op. 20, spr. 418, k. 38.
' Rajpartkom - Rejonowy Komitet KP(b)U.
67 1932, 21 stycznia, Jampol - Zamiana kocioa na wojskowy magazyn.
REJONOWY KOMITET WYKONAWCZY JAMPOL
cile tajne
Do Sekretariatu
Wszechukrai-skiego Centralnego Komitetu Wykonawczego
w Charkowie
Jampolski RKW, przesyajc przy tym postanowienie prezydium RKW o zerwaniu umowy z g
romad religijn wyjania: w okrgu zamieszkuje oglnie 884 Polakw, do kocioa jampolskiego
zynaley jedynie -jak to wida na zaczonej mapie - 5 wsi, w ktrych, wedug spisw Biura Sta
tystycznego zamieszkuje jedynie 274 osoby pochodzenia polskiego.
Dragi koci w tym rejonie znajduje si w oddalonej jedynie o 12 km miejscowoci Dzyhniwc
e, ktry jest w stanie w peni obsugiwa ludno polsk.
Koci w Jampolu jest zamknity ju od piciu miesicy, za obsugujcy go personel (ksidz)
obecny od okoo dwch lat.
Sytuacj dotyczc remontu wyjania w zupenoci doczone pismo inspektorw do spraw kultw p
W.
Obecnie w rejonie przeprowadzane s zakrojone na szerok skal prace budowlane zwizane
z ochron granic, budowa obiektw wojskowych oraz rozmieszczenie na terenie rejonu j
ampolskiego duej liczby jednostek wojskowych, co pociga za sob problem przeznaczeni
a dla ochrony uzbrojenia [pomieszcze-] oraz dostarczenia pewnych (najbar-
188
dziej potrzebnych) materiaw budowlanych. Rejon jampolski bdc rejonem wiejskim, nie m
a adnych moliwoci sprostania potrzebom tych jednostek wojskowych.
Pomieszczenie kocielne jest cakowicie przydatne do takich celw. Wszelkie formalnoci
nie zostay jeszcze zako-czone, jednak naszym zdaniem, utrzymywanie kocioa, jako budyn
ku o przeznaczeniu religijnym, ktry obecnie nie spenia swojej roli i w czasie, gdy
istnieje problem odbierania szk i szpitali, jest dla rejonu cakowicie nie do przyjc
ia.
Nie mamy czasu, aby oczekiwa na zaatwienie wszelkich formalnoci, dlatego e w rejonie
w ogle nie ma pomieszcze- z murowanymi stropami.
Nadsyajc niniejsze materiay, oczekujemy na przyspieszenie rozwizania tej sprawy.
Przewodniczca jampolskiego RKW
Nefedowa
[podpis maszynowy]
Kopia, maszynopis w jzyku ukrai-skim. CDAHOU.fond 1, op. 7, spr. 171, 33.
68
1932,7 kwietnia, Marchlewsk -Decyzja Rejonowego Komitetu Partyjnego w zwizku z ka
tastrofaln sytuacj zaopatrzenia w chleb.
Protok z posiedzenia Biura Marchlewskiego Komitetu Rejonowego KP(b)U nr 24 z
dnia 7 IV 1932 r.
Obecni: towarzysze Wtrbski, Heine, Panek.
Omawiano:
I. Zaopatrzenie robotnikw w chleb.
Postanowiono:
I. W zwizku z odmow ytomierskiego Oddziau Towarzystwa Zboowego przydziau w najbliszym c
zasie zapasw chleba dla robotnikw Biuro PRK uwaa za konieczne:
1. Poda telegraficznie do wiadomoci obwodu informacj o problemach z zaopatrzeniem w
chleb.
2. Wzi od kolektyww cz funduszu wymiennego w zamian za zboa jare pod zasiew i przekaza
cz na zapasy dla zabezpieczenia robotnikw w chleb.
189
3. Wzi od zaopatrzenia lenego 100-200 pudw kukurydzy na wymian na inne rodzaje zboa or
az na domieszki 20-25 % kukurydzy do chleba ytniego.
4. Ustanowi ostre normy przydziau chleba na 5-6 dni.
Sekretarz RPK
Wtrbski
[podpis odrczny]
Orygina w jzyku ukrai-skim. DA,fond42, op. 1, spr. 47, k. 77.
69 1933, 18-22 luty, Charkw - Negatywna ocena pracy Instytutu Kultury Polskiej.
Stenogram poczonego Plenum i CKK KP(b)U 18-22 II 1933 r.
Z wystpienia na Plenum tow. Dudnyka z WUAN1
Ostatnie, co chc scharakteryzowa to Instytut Kultury Polskiej. Popieram pogld, e Ins
tytut ten ma nadzwyczajne znaczenie. Ta mniejszo narodowa powinna mie zakad naukowy,
ktry daby jej moliwo naukowego opracowania caego szeregu problemw i tematw. Niestety
Instytutu weszli tacyjak: Skarbek, ktry kierowa prac tego Instytutu, tacyjak Polit
ur itd. Usadowia si tam grupa, ktra skierowaa ca swoj dziaalno przeciwko partii, a p
m korzystaa ze wszelkich praw, ktre dawaa jej partia.
[...]
[dwa podpisy odrczne, nieczytelne]
Kopia, maszynopis w jzyku ukrai-skim. CDAHOUJond 1, op. 1, spr. 419, k. 88.
1 WUAN - Wszechukrai-ska Akademia Nauk, powoana do ycia 1918 r w okresie rzdw hetmana
P. Skoropadskiego. Kierowana przez M. Hruszewskiego, w latach dwudziestych staa s
i centrum ukrai-skiego ycia naukowego. Po 1929 sukcesywnie niszczona, a nastpnie w 19
34 r. przetworzona w republika-sk fili Akademii Nauk ZSRR.
190
70
1933, 23 maja, Charkw - Informacja o czasopismach polskojzycznych na
Ukrainie.
Do KP(b)U [piecztka prostoktna z napi
sem]
MATERIA DO PROT. S-TU NR 147. [numer wpisany rcznie]
Nota informacyjna o stanie polskich gazet na Ukrainie
Na Ukrainie wydawane s trzy gwne gazety polskie - Sierp" - organ KP(b)U, Gos Modzie
rgan WLKZM i LKZMU, Bd Gotw"- organ CB KDR i Ludowego Komisariatu Owiaty.
Od 1930 r. zaczto wydawa polskie gazety rejonowe w Marchlewsku i Proskurowie. W 19
32 r. zapocztkowano wydawanie polskich dodatkw do 14 ukrai-skich gazet rejonowych: w
obwodzie Winnickim, rejony-horodecki, zasawski, szepetowski, berdy-czowski, poo-ski
, zato-ski, sawucki, wooczyski; w obwodzie kijowskim rejony -ytomierski, uhy-ski, oleski
, emelczy-ski, nowogrodzko-woy-ski; w obwodzie dnie-propietrowskim rejon kamie-ski.
Gazeta Sierp" ukazuje si 15 razy w miesicu. W prawidowy sposb przedstawia zadania sto
jce przed organizacjami partyjnymi, a w sprawach organizacyjno-gospo-darczych - w
zmocnienia kochozw. Gazeta mobilizuje uwag oraz aktywizuje polskie masy robotnicze
do walki przeciwko wrogom klasowym i ich agenturze, nawouje do wyprowadzenia gosp
odarstw rolnych Ukrainy z cikiego stanu, zwraca uwag na bdy podkrelone w uchwale KP(b
z dnia 24 stycznia.
We waciwym momencie zacza pisa o sprawach zwizanych z przygotowaniami do sieww wiosenny
ch, zwracajc uwag na kluczowe problemy prac przygotowawczych. Przy tym nie zapomni
aa o rolnikach indywidualnych1. Od pocztku zasieww gazeta rozpocza walk o ich tempo i
jako, o ich wykonanie w odpowiednim terminie, zwaszcza w odniesieniu do burakw cukro
wych.
W 1932 r. Sierp" zorganizowa i przeprowadzi konkurs na najlepsze zbiory burakw. W 19
33 r. wystpi z odezw do kochonikw z Zorzy komunizmu" (wie Ka-niwki w rejonie wooczys
kierowana do wszystkich kochonikw Polakw na Ukrainie oraz publikowa podejmowane w tej
sprawie zobowizania. Sierp" popularyzuje ustaw o obowizkowym oddawaniu zboa pa-stwu, w
ykorzystujc j i pokazujc na konkretnych ywych przykadach, jak naley walczy o dostatnie
cie w kochozie, o jako zasieww.
Jednak w pracy Sierpa" s pewne niedocignicia. Najwaniejsze z nich to: praca partyjna,
dziaalno orodkw kochozowych, awangardowa rola komunisty w procesie produkcji, tymi kw
estiami zajmowano si bardzo mao. Po wydaniu przez uchway o pracy orodkw kochozowych g
eta zaczyna powica wicej uwagi temu problemowi. Gazeta nie prowadzi take systematyczn
ej pracy z korespondentami robotniczo-chopskimi i lokaln pras kochonicz, w zwizku z pow
yszym ma tylko okoo 200 wiejskich korespondentw i otrzymuje rednio jedynie 15 koresp
ondencji dziennie.
191
Gazeta niedostatecznie pracuje nad problemami internacjonalistycznego wychowania
mas oraz wykrycia przejaww miejscowego nacjonalizmu. Wielkim niedocigniciem i nied
opuszczalnym bdem jest to, e wiedzc o tragicznym stanie rejonowych gazet polskich Sie
rp" prawie nie publikowa materiaw o ich dziaalnoci (w 1933 r. jedynie dwa materiay). Z
amiast szerokiej krytyki bdw i niedocigni oraz udzielania pomocy gazetom rejonowym, re
dakcja Sierpa" ograniczaa si do zwracania uwagi organizacji partyjnych na stan tych
gazet.
Gos Modziey" - ukazuje si 15 razy w miesicu. Od grudnia gazeta zacza powica uwag k
ygotowa- do zasieww, jednak systematycznie rozpocza ukazywa te problemy dopiero w luty
m. Walk o gromadzenie nasion, przygotowanie zwierzt pocigowych oraz remont traktorw
gazeta wie z walk o utworzenie silnych orodkw komsomolskich kadc nacisk na prac komsom
cw i produkcj.
Pod hasem Komsomo fabryk odpowiada za zasiew tak samo, jak i komsomo wsi gazeta pre
zentuje pozytywne dowiadczenia pracy komsomou, szkoy, FZU2, fabryki im. Dziery-skiego-
Kamie-skie oraz demaskuje i krytykuje opnionych (Proskurw, Szepetwka). Gazeta demaskuj
e oblicze i robot wrogw klasowych. Ma jednak take niedocignicia, a mianowicie: nie po
pularyzowaa i nie wykorzystywaa nowej ustawy o oddawaniu zb oraz materiaw Oglnozwizkow
o Zjazdu Kochonikw w celu przyspieszenia tempa i jakoci zasieww. Nie mobilizowaa organ
izacji komsomolskich do terminowego wrczania zobowiza- zboowych, gwnie w sektorze rolni
ctwa indywidualnego3. Gazeta wsppracuje w niedostatecznym stopniu z wiejskimi kore
spondentami. Chocia Gos Modziey" jest gazet oglno-radzieck, mimo to nie ma adnych zwi
BSRR4.
Bd Gotw" - w padzierniku 1932 r. zostaa przetworzona z pionierskiego czasopisma na gaz
et pioniersk. Wychodzi raz na 5 dni. Gazeta zwraca du uwag na prac szkoln, jednak nie u
mie powiza tego z mobilizacj organizacji pionierskich w celu wsparcia zada- stojcych p
rzed gospodarstwem wiejskim, szczeglnie w aktywnym udziale przy zasiewach wiosenn
ych. Jeeli ju podaje takie materiay, to oglnikowo, na przykad: [...] naley zmieni i uy
wnych krokw, aby oywi prac organizacji pionierskich, lub te [...] przygotowujc si do ro
cznicy uchway WKP(b) o organizacjach pionierskich, naley wzmocni prac do takich rozmi
arw, aby zapobiec cakowicie bdom, jakie zdarzay si wczeniej, aby jak najlepiej realizow
a prac grup i oddziaw.
Dopiero po wydaniu przez WKP(b) uchway z dnia 24 stycznia ,,B[d] G[o-tw]" zwrci wiks
g organizacji pionierskich na zadania dotyczce zasieww. Jednak ta uwaga, a w szczegl
noci jako pracy jest wci niezadowalajca. Trzeba te nadmieni, e w numerach gazety pow
rocznicy Armii Czerwonej, dniom 8 marca i 1 maja, nie ma ani jednego sowa o wsi.
Gazety rejonowe
Proskurowska gazeta Kolektywista Pogranicza" wyrnia si inicjatyw, prowadzi liczc si pr
organizacyjn. Umiejtnie - na konkretnych przykadach z ycia miejscowych kochozw mobiliz
uje masy do wykonywania zada- partii. Gazeta aktywnie walczy o jako zasieww, mobilizu
je masy do stosowania si do wskazwek tow. Stalina pragncego uczyni wszystkich kochonikw
ludmi zamonymi. Wiele uwagi
192
przywizuje do organizowania staych brygad, inspiruje wspzawodnictwo brygadzistw i in.
Kolektywista Pogranicza" to jedyna polska gazeta, ktra na swoich amach systematycz
nie zamieszcza przegldy ciennych i polowych gazetek kochozowych.
Negatywnym zjawiskiem jest to, e gazeta nie zwraca naleytej uwagi na spraw walki o
remont traktorw, na naleyte ich wykorzystanie. W niewaciwym momencie rozpocza agitacj z
wizan z zasiewami burakw bdcych gwn i podstawow upraw regionu.
Wikszo polskich gazet rejonowych oraz dodatkw jest na bardzo niskim poziomie; niski
jest take ich poziom polityczny.
Charakterystyczn w tym wzgldzie jest gazeta rejonu Marchlewskiego - Mar-chlewszczyz
na Radziecka". W rejonie tym istnieje 80% gospodarstw indywidualnych, jednak gaz
eta nie powica im adnej uwagi. Nie podaje adnych materiaw z ycia innych narodowoci mie
kajcych w tym rejonie (Ukrai-cy, Niemcy, ydzi), nie zajmuje si internacjonalistycznym
wychowaniem polskich mas pracujcych, nie podaje przypadkw nacjonalizmu lub szowin
izmu. Gazeta nie prowadzi szerokiej walki z wrogiem klasowym, nie demaskuje jego
nowych manewrw. Ca walk z wrogami klasowymi sprowadza do walki rodkami administracyj
nymi. Jest mao operatywna i nie kliwa. Dla przykadu w dniu 6 marca opisuje brak przy
gotowa- do przeprowadzenia akcji zobowiza- w sprawie zdawania zboa, gazeta stwierdza:
liczymy na to, e przygotowania takie zostan natychmiast rozpoczte. Po tym stwierdze
niu czekano a do 12 kwietnia. I dopiero, gdy Komitet Obwodowy zaalarmowa o zaamaniu
si powyszego zobowizania w Rejonie Marchlewskim, stwierdzono, e tak dugie milczenie
byo bdem, ale i tak o tym szybko zapomniano.
Milczc do kwietnia w sprawie jakoci zasieww, dopiero w zwizku z uchwa Komitetu Central
nego i Rzdu co do jakoci wykonanych prac, w nastpnym numerze (nr 38) napisano e: nie
ktre kochozy na Marchlewszczynie rozpoczynajc zasiewy nie zwracaj uwagi na odpowiedni)
akoprac. W numerze 48 zamieszczono uchwa o czystkach w partii; w numerze 49 zosta prz
edrukowany z Prawdy" artyku tow. Jarosawskiego. I tyle, nie zwracajc uwagi na fakt, e
w obwodzie kijowskim czystka ma by przeprowadzona od 1 czerwca. Jeeli chodzi o pr
ac orodkw kochozowych, to gazeta ograniczya sijedynie do umieszczenia (nr 50) uchway
b)U dotyczcej ich pracy.
Stan gazety marchlewskiej jest typowym dla wielu innych polskich gazet i dodatkw
rejonowych, dlatego te skupilimy si na niej.
Gazeta Woy- Radziecki" (ytomierz) w czasie wiosennych zasieww ani razu nie wspomniaa o
ustawie dotyczcej zdawaniu zboa pa-stwu. W gazecie nie mwi si nic o jakoci zasieww, o or
ganizacji pracy w kochozach, o prniakach i bumelantach. Robotniczych korespondentw g
azeta nie posiada, poniewa nie prowadzi adnych dziaa- w tym kierunku.
Gazeta Szturmowiec Nadzbrucza-ski" (rejon horodecki) pisze, e w gospodarstwach indyw
idualnych zasiewy s wstrzymywane, e tam, gdzie naleao zasia 121 ha-zasiano 8, gdzie 2
25 -jedynie 12 i tp. Kim s ludzie, konkretni winowajcy - tego gazeta nie podaje;
a zamiast tego zamieszcza oglne hasa w rodzaju Naley natychmiast zorganizowa zasiewy
w gospodarstwach indywidualnych". Bardzo charakterystycznym dla dodatkw i gazet r
ejonowych jest to, i nie krytykuj one dziaalnoci organizacji rejonowych. Gwne problemy
przygotowa- do sieww, takie jak: nasiona, trak-
193
tory, organizacja pracy nie znalazy naleytego miejsca w poo-skiej i sawuckiej gazecie.
Jzyk wikszoci gazet, za wyjtkiem marchlewskiej, proskurowskiej i kamie-skiej jest argon
owy i zazwyczaj ma mao wsplnego z jzykiem polskim. Jzyk" tych gazet jest wanie powodem
przekrcania treci politycznej wielu artykuw. Szczeglnie nieskadnym jzykiem wydawane s
zety w Nowogrodzie Woy-skim, Zato-sku i w Emilcza-sku. Gazeta sawucka skrt RSCZA (Robotni
czo-Chopska Armia Czerwona) przekada na RWACZ. Rwacz w jzyku polskim oznacza to sam
o, co i w jzyku rosyjskim6. Przekad rozporzdzenia Radzieckiego Komitetu Ludowego op
ublikowany w nowogrodzko-woy-skiej gazecie okaza si absolutnie niezrozumiaym. Emilcza-sk
a gazeta tytu artykuu Krupskiej Wyzwolenie kobiet przekada jako Odpa-stwowienie kobie
t. Podobne przykady mona mnoy.
Taki stan polskich gazet rejonowych wynika z braku naleytego kierownictwa ze stro
ny Rejonowego oraz Obwodowych Komitetw Partyjnych, ze strony gazet obwodowych, a
take centralnej gazety Sierp". Obwodowe gazety - kijowska i winnicka -w przecigu cae
go okresu istnienia polskich gazet rejonowych ani razu nie omawiay ich zawartoci.
W najgorszym stanie s gazety w obwodzie kijowskim (uhyno, Olewsk, Emelczyno), ktre
ukazyway si z przerwami lub te wychodziy w dwa razy mniejszej objtoci. Wydzia Kultury i
Propagandy Kijowskiego Obwodowego Komitetu Partyjnego, nie zwaajc na wskazwki KPW 7
polecajce sprawdzenie stanu oraz wzmocnieniu polskich dodatkw, nie kieruje tymi ga
zetami.
Gazety nie posiadaj odpowiednich kadr.
Istnienie gazet -jako polskich dodatkw do ukrai-skich gazet rejonowych - nie przyno
si oczekiwanych rezultatw. Trafiajbowiem one do wszystkich ukrai-skich prenumeratorw
gazet, z ktrych wikszo nie moe ich przeczyta.
Polskie dodatki naleaoby zamieni na odrbne gazety i rozprowadza je poprzez prenumerat,
ktra zapewni ich dotarcie do osb, dla ktrych s przeznaczone.
[trzy odrczne nieczytelne podpisy]
Maszynopis, w jzyku ukrai-skim. CDAHOUJondl, op. 7, spr. 317, k. 36-42.
1 W oryginale " co oznacza rolnika indywidualnie obrabiajcego ziemi, pomimo e
RR nie istniaa ju prywatna wasno ziemi.
2 FZU: - , (z ukr.) - szkoa przyzakadowa.
3 W oryginale " co oznacza rolnictwo indywidualne, chocia w owym czas
wasno ziemi.
4 BSRR- Biaoruska Socjalistyczna Republika Radziecka.
5 W oryginale " - gospodarsztwa indywidualne.
6 Rwacz" w jzyku rosyjskim oznacza kombinatora, cwaniaka.
7 KPW : - , (z ukr.) - Wydzia Kultury
194
71
1933, 8 wrzenia - Sprawozdanie kierownika oddziau pracy kulturalno-owiatowej M.M. K
ileroga dla biura organizacyjnego CK KP( b )U O pracy wrd polskich mas robotniczych
w USRR".
WYDZIA KULTURALNO-OWIATOWY
KOMITET CENTRALNY
KOMUNISTYCZNEJ PARTII (BOLSZEWIKW) UKRAINY
CHARKW
8 wrzenia 1933 r.
O pracy wrd polskich mas pracujcych
W ostatnich latach zintensyfikowano dziaania wrd polskich robotnikw. Znaczco powikszya
si sie polskich gazet regionalnych. Teraz wydaje si 18 tytuw. Rozszerzya si sie instyt
ji kulturalno-owiatowych, szczeglnie szk, zorganizowano szereg nowych uczelni wyszych
(Instytut Polskiej Kultury Proletariackiej przy WUAN1; przeorganizowano Instytu
t socwosu"2 w Kijowie na Instytut Pedagogiczny; powstao polskie Liceum Pedagogiczn
e w Proskurowie). Jednak temu wzrostowi ilociowemu nie towarzyszy naleyty wzrost po
ziomu pracy tych instytucji. Z powodu braku nadzoru ze strony miejscowych organi
zacji partyjnych - oglny poziom pracy z polskimi robotnikami jest niezadowalajcy.
Wyjtkowo le praca ta przedstawia si w rejonach, gdzie ludno nie jest jednolita pod wz
gldem narodowoci i we wsiach, w ktrych trzon stanowi ludno polska. Wedug danych pochod
zcych ze spisu z roku 1926 na Ukrainie yje 476,4 tys. ludnoci polskiej, w tym 377,5
tys. stanowi ludno mieszkajca na wsi. W Polskim Rejonie Marchlewskim yje 34,6 tys.
Polakw. Na terenie dziaalnoci 162 polskich rad wiejskich w USRR mieszka razem 184,6
tys. osb, w tym take inne narodowoci.
Dane spisu z roku 1926 r. z pewnoci s ju przestarzae i nie odzwierciedlaj obecnej sytu
acji. Jednak naleaoby wyjani kwestie iloci ludnoci polskiej i tych procesw, ktre wewn
niej zachodz. Nikt do tej pory nie zaj si tymi problemami. W Centralnym Komitecie Mi
nisterstwa Narodowoci WUCIK nie ma adnych miarodajnych informacji.
Nie wykonano szeregu uchwa Centralnego Komitetu Komunistycznej Partii (bolszewikw)
Ukrainy o pracy wrd polskich mas pracujcych. Nie zrealizowano take wikszoci postanowi
e- z 3 XI 193 Ir. i 17 IX 1932 r., . zorganizowaniu:
- dwch technikw przygotowujcych komunistycznych pracownikw owiaty (powstanie technikw
jest planowane dopiero w nastpnym roku szkolnym);
-polskich trzymiesicznych kursw przygotowawczych dla druynowych pionierw;
- przyspieszonego kursu o rnych formach nauczania technicznego przy Instytucie Prz
emysu Cukierniczego w Kijowie dla 5000 robotnikw, przez NKO3 i NK4 Przemysu Leniczeg
o;
195
- ruchomej grupy polskich propagandystw zwizkowych i ustalenie etatw dla polskich r
obotnikw przez WURPS5.
Nie zapewniono polskim radom wiejskim i rejonowym moliwoci posugiwania si jzykiem pol
skim. Nie utworzono te etatw dla polskich instruktorw, a szczeglnie nie zadbano o pr
zygotowanie kadr.
Spadek poziomu pracy wrd polskich robotnikw, brak bolszewickiej czujnoci w warunkach
zaostrzania si walki klasowej i wzrostu aktywnoci kuackich, klerykal-nych oraz nac
jonalistycznych elementw i agentw polskiego faszyzmu powoduj zwikszenie wpyww elementw
buruazyjno-nacjonalistycznych na tyche robotnikw. Na dodatek nieudolno kierownictwa p
artyjnego doprowadzia do wewntrznego izolowania si polskiego aktywu partyjnego, bra
ku nalenej krytyki i samokrytyki w dziaalnoci polskiej, co uatwio prac kontrrewolucyjn
ym elementom szpiegowskim ukrywajcym si za legitymacjpartyjn.
Stopie- kolektywizacji wsi jest bardzo niski, np. w obwodzie Winnickim polskie wio
ski z rejonu zasawskiego skolektywizowano tylko w 18% (sam rejon - w 50%), wsie S
ielce i Chorowice z rejonu sawuckicgo - w 22-25% (sam rejon - w 60%). W rejonie p
odolskim jedyna rada wiejska Janczy-ce, gdzie ludno polska stanowi 70%o ogu, skolektyw
izowano w 55% gospodarstw, jednak kochoz skada si w wikszoci z Ukrai-cw.
W rejonach: proskurowskim, wooczyskim, grdeckim, stopie- kolektywizacji gospodarstw
chopskich jest wyszy, ale odstaje od oglnorejonowego poziomu. W obwodzie kijowskim
wyjtkowo niski poziom kolektywizacji wystpuje w rejonie marchlew-skim (okoo 20%). N
iski stopie- kolektywizacji wystpuje rwnie w rejonach: nowo-grdzko-woy-skim, puy-skim, o
kim i in.
Polskie kochozy w duym stopniu zamiecone" s elementem kuackim, szczeglnie w rejonie mar
chlewskim. Podobne fakty wyszy na jaw i w innych rejonach (za-sawskim, gorodnickim
, emelczy-skim, sawuckim, nowogrdzko-woy-skim).
Wielu kochozom polskim, szczeglnie w obwodzie winnickim, nie zapewniono odpowiedni
ego kierownictwa partyjnego. Redaktor polskiej gazety w rejonie za-sawskim poinfo
rmowa, e w siedmiu polskich kochozach nie ma ani jednego czonka, czy kandydata parti
i. W ostatnim roku wzmocniono politycznie i organizacyjnie wiele kochozw. Sporo koc
hozw przoduje wic w wykonywaniu planu gospodarczo-politycznego (Wojcowce i Storony
ce z rejonu zasawskiego, Mridyka z rejonu grdeckiego, Konewka z rejonu wooczyskiego
, Szaroweczka z rejonu pro-skurowskiego).
Na froncie kulturalnym rwnie ujawniono fakty szkodliwej dziaalnoci elementw buruazyjno
-nacjonalistycznych i szpiegowskich, szczeglnie na terenie kluczowych dla przygot
owania nowych kadr szkolnictwa. W Polskim Instytucie Kultury Proletariackiej WUA
N, zosta aresztowany przez GPU Skarbek, ktry sta na czele Instytutu od chwili jego
powstania, tj. od jesieni 1932 ., gdy okazao si e by czonkiem szpiegowskiej i kontrrewo
lucyjnej organizacji. Sekretarzem i kierownikiem Wydziau Historycznego Instytutu
by naukowiec Dobrzy-ski. Okazao si, e jest kontrrewolucjonist, chocia posiada legitymacj
partyjn. Zosta rwnie aresztowany przez GPU. Wrogw rewolucji wykryto rwnie na Wydziale L
iterackim, np. Struchma-czuka (byego oficera armii galicyjskiej6) oraz Organiszczak
a (czonka partii od 1922 ., ktry pracowa na Syberii i na Pnocnym Zakaukaziu.) Obu prac
ownikw naukowych aresz-
196
towao GPU. Tak wic wikszo pracownikw naukowych i asystentw Instytutu zostao aresztowan
(Snadzki, Organiszczak, Michajow, Witkowski i in.).
Przez cay okres istnienia Instytutu nie wydano ani jednej pracy naukowej. Do prac
ownikw uczelni przenikaa kontrabanda nacjonalizmu, idealizacja PPS-Lewicy i troc-k
izmu. W Polskim Instytucie Pedagogicznym w Kijowie, na czele ktrego sta czonek part
ii Sochacki, wiy sobie gniazdo elementy kontrrewolucyjne. One to pod przykryciem
tych, co stracili wyczucie klasowe i przemienionych komunistw prowadziy kreci robot.
Na lekcjach propagowano kontrrewolucyjne pogldy, rozkradano majtek Instytutu. W o
statnim okresie czonkowie GPU aresztowali wielu lektorw, asystentw i studentw Polski
ego Instytutu Pedagogicznego (Turonia, Tyrasa, osia, witka, Winnickiego), a take kie
rownika artystycznego Polskiego Teatru Pa-stwowego - Skib-niewskiego.
Zestaw lektur studentw Polskiego Instytutu Pedagogicznego dotychczas jest jeszcze
bardzo zamiecony klasowo wrogim elementem*. Obydwa Instytuty potrzebujte-raz znac
zcego pokrzepienia w postaci sprawdzonych pracownikw.
Polskie Technikum Pedagogiczne w Proskurowie zorganizowane w roku szkolnym 1932/
1933 do tej pory nie ma siedziby i nie jest w stanie rozwin pracy. Dyrektor techni
kum, czonek partii, Titow, zosta aresztowany przez GPU. Nowy nabr jest zagroony, a wa
dze terenowe lekcewa spraw lokalow.
Polskie Technikum Pedagogiczne w Kijowie w roku szkolnym 1932/1933 faktycznie je
st zdezorganizowane, poniewa Wydzia Owiaty wysa wszystkich studentw drugiego i trzecie
go roku do pracy jako nauczycieli. Technikum nie ma swojej siedziby ani laborato
rium. Nowy nabr przeprowadzono w stopniu niedostatecznym.
Polskie Technikum Pedagogiczne w Marchlewsku powinno by utworzone zgodnie z uchwa KP
(b)U jeszcze w 1932 r. Tymczasem do tej pory go nie zorganizowano, nie zwaajc na u
chwa z dnia 13 VI1933 r. mwic, e najpniej do 1 XI 1933 r. technikum powinno zacz
o, a tym czasem jeszcze nie rozpoczto budowy gmachu.
Stan ilociowy i jakociowy polskiej kadry nauczycielskiej jest niezadowalajcy: nadzw
yczaj niskie kwalifikacje i zamiecenie elementem wrogim klasowo. Na przykad w rejo
nie marchlewskim ze 113 nauczycieli 5% posiada nisze wyksztacenie. Mona nawet zaryz
ykowa stwierdzenie, e grono to byo ppimienne. 33% to nauczyciele ze rednim wyksztaceni
lub nieuko-czonym rednim. Oto jak przedstawia si grono pedagogiczne ze wzgldu na sta
pracy: 37 osb ze staem 1 roku, 27 - ze staem do dwch lat, 25 - do trzech lat, 11 - d
o czterech lat, 13 - ponad pi lat. Na 113 nauczycieli tylko dwaj s czonkami partii i
32 naley do Komsomou.
W Odessie na 20 nauczycieli tylko jeden jest partyjny. Polityczny poziom i zaang
aowanie reszty s nad wyraz niskie. W cigu dwch lat w szkole nie zacz dziaa ani jeden d
nowy pionierw. Pord nauczycieli znajduje si antyradziecki element, ktry cile wsppracu
klerem. W ostatnim czasie zwolniono trzech nauczycieli.
Odchylenia w polityce narodowociowej i kulturalnej znajduj swe odbicie w niedostat
ecznej rozbudowie sieci polskich szk, w faktach ukrainizacji nauczania polskich dz
ieci i w niedostatecznej pracy nad przygotowaniem kadry nauczycielskiej.
Wpyw dziaalnoci elementw wrogich klasowo ujawniono w kilku szkoach, np. w rejonie sawu
ckim w siedmioletniej szkole polskiej trzech uczniw planowao ucieczk do Polski. Daj
si tam odczu szowinistyczne nastroje wrd dzieci. W czasie wit
197
religijnych cz dzieci jedzia do ksidza. W szkole nie wychowuje si dzieci w duchu intern
acjonalistycznym. W szepetowskiej polskiej szkole siedmioletniej w dzie- rocznicy
Armii Czerwonej uczennica Kumi-ska powiedziaa: Przyjechaa czerwona hoota i nas objada".
W czasie wit religijnych dzieci z pitej klasy demonstracyjnie pieway hymny religijne
. Na szkolnych awkach pojawiy si narysowane kred znaki faszystowskie.
W Kamie-cu Podolskim w przyzakadowej szkole zawodowej wykryto przypadek zniszczenia
portretu towarzysza Stalina. We wsi Greczany w rejonie proskurowskim dzieci z k
las starszych mwiy na lekcjach, e nasze denia to kamstwo, a wadza radziecka rabuje udz
Nauczyciele na te wystpienia nie zareagowali. W tej szkole mia te miejsce fakt wyp
alenia oczu na portretach wodzw [rewolucji].
W Odessie w czasie Wielkanocy do liczne grupy dzieci odwiedzay koci. Odnotowano rwnie
zypadki antysemityzmu w szkole, przypadki niszczenia portretw wodzw oraz demonstra
cyjne wizyty w kociele. Niektre dzieci pytay: Dlaczego nas nie wypuszczaj do Polski?
My przecie chcemy tam, gdzie jest nasza wadza".
Wrd polskich robotnikw spotykamy nacjonalistyczne nastroje. Oto polinspektor Kijows
kiego Obwodowego OOL7, towarzyszka Borejsza (teraz zwolniona ze stanowiska), wys
una - naturalnie nacjonalistyczn tez- aby szkoy rosyjskie byy tylko dla Rosjan, a przy
naborze na krtkookresowe kursy dla polskich nauczycieli naciskaa, eby przyjmowano
tylko Polakw z pochodzenia.
Walka z polskim szowinizmem jest bardzo trudna, fakty jego istnienia nie s wykryw
ane. Od udziau w tej walce stroni take polska prasa. Oprcz tego wystpuje bardzo wiel
e przypadkw ignorowania jzyka polskiego przy wsppracy z polskimi robotnikami oraz pr
zykadw wielkopa-stwowego szowinizmu, odmowy przyjcia owiadczenia w jzyku polskim (nacze
lnik milicji rejonowej w Krzyopolu i dyrektor nowo-grdzko-woy-skiego MTS odesali kores
pondencj napisan w jzyku polskim i skierowan do nich przez redakcj Sierpa").
Dekret o rwnouprawnieniu jzykw nie jest realizowany. Rejonowe Komitety Wykonawcze,
wydziay rejonowe i inne radzieckie organy wadzy, poza nielicznymi wyjtkami, nie obsu
guj ludnoci polskiej w jzyku polskim. Za polskie rady wiejskie z zasady posuguj si jzy
em rosyjskim i ukrai-skim. Nawet w rejonie marchlewskim milicja, ziemoddzia8, bank,
MTS i inne organizacje majce najczciej do czynienia z ludnoci nie uywaj jzyka polskie
. W jzyku rosyjskim prowadz swoj prac komrki partyjne we wsiach polskich (w rejonie w
ooczyskim, sawuckim, szepetow-skim).
Nie prowadzi si dziaalnoci w jzyku polskim wrd robotnikw - Polakw. Miejski Komitet Par
jny ** skonstatowa, e masowa kulturalno-wychowawcza dziaalno w jzyku polskim wrd robot
kw-Polakw w fabrykach nie istnieje. Analogiczna sytuacja ma miejsce w Charkowie, O
dessie i innych miastach. W Odessie w ostatnich dwch latach zlikwidowano polskie
Technikum Mechanizacji i Gospodarki Rolnej, a take wieczorow Szko Robotnicz. Nastpi zas
tj w dziaalnoci w zakadach pracy, natomiast rozwijaa si ona w Klubie Polskim.
W Kamie-skim, ktre liczy ponad 3 tys. robotnikw-Polakw, masowej dziaalnoci wrd robotnik
rodzimym jzyku si nie prowadzi. Polski Klub wiedzie ndzny ywot, pracy adnej nie prow
adzi, a kierownikiem jest Biaorusin nie znajcy jzyka polskiego. Polska gazeta nie p
rowadzi masowej dziaalnoci, gdy nawet nie posiada
198
korespondentw wrd aktywu robotniczego. Redaktor gazety (Slepko) zosta aresztowany pr
zez GPU. Polscy uczestnicy kursw zawodowych zamykaj si we wasnym gronie i w pracach
ogu nie bior udziau.
Praca polskich klubw robotniczych (w Charkowie, Kijowie, w piciu klubach obwodu Wi
nnickiego) przebiega na wyjtkowo niskim poziomie. Nikt t prac nie kieruje, ani orga
nizacje zwizkowe, ani miejscowa organizacja partyjna. Nie rozstrzygnito problemu b
azy materialnej klubw. Kluby mniejszoci narodowych majce charakter mi-dzyzwizko wy, j
ednak nie s utrzymywane z budetu jakiegokolwiek zwizku zawodowego, za Rady Zwizkowe o
dmawiaj im dotacji usprawiedliwiajc si brakiem przewidzianych w preliminarzu rodkw. Z
amiast wzmocni dziaalno klubw, WUSPS9 zastanawia si nad ich likwidacj, poniewa WCSPS10
ie przeznaczy pienidzy na ich utrzymanie.
Zaobserwowano rwnie zbyt sabe zaangaowanie organizacji komsomolskich w dziaalno wrd m
polskiej. Komrki komsomolskie w polskich wsiach s zbyt sabe, a w wielu miejscowocia
ch (rejonu szepetowskiego i sawuckiego) posuguj si jzykiem ukrai-skim.
Oglne osabienie dziaalnoci wrd polskich robotnikw doprowadzio do katastrofalnego spadk
nakadw polskich centralnych czasopism. Nakad Sierpa" z 17 tys. w kwietniu 1932 r. sp
ad do 10 tys. we wrzeniu 1933 r. *** Pomijajc wczeniej wspomnianego redaktora gazety
kamie-skiej (Slepko), aresztowany zosta take redaktor gazety marchlewskiej (Panek).
Natomiast redaktor gazety sawuckiej (Maj) zosta usunity z partii za ukrywanie praw
dziwej sytuacji spoecznej. Redaktor grdeckiej gazety (Kopiec) zosta zwolniony z pra
cy za umieszczenie w gazecie artykuw o charakterze nacjonalistycznym. Polskie gaze
ty regionalne zostay powanie osabione.
DecyzjKC z 27 maja zaplanowano szereg posuni majcych na celu polepszenie sytuacji po
lskiej prasy. Jednak dotychczas komitety obwodowe nie wykonay uchway o wzmocnieniu
redakcji gazet nowymi kadrami. Szczeglnie w Kijowie zlekcewaono decyzj uzupenieniu r
edakcji baranowskiej, grdeckiej, koroste-skiej i in. Osabienie pracy pord polskich rob
otnikw byo wynikiem niedostatecznych kompetencji kierownictwa, ignorowania tego ro
dzaju dziaalnoci przez miejscowe organizacje partyjne i innych bdw polityki kulturaln
o-narodowociowej na Ukrainie. Przy przeprowadzaniu kampanii gospodarczo-polityczn
ej RPK zlekcewaono konieczno prowadzenia dziaalnoci w jzyku polskim. W wikszoci rejon
omocnicy RPK skierowani do polskich wiosek nie posiadali umiejtnoci posugiwania si jz
ykiem polskim.
Zarwno w organizacjach centralnych, jak i obwodowych i rejonowych, polpracow-nikw
nie ma, a tam, gdzie s, s sabi i potrzebuj wsparcia. W tym samym czasie wielu wybitn
ych dziaaczy mogcych prowadzi t dziaalno**** w tej chwili zajtych jest sprawami oglny
W czasie ostatnich miesicy praca wrd polskich robotnikw odya. Przeprowadzono oglnoukrai
kie narady redaktorw gazet polskich i kierownikw kulturalno-owiatowych RPK, a take o
glnoukrai-sk narad korespondentw wiejskich. Winnicki Komitet Obwodowy postanowi zmobili
zowa 71 komunistw - Polakw do pracy z polskimi robotnikami. Pewne oywienie, jednak b
ardzo niewystarczajce, daje si zauway w tych rejonach, gdzie w wyniku ostatnich decy
zji wzroso zrozumienie potrzeby pracy wrd polskiego ludu pracujcego.
199
Kierownik Wydziau Kulturalno - Owiatowego
M.M. Kilerog
[podpis odrczny]
Orygina, maszynopis w jzyku rosyjskim. CDAHOUJond 1, op. 7, spr. 328, k. 47-52.
" Dalej skrelono nastpujcy tekst: Przez Wydzia Pracy Kulturalno-owiatowej by skierow
do Kijowa przedstawiciel do spraw mniejszoci narodowych towarzysz Teodor, ktry raz
em z Obwodowym Komitetem Kijowskim i GPU, zaplanowa szereg przedsiwzi co do redukcji
kadr Polskiego Instytutu Pedagogicznego w Kijowie; z grupy lektorw zwolniono 5 o
sb, z grupy studentw najbardziej aktywnych antyradzieckich elementw"- 8 osb.
** Dalej skrelono - 20 marca".
*" Dalej skrelono 8.000 w sierpniu".
**" Dalej skrelono : (Jankowski, Lewicki, Gromadzki, Saulewicz, Kloc, Sowi-ska i in.
)".
1 WUAN - Wszechukrai-ska Akademia Nauk powoana do ycia w 1918 r. w Kijowie w czasie
rzdw hetmana P. Skoropadskiego. W 1934 r. w wyniku represji stalinowskich zostaa z
likwidowana, a na jej miejsce utworzono regionaln Akademi Nauk USRR.
2 W oryginale - Instytut Wychowania Socjalistycznego. 1 NKO - Ludowy Komisari
4 NK - Ludowu Komisariat.
5 WURPS - Oglnoukrai-ska Rada Spek Zawodowych.
6 Chodzi o Ukrai-sk Armi Galicyjsk (UHA).
7 OOL - Oddzia Owiaty Ludowej.
8 Ziemoddzia: , (z ros.) - Wydzia Rolny.
4 WUSPS - Oglno-Ukrai-ska Rada Zwizkw Zawodowych. 10 WCSPS - Oglno-Radziecka Rada Zwizkw
Zawodowych
72
1933, 22 Listopada, Charkw - Rezolucja Plenum i CKK KP(b)U w wprawie wzmocnienia c
zujnoci na nastroje antyradzieckie wrd ludnoci polskiej i niemieckiej.
Materiay wsplnego Plenum i CKK KP(b)U odbytego w dniach 18-22 listopada 1933 r. pt.
Ocena i najblisze zadania polityki narodowociowej na Ukrainie
[...]
200
Rezolucja w zwizku z przemwieniem to w. Kosiora uchwalona dnia 22 XI 1933 r.
7. Dziaalno wrd mniejszoci narodowych.
Plenum stwierdza osabienie bolszewickiej pilnoci w dziaaniach organizacji partyjnyc
h wrd pracujcych mniejszoci narodowych, a szczeglnie wrd ludnoci polskiej i niemieckie
co doprowadzio do zamiecenia - kochozw, szk, klubw, instytutw i innych zakadw - pol
i niemieckimi elementami faszystowskimi, niektre z nich przenikny nawet do partii.
Plenum uwaa za konieczne przedsiwzicie krokw majcych na celu oczyszczenie tych organi
zacji z elementw wrogich, wzmocnienie organizacji kadrami bolszewickimi, w celu z
apewnienia bolszewickiej dziaalnoci wrd mniej szci narodowych, a szczeglnie ludnoci po
kiej i niemieckiej.
W imieniu Plenum CKK KP(b)U W imieniu KP(b)U
[podpis odrczny nieczytelny] [podpis odrczny, nieczytelny]
Orygina, maszynopis w jzyku ukrai-skim. CDAHOUJond 1, op. 1, spr. 422, k. 87.
73
1934, 6 marca, Charkw - Fragment protokou z posiedzenia Sekretariatu KP(b)U w spraw
ie zamknicia polskiej gazety w zato-skim rejonie obwodu Winnickiego.
Protok nr 1
z posiedzenia Sekretariatu KP(b)U w dniu 5 marca 1934 r.
Opinia czonkw Sekretariatu KP(b)U z dnia 6 marca 1934 r.
[...]
24.
Wysuchano: prob Winnickiego obkomu KP(b)U w sprawie likwidacji gazety wydawanej w jz
yku polskim w rejonie zato-skim1 w zwizku z tym, e w rejonie tym jest tylko jedna wi
e zamieszkaa przez ludno polsk liczca 208 gospodarstw, tote nakad tej gazety wynosi je
nie 50-55 egzemplarzy.
201
Uchwalono: zgodzi si z postanowieniem Winnickiego obkomu i od 5 marca wstrzyma wyda
wanie w rejonie zato-skim gazety w jzyku polskim.
[podpis odrczny, nieczytelny]
Oiyginal, maszynopis w jzyku ukrai-skim. CDAHOUJond 1, op. 7, spr. 344, k. 124.
1 Chodzi o czasopismo Natarcie Socjalistyczne" wydawane od maja 1933 r. w Zato-sku.
74
16 czerwca 1934 ., Charkw - Fragment protokou z zebrania Biura Politycznego KP(b) U
powiconego problemowi reorganizacji szkolnictwa polskiego w obwodach Winnickim i k
ijowskim.
Protok nr 13 Biura Politycznego KPU z dnia 14 lipca 1934 r.
[...]
Postanowiono:
1. Zatwierdzi postanowienie Winnickiego Komitetu Obwodowego o zmianie jzyka wykadow
ego w szkoach polskich na jzyk ukrai-ski tam, gdzie ludno (szczeglnie we wsiach) wiejsk
a uwaa jzyk ukrai-ski za swj jzyk rodzimy (ojczysty) i gdzie za tak zmian opowiedzieli s
i rodzice uczniw.
2. Poleci Komitetowi do spraw Mniejszoci Narodowych, aby wprowadzi za zgod rodzicw i
nauczycieli jzyk polski jako jzyk obcy w tych szkoach siedmioletnich, w ktrych zamie
niono jzyk polski na jzyk ukrai-ski.
3. Poleci kijowskiemu Komitetowi Obwodowego, aby w okresie dwch tygodni wnis wasne ko
nkretne propozycje w sprawie zmiany jzyka (z polskiego na ukrai-ski) we wsiach, gdz
ie jzykiem rodzimym (ojczystym) mieszka-cw jest jzyk ukrai-ski i gdzie ludno wypowiada si
za tak zmian.
4. Zaproponowa obwodowym Komitetom do spraw Mniejszoci Narodowych w Kijowie i w Wi
nnicy, aby w zwizku ze zredukowaniem sieci szk polskich zapewniy waciwy dobr pod wzgld
politycznym i kwalifikacji pedagogicznych nauczycieli w pozostaych szkoach. Komit
ety powinny rwnie zadba o polepszenie sytuacji materialnej szk polskich i w jak najkrt
szym okresie przeksztaci je we wzorowe szkoy radzieckie.
5. Komitety kulturalno-owiatowe powinny systematycznie skada sprawozdania do wykonyw
aniu (wprowadzaniu w ycie) tej dyrektywy.
202
6. Poleci Komitetom obwodowym w Kijowie i w Winnicy sprawdzenie sieci Polskich Ra
d Wiejskich, poniewa inspekcje przeprowadzone w szkoach obwodu Winnickiego ujawniy
istnienie Polskich Rad Wiejskich we wsiach, w ktrych jzykiem rodzimym jest jzyk ukr
ai-ski. Komitety te powinny zoy sprawozdania w tej sprawie.
[podpis nieczytelny]
Orygina, maszynopis w jzyku rosyjskim. CDAHOUJond 1, op. 6, spr. 340, k. 14.
75
1934, Kijw - Artyku o wystpach w Moskwie pierwszego Polskiego Teatru Pa-stwowego z Ki
jowa.
Teatr polski
Polski Teatr Pa-stwowy jest najmodszym teatrem w rodzinie radzieckich teatrw narodow
ych; wystawia spektakle premierowe w Kijowie - nowej stolicy radzieckiej Ukrainy
'. Istnieje dopiero trzy sezony. Zalkiem tego teatru byo studium, w ktrym polscy pra
cownicy, wojskowi, studenci - nie odrywajc si od swych codziennych zaj - zapoznawali
si ze sztuk teatraln. Kiedy suchacze studium wystawili dwa przedstawienia o walce n
arodw Zwizku Radzieckiego o nowy byt, o nowe stosunki spoeczne, o now organizacj prac
y w fabryce (Huta") i na wsi (Chleb"), studium zamieniono w polski warsztat teatra
lny. Po jakim czasie warsztat ten zasilony aktorami z innych pokrewnych teatrw prz
eorganizowa si w pierwszy Polski Teatr Pa-stwowy. W latach 1931 -1932 teatr wystawi s
zereg sztuk, wrd ktrych mona wymieni: Bosk Komedi'51 Krasi-skiego, Rzecz gromadzk" J
o, Dyktatur" Mykytenki, Siedemnacie" My-koluka i Mieszczanin we dworze"3 Moliera. Tea
tr ma zamiar poszerzy swj repertuar o nastpujce sztuki: Cudowny spyw" Kirszona, W posz
ukiwaniu rodziny"1 Klejnera, adaptacja Przedwionia" S. eromskiego, Tychi-ska pustynia"
Szojana, Fuente Oreju-na" Lope de Vegi, Skpiec" Moliera. Ten niekompletny spis tyt
uw pokazuje, e teatr polski nie zamyka siew wskich ramach, wystawia sztuki polskich
oraz rosyj skich, ukrai-skich i biaoruskich dramaturgw. Bierze si on take za klasykw po
lskich, francuskich i hiszpa-skich. Taka rnorodno charakteryzuje wszystkie teatry Zwizk
u Radzieckiego, a szczeglnie te, ktre korzystaj z wielkiego wiatowego repertuaru. Wy
stawiaj sztuki popularne na caym wiecie. Jednak przed modym polskim teatrem stoj wiel
kie trudnoci natury twrczej. Teatr ten nie ma tradycji, korzeni, dugiej przeszoci, po
wstawa z niczego. Teraz musi w jak najkrtszym czasie dogoni najlepsze teatry radzie
ckie, eby mc zaj nalene wrd nich miejsce. Teatr polski nie rozwiza jeszcze wielu trud
organizacyjnych. Kolektyw nie mia staego kierownictwa artystycznego. Kade przedstaw
ienie realizowa inny reyser, przy czym aden z nich nie posiada wielkiego kunsztu art
ystycznego.
203
W ostatnim czasie teatr zaprosi do wsppracy w charakterze kierownika artystycznego,
znanego na Ukrainie reysera, D.I. Szklarskiego, ktry aby usun rnorodno stylw gry, po
i jeden cel - wychowa kolektyw aktorski jedn metod twrcz. Jednak tego zadania nie da s
i wykona bez pobudzenia pracy polskich i radzieckich dramaturgw. Wreszcie D.J. Szkl
arski zamierza przycign do wsppracy wielkich artystw i kompozytorw, ktrzy podnieliby
ztuk na wyszy poziom. Wanie ta strona pracy Teatru Polskiego jest najsabsza. Pokazan
e podczas gocinnych wystpw w Moskwie sztuki ujawniy niektre talenty aktorskie. A byoby
ich znacznie wicej, gdyby sztuki i ich sceniczne oprawy stay na znacznie wyszym po
ziomie. Sztuka Mykoluka Siedemnacie" wzbudzia zainteresowanie szerokiego krgu widzw p
oruszan tematyk. Sztuka jest osnuta na wydarzeniach historycznych: wydaniu przez p
rowokatorw w rce biaych deniki-skich oficerw siedemnastu modych robotnikw bohatersko wal
czcych o nowe ycie. Ten tragiczny przypadek rozgrywa si w Odessie w 1920 roku w cza
sie wojny domowej. Siedemnastka" to debiut dramaturgiczny autora. W tym zasuga tea
tru, e wystawia sztuki debiutantw. Jednak mody autor, niewtpliwie obdarzony talentem
, nie umia wspomnianego wydarzenia zamieni w bogate sceniczne obrazy.
W Moskwie wystawiono te Mieszczanina szlachcicem" Moliera. Oto obsada: Jo-urdin -
w wykonaniu artysty Germanowicza (ktry wyrni si rwnie w sztuce Siedemnacie", gdzie gr
go oficera), Nicolle - w wykonaniu aktorki Grzybowskiej (w Siedemnacie" bya wyrniajc si
artystk; jej emploi s subretki), Kleant -Olearski, Orgast - Tostoj, madame Jourdin
- Lewszyc i Gelner. Ostatnie dwie aktorki udowodniy, e potrafi by jednakowo dobre w
tragedii, jak i w komedii (one rwnie gray w Siedemnacie"). Sztuk oprawiono w tradycj te
atru molierowskiego, ktr w duej mierze tylko imitowano symetryczne ukady sceniczne,
ustawienia dekoracji. Bez wzgldu na to, e Mieszczanin szlachcicem" jest utrzymany w
konwencji bufonady, mnstwo tam ta-cw, pantomim, artw i ceremonii rozwijajcych si na kol
orowym tle, sztuka toczya si ociale, miejscami nudno, dlatego e zesp nie posiada burzli
wego rytmu charakterystycznego dla teatru molierowskiego.
Gocinne wystpy Teatru Polskiego w Moskwie powinny pomc kierownictwu i zespoowi artys
tycznemu podnie swoj prac na wyszy poziom i uwiadomi sobie nowe wymagania, jakie stawia
j coraz lepiej wyrobieni kulturalnie polscy robotnicy, ktrzy uczestnicz obok innych
narodw Zwizku Radzieckiego w tworzeniu i umacnianiu socjalistycznej ojczyzny.
I. Kejner
Druk w jzyku rosyjskim.
", (Moskwa) 1934, nr U, s. 96-97.
1 Kijw zosta oficjalnie stolic Ukrainy Radzieckiej w 1934 roku, do tego czasu sied
zib wadz republika-skich by Charkw.
2 Tak w tekcie, powinno by: Nie-boska komedia". Autor, prawdopodobnie nie znajcy sz
tuki Krasi-skiego sdzi, i ju sam tytu Boska komedia" wymiewa Boga i dlatego zostaa ona
tawiona przez teatr proletariacki.
3 Tak w tekcie, powinno by: Mieszczanin szlachcicem".
4 Tak w tekcie, powinno by: Poszukiwanie rodziny".
204
76
1934, 20 grudnia, Kijw- Fragment protokou z posiedzenia Biura Politycznego KP(b)U w
sprawie zamknicia polskich szk w obwodzie Winnickim i kijowskim.
Protok nr 26 z posiedzenia Biura Politycznego KP(b)U w dniu 20 grudnia 1934 r.
[...] Punkt 8
WYSUCHANO: O szkoach.
POSTANOWIONO: przyj do realizacji propozycje Winnickiego i kijowskiego komitetu ob
wodowego o zmianie jzyka nauczania na ukrai-ski w sztucznie utworzonych szkoach dla
ludnoci polskiej, ktra jzyk ukrai-ski uwaa za ojczysty:
w obwodzie Winnickim - z 291 polskich szk: 135 zmieniono na ukrai-skie lub poczono z u
krai-skimi, 29 zmieniono na ukrai-skie z zachowaniem polskich klas. W obwodzie pozos
tao 118 polskich szk i 9 z ukrai-skimi klasami.
w obwodzie kijowskim - z 153 polskich szk: 70 zmieniono na ukrai-skie lub poczono z uk
rai-skimi, 6 zmieniono na ukrai-skie z zachowaniem polskich klas. W obwodzie pozostao
70 polskich szk i 7 z ukrai-skimi klasami.
[-]
[podpis odrczny, nieczytelny]
Kopia, maszynopis w jzyku rosyjskim. CDAHOU.fond 1, op. 6, spr. 369, k. 90.
77
1934, 20 grudnia, Kij w - Decyzja Biura Politycznego KP(b) U w sprawie reorganizac
ji Polskich Rad Wiejskich.
Protok nr 26 z 20 grudnia 1934 r. z posiedzenia Biura Politycznego KP(b)U
205
Pkt. 13
Omawiano:
Reorganizacj Polskich Rad Wiejskich na Ukrainie. Uchwalono:
Przyjcie propozycji Kijowskiego Obwodowego Komitetu KP(b)U dotyczcej reorganizacji
Polskich Rad Wiejskich w:
1. Osokowe - rejon korostyszewski,
2. Rudno-Mieczno - rejon owrucki,
3. Huta-Pociejowce - rejon pociejowski,
4. Tetyry - rejon woodarski,
5. Niemelanowce - rejon nowogrodzko-woy-ski,
6. Budka-Sobaczy-ska - rejon olewski,
7. Zolnie - rejon olewski.
[brak podpisu]
Kopia, maszynopis w jzyku ukrai-skim. CDAHOUJond 1, op, 6, spr. 369, 97.
78 1934, Kijw - Wytyczne KP(b)Udla Polskiego Instytutu Kultury.
[piecz z napisem]
KOMITET CENTRALNY
Komunistycznej Partii (bolszewikw) Ukrainy
Zadania Polskiego Instytutu Kultury
Najwaniejszym zadaniem jest mobilizacja mas pracujcych wok wojny przeciw ZSRR, ktr prz
ygotowuje polski faszyzm. Dlatego koniecznym jest przeanalizowanie nastpujcych pro
blemw:
1) imperializm polski a Ukraina,
2) imperializm w polskiej literaturze i filozofii,
3) historia rozwoju gospodarczego i kapitalizmu w Polsce.
Drugim wanym zadaniem jest kwestia udziau polskich mas pracujcych w socjalistycznym
budownictwie w SRSR. W tym celu konieczne jest wydanie pracy o Polskim
206
Rejonie Marchlewskim, ktry jest praktycznym ziszczeniem si polskiej pa-stwowoci radzi
eckiej, a take pracy o demografii ludnoci polskiej.
Trzecie zadanie - to walka z polsk historiografi buruazyjn. Naley demaskowa kontrrewol
ucyjn rol polskiego Kocioa jako agentury faszyzmu polskiego i kuactwa.
[brak podpisu]
Kopia, maszynopis w jzyku ukrai-skim. CDAWOW,fond413, op. 1, spr. 569, 171.
79
1935, 15 lutego, Kijw - Fragmenty z protokou Sekretariatu KP(b)U w sprawie polskich
gazet oraz uczniw technikw pedagogicznych.
Protok nr 31 z posiedzenia Sekretariatu KP(b)U z dnia 15 II 1935 r.
5. O reorganizacji sieci rejonowych gazet polskich.
W celu podniesieniajakoci polskich gazet rejonowych na terenach zamieszkanych prz
ez zwarte masy ludnoci polskiej KP(b)U postanawia o skoncentrowaniu wok tych gazet w
ykwalifikowanych pracownikw.
1. W okresie dwch dekad naley wzmocni lepsze gazety pracownikami i polepszy baz polig
raficzn tych gazet w obwodzie kijowskim (rejony marchlewski i emel-czy-ski) i w obw
odzie Winnickim (rejony wooczyski, proskurowski i horodecki).
2. Polska gazeta rejonowa w Kamie-sku obwodu dniepropietrowskiego zostaje przekszt
acona na polsk gazet wielkonakadow w fabryce im. Dziery-skiego.
3. Naley zlikwidowa polskie gazety w rejonach szepetowskim, poo-skim i ber-dyczowskim
obwodu Winnickiego, a take w rejonach olewskim, koroste-skim, horod-nickim, nowogr
odzko-woy-skim, baranowskim i ytomierskim obwodu kijowskiego w zwizku z brakiem dosta
tecznej iloci czytelnikw tych gazet.
62.0 analizie skadu studentw w polskich Technikach Pedagogicznych w Kijowie i Pros
kurowie.
W zwizku z zamieceniem i znacznym zacofaniem naukowym studentw Technikw Pedagogiczny
ch Kijowa i Proskurowa KP(b)U uchwali:
1. Poleci Kultpropowi i Ludowemu Komitetowi Owiaty w okresie dekady sprawdzi skad stu
dentw w kijowskim i proskurowskim Technikum Pedagogicznym i wyrzuci tych, ktrzy nie
nadaj z przyswajaniem materiau.
207
2. Po sprawdzeniu zlikwidowa proskurowskie Technikum Pedagogiczne, a studentw prze
nie do kijowskiego Technikum Pedagogicznego.
Sekretarz KP(b)U [podpis odrczny, nieczytelny]
Kopia, maszynopis w jzyku ukrai-skim. CDAHOUJond 1, op. 7, spr. 382, 20-21, 34.
80
1935,20 marca, Kijw -Fragmentprotokou zposiedzenia Sekretariatu KCKP(b)U dotyczcy p
olskich audycji radiowych.
Protok nr 32 z posiedzenia Sekretariatu KP(b)U z dnia 20 III 1935 r.
Pkt 197.
O audycjach w jzyku polskim przy WZIMPO1. Wstrzyma nadawanie audycji w jzyku polski
m przy WZIMPO.
Sekretarz KP(b)U [podpis odrczny nieczytelny]
Kopia, maszynopis w jzyku ukrai-skim. CDAHOUJond 1, op. 7, spr. 382, k. 63.
1 Chodzi tu o wszechzwizkow instytucj radiow, ktrej penej nazwy nie udao si ustali.
208
81
1935, 4 lipca, Kijw - Decyzja KP(b)U w sprawie reorganizacji szkolnictwa polskiego
na Ukrainie.
Protok z posiedzenia Sekretariatu KP(b)U odbytego w dniu 4 VII 1935 r.
[] 10. O reorganizacji polskich i niemieckich szk w rejonach przygranicznych (wk
zwizku z przesiedlaniem).
Decyzja KP(b)U z dnia 9 IV 1935 r.
a), zwoa w KP(b)U (na przeomie lipca i sierpnia) specjaln narad w sprawie reorganizacj
i polskich i niemieckich szk w rejonach przygranicznych, na ktrej omwiona bdzie kwest
ia wynikw inspekcji szk w rejonach przygranicznych. W dniach 6 - 7 VIII przedstawi t
kwesti Sekretariatowi .
b) zwrci uwag Kijowskiemu Komitetowi Obwodowemu [Partii] na niedopuszczalny stosune
k do sprawy zapewnienia szk dla dzieci przesiedle-cw. Dao si to zauway, gdy w zwizku z
odpowiedni reorganizacj szkoy Osowskiej i bubnowskiej w rejonie baranowskim edukacj
a dzieci przesiedle-cw w rzeczywistoci zostaa przerwana.
[...]
16.0 naborze do polskiego oddziau Kijowskiej Komsomolskiej Szkoy Gospodarstwa Wiej
skiego im. tow. Kosiora.
Zreorganizowa na pocztku roku szkolnego polski oddzia przy Komsomolskiej Szkole Gos
podarstwa Wiejskiego im. tow. Kosiora dla 26 studentw.
[...]
75.0 sektorze polskim Ukrai-skiego Instytutu Teatralnego.
Zlikwidowa polski sektor Ukrai-skiego Instytutu Teatralnego. Suchaczy przenie na gwne wy
dziay Instytutu.
Sekretarz KP(b)U [podpis odrczny nieczytelny]
Maszynopis w jzyku ukrai-skim. CDAHOUJond 1, op. 7, spr. 384, 4, 6, 27.
209
82
1935,17 sierpnia, Marchlewsk - Protok RKP w sprawie wykluczenia z szeregw Wszechros
yjskiej Komunistycznej Partii (bolszewikw) Polakw podejrzanych o dziaalno antyradziec
k.
Protok nr 91 z zamknitego posiedzenia Biura Marchlewskiego RKP odbytego w dniu 17
VIII 1935 r.
Obecni czonkowie Biura: tow. tow.: Zawadzki, Ortenberg, Czerniakowski, Arono-wicz
.
Wysuchano:
1. O czonkach i kandydatach partii, ktrzy utrzymuj kontakty z elementami kontrrewol
ucyjnymi, podejrzanymi o szpiegostwo (tow. Aronowicz).
Postanowiono:
1. Wirkowski Jan Janowicz z Polski jest czonkiem WKP(b) od 1928 r. Za ukrywanie s
woich kontaktw i znajomo ze Skarbkiem, za wzicie w obron (bdc kandydatem Biura RPK) Zab
ckiej, ktra rwnie utrzymywaa stosunki ze Skarbkiem, za zwlekanie ze zmian obywatelstw
a na radzieckie, po okresie kilkuletniego przebywania w ZSRR, i za podejrzenie o
szpiegostwo wykluczy z grona kandydatw Biura RKP i wydali z szeregw czonkw WKP(b).
2. Hoftrij Stanisaw Iwanowicz - czonek KP(b)U od 1931 r. Za zwizek z elementami kon
trrewolucyjnymi, podejrzenie o szpiegostwo, za to, e pracujc w rejonie jako ledczy
ludowy prowadzi jawne dziaania prokuackie, wiadomie i systematycznie zamyka dochodzen
ia i nie pociga do surowej odpowiedzialnoci spraw kuakw, wykluczy z szeregw WKP(b).
3. Borowski Ludwik Jzefowicz - kandydat KP(b)U od 1932 r. Za ukrywanie swojego kua
ckiego pochodzenia, za zwizek z elementami antyradzieckimi, jako podejrzanego o s
zpiegostwo wykluczy z szeregw WKP(b).
Sekretarz RKP
Zawadzki
[podpis odrczny]
Oiygina, maszynopis w jzyku ukrai-skim. DAO,fondP-42, op. 1, spr. 140, k. 2.
210
83
1935,28 wrzenia, Kijw -Decyzja Biura Politycznego KP(b)U w sprawie osadnictwa na ter
enie byego Polskiego Rejonu Narodowociowego kochonikw z poudniowej czci obwodu kijowsk
go.
Protok nr 49 z posiedzenia Biura Politycznego KP(b)U odbytego w dniu 28 IX 1935 r.
Pkt 24
Decyzja Biura Politycznego KP(b)U
1. W celu wzmocnienia byego przygranicznego Rejonu Marchlewskiego, naley speni prob Ki
jowskiego Obwodowego Komitetu Partyjnego dotyczc przesiedlenia z poudniowych rejonw
obwodu kijowskiego 200 ochotnikw - kochonikw do byego przygranicznego Rejonu Marchlew
skiego, w miejsce 300 wysiedlonych osb.
2. Naley zwrci si z prob do WKP(b) o przyznanie dla przesiedlonych z poudniowych rej
bwodu kijowskiego do byego Rejonu Marchlewskiego 200 ochotnikw - kochonikw wszelkich
ulg ustanowionych decyzj WKP(b) z dnia 291 1935 r. dla przesiedle-cw do rejonw przygra
nicznych.
3. Termin przesiedlenia wspomnianych 200 gospodarstw do byego Rejonu Marchlewskie
go naley wyznaczy midzy 25 X a 5 II 1935 r.
W imieniu Biura Politycznego [podpis odrczny, nieczytelny]
Orygina, maszynopis w jzyku rosyjskim. CDAHOUJond 1, op. 16, spr. 13, k. 288.
84
1935, wrzesie-, Winnica - Proba Sekretarza OKP do KP(b)U o przesiedlenie ludnoci pols
kiej z pasa przygranicznego.
Do
Sekretarza KP(b)U tow. Popowa N. M.
211
Na terytorium obwodu Winnickiego, szczeglnie w rejonach przygranicznych znajduje
si dua liczba ludnoci polskiej. Wrd ludnoci polskiej znajduj si osoby podejrzane o szp
gostwo, byli przemytnicy, rodziny uciekinierw za granic, aktywici religijni i inne
elementy kontrrewolucyjne, bdce baz dziaa- przeciwko nam.
W celu dalszego oczyszczania granicy, placwek i wzw kolejowych obwodu Winnickiego Ob
wodowy Komitet Winnicki KP(b)U prosi o doko-czenie przesiedlania na gbsze obszary Uk
rainy 1.500 rodzin.
Sekretarz Obwodowego Komitetu KP(b)U
W. Czerniawski
[podpis na maszynie i odrczny]
Orygina, maszynopis w jzyku ukrai-skim. CDAHOUJond 1, op. 16, spr. 13, 343.
85
1935,10 listopada, Kijw - Nota informacyjna dla sekretarzy KP(b) U dotyczca dziaalnoc
i Klubu Polskiego w Kijowie.
Do sekretarzy KP(b)U - tow. Kosiora S. W.
tow. Postyszewa . . tow. Popowa M. M.
Nota informacyjna o dziaalnoci Klubu Polskiego w Kijowie
Kijowski Klub Polski znajduje si w tym samym budynku, w ktrym mieci si polski teatr
i biblioteka. Klub zajmuje sal, nieduy pokj wypoczynkowy oraz pokj, w ktrym znajduje
si biuro (na pierwszym pitrze).
Na dziaalno klubu nie mia wpywu nikt z dziaaczy partyjnych, organizacji zawodowych, an
i te z Narkomosu. Na jego prac nie wpyway rwnie sprawdzone kadry kierownicze. W skad za
rzdu wchodzili: Maj, Rybnicki, Krowecki, skarbnik -Szpakowski - wszyscy oni zosta
li aresztowani. Podczas sprawdzania dokumentw partyjnych kierownikowi klubu - Bat
agowskiemu, a take gospodarzowi klubu Baturze odebrano legitymacje partyjne. Info
rmatorami w rnych sprawach byli Rybnicki, Krowecki, Sosnowicz.
W klubie nie istnieje czonkostwo, nie wiadomo take kogo on obsuguje, ale jedno jest
pewne - nie jest on zwizany z robotnikami, ktrzy tutaj po prostu nie przychodz. Caa
dziaalno klubu sprowadza si formalnie do kek: muzycznego i szachowego -ktre istniejje
nie na papierze. W cigu ostatnich szeciu miesicy przeprowadzono jedynie 5 odczytw (3
z nich zostay zorganizowane przez Sosnowicza i Rybnickiego).
212
Od sierpnia do padziernika 1935 r. w klubie nie odby si aden odczyt, a take adna lekcj
a. Dziao si tak mimo to, e posiada on fundusze przeznaczone specjalnie na prowadzen
ie dziaalnoci masowo-politycznej i na 8 miesicy 1935 r. otrzyma on na ten cel 37 tys
. rubli. Z powodu braku jakichkolwiek zaj klubowych pomieszczenia s czsto wynajmowan
e rnym organizacjom na przedstawienia, spotkania i in.
Z powyszego wynika, e klub jako placwka kulturalno-owiatowa praktycznie nie istnieje
. Byo to jedynie miejsce, gdzie pod przewodnictwem aresztowanych dziaaczy antyradz
ieckich zbierali si urzdnicy i studenci - Polacy. Pozostali odwiedzajcy byli osobam
i przypadkowymi.
W Kijowie zamieszkuje obecnie 7 tys. Polakw. Najwiksza liczba robotnikw -Polakw prac
uje w przedsibiorstwach: Bolszewik" - 113 osb, Lenkunia" - 122 osoby, Arsena" - 120 os
pozostali s zatrudnieni po kilka osb w rnych przedsibiorstwach i urzdach. Mimo to nie
organizowano dla nich specjalnych spotka-.
Umieszczenie klubu w tym samym budynku, w ktrym znajduje si teatr nie daje moliwoci
przeprowadzenia w nim spotka- masowych, poniewa ze wzgldw technicznych (bezpiecze-stwo
przeciwpoarowe) zabroniono organizowa je w czasie pracy teatru, ktry w latach 1935/
36 bdzie dziaa 25 dni w miesicu.
Klub nie posiada wasnej biblioteki, ale w tym samym budynku -jako samodzielna pla
cwka, dziaa polska biblioteka, ktra ma na dzie- dzisiejszy 516 czytelnikw - w tym jedy
nie 56 robotnikw, reszt stanowi urzdnicy i studenci. Wedug narodowoci, wrd czytelnikw
t 326 Polakw. Zbiory biblioteki skadaj si z 41.700 ksiek -60% ogu stanow ksiki pols
ennie ze zbiorw korzysta okoo 20-25 osb. W cigu ostatnich 2 tyg. na 485 wypoycze- byo 25
6 ksiek polskich, co stanowi 55%, czyli dziennie jest wydawanych 50-55% woluminw w
jzyku polskim. Spord 12 pracownikw biblioteki jedynie jedna osoba posiada wyksztaceni
e biblioteczne i dowiadczenie w takiej pracy.
Obecnie biblioteka nie ma dyrektora, zastpuje go Maachowska - osoba prawie niepimie
nna, nie majca adnego dowiadczenia w pracy bibliotecznej, a poza tym przy sprawdzan
iu dokumentw zatrzymano jej legitymacj partyjn. Bibliotekarka Bi--kiewicz jest bezpar
tyjna, przyjechaa z Polski w 1929 ., za kierujcy czytelni- Jazu-rek nie ma take adnego
dowiadczenia w pracy bibliotecznej.
Podczas sprawdzania biblioteki stwierdzono, e ksiki spoeczno-ekonomiczne, gwnie z klas
yki marksizmu-leninizmu nie byy wydawane czytelnikom umylnie. W czasie, gdy biblio
tek kierowa Krowecki wypoyczanie owych ksiek czytelnikom byo surowo zabronione - zakaz
w funkcjonuje do dnia dzisiejszego. Czytelnicy w 90% korzystaj z literatury piknej
, a jedynie 10% stanowi ksiki naukowe (gwnie podrczniki).
Biblioteka do tej pory nie zostaa jeszcze oczyszczona z literatury szkodliwej ide
ologicznie. Nie prowadzi dziaalnoci masowej i z obecnymi kadrami prowadzi jej racze
j nie bdzie.
Istnieje potrzeba, aby kijowski Miejski Komitet Partyjny zapewni kadr kierownicz dl
a Klubu Polskiego, eby mg on w miar normalnie funkcjonowa. Naleaoby take zmieni jego
lizacj, gdy nie moe on znajdowa si w jednym budynku z teatrem.
Obowizkowo naley te wzmocni kadr kierownicz biblioteki i ostatecznie oczyci j z osb
nych politycznie, a take uporzdkowa zbiory, usuwajc z nich ksiki ideologicznie szkodli
we.
213
10 listopada 1935 .
Czerwony [podpis odrczny]
Kopia, maszynopis w jzyku ukrai-skim. CDAHOUJond l, op. 7, spr. 410, k. 29-32.
86
1935, 11 listopada, Kijw - Fragment protokou z posiedzenia Biura Politycznego KP(b)
U dotyczcy oceny pracy Klubw Polskich.
Protok nr 54 z posiedzenia Biura Organizacyjnego KP(b)U z 11 XI 1935 r.
6. O Klubach Polskich w Kijowie, Winnicy i Proskurowie.
a) zaproponowa Wydziaowi Kulturalno-Owiatowemu , w oparciu o decyzje podjte na posiedz
eniu Biura Organizacyjnego, przygotowanie propozycji podniesienia poziomu pracy
Klubw Polskich.
b) uzna za konieczne zlikwidowanie Klubu Polskiego w Winnicy. Dotychczasowe koszt
y zaplanowane na jego utrzymanie przekaza Klubowi Polskiemu w Proskurowie.
Sekretarz KP(b)U [podpis odrczny, nieczytelny]
Orygina, maszynopis w jzyku ukrai-skim. CDAHOUJond l, op. 7, spr. 385, k. 134.
214
>
87
1935, 25 listopada, Kijw - Fragment protokou z posiedzenia Biura Politycznego KP(b)
Udotyczcy wysiedle- polskich i niemieckich rodzin ze strefy przygranicznej.
Protok nr 52 z posiedzenia Biura Politycznego z dnia 25 XI 1935 r.
Pkt 14
Decyzja Biura Politycznego. O przesiedleniu polskich i niemieckich rodzin ze str
efy przygranicznej.
Powoa komisje w celu przygotowania dziaa- zwizanych z wysiedleniem wiosn 1936 r. 6 - 7
tys. gospodarstw ze strefy przygranicznej. Wysiedlonych naley kierowa przede wszys
tkim poza granice Ukrainy. Skad komisji: tow. tow. Kosior, Balicki, Jakir, Ilin,
Wasyenko, Nalimow, Szarowa, Czerniawski, Tryliski, Sokoli-ski, Paperny.
Sekretarz KP(b)U [podpis odrczny, nieczytelny]
Orygina, maszynopis w jzyku ukrai-skim. CDAHOUJbnd 1, op. 16, spr. 13, . 346.
88
1936, 16 czerwca, Kijw - Fragment z protokou posiedzenia Biura Politycznego CK KP(
b)U w sprawie organizacji polskiego ludowego zespou pieni i ta-ca.
Protok nr 62 z posiedzenia Biura Politycznego KP(b)U w dniu 29 grudnia 1936 r.
Decyzj przyjto 16 czerwca 1936 r. po zasigniciu opinii czonkw Biura Politycznego KP(b
.
215
[...]
Punkt 32/4.
WYSUCHANO: O organizacji zespou polskiej ludowej pieni i ta-ca. Decyzja RKL USRR i KP(
b)U
1. W celu prezentacji najlepszych wzorcw polskiej pieni ludowej i polskich ta-cw ludo
wych, naley przy ukrai-skim Ministerstwie Sztuki utworzy zesp polskiej pieni ludowej i
ta-ca.
2. Wyasygnowa do ko-ca 1936 r. na zorganizowanie i utrzymanie zespou polskiej pieni l
udowej i ta-ca 100.000 rubli z rezerwy RKL USRR.
[podpis odrczny, nieczytelny]
Orygina, maszynopis w jzyku ukrai-skim. CDAHOUJond 1, op. 6, spr. 408, k. 224.
89
1936, lipiec, Kijw - Informacja wydziau do spraw kulturalno-owiatowych KP(b)U w spra
wie wykonania decyzji KP(b)U o utworzeniu Pa-stwowego Zespou Polskiej Pieni i Ta-ca.
Do sekretarzy KP(b)U*
- tow. Kosiora S.W.1
- tow. Postyszewa P.P.2
- tow. Popowa M.M.3
Notatka informacyjna
w sprawie wykonania decyzji KP(b)U z dnia 16 VI 1936 r. o utworzeniu
zespou polskiej pieni i ta-ca4
Na dzie- dzisiejszy przyjto do organizowanego zespou 30 chrzystw i 6 tancerzy.
Nabr chrzystw przeprowadzaa specjalna komisja, utworzona przez Zarzd do spraw kultury
w skadzie: towarzysze Bran, Regamera - profesorzy konserwatorium kijowskiego, Je
wtuszenko i Guberman - docenci oraz towarzysz Bychowski - inspektor Zarzdu do spr
aw Kultury. Wrd przyjtych chrzystw jest 14 mczyzn i 16 kobiet. Wedug gosw dziel si
0 sopranw, 6 mezzosopranw, 6 tenorw i 10 basw.
Do zespou tanecznego przyjto trzech mczyzn i trzy kobiety.
Narodowo poszczeglnych czonkw zespou jest nastpujca: 10 Ukrai-cw, 9 Polakw, 8 Rosjan
216
Z chrzystami przeprowadzono ju 15 prb, na ktrych przygotowywano nastpujcy repertuar: 1
. hymnMidzynarodwk, 2. Warszawiank, oraz pieni ludowe: . moja, A. A moja Kasia, 5. P
ka, 6. Umar ojciec, 7. Oeniem si, 8. Oj, zobaczysz.
Chrem kieruje prof. kijowskiego konserwatorium tow. Regemera.
Zespoem tanecznym kieruje natomiast tow. Lange, byy baletmistrz opery kijowskiej.
W ostatnim okresie kierowa zespoami tanecznymi w klubach i szkoach. Odbyo si 7 prb z t
ancerzami.
Zesp dziaa w pomieszczeniach kapeli Dumka".
Materiay informacyjne o organizacji zespou zamieciy gazety Gos Radziecki", Trybuna Radz
iecka", a take: " (Komunista"), " (Proletariacka Prawda"),
zerwonego Sztandaru Bolszewik" i inne. Publikacje te pomogy skompletowa zesp.
Kierownik
Wydziau Kulturalno-Owiatowym KP(b)U
Czerwonyj
[podpis maszynowy i odrczny]
Orygina, maszynopis w jzyku ukrai-skim. CDAHOUfond 1, op. 7, spr 442, k. 138 -139
" Na grze dokumentu piecztka o treci: Materiay do protfokoiuj S[ekretaria]tu [ KP(b)U]
z dnia 23 VII 36
'Stanisaw Kosior (1889-1939), radziecki dziaacz partyjny polskiego pochodzenia. Pen
i szereg funkcji w aparacie partyjnym i rzdowym na Ukrainie Radzieckiej.
2 Pawe Postyszew( 1887-1939), radziecki dziaacz partyjny. W 1923 r. przeniesiony z
Rosji na Ukrain, gdzie peni szereg wysokich funkcji partyjnych.
'Mikoaj Popw (1890-1938), radziecki dziaacz partyjny. W latach 1933-1937 by sekretar
zem KP(b)U.
4 Pa-stwowy Zesp Polskiej Pieni i Ta-ca w Kijowie powsta niespodziewanie w okresie, kied
y antypolskie represje w USRR nabray duego rozmachu. Na czele Zespou stan K. Regemera
. W tym czasie powoano take Chr Polski w ytomierzu.
217
90
1937, pierwsza polowa stycznia, Kijw - Informacja inspektora Wydziau Wyzna- Kijowski
ego Komitetu Wykonawczego o antyradzieckiej dziaalnoci przedstawiciela spoecznoci po
lskiej w ytomierzu.
Do
Kijowskiego Obwodowego Zarzdu NKWD
Szczegowa notatka inspektora Wydziau Wyzna- Obwodowego Komitetu
Wykonawczegow Kijowie
9 stycznia 1937 r. wyjechaam do ytomierza w sprawach wyznaniowych. W trakcie pracy
stwierdziam fakt nastpujcy:
25 marca 1936 r. na mocy postanowienia URSR zostaa zamknita polska kaplica w ytomierz
u, w ktrej dotychczas odbyway si naboe-stwa.
10 stycznia 1937 r. w rozmowie z przedstawicielem spoecznoci polskiej: obywatelem
Wojnaowiczem poruszyam kwesti przekazania kaplicy na cele potrzeb kulturalnych robo
tnikw oraz przekazaam kopi postanowienia z 25 marca 1936 r. w tej sprawie. Wojnaowicz
kategorycznie odmwi jej przyjcia i odpowiedzia: Postanowienie URSR nie j est dla mnie
rawem, j eeli macie penomocnictwo to zabieraj -cie kaplic, ale postanowienie mnie n
ie obowizuje, poniewa ja mam swoich zwierzchnikw i cakowicie im podlegam. Oni s przec
iwni przekazaniu kaplicy. Kaplicy nie przekazuj i nie przeka, i zbior nard".
Uwaam, e obywatel Wojnaowicz zajmuje si dziaalnoci antyradzieck wrd ludnoci polskie
dzc ludzi i agitujc przeciwko przekazaniu zamknitej kaplicy na potrzeby kulturalne
ludnoci.
Donosz o tym do wiadomoci Inspektora Wydziau Wyzna-.
Inspektor Wydziau Wyzna-
upienko
[podpis odrczny]
Orygina, maszynopis w jzyku rosyjskim. DAO,fond5013, op. 2, spr. 8012 p, k. 60.
218
91
1937, 30 kwietnia, ytomierz - Decyzja o pocigniciu do odpowiedzialnoci Piotra Wojnal
owicza za prowadzenie dziaalnoci antyradzieckiej.
ytomierz, 30 kwietnia 1937 r.
Decyzja
Upowaniony przez NKWD URSR, ja Rawiszin, po przeprowadzeniu ledztwa w sprawie obyw
atela Wojnalowicza Piotra Antonowicza, ur. 1901 ., Polaka, mieszka-ca ytomierza, byeg
o przewodniczcego rady kocielnej, stwierdzam, e obywatel Woj-naowicz RA. majc przekon
ania kontrrewolucyjne szerzy wrd ludnoci polskiej informacje prowokacyjne o wojnie i
zmianie obecnego ustroju; ugruntowywa pewne osoby w przekonaniach kontrrewolucyj
nych, prowadzi wrd nich dziaalno kontrrewolucyjn, ukierunkowan na podwaenie i dyskred
j dziaa- wadzy radzieckiej.
Zdecydowaem:
Pocign obywatela Wojnalowicza P. A. do odpowiedzialnoci za przestpstwa przewidziane a
rt. 54/10 Kodeksu Karnego USRR.
Penomocnik III Wydziau
Rawiszin
[podpis odrczny]
Orygina, maszynopis w jzyku rosyjskim. DAO,fond5013, op. 2, spr. 8012 p, k. 61.
92
1938, 5 marca, Kijw - Decyzja o likwidacji Teatru Polskiego w Kijowie wydana prze
z Zastpc Naczelnika Zarzdu ds. Sztuki przy RKL USRR.
Decyzja nr 2 Zastpcy Naczelnika Zarzdu do spraw Sztuki przy RKL USRR z 5 III 1938
r.
1-
Kijowski Pa-stwowy Teatr Polski przez siedem lat swego istnienia jako teatr narodo
wy, nie sprawdzi si. W cigu tego czasu nie walczy o repertuar radziecki. Teatr nie
219
posiada potrzebnego aktywu twrczego, a jego przedstawienia s na niskim poziomie id
eowym i artystycznym, a zatem nie odpowiadaj wspczesnym wymaganiom widza radzieckie
go.
Teatr nie zgromadzi wok siebie polskich widzw i nie cieszy si szacunkiem i popularnoci
as pracujcych.
2.
Podtrzyma postanowienie Zebrania Oglnego czonkw Polskiego Pa-stwowego Teatru Dramatycz
nego o bezsensownoci istnienia takiego teatru. Wychodzc z powyszego nakazuj:
1. Likwidacj Polskiego Pa-stwowego Teatru Dramatycznego, naley przedstawi do zatwierd
zenia przez Rad Komisarzy Ludowych USRR.
2. Zaproponowa Wydziaowi Zarzdu Kultury do Spraw Teatru przydzielenie aktorw Polskie
go Pa-stwowego Teatru Dramatycznego do innych teatrw Ukrainy.
Zastpca Naczelnika Zarzdu do Spraw Sztuki przy RKL USRR
Hryszko [podpis odrczny]
Kopia, maszynopis w jzyku ukrai-skim. CDAHOU.fond 1, op. 6, spr. 477, k. 212.
93
1938, 10 kwietnia, Kijw - Fragment z protokou posiedzenia Biura Politycznego KP(b)U
w sprawie likwidacji szk mniejszoci narodowych w USRR.
Protok nr 20 z posiedzenia Biura Politycznego KP(b)U w dniu 10 kwietnia 1938 r.
Punkt 3.
WYSUCHANO: O reorganizacji szk mniejszoci narodowych na Ukrainie.
POSTANOWIONO:
Po przeprowadzeniu kontroli ustalono, e dziaajcy w LKO USRR wrogowie narodu: trockic
i, buchary-cy i buruazyjni nacjonalici, zorganizowali sobie wydzielone niemieckie, p
olskie, czeskie, szwedzkie, greckie i inne szkoy narodowe, tworzc z nich orodki buru
azyjno-nacjonalistycznego i antyradzieckiego wpywu na dzieci.
220
Praktyka tworzenia szk mniejszoci narodowych spowodowaa ogromne szkody w prawidowym n
auczaniu i wychowywaniu, odgradzaa dzieci od ycia radzieckiego pozbawiajc je moliwoci
wczania si do radzieckiej kultury i nauki oraz nie dajc im moliwoci zdobywania dalsze
j owiaty w technikach i wyszych szkoach.
Opierajc si na uchwale KP(b)U, Biuro Polityczne KP(b)U uznaje za niecelowe i szkodli
we dalsze istnienie wydzielonych szk mniejszoci narodowych oraz oddziaw i klas przy z
wyczajnych szkoach radzieckich i postanawia:
1. Przeksztaci wydzielone szkoy mniejszoci niemieckiej, polskiej, czeskiej, szwedzki
ej i inne szkoy i technika w typowe szkoy radzieckie, a take zlikwidowa narodowociowe
oddziay i klasy przy zwyczajnych szkoach, technikach i uczelniach.
2. Przeksztaci Niemiecki Instytut Pedagogiczny w Odessie na Instytut Jzykw Obcych.
3. Uczniw wydzielonych szk podstawowych, niepenych rednich i rednich, wydzielonych tec
hnikw i szk pedagogicznych oraz oddziaw narodowociowych przenie do pobliskich radzieck
h szk, technikw i przedszkoli zwykego typu, zapewni im odpowiedni kadr pedagogiczn, po
zniki i przyrzdy do nauki.
4. Jeli nie uda si umieci uczniw w ssiednich szkoach, wwczas naley przeksztaci wydz
zkoy mniejszoci narodowych, technika i szkoy pedagogiczne lub wydzielone oddziay i k
lasy wprowadzajc w nich plany nauczania i programy waciwe dla szk radzieckich, techni
kw i szk pedagogicznych zwykego typu z ukrai-skim lub rosyjskim jzykiem nauczania. Post
anowienie to naley realizowa od jesieni 1938 r. przyjmujc do tych szk take dzieci inny
ch narodowoci.
5. Pomieszczenia pozostae po przeksztaconych wydzielonych szkoach mniejszoci, obowizk
owo naley wykorzysta na potrzeby nowych szk, technikw i szk pedagogicznych lub na polep
szenie warunkw pracy ju istniejcych szk i technikw, np. poprzez likwidacj drugiej i trz
eciej zmiany, poszerzenia ich bazy itp.
6. Zobowiza Ludowe Komisariaty Owiaty, Zdrowia, Ziemi, Lasw i Lokalnego Przemysu, aby
do 1 maja 1938 roku przeprowadzi wszystkie prace przygotowawcze, zatwierdzi termi
ny i kolejno przeksztacania poszczeglnych mniejszociowych szk, technikw i szk pedago
ch, Niemieckiego Instytutu Pedagogicznego w Odessie, Polskiego Oddziau przy Kijow
skim Instytucie Pedagogicznym, wydzielonych oddziaw narodowociowych, wydzielonych k
las w szkoach, technikach i szkoach pedagogicznych. Ca prac przygotowawcz naley zako-cz
rzed 1 sierpnia 1938 r.
7. Zobowiza pierwszych sekretarzy Komitetw Obwodowych KP(b)U oraz Ludowy Komitet Owi
aty USRR, aby do 1 maja 1938 r. przedstawili do zatwierdzenia przez KP(b)U plan r
eorganizacji kadej wydzielonej szkoy narodowociowej, technikum, szkoy pedagogicznej
oraz wydzielonych oddziaw i klas.
Caa praca zwizana z reorganizacj wydzielonych szk narodowociowych ma by osobicie kontr
owana i kierowana przez sekretarzy obwodowych komitetw KP(b)U.
[brak podpisu]
Pismo na powielaczu w jzyku ukrai-skim. CDAHOU.fond 1, op. 6, spr. 463, k3-4.
221
94
1938, 14 kwietnia, Kijw - Wycig z protokou z posiedzenia Biura Politycznego KP(b) U
dotyczcy likwidacji Teatru Polskiego w Kijowie.
Protok nr 21 z posiedzenia Biura Politycznego KP(b)U
[...] Pkt 16
Wysuchano: O Teatrze Polskim. Uchwalono:
1. Biorc pod uwag fakt, i Pa-stwowy Teatr Polski w m. Kijowie posiada ma liczb widzw i
cigu 7 lat swego istnienia nie speni warunkw teatru narodowego, a wystawiane sztuki
posiaday ma warto ideowo-artystyczn, naley zgodzi si z decyzj Zebrania Oglnego Czo
Polskiego o likwidacji niniejszego teatru.
2. Spraw likwidacji Teatru Polskiego w m. Kijowie powierzy kierownikowi artystyczn
emu RKL USRR tow. Hryszce.
Poleci RKL USRR przedoenie propozycji dotyczcej wykorzystania pomieszcze- po Teatrze P
olskim.
Za zgodno: [podpis odrczny, nieczytelny]
Kopia, druk na powielaczu w jzyku ukrai-skim. CDAHOU, frond 1, op. 6, spr. 463, 51-
52.
95
1939, 20 czerwca, Kopalnia N.-Muriach, Pnocny lagier - Proba o rewizj wyroku skaza-ca
z agru.
Kriwanowski Josif Nikoaj ewicz1
Do Generalnego Prokuratora ZSRR m. Moskwa
222
Zaalenie
W czerwcu 1937 r. zostaem aresztowany przez organy NKWD w ytomierzu i oskarony na p
odstawie art. 54 par. 10-11 o dziaalno kontrrewolucyjn.
Uwaam, i oskarenie to jest bezpodstawne. Jestem zobowizany owiadczy, e podczas prowadze
nia ledztwa ledczy zachowywa si niewaciwie. Z broni w rku grozi mi mierci, jeli ni
skazanych przez niego zezna-. Przez 4 doby trzymali mnie na nogach i metod terroru
starali si udowodni, e niby ja byem aktywnym czonkiem antyradzieckiej kontrrewolucyjn
ej organizacji, wsppracujcej z ksidzem.
Generalny Prokuratorze, czyja mgbym by kontrrewolucjonist?
Pochodz z rodziny robotniczej, w dzieci-stwie zaznaem ndzy, przez cay czas pracowaem ja
ko robotnik najemny. Z Polsk nie mam nic wsplnego. Urodziem si na Ukrainie, nigdy w
Polsce nie byem i nie mam tam adnych krewnych. A kara mnie za to, e jestem Polakiem,
to jest niezgodne z prawem, poniewa ziemia radziecka jest ojczyzn robotnikw niezal
enie od narodowoci.
Czy chodz do kocioa? Tak, byem na mszy, ale i w tym nie widz przestpstwa, poniewa konst
ytucja gwarantuje wolno wyznania.
Generalny Prokuratorze, prosz o powtrne rozpatrzenie mojej sprawy i uwolnienie mni
e od haniebnego napitnowania jako wroga narodu.
20 czerwca 1939 r.
Kriwanowski
[podpis odrczny]
adres:
Kopalnia N-Aturiach
SewagUSWITLNKWD
Oiygina, maszynopis w jzyku rosyjskim. DAZO.fondSOB, op. 2, spr. 8012 p, k. 239.
1 Polska forma nazwiska moga brzmie jako: Krzywa-ski Jzef, syn Mikoaja.
223
96
1939, 29 grudnia, Moskwa - Rozporzdzenie Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych ZSRR
w sprawie zatrudnienia i warunkw bytowych przesiedle-cw do agrw.
ZATWIERDZONO cil
e tajne
Uchwaa RKL Zwizku SRR z dnia 29 grudnia 1939 r. 2122-617 SS.
Rozporzdzenie
dotyczce specprzesiedle-cw i o organizacji pracy osadnikw wysiedlanych z
zachodnich obwodw USRR i BSRR
1. Osadnicy i ich rodziny, przesiedlone przez NKWD ZSRR z zachodnich obwodw USRR
i BSRR, maj by rozsiedlani w specosadach1 w celu wykorzystania ich do prac organiz
owanych na terenach lenych Ludowego Komisariatu Lenictwa ZSRR.
2. Specosady przeznaczone dla specprzesiedle-cw-osadnikw2 majby zorganizowane przez NK
WD ZSRR z zachowaniem przelicznika od 100 do 500 rodzin na jedn osad.
3. Przydzia pomieszcze- mieszkalnych i obsug bytowo-komunaln dla specprzesiedle-cw-osadni
kw organizuje Ludowy Komisariat Lenictwa ZSRR zgodnie z normami ustanowionymi dla
pracownikw przemysu lenego. Kadej rodzinie specprzesie-dle-ca-osadnika naley sijedno odd
zielne pomieszczenie lub wydzielone miejsce w baraku w wielkoci nie mniejszej ni 3
nr powierzchni mieszkalnej na jedn osob.
4. Zarzdzanie administracyjne specosad powierza si rejonowym i osiedlowym komendan
turom NKWD ZSRR. Osiedlowe komendantury NKWD ZSRR majby zorganizowane w kadej speco
sadzie, za rejonowe komendantury NKWD ZSRR w rejonach administracyjnych i umieszc
zone w centrum terenu zajmowanego przez specosady.
5. Komendantury NKWD ZSRR w specosadach prowadz rejestr specprzesiedle-cw-osadnikw, p
rzeciwdziaaj ucieczkom, pilnuj ustalonego w specosadach porzdku i zasad wykorzystani
a przesiedle-cw do pracy.
6. Koszty na utrzymanie rejonowych i osiedlowych komendantur, a take koszty zwizan
e z obsug administracyjn specprzesiedle-cw-osadnikw (rodki transportu oraz opaty poczto
-tclekomunikacyjne i inne) pochodz z budetw komendantur tworzonych z comiesicznych o
bcie- pochodzcych z wypat specprzesiedle-cw-osadnikw, ktre nie powinny by wysze ni 1
obkw. Powysze odliczenia powinny by przeprowadzane przez Ludowy Komisariat Lenictwa
ZSRR w miejscu pracy specprzesiedle-cw-osadnikw i przekazywane na konto oddziaw koloni
i pracow-niczo-resocjalizacyjnych podlegajcych NKWD.
7. Budety rejonowych i osiedlowych komendantur NKWD ZSRR zatwierdzane sprzez nacze
lnika GUAG-u NKWD ZSRR na wniosek obwodowych (krajowych) oddziaw kolonii pracownicz
o-resocjalizacyjnych NKWD.
8. Komendanci specosad s zobowizani:
224
a/pilnowa ustalonego w specosadzie porzdku;
b/ kontrolowa dokadne wypenianie umw o zatrudnieniu specprzesiedle--cw zawartych przez
oddziay kolonii pracowniczo-resocjalizacyjnych NKWD z przedsibiorstwami Ludowego K
omisariatu Lenictwa;
c/ podejmowa odpowiednie rodki bezpiecze-stwa zapobiegajce ucieczkom, wykrywa i areszt
owa naruszajcych prawo;
d/ zwalcza pija-stwo, chuliga-stwo, meliniarstwo i inne wykroczenia naruszajce porzdek
w specosadach;
e/ systematycznie przeprowadza kontrol obecnoci specprzesiedle-cw;
f/ prowadzi ewidencj dokumentw osobowych.
9. Zasady porzdku wewntrznego w specosadach s zatwierdzane przez naczelnika oddziau
kolonii pracowniczo-resocjalizacyjnych NKWD i podawane do wiadomoci wszystkich mi
eszka-cw osady.
10. Za naruszenie ustalonego porzdku w specosadach, niewaciwy stosunek do wasnoci pa-st
wowej, naruszenie dyscypliny pracy, nieobecno w pracy, przesiedle-cy karani s przez k
omendantw osady karami pieninymi do 25 rubli lub aresztem do 5 db. Rejonowi komendan
ci NKWD maj prawo nakada na groniejszych przestpcw kary w wysokoci do 50 rubli lub 10 d
aresztu i pociga do odpowiedzialnoci kryminalnej. Pocignicie specprzesiedle-ca do odpo
wiedzialnoci administracyjnej lub karnej odbywa si na podstawie wczeniejszego ledztw
a przeprowadzonego przez komendanta. Kwoty pochodzce z kar przekazywane s przez ko
mendantw specosad na konto pa-stwa.
11. Komendantom rejonowym i osiedlowym, po uzgodnieniu z administracjprzedsi-biors
twa Ludowego Komisariatu Lenictwa ZSRR, przysuguje prawo przenoszenia do ciszych robt
osb naruszajcych dyscyplin.
12. W przypadku ucieczki specprzesiedle-ca komendant specosiedla powinien natychmi
ast podj dziaania majce na celu odnalezienie i zatrzymanie uciekiniera. Natychmiast
po ucieczce powinien w celu ogoszenia akcji poszukiwawczej powiadomi miejscowy zar
zd NKWD.
13. Komendanci specosad zobowizani s przyjmowa od specprzesiedle-cw skargi zarwno pisem
ne, jak i ustne i rozwizywa je na miejscu. W przypadku niemoliwoci rozwizania tych kw
estii na miejscu komendant zobowizany jest skierowa je do rozstrzygnicia w oddziaach
kolonii pracowniczo-resocjalizacyjnych NKWD. Skargi i proby specprzesiedle-cw kiero
wane do wyszych organw wadzy pa-stwowej komendant zobowizany jest skierowa zgodnie z ad
resem.
14. W komendanturach rejonowych winien by prowadzony rejestr specprzesiedle-cw. Kart
a rejestracyjna powinna by sporzdzona w trzech egzemplarzach: jeden egzemplarz ma
by przechowywany w rejonowej komendanturze NKWD, drugi ma by wysany do oddziau kolon
ii pracowniczo-resocjalizacyjnych NKWD, a trzeci do GU-AG-u NKWD3 ZSRR.
15. W komendanturze specosady ma by prowadzona ksika ewidencji rodzin specprzesiedl
e-cw prowadzona w porzdku alfabetycznym. W ksice naley zapisywa gow rodziny z przypisa
do niego czonkami rodziny. Czonkowie rodzin specprzesiedle-cw majcy inne nazwiska nal
ey zapisywa do ksiki pod swoim nazwiskiem.
225
16. Wszelkie zmiany w rodzinie specprzesiedle-ca naley odnotowywa w rejestrze i ksice
ewidencji rodzin specprzesiedle-cw.
17. Wszyscy specprzesiedle-cy zdolni do wykonywania pracy s zobowizani do wiadczenia
pracy spoecznie uytecznej wyznaczonej im przez przedsibiorstwa Ludowego Komisariatu
Lenictwa.
18. Zasady i wymiar pacy specprzesiedle-cw ustanawia NKWD ZSRR po uzgodnieniu z Ludo
wym Komisariatem Lenictwa ZSRR.
19. Specprzesiedle-cy-osadnicy i ich rodziny przesiedlone do specosiedli nie majpra
-wa wyjazdu za granice administracyjne rejonw osiedlenia. Opuszczenie miejsca zak
waterowania lub pracy na okres duszy ni 24 godziny oraz przemieszczanie si w obrbie o
sady, z jednego baraku (domu) do drugiego, dopuszcza si tylko za zezwoleniem kome
ndanta osiedla.
Ludowy Komisarz Spraw Wewntrznych Zwizku SRR
.Beria4
[podpis maszynowy]
Kopia, maszynopis w jzyku rosyjskim. GARFJond9479, op. 1, dieo 52, k. 4-7.
' W oryg. " (z ros.) - osada specjalna NKWD przeznaczona dla osb przesiedlonych z
h przez ZSRR we wrzeniu 1939.
2 W oryg. -" (z ros) - specjalny przesiedleniec-osadnik. Zob. przypis w
3 GUAG NKWD (w oryg. ") - Gwny Zarzd Obozw Ludowego Komisariatu Spraw Wewntrz
4 awrentij Beria (1899-1953), radziecki dziaacz komunistyczny, dugoletni szef apar
atu bezpiecze-stwa, w latach 193 8-1945 komisarz spraw wewntrznych (NKWD). Wspodpowie
dzialny za masowe represje i zbrodnie w okresie stalinowskim. W 1953 r. skazany
na kar mierci i rozstrzelany.
226
SPIS DOKUMENTW
1. 1917, 9 marca, Kijw - Informacja gazety Kijowianin" o utworzeniu Komitetu Wyko
nawczego Organizacji Polskich w Kijowie..............................21
2. 1917, 18 marca, Kijw - Informacja gazety Kijowianin " o stosunku Polakw do pa-stw
a rosyjskiego po rewolucji lutowej. ...................................22
3. 1917, 19 marca, Kijw - Informacja gazety Kijowianin " o reakcji spoecznoci polsk
iej na wie o wydaniu przez Rzd Tymczasowy Odezwy do Polakw"..........................
................................................................................
..22
4. 1917, 12 kwietnia, Kijw - Informacja czasopisma Kijowianin" o postanowieniach
zebrania delegatw Polskiej Dywizji Strzeleckiej.........................25
5. 1917, 17 maja, ytomierz - Informacja o powstaniu Zwizku Nauczycielstwa Polskieg
o na Woyniu......................................................................
....26
6. 1917, 2 sierpnia, Kijw - Informacje w sprawie podziau miejsc w Centralnej Radz
ie midzy przedstawicieli organizacji polskich i ydowskich. 27
7. 1918, 15 marca, Kijw -List kapana rzymskokatolickiego Dionizego Bczkowskiego do
Ukrai-skiej Centralnej Rady w sprawie potrzeby utworzenia misji dyplomatycznej UR
L przy Watykanie...........................................28
8. 1919, 3 kwietnia, Charkw - Referat Sekretarza KP(b)U Emanuela J. Kwiringa na t
emat propagandy komunistycznej na terenach wschodnich pa-stwa polskiego...........
..............................................................30
9. 1920, 6 czerwca, Lww - Artyku prasowy o yciu spoecznoci polskiej
w Kijowie po zajciu miasta przez sojusznicze wojska polsko-ukrai-skie. .....32
10. 1921, 6 kwietnia, Charkw - Fragmenty art. z Gosu Krakowskiego" przeoone na jzyk r
osyjski i opublikowane w Biuletynie Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych USR
R.......................................................34
11. 1921, 5 czerwca, Charkw - Omwienie artykuu pt. Polskie jednostki wojskowe w Ros
ji" zamieszczonego w gazecie Nard", opublikowane na lamach Biuletynu Ludowego Komis
ariatu Spraw Zagranicznych USRR". . 35
12. 1922, 11 stycznia, Charkw - Wycig z protokou zebrania Sekretariatu KP(b)U o zatw
ierdzeniu etatw w Biurze Polskim przy KP(b)U. ..........35
13. 1922, 4 listopada, Charkw - Fragment z protokou zebrania Biura Organizacyjneg
o KP(b)U w sprawie prasy polskiej...................................36
14. 1923, 28 lutego, Kijw -Nota informacyjna przewodniczcego Biura Polskiego KP(b)
U Bolesawa Skarbka o koniecznoci zwoania narady gubernianych i powiatowych Biur Pol
skich....................................................37
227
15. 1924, 3 grudnia, Czerniachowsk - Pismo Rejonowego Komitetu Wykonawczego do
Okrgowego Komitetu Wykonawczego w ytomierzu
w sprawie organizacji polskich Rad Wiejskich....................................
.............38
16. 1924, 31 grudnia, ytomierz - Sprawozdanie dla woy-skiego Guber-nialnego Komitet
u Wykonawczego z obserwacji miejscowoci zamieszkaych przez Polakw w rejonach korost
y-skim i szepetowskim w celu zorganizowania polskich Rad Wiejskich................
..........................................39
17. 1925, 15 marca, Kamieniec Podolski - Informacja o licie otwartym wikariusza
generalnego rzymskokatolickiej diecezji tyraspolskiej ks. Jzefa Kruszy-skiego 1....
................................................................................
..............43
18. 1925, 22 marca, Kamieniec Podolski - List otwarty dziekanaprosku-rowskiego
ks. K. Nanowskiego do nuncjusza apostolskiego w Warszawie......44
19. 1925, 3 kwietnia, Skwira- Skarga proboszcza ks. Franciszka Bujalskiego z po
wodu konfiskaty jego majtku...............................................45
20. 1925, 29 czerwca, Nowosielica Wielka - Fragment protokou zebrania, na ktrym m
ieszka-cy wsi nie zgadzaj si na utworzenie polskiej rady wiejskiej..................
................................................................................
............46
21. 1925, lipiec, Pohorele - Artyku na temat problemw materialnych miejscowej szk
oy...............................................................................
................47
22. 1925, lipiec, Kamienskoje - Artyku prasowy powicony dziaalnoci antyreligijnej...
................................................................................
...................48
23. 1925, 2 padziernika, ytomierz- Sprawozdanie polskiej sekcji oddziau do pracy z
mniejszociami narodowymi w Woy-skim Okrgowym Komitecie Wykonawczym o nastrojach poli
tycznych i wyborczej aktywnoci ludnoci polskiej...................................
.............................................................48
24. 1925, Melitopolszczyzna - Artyku prasowy na temat rozwoju szkolnictwa.......
................................................................................
.................50
25. 1925, Charkw - Sprawozdanie z pracy komisji NKWD w sprawie tak zwanych Ukrai-cw
-katolikw w okrgach byej guberni podolskiej.............50
26. 1926, czerwiec, Charkw - Dziaalno Biura Polskiego CK KP(b)U
za okres od lutego 1925 r. do czerwca 1926 roku.................................
............57
27. 1926, 3 grudnia, Warszawa - List sekretarza Komitetu Organizacyjnego Zwizku
Polakw z Zagranicy do Redakcji Gosu Modziey"
z prob o zamieszczenie informacji dot. przygotowa- do zjazdu. ..................78
28. 1926, Charkw - Referat Pa-stwowego Zarzdu Politycznego dotyczcy Kocioa rzymskokato
lickiego i ludnoci polskiej na Ukrainie.......80
228
29. 1927, 2 poowa roku, Moskwa - Ordynacja wyborcza na Zjazd Polakw
z Zagranicy.....................................................................
....................................87
30. 1927, 2 poowa roku, Moskwa - Program Zjazdu Polakw z Zagranicy......90
31. 1927, listopad lub grudzie-, ytomierz - Informacja GPU w sprawie nastrojw ludnoc
i polskiej w guberni woy-skiej.........................................91
32. 1927, Moskwa - Stanowisko Biura Polskiego przy WKP(b)
w sprawie Zjazdu Polakw z Zagranicy..............................................
..............94
33. 1928, 27 stycznia, Kijw - Materiay osobowe Eugeniusza Piotrowicza Perkowicza.
................................................................................
........................97
34. 1928, 12 wrzenia, Kijw - List Eugeniusza Perkowicza do Jana Saulewicza w spra
wie propagandy antyreligijnej.............................................99
35. 1929, 24 luty, Charkw - Artyku z dziennika Komsomolec Ukrajiny" dotyczcy Polski
ego Technikum Pedagogicznego..........................................100
36. 1929, 23 kwietnia, Kijw - List Eugeniusza Perkowicza do Jana Saulewicza w sp
rawie osobistej, dotyczcej stara- o przywrcenie mu praw wyborczych..................
................................................................................
..... l
37. 1929, 17 czerwca, Charkw - Protok z posiedzenia Wszechukrai-s-kiego Spoecznego Ko
mitetu dla przeprowadzenia wyborw delegatw na Zjazd Polakw z Zagranicy.............
.................................................................102
38. 1929, 21 czerwca, Charkw - Protok z posiedzenia Prezydium Wszechukrai-skiego Cen
tralnego Spoecznego Komitetu Organizacyjnego
dla wyborw delegatw na Zjazd Polakw z Zagranicy................................. 10
4
39. 1929, 21 czerwca, Warszawa- Komunikat Komitetu Organizacyjnego Zjazdu Polakw
z Zagranicy na temat niedemokratycznych wyborw delegatw z ZSRR...................
......................................................................... 106
40. 1929, 22 czerwca, Charkw - Pismo Wszechukrai-skiego Centralnego Spoecznego Komi
tetu Organizacyjnego do Komitetu Organizacyjnego Zjazdu Polakw z Zagranicy w Wars
zawie w sprawie wyboru delegatw. .... 107
41. 1929, 23 czerwca, Nowa Uszyca- List Jzefa Sieleckiego do Konsulatu Generalne
go RP w Charkowie w sprawie kocioa...................... 108
42. 1929, 24 czerwca, Charkw - Protok z posiedzenia Prezydium Wszechukrai-skiego Cen
tralnego Spoecznego Komitetu Organizacyjnego
dla przeprowadzenia wyborw delegatw na Zjazd Polakw z Zagranicy. ... 110
43. 1929, 27 czerwca, Charkw - List Wszechukrai-skiego Centralnego spoecznego Komit
etu Wyborczego do Komitetu Organizacyjnego Zjazdu Polakw z Zagranicy w Warszawie
w sprawie materiaw na zjazd............. 111
229
44. 1929, 28 czerwca, ytomierz- Sprawozdanie przewodniczcego Biura Polskiego Woy-ski
ego Okrgowego Komitetu KP(b)U z kampanii wyborczej na Zjazd Polakw z Zagranicy....
................................................... 112
45. 1929, czerwiec - lipiec, Moskwa - Cykl artykuw z dziennika
Prawda " dotyczcych Zjazdu Polakw z Zagranicy w Warszawie.............. 119
46. 1929, 8 lipca, Charkw - Proba Wszechukrai-skiego Centralnego Spoecznego Komitetu
Organizacyjnego dla Przeprowadzenia Wyborw Delegatw na Zjazd Polakw o wydanie wiz
.................................................131
47. 1929, 10 sierpnia, Warszawa - Informacja zamieszczona na lamach Biuletynu Na
rodowego" na temat kampanii antypolskiej na Ukrainie
i Biaorusi w zwizku z organizacj Zjazdu Polakw z Zagranicy................ 134
48. 1929, 1 padziernika, Moskwa - Informacja ambasady RP
o przebiegu wyborw na Zjazd Polakw z Zagranicy w Warszawie oraz reakcjach na odmow
wydania wiz dla delegatw z ZSRR............................ 137
49. 1929, 9 listopada, Kijw - Informacja oglna Konsulatu na temat ukrainizacji, s
ytuacji na wsi oraz nastrojw ludnoci wobec sowietyzacji.... 141
50. 1929, 28 listopada, Kijw - Informacja konsula RP na temat demonstracji antyp
olskich oraz nastrojw w A rmii Czerwonej.....................146
51. 1929, 11 grudnia, Kijw - informacja konsula w sprawie aresztowania Eliasza W
inogradowa......................................................................
..........152
52. 1929, 14 grudnia, Kijw - Informacja konsula polskiego na temat represji na U
krainie.........................................................................
............... 154
53. 1930, 8 marca, Kijw - Raport Konsula RP w sprawie przeladowa- Kocioa Katolickiego
i jego wiernych Polakw i Niemcw. .........................156
54. 1930, 9 marca, Charkw - Fragment sprawozdania dotyczcy wystpie- antyradzieckich
przygotowanego przez GPU dla KP(b)U. ..... 159
55. 1930, 15 marca, Kijw - Raport Konsula RP w sprawie sytuacji
na Ukrainie.....................................................................
.................................160
56. 1930, 12 kwietnia, Kijw - Raport Konsula RP dotyczcy ycia religijnego, sytuacj
i na wsi i nastrojw ludnoci............................................163
57. 1930, 13 wrzenia, Kijw - Artyku zamieszczony w czasopimie Wisti WUCWK" na temat
ycia kulturalno-owiatowego w Polskim Rejonie Narodowociowym im. J. Marchlewskiego.
...................................... 166
58. 1930, 22 padziernika, Kijw - Sprawozdanie Konsula RP z okazji piciolecia Polsk
iego rejonu Narodowociowego w Marchlewsku. ..............167
230
59. 1930, 6 listopada, Zastaw - Wnioski komisji Woy-skiego Pa-stwowego Muzeum Naukow
o-Badawczego w sprawie byego
klasztoru bernardy-skiego oraz innych zabytkw miasta Zastawia..............171
60. 1931, 1 czerwca, Kijw - Informacja o rozwoju owiaty masowej
wrd ludnoci polskiej...............................................................
.....................173
61. 1931, 22 lipca, Marchlewsk - Protok z posiedzenia Rejonowego Komitetu Wykonaw
czego...........................................................................
......176
62. 1931, wrzesie-, Charkw - Informacja Wydziau Kultury
i Propagandy KP(b) U o kwestiach zwizanych z wykorzystywaniem jzyka polskiego w pro
cesie sowietyzacji ludnoci polskiej............................180
63. 1931, 22 padziernika, Marchlewsk- Ocena zaawansowania skupu zboa.............
................................................................................
....................182
64. 1931, 3 listopada, Charkw- Uchwala KP(b)U dotyczca jzyka polskiego w pracy prop
agandowej O pracy wrd polskich robotnikw". ..183
65. 1931, 25 listopada, Artyku zamieszczony w czasopimie Student Rewolucji" o Pols
kim Instytucie Wychowania Spoecznego w Kijowie........ 185
66. 1931, 26 listopada, Charkw -Notatka dotyczca sytuacji spoeczno-politycznej w P
olskim Rejonie Narodowym w Marchlewsku.........................187
67. 1932, 21 stycznia, Jampol - Zamiana kocioa na wojskowy magazyn. ... 188
68. 1932, 7 kwietnia, Marchlewsk - Decyzja Rejonowego Komitetu Partyjnego w zwiz
ku z katastrofaln sytuacj zaopatrzenia w chleb...........189
69. 1933, 18-22 luty, Charkw Negatywna ocena pracy Instytutu
Kultury Polskiej................................................................
...............................190
70. 1933, 23 maja, Charkw - Informacja o czasopismach polskojzycznych na Ukrainie
.........................................................................191
71. 1933, 8 wrzenia - Sprawozdanie kierownika oddziau pracy kulturalno-owiatowej M
.M. Kileroga dla biura organizacyjnego CKKP(b)U
O pracy wrd polskich mas robotniczych w USRR"................................... 19
5
72. 1933, 22 Listopada, Charkw - Rezolucja Plenum Kc i Ckk Kp(b)U w wprawie wzmo
cnienia czujnoci na nastroje antyradzieckie wrd ludnoci polskiej i niemieckiej......
..................................................................200
73. 1934, 6 marca, Charkw - Fragment protokou z posiedzenia Sekretariatu KP(b)U w
sprawie zamknicia polskiej gazety
w zato-skim rejonie obwodu Winnickiego............................................
..........201
231
74. 16 czerwca 1934 ., Charkw - Fragment protokou z zebrania Biura Politycznego KP(
b)Upowiconego problemowi reorganizacji szkolnictwa polskiego w obwodach Winnickim
i kijowskim...........................202
75. 1934, Kijw -Artyku o wystpach w Moskwie pierwszego Polskiego Teatru Pa-stwowego
zKijowa.........................................................................
203
76. 1934, 20 grudnia, Kijw - Fragment protokou z posiedzenia Biura Politycznego KP
(b) U w sprawie zamknicia polskich szk w obwodzie winnickim i kijowskim............
.........................................................................205
77. 1934, 20 grudnia, Kijw - Decyzja Biura Politycznego KP(b)U
w sprawie reorganizacji Polskich Rad Wiejskich..................................
.........205
78. 1934, Kijw - Wytyczne KP(b)U dla Polskiego Instytutu Kultury.... 206
79. 1935, 15 lutego, Kijw- Fragmenty z protokou Sekretariatu KP(b)U w sprawie pols
kich gazet oraz uczniw technikw pedagogicznych....................................
............................................................207
80. 1935, 20 marca, Kijw - Fragment protokou z posiedzenia Sekretariatu KP(b) U do
tyczcy polskich audycji radiowych...................208
81. 1935, 4 lipca, Kijw -Decyzja KP(b)U w sprawie reorganizacji szkolnictwa polski
ego na Ukrainie. ...............................................................
.209
82. 1935, 17 sierpnia, Marchlewsk- Protok RKP w sprawie wykluczenia z szeregw Wsze
chrosyjskiej Komunistycznej Partii (bolszewikw) Polakw podejrzanych o dziaalno antyra
dzieck. .............210
83. 1935, 28 wrzenia, Kijw - Decyzja Biura Politycznego KP(b)U w sprawie osadnictwa
na terenie byego Polskiego Rejonu Narodowociowego kochonikw z poudniowej czci obwodu
jowskiego. ....................211
84. 1935, wrzesie-, Winnica - Proba Sekretarza OKP do KP(b)U
o przesiedlenie ludnoci polskiej z pasa przygranicznego..........................
....211
85. 1935, 10 listopada, Kijw- Nota informacyjna dla sekretarzy
KP(b) U dotyczca dziaalnoci Klubu Polskiego w Kijowie....................212
86. 1935, 11 listopada, Kijw - Fragment protokou z posiedzenia Biura Politycznego
KP(b) U dotyczcy oceny pracy Klubw Polskich..............214
87. 1935, 25 listopada, Kijw - Fragment protokou z posiedzenia Biura Politycznego
KP(b) U dotyczcy wysiedle- polskich i niemieckich
rodzin ze strefy przygranicznej.................................................
.......................215
88. 1936, 16 czerwca, Kijw- Fragment z protokou posiedzenia Biura Politycznego CK
KP(b)U w sprawie organizacji polskiego ludowego
zespou pieni i ta-ca................................................................
.......................215
232
89. 1936, lipiec, Kijw - Informacja wydziau do spraw kulturalno-owiatowych KP(b) U
w sprawie wykonania decyzji KP(b) U
o utworzeniu Pa-stwowego Zespou Polskiej Pieni i Ta-ca. .......................216
90. 1937, pierwsza polowa stycznia, Kijw -Informacja inspektora Wydziau Wyzna- Kijo
wskiego Komitetu Wykonawczego o antyradzieckiej dziaalnoci przedstawiciela spoecznoc
i polskiej w ytomierzu..................218
91. 1937, 30 kwietnia, ytomierz - Decyzja o pocigniciu do odpowiedzialnoci Piotra W
ojnalowicza za prowadzenie dziaalnoci antyradzieckiej.............................
...................................................................219
92. 1938, 5 marca, Kijw - Decyzja o likwidacji Teatru Polskiego w Kijowie wydana
przez Zastpc Naczelnika Zarzdu ds. Sztuki
przyRKLUSRR.....................................................................
..........................219
93. 1938, 10 kwietnia, Kijw - Fragment z protokou posiedzenia Biura Politycznego K
P(b) U w sprawie likwidacji szk mniejszoci narodowych w USRR.......................
................................................................220
94. 1938, 14 kwietnia, Kijw- Wycig z protokou z posiedzenia Biura Politycznego KP(b)
U dotyczcy likwidacji Teatru Polskiego w Kijowie.... 222
95. 1939, 20 czerwca, Kopalnia N.-Aturiach, Pnocny lagier - Proba
o rewizj wyroku skaza-ca z lagru...................................................
...............222
96. 1939, 29 grudnia, Moskwa - Rozporzdzenie Ludowego Komisarza Spraw Wewntrznych
ZSRR w sprawie zatrudnienia i warunkw bytowych przesiedle-cw do lagrw...............
.................................................................224
233

1.1917, 9 , - "
2.1917.18 , - "
3.1917.19 , - "
"...................................................................................
..................................22
4.1917,12 , - "
................................................
5.1917,17 , -
..................................................................
6. 1917, 2 , -
................................27
7. 1918,15 , - -
8. 1919, 3 , - () -
9.1920,6 , - '
. -' .................32
10.1921,6 , - Gosu Krakowskiego",
11.1921,5 , - Nard" ",
12.1922,11 , -
() () ...............35
13.1922,4 , - ()
14.1923,28 , -
. -
..............................................................
234
15.1924, 3 , -
16.1924, 31 , - ,
.................39
17.1925,15 , '- -
18.1925, 22 , '- -
. ...............................44
19. 1925, 3 , -
. ...............................................
20. 1925, 29 , -
21.1925, , - ......47
22.1925, , '- , .. 48
23. 1925, 2 , -
24.1925, - .......50
25.1925, - --"
26. 1926, , -
() 1925. - 1926........................................................
27.1926,3 , - -
28.1926, - -
.......................................................
29.1927, , - '
- ..................................................................................
..............................87
30.1927, , - ' - ..............90
31.1927, , , -
32.1927, - () '
235
33.1928,27 , - .................97
34. 1928,12 , -
.........................................................
35.1929,24 , - "
...........................................................
36. 1929, 23 , -
37. 1929,17 , -
- ..........................................................................
.........102
38. 1929, 21 , -
39.1929,21 , - ' -
40. 1929,22 , -
41. 1929, 23 , -
42.1929,24 , -
:10
43.1929, 27 , -
44 1920, 28 , - ()
45. 1929, -, - " ' -
46. 1929,8 , -
' .....................................................
47.1929,10 , - Biuletynu Narodowego"
236
48.1929,1 , -
49.1929,9 , - ,
50.1929, 28 , -
................................146
51.1929,11 , -
..............................................................................
..............152
52.1929.14 , - ... 154
53.1930, 8 , -
- - .....156
54. 1930, 9 , - ()
..................................................................
55.1930.15 , -
.............................................................
56. 1930,12 , -
, ..................................163
57. 1930,13 , - " -
. . ..........................................................................
.......166
58. 1930, 22 , -
' ..................167
59.1930,6 , -
-
' ..........................................
60. 1931,1 , - .
61.1931, 22 , - .................176
62. 1931, , - ()
..................................................................
63. 1931, 22 , - .................182
64.1931,3 , - ()
".......183
237
65.1931.25 , -
........................................18
66.1931.26 , - -
67.1932, 21 , - ..........
68.1932,7 , -
69.1932,18-22 , -
............................................................................
........190
70.1933,23 , - - ... 191 71.1933,8
72.1933,22 , - ()
..........................................................................
73.1934,6 , - ()
74.1934,16 , - () ,
75.1934, - .....
76.1934,20 , -
() ..............205
77.1934, 20 , - ()
78.1934, - () ... 206
79. 1935, 15 , -
() ......................207
80.1935,20 , -
() ..........................................................
81.1935,4 , - ()
238
82.1935,17 , - ()
83. 1935, 28 , - ()
84.1935, , -
() ............ 211
85.1935.10 , -
() ............................................212
86.1935.11 , -
() ..............................................
87.1935,25 , - ()
...............................2
88.1936,16 , - ()
...............................215
89.1936, , - - ()
90. 1937, , -
91. 1937, , -
92.1938, 5 , -
.....................................................................................
...............................219
93.1938,10 , -
() ......................... 220
94.1938,14 , -
() .....................................222
95.1939, 20 , - -
' .............................................................
96.1939,29 , -
GWNE REJONY
Strefy deportacji " Pocztki Archipelagu GUag ^^~ Wielkie kanay zbudowane prz
ez winiw
DEPORTACJI POLAKW
. S. Stpie- na podstawie Czarna ksiga komunizmu. Zbrodnie, terror, przeladowanie, Warsza
wa 1999.
241
INDEKS OSB
Adamczyk Mieczysaw 11
Adamowska 115
Aleksiejew Aleksy 163
Andraszewicz Franciszek ks. 164
Aronowicz210
Aszenberg Pawe ks. 85,87
Babi-ski Mieczysaw Z. 145, 151, 154,
156, 158,162,165 Bagi-ski 118
Balicki Wsiewood 10,146,155,159,215 Baachowicz Buak Stanisaw 30,32 Bartkiewicz 144
Bartoszewicz Joachim 21, 22,24 Batagowski212 Batura 212
Bczkowski Dionizy ks. 28, 29 Bkowski Franciszek 91 Bederski Adam 91 Benedykt XV pa
pie 28,29 Beria awrentij 226 Biay Antoni 26 Bietri 160, 161 Bi-kiewicz213 Biskupska M
aria 91 Blinw 147
Bochenek Wodzimierz 91 Boguszewski 176 Borejsza 198 Bojowski Ludwik Jzefowicz 210
Botwin Naftali 62, 77
Brun216
Bry-czak Mateusz ks. 164
Brzezi-ski Tadeusz 91
Bubnow Andriej 150,752
Budkiewiczowa Barbara 136
Bujalski Franciszek ks. 45,46
Bujwan 102,104,105,108,110,111,112, 129, 132, 133, 136
Butkiewicz 117
Bychowski216
Bylewski Tadeusz 25,26
Chomska Karolina 130
Choronewski 118
Chrzczonowicz Wadysaw ks. 62,77
Cichowicz 49
Ciesielski S. 11
Czechiwski Woodymyr 160,163
Czerkaski 118
Czerniakowski 210
Czerniawski W. 162,212,215
Czerwi-ski 176
Czerwonko 136
Czerwony 214
Cziczerin Georgij 30
Dbska Zofia 91
Dermanowski Bolesaw 49
Diduk 176-178
Dirksen 155
Doboy-ski100
Dobrodickij 86
Dobrzy-ski 196
Doroszy-ski 102
Doskacz 113
Dubowski-Dub Ignacy bp 81, 83, 85,86
Dudek 113
Dudnykl90
Dunin 157
Durdukowski (Durdukiwski) Woodymyr
160, 163' Dworczanin Ignacy 130 Dworzecki Wadysaw ks. 157,755, 164 Dziery-ska Zofia 9
6,97
Dziery-ski 113,176, 179
Dziery-ski Feliks 116
Dzwonkowski Roman ks. 9
Efremw (Jefremow) Serhij 160, 162
Fedukowicz Andrzej ks. 9,43,62, 77,82, 83, 86
Firkowicz 176
Fredro Aleksander 33
Fyluk46
Gadomski Feliks 91
Gadzi-ski 176
Gajewski Micha 26
GalickiC. 116
Gelner204
242
Germajze (Hermajze) Josyf 160, 163
Germanowicz 204
Godlewska Stanisawa 115
Goetz 176
Grigorowicz-Barski D. N. 23,24
Gromadzki 200
Grzybowska 204
Grzywnik 102
Guberman216
Guczkow 24
Guzowski Julian 144
Hamarnik Jan 150,152
Heine 189
Hejne Stanisaw 11
Hibner Wadysaw 62, 77
Hirczak 173
Hoftrij Stanisaw Iwanowicz 210
Houbowicz Wsewood 31,32
Horodyski 54
Hruszewski Mychajlo (Micha) 27, 190
Hryszko 220,222
Husarski Julian 91
Hin215
Iluczenko 171
Iwaniec 176
Iwanow 147
Iwanow Mikoaj 8,9
Jakir215
Janczewski 113
Jandruszek 113
Jankowski H. 170,200
Janowski Aleksander 91
Jaworski 102
Jazurek 213
Jefremow Serhij, 149, 150,757
Jewgieniew 86
Jewtuszenko 216
Jezierski Stanisaw 23,24
Jurewicz Zofia 26
Kacprzyk Jan 26
Karachaniano Czesawa 161
Karlson Karl 9, 86
Karner 176
Karowe Makary ks. 143,146
Karpi-ski 113
Karpi-ski Wadysaw ks. 164
Kenig 99
Kiere-ski Aleksander Fiodorowicz 21,24,
Kieruzalski Kazimierz 130
KilerogM.M. 195,200
Kiszko 144
Kleiner 204
Klimienko 114
Kloc A. 167,200
Kniewski Wadysaw 62,77
Kobee Adalbert (Kobe Wojciech) ks. 154,
156 Koessa Fiaret 149,152 Konowaow 24 Kopiec 199 Korczak-Czepurkowski Owksentij 149
,
757, Kosior Stanisaw 30, 159, 212, 215, 216,
217 Kosowicki 113
Kossakowski Micha Stanisaw hr. 23,24 Kowalczuk J. 155 Kowalczyk J. 187 Kowalska 11
3 Kowalskim, 117 Kowalski Jzef ks. 164 Kranicki ks. 86 Kresti-ski 30 Kriczewcow 147
Kriwanowski Josif Nikoajewicz (Krzy-
wa-ski Jzef) 222, 223 Krowecki212, 213 Krummel Jzef ks. 164 Kruszy-ski Jzef ks. 43, 82,
83 Krysztopianow 183 Krzeczkowski 113 Kuci-ski 102 Kuczy-ski A. 11 Kukieko Jan 136 K
uliniczenko 148 Kupczak Janusz M. 9, 13 Kumi-ska 198 Kwaniewski Zygmunt ks. 164 Kwia
tkowski 101
Kwiring Emanuel Jonowicz 30, 31,32 Laskowski 118 Lenartowicz Stefan 91, 124, 127
243
Lenin Wodzimierz 50,116 Leonw 10 Leszczy-ska 102 Leszczy-ski 116 Lenia-ska 176,178 Lenia-s
177 Leniewski 136 LewickilB, 118,200 Lewiczow 141 Lewi-ski Jan ks. 164 Lewszyc 204
Lipesowiecki 143 Lisowski 113 Litwinow 158 Lubczenko 10, 185
Lww Grigorij Jegorowicz ksi 2\,24, Lww prokurator Synodu Kocioa Prawosawnego 24 adyga
164
a-cucki Stanisaw 62, 76, 140 azowert Samuel 38 obkow 176, obokow 179 o 197 ukja-ska 11
ki Heorhij 172,173 upienko 218 ysienko 144 Madera Piotr ks. 164 Maj Stanisaw 42,43,
113, 199,212 Maachowska 213 Manujow 24 Ma-kowski Piotr bp 87 Marchlewski Julian 62,
77, 116 Marciszewski 113, 116, 117 Marczewski Bronisaw 11,118 Markiewicz Jan 115
, 117 Markulll8 Matusiewicz 176-178 Michajowl97 Michnowski Mykoa 31,32 Michorowski
102 Mickiewicz Adam 80,116 Mickiewicz Mieczysaw 7 Milewski 113 Miller 113
Milukow 24
Mioduszewski Jzef ks. 164
Mokaczks. 56
Muszakowski 183
Nalimow 215
Nanowski Kazimierz ks. 44,45, 82
Napoleon Bonaparte 116
Naskrcki Kazimierz ks. 164, 165
Nefedowal89
Neugum Joseph ks. 85,87
Niedzielski 178
Niedwiecki Edward 152
Niekrasow 24
Niezbrzycki Ryszard 147, 152
Nikowski Andrij 160
Niow 93
Olearski 204
Oli-ski 113
Onaecki 157
Opolski Ignacy ks. 157,158,164
Organiszczak 196, 197
Orlikowski 113,118
Ortenberg210
Ostrowska 178
Owczynnikow 178
PaadinOeksandrl49,/5/,
Panek 189,199
Pankiewicz Micha 91
Paperny 215
Paprocki Stanisaw 91,118
Patek Stanisaw 132, 141, 146, 152, 154,
156,160,163 Pawski 176 Pawenko 114
Perkowicz Eugeniusz 97,98,99,100, 101 Perkowicz Helena 97 Perkowicz Piotr 97 Pet
lura Symon 30,32, 33 Piasecki Franciszek ks. 161, 163 Pietkiewicz Adolf ks. 164
Piliniak 149
Piotrowski Grigorij 109,149,168, 171 Pironikow 176 Pius XI papie 77 Paksunl48 Polis
zczuk 102
244
Politur Henryk 190
Popw Mikoaj 211, 212, 216, 217
Postyszew Pawe 10,212,216,217
Potasznikl76,177
Profatiow 175
Prokopowicz Teodor ks. 164
Prutyo Aleksander ks. 86
Przebytkowska Aurelia 26
Przeucki 102
Przybyszewski Bolesaw 126, 136
Puczynczak 183
Raciborski 102, 113,117
Raczy-ski Edward 134
Rakowski Christo 30,
Rakowski Franciszek 102, 118, 131, 133,
136 Rataj Maciej 91 Rawiszin219 Rebicki 102 Regamer216,217 Rekis 162 Ripa Karol
91
Rodzianko Michai Wadimirowicz 21 Rozenberg 176 Rozwarowski 113 Rycka Anna 26 Rutkows
ka Julia 26 Rutkowski Hentyk 62,77 Rybatowski Andrzej ks. 164 Rybnicki 212 Sachni
ewicz 176 Sakowicz 157
Saulewicz Jan 39, 99,100, 101, 200 Siekanowicz 176, 179 Sielecki Jzef 108, 109 Si
enkiewicz Henryk 116 Skalski Antoni ks. 164 Skalski Teofil Aleksander ks. 9, 83,
84,
85,86 Skarbek-Szacki Bolesaw 36, 37,38, 110,
190,196,210 Skibniewski 197 Skok 47
Skoropadski Pawo 32, 190 Skowronkowa 136 Skruszy-ska 48
Skrypnyk Mykoa 149, 150,757
Slepko 199
Smarczewski 102, 104,110
Snadzki197
Sobczy-ski102
Sobieskill3
Sobko 53
Sobolewski 53
Sochacki 197
Sokoli-ski215
Sokoowski Marian ks. 143,746
Sokoowski Oeksij 149,757,
Sokoowkyj O.K. 9
Sommer 145, 155, 158
Sosnowicz212
Sowi-ska 200
Sowi-ski J. 102, 104,105
Staniaszek 113
Starczewski Eugieniusz 27
Starycka-Czerniachiwska 157,759
Stebowski Adam 132
Stefanw 177
Stempowski Stanisaw 27
Stpie- Stanisaw 7, 13
Stro-ski Henryk 9, 11, 12,
Struchma-czuk 196
Studzi-ski Cyryl 149, 150,757
Sulej ewski 176, 179
Sypa Konstanty 130
Sywko 115,117
Sy wuch 113
Szarowa 215
Szczerbakiwski Danyo 171, 173
Szczurat Wasyl 149,752
Szeleg 93
Szemielewski 113
Szewietowski Roman 131,133
Szklarski D. I 204
Szlenker 131
SzlichterOeksandr 149, 150,757
Szpakowski212
SzpoO. 50
Szwed 102, 104, 105, 108, 110, 133, 136
Szwedowski Stefan 91
Szymaniak 113
Szyma-ski Julian 124, 127, 131
245
Szyma-ski Karol 133
Szyma-ski Wacaw ks. 164
Szyngarjew24
Szyszko Ryszard ks. 164
witek 197
widerski Jan ks. 84,57, 164
wicicki 144
wicicki Franc 179
Tanaka 145
Teodor 200
Tereszczenko 24
Tichon patriarcha 86
Tkaczow 141
Tokarska 117
Tostoj 204
Tostoj Nikoaj Aleksiejewicz ks. 82, 83,
85,56 Trbczy-ski Wojciech 91 Tryliski 215 Turo- 197 Tyras 197
WachnowskilB, 118 Walczak Stanisaw 161 Waldenberg37 WalnickiKyryoBO Waluszy-skalB, 1
18 Warczy-ski 113,118 Wasyenko215 Wtrbskil83, 189, 190 Wierzbicki L.F. 97 Wilkoszewsk
i Marian 91 WikolB Winnicki 197
Winogradw Eliasz 152,153,158,161,162 Wirkowski Jan Janowicz 210 Wiszniewski (Winie
wski) Konstanty 102,
110,131,133 Witkiewicz Ignacy 91 Witkowski 176,197 Wodarski 102 Wobyj Kostiantyn 1
49,151 Wojciechowski 148 Wojewski 176 Wojkow -147
Wojnaowicz Piotr Antonowicz 218,219 Wynnyczenko Woodymyr 27 ZabieolB Zabocka 210
Zabootny Danyo 149,151 Zabuski Feliks ks. 164 Zaleski Stanisaw 140 Zamiatin 149 Zar
ucki Stanisaw 114 Zato-ski Woodymyr 149, 150,75/ Zawadzki 113,210 Zawadzki Z. 167 Zd
rojewski Eugeniusz 91 Zdziechowicz 113,117 Zerr Anton Johannes bp 85,87 Zjedensk
a 113 Zych Zygmunt ks. 164 eligowski Lucjan 30,32 migrodzki Jzef ks. 157,759 kiewski A
dam ks. 26 urawska Maria 26 yli-ski Bolesaw ks. 161,163
246
POUDNIOWO-WSCHODNI INSTYTUT NAUKOWY
37-700 PRZEMYL UL. GRODZKA 3,
TEL.: (0-16) 678-64-95 FAX: (0-16) 678-73-33
Poudniowo-Wschodni Instytut Naukowy w Przemylu powsta 2 lutego 1990 r. Jego celem j
est prowadzenie bada- nad mniejszociami narodowymi w Polsce oraz stosunkami Polakw z
narodami Europy Poudniowo-Wschodniej, zwaszcza Ukrai-cami. Dziaalno naukowa realizowan
a jest przez zakad badawczy zatrudniajcy pracownikw etatowych. Instytut prowadzi bi
bliotek specjalizujc si w problematyce regionalnej, zagadnieniach mniejszoci narodowy
ch i wyznaniowych. Od 1997 r. w ramach Instytutu funkcjonuje, w oparciu o grant
uzyskany z Funduszu Rozwoju Euroregionu Karpackiego - Orodek informacji o stosunk
ach polsko-ukrai-skich, sytuacji mniejszoci ukrai-skiej w Polsce i polskiej na Ukrain
ie.
Dotychczasowym efektem bada- Instytutu s nastpujce publikacje:
1. Polska - Ukraina. 1000 lat ssiedztwa - t. 1, red. Stanisaw Stpie-, Przemyl 1
990, s. 286;
2. Polska - Ukraina. 1000 lat ssiedztwa - t. 2, red. Stanisaw Stpie-, Przemyl 1
994, s. 429;
3. Polska - Ukraina. 1000 lat ssiedztwa - t. 3, red. Stanisaw Stpie-, Przemyl 1
996, s. 337;
4. Polska - Ukraina. 1000 lat ssiedztwa - t. 4, red. Stanisaw Stpie-, Przemyl 1
998, s. 472;
5. ydzi w Maopolsce, red. Feliks Kiryk, Przemyl 1991, s. 364;
6. Leopold Hauser, Monografia Miasta Przemyla, Przemyl 1991, s. XXVIII + 33
2;
7. Kazimierz Girtler, Przemyl w zaraniu doby autonomicznej, Przemyl 1999, s
. 170;
8. Jerzy Motylewicz, Miasta ziemi przemyskiej i sanockiej w XVII i XVIII
w., Przemyl 1993, s. 320;
9. Andrzej Borcz, Dziaania wojenne na terenie ziemi przemyskiej i sanockie
j w latach potopu" 1655-1657, Przemyl 1999, s. 144;
10. Anatol Lewicki, Obrazki z najdawniejszych dziejw Przemyla, Przemyl 1994, s
. XXXVIII+168;
11. Helena Jablo-ska,Dziennikz oblonego Przemyla 1914-1915, Przemyl 1994, s. 271;
12. Jan Vit, Wspomnienia z mojego pobytu w Przemylu podczas oblenia rosyjskieg
o 1914-1915, Przemyl 1995, s. 128;
13. Micha Micel, Spis powsta-cw 1863 roku wizionych w twierdzy kijowskiej, Przem
yl 1995, s. 140;
14. Kardyna Adam Stefan Sapieha - rodowisko rodzinne, ycie i dzieo, red. Stanisa
w Stpie-, Przemyl 1996, s. 356;
247
15. Janusz Kaczmarczyk, (Hetman Bohdan Chmielnicki), ksika
27;
16. Bp Innocenty Winnicki, Ustawy rzdu duchownego i inne pisma, Przemyl 1998,
s. 108;
17. Jan Wagilewicz, Polscy pisarze Rusini (edycja XIX wiecznego rkopisu), Pr
zemyl 1996, s. 320;
18. Sowo o puku Igorowym, przekad Jana Dalibora Wagilewicza, Przemyl 1999, s. 1
52;
19. o. Rafa Woniak OFM,Przemyl w latach II wojny wiatowej w relacji kronikarza
klasztoru Franciszkanw-Reformatw, Przemyl 1998, s. 112;
20. Polacy na Ukrainie. Zbir dokumentw - cz. 1: Lata 1917-1939,1.1, red. Stan
isaw Stpie-, Przemyl 1998, s. 336;
21. Polacy na Ukrainie. Zbir dokumentw- cz. 1: Lata 1917-1939, t. II, red. Sta
nisaw Stpie-, Przemyl 1999, s. 248;
22. Jacek mudzki, Finalandia w polityce mocarstw 1939-1944. Studia z dziejw i
mperializmu i nacjonalizmu w Europie rodkowej i Wschodniej, Przemyl 1998, s. 288;
23. . (Nard jest niemierteln
999, s. 120;
24. Wacaw Lipi-ski, Religia i Koci w dziejach Ukrainy (przekad z j zyka ukrai-skieg
, Przemyl 1999, s. 156;
25. Osyp Nazaruk, Ucieczka ze Lwowa do Warszawy. Wspomnienia ukrai-skiego kon
serwatysty z pierwszej poowy padziernika 1939 r, Przemyl 1999, s'. 140;
26. Stanisaw Stpie-, Ukrainoznawstwo. Materiay do bibliografii. Publikacje wydan
e na Ukrainie w latach 1996-1998, Przemyl 1999, s.
27. Studia Przemyskie" -1. 1, red. August S. Fenczak, Przemyl 1993, s. 217;
28. Biuletyn Informacyjny PWIN" nr 1: 1995, s. 80;
29. Biuletyn Informacyjny PWIN" nr 2: 1996, s. 236
30. Biuletyn PWIN. Badania Ukrainoznawcze" nr 3: 1997, s. 160;
31. Biuletyn PWIN. Badania Ukrainoznawcze" nr 4: 1998, s. 238.
Instytut cile wsppracuje z ukrai-skimi instytucjami naukowo-badawcz-ymi, zwaszcza Insty
tutem Ukrainoznawstawa im. I. Kryp'jakewycza NAN Ukrainy we Lwowie, Instytutem B
ada- Historycznych Uniwersytetu Lwowskiego oraz Instytutem Historii Ukrainy NAN Uk
rainy w Kijowie. Dziki stypendiom uzyskanym w Fundacji S. Batorego i Kasie im. J.
Mianowskiego oraz Funduszu Rozwoju Euroregionu Karpackiego w Instytucie odbyo st
a naukowy 21 badaczy z Ukrainy.
W celu upowszechniania wiedzy o mniejszociach narodowych i stosunkach polsko-ukra
i-skich Instytut organizuje sympozja i konferencje naukowe. Pragnc wpywa na aktywizac
j bada- nad mniejszociami narodowymi i stosunkami Polakw z narodami Europy Poudniowo-W
schodniej przyznaje Nagrod Naukow im. Marcelego Handelsmana za prace magisterskie,
doktorskie i habilitacyjne.
248