1

Damian Waszak

Kampanie nadreskie Konstantyna Wielkiego prowadzone w latach 306310
1


August Galeriusz pomimo dokonanego aktu uzurpacji, uzna Konstantyna, degradujc
go jednak do stopnia cezara, podlegajcego augustowi Flawiuszowi Sewerowi
2
. Niedawny
uzurpator zosta tym samym wprowadzony w ster rzdw tetrarchii. Po krtkim pobycie w
Brytanii nowy cezar uda si na kontynent do podlegajcej mu Galii. Dziki temu Konstantyn
mg mie wikszy wpyw na tok wydarze politycznych toczcych si wwczas w Imperium
Romanum
3
. Ponadto bogata i ludna kraina znaczco zwikszya jego moliwoci finansowe i
militarne, ktre nastpnie umoliwiy mu stopniowe przejmowanie wadzy w pastwie
rzymskim. Przedtem jednak przyszy jedynowadca Rzymu musia si zmierzy z problemami
drczcymi jego prowincje. Jednym z nich byy najazdy ludw germaskich zza Renu, rzeki
bdcej od blisko trzech stuleci ponc granic cesarstwa rzymskiego.

Kampania przeciwko Frankom 306307 r.
Pierwsze najazdy plemion frankijskich na terytorium rzymskie rozpoczy si jeszcze
za panowania augusta Konstancjusza Chlorusa, ojca Konstantyna, podczas jego pobytu w
Brytanii. Natenie rozbjniczych wypadw wzroso po ogoszeniu jego mierci i przejciu
wadzy w Brytanii przez wspomnianego ju Konstantyna
4
. Germanie chcieli wykorzysta
fakt, e wraz z buntem syna zmarego augusta, mogo doj do powanego kryzysu w
imperium, co znacznie uatwioby ich upiesk dziaalno. Jednake, jak ju to zostao
wspomniane, widmo konfliktu zostao zaegnane poprzez zawarcie politycznego
porozumienia pomidzy Galeriuszem a Konstantynem. Cezar wyldowa w Galii jesieni w
porcie Gesoriacum, z niego uda si nastpnie do siedziby cesarskiej w Trewirze (Augusta
Treverorum)
5
. Koncentracja i przygotowania wojsk do odparcia nieprzyjaci rozpoczy si
jeszcze przed jego przybyciem. W tych dziaaniach mona dopatrywa si aktywnoci

1
Autor chciaby serdecznie podzikowa Pawowi Grysztarowi za przeoenie angielskiego streszczenia
zamieszczonego w niniejszym szkicu.
2
B. Leadbetter, Galerius and the Will of Diocletian, London-New York 2009, s. 165.
3
J. Drinkwater, The Alamanni and Rome 213-496. Caracalla to Clovis, Oxford 2007, s. 192.
4
Pan. Lat., VII, 10, 2.
5
H. Pohlsander, The Emperor Constantine, wyd. II, London-New York 2004, s. 18.
2

wyszych oficerw, podlegych jeszcze staremu augustowi Konstancjuszowi, ktrzy podjli
samodzielnie prby obrony Galii.
Pierwsze akcje zaczepne prowadzone przez cezara rozpoczy si jesieni 306 r.
Dostpne rda dostarczaj niewielkiej iloci informacji, utrudniajc dokadne
przedstawienie przebiegu tej i nastpnych kampanii cezara. Mona jednak dokona prby ich
rekonstrukcji. Pewien moliwy obraz walk toczonych przez Konstantyna przeciwko
Germanom, dostarcza tworzcy kilkadziesit lat od omawianych wydarze Ammianus
Marcellinus
6
. W pierwszych ksigach swoich Dziejw (Res Gestae) opisa dziaania cezara
Juliana toczone nad Renem w latach 356359. W XVI ksidze Ammian przedstawi operacje
Juliana przeciwko najazdowi Alemanw z 357 r.
7
Na jej podstawie mona sprbowa
przedstawi wczeniejsze akcje Konstantyna. Cezar po skoncentrowaniu w Trewirze i jego
okolicach si rzymskich, wyruszy przeciwko rozbjnikom frankijskim, pustoszcych
pnocn cz Galii. Gwnodowodzcy wykorzystujc przewag liczebn oraz uzbrojenie
swoich oddziaw oraz odpowiednie sytuacje (w tym zaskoczenie czy warunki terenowe),
znosi albo zmusza do odwrotu nieprzyjacielskie zagony, staczajc z nimi rwnie regularne
bitwy. Likwidacja i pogo za grupami wojownikw frankijskich zaja cezarowi pozosta
cz jesieni.
Podczas tych walk do niewoli rzymskiej dostali si dwaj krlowie frankijscy
Askaryk i Merogaisus
8
, a oprcz nich wielu jecw z tego plemienia, ktrzy uwietnili wjazd
(adventus) Konstantyna do Trewiru
9
. Obydwu krlw nastpnie umiercono, a wzitych
jecw albo osiedlono na rzymskim terytorium, albo wcielono w szeregi armii rzymskiej
10
.
Dziaania przeciwko Frankom na terenie Galii byy kontynuowane wiosn 307 r., kolejne
akcje przeciwko temu plemieniu rozpoczy si jeszcze w tym samym roku
11
.


6
Mona przypuszcza, e Ammian Marcellin, opisa kampanie germaskie Konstantyna w zaginionej czci
swoich Dziejw.
7
Amm., XVI, 2, 6.
8
Pan. Lat., VI, 5. Jacob Burkchardt podaje pisowni drugiego krla frankijskiego jako Regais zob. J.
Burckhardt, Czasy Konstantyna Wielkiego, tum. P. Hertz, Warszawa 1992, s. 307.
9
Ch. Odahl, Constantine and the Christian Empire, London-New York 2004, s. 69.
10
Cesarze rzymscy rozpoczli ju wczeniej akcj osiedlania barbarzycw na ziemiach Imperium Romanum,
zob. W. Kaczanowicz, Cesarz Probus 276-282 n.e., Katowice 1997, s. 37-38 oraz s. 43-44; M. Salamon,
Polityka osiedlania plemion barbarzyskich w prowincjach rzymskich za cesarza Probusa [w:] Prace Naukowe
Uniwersytetu lskiego, 2, Katowice 1976, s. 95-103.
11
Po zakoczeniu pierwszej kampanii frankijskiej Konstantyn, obsadzi wojskiem osady miejskie pooone na
drodze z Colonia Agrippina do Trewiru oraz Trewiru do Mogontiacum. Garnizony te w poczeniu z
umocnieniami typu burgi oraz castella, zapewniay ochron szlakw komunikacyjnych oraz zaopatrzeniowych,
zob. M. Carroll, Roman, Celts & Germans. The German Provinces of Rome, Stroud 2001, s. 139.
3

Kampania przeciwko Brukterom 307308 r.
Konstantyn po zwycieniu najedcw germaskich i wyparciu ich z Galii rozpocz
przygotowania do przeprowadzenia ekspedycji karnej przeciwko frankijskiemu zwizkowi
plemiennemu. Jej celem stali si Brukterowie, zamieszkujcy obszar na prawym brzeg Renu,
obejmujcym tereny midzy obecnymi rzekami Ems i Lippe. Kampania cezara zacza si
latem albo jesieni 307 roku od wyparcia Germanw z wysp na Renie
12
. Rzymianie przy ich
zdobywaniu, mogli wykorzysta metody wspomniane przez Ammiana Marcellina,
wymienione przy opisie dziaa cezara Juliana tj. brody i pycizny (rwnie te powstae
podczas letnich upaw), odzie, a nawet wasne tarcze
13
. Lakonicznych informacji o dalszym
przebiegu kampanii dostarcza przekaz anonimowego retora, zosta zamieszczony w
panegiryku VI
14
. Wedug tego rda, przeprowadzony przez cezara atak na to plemi, by dla
Germanw wielkim zaskoczeniem, a pokonani szukali schronienia pord lasw i bagien
15
.
Po wyparciu przeciwnika z pasa przyrzecznego, cezar wkroczy w gb ich kraju, gdzie
musia walczy z przeciwnikiem, stosujcym taktyk wojny szarpanej. Pogo za lotnymi
wojownikami Brukterw po bagnisto-lesistych terenach Germanii, przyniosa Konstantynowi
niewielkie sukcesy, dlatego po krtkim pobycie na germaskim brzegu, wdz rzymski
przeprawi si na rzymsk stron rzeki. Wyprawa przeciwko Brukterom bya kontynuowana
na pocztku 308 r., a jej zakoczenie nastpio pod koniec lata bd jesieni tego roku, kiedy to
Konstantyn powrci do Trewiru. Zwyciski cezar urzdzi dla mieszkacw tego miasta
igrzyska, w czasie ktrych umiercono wyznaczon grup bracw wydanych na pastw
dzikich zwierzt w miejskim amfiteatrze
16
. Chocia kampania nie przyniosa cezarowi
wielkich laurw zwycistwa, spotkaa si z uznaniem wspomnianego oratora, ktry w swojej
mowie podkreli, e podczas wyprawy pojmano bd zabito wielu barbarzycw, zagrabiono
ich trzody, a domy zniszczono
17
. Nastpne dziaania przeciwko Frankom rozpocz
Konstantyn w 309 r.


12
Frankowie otrzymali prawo osiedlenia si na wyspach reskich od Konstancjusza Chlorusa pod koniec III w.
zob. J. Kolendo, Kontakty Rzymu z barbarzycami Europy rodkowej i Wschodniej [w:] Rzym we wspczesnych
badaniach. Pastwo-Spoeczestwo-Gospodarka. Liber In memoriam Lodovici Piotrowicz, pod red. J.
Wolskiego, T. Kotuli, A. Kunisza, Krakw 1994, s. 227.
13
Amm. Mar., XVI, 11, 9.
14
Pan. Lat., VI, 12, 1-3
15
Pan. Lat., VI, 12, 2.
16
Pan. Lat., VI, 12, 3. Wikszo jecw zostaa zapewne osiedlona na terytorium Galii bd wcielona do
stacjonujcych tu jednostek wojskowych.
17
Pan. Lat., VI, 12, 3.
4

Kampania przeciwko Frankom 309310 r.
Cezar wyprawi si ponownie za Ren wiosn 309 r., nastpnie za na pocztku 310. W
porwnaniu do dwch poprzednich kampanii, ta jest najsabiej udokumentowana rdowo
18
.
Owa sytuacja moe by spowodowana tym, e w 310 r. doszo w Galii do wydarze, ktre
zaabsorboway uwag wczesnych autorw. Jednym z nich by ukoczony w tyme roku
most pontonowy
19
, czcy miasto Colonia Claudia Ara Agrippinensium z kasztelem
Divitia
20
. Sama konstrukcja bya wykorzystywana nie tylko do przekraczania rzeki przez
wojska rzymskie
21
, ale rwnie ze wzgldu na swoje pooenie (miasto Colonia Agrippina),
do prowadzenia rozmw dyplomatycznych z Germanami i miejsca koncentracji zacignitych
za rzek wojownikw
22
. Miaa rwnie duy oddwik propagandowy, pokazywaa bowiem
nie tylko moliwoci techniczne Rzymian, ale rwnie to, e w kadej chwili ziemie wolnej
Germanii mogy zosta przez nich zajte
23
. Waniejszym jednak od samego mostu by bunt
Maksymiana, tecia augusta
24
w Arelate, stumiony przez Konstantyna w tym samym roku w
Massilii
25
.

Podsumowanie
Konstantyn Wielki w czasie sprawowania urzdu cezara, przeprowadzi trzy kampanie
przeciwko zwizkowi plemiennemu Frankw. Pierwsza z nich (306307) prowadzona na
terytorium rzymskim, miaa na celu wyparcie rozbjnikw germaskich za lini rzeki Ren.
Dwie nastpne (307308; 309310) przeprowadzone na terytorium frankijskim, byy
dziaaniami o charakterze kampanii karnej majcej na celu powstrzymanie czonkw tego
ludu od dalszych najazdw na ziemie cesarstwa
26
. Przeprowadzone przez Konstantyna

18
Lakt., XXIX
19
Konstrukcja mostu zostaa wykonana z odzi nalecych do reskiej flotylli rzecznej, na ktre naoono
drewnian nawierzchni, zob. R. van Dam, Remembering Constantine at the Milvian Bridge, New York 2011, s.
255.
20
Pan. Lat., VI, 13, 1-5. Noel Lenski datuje budow mostu na rok 308. Prawdopodobnie chodzi mu o dat
postawienia wczeniejszego mostu ywowego, zob. N. Lenski, The Reign of Constantine [w:] The Cambridge
Companion to the Age of Constantine, ed. by N. Lenski, New York 2006, s. 63.
21
Lenski, op. cit., s. 63.
22
M. Kulikowski, Constantine and the Northern Barbarians [w:] The Cambridge Companion to the Age of
Constantine, ed. by N. Lenski, Cambridge 2007, s. 357.
23
van Dam, op. cit., s. 255.
24
W 310 roku Konstantyn zosta mianowany przez Galeriusza na augusta, zob. Krawczuk, op. cit., s. 83.
25
Szczegowy przebieg uzurpacji Maksymiana wraz z dalsz literatur tematu zosta przedstawiony w moim
artykule Uzurpacja Maksymiana w Galii 310 roku, Staroytnoci, 5 (w przygotowaniu do druku).
26
John Drinkwater w swojej pracy o Alemanach zwrci uwag, e w latach 306-312 Konstantyn, nie prowadzi
adnych walk z tym plemieniem, zob. Drinkwater, op. cit., s. 193. Nie mona jednak wykluczy, e doszo do
5

wyprawy zbrojne za Ren, chocia okazay si raczej propagandowym sukcesem
27
, zapewniy
przez najblisze kilka lat spokj na pnocnej granicy
28
. Przede wszystkim jednak umoliwiy
mu zaciganie licznych kontyngentw germaskich, ktre nastpnie w znaczcy sposb
przyczyniy si do jego zwycistwa i wprowadzenie jedynowadztwa w Imperium
Romanum
29
.














starcia midzy Rzymianami, a Alemanami. Wskazuje na to wzmianka w brewiarium Eutropiusza, wedug
ktrego Konstantyn odnis nad nimi zwycistwo w 310 roku i urzdzi z tej okazji igrzyska, zob. Eutr., 10, 3.
Moliwe, e autor pomyli tu wydarzenia z roku 308, kiedy to cezar wici wiktori bruktersk. Hans
Polhsander w swojej biografii Konstantyna, wymienia Alemanw ich jako przeciwnikw cezara w 310 roku,
zob. Pohlsander, op. cit., s. 18.
27
Czego dowodem s fragmenty wczesnych mu autorw antycznych, zob. Pan. Lat., VI, 11, 1 oraz 11,5; V.
Const., I, 25.
28
Konstantyn wyprawi si ponownie za Ren dopiero w 314 roku, kiedy to doszo do najazdw piratw
frankijskich przeciwko wybrzeom Brytanii i Galii, zob. P. de Souza, Piraci w wiecie grecko-rzymskim, tum. J.
Lang, Zakrzewo 2008, s. 271.
29
Oprcz dziaa czysto militarnych Konstantyn zajmowa si rwnie dziaalnoci budowlana m.in. w
Trewirze rozbudowa zesp paacowy i odnowi mury miejskie, a take zaj si odbudow zniszcze
dokonanych przez najazdy germaskie itp. O pozamilitarnej dziaalnoci Konstantyna w Galii, zob. Odahl, op.
cit., s. 70-71 oraz s. 76; Pohlsander, op. cit., 18.
6

Bibliografia

rda:
Eutropiusz, Brewiarium od zaoenia miasta [w:] Brewiaria dziejw rzymskich, tum. P.
Nehring, B. Bibik, Warszawa 2010. [Eutr.]
Euzebiusz z Cezarei, ycie Konstantyna, tum. T. Wntrzak, Krakw 2007. [V. Const.]
In Praise of Later Roman Emperors. The Panegyrici Latini, trans. by C. E. V. Nixon, B. S.
Rodgers, Berkeley-Los Angeles-Oxford 1994. [Pan. Lat.]
Laktancjusz, De Mortibus Persecutorum [w:] Pisma wybrane, tum. J. Czuj, Pozna 1933.
[Lakt.]
Ammianus Marcellinus, Dzieje rzymskiej, t. I, tum. I. Lewandowski, Warszawa 2001.
[Amm.]

Opracowania:
Burckhardt J., Czasy Konstantyna Wielkiego, tum. P. Hertz, Warszawa 1992.
Carroll M., Roman, Celts & Germans. The German Provinces of Rome, Stroud 2001.
Dam van R., Remembering Constantine at the Milvian Bridge, New York 2011.
Drinkwater F. J., The Alamanni and Rome 213-496. Caracalla to Clovis, Oxford 2007.
Kaczanowicz W., Cesarz Probus 276-282 n.e., Katowice 1997.
Kolendo J., Kontakty Rzymu z barbarzycami Europy rodkowej i Wschodniej [w:] Rzym we
wspczesnych badaniach. Pastwo-Spoeczestwo-Gospodarka. Liber In memoriam Lodovici
Piotrowicz, pod red. J. Wolskiego, T. Kotuli, A. Kunisza, Krakw 1994, s. 211-235.
Krawczuk A., Rzym, Koci, cesarze, Warszawa 2000.
Kulikowski M., Constantine and the Northern Barbarians [w:] The Cambridge Companion to
the Age of Constantine, ed. by N. Lenski, Cambridge 2007, s. 347-377.
Leadbetter B., Galerius and the Will of Diocletian, London-New York 2009.
Lenski N., The Reign of Constantine [w:] The Cambridge Companion to the Age of
Constantine, ed. by N. Lenski, New York 2006, s. 59-91.
Odahl M. Ch., Constantine and the Christian Empire, London-New York 2004.
Pohlsander A. H., The Emperor Constantine, wyd. II, London-New York 2004.
Salamon M., Polityka osiedlania plemion barbarzyskich w prowincjach
rzymskich za cesarza Probusa [w:] Prace Naukowe Uniwersytetu lskiego, 2,
Katowice 1976, s. 95-103.
7

Souza de P., Piraci w wiecie grecko-rzymskim, tum. J. Lang, Zakrzewo 2008.

Summary
This article discusses three campaigns, that emperor Constantine conducted between
306 and 310 aginst Frankish tribes. The first one (306/307 AD) was aimed to force these
peoples across the Rheine. The campaigns that followed first had character of punitive
expeditions, which were aimed to stop Frankish pilliging raids.