Medycyna Metaboliczna, 2014, tom XVIII, nr 2

www.medycyna-metaboliczna.pl
8
ANNA CZECH
1, 2),
EWA BIERNACKA
2)
PROzDROWOtNE KsztAtOWANIE OsObOWOCI
I zAChOWA PACJENtW z CUKRzyC
W PROGRAMACh tERAPEUtyCzNEJ EDUKACJI
CONstRUCtING thE MEDICAlly ORIENtED PERsONAlIty AND bEhAvIOUR
Of PAtIENts WIth DIAbEtEs MEllItUs IN thE thERAPEUtIC EDUCAtION
PROGRAMMEs
Warszawski Uniwersytet Medyczny
(1)

Towarzystwo Edukacji Terapeutycznej, Warszawa
(2)
StreSzczenie. Edukacja terapeutyczna wyrnia si wieloma specjalistycznymi celami i wartociami tak z zakresu wiedzy jak psychologii.
Do takich wanych celw i psychospoecznych wartoci naley ksztatowanie osobowoci pacjentw. Powinno wytworzy si - dziki edukacji
wiksz odporno na yciowe stresy oraz take umiejtno partnerskiej wsppracy z lekarzem w zakresie ulepszania leczenia.
Problemy powysze poddano dyskusji.
Sowa kluczowe cukrzyca, edukacja terapeutyczna, ksztatowanie osobowoci, edukacja zachowa.
Summary. Therapeutic education should have many specialistic aims and values both in the area of science and of psychology. With such
innovative, dual character of the therapeutic educational programmes and performance the self-control skills and, in the same time, the more
resistant personality pattern are created. The ability of the coping with life stresses and of the effective partnership with the medical profes-
sionalists should increase. It helps to improve the quality of the therapy and of the real life potential.
These problems are discussed in the paper.
Key words diabetes mellitus, therapeutic education, formation of personality, education of behaviour.
OsObOWO PACJENtA
JAKO PRzEDMIOt tERAPII
Osobowo sprzyjajc celom leczenia cukrzycy nale-
aoby okreli jako zbir cech i mechanizmw psychicz-
nych, ktre uatwiaj wykonanie penej i pozytywnie od-
czuwanej przez pacjentw wsppracy z lekarzem. Jest
to zbir staych cech charakteru i wielu emocjonalnych
wymiarw, np. woli, uczu, temperamentu. Istnieje wiele
wymiarw (lub czynnikw) osobowoci, ktre mona uj
dwubiegunowo: np. rwnowaga emocjonalna - skonno
do reakcji nerwicowych; dominacja - ulego; ekspan-
sywno - brak ekspansywnoci; bojaliwo - pewno
siebie, podejrzliwo - zaufanie itd. (1, 2) (tab. 1).
Takie wymiary i cechy osobowoci s okreleniami
przydatnymi w diagnostyce klinicznej zaburze osobo-
woci u chorych na cukrzyc. Lekarz zawsze powinien
dy do ustalenia wiodcych cech osobowoci swojego
pacjenta w celu ich wykorzystania w praktyce leczniczej.
Okrelenie wymiarw osobowoci nie stracio prak-
tycznego znaczenia we wspczesnej praktyce lekarskiej.
Szukajc si do opanowania i ograniczenia cierpie, dole-
gliwoci, reakcji na chorob, pacjent zwraca si do was-
nej osobowoci. Moe ona mu pomc - jeli jest warto-
ciowa; odmwi ochrony - jeli saba i uboga.
Osobowo to jednak o wiele wicej anieli jej wymia-
ry. Tworz j take przekonania, a wic osobiste, zabarwione
emocjonalnie opinie, pogldy i postawy, trwaa predyspozycja
Medycyna Metaboliczna, 2014, tom XVIII, nr 2
www.medycyna-metaboliczna.pl
9
do okrelonych zachowa. Ulegaj one przemianom. Oso-
bowo jest wic struktur dynamiczn. Zmienia si w wy-
niku cigego scalania rnych poznawczych i emocjonalno-
-motywacyjnych mechanizmw i dowiadcze, regulujcych
stosunek jednostki do siebie, do choroby, do zdrowia i do oto-
czenia, oraz narzucajcych samokontrol wasnego dziaania.
Tak utworzona osobowo umoliwia czowiekowi uoenie
wartoci i celw ycia w pewnej hierarchii. Moe ona by
z punktu widzenia zada lekarza korzystna lub niekorzystna.
Korzystne dla sprawnoci leczenia s: wysoki stopie za-
ufania, wiara w powodzenie leczenia, umiejtno widzenia
choroby we waciwych proporcjach, tendencja do wsp-
pracy z lekarzem i rodzin, a take do praktycznej adaptacji
oraz do allocentryzmu i altruizmu. Wielu przewlekle cho-
rych ludzi ukierunkowuje swoj osobowo prospoecznie.
Wywouje to pozytywne dla leczenia zachowania, mimo, e
ich celem moe by zaspokojenie potrzeb innych ludzi.
Wspomnie naley o nieprawidowych odmianach
osobowoci. Mona mie do czynienia na przykad z oso-
bowoci niedojrza lub infantyln. Chory jest wtedy
emocjonalnie uzaleniony od osb drugich, np. rodzicw,
rwienikw, idoli. Rodzi to pasywno, nieporadno,
bezbronno, roszczenia, liczenie tylko na pomoc. Cho-
rzy ci nie umiej samodzielnie i dugotrwale dziaa, aby
osign bardziej odlegy cel, jakim czsto jest ich zdro-
wie. Tak wic osobowo chorego moe bardzo wpywa
na proces leczenia i na jego wyniki.
Lekarz jest zawsze zainteresowany w przemianie oso-
bowoci pacjenta, umoliwiajcej zwikszenie sprawno-
ci leczenia i potencjau yciowego (1, 3).
Podkrela to rozwj egzystencjalnej socjologii i hu-
manistycznej psychologii. Kierunek ten tworzyli Biswan-
ger (Szwajcaria), Frankl (Austria) i Popielarski (Polska).
Ta pierwsza nawizuje do bardziej optymistycznego od-
amu flozofi egzystencjalnej (Kierkegaard), ta druga jest
jej rozwiniciem. Zakada, e kady czowiek przychodzi
na wiat z wewntrznym deniem poszukiwania i znaj-
dowania sensu ycia. Sens ycia znajduje si urzeczywist-
niajc wybrane, yciowe wartoci -jest ich wiele. Pacjent
moe je sugerowa lekarzowi (4).
zAbURzENIA OsObOWOCI A CUKRzyCA
Pacjent z cukrzyc aktualnie rozpoznan to z reguy
czowiek gboko zaniepokojony o swoje ycie, o swoje
plany, losy rodziny, zawodu, o przyszo. Dlatego prag-
nie widzie w swoim lekarzu osob, ktra nie tylko ro-
zumie patofzjologi jego choroby, ale take jest w stanie
rozwiza jego problemy emocjonalne i spoeczne, potra-
f wiedz z tego zakresu praktycznie wykorzysta. Polep-
sza to adaptacj chorego do jego zada w roli dobrego
i sprawnego pacjenta, zapobiega reakcjom nerwicowym
i negatywnym psychofzjologicznym wpywom na wyni-
ki leczenia. Dochodzi w ten sposb do pozytywnej regu-
lacji w strukturze i funkcji osobowoci pacjenta (5, 6).
DIAGNOstyKA zAbURzE OsObOWOCI
Okreleniami przydatnymi w klinicznej diagno-
styce zaburze osobowoci u chorych na cukrzyc s
Osoby z cukrzyc przez stosowanie indywidualnych programw prewencji i leczenia obejmujcych cao wpyww cuk-
rzycy na cele i plany jednostki - pacjenta, osigaj lepsz sprawno yciow.
W zwikszeniu siy yciowej osb z cukrzyc konieczne jest wykorzystanie osigni wszystkich stref dziaa medycz-
nych i opiekuczych, a take innych nauk wsppracujcych z opiek medyczn - psychologii, socjologii, pedagogiki
specjalnej, prawa, ekonomii, nauki o organizacji,
Lekarze i pacjenci ujmujcy proces leczenia i wszystkie aspekty realnego ycia jednostki, jej aspiracje i potencja osobisty
jako cao, d do zharmonizowania celw i metod klinicznych z potrzeb ulepszania poziomu jakoci ycia, uzyskania
samorealizacji i osobistego szczcia, do emancypacji spoecznej - bardziej skutecznie zwikszaj si yciow pacjentw
Redukcjonizm zmniejsza skuteczno opieki diabetologicznej, natomiast ujcie caociowe (holizm) j zwiksza
Potrzebne jest:
przeciwdziaanie lkowi, znueniu, depresji, frustracji, zagubieniu sensu ycia przez wyksztacenie twrczego podejcia do
problemw zwizanych z cukrzyc,
zwikszenie psychicznej odpornoci pacjenta przez uwiadomienie mu mechanizmw zjawisk zwizanych z chorob,
przysposobieniem do roli pacjenta, wyzwolenie kreatywnoci w stosunku do swojej osoby,
zbudowanie i wzmocnienie kontaktu chorego z sob samym i z otoczeniem, nastawienia altruistycznego zamiast egoi-
stycznego,
umoliwienie podejmowania zada wanych z punktu widzenia spoecznej roli pacjenta, osigania poczucia dobrej jakoci
ycia, godnoci i autonomii, eliminacja dyskryminacji spoecznej i autodyskryminacji.
tab. 1. Osiganie lepszej jakoci ycia i wikszej siy yciowej
Medycyna Metaboliczna, 2014, tom XVIII, nr 2
www.medycyna-metaboliczna.pl
10
szczeglne, psychologiczne wymiary i cechy osobowo-
ci. Lekarz zawsze powinien dy do ustalenia wiod-
cych cech osobowoci pacjenta w celu ich wykorzystania
w praktyce leczniczej.
Naley wic zawsze ustali:
do czego pacjent dy,
czy umie okreli swoje podstawowe cele yciowe
i lecznicze,
czy umie zrezygnowa z doranych przyjemnoci, aby
zrealizowa odlegy, ale gwny cel,
czy odczuwa motywy i zna sposoby osignicia celu,
jaka jest rzeczywista sprawno jego dziaania,
czy potraf kontrolowa swoje zwizane z chorob po-
budzenia emocjonalne,
jak zachowa si w sytuacjach dodatkowego stresu,
czy dy do podejmowania zada trudnych, czy te a-
two si wycofuje,
czy skupia si na wykonywaniu istoty zadania czy tylko
na zewntrznym obrazie (jak wypadnie) wykonywa-
nia zada, powstajcym w oczach innych ludzi,
czy ludzi, przedmioty i wydarzenia ocenia tylko z po-
zycji wasnych interesw i korzyci, czy te dostrzega
potrzeby innych ludzi i angauje si w ich realizacj,
czy sprawnie przystosowuje si do zmian zachodz-
cych w jego bliszym i
dalszym rodowisku spoecznym,
czy zachowanie przed chorob i obecnie w podobnych
sytuacjach byoby zblione?
U pacjenta, ktry z powodu choroby szuka ochrony,
regulacja osobowoci nastawiona jest na utrzymanie sta-
nu dotd posiadanego zdrowia. Swoist dla tej sytuacji
emocj jest uczucie zagroenia, utraty sprawnoci y-
ciowej, roli spoecznej, stanowiska, zaufania otoczenia
i prestiu. Stan ten moe powodowa powstawanie agre-
sywnych form obrony, np. w postaci nadmiernych reakcji
emocjonalnych typu gniewu, draliwoci, podejrzliwoci,
abnegacji. Powstaje wtedy w istocie zachowanie lkliwe,
niemiae, wycofujce si, niepewne lub zoliwe, agre-
sywne, nieufne, roszczeniowe. Wielu ludzi reguluje swoj
osobowo inaczej - socjocentrycznie lub prospoecznie.
Dziaania prospoeczne wynika mog take z odlegych
celw osobistych. Tego typu osobowo polepsza adapta-
cj chorego do celw leczenia, poniewa rodzi dodatnie
emocje i pozytywn motywacj (1, 3, 7).
sOCJOlOGICzNE zNACzENIE
EMOCJONAlNEJ POstAWy Osb
z CUKRzyC
Mobilizacj si psychicznych do ograniczenia skutkw
choroby, istniejcych w silnej i bogatej osobowoci, ua-
twiaj lub utrudniaj uczucia, emocje, nastroje, napdy.
Istnieje kilkadziesit stanw emocjonalnych - strach,
lk, przygnbienie, gniew, rado, rozpacz, wstyd,
przeraenie, wdziczno, przyja, mio itd. Karte-
zjusz nazywa je namitnociami. Emocje s silnym czyn-
nikiem motywacyjnym. Skaniaj do nasilenia aktywnoci
lub j poraaj. Wynika to zazwyczaj z treci emocji oraz
ich dodatniego lub ujemnego charakteru. Do dodatnich
emocji nale na przykad te, ktre cz si z uczuciem
przyjemnoci lub celowoci, a wic rado, satysfakcja ze
zrozumienia sytuacji, uczucie wypenienia celu. Jednost-
ka zazwyczaj dy do podtrzymania dopywu bodcw
do tego rodzaju emocji. Do ujemnych emocji nale z ko-
lei te, ktre wywouj przykro lub depresj; s to smu-
tek lub lk. Osabiaj one aktywno. Zmiany motywacji
i aktywnoci s psychologicznymi wykadnikami emocji.
Silne emocje z reguy cz si ze zmianami w aktyw-
noci centralnego ukadu nerwowego, a szczeglnie auto-
nomicznego. Mog wywoywa nawet zmiany w sprawno-
ci percepcji bodcw, w ruchliwoci, zmienia czynno
serca i ttnic, pobudza katabolizm, np. sprzyja glikoge-
nolizie. S to biologiczne wykadniki emocji.
Z powodu choroby znacznemu pogorszeniu ulega
sytuacja spoeczna chorego, pojawia si wiksze uza-
lenienie od rodowiskowych sytuacji, warunkw mate-
rialnych, sprawnoci systemu pomocy i innych. Te nage
zmiany wywouj silne emocje, zmieniaj zachowanie
czowieka, ktry zachorowa.
Powstaj reakcje osobowociowe i emocjonalne two-
rzce postawy czowieka wobec rozpoznania cukrzycy
i koniecznoci cigego leczenia (1, 3, 7, 8).
Nale tutaj:
1. Fiksacja - powtarzanie cigle tych samych nieskutecznych
zachowa. Rodzi to poczucie krzywdy, gniew i agresj.
2. Regresja - powrt do infantylnych form zachowa-
nia. Powstaj wtedy trudnoci w racjonalnym ujciu
choroby.
3. Rezygnacja lub zaniechanie dziaa. Jest to znaczca
dezorganizacja zachowania.
4. Przemieszczenie celw - zastpienie rzeczywistego
celu innym. S to prby pozornego w istocie obejcia
przeszkd.
5. Pseudoracjonalizacja zachowa - tworzenie pseudoar-
gumentacji dla wyjanienia wasnych bdw.
6. Umieszczanie przyczyn zych zachowa na zewntrz,
poza sob. Umoliwia to przenoszenie winy i odpo-
wiedzialnoci na innych.
7. Wyparcie si - niedostrzeganie zaburze i zaprzeczanie
niepomylnym, chocia obiektywnym obserwacjom.
8. Tumienie zdolnoci do obserwacji. Powoduje to irra-
cjonalne reakcje i motywy dziaania.
9. Identyfkowanie si z innymi ludmi - przenoszenie
wasnych celw na dziaania innych, np. na dzieci,
idoli, bohaterw.
10. Kompensacja i czsto nadkompensacja - wyrwnanie
niepowodze w dziedzinie zdrowotnej osigniciami
w innych sferach ycia.
Medycyna Metaboliczna, 2014, tom XVIII, nr 2
www.medycyna-metaboliczna.pl
11
11. Sublimacja - przeksztacenie niepowodze w li-
terackie lub malarskie opisy przeciwstawnych im
osigni.
12. Fantazjowanie - tworzenie zudnych wyobrae i opinii.
W wyniku nieprawidowych postaw powsta mog
trwalsze ju czynnociowe zaburzenia emocjonalne,
a wic nerwice o rnym charakterze, czsto lkowe lub
depresyjne (3, 5).
Do czynnikw nerwicorodnych u chorych zaliczy
naley te przymus cigego kontaktu z placwkami su-
by zdrowia. Najjaskrawiej przejawia si on w tym, e
pacjenci zaczynaj sdzi, bez rzeczywistych podstaw,
e najlepszym rozwizaniem bdzie dla nich np. uzy-
skanie renty lub dugie i ponawiane pobyty w szpitalach
lub sanatoriach. Czsto znajduje to przeciwstawny wyraz
w poszukiwaniu rady u znachorw lub w zabobonie. Za-
miast tendencji do jak najduszego prowadzenia penego
ycia zawodowego i towarzyskiego pojawiaj si myli
o koniecznoci wycofania si z dotychczasowych zaj
i skupienia si jedynie na sprawach zdrowia. Chorzy, za-
miast dy do przezwycienia lub obejcia pewnych
ogranicze, wynikajcych ze stanu organizmu, sdz, e
musz si im cakowicie podporzdkowa i nie zauwaa-
j, e wasne nastawienie skania ich do prowadzenia zbyt
ograniczonego trybu ycia.
zAChOWANIA RODzINNE JAKO REAKCJA NA
POJAWIENIE sI CUKRzyCy
W kadym prawie przypadku zachorowania czowiek
zwraca si myl i uczuciem do rodziny. Liczy na wza-
jemno, na sprawdzenie si wizi rodzinnych w dziaa-
niu. Choroba czonka rodziny stanowi moraln i etyczn,
uczuciow i praktyczn prb dla tej szczeglnej grupy
spoecznej. Jeli zawiedzie, powstaje sytuacja gorsza,
anieli gdyby rodziny w oglne nie byo. Powstaje wte-
dy dodatkowy ujemny stres rozczarowania, zawodu,
utraty zaufania. I odwrotnie, jeli rodzina egzamin zda,
wnosi to do ycia chorego nie tylko pomoc o charakterze
obiektywnym i materialnym, ale take nowe, pozytywne
uczucie, satysfakcj, spenienie nadziei. Jest to bardzo
potrzebne, jest naturalne. Ujawniaj si wtedy wyrazi-
cie spoeczne funkcje rodziny, ktrej celem jest nie tyl-
ko prokreacja. Ta funkcja ma charakter podstawowy, ale
trwa tylko w okresie modoci maonkw. Pniej, kiedy
dzieci ju przyszyy na wiat, przemija. Nabieraj znacze-
nia inne - take bardzo istotne - zadania, cele i funkcje ro-
dziny. S one wsparciem procesu leczenia i postpowania
tak lekarza jak i pacjenta. Niekiedy warunkuj wrcz jego
skuteczno. Zapewniaj czonkom rodziny stabiliza-
cj, bezpieczestwo, moliwo wymiany emocjonalnej
i warunkw dla rozwoju osobowoci. Rodzina peni rol
psychohigieniczn, ksztatujc si psychiczn jej czon-
kw. Przyczynia si do ich dojrzaoci emocjonalnej,
do psychicznej rwnowagi (1, 9). Warunkiem jest tutaj
harmonia ycia biologicznego, psychicznego i spoecz-
nego. Rodzina spenia te zadania usugowo-opiekucze,
zapewniajc wszystkim sprawno w organizacji co-
dziennych usug, jak wyywienie, czysto mieszkania,
odziey itp. Stwarza opiek tym czonkom, ktrzy nie s
samodzielni np. dzieci i starcy, chorzy i kaleki. Choroba
czonka rodziny moe zaburzy lub umocni kad z tych
funkcji rodziny (3).
Zatrzymajmy si nieco nad zaburzeniami funkcji
opiekuczej. Charakter sprawowanej przez rodzin opie-
ki moe by nadmierny, niedostateczny lub racjonalny.
Opieka nadmierna czy si z nadmiarem czuoci,
a jednoczenie ze zbyt daleko posunit kontrol i ograni-
czaniem swobody. Opieka nadmierna moe prowadzi do
deformacji osobowoci, do braku odpowiednich reakcji
moralnych i innych niekorzystnych nastpstw w zakresie
zdrowia psychicznego.
Niekorzystna jest rwnie opieka niedostateczna.
Wpywa ona ujemnie na adaptacj do choroby, ponia
godno chorego, zwaszcza jeli nie zapewnia odpo-
wiednich warunkw materialnych oraz nie zaspokaja po-
trzeby bezpieczestwa. Dotyczy to w szczeglny sposb
maonkw, z ktrych jedno zachorowao.
Zdolno przeksztacenia dotychczasowej rodzinnej
interakcji w nowy typ wzajemnych zalenoci uwarunko-
wana jest cechami indywidualnymi partnerw oraz pozio-
mem trudnoci zawartych w sytuacji choroby. Niektre
maeskie ukady umacniaj si, funkcjonuj lepiej ni
dotychczas, odkrywaj niewykorzystywane dotychczas
sposoby wzajemnych relacji. Czciej jednak powstaj
zmiany, naruszajce dotychczasow spjno. Partner
chory cierpi wskutek niezaspokojenia wielu potrzeb,
partner zdrowy - wskutek zmienionej sytuacji take traci
moliwo ich realizowania (10).
Lekarz powinien dziaa w tej sytuacji na rzecz wy-
tworzenia nowego ukadu w maestwie.
Jego podstaw sta si moe rozwijanie potrzeby opie-
ki i postawy prospoecznej i opiekuczej. Jake szkodliwe
s, a jednak czste, przypadki emocjonalnego odrzucenia
chorego partnera, wzajemnej dezaprobaty, a nawet wro-
goci. S to sprawy, znane kademu lekarzowi klinicy-
cie, ktry w swej pracy zawodowej obserwuje przemia-
ny w ukadach partnerskich swoich pacjentw. Widzi on,
jak wiele w tych sytuacjach zaley od sfery osobowoci
i kultury, od wartoci reakcji emocjonalnej.
Dla penej jasnoci naley zaznaczy, e nawet w ma-
estwach, w ktrych obydwaj partnerzy s zdrowi, oko-
o 30% zwizkw wykazuje zaburzenia i osabienie wizi
emocjonalnej. Liczba par konfiktowych gwatownie ronie
w przypadku maestw, w ktrych jeden z partnerw staje
si chory. Pojawia si tu trudne zadanie dla lekarza, jeszcze
trudniejsze dla pacjenta. W postpowaniu lekarskim od sa-
mego pocztku musi istnie prewencja tych zmian.
Medycyna Metaboliczna, 2014, tom XVIII, nr 2
www.medycyna-metaboliczna.pl
12
sOCJOlOGICzNE EfEKty PROzDROWOtNEGO
KsztAtOWANIA OsObOWOCI I zAChOWA
PACJENtW z CUKRzyC
W personalistycznie ujmowanym planie leczenia cuk-
rzycy dy si do przeobrae osobowoci i emocjonal-
noci korzystnych dla osigania celw leczenia (tab. 2).
Tworzy si w ten sposb skuteczniejsz terapeutycz-
nie postaw yciow wobec cukrzycy.
Wdraa si postaw, ktr mona okreli nastpujco:
Nie lkaj si,
Umiejtnie rad sobie ze stresem spowodowanym
cukrzyc,
Moesz cukrzyc skutecznie opanowa, zniwelowa jej
szkodliwy wpyw, osign cele leczenia, jeli bdziesz
inwestowa w swoje zdrowie, w zapobieganie i lecze-
nie przez edukacj terapeutyczn i prowadzenie samo-
kontroli, przez staranno, wytrwao i cierpliwo
i lojalno wobec siebie, Twojego zespou leczcego,
rodziny oraz przyjaci,
Stan emocjonalny, nastrj i psychiczne nastawienie do
trudnoci terapeutycznych mona oceni za pomoc r-
nych ankiet i standardw i odpowiednio korygowa zgod-
nie z celami leczenia. Tworzy si w ten sposb motywacj.
KsztAtOWANIE sPOECzNIE POzytyWNEJ
MOtyWACJI
Jak to wynika z przegldu socjologicznych proble-
mw, jakie rodz si z faktu chorowania na cukrzyc, za-
wsze istnieje konieczno zwikszania yciowej spraw-
noci pacjentw i skutecznoci ich dziaania (11).
Mona by w tym zakresie wymieni nastpujce spo-
soby praktycznego oddziaywania:
1. Przekazanie chorym konstruktywnych schematw
poznawczych, umiejtnoci motywacji do dziaa na
rzecz celw leczniczych. S to programy edukacji
zdrowotnej, samokontroli, rehabilitacyjne, samopo-
mocowe i inne. Mog one podsuwa choremu nowe
wartoci yciowe.
2. Wytworzenie w myleniu chorych idei dominuj-
cych, zwizanych z gwnymi celami yciowymi
i leczniczymi.
3. Skierowanie osobowoci w stron prospoeczn, wy-
tworzenie gotowoci do dodawania odwagi innym.
4. Nastawienie zadaniowe motywacji.
W zakresie dziaa edukacyjnych naley dy do
tego, by chory i jego rodzina:
zrozumieli istot choroby, jej objawy i cele leczenia;
wyuczyli si prostych zabiegw sucych leczeniu -
testowanie i monitorowanie wynikw w domu, sporz-
dzanie diety, stosowanie lekw itd.; uniezalenienia to
czciowo chorych od suby zdrowia;
stosowali racjonalne i praktyczne ograniczenia yciowe
narzucone przez wymogi lecznicze;
wiedzieli, ktre sfery ycia osobistego nie s dotknite
chorob;
wytworzyli w sobie pozytywn postaw akceptacji ko-
niecznoci nowych potrzeb i celw;
wytrenowali reim leczniczy, speniali rol lecznicz,
asymilowali prozdrowotne zachowania;
wytworzyli korzystny, partnerski stosunek zaufania
i bliskiej wsppracy pomidzy nimi a fachowymi, me-
dycznymi opiekunami.
Zesp leczcy chorego na cukrzyc musi wic dyspo-
nowa umiejtnoci interwencji w styl ycia, w formo-
wanie zachowa prozdrowotnych chorego (2). Ustalajc
plan nowego stylu ycia, naley oczywicie uwzgldni
zrnicowanie osobowoci. W tym zakresie wane zada-
nie do spenienia ma pielgniarka lub instruktorka zazna-
jomiona z problematyk cukrzycy (11, 12).
EDUKACJA tERAPEUtyCzNA JAKO MEtODA
PRzEbUDOWy I WzbOGACENIA OsObOWOCI
PACJENtW ORAz zWIKszANIE
MOtyWACJI tERAPEUtyCzNEJ
Jak ju wspomniano, emocje zmieniaj motywacj
do dziaania na rzecz zaspokojenia potrzeb bdcych ich
przyczyn, np. biologicznych (popdy) lub potrzeb wy-
szych, np. zdrowotnych, poznawczych lub kulturowych
(napdy). Nie zaspokojona potrzeba jest motywem, ktry
wywouje rozpoczcie lub kontynuowanie dziaa maj-
cych na celu jej spenienie. Drog do spenienia celw
motywacji jest edukacja terapeutyczna. Obejmuje ona
Rozpoznanie i praktyczna ocena wasnej, indywidualnej sytuacji yciowej
Dokonywanie bilansu zagroe i strat oraz ustalanie planu ich eliminacji za pomoc optymalnych decyzji dotyczcych
systemu leczenia, edukacji terapeutycznej, wznowienia racjonalnej postawy, wyboru moliwych zharmonizowanych
celw leczenia i ycia oraz praktycznej, etapowej ich realizacji, odpowiadajcej planom yciowym i szansom pozyskania
waciwych sojusznikw oraz wsparcia spoecznego w spenianiu szczeglnych praw pacjenta
Partnerska, oparta na zaufaniu relacja do lekarza i zespou leczcego, uwiadomienie sobie wasnej roli w samokontroli,
samo opiece oraz w sztuce bycia pacjentem
Eliminacja bezradnoci, samotnoci, zaniedba, bdw w opiece nad sob samym.
tab. 2. Metody radzenia sobie ze stresem chorowania na cukrzyc
Medycyna Metaboliczna, 2014, tom XVIII, nr 2
www.medycyna-metaboliczna.pl
13
take tworzenie zmian w osobowoci pacjenta sprzyjaj-
cych realizacji potrzeb leczniczych.
Edukacyjna regulacja osobowoci umoliwia psy-
chospoeczne przystosowanie jednostki, jej ja do swo-
ich biologicznych i metodycznych warunkw i potrzeb,
a take do otoczenia, do rodowiska wewntrznego i ze-
wntrznego. Jak wiadomo, to przystosowanie moe mie
charakter regulacji egocentrycznej, a wic takiej, ktra
wycznie zmierza do ochrony lub wzrostu wasnego ja.
U jednostki, ktra z powodu np. choroby szuka ochrony,
regulacja osobowoci nastawiona jest na utrzymanie stanu
dotd posiadanego zdrowia. Egocentryczna osobowo
zdolna jest poznawa i widzie wiat tylko z punktu wi-
dzenia indywidualnego interesu jednostki. Rzutuje to na
treci mylenia - czowiek jest wcignity tylko w swoj
aktualn sytuacj i plany na blisk przyszo w szuka-
niu skutecznych, ale tylko doranych sposobw dziaania.
Z punktu widzenia celw leczenia cukrzycy egocentrycz-
na regulacja osobowoci jest niekorzystna.
zWIKszANIE ODPORNOCI
PsyChOsPOECzNEJ
Przeobraenia w spoecznej i ekonomicznej sytuacji
pacjenta, niepewno rokowania i egzystencjalny lk s
przyczyn potnych, chocia czsto mao uwiadamia-
nych zaburze. Konieczne jest odpowiednie, wczesne roz-
poznanie, prewencja i leczenie (10, 12, 13).
Potrzebne do tego celu jest pene uwiadomienie sobie
przez pacjentw i ich lekarzy 5 gwnych zasad ograni-
czania lub eliminacji tych zaburze.
Oto one:
1. W przewaajcej mierze opieka diabetologiczna pole-
ga na samoopiece i samokontroli oraz decyzjach sa-
mego pacjenta z cukrzyc opartych na terapeutycznej
edukacji, indywidualnym stylu jego ycia i wsp-
ycia z innymi, z rodzin, lekarzem i zespoem me-
dycznym. Zale one take od zdolnoci pacjenta do
radzenia sobie z tysicami stresw, od inteligencji
poznawczej i emocjonalnej, od potrzeb i moliwoci
ekonomiczno-spoecznych.
2. Socjologicznie skuteczna opieka diabetologiczna wy-
maga 2 rodzajw umiejtnoci:
a) racjonalnego radzenia sobie ze szczeglnymi sytua-
cjami za pomoc metod samoopieki oraz
b) umiejtnoci realizacji rozwizywania problemw
i stresw w wywoujcym rne napicia, zoo-
nym trybie ycia codziennego.
3. Wybory i decyzje lecznicze pacjentw zale take
od celw i potrzeb rodzinnych oraz spoeczno-kultu-
rowych zalenoci te naley uwzgldni w procesie
samoopieki i leczenia.
4. Zaburzenia w emocjach bardzo silnie mog podko-
pa aktywno w samoopiece. Ich leczenie i usuwanie
poprawia wyniki kontroli metabolicznej istnieje ci-
ga potrzeba psychospoecznego wsparcia i konsultacji.
5. W ksztatowaniu kompleksowego metabolicznego
i psychospoecznego ujcia pomocy medycznej po-
winni angaowa si wszyscy czonkowie zespow
leczniczych lekarze, inny personel medyczny, eduka-
torzy i pacjenci. Przynosi to popraw kontroli cukrzy-
cy i osiganie lepszej jakoci ycia.
zAAMANIA PsyChOEMOCJONAlNE -
zEsP WyPAlENIA MOtyWACJI
Opiszmy przypadek z zakresu problemw, ktre ujmuje
si okreleniem zespou wypalenia osobowoci.
Pani Z.W., l. 51, pracownik biura turystycznego, cho-
ruje od 8 lat na cukrzyc typu 2. Od pocztku otrzyma-
a zalecenia lecznicze z zakresu modyfkacji stylu ycia
i diety cukrzycowej z maym defcytem energii, oraz insu-
linoterapi w algorytmie 2 wstrzykni insuliny dziennie
(mieszaniny M
3
i M
5
). Przebya wiele szkole z zakresu
samokontroli cukrzycy. Od pocztku choroby bardzo
emocjonalnie zaangaowana w uzyskiwanie idealnych
celw leczenia - gwnie pod wpywem lku przed po-
wstaniem pnych powika cukrzycy, o ktrych wiele
czytaa i rozmawiaa. W pierwszym roku po zachoro-
waniu zorganizowaa wasny plan i logistyk realizacji
leczenia, prowadzia - w istocie nadgorliwie - samokon-
trol oznaczajc glikemi 4-6-8 i niekiedy wicej razy
dziennie.
Zajcia zawodowe i obowizki rodzinne utrudniay
jednak pacjentce utrzymywanie planu diety, systematycz-
noci posikw i regularnoci wicze fzycznych. Do-
znawaa hipoglikemii poinsulinowej, nie miaa sukcesw
w normalizacji ciaru ciaa. Wielokrotnie glikemie w sa-
mokontroli byy bardzo zmienne chwiejne - od wyso-
kich do zbyt niskich. Pojawi si lk, swoje obawy jednak
taia, nie szukaa rady i wsparcia. W miar upywu czasu
coraz mniej uwagi zwracaa na waciwe wykonywanie
i korzystanie z samokontroli, na wizyty lekarskie przy-
chodzia nieregularnie z niepenym kompletem bada,
wysuchiwaa nowych zalece lekarskich, ale ich nie rea-
lizowaa. Przyja pesymistyczn postaw. Mwia dla-
czego cigle testowa glikemi, przecie cigle mam po-
ziom cukru we krwi zbyt wysoki, bardzo zmienny, nie
potraf doszuka si przyczyn tych zmian ani ich przewi-
dywa. Z tych powodw coraz bardziej nie przestrzegaa
zalece dotyczcych ywienia, wieczorem i w nocy miaa
stany nagego godu, musiaa je dla poprawienia na-
stroju, zaprzestaa wicze fzycznych, niekiedy pomijaa
wstrzyknicia insuliny lub nagle zmieniaa znacznie daw-
ki. Denerwowaa si te z powodu cigej presji rodziny
bd bardziej cierpliwa, wytrzymaa, zdyscyplinowana.
Poczua si wyizolowana, samotna ze swoimi prob-
lemami, przestaa myle o leczeniu, nie chciaa spotka
Medycyna Metaboliczna, 2014, tom XVIII, nr 2
www.medycyna-metaboliczna.pl
14
lekarza, poniewa obawiaa si, e skieruje j do szpitala.
Czua lk, ale take frustracj, miaa poczucie gniewu na
chorob i klski, pojawiy si smutne dni, depresja, brak
nadziei, wyczerpanie, rezygnacja, zacza pali papierosy,
pi zbyt duo kawy. Przynosio to dodatkowe dolegliwo-
ci, zaczy si trudnoci w pracy i w yciu towarzyskim.
Pani Z.W. zapada na zesp wypalenia terapeu-
tycznego, psychoemocjonalnej frustracji i rezygnacji
z powodu trudnoci w leczeniu cukrzycy, z ktrym sama
chciaa si upora.
KOMENtARz MEDyCzNy
Co to jest zesp wypalenia osobowoci? Pojcie
wypalenia powstao pierwotnie dla okrelenia sytuacji
dotyczcej zawodowej pracy i kariery yciowej praco-
holikw. S to takie sytuacje, kiedy czowiek bardzo
zaangaowany w proces kariery i pracy samotnie podej-
muje coraz wicej zada, pracuje coraz wicej ponad siy.
Z tego powodu popenia bdy, traci koncentracj, staje
si wyczerpany, nie odczuwa zadowolenia z pracy i ze
swojej yciowej sytuacji. Reaguje zobojtnieniem - albo
gorzej - depresj wzgldem otoczenia. Stan taki wpdza
go niekiedy w uzalenienia (np. od alkoholu). Przestaje
te odczuwa rado, nadziej, zadowolenie z ycia i pra-
cy, traci kontakt z przyjacimi. Nie umie jednak przeor-
ganizowa swojego planu yciowego, popada w psychoe-
mocjonalne i intelektualne, yciowe odrtwienie, depresj
- w zesp wypalenia osobowoci.
Dowiadczenia Pani Z.W. z jej pocztkowymi stara-
niami o bardzo skrupulatne osiganie rygorystycznych
celw leczenia z powodu strachu przed powikaniami
cukrzycy, z yciem tylko pod dyktando - bardzo cz-
stych oznacze samokontrolnych glikemii z jednej strony
oraz z niepowodzeniami w uzyskiwaniu oczekiwanych
wynikw, z powstaniem niezrozumiaego dla niej stanu
chwiejnoci poziomw glukozy we krwi z drugiej
strony, spowodoway, e odczua klsk, utracia wiar
i nadziej, zobojtniaa, pogrya si w zaniedbanie, b-
dy i wrogo do zamiaru nowej poprawy systemu lecze-
nia. Pojawi si stan bdnego koa powodowany przez
zesp wypalenia osobowoci: coraz gorsze wyniki le-
czenia - coraz mniej stara o racjonaln, mdr modyfka-
cj leczenia, o zastosowanie nowych, bardziej odpowia-
dajcych pacjentce metod leczenia. A przecie jest wiele
sposobw, eby nie dopuci do powstania psychoemo-
cjonalnego stanu, ktry nazywamy wypaleniem terapeu-
tycznym, do frustracji - zbyt uoglnianej na wszystkie
problemy yciowe - z powodu niedostatecznych wyni-
kw leczenia. Z tego te powodu czsto nie reaguje si
dostatecznie wczenie i radykalnie ulepszeniami leczenia
we wsppracy z zaufanym lekarzem.
Wedug wasnych analiz zesp wypalenia osobowo-
ci pojawia si do czsto - moe dotyczy (okresowo)
10-30% osb z cukrzyc. Maj oni z reguy znacznie
podwyszony poziom glikowanej hemoglobiny (HbA
1C
).
Czsto s to modzi ludzie, ale zesp wypalenia moe
dotyczy osb w kadym wieku.
Niekiedy przyjmuje on posta psychicznej reakcji
konwersyjnej - pacjent ucieka od problemw leczenia
cukrzycy zajmujc si rnymi zastpczymi sprawa-
mi, metodami medycyny nieracjonalnej, pojawi si
moe anoreksja (jadowstrt) lub bulimia (napadowa
aroczno).
Powstaniu zespou wypalenia terapeutycznego mog
sprzyja take rne przyczyny zewntrzne, jak np. utrud-
nienie w dostpie do sprawnej i budzcej zaufanie opieki
lekarskiej. Sytuacje te sprzyjaj powstawaniu powika
cukrzycy.
Mona sdzi, e zesp wypalenia osobowoci jest
jednym z wanych powodw niedostatecznych jakocio-
wo wynikw opieki diabetologicznej i upoledzeniu ja-
koci ycia.
Musi by wic leczony.
W tym zakresie mona przedstawi 6 kierunkw dzia-
a (1, 3, 11 ,12):
1. Konieczne jest wczesne rozpoznanie zespou wypale-
nia osobowoci - uwiadomienie pacjentowi, e jest
on przyczyn wielu trudnoci w leczeniu. Mona to
uczyni posugujc si prostym kwestionariuszem
pacjent odpowiada na pytania:
mam poczucie, e cukrzyca kontroluje moje ycie?
TAK/NIE
czuj przecienie i stres z powodu zbyt rygorystycz-
nych celw, metod leczenia, ktre nie przynosz ocze-
kiwanych wynikw? TAK/NIE
czuj wrogo do opieki diabetologicznej? TAK/NIE
czuj si samotny/a, nie mam znikd zrozumienia i po-
mocy? TAK/NIE
przyzwyczaiem/am si do nieosigania celw leczenia
- stay si one dla mnie obojtne? TAK/NIE
zaniedbuj wizyty u lekarza i badanie? TAK/lNIE
nie mam nadziei na jakkolwiek popraw? TAK/NIE
2. Ustalenie na nowo silnego, partnerskiego i przyjaciel-
skiego zwizku z lekarzem i zespoem medycznym,
odcienie od stresw, odpoczynek i rekreacja.
3. Wynegocjowanie midzy lekarzem a pacjentem no-
wych, realistycznych, indywidualnych celw leczenia
(np. wysokoci glikemii, HbA
1C
itd.).
4. Przeanalizowanie przyczyn powstawania wrogoci
w stosunku do kontroli cukrzycy i opieki diabetolo-
gicznej - w celu ich usuwania.
5. Optymalizacja wsparcia spoecznego - uzyskanie lepszego
zrozumienia i pomocy ze strony rodziny, przyjaci, innych
chorych na cukrzyc, ssiadw, spoeczestwa itd., niekie-
dy zmobilizowanie si do altruistycznej pomocy innym.
6. Zaangaowanie na nowo pacjenta w aktywne roz-
wizywanie swoich problemw - dlaczego wyniki s
Medycyna Metaboliczna, 2014, tom XVIII, nr 2
www.medycyna-metaboliczna.pl
15
niezadawalajce, czy powstay nowe okolicznoci y-
ciowe i medyczne, czy pacjent potrzebuje obserwacji
w specjalistycznym orodku, czy styl ycia powoduje
trudnoci w leczeniu, czy na leczenie wpywa sytuacja
materialna, trudnoci w pracy, dodatkowa choroba?
Waciwe podejcie i zastosowanie powyej opisa-
nych sposobw dziaania z reguy usuwa zesp wypa-
lenia osobowoci - daje odrodzenie w leczeniu i w yciu.
Z powyszych wzgldw celowe bywa take ocenia-
nie postawy, poziomu satysfakcji z leczenia i osigni
yciowych, ustosunkowania si do przyszych zada.
Moe w tym zakresie pomc ponisza lista pyta do
pacjenta:
1. Oczekuj przyszych zdarze, dalszego biegu ycia
z nadziej, optymizmem, wiar w powodzenie:
TAK = +1 punkt
2. Nie umiem sobie wyobrazi, jak bdzie wygldao
moje ycie za 2 lub 3 lata:
TAK = -1 punkt
3. Przyszo wydaje mi si korzystna, raczej pozbawio-
na zagroe:
TAK = + 1 punkt
4. Wydaje mi si, e moje sprawy yciowe nie bd si
tak ksztatowa, jak bym chciaa:
TAK = -1 punkt
5. Przyszo przyniesie mi zadowolenie z ycia:
TAK = +1 punkt
6. W yciu spodziewam si wicej zych ni dobrych
chwil:
TAK = -1 punkt
7. Umiem zapewni sobie chwile spokoju wytchnienia
od napicia i zdenerwowania:
TAK = +1 punkt
8. Nie mam si i czasu na osignicie moich celw i za-
spokojenie potrzeb:
TAK = -1 punkt
9. Nie mam odczucia, e ponosz klsk w yciu:
TAK = + 1 punkt
10. Nie widz sensu w staraniach o osignicie moich ce-
lw, poniewa nie jest to moliwe:
TAK = -1 punkt
Kada odpowied na TAK w kolejnych pytaniach daje
1 punkt dodatni (pytania 1, 3, 5, 7, 9) lub jeden punkt ujem-
ny (pytania 2, 4, 6, 8, 10). Suma punktw przy wszystkich
odpowiedziach na TAK wynosi wic zero. Jeli jest ona
jednak wiksza od 2, stan emocjonalny i postawa pacjenta
wobec problemw yciowych s korzystne, frustracja mu
nie grozi. Jeeli jednak przewaaj punkty ujemne; suma
wynoszca 2 ujemne lub wicej punktw, jest to wskaza-
niem, e postawa pacjenta jest zbyt pesymistyczna, depre-
syjna, nie sprzyjajca osiganiu lepszych wynikw lecze-
nia cukrzycy. Naley stara si j zmieni na korzystn
konieczna jest szczera rozmowa lekarza z pacjentem
i jego rodzin, z przyjacimi, oraz wprowadzenie do jego
ycia nowych skadnikw, ktre pomog przezwyciy
obawy.
ChWIEJNA CUKRzyCA Czy ChWIEJNy
PACJENt?
Oczekuje si, e nasz pacjent stanie si idealny. Dzi-
ki naszym dziaaniom edukacyjnym i metodom oraz jego
inteligencji, dyscyplinie i motywacji opanuje potrzebne
umiejtnoci i bdzie je stosowa w codziennym yciu.
Uniknie w ten sposb wielu zaburze i hospitalizacji.
ycie cigle uczy nas, e dzieje si to zbyt rzadko albo
krtko. Czsto natomiast napotyka si na rne trudnoci.
W caym spoeczestwie, take wrd chorych na cuk-
rzyc, s osoby o bardzo niskim stopniu edukacji, mniej
inteligentne, niezdolne poj zasad domowego leczenia,
psychopaci i charakteropaci, umysowo chorzy, przeby-
wajcy w wizieniu, zestresowani z rnych powodw,
z rozpadajcych si rodzin, bez trwaych rodkw do y-
cia, samotni, porzuceni, nie majcy wsparcia rodzinnego
lub doznajcy krzywd, alkoholicy, lekomani.
Wszystkie te stany powoduj, e sylwetka ideal-
nego i autonomicznego pacjenta staje si iluzoryczna,
a na to miejsce pojawia si problem chwiejnej cukrzycy
i powika.
Pod mianem chwiejnej cukrzycy rozumie si przypad-
ki, w ktrych dochodzi, bez widocznych, zewntrznych
przyczyn, do duych waha glikemii, przejciowych ke-
tonurii, ktre uniemoliwiaj uzyskanie stabilnego try-
bu ycia. Przy klinicznej analizie takich przypadkw
rzadko znajduje si biologiczne przyczyny chwiejnoci.
Czciej przyczyn chwiejnoci s powody zwizane
z wpywami psychoemocjonalnymi, socjalnymi, bda-
mi w leczeniu, stosowanie niewaciwych metod oraz
jawne albo nieuwiadomione bdy samego pacjenta.
Z tych wzgldw defnicj chwiejnoci cukrzycy nale-
aoby odnie take do uwarunkowa socjologicznych
i psychoemocjonalnych.
Chwiejno cukrzycy moe te by sposobem manife-
stacji protestu, ucieczki, sygnaem frustracji lub specjal-
nych problemw psychosocjalnych chorego (1, 3).
Niski poziom edukacyjny chorego, niski stopie in-
teligencji, zniedoenie umysowe i fzyczne - w takich
przypadkach konieczne jest klarowne organizowanie ce-
lw leczenia, ich liberalizacja, nastawienie leczenia na
zapobieganie ostrym metabolicznym powikaniom cuk-
rzycy, przekazywanie tylko prostych ale zasadniczych
informacji, schematyczny i pogldowy sposb edukacji.
Bardzo celowe jest wczenie rodziny, ssiadw lub pie-
lgniarki rodowiskowej do kontroli chorego w domu.
Dla dobra chorego konieczne jest wykrycie takich me-
chanizmw chwiejnoci. Czsto pomocne w tym s wywiady
z innymi czonkami rodziny lub wizyta pielgniarki diabeto-
logicznej w domu chorego oraz konsultacja psychologiczna.
Medycyna Metaboliczna, 2014, tom XVIII, nr 2
www.medycyna-metaboliczna.pl
16
PIMIENNICtWO
1. Tato J., Czech A., Bernas M., Szczeklik-Kumala Z., Bier-
nacka E.: Socjologia cukrzycy, Wyd. Eskulap, d, 2013.
2. Delamater M., Jacobson A.M., Anderson B. i wsp.: Psycho-
social therapies in diabetes. Report of the psychosocial the-
rapies working group, Diabetes Care 2001, 24, 1286-1292.
3. Dunning T. (red.): Diabetes Education, Art, Science and
Evidence, Wiley-Blackwell, Chichester, 2013.
4. Tato J.: Filozofa w medycynie, Wyd. Lekarskie PZWL, 2003.
5. Ali S., Stone M.A., Peters J.L. i wsp.: The prevalence of co-
morbid depression in adults with Type 2 diabetes: a syste-
matic review and meta-analysis, Diabetic Medicine, 2006,
23(1), 1165-1173.
6. Snock F.J., Kersch N.Y.A., Eldrup E. i wsp.: Monitoring of
individual needs in diabetes (MIND): baseline data from
the Cross-National Diabetes Attitudes, Wishes and Needs
MIND Study, Diabetes Care 2011, 34(3), 601-603.
7. Welch G., Rose G., Ernst D.: Motivational interviewing and
diabetes. What is it, how is it used and does it work? Diabe-
tes Spectrum, 2006, 19(1), 5-11.
8. Kneck A., Klang B., Fagerberg I.: Learning to live with ill-
ness: experiences of persons with recent diagnosis of dia-
betes mellitus, Scandinavian Journal of Caring Sciences,
2011, 25(3). 558-566.
9. Buckloh L.M., Lochrie A.S., Antal H. i wsp.: Diabetes com-
plications in youth: qualitative analysis of parents, perspec-
tives of family learning and knowledge, Diabetes Care,
2008, 31(8), 15-16-1520.
10. Osiska H., Przewocka T. (red.): Idea i praktyka nowego po-
dejcia do edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia. Metody
zwikszania skutecznoci leczenia i poprawy jakoci ycia
pacjenta, Pol. Tow. Owiaty Zdrowotnej, Warszawa, 2010.
11. Porta M., Miselli V., Trento M., Jrgens V.: Embedding
Education into Diabetes Practice, Karger Publ. Basel etc., 2005.
Adres do korespondencji:
A. Czech
ul. Pocka 15C/40
01-231 Warszawa
e-mail: a.czech@interia.pl
mob.: 603 943 118
c.d. Standardy edukacji terapeutycznej
CzyNNIKI KsztAtUJCE EDUKACyJNE stANDARDy:
czas trwania i typ cukrzycy
wiek i poziom intelektualny pacjenta
cel, ktry chce si osign za pomoc edukacji
waciwy wybr informacji
UtRUDNIENIA W stOsOWANIU stANDARDW
Ograniczenia:
intelektualne, emocjonalne, percepcyjne, kognitywne, pamiciowe, zrcznociowe, zmniejszone poczucie wasnej wartoci
Upoledzenia:
psychologiczne, rodzinne i spoeczne, materialne, prawne
Charakter i osobowo:
chwiejno emocjonalna pacjenta, konfiktowo, nieufno, nielojalno
Ze nawyki:
kulturowe, ywieniowe, naogi (alkohol, papierosy), narkomania