16 PSYCHOLOGIA W TEATRZE YCIA 4 (55) lipiec wrzesie 2006

REPORTA
To samo biurko oglda mona obec-
nie w ostatnim domu Freuda, ktry znaj-
duje si przy Maresfield Gardens 20
w Londynie. Do tego wanie domu, od
1996 roku Muzeum Freuda, wybraem
si w lipcu tego roku. W ten sposb
uczciem niejako sto pidziesit roczni-
ce urodzin uczonego, ktry przez cae y-
cie interesowa si sztuk i archeologi
i ktry dziki kilku publikacjom powie-
conym dzieom geniuszw woskiego Re-
nesansu oraz licznym uwagom i spostrze-
eniom dotyczcym m. in. Akropolis
w Atenach, paacu Minosa na Krecie,
Troi i zabytkom staroytnego Rzymu wy-
J
e
r
z
y

M
i
z
i
o

e
k
O ARCHEOLOGII I PSYCHE W STO PIDZIESIT ROCZNIC
URODZIN TWRCY PSYCHOANALIZY
jego zainteresowanie sztuk
i muzeum w Londynie
Zygmunt Freud,
Od bdu do bdu dochodzimy do prawdy
Z. Freud
Na jednej z fotografii
ukazujcych Zygmunta
Freuda w 1938 roku
widzimy go w jego
wiedeskim gabinecie,
gboko pogronego
w lekturze jakiego
tekstu. Sdziwy uczony
siedzi za biurkiem
z ustawionymi na nim
statuetkami na tle pek
z ksikami sigajcymi
sufitu, na ktrych
ustawione s liczne,
niewielkie rzeby i inne
przedmioty z brzu
i terakoty. Zdjcie zostao
wykonane wiosn tu po
zajciu Austrii przez
hitlerowcw, w czasie
kiedy 82-letni Freud
oczekiwa na wyjazd
do Anglii.
Zygmunt Freud w swoim gabinecie
na Berggasse 19 w Wiedniu,
fotografia z 1937 roku,
wg Sigmund Freud. His Life
in Pictures and Words (1998)
PSYCHOLOGIA W TEATRZE YCIA 4 (55) lipiec wrzesie 2006 17
war znaczny i nieustajcy do dzi wpyw
na badania kultury wizualnej. Uwagi na
temat Muzeum Freuda i jego ulubionych
dzieach sztuki wydaj si by na czasie
nie tylko z powodu wspomnianej roczni-
cy, ale rwnie za spraw podejmowa-
nych obecnie prb weryfikacji jego ba-
da z zakresu neurologii, o ktrych pisa
dr Sawomir Murawiec w numerze
2006/2 Psychologii w Teatrze ycia.
Ki lka faktw z yci a
Freuda: psychoanali za
i archeologi a
Zygmunt Freud urodzi si w ydow-
skiej rodzinie 6 maja 1856 roku w Fre-
iberg (obecnie Pribor), liczcym niespe-
na pi tysicy mieszkacw miasteczku
we wschodnich Morawach. Jeszcze
w Pribor lub w pierwszych latach za-
mieszkania w Wiedniu zapamita on
majestatyczne przedstawienie Mojesza
z Tablicami Praw, ktre zdobio wydanie
Biblii z 1858 roku, przechowywane w do-
mowej biblioteczce. Take ta rycina nale-
aa do obiektw, ktre ozdobiy z cza-
sem wiedeski dom uczonego,
a nastpnie zawdroway z nim do Lon-
dynu. Do jego tworzonego w czasach
szkolnych i uniwersyteckich muse ima-
ginaire wpisay si rwnie portrety So-
foklesa i Hannibala. Wyobraenie karta-
giskiego wodza byo swoist reakcj na
rosncy antysemityzm w Cesarstwie Au-
stro-Wgierskim, za imago greckiego
tragika i lektury jego dzie zapowiadao
studia nad kompleksem Edypa. Z okresu
studiw i wczesnych lat kariery nauko-
wej zachowao si kilka rysunkw Freu-
da prb wizualizacji bada i uwagi na
temat wybitnych dzie sztuki.
Poza lekturami z zakresu medycyny
Freud pochania liczne dziea literackie,
z ktrych wiele byo ilustrowanych ryci-
nami, jak m. in. Don Kichota Cervantesa
czy Kuszenie w. Antoniego Flauberta.
Niebawem, pod wpywem wizyty w Luw-
rze przychodzi zainteresowanie egipski-
mi i asyryjskimi staroytnociami.
Jak wiadomo Freud, ktry pocztko-
wo zajmowa si neuropatologi, szybko
przerzuci si na leczenie nerwic, przede
wszystkim histerii, pracujc w latach
1885-86 w paryskiej klinice psychiatrycz-
nej J. M. Charcota. W dziesi lat p-
niej, kiedy przeprowadzi si do domu
przy Berggasse, w ktrym mieszka do
dnia wyprowadzenia si do Londynu,
pojawia si synna kozetka, bodaj naj-
bardziej znany mebel zwizany z psycho-
analiz. Zamiast hipnozy stosowanej
w latach wsppracy z J. Breuerem
(1886-95), ktra suya do leczenia nie-
wiadomych przey o charakterze trau-
matycznym. Pacjent nie widzia siedzce-
go z tyu Freuda, ale sysza jego gos
i oddziayway na niego zgromadzone wo-
k przedmioty, a wrd nich poski
bstw greckich, rzymskich, egipskich,
a nawet chiskich oraz portret fajumski
(przypominajcy samego Freuda), grec-
kie wazy i reprodukcje, m. in. z przedsta-
wieniem Edypa ze Sfinksen.
W1901 roku Freud fascynuje si wy-
kopaliskami Evansa w Knossos i odkryty-
mi tam rzebami bykw z potnymi ro-
gami; zakupuje te publikacje dotyczce
tych wykopalisk. Tego samego roku je-
dzie pierwszy raz do Rzymu gdzie za-
chwyca si forami cesarskimi, atmosfer
miasta i przede wszystkim synnym Moj-
eszem Michaa Anioa w kociele San
Pietro in Vincoli. Do tego miasta i do in-
trygujcej rzeby bdzie wraca wielo-
krotnie, a w 1914 roku ogosi anonimo-
wo w Imago (w pierwotnym zamyle to
zaoone przez Freuda pismo miao si
nazywa Eros i Psyche) obszerny tekst
o tej rzebie, w ktrym odpowiada na py-
tanie: jaki moment z ycia proroka przed-
stawi artysta. Arcydzieo Michaa Anioa
stao si jego obsesj; wpatrywa si
w nie godzinami, wykonywa szkice
i wraca mylami take na dugo po opu-
blikowaniu wspomnianego artykuu.
W 1912 roku Freud zakupi nawet ma
gipsow kopi posgu i przywiz j do
Wiednia.
Wiemy, e twrca psychoanalizy
wprost uwielbia Itali i jedzi do tego
kraju, kiedy tylko mg, niemal kadego
lata. Powodem byy nie tylko ruiny Rzy-
mu, freski Luki Signorellego w katedrze
w Orvieto ukazujce Sd Ostateczny
i rzeba Michaa Anioa, ale rwnie dzie-
Mojesz, rycina w Biblii Philippsona (1858)
Z
d
j

c
i
a
.
:

J
e
r
z
y

M
i
z
i
o

e
k
18 PSYCHOLOGIA W TEATRZE YCIA 4 (55) lipiec wrzesie 2006
REPORTA
a Leonarda da Vinci. Musimy take za-
waszczy dziedzin biografii pisa do
Junga w padzierniku 1909 roku, oznaj-
miajc triumfalnie, e zagadka charakte-
ru Leonarda da Vinci nagle staa si dla
niego jasna. Wtym samym roku jadc do
Italii z jednego z holenderskich kurortw,
zatrzyma si na krtko w Paryu, aby
w Luwrze ponownie popatrze na synn
w. Ann Samotrze woskiego geniusza.
W rok pniej ukazaa si wiekopomna,
pomimo, e nasycona wieloma bdami
rozprawa pt. Leonarda da Vinci wspo-
mnienia z dziecistwa.
Dwa lata wczeniej, kiedy planowa
napisanie rozprawy pt. Przeniknicie ta-
jemnicy twrczoci artystycznej opubli-
kowa obszerny esej powicony analizie
Gradivy, krtkiej noweli niemieckiego
prozaika Wilhelma Jensena z 1903 roku.
Przypomnijmy tu, e Norbert Hanold, pa-
cjent bohater Gradivy jest archeolo-
giem, ktry zachwyca si paskorzeb
w Muzeach Watykaskich ukazujc
pikn mod kobiet. Nadaje jej imi
Gradiva, co znaczy ta, ktra kroczy
i umieszcza jej gipsowy odlew na jednej
ze cian swojego uniwersyteckiego gabi-
netu. Take Freud zawiesi z czasem na
honorowym miejscu w swoim pokoju
przyj kopi tego dziea. W Gradivie
zaintrygowaa twrc psychoanalizy nie
tylko rzeba, ale rwnie opowiedziany
w niej sen o zniszczeniu Pompejw na
skutek wybuchu Wezuwiusza w 79 roku
po Chr.; tak wic analiza dziea Jensena
bya niejako psychoanaliz przez arche-
ologi. Jak dostrzegli biografowie Freuda
ju w 1895 roku porwna on technik
terapeutyczn do odsaniania pogrzeba-
nego przed wiekami miasta. Takich po-
rwna ze wiata archeologii i historii
sztuki, ktre wiadcz o szerokich zainte-
resowaniach uczonego, doszuka si
mona w jego wielu pismach.
Gdy w maju roku 1936 obchodzono
uroczycie w Wiedniu jego osiemdziesi-
te urodziny Tomasz Mann skadajc hod
jubilatowi wskaza na jego zwizki z wiel-
k tradycj filozoficzn Europy i doda, e
otwiera on perspektywy ludzkoci bar-
dziej mdrej i swobodnej. Pisarz posu-
n si do stwierdzenia, e wyniki bada
jubilata i jego pisarstwo zapowiadaj
przyszy humanizm, ktry nadejdzie
dziki temu, e ludzie stan si wolni od
neurotycznych lkw i zwizanych z nimi
nienawici. Jak na ironi w dwa lata p-
niej nie tylko Freud, ale rwnie Mann
i wielu innych uczonych i ludzi pira mu-
siao uchodzi przed hitlerowsk nawa-
nic i cakowit dehumanizacj jakiej
wiat dotd nie zna.
Dramatyczny wyjazd
Freuda do Londynu
Freud by niezwykle przywizany do
Wiednia, w ktrym w 1902 roku zosta
profesorem nadzwyczajnym, a w 1920
roku profesorem zwyczajnym i przez
osiemnacie lat, do 1938 roku, prowadzi
regularne wykady na Uniwersytecie. Po-
mimo, e uwanie obserwowa sytuacj
polityczn w Niemczech i znany by mu
zdecydowanie negatywny stosunek nazi-
stw do psychoanalizy i zapowiedzi eks-
terminacji ydw nie da si namwi na
wyjazd z ukochanego miasta nawet na
wiosn 1938 roku, kiedy zajcie Austrii
przez hitlerowcw (11 marca) byo prze-
sdzone. Nawet wwczas, gdy grozio mu
miertelne niebezpieczestwo pozosta-
wa nieugity i dalej odmawia. Tuma-
czy si nie tylko mioci do Wiednia,
trwaniem na stanowisku, jak onierz,
ale rwnie powanie zaawansowanym
wiekiem i trapic go od kilkunastu lat
chorob rakiem garda (efekt szczegl-
nego upodobania w paleniu cygar).
Midzynarodowa sawa Freuda i pie-
nidze otworzyy wreszcie drog do jego
Przybycie Freuda do Parya, zdjcie z 5 czerwca 1938
Salvador Dali,
Portret Zygmunta Freuda,
lipiec 1938
PSYCHOLOGIA W TEATRZE YCIA 4 (55) lipiec wrzesie 2006 19
wyjazdu i zgod na osiedlenie w Londy-
nie. Sdziwy uczony wyjeda wszake
na wasnych warunkach: zabiera ze sob
nie tylko rodzin i gosposi, ale rwnie
swoj bibliotek, meble i zbierane od lat
greckie wazy, antyczne figurki i inne wy-
roby sztuki staroytnej oraz ukochane re-
produkcje znanych dzie ukazujce m. in.
Mojesza, Edypa i synne monumenty
staroytnego wiata.
W Anglii Freudowie zamieszkali naj-
pierw na Elsworthy Road 39, nieopodal
Regents Park, by dopiero 27 wrzenia
przeprowadzi si do eleganckiego, prze-
stronnego domu przy Maresfield Gardens
20, w dzielnicy Hampstead), gdzie obec-
nie znajduje si Muzeum Freuda.
19 lipca Freud przyj Salvadora Dali,
ktrego przywid do niego wieloletni
przyjaciel uczonego Stefan Zweig. To
w tym domu malarz mia naszkicowa je-
den z najsynniejszych portretw twrcy
psychoanalizy.
Dom Freudw w Londynie
przy Maresfield Gardens 20,
obecnie Freud Museum,
z przechodniem,
ktry wanie je zwiedzi,
fotografia, lipiec 2006
Gradiva, gipsowy odlew rze-
by z Muzew Watykaskich,
Freud Museum w Londynie
20 PSYCHOLOGIA W TEATRZE YCIA 4 (55) lipiec wrzesie 2006
REPORTA
W Muzeum Freuda
w Londyni e
Odnajduj zaciszn ulic Maresfield
Gardens, ktra jest rzeczywicie niczym
ogrd pena kwiatw i drzew, a nadto
jednorodzinne domy i przylegajce do
nich wspaniale wypielgnowane ogrody
s tu znacznie wiksze ni w innych
dzielnicach Londynu. Z pewnym przej-
ciem, jak przed kolejnym wejciem na
atesk Akropolis, czy na Forum Roma-
num.
Prawdziwym sanktuarium tego do-
mu-muzeum jest oczywicie gabinet/po-
kj przyj ze synn psychoanalityczn
kozetk, stojcym obok biurkiem z wiel-
ce oryginalnym obitym skr krze-
sem/fotelem i wielk iloci ksiek, sta-
tuetek, flakonw oraz greckich waz
i graficznych reprodukcji synnych dzie
malarstwa i architektury (m. in. wityni
w Abu Simbel i Forum Romanum). Ogar-
nia mnie nieco szalona myl, by rzuci si
na t kozetk w nadziei, e ta, niczym
wehiku czasu przeniesie mnie w lata 30-
te ubiegego wieku, a sdziwy mistrz psy-
choanalizy udzieli mi porad, jak analizo-
wa dziea wielkich mistrzw woskiego
renesansu zanim obsuga tego maego
muzeum nie wyperswaduje mi powrotu
do rzeczywistoci.
Przypomina mi si sformuowanie
Freuda z jednej z jego prac: psychoanali-
tyk, podobnie jak archeolog prowadzcy
wykopaliska, musi odkry kolejne war-
stwy psyche pacjenta, zanim dotrze do
najgbiej pooonych, najcenniejszych
skarbw, a nastpnie sowa, ktre pod
koniec ycia wypowiedzia w rozmowie ze
Stefanem Zweigiem: Wiele powiciem,
by zgromadzi moj kolekcj greckich,
rzymskich i egipskich antykw. Wgruncie
rzeczy wicej przeczytaem dzie z zakresu
archeologii ni psychologii.
W pokoju obok gabinetu Anny
Freud wywietlany jest krtki film
o Freudzie z narracj jego crki. Film
ma swoj atmosfer, cho zbudowany
jest gwnie na starych fotografiach,
ktre przywouj wiat dawnego Wied-
nia i dawnego Londynu, gdy sdziwy
psychoanalityk doywa swoich dni;
na kocu przemawia do nas on sam.
Kto nagra jego wypowied tu przed
mierci, gdy mwi ju z trudnoci,
starajc si poprawnie wypowiada
angielskie sowa. Mwi niemal piknie
i przejmujco o swoich badaniach,
o czonkostwie w Royal Society, o roli
psychologii w spoeczestwie.
Uwiadamiam sobie, e owe szepty
i westchnienia, ktre syszaem na parte-
rze, nieopodal psychoanalitycznej kozet-
ki, pord ksiek i zabytkw staroytno-
ci zgromadzonych przez Freuda, mogy
dochodzi z gry, z tego wanie pokoju,
a nie emanowa od unoszcych si wok
duchw pacjentw wyleczonych metod
psychoanalityczn i zgromadzonych wo-
k antykw. Ale czy dobrze zapamita-
em gdzie tak naprawd jest zawieszona
gipsowa kopia piknej Gradivy i czy Mu-
zeum zawiera jakiekolwiek wyobraenie
Narcyza? A wic musz tam jeszcze po-
wrci, aby si upewni... r
Rysunek wykonany wg instrukcji Freuda ukazujcy fazy ruchu Mojesza Michaa Anioa, wg S. Freud,
Writings on Art and Literature (1997)
Waza grecka (lekyt)
z przedstawieniem Edypa
rozmawiajcego ze Sfinksem,
V w. przed Chr.,
Freud Museum w Londynie