Uniwersytet Warszawski Ilo ma znaczenie. O wpywie ilociowego aspektu regulacji pastwowych na polityk narodowociow wrd Atajczykw* Procesy zwizane z kategoryzacj grup etnicznych w Rosji carskiej, ZSRR i Federacji Rosyjskiej zostay opisane przez wielu badaczy (np. Abramson 2002; Anderson 2000, 2006; Garcelon 2001; Hirsch 1997, 2005; Slezki- ne 1994; Ssorin-Chaikov 2003; Sokolovskii 2000, 2005; Sokoowskij 2001). W promowanych przez pastwo kategoriach etnicznych mona widzie za- rwno odbicie obowizujcych ideologii, specycznych planw administracji pastwowej wobec poszczeglnych grup, jak i wymogw zarzdzania zrni- cowanymi spoecznociami zamieszkujcymi ogromy obszar pastwa. Jedn z kategorii, w ktrej tworzeniu wane byy aspekty zarwno ideologiczne, jak i administracyjne, jest kategoria maoliczebnych rdzennych ludw (koriennyje maoczislennyje narody dalej KMN), deniowanych we wspczesnym prawie rosyjskim, jako ludy, yjce na terytorium tradycyjnie zamieszkaym przez ich przodkw, zachowujce tradycyjny sposb ycia, gospodarowania i rzemiosa, liczce w Federacji Rosyjskiej mniej ni 50 tysicy osb i uwaajce si za nieza- lene wsplnoty etniczne 1 . W tej denicji widzimy cztery niezalene aspekty. Okrela ona, gdzie przedstawiciele takich ludw maj y, w jaki sposb maj y, ilu musi ich by oraz jak powinni postrzega samych siebie. Wszystkie te aspekty wymagaj wyjanienia i analizy, poniewa wszystkie one wpywaj na losy tych spoecznoci, a przede wszystkim na strategiczne decyzje polityczne * Badania terenowe prowadziam w Republice Ataju w latach 19942008. Niniejszy artyku jest oparty na tych badaniach oraz na publikacjach i dyskusjach przygotowywanych wsplnie z czonkami Centrum Studiw Syberyjskich przy Instytucie Antropologii Spoecznej im. Maksa Plancka w Niemczech. W 2008 razem z Brianem Donahoe, Joachimem Otto Ha- beckiem i Istvanem Santha opublikowaam studium porwnawcze wpywu polityki pastwo- wej dotyczcej terytorialnego i ilociowego wyznaczania granic narodw rdzennych na Syberii (Donahoe i in. 2008). Niniejszy artyku jest rozubudowan prezentacj przypadku atajskiego. 1 Prawo N 82- O garantijach praw koriennych maoczislennych narodow Rossij- skoj Fiedieracyi (o gwarancjach praw rdzennych maoliczebnych ludw Federacji Rosyjskiej) 1999, rozdzia 1. 146 podejmowane przez ich liderw. Niniejszy artyku jest powicony jedynie kryterium ilociowemu, ktre okazao si szczeglnie wane dla rdzennych mieszkacw wspczesnego Ataju. Skupienie si na kryterium ilociowym i na wpywie decyzji administra- cyjnych na wybory tosamociowe mieszkacw Ataju w aden sposb nie podwaa tego, e identykacja etniczna i narodowa jest czasem kwesti nie- zwykle emocjonaln, a przez wiele osb przynaleno do tej czy innej gru- py jest postrzegana jako niepodlegajcy zmianie naturalny fakt. Omawiajc histori polityki narodowociowej w pierwszych latach istnienia ZSRR, Terry Martin przekonujco pokaza, e konstruowane przez pastwo kategorie et- niczne zostay do szybko znaturalizowane i uznane za wasne przez czon- kw poszczeglnych grup, do czego przyczyniy si cyrkulacje poszczeglnych etnonimw w dokumentach rejestrujcych obywateli (2001). Trzeba pamita, e narodowo wpisywana bya obowizkowo do radzieckich, a nastpnie ro- syjskich paszportw a do 1997 roku (Martin 2001, s. 449; Brubaker 1994, s. 48). Nie zmienia to jednak faktu, e sposb deniowania takich kategorii, ustalany odgrnie przez agencje pastwowe, kreuje pole, w ramach ktrego odbywa si (samo)identykacja mieszkacw danego pastwa. Skd wzio si okrelenie ilociowe w denicji KMN i dlaczego granica ilociowa zostaa ustalona na 50 tysicach czonkw danej grupy? Zarwno ja, jak i moi koledzy z Centrum Studiw Syberyjskich Instytutu Antropologii Spoecznej im. Maksa Plancka w Niemczech, wielokrotnie prbowalimy zna- le odpowied na to pytanie, dyskutujc na ten temat z ekspertami biorcymi udzia w kategoryzowaniu mieszkacw Federacji Rosyjskiej na potrzeby ad- ministracji pastwowej, na przykad przy przygotowywaniu i opracowaniu ko- lejnych spisw powszechnych. Ich odpowiedzi mona streci w stwierdzeniu: naleao ustali jak grn granic ze wzgldw administracyjnych, ale nie ma ona adnego istotnego znaczenia politycznego. Walerij Tiszkow, dyrektor In- stytutu Etnologii i Antropologii Rosyjskiej Akademii Nauk w przeprowadzonej w 2004 roku w rozmowie z Brianem Donahoe, pracownikiem wspomnianego wyej centrum, powiedzia, e do ustalenia granicy 50 tysicy czonkw KMN doszo w wyniku dyskusji prowadzonej wrd ekspertw Rosyjskiej Akademii Nauk, ktrzy zostali poproszeni o wydanie opinii w kwestii nowopowstajcych aktw prawnych okrelajcych status rdzennych mieszkacw Federacji Rosyj- skiej. Wedug Tiszkowa najgortsze debaty dotyczyy takich jakociowych okre- le, jak gospodarka tradycyjna czy sama rdzenno. Kryterium ilociowe zostao przyjte, aby zadowoli yczenie organw pastwowych domagajcych si precyzyjnej denicji. Naukowcy zwrcili uwag na wyniki spisu powszech- nego z 1989 roku, wedug ktrego najwiksza z uznawanych dotychczas za tzw. maye narodnosti grup, Niecy, liczya 35 tysicy czonkw, najmniejsza za z grup, pod wieloma wzgldami podobna do niej, ale nieuznawana za ma narodnost, Atajczycy, liczya 62 tysice osb. 50 tysicy zostao przyjte jako granica, ktra pozwalaa najwikszym z maych grup na pewien wzrost Agnieszka Halemba 147 demograczny, a jednoczenie bya na tyle niska, e wiksze grupy znacznie j przekraczay. Tiszkow i inni specjalici 2 uwaali, e 50 tysicy ustanowi grani- c, ktra pozwoli na sprawniejsze zarzdzanie prawami rdzennych mieszka- cw Syberii, jednake nie postulowali jej niezmiennoci. Eksperci ci wyraali zdziwienie, e badania terenowe moje i moich kolegw wskazuj niezwyk polityczn istotno tego aspektu kategoryzacji oraz to, e do arbitralnie, zdaniem ekspertw, ustanowiona granica wywouje lokalnie gorce debaty czy nawet konikty. Uycie maksimum populacyjnego doprowadzio do rozwoju specycznego aspektu lokalnej polityki identykacyjnej, opartej na podziale i rywalizacji midzy mniejszymi i wikszymi grupami ludnoci rdzennej. Jest to przykad kategorii, ktre rozpoczy swj ywot jako sztuczne wy- nalazki urzdnikw kadastrowych, organizatorw spisw powszechnych, s- dziw czy ocerw policji, a stay si kategoriami organizujcymi codzienne dowiadczenie yciowe, wanie dlatego, e s one nieodczn czci instytu- cji pastwowych to dowiadczenie strukturyzujcych (Scott 1998, 83). Take Valery V. Stepanov zauwaa, e wiadomo istnienia tego biurokratycznie stworzonego kryterium (50 tysicy maksimum populacyjnego przyp. A.H.) oraz istnienie listy rdzennych narodw moe prowadzi do rozdrobnienia etnicznego [...] Wedug niektrych badaczy mae grupy mog stara si dzieli na jeszcze mniejsze, aby otrzyma dostp do pewnych przywilejw spoecznych i ekonomicznych (Stepanov 2005 [2001], s. 36). Inny obserwator zauway nawet ewentualn celowo wprowadzenia minimum populacyjnego, aby unik- n nowej fali nacisku etnicznego ze strony dziesitkw pretendentw do statusu oddzielnej grupy etnicznej (Cheshko 2005 [2000], s. 22). Krtka historia kategorii KMN Przyjta w 2000 roku rezolucja O ujednoliconym wykazie rdzennych ma- oliczebnych ludw Federacji Rosyjskiej 3 wymienia 45 takich ludw, chocia okoo 130 rnych grup mogoby si ubiega o status rdzennych mieszkacw, gdyby do denicji nie byo wczone kryterium ilociowe, a kryterium oparte na rnych innych wyznacznikach wystpujcych w ustawodawstwie midzynaro- dowym 4 . Wspczesna kategoria KMN ma dug histori, sigajc pocztkw 2 Midzy innymi Natalia Nowikowa i Siergiej Sokoowskij, pracownicy Rosyjskiej Aka- demii Nauk. 3 O jedinom pieriecznie koriennych maoczislennych narodov Rossijskoj Fiedieracyi Rezolucja 255, 25 marca 2000. W praktyce wrd tych 45 grup wyodrbnionych jest 40 KMN Pno- cy, Syberii i Dalekiego Wschodu. Wikszo przywilejw KMN odnosi si wycznie do tych ostatnich. 4 Chodzi tu na przykad o denicje wystpujce w konwencji nr 169 Midzynarodo- wej Organizacji Pracy czy Dyrektywie Operacyjnej Banku wiatowego z wrzenia 1991 roku (4.20). Ilo ma znaczenie. O wpywie ilociowego aspektu regulacji pastwowych... 148 rosyjskiej kolonizacji Syberii. Pocztkowe okrelenie mae ludy nie dotyczyo raczej aspektu ilociowego, a jakociowego, takich cech, jak zamieszkiwanie na terenach oddalonych od centrum administracyjnego, postrzegane z punktu widzenia tego centrum zacofanie spoeczne i kulturowe, oraz potrzeba ochrony (Sokolovskii 2000, s. 9697; Sokoowskij 2001, s. 51, 214215). W czasach radzieckich termin mae ludy zosta przejty i wczony do repertuaru poj- ciowego w latach poprzedzajcych pierwszy powszechny spis ludnoci w ZSRR w 1926 roku. W padzierniku 1926 roku zosta opublikowany wykaz 26 ludw, ktrym naleaa si szczeglna ochrona i opieka pastwa 5 . Mimo e ludy te ocjalnie opisywano w kategoriach etnicznych i kulturowych (religia, jzyk, fenotyp, gospodarka, koczowniczy sposb ycia), wszystkie one charakteryzo- way si take ma liczebnoci, maym zagszczeniem ludnoci oraz odda- leniem od centrw administracyjnych (Sokoowa i in. 1995, s. 76). Ju wtedy wiksze liczebnie grupy pozostay poza wykazem, mimo podobnego sposobu ycia, kultury oraz oddalenia od centrw administracyjnych. Uwaano, e ich rozwj nie wymaga szczeglnej ochrony, e zdoaj sprosta wymogom ycia w nowym socjalistycznym pastwie bez opieki rzdowej oraz e nie zagraa im asymilacja kulturowa ze strony narodu rosyjskiego. Taka asymilacja nie bya bowiem celem w pocztkach istnienia ZSRR. Mona powiedzie, e liczebno grupy zostaa przyjta jako aproksymacja takich jakociowych charakterystyk, jak poziom rozwoju spoecznego oraz poziom zagroenia wyginiciem czy asymilacj (Sokolovski 2005, s. 1617). Dziaania podejmowane w latach dwudziestych XX wieku zapocztkoway trwajc po dzi dzie debat na temat etnicznoci, nacjonalizmu i polityki na- rodowociowej, ktrej wanym aspektem byy dyskusje terminologiczne. Do szybko ich podstaw teoretyczn sta si trjdzielny bd czasem poczwrny podzia wsplnot etnicznych, usytuowanych na drabinie rozwoju spoecznego: plemia, narodnost, nacyonalnost, nacyja. O ile pierwszy i ostatni termin mona przetumaczy na jzyk polski, jako plemi (plemia) i nard (nacyja) pami- tajc jednoczenie, e rosyjski narod to polski lud, a nie nard dwa rodko- we pojcia s praktycznie nieprzetumaczalne, poniewa odnosz si one do stadiw rozwoju midzy plemieniem a narodem, ktre w polskiej literaturze naukowej i myli politycznej praktycznie nie istniay. Yuri Slezkine ironicznie nazywa je etnicznoci wszystkiego, co pomidzy (Slezkine 1994, s. 322) 6 . Paradygmat ten by przedstawiony ju w bardzo wczesnych artykuach Jzefa Stalina 7 , a w peni rozwinity na przykad w jego pracy z 1950 roku Mark- sizm i woprosy jazykoznanija (por. Slezkine 1994, s. 314 i nast.) oraz w Istorii 5 Wriemiennoe pooenije ob uprawlenii tuziemnych narodnostiej i plemion siewiernych okrain RSFSR, 25 padziernika 1926 (Czasowe postanowienie dotyczce administracji narodowoci tubylczych oraz pnocnych plemion na obrzeach RSFRR) . 6 Slezkine jako o stadium porednim pisze wycznie o narodnosti. Poczwrny podzia ewolucji spoecznej narodu znajdziemy np. w pracach Anatoliya Khazanova (1995, s. 18). 7 Praca Stalina z 1913 roku Marksizm i nacyonalnyj wopros (Marksizm a kwestia narodowa). Agnieszka Halemba 149 Wsiesojuznoj Kommunisticzeskoj partii (bolszewikow) (1945 [1938]) 8 . Kade z tych stadiw rozwoju byo zarwno niezbdne, jak i nieuchronne z punktu widzenia ewolucji spoecznej (Bromlei, Kozlov 1989, s. 431). Wszystkie grupy etniczne ZSRR byy uwaane za rozwinite ponad stadium plemienne, poniewa na sta- dium plemiennym nie mogyby bra udziau w socjalistycznym sposobie pro- dukcji. Narody (nacyi) uwaano za za zoone organizmy spoeczne, a ich cech wyrniajc bya przede wszystkim zdolno do samozarzdzania i samosta- nowienia, potwierdzona historycznym dowiadczeniem wasnej administracji w organizacjach typu pastwowego. Narodnosti i nacyonalnosti byy umieszczane midzy plemieniem a narodem. Echa tej klasykacji s silne wrd wspcze- snych ideologw syberyjskich grup etnicznych. Poniej cytuj wywiad z jednym z atajskich aktywistw politycznych i kulturowych, ktry narzeka, e starania grup aspirujcych obecnie do otrzymania statusu KMN s rwnoznaczne z co- faniem si w rozwoju spoecznym od poziomu narodnosti na poziom plemienny. Fraza mayje narodnosti bya uywana w rnych dokumentach w okresie radzieckim, ale stopniowo, zwaszcza w czasach pieriestrojki, zacza by uzna- wana za okrelenie deprecjonujce (Nowikowa 1999, s. 55; Slezkine 1994, s. 378). Prawdopodobnie istotny wpyw na zmian stosunku liderw rdzennych mieszkacw Federacji Rosyjskiej do tego okrelenia miay rozwijajce si kontakty z organizacjami ludw rdzennych z innych krajw, gdzie kryterium ilociowe nie wystpowao, a rdzenno bya deniowana w inny sposb. Zgodnie z histori tego terminu okrelenie may zostao uznane za zawiera- jce w sobie takie znaczenia, jak saby, niewany czy zagroony; terminy narodnost i nacyonalnost za za sugerujce niedostateczny rozwj. W marcu 1990 zosta utworzony Zwizek Rdzennych Ludw Pnocy ZSRR, przemia- nowany w 1993 roku na Zwizek Rdzennych Maoliczebnych Ludw Pnocy, Syberii i Dalekiego Wschodu Rosyjskiej Federacji (Dalej AKMNSS). W sto- sunku do okrele uywanych w czasach radzieckich w nazwie tej organizacji nastpia zmiana z maych na maoliczebne oraz z narodnosti na ludy. Wy- daje si, e zmian t naley interpretowa jako prb wprowadzenia terminw neutralnych, lecz z jednoczesnym zachowaniem kryterium ilociowego jako jednego z gwnych aspektw charakteryzujcych te grupy rdzenne, ktrym nale si szczeglne prawa vis-a-vis innych mieszkacw Federacji Rosyjskiej. Pojawi si w niej jednoczenie termin, ktry wedug Siergieja Sokoowskiego by praktycznie niespotykany w ocjalnych radzieckich dokumentach prawnych sprzed 1990 roku termin koriennyj, czyli rdzenny (Sokoowskij 2001, s. 141; 2005, s. 20). Ten nowy termin koriennyje maoczislennyje narody pojawia si od tego czasu w rnych dokumentach prawnych, wczajc w to Kon- stytucj Federacji Rosyjskiej z 1993 roku. Dokadne okrelenie populacyjne- go maksimum pojawio si za po raz pierwszy w 1996 roku w dokumencie 8 Wydanie polskie Historia Wszechzwizkowej Komunistycznej Partii (bolszewikw). Krtki kurs (1955). Ilo ma znaczenie. O wpywie ilociowego aspektu regulacji pastwowych... 150 O podstawach pastwowej regulacji rozwoju spoeczno-ekonomicznego Pnocy w Federacji Rosyjskiej 9 . Analiz efektw podziau rdzennych grup w Federacji Rosyjskiej na mao- liczebne i niemaoliczebne mona przeprowadzi na co najmniej dwch po- ziomach: prawno-organizacyjnym oraz wiadomociowym. Analiza rosyjskiego ustawodawstwa zostaa podjta w ostatnich latach przez wielu autorw (mi- dzy innymi Fondahl, Poelzer 2003; Krjakow 1996, 1999; Nowikowa, Tiszkow 1999a, 1999b; Osherenko 2001; Pika 1999). Niej przedstawiam pokrtce tylko te przywileje, ktre jednoznacznie odnosz si wycznie do KMN. Ze wzgldu na wielopoziomowo ustawodawstwa Federacji Rosyjskiej nawet, jeli jakie prawo zostanie przyjte na poziomie federalnym, to bez aktw wykonawczych na poziomie regionalnym oraz dobrej woli na poziomie lokalnym nie ma moli- woci wprowadzenia ich w ycie. Z tego wzgldu wielu badaczy zwraca uwag na to, e prawa te czsto nie s stosowane w praktyce. Jednoczenie moje badania terenowe pokazuj, e sama wiadomo istnienia w dokumentach prawnych specjalnych przywilejw dla KMN ma znaczcy wpyw na dziaania aktorw politycznych nawet na najniszym lokalnym poziomie rejonu ad- ministracyjnego, wsi czy nawet na poziomie indywidualnym. W Republice Ataju dotyczy to zreszt nie tylko dokumentw odnoszcych si bezporednio do KMN. W artykule z 2008 roku przedstawiam sposb, w jaki miejscowi akty- wici z jednej atajskiej doliny starali si wykorzysta istniejce prawa z zakresu ochrony przyrody, aby zapewni miejscowym mieszkacom (Atajczykom nie- kwalikujcym si do statusu KMN wanie ze wzgldu na kryterium ilociowe) kontrol nad ich dotychczasowymi terenami pasterskimi i owieckimi (Halemba 2008). Ocena tego, czy rdzenni mieszkacy Syberii mog w praktyce wykorzy- sta system prawny lub poszczeglne akty prawne na swoj korzy, to kwestia wymagajca odrbnej analizy. Dla niniejszej dyskusji wane jest to, e katego- rie, ktre wystpuj w dokumentach prawnych, w istotny sposb wpywaj na decyzje, strategie i polityk identykacyjn rdzennych mieszkacw Syberii. Przywileje, ktre na rnych etapach rozwoju rosyjskiego prawodawstwa dotyczyy czy dotycz KMN, to midzy innymi 10 : x Zwolnienia podatkowe w przypadku prowadzenia gospodarki tradycyj- nej w miejscach zamieszkania KMN 11 ; 9 N 78-FZ, 19 czerwca 1996 10 Jednym z najwikszych problemw rosyjskiego systemu prawnego jest jego niesta- bilno i zmienno. Akty prawne czsto s zastpowane nowymi, wprowadzane s zmiany i poprawki praktycznie uniemoliwiajce przedstawienie obecnego stanu prawnego w publi- kacji naukowej, ktrej przygotowanie i publikacja zajmuje co najmniej kilka miesicy. Podane przykady praw KMN byy zapisane w rnych dokumentach w latach 19912008. Cho nie wszystkie funkcjonuj w chwili obecnej, to sama wiadomo, e istniej jakiekolwiek prawa zwizane ze statusem KMN, wpywa na to, e podejmowane s starania w sprawie uzyskania tego statusu dla poszczeglnych grup. 11 O opacie za ziemi N 17381, 11 padziernika 1991, utraci moc prawna w 2004 roku. Agnieszka Halemba 151 x Moliwo tworzenia ocjalnych wsplnot (obszczin) opartych na kry- terium terytorialnym bd krewniaczym 12 ; x Zwolnienie z podatku dochodowego dla czonkw takich wsplnot 13 ; x Specjalne uprawnienia dotyczce wykorzystania zasobw naturalnych na terytorium zamieszkanym przez KMN 14 ; x Prawo do otrzymania kompensacji w przypadku wydobycia z na- turalnych na terytorium KMN 15 oraz do odszkodowania w przypadku szkd spowodowanych dziaalnoci przemysow 16 ; x Prawo do zastpienia obowizkowej suby wojskowej sub cywiln 17 ; x Prawo do wczeniejszego wieku emerytalnego (50 dla kobiet, 55 dla mczyzn) 18 . Nie jest jednak tak, e z przynalenoci do KMN zwizane s wycznie przywileje. Zwaszcza z punktu widzenia wewntrznej polityki narodowotwr- czej i w zwizku z cigle majcym wpyw na wiadomo lokalnych politykw cigiem rozwojowym plemi narodnost- nacyonalnost nard, przynaleno do KMN nie zawsze jest postrzegana w pozytywnym wietle. Najwaniejsze ograniczenia dotycz uprawnie samorzdowych na poziomie regionalnym. Te ograniczenia nie s zapisane w twardej literze prawa w taki sam sposb, jak przywileje, ale jednak wida je w praktyce administracyjnej. KMN pojawiaj si w charakterze narodw tytularnych najwyej na poziomie okrgu (okrug) i rejonu (rajon), ale nie na poziomie republiki federacyjnej. W czasach ra- dzieckich oraz w pierwszych latach istnienia Federacji Rosyjskiej hierarchia regionw bya kwesti istotn z punktu widzenia politycznego, gdy wiza si z ni stopie autonomii i samorzdnoci. W Rosji putinowskej jednake sia przebicia danego regionu zaley bardziej od jego statusu ekonomicznego i poziomu kontroli nad surowcami naturalnymi, jaki lokalni politycy zdoaj wynegocjowa z moskiewskim centrum. Status administracyjny ma natomiast wany wymiar symboliczny. Republiki posiadaj rnorakie oznaki quasi-nie- zalenoci wasne rzdy, ministrw, prezydentw, agi, goda, hymny czy konstytucje co jest szczeglnie wane w polityce narodowotwrczej. Rzdy republikaskie mog te w znaczcy sposb wpywa na polityk edukacyjn, 12 O gwarancjach praw rdzennych maoliczebnych ludw Federacji Rosyjskiej nr 83- FZ, 30 kwietnia 1999; O oglnych zasadach organizacji wsplnot rdzennych maoliczebnych narodw Pnocy, Syberii i Dalekiego Wschodu Federacji Rosyjskiej N 104-FZ, 20 lipca 2000. 13 O podatkach od osb zycznych N 20031, 7grudnia 1991. 14 O Faunie N 52-FZ, 22 marca 1995. 15 O zmianach w prawie Federacji Rosyjskiej o zoach mineralnych N 27-FZ. 3 marca 1995. 16 O gwarancjach praw rdzennych maoliczebnych ludw Federacji Rosyjskiej nr 83- FZ, 30 kwietnia 1999. odpowiednie paragrafy utraciy wano w 2005 roku 17 O gwarancjach praw rdzennych maoliczebnych ludw Federacji Rosyjskiej nr 83- FZ, 30 kwietnia 1999. 18 O pastwowym zabezpieczeniu emerytalnym w Federacji Rosyjskiej N 166 FZ 5 grudnia 2001. Ilo ma znaczenie. O wpywie ilociowego aspektu regulacji pastwowych... 152 kulturow i jzykow, wspierajc czsto w tym zakresie narody tytularne. Mona powiedzie, e status republiki, ktry jest dla KMN praktycznie niedo- stpny, pozwala na wiksz niezaleno w polityce kulturowej oraz na wiksze wpywy polityczne na poziomie federacyjnym. Niezalenie od oceny realnego wpywu statusu KMN, a co za tym idzie i kryterium ilociowego, na przywileje, sposb ycia czy moliwoci rozwi- zywania koniktw ekonomicznych, najwaniejsze dla tez postawionych w ni- niejszym artykule jest to, e kryterium ilociowe stao si wanym kompo- nentem wyobrani spoecznej i wpywa na polityczne wybory liderw grup rdzennych. Kryterium ilociowe, ktre miao za zadanie umoliwi obiektywne decydowanie, czy jaka grupa jest rdzenn zbiorowoci wymagajc szcze- glnego wsparcia czy te nie, jest obecnie instrumentalizowane przez rne lokalne frakcje polityczne, w zalenoci od tego, jak wyobraaj sobie one przyszo wasnej grupy i gdzie widz najkorzystniejsz drog dla rozwoju grupowej tosamoci. W latach dziewidziesitych XX wieku wiele grup et- nicznych wystosowao proby o wczenie ich do wykazu KMN, co atajski przykad dobitnie pokazuje. W latach 19932002 lista KMN wyduya si z 26 do 45 grup. Znaczenie granicy 50 tysicy czonkw jest najbardziej widoczne w przy- padkach grup, ktrych liczebno wok niej oscyluje. Niezwykle wane okazay si tutaj spisy powszechne ludnoci, poniewa s one praktycznie jedynym momentem, w ktrym w sposb majcy znaczenie dla struktur pastwowych moe zosta okrelona liczebno tego czy innego narodu lub ludu, a co za tym idzie, mog zosta przyjte bd odrzucone ewentualne dania jego przed- stawicieli dotyczce specjalnego statusu prawnego. Podczas bada terenowych spotkaam si z osobami, ktre w celu ustalenia ich przynalenoci do KMN weszy na drog sadow. Jednake taka postawa ma sens prawny jedynie w sy- tuacji, gdy dany KMN zosta ju prawnie rozpoznany, a po drugie, nie jest to bynajmniej ruch masowy. Dlatego te lokalni politycy z napiciem czekaj na ocjalne rezultaty spisw powszechnych, co wida dobrze na niej opisanym przykadzie atajskim. Casus atajski W momencie utworzenia Republiki Ataju w 1991 roku narodnost tytular- na Atajczycy liczya okoo 62 tysicy osb, stanowia 31 procent populacji republiki i oczywicie nie bya wpisana na list ani maych, ani maoliczebnych ludw. W tym czasie na terytorium republiki nie byo adnych takich ludw. Jednoczenie etnografowie radzieccy pracujcy na tym terenie wyodrbniali kilka tureckojzycznych grup, ktre, rnic si pod wzgldem jzykowym czy kulturowym, wchodziy wedug nich w skad jednej atajskiej narodnosti. Wedug moich bada z pocztku lat dziewidziesitych przedstawiciele tych Agnieszka Halemba 153 rnych grup postrzegali swoj odrbno na wielu paszczyznach, a za jedyn wspln cech kulturow, ktra bez wtpienia czya wszystkich Atajczykw, uwaali specyczny, religijny stosunek do zamieszkiwanego przez nich teryto- rium gr Ataju (Halemba 2000; 2006). Rosyjski termin atajcy Atajczycy pojawi si w rosyjskojzycznych rdach pisanych w XIX wieku. Rosyjscy misjonarze i kupcy nazywali tak wszystkich tureckojzycznych mieszkacw Ataju z wyczeniem Kazachw. Jednoczenie misjonarze zdawali sobie spraw z tego, e mieszkacy Ataju nie postrzegaj samych siebie jako nalecych do jednej grupy etnicznej i e nie wszyscy uywaj okrelenia Ataj Kii (lit. czowiek Ataju wspczesny atajski odpowiednik rosyjskiego etnonimu atajcy) jako samookrelenia. Poza tym, w pracach misjonarzy i podrnikw byo to tylko jedno z wielu okre- le mieszkacw Ataju, uywane zamiennie z takimi etnonimami jak gornyje kamyki (grscy Kamycy), atajskie kamyki (atajscy Kamycy), bieyje kamyki (biali Kamycy) czy nawet ojroty (Ojroci) (Wierbitskij [1893] 1993; Potapow 1953; Tokarew 1936). Waciwie tylko przedstawiciele jednej grupy skonni by byli prawdopodobnie zarwno w XIX wieku, jak i obecnie uzna rosyjski termin atajcy za tumaczenie ich wasnego samookrelenia. Chodzi tu o grup zamieszkujca Ataj centralny, ktrej przedstawiciele obecnie okrelaj si jako Ataj Kii, a ktrych radzieccy etnografowie nazywali Atajczykami waciwymi (sobstwienno atajcy) (Potapow 1969). To ostatnie okrelenie wzbudza obecnie wiele emocji wrd innych atajskich grup, ktre przez lata wadzy radzieckiej wczane byy w skad narodnosti atajskiej: Jeli oni s waciwymi Ataj- czykami, to jakimi Atajczykami jestemy my? syszaam niejednokrotnie podczas bada terenowych. Ataj Kii to najwiksza z atajskich grup. Oprcz niej etnografowie ra- dzieccy do Atajczykw zaliczali te Tubaarw, Czekancw, Kumandynczy- kw i Telengitw 19 . Na pocztku lat dziewidziesitych liderzy pierwszych trzech grup, ktrych przedstawiciele yj w pnocnej czci Ataju, wystpili o nadanie im statusu KMN. Otrzymali oni ten status w 1993 roku, co spo- tkao si z wieloma negatywnymi komentarzami ze strony liderw atajskich, ktrych wikszo wywodzi si z najliczniejszej grupy Ataj Kii. Wedug li- derw politycznych Atajczykw wystpienie o status KMN byo aktem od- rzucenia przynalenoci do wielkiego narodu atajskiego, jego bogatej historii, midzynarodowych zwizkw i kultury. Wedug nich nard atajski nie jest bynajmniej may jego przedstawiciele yj obecnie w Chinach czy Mongolii, mona przeledzi jego kulturowe i historyczne zwizki z Tybetem, a Ataj- czycy s przodkami dzisiejszych Turkw. W rozmowach ze mn wielokrotnie odwoywali si do opisw wasnych spotka z nieuwiadomionymi co do wa- snej przynalenoci narodowej atajskimi wspbrami spoza granic Federacji Rosyjskiej. Stanowisko Tubaarw, Czekacw czy Kumandynczykw byo ich 19 Niektrzy badacze do Atajczykw zaliczali te Szorcw i Teleutw (Potapow 1969). Ilo ma znaczenie. O wpywie ilociowego aspektu regulacji pastwowych... 154 zdaniem albo nierozsdne, albo szkodliwe czy nawet zdradzieckie, gdy za cen kilku przywilejw odrzucili oni bogactwo narodowej historii i kultury Ataju. W 1994 roku Brontoj Jangowicz Biediurow, pisarz i polityk atajski, obecny o- cjalnie wybrany El Baszczy gowa atajskiego ludu, powiedzia w udzielonym mi wywiadzie: Powinnimy si wznie na nastpny poziom rozwoju narodo- wego i politycznego. A zamiast tego oni organizuj jakie zjazdy Tubalarw, Kumandyczykw i Czekancw! To jest regres! Podczas siedemdziesiciu lat wadzy radzieckiej skonsolidowalimy si, stworzylimy wsplny jzyk, wspl- n wiadomo i znalelimy si na poziomie, jak to nazywano, socjalistycznej narodnosti. A teraz wracamy do epoki kamiennej (por. Halemba 2000). Dla liderw Tubalarw, Kumandynczykw czy Czekacw sprawa jednak nie bya tak prosta. Ich starania o status KMN ich zdaniem nie pocigay za sob odrzucenia przynalenoci do wikszej wsplnoty narodowej Atajczykw. W gruncie rzeczy mieli oni nadziej na czerpanie zyskw z przynalenoci do obu formacji zwizanych ze statusem grupy etnicznej czy narodowej. Z jednej strony uwaali, e w czasach radzieckich instytucjonalnie wspierane byo two- rzenie jednego atajskiego narodu, na czym cierpiaa ich lokalna specyka jzy- kowa i kulturowa, a przyznanie im statusu KMN miao by pomocne w prze- zwycieniu dalszej utraty odrbnoci kulturowej i jzykowej (Satajew 1992). Jednoczenie mieli nadziej, e prawa KMN dotyczce korzystania z zasobw naturalnych na terytorium zamieszkiwania przodkw pozwol na popraw ich sytuacji ekonomicznej. Byo to szczeglnie wane, poniewa po upadku ZSRR Ataj do szybko sta si jedn z najpopularniejszych destynacji turystycznych Rosji, a pnocnymi obszarami Republiki Ataj zaczli si interesowa inwesto- rzy planujcy w tym regionie rozwj turystyki masowej. Ambicje liderw tych trzech grup byy w praktyce szczeglnie trudne do zrealizowania, jeli pami- tamy, e specjalne prawa przysuguj wycznie tym przedstawicielom KMN, ktrzy mieszkaj na tradycyjnym terytorium swoich przodkw i zajmuj si gospodark tradycyjn. Wielu za przedstawicieli tych KMN mieszka obecnie w Gorno-Atajsku (stolicy Republiki) lub w miejscowociach typu miejskiego i trudno by im byo udowodni, e ich sposb ycia jest tradycyjny. Na- dzieja jednak umiera ostatnia i takie byy midzy innymi motywacje liderw pnocnych atajskich grup. Z drugiej strony nie zamierzali oni wcale rezy- gnowa z uczestnictwa w bogatej symbolicznie atajskiej kulturze. Czekacy, Tubaarzy i Kumandynczycy nadal mieszkaj na terytorium Republiki Ataju i nie chc oddzielenia administracyjnego. Przynaleno do Republiki Ataju daje im bowiem podstawy do podkrelania jednoci z wikszym narodem a- tajskim, z jego bogat histori i spucizn kulturow. Mona powiedzie, e po uzyskaniu statusu KMN, Kumandynczycy, Tubaarzy i Czekacy znaleli si w sytuacji, w ktrej staraj si czerpa z obu statusw: statusu maolicznego rdzennego narodu i statusu duego narodu tytularnego. Dla liderw atajskich nadanie tym trzem narodom statusu KMN miao raczej znaczenie symboliczne i prestiowe. Zdarzay si negatywne komentarze, Agnieszka Halemba 155 jak w przypadku Brontoja Jangowicza Biedjurowa, ale wpisanie do wykazu KMN tych trzech grup nie stao si nigdy przedmiotem zaartej debaty czy walki politycznej. Moim zdaniem stao si tak wanie z powodu kryterium ilociowego. Czekacow, Kumandynczykow i Tubaarw jest ocjalnie (wedug danych spisw powszechnych), a take nieocjalnie (wedug szacunkw i wia- domoci liderw) tak mao, e ich ewentualne odczenie si od Atajczykw nie spowodowaoby zmniejszenia si oglnej ich liczby poniej granicy 50 ty- sicy osb. Inaczej wygldaa sytuacja z Telengitami, ktrych liderzy te zaczli mwi o uzyskaniu statusu KMN ju na pocztku lat dziewidziesitych. Ich wysiki zostay pocztkowo storpedowane oskareniami o nacjonalizm i sepa- ratyzm ju na poziomie republikaskim. Przed spisem powszechnym z 2002 liczb Telengitw szacowano na 10 do 17 tysicy osb (Blum, Filippowa 2003). Po odliczeniu kilku tysicy pnocnych Atajczykw, ktrzy ju mieli status KMN, wyodrbnienie Telengitw jako osobnej grupy mogoby spowodowa spadek liczby Atajczykw poniej granicy 50 tysicy osb. I chocia, jak pisa- am wyej, nigdzie w rosyjskich aktach legislacyjnych nie jest zapisane, e KMN nie moe by narodowoci tytularn na poziomie republiki, obawy dotyczce utraty statusu republikaskiego przez Atajczykw byy wyranie artykuowane w atajskich mediach, gdy sprawa odrbnego statusu dla Telengitw powrcia na scen polityczn pod koniec lat dziewidziesitych. Telengici otrzymali status KMN w 2000 roku, gdy plany przeprowadzenia spisu powszechnego w Federacji Rosyjskiej byy ju wyranie sformuowane. Nie mog zgodzi si z Walerijem Tiszkowem, wedug ktrego Atajczycy nie odnosili si do fragmentacji swojej grupy z obaw (Tiszkow 2005, s. 312). Wprost przeciwnie, w miesicach poprzedzajcych spis powszechny w 2002 roku media atajskie byy pene dyskusji dotyczcych przyczyn i konsekwen- cji ewentualnego deklarowania przez respondentw narodowoci telengickiej. Jedno narodu atajskiego bya tematem dominujcym, a tych, ktrzy ewen- tualnie brali pod uwag deklarowanie podczas spisu narodowoci telengickiej ostrzegano, e ich postawa moe mie konsekwencje polityczne dla caej repu- bliki, cznie z jej degradacj do poziomu okrgu w ramach Kraju Atajskiego, z ktrego Republika zostaa wyodrbniona w 1991 roku (Modorow 2003; Blum, Filippowa 2003; Halemba 2006). Potencjalni Telengici byli okrelani mianem zdrajcw narodu atajskiego 20 . Niezalenie od tego, czy obawy dotyczce utraty statusu republikaskiego byy uzasadnione, nadaway one ton lokalnej debacie politycznej, w ramach ktrej deklaracja telengickoci podczas spisu powszech- nego staa si miar atajskiego patriotyzmu. Rezultaty spisu powszechnego z 2002 roku uspokoiy obawy atajskich politykw. Wedug ocjalnych danych tylko 2398 osb zadeklarowao przyna- leno do Telengitw, a oglna liczba Atajczykw osigna ponad 67 tysicy 20 Swietana Tjuchtieniewa, rozmowy przeprowadzane w latach 20002003; a take Mo- dorow 2003; Blum, Filippowa 2003. Ilo ma znaczenie. O wpywie ilociowego aspektu regulacji pastwowych... 156 w Federacji Rosyjskiej i ponad 62 tysice w Republice Ataju 21 . Jednake dys- krepancja midzy oczekiwanymi a aktualnymi rezultatami spisu zachca do postawienia pyta dotyczcych wyborw, jakich musz dokonywa ludzie zmuszeni przez pastwo do deklarowania jednej przynalenoci narodowej czy etnicznej. Rezultaty rzeczywicie na pierwszy rzut oka s zadziwiajce. Jeli nawet szacunki Bluma i Filipowej, okrelajcych liczb potencjalnych Telengitw na 17 tysicy osb, wydaj si nieco przesadzone (Blum, Filippowa 2003), to moje wasne badania wskazuj, e wikszo mieszkacw rejonw uagaskiego i koszagackiego Republiki Ataju (poza Kazachami) uwaa si za Telengitw, a z tego wynika, e tak narodowo powinno zadeklarowa okoo omiu, dziewiciu tysicy osb 22 . W latach 19981999 przeprowadziam ana- liz wiejskich ksig meldunkowych w rejonie koszagackim, gdzie zapisywana jest take przynaleno narodowa. Zdecydowana wikszo osb urodzonych w tym rejonie i nie bdcych Kazachami, zostaa zapisana jako Telengici 23 . To oznacza, e wiele z osb, ktre w lokalnych dokumentach (ksigach meldun- kowych) wystpuj jako Telengici, zadeklarowao podczas spisu powszechnego narodowo atajsk. Z moich rozmw z mieszkacami rejonu koszagackiego wynika, e ich decyzj mona rozpatrywa na wielu poziomach. Po pierwsze, czuj si oni Atajczykami, poniewa sama nazwa zawiera w sobie szczeglne przywizanie do gr i przyrody Ataju, a takie przywizanie jest niezwykle wanym komponentem organizujcym ich dowiadczenie (por. Halemba 2006; Halemba 2008). Po drugie, w konkretnym przypadku spisu powszechnego wybr midzy deklaracj atajskoci a deklaracj telengickoci sta si dla nich kwesti lojalnoci wobec Republiki Ataju, ktrej istnienie mogo by, wedug atajskich mediw, zagroone w wietle ich ewentualnych wyborw. Po trze- cie, ewentualne przywileje KMN nie byy jeszcze w tym czasie szeroko znane i komentowane w rejonach zamieszkaych przez potencjalnych Telengitw. Co prawda, uzyskali oni status KMN zanim spis powszechny zosta przepro- wadzony, ale konkretne inicjatywy zwizane z rzeczywistym wykorzystaniem przywilejw KMN pojawiy si w praktyce dopiero na pocztku XXI wieku. Z tego powodu waniejszym celem politycznym ni deklarowanie osobistych sentymentw etnicznych wydawao si utrzymanie statusu republikaskiego. Jednoczenie w sytuacji, gdy deklaracja przynalenoci etnicznej nie bya po- strzegana, jako akt polityczny (np. w rozmowach z etnografem czy w wiej- skich ksigach meldunkowych), respondenci odwoywali si do tosamoci telengickiej, a nie atajskiej. 21 http://www.perepis2002.ru/ 22 Rosyjska etnografka Wiera Djakonowa uwaa, e w kocu lat osiemdziesitych w sa- mym rejonie koszagackim mieszkao co najmniej 5600 wiadomych Telengitw (2001, s. 5). 23 Jako Atajczykw zapisano niemal wycznie te osoby, ktre do Kosz Agacz przyje- chay z centralnego Ataju (maestwo, praca) oraz przedstawicieli atajskiego rodu Todosz, uwaanego powszechnie za rd atajski a nie telengicki, ktrego przodkowie osiedlili si w re- jonie koszagackim na pocztku XX wieku (Halemba 2006). Agnieszka Halemba 157 W 2003 zostao utworzone Stowarzyszenie Telengitw, ktrego czon- kowie podtrzymuj kontakty z innymi organizacjami narodw rdzennych na Ataju i w Federacji Rosyjskiej oraz bior coraz aktywniejszy udzia w midzy- narodowych sieciach organizacji ludw rdzennych, uczestniczc w kongresach, szkoleniach czy kursach prawnych. W rejonach telengickich powstay pierwsze obszcziny, byy prby wydzielenia terenw tradycyjnego gospodarowania, co dawaoby mieszkacom wiksz kontrol nad zasobami naturalnymi i ewen- tualn dziaalnoci przemysow i biznesow. Wstpne rezultaty spisu po- wszechnego przeprowadzonego w 2010 roku pokazuj, e liczba deklarujcych si jako Telengici znacznie wzrosa do 3648 osb w Republice Ataj (3712 w caej Federacji Rosyjskiej) czyli o ponad 50 procent 24 . Nadal ich liczba nie zagraa jednak w aden sposb Atajczykom jako narodowi tytularnemu. Poza tym tu przed spisem powszechnym 2010 roku przewodniczcy atajskiego parlamentu zwoa konferencj powicon relacjom midzy KMN a narodem atajskim, w ktrej wzili udzia zarwno miejscowi politycy i liderzy ludw rdzennych, jak i naukowcy z Rosyjskiej Akademii Nauk 25 . W rezultacie tej konferencji wystosowano list do rzdu Federacji Rosyjskiej, w ktrym pro- szono o uznanie jednoci narodu atajskiego, w skad ktrego wchodz takie KMN, jak Tubaarzy, Czekancy i Telengici 26 . Jest to w Federacji Rosyjskiej jak na razie rozwizanie unikalne, ktre powoduje, e w zalenoci od potrzeb politycznych Telengici czy Tubaarzy mog by liczeni albo w skadzie A- tajczykw, albo jako oddzielny KMN, czyli s jednoczenie narodem maym i duym, w zalenoci od konkretnych celw politycznych, ekonomicznych czy spoecznych. Zakoczenie Theodore Porter w swojej ksice Trust in Numbers pisa, e szacunkom ilociowym nadaje si czasami szczeglne znacznie, mimo e nikt nie broni ich wiarygodnoci z prawdziwym przekonaniem (Porter 1995, s. 8). Pisze on te, e decyzja podjta wedug kryterium ilociowego wydaje si decyzj obiektywn i sprawiedliw, a samo kryterium, cho przyjte arbitralnie, szybko staje si znaczc czci rzeczywistoci spoecznej. W Federacji Rosyjskiej lokalni liderzy, aktywici ludw rdzennych czy przedstawiciele administra- cji pastwowej widz w kategoryzacji etnicznej nie tylko odbicie istniejcych rnic midzy grupami zamieszkujcymi Federacj Rosyjsk, ale te wany 24 http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/perepis_itogi1612.htm (6.06.2013). 25 http://www.kurultai.altai-republic.ru/print.php?sid=1867 (6.06.2013). 26 Kumandyczycy nie zostali wymienieni w tym licie ze wzgldu na brak porozumie- nia z ich liderami. Ilo ma znaczenie. O wpywie ilociowego aspektu regulacji pastwowych... 158 instrument, pozwalajcy na ksztatowanie przyszoci poszczeglnych grup. Granica liczbowa istniejca w rosyjskich aktach prawnych wykreowaa podzia na due i mae grupy rdzenne. Jest to podzia nie zawsze rozumiany poza granicami Federacji Rosyjskiej, zwaszcza przez przedstawicieli organizacji zaj- mujcych si ochron praw ludw rdzennych, ktrych pierwszym punktem kontaktowym w Rosji jest wspomniany wyej AKMNSS. W tej organizacji zrzeszone s tylko ludy maoliczebne, co stwarza wraenie, e pewne grupy rdzenne s bardziej godne wsppracy i wsparcia ni inne i e wielko grupy ma w tym przypadku decydujce znaczenie. Bibliograa Abramson David, 2002, Identity counts: the Soviet legacy and the census in Uzbekistan, w: David I. Kertzer, Dominique Arel (red.), Census and Identity: The Politics of Race, Ethnicity, and Language in National Censuses, Cambridge, Cambridge University Press, s. 176201. Anderson David G., 2000. Identity and Ecology in Arctic Siberia, Oxford, Oxford University Press. Anderson David G., 2006, The Turukhansk Polar Census Expedition of 19261927 at the Crossroads of Two Scientic Traditions, Sibirica, nr 5(1), s. 2461. Blum Alain, Filippowa Jelena, 2003, Pieriepis na Altaje, w: Elena Filippowa, Dominique Arel, Katrin Gusef (red.), Etnograja Pieriepis 2002, Moskwa, OAO Awiaizdat, s. 7293. Bromley Julian, Kozlov Viktor, 1989, The theory of ethnos and ethnic processes in Soviet social sci- ences, Comparative Studies in Society and History, nr 31(3), s. 425438. Brubaker Rogers, 1994, Nationhood and the National Question in the Soviet Union and Post-Soviet Eurasia: An Institutionalist Account, Theory and Society, nr 23(1), s 4778. Cheshko Sergei Viktorovich, 2005 [2000], The Population Census: Whom to count and how?, Anthropology and Archeology of Eurasia, nr 44(1), s. 824. Djakonowa Wiera Pawowa, 2001, Atajcy, Gorno-Atajsk, Ak-Czeczek. Donahoe Brian i in., 2008, Size and place in the construction of indigeneity in the Russian Federation, Current Anthropology, nr 48, z. 6, s. 9931020. Fondahl Gail, Greg Poelzer, 2003, Aboriginal Land Rights in Russia at the Beginning of the Twenty- First Century, Polar Record, nr 39(209), 111122. Garcelon Marc, 2001, Colonizing the subject: The genealogy and legacy of the Soviet internal passport, w: Jane Caplan, John Torpey (red.), Documenting Individual Identity: The Development of State Practices in the Modern World, Princeton, Princeton University Press, s. 83100. Halemba Agnieszka, 2000, wiadomo narodowa wspczesnych Atajczykw, w: Ewa Nowicka (red.), Wielka Syberia Maych Narodw, Krakw, Nomos. Halemba Agnieszka, 2006, The Telengits of Southern Siberia: Landscape, Religion and Knowledge in Motion, London, Routledge. Halemba Agnieszka, 2008, Religion and conicts over land in the Republic of Altai, Russian Federation, w: Fernanda Pirie, Tony Huber (red.), Conict, Religion and Social Order in Tibet and Inner Asia, Leiden, Brill. Hirsch Francine, 1997, The Soviet Union as a work-in-progress: Ethnographers and the category Nationality in the 1926, 1937, and 1939 censuses, Slavic Review, nr 56(2), s. 257278. Hirsch Francine, 2005, Empire of Nations. Ethnographic Knowledge and the Making of the Soviet Union, Ithaca, Cornell University Press. Istorija, 1945 [1938], Istorija Wsiesojuznoj Kommunisticzeskoj partii (bolszewikow): Kratkij kurs, Moskwa, Gospolizdat. Agnieszka Halemba 159 Khazanov Anatolij, 1995, After the USSR: Ethnicity, Nationalism, and Politics in the Commonwealth of Independent States, Madison, University of Wisconsin Press. Kriakow Wadimir Aleksiejewicz, 1996, Prawo koriennych maoczisliennych narodow na ziemli. Gosudarstwo i Prawo, nr 1, s. 6172. Kriakow Wadimir Aleksiejewicz, 1999, Status Maoczislennych Narodow Rossii: Prawowyje Akty, Moskwa,. Martin Terry, 2001, The Afrmative Action Empire: Nations and Nationalism in the Soviet Union, 19231939, Ithaca, Cornell University Press. Modorow Nikoaj Siemionowicz, 2003, Miekonessionalnye otnoszenija w Gornom Ataje: sos- tojanije, problemy, puti ich prieodolenija, w: tego (red.), Gornyj Ataj: Istoriczeskij sbornik, Gorno-Atajsk-Bijsk, Gorno-Atajskij Gosudarstwiennyj Uniwiersitiet. Nowikowa Natalija Iwanowna, 1999, Prawa czeowieka i prawa koriennych narodow siewiera Rossii: Garmonija ili antagonizm?, w: Natalija Iwanowna Nowikowa, Walerij Aleksandrowicz Tiszkow (red.), Czeowiek i Prawo, Moskwa, ID Stratiegija, s. 5463. Nowikowa Natalija Iwanowna, Tiszkow Walerij Aleksandrowicz (red.), 1999a, Czeowiek i Pra- wo, Moskwa, ID Stratiegija. Nowikowa Natalija Iwanowna. Tiszkow Walerij.Aleksandrowicz. (red.), 1999b, Obycznoje Pra- wo i Prawowoj Pluralizm, Moskwa, Rossijskaja Akadiemija Nauk. Osherenko Gail, 2001, Indigenous rights in Russia: Is title to land essential for cultural survival?, Georgetown International Environmental Law Review, nr 13, s. 695734. Pika Aleksandr (red.), 1999 Neotraditionalism in the Russian North, tum. Bruce Grant, Edmon- ton, Canadian Circumpolar Institute Press. Porter Theodore, 1995, Trust in Numbers: The Pursuit of Objectivity in Science and Public Life, Princeton, Princeton University Press. Potapow Leonid Pawowicz, 1953, Oczerki po istorii atajcew, MoskwaLeningrad, Izdatielstwo Akadiemii Nauk SSSR. Potapow Leonid Pawowicz, 1969, Etniczeskij sostaw i proischodienije atajcew, Leningrad, Nauka. Satajew Fieofan Aleksandrowicz, 1992, Iz istorii nacyonalnogo stroitielstwa na Ataje (k problemie konsolidacyi atajcew), w: Jakow Andriejewicz Pustogaczew, Aleksandr Sazonowicz Sura- zakow, Problemy izuczenija istorii i kultury Ataja i sopriedielnych tierritorij, Gorno-Atajsk, Gorno-Atajskij Nauczno-issledowatielskij institut istorii, jazyka i litieratury. Scott James C., 1998, Seeing Like a State, New Haven, Yale University Press. Slezkine Yuri, 1994, Arctic Mirrors: Russia and the Small Peoples of the North, Ithaca, Cornell University Press. Slezkine Yuri, 1997, Naturalists versus Nations: Eighteenth-Century Russian Scholars Confront Ethnic Diversity, w: David R. Brower, Edward J. Lazzerini (red.), Russias Orient: Imperial Border- lands and Peoples, 17001917, Bloomington, Indiana University Press. Sokoowa Zoja Pietrowna., Nowikowa Natalija Iwanowna., Ssorin-Chajkov Nikoaj Wadimi- rowicz, 1995, Etnografy piszut zakon, Etnograczeskoje Obozrienije, nr 1, s. 7488. Sokolovskii Sergei Valerevich., 2000, The Construction of indigenousness in Russian science, politics and law, Journal of Legal Pluralism, nr 45, s. 91113. Sokoowskij Siergiej Walerjewicz, 2001, Obrazy Drugich w Rossijskich naukie, politikie i prawie, Moskwa, Put. Sokoowskij Siergiej Walerjewicz, 2004, Kriaszeny wo Wsierossijskoj pieriepisi nasielenija 2002 goda, Moskwa, IEARAN. Sokolovskii Sergei Valerevich, 2005 [2000], The 2002 Census: Games According to Wittgenstein, Anthropology and Archeology of Eurasia, 44(1), s. 2533. Sokolovskii Sergei Valerevich, 2005, Identity politics and indigeneity construction in the Russian census 2002, Max Planck Institute for Social Anthropology Working Paper, nr 77, HalleSaale, Germany. Ilo ma znaczenie. O wpywie ilociowego aspektu regulacji pastwowych... 160 Ssorin-Chaikov Nikolai, 2003, The Social Life of the State in Subarctic Siberia, Stanford, Stanford University Press. Stalin Iosif Wissarionowicz, 1913, Marksizm i nacyonalnyj wopros www.hrono.ru/libris/sta- lin/219.html (6.06.2013). Stalin Iosif Wissarionowicz, 1950, Marksizm i woprosy jazykoznanija, Prawda, 20 czerwca www. phil.pu.ru/lib/data/ru/stalin/marxism.html (6.06.2013). Stalin Iosif Wissarionowicz, 1955, Historia Wszechzwizkowej Komunistycznej Partii (bol- szewikw). Krtki kurs, Warszawa, Ksika i Wiedza. Stalin Iosif Wissarionowicz, 1956, Marksizm a zagadnienia jzykoznawstwa, Warszawa, Ksika i Wiedza. Stepanov Valerii, 2005 [2001], The All-Russia 2002 census: Ways to measure the identity of large and small groups, Anthropology and Archeology of Eurasia, nr 44(1), s. 3494. Suny Ronald Grigor, 1993, The Revenge of the Past: Nationalism, Revolution, and the Collapse of the Soviet Union, Stanford, Stanford University Press. Tiszkow Walerij Aleksandrowicz, 2005, Etnologija i politika, Moskwa, Nauka. Tokarjew Siergiej Aleksandrowicz, 1936, Dokapitalisticzeskije pierieitki w Oirotii, Leningrad, Socyalno-ekonomiczeskoje izdatielstwo. Wierbickij Wasilij Iwanowicz, 1993 (1893), Atajskije inorodcy, Gorno-Atajsk, Ak Czeczek. Agnieszka Halemba Sawomir odziski Instytut Socjologii Uniwersytet Warszawski Etniczno i jej miary. Przypadek pyta etnicznych w Narodowym Spisie Powszechnym Ludnoci w Polsce w 2011 roku Wstp W bogatej twrczoci naukowej profesor Ewy Nowickiej problematyka et- nicznoci, zwizana zwaszcza z badaniem grup mniejszociowych, zajmowaa zawsze bardzo wane, jeeli nie pierwszoplanowe, miejsce. Znalaza ona ju swj wyraz w rozprawie habilitacyjnej podejmujcej kwestie sytuacji i proble- mw tosamociowych Afroamerykanw w Stanach Zjednoczonych (Nowicka 1979). W latach osiemdziesitych autorka opublikowaa dwa wane artykuy teoretyczne dotyczce mniejszoci i sytuacji mniejszociowej, ktre byy sze- roko wykorzystywane przez polskich badaczy na progu lat dziewidziesitych ubiegego wieku, kiedy wzroso zainteresowanie t problematyk (Nowicka 1980; Nowicka 1989). Od pocztku lat dziewidziesitych a do dzisiaj jej zainteresowania badawcze zwizane z etnicznoci zwrciy si w kierunku socjologicznych, problemowych monograi grup mniejszociowych. Ich po- cztek wyznacza praca o warszawskich luteranach jako mniejszoci religijnej (Nowicka, Majewska 1993), a wykorzystane w niej pomysy metodologiczne przeniosa na badania takich spoecznoci etnicznych, jak Romowie w Pol- sce, grupy imigranckie (Wietnamczycy w Polsce i greccy repatrianci z Polski), rdzenne ludy Syberii (Buriaci, Jakuci, Kuriacy). Ukoronowaniem jej dotych- czasowych zainteresowa mniejszociowych jest w duym stopniu take osobista praca o Woochach (Arumunach) (Nowicka 2011) 1 . Zagadnienia etniczne znalazy si take w jej podrczniku do antropologii, ktrego ostatni rozdzia jest powicony rnorodnoci kulturowej (Wsp- czesno i przyszo rnorodnoci kulturowej) (Nowicka 2006b). Pisaa w nim o zmianie funkcjonowania tosamoci etnicznych, ktrych kryteria, takie 1 Dodajmy, e jako promotorka prac doktorskich i nastpnie jako opiekunka naukowa wyksztacia due grono uczniw, z ktrych wikszo zajmuje si zawodowo na uniwersytecie kwestiami etnicznymi (Magorzata Gowacka-Grajper, Micha Kowalski, Robert Wyszyski, Wojciech Poe i ukasz Ostrowski). 162 jak przekonanie o odrbnoci jzykowej, kulturowej, zwizku z okrelonym terytorium, historii i genealogii grupy, a take pewnych specycznych cechach wyraonych w autostereotypie, s w coraz wikszym stopniu poddawane re- eksji, wiadomym decyzjom, intencjonalnemu dziaaniu, ktre okrelia mia- nem procesu ideologizacji etnicznoci (Nowicka 2006b, s. 434). Zjawisko to mona zauway take przy okazji spisw powszechnych ludnoci, w ktrych stawia si pytania o pochodzenie i identykacj etniczn spisywanych osb. Prby spisowego okrelenie charakteru struktury etnicznej spoeczestwa oraz liczebnoci poszczeglnych grup skadajcych si na ni budz zawsze due emocje ze strony zarwno wadz pastwowych i wikszoci, jak i samych mniejszoci. Staj si one nierzadko przyczyn napi i koniktw etnicznych. Statystyki na ten temat nie s bowiem jedynie zwykymi liczbami, lecz odgry- waj istotn rol spoeczno-polityczn i etniczn, o czym przekonuje historia spisw powszechnych ludnoci nie tylko w Stanach Zjednoczonych, ale take w Indiach i Brazylii (Nobles 2011, s. 3151, Berman 2011, s. 5278, Peter- sen 1987, s. 187234, por. take Kartzer, Arel 2002). Decyduj one bowiem o polityce pastwa wobec tych spoecznoci oraz przesdzaj o ich publicznym zaistnieniu i sile dziaania 2 . W tym artykule chciabym sprbowa przeanalizowa problemy meto- dologii badania etnicznoci na przykadzie ostatniego spisu powszechnego ludnoci w Polsce, ktry odby si wiosn 2011 roku (dalej jako NSP 2011). By on z perspektywy pyta etnicznych przedsiwziciem bardziej rozwini- tym w porwnaniu do poprzedniego spisu ludnoci z 2002 roku, w ktrym zadano pytania o narodowo i jzyk domowy (Adamczuk, odziski 2006). Dziao si tak z powodu rozszerzenia baterii samych pyta etnicznych (dodano w nim pytania o drug narodowo/tosamo etniczn, jzyk ojczysty i wy- znanie religijne) oraz duej mobilizacji organizacji rodowisk mniejszociowych w trakcie spisu. Sprawy tego spisu budziy od pocztku jego przygotowa zainteresowanie rodowisk mniejszoci narodowych 3 , a take odpowiednich komisji sejmowych i cia rzdowych oraz rodowisk naukowych 4 . Wyzwaniem staa si zastosowana w spisie metodologia (czca rne rda danych), a zwaszcza wykorzystanie metody reprezentacyjnej 5 . Moe 2 Etniczne znaczeniu spisw powszechnych ukazuj midzy innymi prace Benedicta Andersona, w ktrych opisuje nieoczekiwane ich skutki w krajach kolonialnych i postkolonial- nych poprzez ukazanie istnienia i liczebnoci pewnych grup, co stao si dla ich liderw inspi- racj do rozwoju tosamoci grupowych i mobilizacji politycznej (Anderson 2008, s. 2945). 3 Niektre z nich stale monitoroway przygotowania i sam przebieg spisu zob. Raport. Narodowy Spis... 2011. 4 Krzyk 2012 Jest to sprawozdanie z konferencji na temat NSP 2011 zorganizowanej przez Uniwersytet lski w Katowicach. 5 Badanie reprezentacyjne jest przeprowadzane na wybranej prbie (reprezentacji) ba- danej zbiorowoci, a uzyskane wyniki su do jej caociowej charakterystyki. Warunkiem rzetelnoci wynikw jest waciwy dobr prby (jej wielko i wewntrzna struktura powinna odpowiada wielkoci i strukturze caej zbiorowoci). Sawomir odziski 163 ona tworzy istotne problemy z dokadnym okreleniem liczebnoci mniejszo- ci na poziomie jednostek maej skali, czyli gmin, co bdzie si przekadao na utrudnienia w realizacji ustawowych regulacji dwujzycznoci (wprowadza- nia jzyka pomocniczego i nazw dwujzycznych na terenie gmin). Problemy te mog dotyczy rwnie mniejszoci maych liczebnie i rozproszonych na terenie kraju. Najpierw omwi gwne problemy metodologiczne zwizane z badaniem etnicznoci w spisach powszechnych (konstrukcja pyta etnicznych i spo- eczny odbir tych pyta), a nastpnie w podobnej kolejnoci przedstawi te problemy na przykadzie NSP 2011. Problemy metodologiczne zwizane z pytaniem o narodowo (pytaniami etnicznymi) w spisach powszechnych ludnoci Spisy powszechne ludnoci stanowi najbardziej pogbione i porwnaw- cze rdo informacji na temat rozmiarw oraz zmian liczebnoci i struktury demogracznej grup etnicznych, jzykowych lub religijnych. Od koca XIX wieku pastwa europejskie zaczy wcza pytania dotyczce tych zagadnie do swoich spisw ludnoci. Uzyskane w nich dane pozostaj czsto podsta- wowym i jedynym rdem informacji statystycznej o etnicznym, jzykowym i religijnym zrnicowaniu populacji danego kraju. Wynika to nie tylko z jego powszechnego charakteru, ale take i z tego, e inne sposoby zbierania danych na ten temat (jak np. sondae) nie obejmuj wszystkich grup etnicznych z po- wodu ich maej liczebnoci lub rozproszenia na terenie caego kraju, a dane urzdowe na ten temat nie istniej (nie zbiera si ich) albo s niedostpne badaczom z powodu ich wraliwoci politycznej 6 . Mona przedstawi argumenty zarwno za, jak i przeciw umieszcza- niu w spisach powszechnych ludnoci pyta etnicznych, czyli dotyczcych narodowoci jednostki (jej pochodzenia etnicznego itp.), uywanego jzyka (ojczystego, domowego itp.), wyznania religijnego i posiadanego obywatel- stwa. Argumenty za podkrelaj znaczenie uzyskiwanych danych dla pomocy pastwa na rzecz mniejszoci oraz dla samych tych spoecznoci (decyduj one czsto o ich znaczeniu i maj dla nich realne znaczenie urzdowe). Ar- gumenty przeciw z jednej strony wyraaj obawy zwizane z zachowaniem poufnoci i prywatnoci uzyskanych danych etnicznych (s to zawsze dane wraliwe), z drugiej za podwaaj ich wiarygodno i rzetelno (Ringelheim 2011, s. 16821696). Porwnania midzynarodowe dotyczce obecnoci tych pyta w spisach przeprowadzanych w rnych czciach wiata nie s tutaj jednoznaczne, gdy 6 Na temat spisw powszechnych i uzyskanych w ich trakcie wynikw dotyczcych struktury etnicznych w rnych krajach europejskich zob. Janusz 2011, s. 101257. Etniczno i jej miary. Przypadek pyta etnicznych w Narodowym...