PROJEKT INYNIERSKI pt. Mikrostruktura ciany kota energetycznego napawanej Inconelem
Imi i nazwisko dyplomanta: Mateusz Pietrzak Kierunek studiw: Inynieria Materiaowa Specjalno: Inynieria Spajania Nr albumu: 232291 Opiekun: dr hab. in. Stanisaw Dymek, Prof. AGH
Podpis dyplomanta: Podpis promotora: Krakw 2013
2 Owiadczam, wiadomy odpowiedzialnoci karnej za powiadczenie nieprawdy, e niniejszy projekt inynierski wykonaem osobicie, samodzielnie, oraz e nie korzystaem ze rde innych ni wymienione w pracy.
Krakw, dnia . Podpis dyplomanta....
3
Skadam serdeczne podzikowania dla mojego opiekuna dr hab. in. Stanisaw Dymek, Prof. AGH za yczliw pomoc przy realizacji pracy.
4 Spis treci
1. Wprowadzenie .................................................................................................................. 5 2. Wymagania stawiane materiaom stosowanym w energetyce cieplnej .............................. 6 3. Stale do pracy w podwyszonej temperaturze ................................................................... 7 3.1. Przykadowe stale stosowane w budowie kotw ...................................................... 8 3.2. Charakterystyka stali molibdenowych niestopowych ................................................. 9 3.3. Charakterystyka i skad chemiczny stali 16Mo3 .......................................................... 9 4. Inconel ............................................................................................................................ 10 4.1. Skad chemiczny i waciwoci stopu Inconel 625 ..................................................... 11 5. Badania Wasne .............................................................................................................. 14 5.1. Cel bada ................................................................................................................ 14 5.2. Materiay i metodyka bada .................................................................................... 14 5.3. Badania mikroskopowe ........................................................................................... 16 5.4. Badania mikrotwardoci .......................................................................................... 19 6. Podsumowanie ............................................................................................................... 20 7. Literatura ........................................................................................................................ 21
5
1. Wprowadzenie
Wraz z pojawieniem si coraz to nowszych wymogw dotyczcych ochrony rodowiska (regulowanych m.in. przez Uni Europejsk) pojawiaj si nowe wyzwania dla przemysu energetycznego. Jak wiadomo energetyka (gwnie elektrownie cieplne) s odpowiedzialne za wprowadzanie do atmosfery znacznej iloci zanieczyszcze w porwnaniu do innych gazi przemysu. Ponadto na przestrzeni lat notuje si cigy wzrost zapotrzebowania na energi elektryczn na caym wiecie, co rwnie wymusza cigy rozwj w przemyle energetycznym. W Polsce prawie caa energia elektryczna wytwarzana jest w elektrowniach cieplnych, najczciej opalanych wglem. Nieustajce denie do ograniczenia emisji zanieczyszcze do atmosfery, podwyszenia sprawnoci blokw energetycznych oraz ograniczenia spalanego paliwa wymusio ewolucje energetyki konwencjonalnej. Spenienie tych wymogw osignito przez podniesienie parametrw pary, czyli temperatury oraz cinienia. Podwyszenie tych parametrw ma bezporedni wpyw na ywotno materiaw, ktre s poddane ich dugotrwaemu dziaaniu. Agresywne rodowisko pracy spowodowao, e dotychczas stosowane materiay nie speniay naleycie swojej funkcji. Wymusio to opracowania nowych gatunkw stali o waciwociach przewyszajcych te dotychczas stosowane. Opracowanie nowych gatunkw stali arowytrzymaych przeznaczonych do budowy blokw energetycznych na parametry nadkrytyczne oraz renowacji starych jest procesem kosztownym i dugotrwaym, lecz finalnie doprowadza do znacznego obnienia kosztw produkcji energii elektrycznej oraz zmniejsza degradacj rodowiska [8, 9] 6
2. Wymagania stawiane materiaom stosowanym w energetyce cieplnej
Sukcesywny rozwj energetyki cieplnej jest uzaleniony od rozwoju materiaw. Ponadto due znaczenie ma rwnie rozwj technologii czenia i ksztatowania oraz modyfikacji powierzchni tych stali. Podstawowymi wymaganiami stawianymi materiaom przeznaczonym na elementy konstrukcyjne kotw s: Stabilne wasnoci wytrzymaociowe podczas dugotrwaej eksploatacji w podwyszonych temperaturach. Wysoka odporno na pezanie. Stabilna mikrostruktura w czasie dugotrwaej eksploatacji. Korzystne wasnoci fizyczne, takie jak may wspczynnik rozszerzalnoci liniowej i dobre przewodnictwo cieplne. Odporno na wzrost kruchoci w warunkach pracy. aroodporno i odporno na korozj w dugotrwaym kontakcie z par wodn. Dobra spawalno i dobra odksztacalno podczas przerbki plastycznej zarwno na zimno jak i na gorco. Dostpno i umiarkowana cena. Jak wynika z wyej wymienionych punktw, wpyw na dobr materiau ma szereg wasnoci mechanicznych, fizykochemicznych oraz technologicznych. Ponadto materia oceniany jest z punktu widzenia strat energetycznych oraz wpywu na rodowisko. Zwraca si rwnie uwag na warunki montau oraz ewentualnej obrbki cieplnej [1]. 7
3. Stale do pracy w podwyszonej temperaturze
Jest to grupa stali, ktra znajduje zastosowanie przy pracy do temperatury 600C. Inna nazwa tego gatunku stali to stal kotowa. Stale te wykazuj wysok odporno na korozj w otoczeniu gazw, szczeglnie utleniajcych. Oczekuje si rwnie od nich dobrych wasnoci wytrzymaociowych w wysokich temperaturach czyli arowytrzymaoci. Stale przeznaczone do pracy w podwyszonej temperaturze ze wzgldu na struktur i zastosowanie mona podzieli na:
stale aroodporne i arowytrzymae, stale nisko i redniostopowe, stale z zawartoci 912% Cr, stale zaworowe, stale austenityczne (chromowo-niklowe), stale ferrytyczne, stale niestopowe.
Stale przeznaczane do budowy kotw oraz turbin parowych bardzo czsto poddawane s ulepszaniu cieplnemu i po chodzeniu na powietrzu najczciej maj struktur ferrytyczno-perlityczn, perlityczno-bainityczn, martentytyczn, martenzytyczno-ferrytyczn. Gwnym odbiorc tych stali jest przemys energetyczny oraz chemiczny do wykonywania elementw kotw i turbin, zbiornikw cinieniowych itp. czyli na elementy, ktre naraone s na dugotrwa prac w wysokich temperaturach [1]. 8 3.1. Przykadowe stale stosowane w budowie kotw
Najwaniejsze gatunki stali stosowanych w budowie kotw przedstawiono na rys. 1.
Rys.1 Stale stosowane na koty w firmie Sefako S.A [7] 9 3.2. Charakterystyka stali molibdenowych niestopowych
Molibden wystpujcy w tej grupie stali jest silnie ferrytotwrczy oraz obnia temperatur przemiany perlitycznej, nie wpywajc na temperatur przemiany bainitycznej. Dlatego w stalach molibdenowych moe wystpowa struktura ferrytyczno-perlityczna, ferrytyczno-bainityczna, czy nawet bainityczna. Molibden dziaa korzystnie na odporno na kruche pkanie oraz powoduje wzrost udarnoci. Jego zawarto w przedziale od 0,25 do 1% wzmacnia odporno na pezanie, wytrzymao na rozciganie, twardo a take granic plastycznoci. Z drugiej strony molibden oddziauje niekorzystnie na wyduenie i przewenie oraz obnia krytyczn szybko chodzenia. Dodatkowo zwiksza odporno na zuycie. Wyej wymienione wasnoci stali molibdenowych sprawiy, e ta grupa stali znalaza szerokie zastosowanie w energetyce, na przykad do wytwarzania zbiornikw cinieniowych oraz na elementy kotw energetycznych. Ich szerokie zastosowanie determinuje rwnie fakt, i stale te daj si atwo spawa z zastosowaniem konwencjonalnych metod i materiaw spawalniczych. Jednym z przedstawicieli tej grupy materiaw jest stal 16Mo3, ktra zostanie szerzej opisana w kolejnym rozdziale, gdy z niej wykonane s ciany kota energetycznego, ktrej badanie jest tematem tej pracy [2].
3.3. Charakterystyka i skad chemiczny stali 16Mo3
Gatunek 16Mo3 to stal molibdenowa, ktra charakteryzuje si bardzo dobr odpornoci na wysokie temperatury oraz korozj. Te cechy sprawiaj, e stal 16Mo3 znajduje zastosowanie przede wszystkim jako materia do produkcji zbiornikw i kotw, a co si z tym wie take ksztatek rurowych. Materia daje si atwo spawa z zastosowaniem konwencjonalnych metod i materiaw spawalniczych. Wysoka odporno na temperatur materiau 16Mo3 sprawia, e materia ten znajduje take zastosowanie w rurocigach transportujcych gorce ciecze. Jej skad chemiczny przedstawiono w tabeli 1.
10 Zawarto chromu w stopie gwarantuje podwyszon odporno na korozj, a wysza zawarto molibdenu przekada si na wzrost odpornoci na pezanie. Stal 16Mo3 charakteryzuje si take dobr wytrzymaoci na rozciganie, ktra jednak maleje wraz ze wzrostem temperatury [4]. Najwaniejsze zalety stali 16Mo3: wysoka odporno na korozj i pezanie, dobre wasnoci spawalnicze, dua wytrzymao na rozciganie oraz granica plastycznoci, dobra odporno na zuycie i zmczenie.
Tabela 1. Skad chemiczny stali w 16Mo3 [3] Oznaczenie stali Skad chemiczny % Znak Numer C Si max Mn P max S max Mo 16Mo3 1.5415 0,12 do 0,20 0,35 0,40 do 0,90 0,025 0,015 0,25 do 0,35
Stale niestopowe maj bardzo dobre wasnoci mechaniczne. Jednak powyej 370C zaczynaj peza, a podczas dugotrwaej eksploatacji tworzy si grafit kosztem rozkadajcego si cementytu. To z kolei prowadzi do pogorszenia wasnoci mechanicznych. W tabeli 2 przedstawiono przykadowe waciwoci mechaniczne [4] Tabela 2. Przykadowe wasnoci mechaniczne [3, 2] Znak stali Temperatura, C Minimalne wasnoci mechaniczne austenizowania odpuszczania R e , MPa R m , MPa A, % R 0,2 , MPa w temp
Inconele - grupa austenitycznych nadstopw niklowo-chromowych. Stopy te zawieraj 45-80% Ni, 15-29 Cr, 14-20% Co, 3-26% Mo, 1-22% Fe a take zalenie od gatunku: wolfram, wanad, tytan, aluminium, krzem w mniejszych ilociach. Nale do rodziny stopw arowytrzymaych i aroodpornych. S odporne na dziaanie wysokiej temperatury i agresywnego rodowiska, przez co znajduj szerokie zastosowanie w przemyle energetycznym. Ich nazwa jest zarejestrowanym znakiem handlowym jako 11 INCONEL w firmie Special Metal Corporation. Podczas podgrzewania, Inconel tworzy grub, stabiln warstw ochronn chronic powierzchni przed atakami, a take zachowuje swoje waciwoci wytrzymaoiowe w szerokim zakresie temperatur.
Najwaniejsze zalety stopw z rodziny Inconel to:
odporno na utlenianie i korozj w ekstremalnych warunkach, integralno struktury w wysokich temperaturach, zdolno pasywacji przy nagrzewaniu, dobra wytrzymao na rozciganie, may wspczynnik rozszerzalno cieplnej, dobra spawalno, wysoka odporno na pezanie, dobra wytrzymao zmczeniowa
Szereg zalet tych stopw spowodowa, e znajduj one zastosowanie nie tylko w energetyce, ale rwnie w przemyle lotniczym, stoczniowym, motoryzacyjnym, chemicznym a take zbrojeniowym. Jeden ze stopw Inconelu o nazwie komercyjnej Inconel 625, jest wykorzystywany do pokrywania cian kotw energetycznych [5, 6].
4.1. Skad chemiczny i waciwoci stopu Inconel 625
Wrd stopw niklu typu Inconel wyrnia si wiele jego odmian, np. Inconel 600, Inconel 617, Inconel 718, Inconel 825, oraz Inconel 625 ktremu powicony jest ten podrozdzia. Rni si one midzy sob skadem chemicznym, wasnociami oraz zakresem zastosowania. Gwnym pierwiastkiem stanowicym osnow w stopach Inconel jest nikiel. Nikiel jest ferromagnetykiem nalecym do grupy materiaw odpornych na korozj. Jest materiaem dobrze spawalnym i podatnym na obrbk plastyczn. Charakteryzuje si dobrymi wasnociami mechanicznymi do temperatury 500C. Drugim najwaniejszym skadnikiem stopw Inconel jest chrom. Chrom w temperaturze pokojowej jest mao aktywny chemicznie, natomiast w wysokich temperaturach reaguje z tlenem, azotem, wodorem, wglem oraz par wodn. 12 Jest atwo rozpuszczalny w kwasie solnym i siarkowym. W wysokiej temperaturze pokrywa si warstw tlenkw. Chrom jest pierwiastkiem podnoszcym odporno na utlenianie i korozj wysokotemperaturow. Kobalt poprawia waciwoci technologiczne roztworu staego oraz podwysza arowytrzymao. Aluminium podwysza aroodporno oraz ma swj udzia w powstawaniu umacniajcych faz midzymetalicznych . Tantal i tytan tworz wgliki MC oraz stabilizuj faz . Wolfram i molibden tworz wgliki typu M 6 C oraz umacniaj roztworowo, bor - w steniu do 0,02%, podwysza wytrzymao na pezanie, cer - zwiksza odporno na wysokotemperaturowe utlenianie, krzem - w steniu powyej 0,2% korzystnie wpywa na aroodporno, itr - poprawia wytrzymao i odporno korozyjn w termicznie zmiennych warunkach. Skad chemiczny stopu inconel 625 przedstawiono w tabeli 3 [6].
Tabela 3. Skad chemiczny Inconel 625 [6].
Inconel 625 cechuje si bardzo dobr odpornoci na wysok temperatur oraz ma rozszerzalnoci ciepln. Waciwoci te powoduj, i znajduje on zastosowanie na powoki cian szczelnych kotw energetycznych. Stop ten posiada bardzo dobr wytrzymao bez koniecznoci utwardzania, a take wysok wytrzymao na rozciganie, ktr mona uzyska przez obrbk plastyczn na zimno. Dua zawarto Cr w tym stopie (ok. 20% ) zapewnia wysok odporno na utlenianie, natomiast dodatek Mo (8-10%) daje odporno na korozj werow i szczelinow. Inconel 625 charakteryzuje si dobr spawalnoci oraz odpornoci na korozj midzykrystaliczn dziki zawartoci Nb (3,15-4,15%). arowytrzymao w temperaturach powyej 600C jest uzaleniona gwnie od odpornoci na pezanie. Inconel 625 jest bardzo plastyczny, przez co daje si atwo formowa. Z uwagi na wysok oporno korozyjn w rodowisku gazw oraz aroodporno jest stosowany na czci turbin gazowych, komr spalania itp. Temperatura topnienia tego stopu wynosi okoo 1280-1350C, a gsto 8,44 g/cm 3 . W tabelach 4 i 5 przedstawiono przykadowe waciwoci mechaniczne stopu inconel 625 [6] Oznaczenie stopu % masy Inconel 625 Ni Cr Mo Fe Nb C Al Si Reszta 20-23 8-10 5 3,15- 4,15 0,10 0,4 0,5 13
Tabela 5. Wytrzymao na rozciganie w podwyszonej temperaturze dla stopu Inconel 625 [5]. Temperatura badania, C Wytrzymao na rozciganie w podwyszonych temperaturach po czasie pracy, MPa 10 h 100 h 1000 h 649 565 490 414 760 248 186 138** 871 83 46 26** Badanie przeprowadzone na blachach Obrbka cieplna: wyarzanie 1025 C, szybkie chodzenie **Extrapolacja 14 5. Badania Wasne
5.1. Cel bada
Celem pracy byo zbadanie mikrostruktury i wasnoci napoiny Inconelu 625 napawanej na stal 16Mo3. Badania prowadzono na materiale dostarczonym przez firm SEFAKO S.A.
5.2. Materiay i metodyka bada
Prbka do bada zostaa pobrana z fragmentu ciany kota energetycznego wykonanego ze stali 16Mo3 (ferrytyczno-perlityczna). Skad chemiczny stali przedstawia Tabela 1. Oznaczenie stali wg PN-EN 10216-2:2002. Stal napawana bya stopem Inconel 625 metod MIG. Rysunek 2. przedstawia fragment ciany kota energetycznego z zaznaczonym miejscem pobrania prbki. Parametry procesu napawania zawiera Tabela 6.
Rys. 2 fragment ciany kota energetycznego z zaznaczonym miejscem pobrania prbki.
Prbka wycita bya na przecinarce precyzyjnej typu Minitom Struers, po czym zostaa zainkludowana. Zgady szlifowano na szlifierce typu Struers z uyciem wodoodpornych papierw ciernych o stopniowo zwikszajcej si gradacji od 100 do 2000. Nastpnie prbki wypolerowano mechanicznie polerk typu Struers LabPol-5. Trawienie zgadu przeprowadzone byo w dwch etapach. Najpierw trawienie elektrochemiczne 10% roztworem wodnym CrO 3 przez 20 sekund przy napiciu 3V. Nastpnie trawienie odczynnikiem zoonym z FeCl 3 + HCl + C 2 H 5 OH przez 15 sekund. Wygld tak przygotowanej prbki przedstawia Rysunek 3.
Rys. 3. Wygld prbki po polerowaniu i trawieniu.
16 Tak przygotowana powierzchnia zgadu badana bya przy pomocy mikroskopu wietlnego typu Axio Imager MAT M1m firmy Carl Zeiss. Po wykonanej dokumentacji fotograficznej mikrostruktury prbki badano padaniu mikrotwardoci metod Vickersa mikrotwardociomierzem typu TUKON 2500 przy obcieniu 1 [kG].
Rys. 4. Aparatura uywana w badaniach
5.3. Badania mikroskopowe
Na rysunku 5 przedstawiona zostaa mikrostruktura napoiny, materiau podoa oraz linia wtopienia. Podoe ma struktur ferrytyczno-perlityczn. W obszarze strefy wpywu ciepa wystpuje grube ziarno, ktre zmniejsza si wraz z oddaleniem si od linii wtopienia (rys. 6.). Widoczne s rwnie lekkie podhartowania, ktre s naturaln konsekwencj szybkiego chodzenia po napawaniu. Na rysunku 6 zaznaczono warstw nieruchom (tzw. warstwa Nersta), ktra wystpuje bezporednio przy niestopionym lub czciowo stopionym materiale napawanym. W warstwie nieruchomej stopiony metal pozostaje niewymieszany ze stopiwem i obszar ten nazywany jest stref niewymieszania (SNW). 17
Rys. 5 Mikrostruktura materiau w napoinie oraz SWC.
Rys. 6 Mikrostruktura stali 16Mo3 z zaznaczon stref niewymieszania.
Napoina
Podoe
Podoe
Linia wtopienia 18 Struktur napoiny przedstawiono na rysunku 7. Analiza struktury wykazuje e w wyniku segregacji w procesie krzepnicia napoiny w przestrzeniach midzy dendrytycznych tworz si fazy o charakterze ziaren kolumnowych, ktrych kierunek wzrostu uwarunkowany jest kierunkiem odpywu ciepa. Z tego te wzgldu ziarna lece w bezporedniej stycznoci z lini wtopienia uoone s prostopadle w stosunku do niej. W obszarze linii wtopienia wystpuje strefa przegrzania charakterystyczna dla stali 16Mo3. Charakter tworzcych si faz moe mie wpyw na odporno korozyjn.
Z pomiarw wynika, e rednia twardo w napoinie wynosi okoo 250 HV i nie zmienia si znaczco na caym jej przekroju. Twardo ronie bardzo wyranie po przekroczeniu linii wtopienia i wynosi 417 HV. Gwatowny wzrost twardo jest spowodowany podhartowaniem materiau podoa w strefie wpywu ciepa. W obszarach gdzie chodzenie byo najbardziej intensywne doszo do przemiany martenzytycznej, i powstania twardej mikrostruktury. Wraz z oddalaniem si od linii wtopienia wida stopniowy spadek twardoci, ktry poza SWC stabilizuje si na poziomie okoo 190 HV. Obszar w ktrym zaszy zmiany strukturalne na skutek dostarczonego ciepa w procesie napawania, to okoo 2 mm od linii wtopienia.
20 6. Podsumowanie
Badania mikroskopowe wykazay, e na linii wtopienia nie wystpoway pcherze przyklejenie lub niecigoci, zatem nie stwierdzono adnych wad lub niezgodnoci spawalniczych. W caym przekroju warstwy napawanej rwnie nie znalazy si pknicia czy wtrcenia niemetaliczne, a wic materia spenia kryteria odbioru warstw napawanych. Analizujc wyniki mikrotwardoi mona stwierdzi, i na przekroju napoiny twardo nie zmienia si znaczco i jest charakterystyczna dla stopu inconel 625. Po przekroczeniu linii wtopienia twardo wzrasta gwatownie po czym stopniowo maleje wraz z oddalaniem si od linii wtopienia. Przyczyn tak wysokiej twardoci w strefie wpywu ciepa jest skad chemiczny stali 16Mo3. Obecno manganu i krzemu poprawia hartowno i tumaczy obecno martenzytu w SWC. Inn przyczyn moe by dua ilo ciepa wprowadzona do materiau podczas napawania, co jest charakterystyczne dla metody MIG. Nie bez znaczenia pozostaje rwnie dobr parametrw napawania. 21 7. Literatura
[1] Bcal ., Blacha ., Urbaczyk M.: Stale stopowe do pracy w podwyszonych temperaturach. [Prezentacja ppt.] AGH 2011 [2] Blicharski M.: Inynieria materiaowa Stal, Wydawnictwo Naukowo Techniczne, Warszawa 2004 [3] PN - EN 10222-2:2002 Odkuwki stalowe na urzdzenia cinieniowe- Cz 2: stale ferrytyczne i martenzytyczne o okrelonych wasnociach w podwyszonych temperaturach. [4] Tasak E., Jarosiski J., Baszczyk M.: Napawanie stali stosowanych w energetyce stopami: Przegld Spawalnictwa, nr. 1, 2007 [5] Dul I.: Application and processing of nickel alloys in the aircraft industry., Przegld Spawalnictwa, nr.7-8, 2009 [6] Klonowski B., Szopa K., Baczyski P. Inconel [Prezentacja ppt.] AGH 2010 [7] Materiay dodatkowe z firmy SEFAKO S.A - informacje wasne [8] Grzegorz Golaski, Joanna Kpa, Nowoczesne stale dla energetyki: charakterystyka, Politechnika Czstochowska, 2011 [9] Prace zespou obrbki powierzchniowej pod red. Krzysztofa Tubielewicza, Rocisawa Melechowa. Materiay stosowane w energetyce cieplnej, Politechnika Czstochowska 2003