B I UL E T Y N

ISSN 1641-9561
NR 7 ( 18)
l i pi ec
2002
I NS T YT UT U PAMI CI NARODOWE J
I NS T YT UT U PAMI CI NARODOWE J
J
a
n

P
a
w
e

I
I
,

D
r
o
h
i
c
z
y
n

1
9
9
9

r
.

(
f
o
t
o

a
r
c
h
i
w
u
m

I
P
N
)
ADRESY I TELEFONY ODDZIAW IPN W POLSCE
BIAYSTOK 15-637 Biaystok, ul. Warsztatowa 1a
Tel. (0-85) 664 73 71
GDASK 81-311 Gdynia, ul. Witomiska 19
Tel. (0-58) 660 67 00
KATOWICE 40-061 Katowice, ul. Kiliskiego 9
Tel. (0-32) 609 98 41
KRAKW 31-027 Krakw, ul. Mikoajska 4
Tel. (0-12) 421 11 00
LUBLIN 20-071 Lublin, ul. Wieniawska 15
Tel. (0-81) 532 16 43
D 91-479 d, ul. Orzeszkowej 35
Tel. (0-42) 616 27 45
POZNA 61-487 Pozna, ul. Rolna 45a
Tel. (0-61) 835 69 01
RZESZW 35-060 Rzeszw, ul. Sowackiego 18
Tel. (0-17) 852 05 35
WARSZAWA 00-207 Warszawa, Pl. Krasiskich 2/4/6
Tel. (0-22) 530 86 25
WROCAW 50-153 Wrocaw, Pl. Powstacw Warszawy 1
Tel. (0-71) 340 65 32
*
BIULETYN INSTYTUTU PAMICI NARODOWEJ
Redaguje Biuro Edukacji Publicznej IPN
Zesp redakcyjny: Barbara Polak, Elbieta Lewczuk,
Dorota Mazek, Wadysaw Buhak, Pawe Machcewicz
Projekt graficzny: Krzysztof Findziski
Adres: 00-839 Warszawa, ul Towarowa 28
Tel. (0-22) 581 89 25, fax (0-22) 581 89 26
E-mail: bep@ipn.gov.pl
www.ipn.gov.pl
amanie i druk: Zakad Wydawniczo-Poligraficzny MPiPS
1
B I U L E T Y N
NR 7 (18)
LIPIEC
2002
SPIS TRECI
KALENDARIUM IPN ........................................................................ 1
ROZMOWA BIULETYNU
KAROL WOJTYA W DOKUMENTACH BEZPIEKI. Z Markiem Lasot
rozmawia Barbara Polak ......................................................................... 4
PRAWO I HISTORIA
Alicja Paczoska ORGANIZACJA BRONICA WIARY I WOLNOCI ....... 26
K KK KKOMENT OMENT OMENT OMENT OMENTARZE HISTORYCZNE ARZE HISTORYCZNE ARZE HISTORYCZNE ARZE HISTORYCZNE ARZE HISTORYCZNE
Marek Lasota INFORMACJA O ZAWARTOCIACH ZASOBW
ARCHIWALNYCH IPN DOTYCZCYCH KAROLA WOJTYY........................ 30
Jan aryn DYPLOMACJA PRL WOBEC WATYKANU, CZYLI O INSTRU-
MENTALNYM TRAKTOWANIU PARTNERA ................................................ 32
ukasz Kamiski PZPR WOBEC PIELGRZYMKI JANA PAWA II
DO OJCZYZNY W 1979 ROKU ............................................................. 39
Aleksandra Namyso, Tomasz Kurpierz JESTEM OD PANA JANKA ................ 43
Aleksandra Namyso ... JAKBY NAM KTO WYMIERZY SILNY
POLICZEK ... ........................................................................................ 49
Grzegorz Majchrzak LATO79 ........................................................... 52
Monika Kaa WADZE WOBEC DRUGIEJ PIELGRZYMKI OJCA WITEGO
DO OJCZYZNY ..................................................................................... 58
Sawomir Cenckiewicz KOCI NIEZGODY JEST GDASK! .................. 65
Krzysztof Madej NIK NA KUL-u ............................................................... 70
RELA RELA RELA RELA RELACJE I WSPOMNIENIA CJE I WSPOMNIENIA CJE I WSPOMNIENIA CJE I WSPOMNIENIA CJE I WSPOMNIENIA
Mariusz Krzysztofiski KOCI POTRZEBNY, ALE NIEPODANY ...... 76
Tomasz Kurpierz I NIE JEST TO NA PEWNO WYDARZENIE,
Z KTREGO TRZEBA SI CIESZY ........................................................ 79
RAJD
Piotr Szubarczyk RAJD PIESZY SZLAKIEM ZGRUPOWANIA MJR. UPASZKI
W BORACH TUCHOLSKICH .................................................................. 81
KONKURSY
Wojciech Trbacz MOJA SZKOA W PRL ................................................ 82
Tomasz Rochatka FINA KONKURSU LADY LUDZKICH EZ .................. 83
I NSTYTUTU PAMI CI NARODOWEJ
2
K
A
L
E
N
D
A
R
I
U
M

I
P
N
Kalendarium IPN
czerwiec 2002
5 czerwca 5 czerwca 5 czerwca 5 czerwca 5 czerwca sesja naukowa i otwarcie wystawy sesja naukowa i otwarcie wystawy sesja naukowa i otwarcie wystawy sesja naukowa i otwarcie wystawy sesja naukowa i otwarcie wystawy Ostatni L Ostatni L Ostatni L Ostatni L Ostatni Leni Mazowsze i P eni Mazowsze i P eni Mazowsze i P eni Mazowsze i P eni Mazowsze i Podlasie w ogniu odlasie w ogniu odlasie w ogniu odlasie w ogniu odlasie w ogniu
19481953 19481953 19481953 19481953 19481953 przygotowanej przez Tomasza abuszewskiego i Jacka Pawowicza z OBEP
Warszawa. W sesji wzili udzia onierze podziemia niepodlegociowego walczcy po
1947 r. z komunistyczn wadz na Mazowszu i Podlasiu
7 czerwca 7 czerwca 7 czerwca 7 czerwca 7 czerwca f ff ffina konkursu dla gimnazjw powiconego zesanym w gb ZSRR w latach 1939 ina konkursu dla gimnazjw powiconego zesanym w gb ZSRR w latach 1939 ina konkursu dla gimnazjw powiconego zesanym w gb ZSRR w latach 1939 ina konkursu dla gimnazjw powiconego zesanym w gb ZSRR w latach 1939 ina konkursu dla gimnazjw powiconego zesanym w gb ZSRR w latach 1939
1945 1945 1945 1945 1945 zorganizowanego przez OBEP w Poznaniu. Nagrody wrczy wiceprezes IPN Janusz
Krupski. Bya to okazja do wzruszajcych rozmw pokole z czonkami Zwizku Sybirakw
8 czerwca 8 czerwca 8 czerwca 8 czerwca 8 czerwca w ramach VI P VI P VI P VI P VI Pikniku Naukowego ikniku Naukowego ikniku Naukowego ikniku Naukowego ikniku Naukowego publicznego Radia Bis BEP zaprezentowao wystaw
P P P P Poznaski Czerwiec 56 oznaski Czerwiec 56 oznaski Czerwiec 56 oznaski Czerwiec 56 oznaski Czerwiec 56. O dziedzictwie tamtych wydarze i dziaalnoci IPN mwi
prof. Jerzy Eisler, , , , , naczelnik OBEP w Warszawie
1011 czerwca 1011 czerwca 1011 czerwca 1011 czerwca 1011 czerwca s ss sspotkanie potkanie potkanie potkanie potkanie Co nam zostao z tamtych lat Co nam zostao z tamtych lat Co nam zostao z tamtych lat Co nam zostao z tamtych lat Co nam zostao z tamtych lat. . . . . Opozycja polityczna 19761980 z dzisiejszej Opozycja polityczna 19761980 z dzisiejszej Opozycja polityczna 19761980 z dzisiejszej Opozycja polityczna 19761980 z dzisiejszej Opozycja polityczna 19761980 z dzisiejszej
perspektywy perspektywy perspektywy perspektywy perspektywy . Obrady otworzy prezes IPN prof. Leon Kieres. Dawni opozycjonici dysku- Dawni opozycjonici dysku- Dawni opozycjonici dysku- Dawni opozycjonici dysku- Dawni opozycjonici dysku-
towali o dziaalnoci wydawniczej, niezalenej kulturze, dziaaniach w rodowisku ro towali o dziaalnoci wydawniczej, niezalenej kulturze, dziaaniach w rodowisku ro towali o dziaalnoci wydawniczej, niezalenej kulturze, dziaaniach w rodowisku ro towali o dziaalnoci wydawniczej, niezalenej kulturze, dziaaniach w rodowisku ro towali o dziaalnoci wydawniczej, niezalenej kulturze, dziaaniach w rodowisku ro- -- --
botniczym i studenckim botniczym i studenckim botniczym i studenckim botniczym i studenckim botniczym i studenckim, ,, ,, a take o podziaach politycznych i ideologicznych w onie a take o podziaach politycznych i ideologicznych w onie a take o podziaach politycznych i ideologicznych w onie a take o podziaach politycznych i ideologicznych w onie a take o podziaach politycznych i ideologicznych w onie
opozycji. opozycji. opozycji. opozycji. opozycji. Obecni byli midzy innymi: Stefan Amsterdamski, Seweryn Blumsztajn, Teresa Bo-
gucka, Jacek Bocheski, Mirosaw Chojecki, Andrzej Czuma, Wiesaw Chrzanowski, Urszula
Doroszewska, Jan Dworak, Janusz Krupski, Aleksander Hall, Helena uczywo, Leszek Mo-
czulski, Bogdan Borusewicz, Jan Lityski, Wojciech Onyszkiewicz, Jan Olszewski, Zbigniew
Romaszewski, Bronisaw Wildstein, Henryk Wujec. Zapis dyskusji bdzie opublikowany
13 czerwca 13 czerwca 13 czerwca 13 czerwca 13 czerwca fina konkursu szkolnego Z najnowszej historii P fina konkursu szkolnego Z najnowszej historii P fina konkursu szkolnego Z najnowszej historii P fina konkursu szkolnego Z najnowszej historii P fina konkursu szkolnego Z najnowszej historii Polski olski olski olski olski zorganizowanego przez OBEP
Krakw. Nagrody i dyplomy laureatom konkursu wrd ktrych wyrnili si uczniowie
i ich wychowawcy ze Szczecina wrczy prezes IPN prof. Leon Kieres
dyrektor GKZpN prof. Witold Kulesza i Dieter Schenk zaprezentowali w T zaprezentowali w T zaprezentowali w T zaprezentowali w T zaprezentowali w Trjmiecie rjmiecie rjmiecie rjmiecie rjmiecie
ksik, ksik, ksik, ksik, ksik, autorstwa tego ostatniego, Czowiek Hitlera w Gdasku Czowiek Hitlera w Gdasku Czowiek Hitlera w Gdasku Czowiek Hitlera w Gdasku Czowiek Hitlera w Gdasku, powicon zbrod- , powicon zbrod- , powicon zbrod- , powicon zbrod- , powicon zbrod-
niczej dziaalnoci Gauleitera P niczej dziaalnoci Gauleitera P niczej dziaalnoci Gauleitera P niczej dziaalnoci Gauleitera P niczej dziaalnoci Gauleitera Pomorza i P omorza i P omorza i P omorza i P omorza i Prus W rus W rus W rus W rus Wschodnich schodnich schodnich schodnich schodnich Alberta F Alberta F Alberta F Alberta F Alberta Forstera orstera orstera orstera orstera. Prof.
Kulesza jest autorem przedmowy do tego dziea
w Muzeum Ziemi Krajeskiej w Nakle nad Noteci wiceprezes IPN Janusz Krupski i dyrek-
tor Oddziau IPN w Gdasku Edmund Krasowski wzili udzia w otwarciu wystawy otwarciu wystawy otwarciu wystawy otwarciu wystawy otwarciu wystawy Gru- Gru- Gru- Gru- Gru-
dzie 70. dzie 70. dzie 70. dzie 70. dzie 70.
15 czerwca 15 czerwca 15 czerwca 15 czerwca 15 czerwca w chemskiej katedrze prawosawnej w obecnoci wiceprezesa IPN dr. Grzegorza Ciecier-
skiego i wiceszefa BBN gen. Tadeusza Baachiewicza metropolita warszawski i caej Polski
abp Sawa koncelebrowa naboestwo aobne w intencji ofiar akcji naboestwo aobne w intencji ofiar akcji naboestwo aobne w intencji ofiar akcji naboestwo aobne w intencji ofiar akcji naboestwo aobne w intencji ofiar akcji W WW WWisa isa isa isa isa
17 czerwca 17 czerwca 17 czerwca 17 czerwca 17 czerwca w Drohiczynie nad Bugiem odbyo si zorganizowane przez OBEP w Biaymstoku spotka- spotka- spotka- spotka- spotka-
nie powicone metodyce pracy edukacyjnej w maych orodkach. nie powicone metodyce pracy edukacyjnej w maych orodkach. nie powicone metodyce pracy edukacyjnej w maych orodkach. nie powicone metodyce pracy edukacyjnej w maych orodkach. nie powicone metodyce pracy edukacyjnej w maych orodkach. Narad poprze-
dzio otwarcie wystawy Stan wojenny spojrzenie po 20 latach Stan wojenny spojrzenie po 20 latach Stan wojenny spojrzenie po 20 latach Stan wojenny spojrzenie po 20 latach Stan wojenny spojrzenie po 20 latach powiconej wydarze-
niom stanu wojennego na Podlasiu
18 czerwca 18 czerwca 18 czerwca 18 czerwca 18 czerwca na zaproszenie Patricka Gautrat, ambasadora Francji, wiceprezes IPN Janusz Krupski
i dyrektor Oddziau IPN w Gdasku Edmund Krasowski uczestniczyli w uroczystociach uroczystociach uroczystociach uroczystociach uroczystociach
na francuskim cmentarzu wojskowym w Gdasku, przygotowanych z okazji zako- na francuskim cmentarzu wojskowym w Gdasku, przygotowanych z okazji zako- na francuskim cmentarzu wojskowym w Gdasku, przygotowanych z okazji zako- na francuskim cmentarzu wojskowym w Gdasku, przygotowanych z okazji zako- na francuskim cmentarzu wojskowym w Gdasku, przygotowanych z okazji zako-
czenia prac renowacyjnych tej nekropolii czenia prac renowacyjnych tej nekropolii czenia prac renowacyjnych tej nekropolii czenia prac renowacyjnych tej nekropolii czenia prac renowacyjnych tej nekropolii
3
K
A
L
E
N
D
A
R
I
U
M

I
P
N
A wydane formularze wnioskw
B wnioski przyjte
* wnioski wydawane i przyjmowane w terenie i w delegatu-
rach (w kolejnoci: Bydgoszcz, Koszalin, Radom)
** wnioski przesane z konsulatw
czerwiec 2002 r czerwiec 2002 r czerwiec 2002 r czerwiec 2002 r czerwiec 2002 r. .. .. od pocztku wydawania od pocztku wydawania od pocztku wydawania od pocztku wydawania od pocztku wydawania
A/B A/B A/B A/B A/B A/B A/B A/B A/B A/B
BIAYSTOK 8/94 1150/703
GDASK 19/18 3265(950+338)*/1796(535+221)*
KATOWICE 21/21 2158/1032
KRAKW 15/10 2126/1175
LUBLIN 7/5 1206/561
D 4/5 1160/645
POZNA 7/6 2215/1221
RZESZW 6/0 1328/805
WARSZAWA 35(0)*/14(0)* 2344/1323
WROCAW 11/11 1385/793
BUiAD 24/13 2885(69)*/1144(38)* + 191**
RAZEM RAZEM RAZEM RAZEM RAZEM 334/235 21065/11188
STATYSTYKA WYDAWANIA WNIOSKW O UDOSTPNIENIE DOKUMENTW/ZAPYTANIE
O STATUS POKRZYWDZONEGO
zakoczenie zakoczenie zakoczenie zakoczenie zakoczenie organizowanego wsplnie z Kinotek Edukacyjnego P Edukacyjnego P Edukacyjnego P Edukacyjnego P Edukacyjnego Przegldu F rzegldu F rzegldu F rzegldu F rzegldu Filmowego ilmowego ilmowego ilmowego ilmowego
Kino w PRL Kino w PRL Kino w PRL Kino w PRL Kino w PRL. PRL w kinie . PRL w kinie . PRL w kinie . PRL w kinie . PRL w kinie, przeznaczonego dla modziey szkolnej. Zaprezentowano
17 filmw fabularnych, poprzedzonych prelekcj historyka i materiaami dokumentalnymi PKF.
Pomysodawczyni przegldu bya tragicznie zmara Patrycja Gelberg z OBEP w Warszawie
19 czerwca 19 czerwca 19 czerwca 19 czerwca 19 czerwca Kolegium IPN dyskutowao propozycje szefa UOP majce na celu przyspieszenie pro propozycje szefa UOP majce na celu przyspieszenie pro propozycje szefa UOP majce na celu przyspieszenie pro propozycje szefa UOP majce na celu przyspieszenie pro propozycje szefa UOP majce na celu przyspieszenie pro- -- --
cesu przekazywania dokumentw archiwalnych do IPN cesu przekazywania dokumentw archiwalnych do IPN cesu przekazywania dokumentw archiwalnych do IPN cesu przekazywania dokumentw archiwalnych do IPN cesu przekazywania dokumentw archiwalnych do IPN
w Miejskim Orodku Kultury w widniku zaprezentowano wystaw Stan wojenny w widniku zaprezentowano wystaw Stan wojenny w widniku zaprezentowano wystaw Stan wojenny w widniku zaprezentowano wystaw Stan wojenny w widniku zaprezentowano wystaw Stan wojenny
spojrzenie po dwudziestu latach spojrzenie po dwudziestu latach spojrzenie po dwudziestu latach spojrzenie po dwudziestu latach spojrzenie po dwudziestu latach , przygotowan przez OBEP w Lublinie. Uroczystego
otwarcia ekspozycji dokonali wiceprezes IPN Janusz Krupski wraz z dyrektorem lubelskie-
go Oddziau IPN Andrzejem Borysem
2124 czerwca 2124 czerwca 2124 czerwca 2124 czerwca 2124 czerwca rajd edukacyjny szlakiem Zgrupowania mjr rajd edukacyjny szlakiem Zgrupowania mjr rajd edukacyjny szlakiem Zgrupowania mjr rajd edukacyjny szlakiem Zgrupowania mjr rajd edukacyjny szlakiem Zgrupowania mjr. . . . . upaszki w Borach T upaszki w Borach T upaszki w Borach T upaszki w Borach T upaszki w Borach Tucholskich ucholskich ucholskich ucholskich ucholskich zorga-
nizowany przez ZHR i OBEP w Gdasku. Podczas rajdu 50 uczniw szkolio si z zakre 50 uczniw szkolio si z zakre 50 uczniw szkolio si z zakre 50 uczniw szkolio si z zakre 50 uczniw szkolio si z zakre- -- --
su midzy innymi terenoznawstwa, pierwszej pomocy medycznej, historii i techniki su midzy innymi terenoznawstwa, pierwszej pomocy medycznej, historii i techniki su midzy innymi terenoznawstwa, pierwszej pomocy medycznej, historii i techniki su midzy innymi terenoznawstwa, pierwszej pomocy medycznej, historii i techniki su midzy innymi terenoznawstwa, pierwszej pomocy medycznej, historii i techniki
konspiracji, zbierali rwnie informacje o dziaalnoci szwadronw konspiracji, zbierali rwnie informacje o dziaalnoci szwadronw konspiracji, zbierali rwnie informacje o dziaalnoci szwadronw konspiracji, zbierali rwnie informacje o dziaalnoci szwadronw konspiracji, zbierali rwnie informacje o dziaalnoci szwadronw upaszki upaszki upaszki upaszki upaszki. Go-
mi rajdu byli onierze zgrupowania, wiceprezes IPN Janusz Krupski, dyrektor Oddziau
IPN w Gdasku Edmund Krasowski oraz ks. praat Jzef Deja ze Starogardu Gdaskiego
23 czerwca 23 czerwca 23 czerwca 23 czerwca 23 czerwca dyrektor GKZpNP prof. Witold Kulesza wraz z Frankiem Elbe, ambasadorem RFN,
i Wolfgangiem Schferem, Dyrektorem Zwizku Krajowego Westfalii i Lippe uczestniczy
w uroczystociach szedziesitej rocznicy zamordowania chorych psychicznie pa- uroczystociach szedziesitej rocznicy zamordowania chorych psychicznie pa- uroczystociach szedziesitej rocznicy zamordowania chorych psychicznie pa- uroczystociach szedziesitej rocznicy zamordowania chorych psychicznie pa- uroczystociach szedziesitej rocznicy zamordowania chorych psychicznie pa-
cjentw szpitala im. Dr cjentw szpitala im. Dr cjentw szpitala im. Dr cjentw szpitala im. Dr cjentw szpitala im. Dr. Jzefa Babiskiego w Krakowie . Jzefa Babiskiego w Krakowie . Jzefa Babiskiego w Krakowie . Jzefa Babiskiego w Krakowie . Jzefa Babiskiego w Krakowie
28 czerwca 28 czerwca 28 czerwca 28 czerwca 28 czerwca w obecnoci prezesa IPN prof. Leon Kieresa i wiceprezesa Janusza Krupskiego ks. bp
Grzegorz Balcerek powici now siedzib oddziau IPN w Poznaniu. Prof. Leon Kieres
zoy wizank kwiatw pod tablic upamitniajc Czerwiec 56 r wizank kwiatw pod tablic upamitniajc Czerwiec 56 r wizank kwiatw pod tablic upamitniajc Czerwiec 56 r wizank kwiatw pod tablic upamitniajc Czerwiec 56 r wizank kwiatw pod tablic upamitniajc Czerwiec 56 r. w zakadach im. . w zakadach im. . w zakadach im. . w zakadach im. . w zakadach im.
H HH HH. Cegielskiego . Cegielskiego . Cegielskiego . Cegielskiego . Cegielskiego, a take spotka si z uczestnikami tamtych wydarze
Opracowali: Agnieszka Bajor-Zagrska, Anna Biliska-Gut, Artur Gut, Tomasz Porba
4
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
KAROL WOJTYA
W DOKUMENTACH
BEZPIEKI
Z MARKIEM LASOT ROZMAWIA BARBARA POLAK
B BB BB.P .P .P .P .P. Zanim przejdziemy do zasadniczego przedmiotu naszej roz- . Zanim przejdziemy do zasadniczego przedmiotu naszej roz- . Zanim przejdziemy do zasadniczego przedmiotu naszej roz- . Zanim przejdziemy do zasadniczego przedmiotu naszej roz- . Zanim przejdziemy do zasadniczego przedmiotu naszej roz-
mowy mowy mowy mowy mowy, prosz powiedzie, na czym polegaa spoeczna, kultural- , prosz powiedzie, na czym polegaa spoeczna, kultural- , prosz powiedzie, na czym polegaa spoeczna, kultural- , prosz powiedzie, na czym polegaa spoeczna, kultural- , prosz powiedzie, na czym polegaa spoeczna, kultural-
na i historyczna specyfika K na i historyczna specyfika K na i historyczna specyfika K na i historyczna specyfika K na i historyczna specyfika Kocioa krakowskiego. W nim przecie ocioa krakowskiego. W nim przecie ocioa krakowskiego. W nim przecie ocioa krakowskiego. W nim przecie ocioa krakowskiego. W nim przecie
wyrs K wyrs K wyrs K wyrs K wyrs Karol W arol W arol W arol W arol Wojtya jako duchowny ojtya jako duchowny ojtya jako duchowny ojtya jako duchowny ojtya jako duchowny. .. ..
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Koci krakowski, zwaszcza w latach wojennych i pierwszych
powojennych, trzeba przede wszystkim kojarzy z ksiciem kardynaem
Adamem Stefanem Sapieh. Bya to posta wielkiego formatu Ksi
Niezomny faktyczny interrex w okresie wojny i okupacji. Jak silna to
bya osobowo, jak ogromnie wpywowa i jak liczyli si z ni wszyscy,
cznie z okupantem, niech wiadczy wspomniana przez Georgea Wei-
gla anegdota mwica o spotkaniu z generalnym gubernatorem, Han-
sem Frankiem. Po przybyciu do Krakowa Frank zabiega pono o spo-
tkanie z arcybiskupem Sapieh. W kocu Sapieha zgodzi si przyj go
w paacu na Franciszkaskiej na okolicznociowym obiedzie. Kiedy usie-
dli przy stole, kamerdyner arcybiskupa poda czarny chleb, marmolad
z burakw i kaw zboow. Frank osupia. Sapieha spokojnie wyjani,
e podejmuje go tym, czym ywi si wszyscy w okupowanej Polsce,
poniewa jako biskup nie chce i nie moe naraa ktregokolwiek ze
swoich podwadnych na niebezpieczestwo, polecajc nielegalne zdo-
bycie innych potraw. Bez wzgldu na to, czy jest to wydarzenie prawdzi-
we, trzeba uzna, e Adam Sapieha by legend jeszcze za ycia.
B BB BB.P .P .P .P .P. Nawiasem mwic, F . Nawiasem mwic, F . Nawiasem mwic, F . Nawiasem mwic, F . Nawiasem mwic, Frank by czowiekiem gboko wierz- rank by czowiekiem gboko wierz- rank by czowiekiem gboko wierz- rank by czowiekiem gboko wierz- rank by czowiekiem gboko wierz-
cym, mamy wiele relacji o tym wiadczcych, tak byo na przykad cym, mamy wiele relacji o tym wiadczcych, tak byo na przykad cym, mamy wiele relacji o tym wiadczcych, tak byo na przykad cym, mamy wiele relacji o tym wiadczcych, tak byo na przykad cym, mamy wiele relacji o tym wiadczcych, tak byo na przykad
w Czstochowie, dokd odby pielgrzymk wraz ze swoj rodzin. w Czstochowie, dokd odby pielgrzymk wraz ze swoj rodzin. w Czstochowie, dokd odby pielgrzymk wraz ze swoj rodzin. w Czstochowie, dokd odby pielgrzymk wraz ze swoj rodzin. w Czstochowie, dokd odby pielgrzymk wraz ze swoj rodzin.
Jasna Gra wywara na nim tak wielkie wraenie, e zoy obiet Jasna Gra wywara na nim tak wielkie wraenie, e zoy obiet Jasna Gra wywara na nim tak wielkie wraenie, e zoy obiet Jasna Gra wywara na nim tak wielkie wraenie, e zoy obiet Jasna Gra wywara na nim tak wielkie wraenie, e zoy obiet- -- --
nic wczesnemu przeorowi, e Niemcy nie zniszcz sanktuarium. nic wczesnemu przeorowi, e Niemcy nie zniszcz sanktuarium. nic wczesnemu przeorowi, e Niemcy nie zniszcz sanktuarium. nic wczesnemu przeorowi, e Niemcy nie zniszcz sanktuarium. nic wczesnemu przeorowi, e Niemcy nie zniszcz sanktuarium.
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Osobowo ksicia Sapiehy wywara ogromny wpyw na cay
krakowski Koci. W tej atmosferze zaczyna wyrasta Karol Wojtya.
Przypomnijmy kilka faktw. Ot mimo okupacji przez jaki czas dzia-
ao w Krakowie seminarium duchowne. Po likwidacji Uniwersytetu
Jagielloskiego wadze niemieckie zakazay wszelkiej dziaalnoci
edukacyjnej na wyszym szczeblu, w przypadku seminarium metropo-
litalnego usioway sprowadzi jego rol do poziomu szkoy zawodo-
wej, przygotowujcej do wykonywania podstawowych czynnoci dusz-
pasterskich. Nie byo mowy o pracy naukowej. Wszystko odbywao si
pod cis kontrol gestapo. Po aresztowaniu i rozstrzelaniu kilku kle-
5
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
rykw abp Adam Sapieha zdecydowa o podjciu konspiracyjnej dzia-
alnoci Seminarium Archidiecezji Krakowskiej. Jego siedzib sta si
paac arcybiskupi na ulicy Franciszkaskiej, w ktrym kilka pokoi prze-
znaczono na miejsca pracy i jednoczenie mieszkanie dla klerykw. By
wrd nich Karol Wojtya.
Wydaje si, e Wojtya dotkliwie odczuwa groz okupacji niemiec-
kiej. Opuszczenie rodzinnych Wadowic, przerwane studia, mier ojca,
cika praca robotnika w Solvayu, brak moliwoci spenienia arty-
stycznego powodoway, e szuka on oparcia i autorytetu. By to take
okres intensywnego poszukiwania wasnej drogi yciowej, okres wybo-
ru pomidzy sztuk a nauk. Kolejna anegdotyczna historia w swoim
pdzie do wiedzy zaczyna interesowa si chemi. W Solvayu jednym
z kierownikw by uczony chemik z Uniwersytetu Jagielloskiego.
Wojtya zadawa mu wiele pyta zwizanych z chemi na rozmaitych
przypadkowych karteczkach, cznie z filtrami do kawy. Profesor by
bardzo zaskoczony, e jaki zwyky robotnik zadaje mu tak wyrafinowa-
ne i hermetyczne pytania.
B BB BB.P .P .P .P .P. T . T . T . T . To ciekawe, bo jest to kolejna posta w historii K o ciekawe, bo jest to kolejna posta w historii K o ciekawe, bo jest to kolejna posta w historii K o ciekawe, bo jest to kolejna posta w historii K o ciekawe, bo jest to kolejna posta w historii Kocioa ocioa ocioa ocioa ocioa
powszechnego, ktra ma potrzeb zgbienia materii fizycznej powszechnego, ktra ma potrzeb zgbienia materii fizycznej powszechnego, ktra ma potrzeb zgbienia materii fizycznej powszechnego, ktra ma potrzeb zgbienia materii fizycznej powszechnego, ktra ma potrzeb zgbienia materii fizycznej
wiata. wiata. wiata. wiata. wiata.
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Mody Wojtya prbowa znale dla siebie jaki azyl, chroni
si w nauce, chroni si w sztuce sowa, w Teatrze Rapsodycznym. Ucieka
pod skrzyda Jana Tyranowskiego, do grupy modlitewnej, wczajc
si w ywy raniec.
B BB BB.P .P .P .P .P. P . P . P . P . Przed czym ucieka? rzed czym ucieka? rzed czym ucieka? rzed czym ucieka? rzed czym ucieka?
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Przed rzeczywistoci wojenn. Byo mu trudno si w niej odna-
le. Momentem zwrotnym bya mier ojca i jej okolicznoci po
powrocie z fabryki znalaz martwego ojca. Dozna gbokiego wstrz-
su. 20 lutego 1944 r., bdc ju klerykiem, mieszkajc w paacu arcy-
biskupim, wraca na piechot z Solvayu. Na ulicy Konopnickiej w Kra-
kowie zosta potrcony przez ciarwk niemieck, tak nieszczli-
wie, e lea nieprzytomny na poboczu ulicy; kierowca tej ciarwki
w ogle go nie zauway albo zauway i zlekceway. Dostrzega go
przechodzca kobieta i pospieszya z pomoc. Okazao si, e m-
czyzna jest nieprzytomny, zakrwawiony, ranny w gow, prbowaa go
wic cuci. W tym czasie przejeda niemiecki oficer, zatrzyma si,
powiedzia tej kobiecie, eby wod z kauy obmya rannemu twarz.
Ujrzawszy, e ranny yje, zatrzyma inn ciarwk, ktra zawioza go
do szpitala na ulicy Kopernika. W ten sposb niemiecki oficer urato-
wa Karolowi Wojtyle ycie.
B BB BB.P .P .P .P .P. W . W . W . W . Wrmy do sytuacji K rmy do sytuacji K rmy do sytuacji K rmy do sytuacji K rmy do sytuacji Kocioa krakowskiego. ocioa krakowskiego. ocioa krakowskiego. ocioa krakowskiego. ocioa krakowskiego.
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Z chwil zakoczenia wojny abp Sapieha by czowiekiem nie-
mal osiemdziesicioletnim. W zwizku z nieobecnoci prymasa Au-
6
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
gusta Hlonda w kraju Sapieha wykonywa jego obowizki gowy Ko-
cioa w Polsce. Prbowa uporzdkowa sytuacj w Kociele krakow-
skim. Szuka te swojego nastpcy. W 1946 r. zosta kardynaem i w
tym samym roku wysa, skracajc pobyt w krakowskim seminarium,
Karola Wojty na studia do Rzymu. Byo to tu po wiceniach kapa-
skich, udzielonych w niezwykym czasie i okolicznociach w prywat-
nej kaplicy kardynaa, 1 listopada, w uroczysto Wszystkich witych.
Nazajutrz po wiceniach ks. Karol Wojtya odprawi Msz w. prymi-
cyjn w krypcie w. Leonarda na Wawelu, a wic w miejscu zupenie
nadzwyczajnym. Sapieha spieszy si, bo chcia, by Wojtya jak naj-
szybciej jecha na studia, eby, jak wspominaj biografowie, uczy si
Rzymu. Wyjecha razem z modym klerykiem, Stanisawem Starowiey-
skim, arystokrat ze znanej krakowskiej rodziny. Niektrzy twierdz, e
to w Starowieyskim, z racji jego urodzenia, Sapieha upatrywa przy-
szego arcybiskupa krakowskiego. By moe wyobraa sobie, e Sta-
rowieyski zostanie arcybiskupem, a Wojtya jego biskupem pomocni-
czym, dlatego od pocztku pozwoli im wsppracowa. Ks. Karol Woj-
tya na studiach narzuci pono szalone tempo nauki i poznawania
Rzymu, Starowieyski za nim nie nada. Matka Starowieyskiego, Zofia
Starowieyska-Morstinowa, pisaa w tym czasie listy do kardynaa Sa-
piehy z prob, by on co zrobi, bo ten Wojtya zamczy biednego
Stasia, zmuszajc go do nader intensywnych studiw. Te listy zachowa-
y si. Nie to jednak pokrzyowao ewentualne plany Sapiehy. Wadze
komunistyczne w Polsce nie day Starowieyskiemu paszportu konsu-
larnego na powrt do Polski. Sapieha interweniowa u rozmaitych wczes-
nych decydentw to jest, przypomn, rok 1948 ale niczego nie
wskra. Starowieyski w kocu jako ksidz pojecha do Ameryki Pou-
dniowej, gdzie zosta, bodaje, duszpasterzem rodowisk polonijnych.
Do kraju wrci Wojtya.
B BB BB.P .P .P .P .P. Z jakim bagaem? . Z jakim bagaem? . Z jakim bagaem? . Z jakim bagaem? . Z jakim bagaem?
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Wrci 15 czerwca 1948 r. z obronionym na Angelicum doktora-
tem z teologii i z cennym dowiadczeniem duszpasterskim.
W czasie studiw, latem 1947 r., odby podr do Francji i do krajw
Beneluksu. W Tygodniku Powszechnym opublikowano odnaleziony nie-
dawno w archiwum Jerzego Turowicza artyku ks. Wojtyy, napisany po
powrocie do Polski, powicony Kocioowi w Holandii. Podczas stu-
diw w Rzymie zetkn si take z ksidzem Josephem Cardijn, pniej-
szym kardynaem, ktry by twrc JOC (Jeunesse Ouvrire Chrtienne
Chrzecijaska Modzie Robotnicza). By rwnie ojcem nowej formy
duszpasterstwa robotnikw, polegajcej na bezporednim uczestnictwie
ksiy w ich yciu. W tym czasie bya to wrcz rewolucyjna koncepcja.
B BB BB.P .P .P .P .P. P . P . P . P . Podobn zasad przyjli Bracia Mniejsi. odobn zasad przyjli Bracia Mniejsi. odobn zasad przyjli Bracia Mniejsi. odobn zasad przyjli Bracia Mniejsi. odobn zasad przyjli Bracia Mniejsi.
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Wanie, idea ksiy-robotnikw ma swoje odlege rda.
Wojtya by ni bardzo zainteresowany. To dowiadczenie okazao si
nieocenione w jego pracy w Krakowie, zwaszcza w Nowej Hucie, gdzie
7
Jan P Jan P Jan P Jan P Jan Pawe II 1999 (foto archiwum IPN) awe II 1999 (foto archiwum IPN) awe II 1999 (foto archiwum IPN) awe II 1999 (foto archiwum IPN) awe II 1999 (foto archiwum IPN)
8
mielimy do czynienia z zupenie nowym zjawiskiem, z prb budowa-
nia komunistycznego spoeczestwa wielkoprzemysowego, wykorze-
nionego z ziemi i rodzinnych wizi.
B BB BB.P .P .P .P .P. Do tej pory Jan P . Do tej pory Jan P . Do tej pory Jan P . Do tej pory Jan P . Do tej pory Jan Pawe II jest wraliwy na problemy spoeczne awe II jest wraliwy na problemy spoeczne awe II jest wraliwy na problemy spoeczne awe II jest wraliwy na problemy spoeczne awe II jest wraliwy na problemy spoeczne
i potrafi odczytywa potrzeby nowych czasw i potrafi odczytywa potrzeby nowych czasw i potrafi odczytywa potrzeby nowych czasw i potrafi odczytywa potrzeby nowych czasw i potrafi odczytywa potrzeby nowych czasw. .. ..
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Karol Wojtya dobrze to wszystko czu, by sam przecie przez
kilka lat robotnikiem. Mia te wiadomo, w jakich realiach zaczyna
funkcjonowa polski Koci.
B BB BB.P .P .P .P .P. Nie mia wtpliwoci co do powrotu do kraju? . Nie mia wtpliwoci co do powrotu do kraju? . Nie mia wtpliwoci co do powrotu do kraju? . Nie mia wtpliwoci co do powrotu do kraju? . Nie mia wtpliwoci co do powrotu do kraju?
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Nie ma na ten temat adnych informacji. Wraca zdecydowa-
nie, ale raczej chcia kontynuowa dziaalno naukow. Kiedy wrci,
Sapieha wykona kolejne, zaskakujce posunicie. Po tych rzymskich
wakacjach i wielkich dowiadczeniach posa go do Niegowici, zabi-
tej deskami wioski. Ale jak si okazuje, to nie by przypadek. Kto, kto
nie zna Niegowici, gdzie proboszczem by wwczas stary kapan, ksidz
praat Kazimierz Guzaa, znakomity wychowawca modych ksiy, mg
odebra to jako lekcj pokory albo wrcz zesanie. Teraz dojeda si
tam drog asfaltow, wtedy trudno byo dotrze nawet furmank. Tym-
czasem wiadomo byo, e jeeli Sapieha wysya kogo do Niegowici
do Guzay, to tylko dlatego, e ceni go i chce da mu moliwie najlep-
sze przygotowanie do pracy kapaskiej. W tym posuniciu jest pewien
klucz do zrozumienia zamiarw Sapiehy wobec Wojtyy. Sapieha za-
cz interesowa si nim bardzo wczenie, chyba wtedy, gdy Karol
Wojtya zdecydowa si na kapastwo, kiedy mieszka w paacu arcy-
biskupim. Pono wielokrotnie wwczas ze sob rozmawiali i Sapieha
dostrzeg w nim kogo, w kogo warto inwestowa.
B BB BB.P .P .P .P .P. P . P . P . P . Przyspieszony tryb formalizowania kapastwa zdaje si to rzyspieszony tryb formalizowania kapastwa zdaje si to rzyspieszony tryb formalizowania kapastwa zdaje si to rzyspieszony tryb formalizowania kapastwa zdaje si to rzyspieszony tryb formalizowania kapastwa zdaje si to
potwierdza, tak samo jak studia w Rzymie i pobyt w Niegowici. potwierdza, tak samo jak studia w Rzymie i pobyt w Niegowici. potwierdza, tak samo jak studia w Rzymie i pobyt w Niegowici. potwierdza, tak samo jak studia w Rzymie i pobyt w Niegowici. potwierdza, tak samo jak studia w Rzymie i pobyt w Niegowici.
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Ksidz Guzaa by w diecezji krakowskiej wychowawc mo-
dych klerykw. Mia znakomite pomysy. W krtkim czasie umia na-
uczy rzemiosa parafialnego.
Po kilku miesicach, take nieprzypadkowo, Sapieha przenis Karola
Wojty do parafii w. Floriana w Krakowie. To bya jedna ze rdmiejskich
parafii, w ktrej wikszo mieszkacw stanowili przedwojenni urzdnicy,
naukowcy, inteligencja krakowska, a wic miaa do szczeglny charak-
ter. W tej parafii proboszczem by ks. praat Tadeusz Kurowski, wybitna
posta Kocioa krakowskiego, bardzo wpywowa. By przez pewien czas
kanclerzem kurii krakowskiej, praw rk Sapiehy. Warto doda, e w tym
samym czasie co Karol Wojtya wikarym by tam rwnie dzisiejszy arcybi-
skup Lwowa Marian Jaworski. Ci, ktrzy byli tam wikarymi, odgrywali po-
tem nieraz bardzo wan rol w Kociele, to nie byli ludzie przypadkowi.
W czasie wikariatu ks. Karola Wojtyy w parafii w. Floriana poja-
wia si by moe pierwszy ubecki donos na niego. Wiza si on
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
9
z dziaalnoci kka ministrantw, ktre w oczach bezpieki miao by
zakamuflowan kontynuacj dziaania przedwojennego Katolickiego
Stowarzyszenia Modziey. Donos zawiera informacje, e do tego k-
ka naley okoo stu chopcw oraz e spotykaj si co tydzie. Wyra-
nie zaznaczono w nim, e opiek nad koem sprawuje nowy wikary,
ksidz Wojdya, tak zostao zapisane to nazwisko. Jest to interesujce,
poniewa na licie nazwisk, ktra znajduje si na pocztku donosu,
kilka z nich jest podkrelonych dla zaznaczenia, e pojawiaj si po
raz pierwszy, midzy innymi podkrelone jest nazwisko: Wojdya.
B BB BB.P .P .P .P .P. Umiera ksi Adam kardyna Sapieha. Co dzieje si dalej . Umiera ksi Adam kardyna Sapieha. Co dzieje si dalej . Umiera ksi Adam kardyna Sapieha. Co dzieje si dalej . Umiera ksi Adam kardyna Sapieha. Co dzieje si dalej . Umiera ksi Adam kardyna Sapieha. Co dzieje si dalej
w K w K w K w K w Kociele krakowskim? ociele krakowskim? ociele krakowskim? ociele krakowskim? ociele krakowskim?
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Dla Kocioa krakowskiego to jest koniec pewnej epoki, bardzo
znaczcej i dugiej. Jest rok 1951. Naleao powoa nowego ordynariu-
sza. Wadze kocielne proponuj rezydujcego w Lubaczowie arcybisku-
pa lwowskiego Eugeniusza Baziaka. Wadze pastwa nie zgadzaj si.
Krakw przez dziesi lat jest pozbawiony metropolity, swojego ordynariu-
sza. Abp Baziak jest jedynie administratorem apostolskim w Krakowie.
Z punktu widzenia wadzy kocielnej jest ordynariuszem. Z prawnego punktu
widzenia ordynariuszem nie by, z uwagi na umowy, ktre byy wwczas
zawarte midzy Kocioem w Polsce a komunistami, poniewa nigdy nie
uzyska formalnej akceptacji ze strony wadz pastwowych.
B BB BB.P .P .P .P .P. Co dzieje si z K . Co dzieje si z K . Co dzieje si z K . Co dzieje si z K . Co dzieje si z Karolem W arolem W arolem W arolem W arolem Wojty po mierci kardynaa Sapiehy? ojty po mierci kardynaa Sapiehy? ojty po mierci kardynaa Sapiehy? ojty po mierci kardynaa Sapiehy? ojty po mierci kardynaa Sapiehy?
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Zadaj to pytanie wszyscy, ktrzy badaj jego yciorys. Zada-
em je niedawno jednemu z duchownych, do dobrze znajcemu
wszystkie okolicznoci tych wydarze. Czy Sapieha sporzdzi jaki te-
stament, przekazujcy jego wol w stosunku do cenionych przez niego
kapanw? Pono nie ma takiego dokumentu. By moe zostao to
przekazane ustnie episkopatowi lub komu z najbliszego otoczenia.
W kadym razie abp Baziak, objwszy obowizki administratora, za-
cz porzdkowa sprawy personalne w archidiecezji. Eliminowa sytua-
cje, w ktrych kto robi kilka rzeczy jednoczenie, co miao miejsce za
kardynaa Sapiehy, a wynikao jeszcze z uwarunkowa wojennych. Take
ks. Wojtyle poleci wybra pomidzy prac kapask w parafii
a prac naukow. W parafii w. Floriana ks. Karol Wojtya bardzo
aktywnie pracowa ze rodowiskami inteligencji, zwaszcza z prawnika-
mi i lekarzami. Prowadzi rekolekcje, rozmaite spotkania formacyjne,
a z drugiej strony by pracownikiem naukowym na Wydziale Teologicz-
nym Uniwersytetu Jagielloskiego. W Archiwum Pastwowym w Kra-
kowie znajduje si jego teczka osobowa, zawierajca odrcznie napi-
sany yciorys, podanie o przyjcie do pracy w charakterze asystenta
i inne tego typu dokumenty. Musia nostryfikowa swj doktorat z An-
gelicum w Rzymie, a nastpnie przygotowa rozpraw habilitacyjn.
Stajc przed alternatyw duszpasterstwo parafialne albo praca na-
ukowa, Wojtya wybiera to drugie.
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
10
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
B BB BB.P .P .P .P .P. W . W . W . W . Wyobraam sobie, e konieczno dokonania wyboru bya yobraam sobie, e konieczno dokonania wyboru bya yobraam sobie, e konieczno dokonania wyboru bya yobraam sobie, e konieczno dokonania wyboru bya yobraam sobie, e konieczno dokonania wyboru bya
trudnym dowiadczeniem. Na osobowo K trudnym dowiadczeniem. Na osobowo K trudnym dowiadczeniem. Na osobowo K trudnym dowiadczeniem. Na osobowo K trudnym dowiadczeniem. Na osobowo Karola W arola W arola W arola W arola Wojtyy skada ojtyy skada ojtyy skada ojtyy skada ojtyy skada
si intelektualista z jednej, a praktyk i duszpasterz z drugiej strony si intelektualista z jednej, a praktyk i duszpasterz z drugiej strony si intelektualista z jednej, a praktyk i duszpasterz z drugiej strony si intelektualista z jednej, a praktyk i duszpasterz z drugiej strony si intelektualista z jednej, a praktyk i duszpasterz z drugiej strony. .. ..
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. W tym momencie stykamy si z kolejn zaskakujc zbieno-
ci faktw. To wszystko dzieje si w roku 1951, a wic w czasie apo-
geum ataku na Koci. W wizieniach bezpieki w czasach stalinow-
skich przebywao ogem okoo tysica duchownych, ksiy diecezjal-
nych, zakonnych, braci i sistr zakonnych. Sytuacja jest dramatyczna.
Nie unikn aresztowania sam abp Eugeniusz Baziak. Znowu chciao-
by si dostrzec jakie zrzdzenie Opatrznoci, bo przecie zabranie
Karola Wojtyy z parafii, bdcej obiektem zainteresowania bezpieki,
uchronio go by moe przed represjami. Rzecz ciekawa, Wojtya od-
chodzc z parafii w. Floriana, osiad na ulicy Kanoniczej, w domu
zamieszkiwanym przez osobistoci duchowiestwa krakowskiego. Abp
Baziak zezwala mu kontynuowa duszpasterstwo akademickie, ale
poleca uzgadnia wszystkie zwizane z tym prace. Gdyby chodzio tyl-
ko i wycznie o stworzenie ochronnego parasola, to abp Baziak za-
broniby ksidzu dziaania w duszpasterstwie modej inteligencji kra-
kowskiej. A przecie on nadal pracowa, spotyka si z grupami mo-
dziey akademickiej, z ktrych wyonio si sawetne rodowisko kie-
rowane przez Wujka Karola, jak nazywali go studenci.
W grudniu 1952 r. funkcjonariusze UB przeprowadzili rewizje i aresz-
towania w kurii arcybiskupiej w Krakowie. W podziemiach kurii UB
odkopao skrzynie z dokumentami, zotem i pienidzmi pochodzcymi
z pyncych w czasie wojny darw, z rozmaitymi pamitkami rodzinny-
mi Sapiehw i innych rodw arystokratycznych, zdeponowanymi tam
w dniach wojny. Znaleziono i zabrano ca dokumentacji katysk,
ktra w czasie wojny, po wykradzeniu jej Niemcom, zostaa oddana na
przechowanie kardynaowi Sapiee. Aresztowano kilkunastu ksiy
i wieckich pracownikw kurii. W procesie krakowskim, ktry toczy si
w styczniu 1953 r., a w ktrym gwnym oskaronym by ks. Jzef Leli-
to, najwaniejszym zarzutem by udzia w organizacji zbrojnej. Zapady
wyroki dugoletniego pozbawienia wolnoci i trzy wyroki mierci, ktre
nie zostay wykonanane.
B BB BB.P .P .P .P .P. Czy znaleziono bro? . Czy znaleziono bro? . Czy znaleziono bro? . Czy znaleziono bro? . Czy znaleziono bro?
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Sprawa kurii krakowskiej bya sfingowana. Podczas rewizji zna-
leziono pewn kwot dolarw, zote monety itd. Byy to pienidze, kt-
re Sapieha w czasie wojny otrzymywa od biskupw i rodowisk polo-
nijnych ze Stanw Zjednoczonych, a zakopanie byo wtedy jedyn
moliwoci ich przechowywania. Stworzono z tego zarzut, e byy to
rodki przeznaczone na dziaalno szpiegowsk, na prowadzenie walki
zbrojnej z pastwem ludowym itd. Ksidz Jzef Lelito by rzeczywicie
uczestnikiem powojennego ruchu oporu, co w duej mierze uatwio
konstrukcj prowokacji i oskarenia. W konsekwencji oznaczao to take
grob rozbicia Kocioa krakowskiego, poniewa i abp Baziak, i jego
11
biskup pomocniczy Rospond otrzymali nakaz opuszczenia Krakowa
i zostali internowani w Tarnowie.
Trzeba byo w tej sytuacji ustanowi wikariusza kapitulnego, a wic
osob penic obowizki nieobecnego ordynariusza. Zosta nim bp
Franciszek Jop. Sytuacja w krakowskim Kociele stawaa si do trud-
na. Problemem bya nie tylko sprawa biskupw, ktrym uniemoliwio-
no wykonywanie obowizkw. Doszo przy okazji do niemaego zam-
tu wrd duchowiestwa kurialnego i w caej diecezji, bo nie wiadomo
byo w kocu, kogo sucha: czy wikariusza kapitulnego, ktry w pew-
nym sensie zosta narzucony, czy arcybiskupa, ktry przebywa w Tarno-
wie. Karol Wojtya znalaz si z boku tych wszystkich wydarze. Nostry-
fikowa doktorat, pniej si habilitowa, do czasu, kiedy istnia Wy-
dzia Teologiczny, pracowa na Uniwersytecie Jagielloskim, po jego
likwidacji od padziernika 1954 r. by wykadowc trzech dziaaj-
cych w Krakowie diecezjalnych seminariw duchownych: krakowskie-
go, lskiego i czstochowskiego.
B BB BB.P .P .P .P .P. A jednoczenie zosta wykadowc na K . A jednoczenie zosta wykadowc na K . A jednoczenie zosta wykadowc na K . A jednoczenie zosta wykadowc na K . A jednoczenie zosta wykadowc na KUL UL UL UL UL. .. ..
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Praca naukowa absorbuje go cakowicie, cho z drugiej strony w
doniesieniach bezpieki pojawiaj si informacje o tym, e na rnych spo-
tkaniach bardzo krytycznie wypowiada si o wczesnej rzeczywistoci pol-
skiej, o cenzurze, kaleczeniu sowa, zniewalaniu naukowcw itd., wic nie
jest wobec tych wydarze obojtny. W notatce, pochodzcej ze stycznia
1956 r. (sporzdzonej przez pracownika Wydziau do spraw Wyzna przy
Prezydium Wojewdzkiej Rady Narodowej w Krakowie na podstawie roz-
mowy z ksidzem doktorem Wojty), zawarte jest pytanie o stosunek do
ksiy-patriotw. Ks. Wojtya odpowiedzia, e on si tymi sprawami
w ogle nie interesuje i nie moe si na ten temat wypowiada. Jest w tej
notatce take stwierdzenie, e Wojtya jest gorliwym wykonawc ekskomu-
niki papieskiej z 1955 r. obejmujcej pismo Dzi i jutro oraz ksik
Zagadnienia istotne Bolesawa Piaseckiego. Wojtya mia powiedzie, e
on nie czytuje tego pisma, bo jest oboone interdyktem papieskim. Na
kocu notatki jest stwierdzenie, e lubowania na wierno PRL nie ska-
da. To jest dokument sporzdzony, przypomn, w styczniu 1956 r.,
a wic dwa lata przed jego nominacj na biskupa pomocniczego.
B BB BB.P .P .P .P .P. Dochodzimy ju do czasw biskupstwa K . Dochodzimy ju do czasw biskupstwa K . Dochodzimy ju do czasw biskupstwa K . Dochodzimy ju do czasw biskupstwa K . Dochodzimy ju do czasw biskupstwa Karola W arola W arola W arola W arola Wojtyy ojtyy ojtyy ojtyy ojtyy. .. ..
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Jest koniec lat pidziesitych. Z jednej strony w Kociele krakow-
skim bardzo wpywowe byo w tym czasie rodowisko duchownych, ktrzy
jeszcze z nadania abp. Sapiehy byli kanonikami, wanymi urzdnikami
w kurii arcybiskupiej. Porzdkowanie spraw przez abp. Eugeniusza Bazia-
ka polegao midzy innymi na tym, e wprowadza on w ten ukad zmiany
pod wpywem docierajcych ze wiata rozmaitych nowinek, ktre zapo-
wiadaj nieodlege zwoanie Soboru. Z wielu dokumentw, take tych
sporzdzonych na uytek SB, wynika, e Karol Wojtya znajduje si w gru-
pie duchowiestwa, ktra si tymi nowinkami interesuje.
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
12
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
UB BB BB.P .P .P .P .P. W 1958 r . W 1958 r . W 1958 r . W 1958 r . W 1958 r. K . K . K . K . Karol W arol W arol W arol W arol Wojtya zostaje biskupem. T ojtya zostaje biskupem. T ojtya zostaje biskupem. T ojtya zostaje biskupem. T ojtya zostaje biskupem. To ju nie jest o ju nie jest o ju nie jest o ju nie jest o ju nie jest
boczny tor boczny tor boczny tor boczny tor boczny tor. Staje si hierarch K . Staje si hierarch K . Staje si hierarch K . Staje si hierarch K . Staje si hierarch Kocioa. Co na to bezpieka? ocioa. Co na to bezpieka? ocioa. Co na to bezpieka? ocioa. Co na to bezpieka? ocioa. Co na to bezpieka?
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Od tego momentu, od lipca 1958 r. mamy znacznie wicej infor-
macji bezpieki na jego temat. propos jego powoania na funkcj bi-
skupa jest taka kolejna anegdota, wspomniana tylko w jednej biogra-
fii, dotyczca okolicznoci tej nominacji, a waciwie wydarze, ktre
rozegray si wtedy w paacu prymasowskim w Warszawie. Karol Wojtya
przebywa ze rodowiskiem na Mazurach, na spywie kajakowym, do-
kd dotaro wezwanie do paacu prymasowskiego. Przyjecha niezwocz-
nie. Kard. Stefan Wyszyski by poirytowany t sytuacj, gdy dosta pi-
smo z Watykanu informujce go o powoaniu mao znanego ksidza
Wojtyy na biskupa pomocniczego w Krakowie.
B BB BB.P .P .P .P .P. A na dodatek trudnego do uchwycenia, bo pywa po jeziorach. . A na dodatek trudnego do uchwycenia, bo pywa po jeziorach. . A na dodatek trudnego do uchwycenia, bo pywa po jeziorach. . A na dodatek trudnego do uchwycenia, bo pywa po jeziorach. . A na dodatek trudnego do uchwycenia, bo pywa po jeziorach.
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Prymas by zobowizany do poinformowania o nominacji i do
odebrania zgody nominata na przyjcie funkcji. Wyszyski pono przyj
Karola Wojty z charakterystycznym dla siebie chodem i powiedzia
mniej wicej co takiego: Przyszo pismo w sprawie ksidza. Tutaj obok
jest moja kaplica, wic jak ksidz chce, to niech ksidz tam idzie, ale ja
daj ksidzu tylko pitnacie minut, nie mam wicej czasu i Pan Bg te
nie ma wicej czasu dla ksidza. Wojtya rzeczowo spyta: Gdzie mam
podpisa?. Ta pewno siebie zbia z tropu prymasa. Kiedy Karol Woj-
tya podpisa dokument, prymas Wyszyski prbowa jako podtrzyma
kontakt i zapyta: Co ksidz teraz bdzie robi?. Wojtya spokojnie od-
powiedzia: Wracam na Mazury. By moe jest to kolejna legenda, ale
oddaje ona klimat towarzyszcy powoaniu krakowskiego biskupa po-
mocniczego. Nie ulega wtpliwoci, e ta nominacja w rodowisku kra-
kowskim zostaa uznana za kontrowersyjn. Mody, jak na panujce
wwczas obyczaje, trzydziestosiedmioletni ksidz zostaje biskupem. Dzi-
siaj biskup czterdziestoletni nie jest niczym niezwykym. W tamtych cza-
sach to by szok. Poza tym jako naukowiec Karol Wojtya by znany jedy-
nie wskiemu gronu studentw i wsppracownikw.
B BB BB.P .P .P .P .P. No, ale mieszka w paacu biskupim. . No, ale mieszka w paacu biskupim. . No, ale mieszka w paacu biskupim. . No, ale mieszka w paacu biskupim. . No, ale mieszka w paacu biskupim.
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Jest taki dokument, kolejne doniesienie agenturalne, zawiera-
jce opis posiedzenia kapituy katedralnej, na ktrej zaatakowany przez
kanonikw abp Baziak wyjania motywy swojej decyzji o powoaniu
nowego sufragana. Baziak tumaczy si, e chcia mie biskupa do
roboty, a nie do ozdoby, e ksidz Wojtya jest wyksztacony w nowo-
czesnych kierunkach spoecznych, zna komunizm i jemu kto taki jest
potrzebny, zwaszcza ze wzgldu na Now Hut. Wrzawa na posie-
dzeniu kapituy krakowskiej zakoczya si uchwaleniem skadki na
samochd dla nowego biskupa. Szacownemu gremium trudno jednak
byo pogodzi si z tym, e nominatem nie jest aden czcigodny praat,
infuat czy inny dostojnik diecezjalny.
13
B BB BB.P .P .P .P .P. Kim bya ta posta, ktra pisaa raporty . Kim bya ta posta, ktra pisaa raporty . Kim bya ta posta, ktra pisaa raporty . Kim bya ta posta, ktra pisaa raporty . Kim bya ta posta, ktra pisaa raporty, ,, ,, i jak si tam dostaa? i jak si tam dostaa? i jak si tam dostaa? i jak si tam dostaa? i jak si tam dostaa?
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Agentem, zreszt nie jedynym, by duchowny, co wicej, na bar-
dzo znaczcym stanowisku. Nie tylko w kurii krakowskiej, ale i w urz-
dach Episkopatu. Pisa bardzo obszerne doniesienia.
B BB BB.P .P .P .P .P. Wkada w to dusz? . Wkada w to dusz? . Wkada w to dusz? . Wkada w to dusz? . Wkada w to dusz?
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. W duej mierze tak, cho jest to dziwne, bo do wsppra-
cy zosta zmuszony. Nie chc tego przesdza, chocia mam wiedz
o okolicznociach, w jakich zosta zwerbowany. Informuje o tym kilku-
zdaniowa notatka funkcjonariusza UB. Tajny wsppracownik wykony-
wa swoje obowizki przez kilkanacie lat.
B BB BB.P .P .P .P .P. Czy zosta zdekonspirowany przez K . Czy zosta zdekonspirowany przez K . Czy zosta zdekonspirowany przez K . Czy zosta zdekonspirowany przez K . Czy zosta zdekonspirowany przez Koci? oci? oci? oci? oci?
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Tego nie wiem. Mamy wiadomo istnienia agentw w onie
Kocioa, choby Ptasiskiej, ktra bya przez pewien czas w najbli-
szym otoczeniu prymasa Wyszyskiego. Znany jest pseudonim tego
tajnego wsppracownika bezpieki, a waciwie dwa pseudonimy, kt-
rymi si posugiwa: agielowski i Torano. Nie by jedynym, ale
chyba najwartociowszym z punktu widzenia operacyjnego. Swoje ana-
lizy i obserwacje pisa bardzo szczegowo, obszernie i bardzo rzetel-
nie. Zapoznajc si z tymi materiaami, zastanawiaem si, czy jest
moliwe, e biskupi podjli swego rodzaju gr operacyjn, e by to
agent w pewnym sensie prowadzony przez biskupw.
B BB BB.P .P .P .P .P. Czy to jest tylko pana domniemanie, czy s jakie dowody . Czy to jest tylko pana domniemanie, czy s jakie dowody . Czy to jest tylko pana domniemanie, czy s jakie dowody . Czy to jest tylko pana domniemanie, czy s jakie dowody . Czy to jest tylko pana domniemanie, czy s jakie dowody, ,, ,,
ktre by o tym wiadczyy? ktre by o tym wiadczyy? ktre by o tym wiadczyy? ktre by o tym wiadczyy? ktre by o tym wiadczyy?
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. S takie fragmenty, ktre by moe nic nie znacz, ale mog
skania ku takiemu domniemaniu. To jednak wymaga bardzo wnikli-
wych bada, na razie nie mona udzieli adnej jednoznacznie brzmi-
cej odpowiedzi. Pomocne byyby materiay zawarte w teczce pracy agen-
ta oraz kurialne akta personalne, ale w archiwum kurii metropolitalnej
obowizuje zasada, e dopiero po pidziesiciu latach od mierci
osoby mona udostpni jej akta. Czy hierarchia kocielna ma wia-
domo, kto to by? Nie wiem. W wietle tych dokumentw, ktre po-
siada IPN, jego tosamo jest oczywista.
B BB BB.P .P .P .P .P. Czy jego dziaalno narobia duo szkd? . Czy jego dziaalno narobia duo szkd? . Czy jego dziaalno narobia duo szkd? . Czy jego dziaalno narobia duo szkd? . Czy jego dziaalno narobia duo szkd?
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Trudno to jednoznacznie oceni. Jego donosy nie zawieray na
przykad informacji, na podstawie ktrych mona by kogo oskary
i skaza. To by raczej opis rodowiska, opis niektrych wydarze. Nie-
wtpliwie takie dane suyy bezpiece do prowadzenia gier i operacyj-
nych kombinacji. W pewnym okresie mogy one dotyczy zarwno abp.
Karola Wojtyy, jak i prymasa Wyszyskiego.
B BB BB.P .P .P .P .P. Mwilimy o atmosferze towarzyszcej nominacji na bisku- . Mwilimy o atmosferze towarzyszcej nominacji na bisku- . Mwilimy o atmosferze towarzyszcej nominacji na bisku- . Mwilimy o atmosferze towarzyszcej nominacji na bisku- . Mwilimy o atmosferze towarzyszcej nominacji na bisku-
pa dla K pa dla K pa dla K pa dla K pa dla Karola W arola W arola W arola W arola Wojtyy ojtyy ojtyy ojtyy ojtyy. .. ..
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Tak. rodowisko byo mao przychylne, tak to okrelmy. Obawiano
si o to, jak ze swoich zada wywie si tak mody, niedowiadczony
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
14
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
i nieznany duchowny. Z dokumentw wynika, e wpywowe rodowiska
duchowiestwa krakowskiego byy, jak ju powiedziano, zaskoczone, cho-
cia argumentacja abp. Baziaka bya mocna w obliczu nabrzmiewaj-
cych problemw z budow kocioa w Nowej Hucie. Wydaje si, e wznie-
sienie tej wityni stawao si coraz mniej prawdopodobne. Stanowisko
wadz partyjnych w Krakowie, cho wiadomo, e one wykonyway w tej
sytuacji polecenia centrali, byo nieprzejednane. Nowa Huta to miao by
socjalistyczne miasto, bardzo wane pod wzgldem propagandowym
i ideologicznym. Decyzje wadz byy o tyle zaskakujce, e przecie w 1956 r.
wydano zezwolenie na budow kocioa, ze wskazaniem jego lokalizacji.
Jednak odwil mina i stanowisko wadz zaczo si usztywnia. Abp Ba-
ziak by naciskany przez prymasa i episkopat, obawiajcy si, e sprawa
kocioa w Nowej Hucie toczy si zbyt wolno i w zbyt trudnym do przewi-
dzenia kierunku, e odwleka si moliwo prowadzenia duszpasterstwa
w robotniczym rodowisku. A dlaczego to byo takie wane dla episkopa-
tu? Byoby zbytnim uproszczeniem, gdyby stwierdzi, e to bya wiatopo-
gldowa walka o dusze w socjalistycznym miecie.
To, co si dziao w Nowej Hucie od pocztku budowy kombinatu,
woa o pomst do nieba. Zatrwaajcy by stopie demoralizacji tej
spoecznoci. Do powiedzie, e prostytucja, ukryta i jawna, sigaa
tam kilkudziesiciu procent, a alkoholizm by niemal powszechny.
B BB BB.P .P .P .P .P. T . T . T . T . To patologie zwizane z wielk budow i przemieszczeniem o patologie zwizane z wielk budow i przemieszczeniem o patologie zwizane z wielk budow i przemieszczeniem o patologie zwizane z wielk budow i przemieszczeniem o patologie zwizane z wielk budow i przemieszczeniem
ludnoci. T ludnoci. T ludnoci. T ludnoci. T ludnoci. Typowe zjawisko socjologiczne. ypowe zjawisko socjologiczne. ypowe zjawisko socjologiczne. ypowe zjawisko socjologiczne. ypowe zjawisko socjologiczne.
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Oczywiste jest, e w tej sytuacji Koci nie mg zosta obojtny.
Owszem, istniay parafie wiejskie na obrzeach budujcej si Nowej Huty,
ale one nie mogy odegra nowej roli. Trzeba byo stworzy
z tej ju kilkudziesiciotysicznej spoecznoci parafi, ktra bdzie nor-
malnie funkcjonowa i co wicej (tu wrc do dowiadcze Karola Wojty-
y z Francji), ktra bdzie wymagaa nowych form pracy duszpasterskiej.
Taka argumentacja abp. Baziaka, e jemu jest potrzebny biskup do Nowej
Huty, jest bardzo przekonujca. Dodajmy, e Karol Wojtya jako nauko-
wiec zajmowa si etyk, ale take socjologi, to waciwie by pierwszy
obiekt jego zainteresowa. By specjalist i dlatego abp Baziak na niego
liczy. Kiedy zawioda strona organizacyjna i techniczna caego przedsi-
wzicia zwizanego z budow wityni, trzeba byo zacz robi to ina-
czej. Potrzebny by fachowiec, ktry, jeli nie uda si zbudowa fizycznie
kocioa, bdzie potrafi zbudowa go w sensie duchowym. To bya bar-
dzo przekonujca argumentacja, ale powiedzmy sobie szczerze, nie bar-
dzo zrozumiaa dla niektrych duchownych otaczajcych abp. Baziaka.
B BB BB.P .P .P .P .P. W kwietniu 1960 r . W kwietniu 1960 r . W kwietniu 1960 r . W kwietniu 1960 r . W kwietniu 1960 r. rozpoczynaj si w Nowej Hucie rozru- . rozpoczynaj si w Nowej Hucie rozru- . rozpoczynaj si w Nowej Hucie rozru- . rozpoczynaj si w Nowej Hucie rozru- . rozpoczynaj si w Nowej Hucie rozru-
chy zwizane z walk o krzy. chy zwizane z walk o krzy. chy zwizane z walk o krzy. chy zwizane z walk o krzy. chy zwizane z walk o krzy.
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Ludzie ustawili krzy na placu budowy, zaczo si organizowa
ycie parafialne wok tego krzya i nagle nadesza wiadomo, e na
tym miejscu bdzie zbudowana szkoa tysiclatka. Przysani przez
15
wadze robotnicy usiowali ten krzy wyrwa. Doszo do star, do uy-
cia broni, aresztowano przynajmniej kilkadziesit osb. Wszystko to
dziao si w kompletnie zdemoralizowanym rodowisku. Oprcz fak-
tycznych obrocw krzya zaczli pojawia si take zwyczajni chuli-
gani, przychodzcy po to, by pobi si z milicjantami. Bya to sytuacja
bardzo dramatyczna.
I wtedy bp Karol Wojtya podj zaskakujce dla niektrych kuriali-
stw decyzje. Abp Baziak by ju powanie chory i faktycznie Karol
Wojtya przej rzdy w diecezji. W sprawie Nowej Huty prowadzi ko-
respondencj z wadzami pastwowymi, z wczesnym przewodnicz-
cym Prezydium Wojewdzkiej Rady Narodowej w Krakowie Zbignie-
wem Skolickim. Taktyka biskupa bya spjna. O spowodowanie zaj
w Nowej Hucie oskary przedsibiorstwo, ktre miao budowa szko-
. Skierowa przeciw niemu pozew do sdu. Wadysawa Gomuk
doprowadzio to do wciekoci.
B BB BB.P .P .P .P .P. Dlaczego? P . Dlaczego? P . Dlaczego? P . Dlaczego? P . Dlaczego? Przecie to nie byo podniesienie rki na parti, rzecie to nie byo podniesienie rki na parti, rzecie to nie byo podniesienie rki na parti, rzecie to nie byo podniesienie rki na parti, rzecie to nie byo podniesienie rki na parti,
ustrj czy choby doktryn. ustrj czy choby doktryn. ustrj czy choby doktryn. ustrj czy choby doktryn. ustrj czy choby doktryn.
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Gomuka nie spodziewa si takiego obrotu sprawy, by mo-
e liczy na to, e ze strony Kocioa posypi si oskarenia pod adresem
wadzy, MO, a wtedy mona by wykorzysta je do kolejnej akcji przeciwko
polskiemu duchowiestwu. Dwa tygodnie po rozruchach, 15 maja odby-
way si uroczystoci z okazji Dni Hutnika poczone z obchodami dziesi-
ciolecia Nowej Huty. Gomuka wygosi przemwienie, w ktrym grozi
represjami duchowiestwu jako inspiratorowi zaj. Niektrzy duchowni
wpadli w panik, obarczajc rwnoczenie bp. Wojty odpowiedzialno-
ci za ewentualne fatalne nastpstwa wydarze nowohuckich. Karol
Wojtya wyszed z tej batalii zwycisko, mimo e by w niej niemal osamot-
niony. Jako biskup pomocniczy z niespena dwuletnim staem, stan wo-
bec problemu Nowej Huty. By wiadom tego, e przygldaj mu si ku-
rialici i inni biskupi w Polsce, ciekawi, jak on sobie z tymi trudnocia-
mi poradzi. Rozegra t sytuacj perfekcyjnie. Spotka size Skolickim,
dwukrotnie. Zawar z nim kompromis, sam zreszt wystpi w tej sprawie
z pismem. Zgodzi si, by koci stan w innym miejscu. Skolicki to przy-
j, postawi warunki: bdzie zgoda na koci w Nowej Hucie pod wa-
runkiem zmiany lokalizacji i ustanowienia proboszczem tej parafii kogo
z ksiy-patriotw. Bp Karol Wojtya zaakceptowa i to. Lokalizacja bya
kwesti drugorzdn, gdy nowe miejsce znajdowao si zaledwie o kilka-
set metrw dalej. Biskup Wojtya znalaz take proboszcza, o jakiego cho-
dzio wadzom.
B BB BB.P .P .P .P .P. . . . . K KK KKolejne posunicie, ktre wytrcio przeciwnikowi bro z r olejne posunicie, ktre wytrcio przeciwnikowi bro z r olejne posunicie, ktre wytrcio przeciwnikowi bro z r olejne posunicie, ktre wytrcio przeciwnikowi bro z r olejne posunicie, ktre wytrcio przeciwnikowi bro z r- -- --
ki. ki. ki. ki. ki. Kto to by? Kto to by? Kto to by? Kto to by? Kto to by?
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. To by czonek Caritasu, ks. Jzef Gorzelany. By proboszczem
jednej z wiejskich parafii pod Krakowem. wczesny kierownik Wy-
dziau do spraw Wyzna WRN w Krakowie Leon Krl napisa czterna-
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
16
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
stostronicow analiz, w ktrej pokaza moliwe warianty rozwoju sy-
tuacji po wypadkach w Nowej Hucie. W konkluzji zawarte jest stwier-
dzenie, e zgoda na budow wityni bdzie chwilowym i pozornym
zwycistwem kocielnej hierarchii, a w ostatecznym efekcie wadze osi-
gn swoje zasadnicze cele. Stao si dokadnie odwrotnie. We wspo-
mnianym dokumencie jest opisana rozmowa ks. Gorzelanego z bp.
Wojty. Wojtya wezwa go do siebie, wiedzc, e jest on uczestnikiem
ruchu ksiy-patriotw. Gorzelany przyszed na spotkanie z przewiad-
czeniem, e czeka go kolejna reprymenda ze strony biskupa, a tymcza-
sem usysza, e Wojtya proponuje mu objcie nowohuckiej parafii.
Zaskoczony, podejrzewa, e jest wpltywany w jak gr, ktrej sensu
wwczas jeszcze nie rozumia.
B BB BB.P .P .P .P .P. Zgodzi si? . Zgodzi si? . Zgodzi si? . Zgodzi si? . Zgodzi si?
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Wiedzia oczywicie, e jest to niezwykle trudne zadanie, e po
rozruchach w kwietniu 1960 r. wci wrze w nowohuckiej spoeczno-
ci, e wadze zablokoway rodki pienine okoo 2 mln wczesnych
zotych zgromadzone na budow kocioa. Wiedzia te, jaki jest sto-
sunek wadz komunistycznych do sprawy nowohuckiego kocioa. Po
kilku rozmowach bp Wojtya przekona go. Znowu sytuacja bya nie-
zwyka. Ksidz, ktry deklaruje lojalno wobec komunistycznych wadz,
staje si wkrtce bohaterem walczcym przeciwko tej wadzy. Zbudo-
wa ten koci. Stan u boku Karola Wojtyy i podj wyzwanie. By
moe dlatego, e Wojtya nie zamierza go ruga, jak to wielokrotnie
wczeniej czynili inni duchowni, tylko powiedzia: mam dla ciebie za-
danie, bdziesz proboszczem. We wspomnianym dokumencie pisa-
nym przez urzdnika Wydziau do spraw Wyzna rysuje si obraz pew-
nej walki wewntrznej toczonej przez ks. Gorzelanego. Musia on do-
kadnie zrelacjonowa przebieg rozmw z biskupem i wasne zwizane
z tym refleksje i rozterki. Potem jednak nastpia w nim przemiana,
zgodzi si na objcie probostwa i dy do budowy kocioa z neofic-
kim niemal zapaem. Komunici znowu wpadli we wcieko, gdy
sdzili, e ich pomys na obsadzenie probostwa przez ksidza carita-
sowca uniemoliwi budow wityni. Ca swoj frustracj obrcili
przeciwko niemu, bo by w ich oczach zdrajc. Ks. Gorzelany wykaza
si niezwykym hartem wybudowa koci, doprowadzi do jego kon-
sekracji w 1977 r. przez kard. Karola Wojty i by jego proboszczem
jeszcze przez wiele lat. Teraz jest ju czowiekiem bardzo wiekowym.
Wszystkie okolicznoci powstawania parafii i budowy wityni opisa
w swojej ksice autobiograficznej.
B BB BB.P .P .P .P .P. Dzisiaj trudno sobie wyobrazi, ile heroizmu potrzeba byo, . Dzisiaj trudno sobie wyobrazi, ile heroizmu potrzeba byo, . Dzisiaj trudno sobie wyobrazi, ile heroizmu potrzeba byo, . Dzisiaj trudno sobie wyobrazi, ile heroizmu potrzeba byo, . Dzisiaj trudno sobie wyobrazi, ile heroizmu potrzeba byo,
aby zbudowa koci, z jak ogromnymi kopotami, przede wszyst aby zbudowa koci, z jak ogromnymi kopotami, przede wszyst aby zbudowa koci, z jak ogromnymi kopotami, przede wszyst aby zbudowa koci, z jak ogromnymi kopotami, przede wszyst aby zbudowa koci, z jak ogromnymi kopotami, przede wszyst- -- --
kim natury administracyjnej i politycznej, byo to zwizane. kim natury administracyjnej i politycznej, byo to zwizane. kim natury administracyjnej i politycznej, byo to zwizane. kim natury administracyjnej i politycznej, byo to zwizane. kim natury administracyjnej i politycznej, byo to zwizane.
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Historia nowohuckiego kocioa pokazuje take niezwyke umie-
jtnoci Karola Wojtyy. Znw daa zna o sobie idea ksidza Cardij-
17
na, twrcy duszpasterstwa robotniczego. Denie do tego, aby dusz-
pasterz bezporednio uczestniczy w yciu rodowiska wielkoprzemy-
sowego, wyraaa si take tym, e metropolita krakowski Karol Woj-
tya sprawowa wszystkie pasterki i wszystkie rezurekcje wielkanocne
w Nowej Hucie. Pod goym niebem. Na placu budowy, w rodku zimy,
modlio si kilka tysicy ludzi, robotnikw z Huty im. Lenina i ich ro-
dzin. I oto z rozpasanego, zdemoralizowanego, przesiknitego alko-
holem i patologiami rodowiska przemienia si ono w spoeczno
najbardziej bojow i zintegrowan w caej Maopolsce, z najsilniejsz
Solidarnoci. Ten ruch koncentrowa si wok kolejno wywalczo-
nych nowohuckich parafii. To by owoc tego dziea. Nie mniej burzliwa
bya historia parafii w Nowej Hucie-Mistrzejowicach.
B BB BB.P .P .P .P .P. Archidiecezja krakowska bya do trudna i zrnicowana. . Archidiecezja krakowska bya do trudna i zrnicowana. . Archidiecezja krakowska bya do trudna i zrnicowana. . Archidiecezja krakowska bya do trudna i zrnicowana. . Archidiecezja krakowska bya do trudna i zrnicowana.
Krakw ze star inteligencj, Nowa Huta ze swoimi problemami, Krakw ze star inteligencj, Nowa Huta ze swoimi problemami, Krakw ze star inteligencj, Nowa Huta ze swoimi problemami, Krakw ze star inteligencj, Nowa Huta ze swoimi problemami, Krakw ze star inteligencj, Nowa Huta ze swoimi problemami,
wierne P wierne P wierne P wierne P wierne Podhale, na ktre K odhale, na ktre K odhale, na ktre K odhale, na ktre K odhale, na ktre Karol W arol W arol W arol W arol Wojtya zawsze mg liczy. ojtya zawsze mg liczy. ojtya zawsze mg liczy. ojtya zawsze mg liczy. ojtya zawsze mg liczy.
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Podobnie jak na Wadowice czy Kalwari Zebrzydowsk. W tej
sytuacji Wojtya szczeglnie podkrela dwa kierunki swoich zaintere-
sowa modzie, co wida od pocztku jego pobytu w Krakowie,
i robotnikw.
B BB BB.P .P .P .P .P. Zupenie jak wadza ludowa. . Zupenie jak wadza ludowa. . Zupenie jak wadza ludowa. . Zupenie jak wadza ludowa. . Zupenie jak wadza ludowa.
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Tak wanie. I to ma bardzo daleko idce konsekwencje. Jego
zainteresowanie prac z grupami modej inteligencji zaczo si w pa-
rafii w. Floriana, gdzie prowadzi formacj lekarzy i prawnikw. Ta
dziaalno trwaa nawet wtedy, gdy ju zosta biskupem sufraganem,
a potem metropolit krakowskim. Dostrzega to bezpieka. W 1962 r.
powsta kolejny dokument doniesienie agenturalne opisuje spotka-
nia Karola Wojtyy z grupami modzieowymi z krgw inteligenckich.
Tajny wsppracownik pisa, e wieczorami odbywaj si w mieszkaniu
bp. Wojtyy spotkania, poczone z wieczorkami towarzyskimi, e by-
waj tam inni duchowni, duszpasterze akademiccy, e bp Wojtya cz-
sto prowadzi rozmaite konferencje dla tych grup. Takie informacje po-
jawiaj si do czsto, a wreszcie pado stwierdzenie, ktre jest bar-
dzo znamienne dla caej sprawy. Agent pisa, i w Krakowie mwi si,
e biskup Wojtya organizuje grupy modzieowe po to, aby stworzy
polityczne rodowisko krakowskie, ktre z czasem w wyborach do Sej-
mu mogoby reprezentowa rodowisko katolickie. Czyli niedwuznacz-
nie sugerowa, e Wojtya tworzy parti polityczn. To kompletne nie-
porozumienie, ale pokazuje, jak wadze komunistyczne postrzegay
duszpasterstwo akademickie.
B BB BB.P .P .P .P .P. Waciwie na jedno wychodzi, czy to partia polityczna, czy . Waciwie na jedno wychodzi, czy to partia polityczna, czy . Waciwie na jedno wychodzi, czy to partia polityczna, czy . Waciwie na jedno wychodzi, czy to partia polityczna, czy . Waciwie na jedno wychodzi, czy to partia polityczna, czy
duszpasterstwo, w kadej sytuacji byo to dla nich zagroenie. duszpasterstwo, w kadej sytuacji byo to dla nich zagroenie. duszpasterstwo, w kadej sytuacji byo to dla nich zagroenie. duszpasterstwo, w kadej sytuacji byo to dla nich zagroenie. duszpasterstwo, w kadej sytuacji byo to dla nich zagroenie.
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Suba Bezpieczestwa zacza si wobec tego bacznie tym spo-
tkaniom przyglda. Trzeba pamita, e najbardziej znanym w Krako-
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
18
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
wie miejscem, gdzie odbywaj si takie spotkania, s kruganki klaszto-
ru oo. Dominikanw. W jednej z analiz, sporzdzonych przez Su-
b Bezpieczestwa w 1965 r., mwicej o sytuacji w zgromadzeniach
zakonnych Krakowa, dominikanom powicono bardzo duo miejsca.
S tam te informacje o dziaaniach abp. Karola Wojtyy: o przywoeniu
z zagranicy pienidzy dla akademikw, o nakadaniu na probosz-
czw dodatkowych zobowiza na rzecz duszpasterstwa akademickie-
go, o przeznaczaniu na wsparcie tego duszpasterstwa take wasnych,
osobistych funduszy. To zaangaowanie Wojtyy w duszpasterstwo aka-
demickie w Krakowie byo rzecz powszechnie znan, ale SB patrzya na
to jak na bardzo powane zagroenie, bo to byo organizowanie si
modziey i angaowano w nie znaczce rodki finansowe.
To jeden aspekt. Drugi siga poza kwestie wsppracy arcybiskupa
z akademickimi duszpasterstwami. W dokumentach SB zaczynaj po-
jawia si sugestie, e na tym tle rodzi si konflikt midzy kard. Wyszy-
skim a kard. Wojty. Znacznie upraszczajc wadze zakaday, e
prymas dawa priorytet Kocioowi masowemu, a metropolita krakow-
ski wiksze znaczenie nadawa ksztatowaniu elit. Dlatego, z punktu
widzenia interesw komunistw, nie wolno byo dopuci do poczenia
wysikw obydwu hierarchw. Suba Bezpieczestwa przystpia do roz-
grywki. Coraz czciej zaczy kry wieci o rzekomym konflikcie mi-
dzy Wojty a Wyszyskim. Mao tego, w tych dokumentach pojawiay
si informacje, e Wojtya dy do usunicia Wyszyskiego ze stanowi-
ska po to, by zaj jego miejsce. Wprost jest to powiedziane w donosie
opisujcym reakcje na nominacj kardynalsk Karola Wojtyy.
B BB BB.P .P .P .P .P. Jakie to nowe rewelacje z ycia polskiego K . Jakie to nowe rewelacje z ycia polskiego K . Jakie to nowe rewelacje z ycia polskiego K . Jakie to nowe rewelacje z ycia polskiego K . Jakie to nowe rewelacje z ycia polskiego Kocioa ujawnia ocioa ujawnia ocioa ujawnia ocioa ujawnia ocioa ujawnia
ten dokument? ten dokument? ten dokument? ten dokument? ten dokument?
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Przede wszystkim jego autor podkrela, e wczenie abp. Karola
Wojtyy do kolegium kardynalskiego byo kompletnym zaskoczeniem dla
caego Krakowa. Wiadomo o konsystorzu, na ktrym Wojtya mia otrzy-
ma kapelusz kardynalski, nazwa szokiem. Opisywa reakcje zaskoczo-
nego duchowiestwa, jakoby mao przychylne. By moe rzeczywicie nie-
ktrym starszym, zasuonym duchownym trudno byo oswoi si z myl,
e mody, bo zaledwie czterdziestosiedmioletni, arcybiskup tak szybko wy-
niesiony zosta do godnoci kardynalskiej. Wspominano przy tym ksicia
Sapieh, ktry na swoj nominacj musia czeka niemal do koca ycia.
Cho byo wielce prawdopodobne, e prdzej czy pniej Karol Wojtya,
ktry w 1963 r. sta si metropolit, arcybiskupem krakowskim, tak no-
minacj otrzyma, gdy od 1946 r., zgodnie z wol Stolicy Apostolskiej,
w Krakowie ordynariuszem by kardyna. Trudno wic uzna, e decyzja
papiea Pawa VI bya szokujca. W komentarzach zawartych we wspo-
mnianym wczeniej doniesieniu uznano, e to jest polityczna gra Watyka-
nu, suca jednemu celowi, to jest usuniciu prymasa Wyszyskiego.
Wadze PRL zakaday, e Watykan wie o wrogim wobec nich nastawieniu
kard. Wyszyskiego, uniemoliwiajcym zawarcie korzystnego dla komu-
19
nistw porozumienia. Watykan za widzi konieczno poprawnego uoe-
nia stosunkw z obozem sowieckim. Po usuniciu Wyszyskiego Wojtya,
jako jedyny oprcz niego kardyna w polskim episkopacie, zostaby pry-
masem i dziki temu moliwe byoby zawarcie porozumienia z rzdem
w Polsce. Rzecz jasna, e takie niedoinformowanie nie byo zawarte tylko
w dokumentach SB. Docieraa ona przecie do innych biskupw i samego
prymasa Wyszyskiego. Mogo to wpywa i zapewne wpywao na at-
mosfer panujc w episkopacie, a bya to oczywicie kolejna prba dez-
integrowania polskich biskupw. Trudno na podstawie dotd rozpozna-
nych materiaw SB zbudowa pen map gry operacyjnej, ktr bezpie-
ka prowadzia wobec prymasa Wyszyskiego i kard. Wojtyy, ale doku-
menty powicone Wyszyskiemu i dokumenty powicone Wojtyle zaczy-
naj si uzupenia i potwierdza przyjmowane zaoenia. Nie byo to
przypadkowe. Realizowano zalecenie Stalina, sformuowane tu po woj-
nie, kiedy rozwaano kwesti metody rozprawienia si z Kocioem w Pol-
sce. Stalin by wiadom tego, e to nie jest tak proste jak w innych opano-
wanych przez niego krajach. Zaleca taktyk dzielenia Kocioa, w kadej
moliwej sytuacji i na kadym tle. Takie salami, od ktrego odkrawa si
cienkie plasterki. Po to choby powstao rodowisko ksiy-patriotw.
W ramach takiej strategii prbowano take budowa mur midzy oby-
dwoma hierarchami.
B BB BB.P .P .P .P .P. Czy w tych dokumentach jest jaki lad napicia midzy . Czy w tych dokumentach jest jaki lad napicia midzy . Czy w tych dokumentach jest jaki lad napicia midzy . Czy w tych dokumentach jest jaki lad napicia midzy . Czy w tych dokumentach jest jaki lad napicia midzy
kardynaem a prymasem? kardynaem a prymasem? kardynaem a prymasem? kardynaem a prymasem? kardynaem a prymasem?
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Tak. S takie informacje w analizach dotyczcych zakonw.
Wynika z nich, e prymas Wyszyski mia czsto do abp. Wojtyy pre-
tensje o to, e pewne sprawy zwizane z zakonami rozwizuje sam,
bezporednio zwracajc si do odpowiednich centralnych struktur za-
konnych, a nie zaatwia ich drog subow, za porednictwem Wy-
dziau Spraw Zakonnych przy Sekretariacie Prymasa Polski. W tych do-
kumentach do czsto pojawia si taka informacja, e Wyszyski mia
za ze Wojtyle, i ten dziaa zbyt samodzielnie, bez konsultacji z nim.
By to element gry operacyjnej, ktr SB prowadzia po to, by porni
prymasa Wyszyskiego z zakonami.
Natomiast nie ma we wspomnieniach, opracowaniach biografw,
relacjach ludzi uczestniczcych w tych wydarzeniach znaczcych wia-
dectw jakich istotnych konfliktw pomidzy prymasem i metropolit
krakowskim. Wrcz przeciwnie. Podkrela si, e zwaszcza poza grani-
cami Polski, na sesjach Vaticanum II, wystpowali razem. Karol Wojty-
a mia na Soborze znacznie wiksze moliwoci komunikowania si,
dlatego choby, e z atwoci posugiwa si kilkoma jzykami. Stefan
Wyszyski zna oczywicie acin, woski i francuski, ale na og korzy-
sta z pomocy tumacza. Nie przeszkadzao im to w podejmowaniu
wsplnych inicjatyw i dziaa na soborowym forum, to za take wiad-
czy o zaufaniu. Tworzenie wok nich atmosfery wzajemnego konfliktu
byo wic, by moe, prowadzon przez aparat wadzy gr.
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
20
Skoczw 1996, powracajcy pielgrzymi
(fot. Barbara Polak)
21
22
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
UB BB BB.P .P .P .P .P. Czy wrd komunistycznych notabli, w elitach wadzy byli . Czy wrd komunistycznych notabli, w elitach wadzy byli . Czy wrd komunistycznych notabli, w elitach wadzy byli . Czy wrd komunistycznych notabli, w elitach wadzy byli . Czy wrd komunistycznych notabli, w elitach wadzy byli
tacy tacy tacy tacy tacy, ktrzy traktowali K , ktrzy traktowali K , ktrzy traktowali K , ktrzy traktowali K , ktrzy traktowali Karola W arola W arola W arola W arola Wojty jako potencjalnego partne ojty jako potencjalnego partne ojty jako potencjalnego partne ojty jako potencjalnego partne ojty jako potencjalnego partne- -- --
ra, czy prbowano go kokietowa, a w kocu i wykorzystywa? ra, czy prbowano go kokietowa, a w kocu i wykorzystywa? ra, czy prbowano go kokietowa, a w kocu i wykorzystywa? ra, czy prbowano go kokietowa, a w kocu i wykorzystywa? ra, czy prbowano go kokietowa, a w kocu i wykorzystywa?
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. To bardzo wane pytanie. Zanim odpowiem na nie bezpored-
nio, przypomn, e Krakw swoj specyfik zachowa rwnie w okresie
PRL. Wadza komunistyczna, chcc w Krakowie rzdzi nie tylko za po-
moc terroru, musiaa zaakceptowa jego realia. Na pocztku bisku-
piego urzdowania Karol Wojtya wykona kilka niekonwencjonalnych
gestw, ktre postawiy wadze krakowskie w nieatwej sytuacji. W 1962 r.
przeprowadzano w Krakowie akcj laicyzacji przedszkoli prowadzonych
przez zakonnice. W dziewiciu z nich znajdoway si kaplice z Najwit-
szym Sakramentem. Bp Karol Wojtya zgodzi si na wyprowadzenie San-
ctissimum z tych kaplic, sporzdzajc jednoczenie memoria skierowa-
ny do wadz w Warszawie, w ktrym zawar oskarenia o amanie pra-
worzdnoci. Ogosi take list pasterski zawierajcy informacj o likwi-
dacji klasztornych przedszkoli i apelujcy o pomoc dla sistr. Niemal w
tym samym czasie wadze zaday przekazania jednego z budynkw
Wyszego Seminarium Duchownego dla Wyszej Szkoy Pedagogicznej.
Prowadzona w tej sprawie urzdowa korespondencja nie przyniosa ad-
nych rozwiza. W tej sytuacji bp Wojtya prosi o spotkanie z wcze-
snym I sekretarzem KW PZPR w Krakowie Lucjanem Motyk. Wydarzenie
niezmiernie rzadkie biskup przychodzcy do siedziby PZPR i spotykaj-
cy si z I sekretarzem. Spotkanie doprowadzio do kompromisu, w wyni-
ku ktrego poow budynku przeja WSP, a reszta zostaa w dyspozycji
seminarium. Bp. Wojtyle pozostao tylko uzasadni swoj decyzj przed
krakowskim duchowiestwem. Posuy si statystyk, z ktrej wynikao,
e na jednego studenta WSP przypada kilkadziesit razy mniej miej-
sca ni na jednego seminarzyst. Zatem, powodowany wycznie trosk
o warunki nauki studentw, postanowi zgodzi si odda cz budyn-
ku seminarium duchownego. Zachwyt wczesnych wadz formuowany
w dokumentach by szczery i autentyczny.
Jest taka analiza sporzdzona po pierwszych dwch latach spra-
wowania przez Karola Wojty urzdu arcybiskupa, ktra zawiera licz-
ne komplementy pod adresem metropolity. Postrzegany jest jako czo-
wiek o wielkiej kulturze, podejmujcy kady temat, rozumiejcy roz-
maite uwarunkowania i potrzeby. Oczywicie, czasem zmienia si ob-
raz Karola Wojtyy, wygenerowany przez krakowskie wadze. Mona
bowiem zakada, e jego pozorna ulego bya owocem kalkulacji.
Wiedzia, e uporem wiele nie osignie. Ale mia take wiadomo,
e aparat komunistyczny moe t pozorn ustpliwo wykorzystywa
i prbowa zwrci przeciw niemu cz duchownych, sugerujc brak
skutecznoci w walce o interesy Kocioa. Wojtya na pocztku swojej
posugi arcybiskupiej mia wiadomo, e dla czci duchowiestwa
jest on cigle postaci trudn do zaakceptowania.
23
B BB BB.P .P .P .P .P. Skd braa si ta wiadomo, jakie fakty o tym mwiy? . Skd braa si ta wiadomo, jakie fakty o tym mwiy? . Skd braa si ta wiadomo, jakie fakty o tym mwiy? . Skd braa si ta wiadomo, jakie fakty o tym mwiy? . Skd braa si ta wiadomo, jakie fakty o tym mwiy?
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Za dowd niech posuy opis sytuacji, ktry pochodzi z kolejnego
dokumentu opartego na informacjach tajnego wsppracownika SB.
Mody biskup Wojtya zwoa kilka dni przed Boym Narodzeniem 1959
r. spotkanie dziekanw i prowadzi dla nich konferencj o nowych for-
mach duszpasterstwa. Wspomnia o sugestii prymasa, by nadchodz-
cym, organizowanym przez wadze hucznym balom sylwestrowym prze-
ciwstawi odprawian o pnocy Msz w. koczc stary i rozpoczy-
najc nowy rok. Omwi problematyk misji w parafiach i napomkn
o propozycji papiea, by tegoroczny post wigilijny przeoy z czwartku
na rod. Wywoao to pono niemal bunt zgromadzonych duchow-
nych. Nawet sporzdzajcy raport tajny wsppracownik konstatowa,
e oni go w ogle nie zrozumieli. Nie dlatego, e mwi niezrozumiaym
jzykiem, ale dlatego, e mwi o sprawach nie mieszczcych si w go-
wie ksiy uksztatowanych przed wojn, w zupenie innych warunkach
spoecznych. Nowe koncepcje pracy duszpasterskiej, niemiae jeszcze
propozycje reformy liturgicznej, ktre s zwiastunami ruchu soborowe-
go, byy dla czci konserwatywnego krakowskiego duchowiestwa nie-
mal heretyckie. Oni naprawd tego nie rozumieli. Bariera pokoleniowa
bya bardzo wysoka, a Karol Wojtya mia tego wiadomo. Dokonujc
zmian kadrowych w kurii krakowskiej, budowa swoje rodowisko, co do
ktrego mg mie nadziej, e w przyszoci bdzie konsekwentnie wpro-
wadzao zmiany soborowe. W takiej sytuacji musia popa w drobne
konflikty z czci duchownych, ktra czua si odsuwana na boczny
tor. Takie byy realia i koszty przygotowania soborowych reform, take
w Kociele polskim tamtych czasw.
B BB BB.P .P .P .P .P. P . P . P . P . Powrmy do stosunku wadz do metropolity krakowskiego. owrmy do stosunku wadz do metropolity krakowskiego. owrmy do stosunku wadz do metropolity krakowskiego. owrmy do stosunku wadz do metropolity krakowskiego. owrmy do stosunku wadz do metropolity krakowskiego.
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Naley zauway, to wynika take z urzdowej korespondencji,
ktr prowadzi na przykad z przewodniczcym Prezydium Wojewdz-
kiej Rady Narodowej, e odczuwa si w tych stosunkach wzajemny sza-
cunek. Z pism Wojtyy wyziera niejednokrotnie pewne dobroduszne po-
czucie wyszoci, ale na pewno nie lekcewaenie. Natomiast przedsta-
wiciele wadz pastwowych traktowali go z wyran estym. W czasie
krakowskiej batalii o procesje Boego Ciaa Aleksander Merker, jeden
z dyrektorw w Urzdzie ds. Wyzna, mia powiedzie do emisariuszy
Wojtyy, e procesja powinna i z Wawelu na Rynek, bo kardynaa na-
ley inaczej traktowa ni biskupa czy arcybiskupa. To byo w 1968 r. Ten
nieukrywany respekt dla kard. Karola Wojtyy wynika poniekd
z tego, e wadze byy wiadome wspomnianej wczeniej specyfiki Kra-
kowa. Uniwersytecki i artystyczny charakter miasta powodowa, e nie
sposb byo nie okazywa szacunku ksidzu profesorowi, kardynaowi
metropolicie na dodatek. Tu nikt nigdy nie pozwoliby sobie na opini,
ktr kiedy podobno wygosi Stanisaw Kania, e Wojtya to czowiek
nadty pych. Moe w centrali PZPR budzi jakie odruchy niechci, ale
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
24
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
w Krakowie nikt oficjalnie czego takiego by nie powiedzia. W zbiorze
archiwaliw krakowskiego Wydziau do spraw Wyzna znajduje si do-
kument pochodzcy z listopada 1972 r., relacjonujcy spotkanie Wojty-
y z przewodniczcym Wojewdzkiej Rady Narodowej. Przebieg tego
spotkania, nawet w relacji urzdowej, daje wiele do mylenia. Zostao
ono zainicjowane przez kard. Karola Wojty i miao by powicone
powoywaniu klerykw do wojska. Przewodniczcy WRN prbowa wy-
korzysta je do swoich potrzeb i sprowadzi rozmow na inne tematy,
ale kard. Wojtya stanowczo si temu sprzeciwi, poniewa to nie zostao
wczeniej z nim uzgodnione. Po prostu potraktowa ich z dystansem,
wyznaczajc sztywne granice, ktrych nie pozwala przekracza. Jeeli
korespondowa, to wycznie albo z I sekretarzem, albo z przewodnicz-
cym WRN. Na niszym poziomie kontakty prowadzili urzdnicy kurialni.
To budzio szacunek, cho mona w dokumentach dostrzec, e opinia
o nich stopniowo si zmieniaa. Kard. Karol Wojtya stawa si dla wa-
dzy komunistycznej coraz wikszym problemem, by moe w ktrym
momencie wikszym ni prymas Stefan Wyszyski.
B BB BB.P .P .P .P .P. Dostrzeono w nim by moe wielk wewntrzn si. Co . Dostrzeono w nim by moe wielk wewntrzn si. Co . Dostrzeono w nim by moe wielk wewntrzn si. Co . Dostrzeono w nim by moe wielk wewntrzn si. Co . Dostrzeono w nim by moe wielk wewntrzn si. Co
o okresie kardynalskim mwi akta, ktre pan oglda? o okresie kardynalskim mwi akta, ktre pan oglda? o okresie kardynalskim mwi akta, ktre pan oglda? o okresie kardynalskim mwi akta, ktre pan oglda? o okresie kardynalskim mwi akta, ktre pan oglda?
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Nie mam jeszcze dobrego rozeznania w aktach zwizanych
z pniejszym okresem. Jeeli chodzi o okres kardynalski, to przytoczy-
em opinie formuowane tu po nominacji. Czy s jakie materiay ope-
racyjne dotyczce ju papiea Jana Pawa II? Przywoam informacj
prasow sprzed kilku miesicy, mwic o tym, e zeznajcy na proce-
sie jednego z generaw SB wiadek, byy funkcjonariusz SB, mia po-
wiedzie, e po 16 padziernika 1978 r. skierowano z MSW do Krako-
wa polecenie przekazania wszystkich materiaw operacyjnych zwi-
zanych z Karolem Wojty do centrali. Jak si naley domyla, do
dalszego wykorzystania operacyjnego. Naley jednak pamita, e
zmienia si zdecydowanie przestrze, w ktrej przyszo dziaa su-
bom. Wydaje si nieprawdopodobne, by po konklawe nie zaczto bada
tych materiaw pod ktem ewentualnego wykorzystania ich do celw
operacyjnych. Ja nie napotkaem dotd adnych dokumentw zwiza-
nych z okresem po 1978 r.
B BB BB.P .P .P .P .P. Nawet ich nie znajc, moemy mie pewno, e suby . Nawet ich nie znajc, moemy mie pewno, e suby . Nawet ich nie znajc, moemy mie pewno, e suby . Nawet ich nie znajc, moemy mie pewno, e suby . Nawet ich nie znajc, moemy mie pewno, e suby
bardzo intensywnie inwigiloway rodowisko zwizane z Janem P bardzo intensywnie inwigiloway rodowisko zwizane z Janem P bardzo intensywnie inwigiloway rodowisko zwizane z Janem P bardzo intensywnie inwigiloway rodowisko zwizane z Janem P bardzo intensywnie inwigiloway rodowisko zwizane z Janem Paw aw aw aw aw- -- --
em II. em II. em II. em II. em II.
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Z pewnoci, zwaszcza e zachoway si bardzo dokadne spra-
wozdania z kaza wygaszanych przez Karola Wojty. One byy cay
czas suchane i analizowane. Bez wtpienia byo tak rwnie podczas
jego wizyt papieskich w Polsce. Zawsze funkcjonowaa plotka o agencie
wysoko ulokowanym w strukturze Stolicy Apostolskiej. Czy bya prawdzi-
wa? By moe odpowied znajduje si w naszych archiwaliach, w archi-
wach STASI lub w Moskwie.
25
B BB BB.P .P .P .P .P. Czy natrafi pan na lady jakich prowokacji wobec K . Czy natrafi pan na lady jakich prowokacji wobec K . Czy natrafi pan na lady jakich prowokacji wobec K . Czy natrafi pan na lady jakich prowokacji wobec K . Czy natrafi pan na lady jakich prowokacji wobec Karola arola arola arola arola
W WW WWojtyy? ojtyy? ojtyy? ojtyy? ojtyy?
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. Bya prba, chyba skuteczna, ulokowania pod koniec lat sie-
demdziesitych agenta, jako cywilnego pracownika kurii krakowskiej,
zwizanego, mimo niemodego ju wieku, z rodzcym si Studenckim
Komitetem Solidarnoci. Czy planowano jednak jakie prowokacje wo-
bec samego Ojca witego? Katowicki Oddzia IPN zorganizowa pro-
mocj kolejnego tomu leksykonu represjonowanego duchowiestwa,
podczas ktrej prof. Andrzej Witkowski z lubelskiego Oddziau IPN
wygosi referat o represjach wobec duchowiestwa. Wspomnia rw-
nie o prowokacji, ktrej celem byo wywoanie skandalu obyczajowe-
go dotyczcego papiea. Chodzio o korespondencj kard. Karola Woj-
tyy z jedn z mieszkanek Krakowa, korespondencj rzekomo kompro-
mitujc, ktr miano odnale w mieszkaniu ks. Andrzeja Bordeckie-
go, asystenta kocielnego Tygodnika Powszechnego.
To wszystko s jednak na razie bardzo wte poszlaki, nie pozwala-
jce na robienie jakichkolwiek uoglnie. Mog jedynie w miar od-
powiedzialnie wypowiada si na temat zawartoci zbiorw archiwal-
nych, dotyczcych lat pidziesitych i szedziesitych. Jest to zreszt
bardzo interesujcy materia, uzupeniajcy czsto nasz stosunkowo
skromn wiedz o yciu Karola Wojtyy w tamtych latach.
B BB BB.P .P .P .P .P. A przy tym zapowiadajcy to, co stao si pniej. . A przy tym zapowiadajcy to, co stao si pniej. . A przy tym zapowiadajcy to, co stao si pniej. . A przy tym zapowiadajcy to, co stao si pniej. . A przy tym zapowiadajcy to, co stao si pniej.
M.L M.L M.L M.L M.L. .. .. ycie Karola Wojtyy zaczyna jawi si jako logiczny cig zda-
rze, ktrych znaczenie jest take odzwierciedlone w dokumentach wy-
produkowanych przez aparat bezpieczestwa. Te dokumenty wskazuj
take na fakty, stanowice nieraz rdo pniejszych wydarze prowa-
dzcych do upadku systemu komunistycznego. To, co dla biografw
wydawao si dotychczas mao istotne lub przez nich nierozpoznane,
nabiera w wietle dokumentw bezpieki nowego, nieraz zasadniczego
znaczenia. Ot, taki swoisty paradoks.
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
Marek L Marek L Marek L Marek L Marek Lasota asota asota asota asota absolwent Uniwersytetu
Jagielloskiego, polonista, specjalizuj-
cy si we wspczesnej liryce religijnej,
studiowa histori Kocioa w Papieskiej
Akademii Teologicznej w Krakowie. Au-
tor kilku publikacji prasowych powico-
nych Karolowi Wojtyle. Przygotowuje pra-
c doktorsk analizujc dziaania apa-
ratu represji PRL wobec Karola Wojtyy.
Kierownik referatu wystaw i edukacji hi-
storycznej OBEP IPN w Krakowie. Pose
na Sejm RP I kadencji.
26
A AA AALICJA LICJA LICJA LICJA LICJA P PP PPA AA AACZOSKA CZOSKA CZOSKA CZOSKA CZOSKA, OBEP IPN G , OBEP IPN G , OBEP IPN G , OBEP IPN G , OBEP IPN GD DD DDASK ASK ASK ASK ASK, D , D , D , D , DELEGA ELEGA ELEGA ELEGA ELEGATURA TURA TURA TURA TURA B BB BBYDGOSZCZ YDGOSZCZ YDGOSZCZ YDGOSZCZ YDGOSZCZ
ORGANIZACJA BRONICA
WIARY I WOLNOCI
Twrc nielegalnej Organizacji Bronicej Wiary i Wolnoci by
osiemnastoletni Jzef Gniot z Fordonu pod Bydgoszcz. Jako mody
chopak zwizany by z Krucjat Eucharystyczn. Nalea rwnie do
chru kocielnego, a od 1947 r. do Milicji Niepokalanej, ktrej celem
byo krzewienie wiary katolickiej wrd modziey. Opiekunem tego
stowarzyszenia by ks. proboszcz Aszyk. Raz w miesicu zbierano si
i omawiano sprawy religijne i pras katolick.
W padzierniku 1949 r. ks. proboszcz w czasie wieczornego naboestwa ogosi, e
zostaj rozwizane wszystkie stowarzyszenia katolickie, w tym Milicja Niepokalanej. Jzef
Gniot przyj t informacj jako dowd zwalczania Kocioa i organizacji kocielnych przez
wadze pastwowe. Razem z koleg Henrykiem leykiem postanowili utworzy nielegaln
organizacj katolick i zwerbowa do niej innych kolegw.
W niedzielne popoudnie 30 padziernika 1949 r. odbyo si spotkanie w restauracji
Bar na ul. Dworcowej w Bydgoszczy, podczas ktrego omawiano sprawy organizacyjne.
Dwch uczestnikw suchao wczeniej audycji Gosu Ameryki, w ktrej poruszono kwe-
sti braku wolnoci religijnej w Polsce. Modzi mczyni postanowili wyrazi swj sprze-
ciw wobec amania ich praw i wolnoci. Ustalono, e kady z nich bdzie wyszukiwa
ludzi, ktrzy szkodz Kocioowi katolickiemu. W czasie jednego z zebra rozmawiali te
o moliwoci wysyania anonimowych listw do osb, ktre ich zdaniem zwalczay wiar.
Planowali w przyszoci poczenie si z Armi Krajow, ktrej oddziay partyzanckie dzia-
ay jeszcze w Bydgoskiem.
Komendantem organizacji by Jzef Gniot Lis, jego zastpc Henryk leyk Grom,
a sekretarzem Zenon Grzegorowski Piro. Z organizacj zwizani byli te: Czesaw
Rzadkosz Jastrzb, Jan Puczkarski Sk, Jan Mokwiski, Stanisaw Makowski.
Wszyscy z OBWiW wczeniej naleeli do innych legalnych organizacji. leyk, Grze-
gorowski, Makowski i Mokwiski naleeli do ZHP. Ten ostatni by nawet druynowym w ZHP
w Fordonie, ale w 1949 r. na wasn prob wystpi z harcerstwa. W opinii o nim zapisa-
no, e wystpi z ZHP, gdy: nie mg si zgodzi z tym, co postpowe, a organizacja ta w tym
czasie zacza nabiera coraz czyciejszego elementu i i drog wytyczn PZPR. Grzego-
rowski i Gniot uczestniczyli w spotkaniach Milicji Niepokalanej, Gniot i Makowski zapisali si
take do ZMP, ale nie penili tam adnych funkcji. Na nastpnym spotkaniu, ktre odbyo si
w drugiej poowie padziernika, nadano nazw organizacji i obrano pseudonimy. Jzef Gniot
jako komendant wybra sobie dwa pseudonimy: Lis i Grot. Jednym mia si posugiwa
w organizacji, drugim przy werbowaniu nowych czonkw. Modzi konspiratorzy oprcz pseu-
donimw nadali sobie stopnie wojskowe, co miao pomaga im podczas werbunku nowych
czonkw i wiadczy o tym, e grupa jest silna i dobrze zorganizowana.
4 grudnia Jan Mokwiski wykona cztery ulotki antypastwowe, w ktrych wzywa do
walki z komunizmem dla dobra Boga i Ojczyzny. Wieczorem rozwiesi je w rnych miej-
P
R
A
W
O

I

H
I
S
T
O
R
I
A
27
scach Fordonu. Chcia w ten sposb, jak sam zezna w czasie ledztwa, doda otuchy
Polakom w walce z wczesnym rzdem. Liczy rwnie na to, e by moe w Fordonie
istnieje inna organizacja, ktra doczy si do tej akcji. Nastpnego dnia zobaczy, e
ulotki zostay zdjte. Rozwiesza je na drzewach, supach ogoszeniowych i potach. Poma-
ga mu w tym Stanisaw Makowski. Pozostali czonkowie organizacji nie wiedzieli o tej
akcji. Zrobi wic nastpne 8 grudnia 1949 r., w wito maryjne, planowano zoy uro-
czyst przysig. Te plany si nie powiody, poniewa nie wszyscy przystpili wczeniej do
spowiedzi.
Dalsz dziaalno przerway aresztowania. Na trop organizacji trafiono po rozwiesze-
niu ulotek w Fordonie. 9 grudnia 1949 r. Urzd Bezpieczestwa zatrzyma szeciu czon-
kw. W trakcie ledztwa przyznali si, e s czonkami nielegalnej organizacji, i ujawnili
Czesawa Rzadkosza, ktrego zatrzymano 10 grudnia 1949 r. W trakcie dochodzenia
aresztowano rwnie Jana Pawowskiego (ur. 1927 r.), byego prezesa Milicji Niepokala-
nej, sekretarza POP PZPR na terenie papierni w Fordonie. By przetrzymywany w areszcie
tymczasowym PUBP od 12 grudnia 1949 r. do 27 stycznia 1950 r. ledztwo wobec niego
zostao umorzone z braku dowodw winy. Ustalono, e Pawowski utrzymywa z czonkami
organizacji tylko stosunki koleeskie. Przed wypuszczeniem na wolno musia pod gro-
b kary wizienia podpisa zobowizanie do zachowania cisej tajemnicy na temat tego,
co zobaczy w PUBP w Bydgoszczy.
Jak wynika z akt WSR w Bydgoszczy, opisywana organizacja bya aktywna zaledwie
przez kilka tygodni i z powodu aresztowa nie zdoaa rozwin swojej dziaalnoci. Mimo
to wszyscy otrzymali surowe wyroki. Warto zwrci uwag na to, e skazani nie tylko nie
dyli do posiadania broni, ale nawet nie dyskutowali na tematy wojskowe, to jest dyscy-
pliny, musztry, szkolenia taktycznego czy ogniowego. Ich jedyn win byo to, e stworzyli
zwizek w tajemnicy przed wadz pastwow. Nawet w ulotkach trudno doszuka si
nawoywania do zmiany przemoc wczesnego ustroju politycznego pastwa.
ledztwo wszczto 13 grudnia 1949 r., a zakoczono 30 stycznia 1950 r. 20 lutego
Wojskowy Sd Rejonowy w Bydgoszczy pod przewodnictwem kpt. Bolesawa Wnorowskiego
i w obecnoci podprokuratora wojskowego por. Henryka Gramzy wyda wyrok w imieniu
Rzeczypospolitej Polskiej. Jzefa Gniota skazano na 9 lat pozbawienia wolnoci, Henryka
leyka, Jana Mokwiskiego i Zenona Grzegorowskiego na 7 lat, Stanisawa Makowskie-
go na 6 lat. Przy wymiarze kary, jako okolicznoci obciajce, sd wzi pod uwag sto-
sunkowo wysoki poziom rozwoju umysowego oskaronych. Na mocy ustawy o amnestii
z 22 listopada 1952 r. Mokwiskiemu zmniejszono wymiar kary o poow do 3,5 roku,
Makowskiemu do 4 lat, Gniotowi do 6 lat, Grzegorowskiemu do 4 lat i 8 miesicy.
21 lutego 1950 r. osiemnastoletni Czesaw Rzadkosz skazany zosta na 6 lat pozbawie-
nia wolnoci. W czasie rozprawy Rzadkosz przyzna si do winy, wyjaniajc, e wstpi do
organizacji, poniewa sdzi, e w obecnym ustroju zwalcza si religi, a on chcia jej bro-
ni. W jego charakterystyce funkcjonariusz WUBP zapisa: By czonkiem ZHP w roku 1947,
gdzie prowadzi kierunek prawicowy. Ponadto by w chrze kocielnym, w 1949 r. chcc
uczy si w gimnazjum i mie poparcie ze strony ZMP, wstpuje w dane szeregi, jednak nie
przejawia adnej ywotnoci w danych szeregach. Wymieniony nie jest przychylnie ustosun-
kowany do obecnego ustroju. Wrd miejscowej ludnoci nie cieszy si dobr opini. Rodzi-
na wymienionego jest bardzo klerykalna i nie podoba im si to, co postpowe.
P
R
A
W
O

I

H
I
S
T
O
R
I
A
28
Lp. Czonek organizacji
Wiek skazanego
w latach
Wyrok Wojskowego
Sdu Rejonowego
w Bydgoszczy
Miejsce
odbywania kary
Data
zwolnienia
1 Gniot Jzef 19 9 lat wizienia Bydgoszcz, Jaworzno 17.II.1955 r.
2 leyk Henryk 21 7 lat Bydgoszcz, Koronowo, Piechcin 23.XII.1953 r.
3 Grzegorowski Zenon 20 7 lat
Bydgoszcz, Koronowo, Grudzidz,
Potulice, Jelcz, Warszawa
4.III.1954 r.
4 Rzadkosz Czesaw 19 6 lat
Bydgoszcz, Koronowo, Jelcz,
Piechcin
12.XII.1953 r.
5 Mokwiski Jan 18 7 lat Bydgoszcz, Jaworzno 12.IV.1953 r.
6 Puczkarski Jan 24 10 lat
Bydgoszcz, Inowrocaw, Koronowo,
Rawicz, Strzelce Opolskie
12.II.1955 r.
7 Makowski Stanisaw 19 6 lat
Bydgoszcz, Koronowo, Jelcz,
Sosnowiec, Piechcin, Bytom
8.IX.1953 r.
W czasie pobytu w wizieniu w Bydgoszczy Rzadkosz prowadzi wrog dyskusj
z kolegami z celi, za co zosta dyscyplinarnie ukarany siedmiodniowym twardym oem.
21 listopada 1953 r. na posiedzeniu niejawnym WSR w Bydgoszczy na mocy ustawy o amne-
stii postanowi zagodzi mu kar o 1/3. W uzasadnieniu podano, e Rzadkosz do organizacji
zosta wcignity przez starszych kolegw, a organizacja nie prowadzia szerszej dziaalnoci.
Zosta zwolniony 12 grudnia 1953 r., po czym powoano go na trzy lata do wojska.
21 lutego 1950 r. odbya si jeszcze jedna rozprawa przed WSR w Bydgoszczy przeciwko
innemu czonkowi Organizacji Bronicej Wiary i Wolnoci Janowi Puczkarskiemu Sko-
wi. Skazano go na 10 lat pozbawienia wolnoci. W uzasadnieniu tego surowego wyroku
WSR stwierdzi, e Puczkarski jako byy onierz armii niemieckiej, a nastpnie onierz
Korpusu Andersa, ktry dopiero po rozformowaniu tego zdecydowa si w sierpniu 1947 r.
powrci do kraju, nasiknity ideologi faszystowsk, musia bezwarunkowo zdawa so-
bie spraw z tego, e organizacja ma charakter wojskowy, a celem politycznym OBWiW jest
denie do zmiany przemoc ustroju pastwa polskiego, natomiast kwestia wiary jest pod-
noszona przez czonkw wyej podanego zwizku przestpczego jedynie jako zamaskowa-
nie faktycznego celu istnienia. Skarga rewizyjna zoona przez obroc wojskowego dr.
Jana Demkowa do Najwyszego Sdu Wojskowego w Warszawie nie zmienia wyroku pierw-
szej instancji. Obroca wnosi o obnienie kary, argumentujc, e organizacja miaa cha-
rakter religijny, a nie polityczny, za zamiar wysyania listw anonimowych z upomnieniami
do czonkw PZPR nie przybra realnych ksztatw, mimo to wniosek zosta odrzucony.
Tabela nr 1. Wykaz czonkw Organizacji Bronicej Wiary i Wolnoci
P
R
A
W
O

I

H
I
S
T
O
R
I
A
Wszystkich konspiratorw rozdzielono i umieszczono w rnych wizieniach. Byli za-
trudniani przy produkcji kamienia wapiennego, w kopalniach, przy pracach zbrojarsko-
-betoniarskich.
Najblisi krewni czynili starania o ich wczeniejsze wyjcie na wolno, wysyajc listy do
najwyszych wadz pastwowych. Nie zawsze odnosio to skutek. W grudniu 1953 r. ojciec
jednego ze skazanych, Wadysaw Puczkarski, zwrci si z prob o uaskawienie do
Przewodniczcego Rady Pastwa. Jak zwykle w takich sytuacjach, naczelnik wizienia wy-
stawia opini o odbywajcym kar. Zapisano w niej midzy innymi: wrogich wypowiedzi
o Polsce Ludowej nie stwierdzono. Jest winiem skrytym i maomwnym, unika rozmw
na tematy polityczne. [...] Rozkazy przeoonych wykonuje opieszale. W stosunku do wadz
29
wiziennych odnosi si nieufnie. We wspyciu z winiami jest solidarny. Przestpstwo,
ktre dokona, nie potpia. Wymiar kary uwaa za wysoki. W zwizku z tym, e ww.
w zakresie odbywania kary nie wyrni si od pozostaych winiw, zarzd tut. wizienia
nie przychyla si do proby ww. winia. Na mocy ustawy o amnestii z dnia 22 listopa-
da 1952 r. Puczkarskiemu zmniejszono wymiar kary o 1/3, czyli do kary 6 lat i 8 miesicy.
W lutym 1955 r. WSR doszed do przekonania, e Puczkarski sta si penowartociowym
czowiekiem, ktry nie powrci, na drog przestpstwa i z tych wzgldw podj decyzj
o jego warunkowym zwolnieniu.12 lutego 1955 r. Puczkarski wyszed na wolno.
Po wyjciu z wizienia dawni koledzy wrcili do swoich rodzinnych stron i nadal utrzy-
mywali ze sob kontakt, dlatego organa bezpieczestwa nie daway im spokoju i miay ich
pod cig obserwacj. Informatorzy tajnych sub donosili o ich spotkaniach, nawet tych
przypadkowych na ulicy. Niektrych czonkw OBWiW prbowano zwerbowa do wsp-
pracy z tajnymi subami PRL.
P
R
A
W
O

I

H
I
S
T
O
R
I
A
Krata z celi wiziennej w areszcie ledczym w Gdasku (fot. Bogdan Jzef Kowalewski)
SPROST SPROST SPROST SPROST SPROSTOW OW OW OW OWANIE ANIE ANIE ANIE ANIE
Zdjcia zamieszczone w nr. 5 (16) Biuletynu na str. 49, 53 (fot. Bogusaw Nieznal-
ski) i 5657 (fot. Aleksander Jaosiski) oraz w nr. 6 (17) na str. 39 i str. 70 pochodz
ze zbiorw Orodka KARTA. Autorw zdj oraz KART przepraszamy Redakcja.
30
M MM MMAREK AREK AREK AREK AREK L LL LLA AA AASO SO SO SO SOT TT TTA AA AA, OBEP IPN K , OBEP IPN K , OBEP IPN K , OBEP IPN K , OBEP IPN KRAK RAK RAK RAK RAKW W W W W
INFORMACJA O ZAWARTOCI
ZBIORW ARCHIWALNYCH IPN
DOTYCZCYCH KAROLA WOJTYY
Rezultaty prowadzonej dotd kwerendy nie pozwalaj na stwierdze-
nie, e istnieje zesp archiwalny zawierajcy wycznie dokumenty
produkowane i gromadzone w zwizku z dziaalnoci duszpaster-
sk, naukow i arcybiskupi Karola Wojtyy. Dotychczasowe rozpo-
znanie archiwaliw wykazao istnienie rozmaitych rozproszonych do-
kumentw znajdujcych si w teczkach powiconych okresowym spra-
wozdaniom i analizom oraz teczkach zawierajcych doniesienia agen-
turalne w konkretnych sprawach obiektowych lub operacyjnego roz-
poznawania.
Dotycz one przykadowo: obchodw tysiclecia chrztu Polski, ordzia biskupw pol-
skich do Kociow innych pastw, dziaalnoci kurii metropolitalnej w Krakowie, wyjaz-
dw zagranicznych duchowiestwa itd.
W krakowskim OBUiAD IPN znajduje si sto kilkadziesit pude z dokumentami wy-
tworzonymi przez Wydzia IV SB oraz przez wczeniej istniejce struktury aparatu bezpie-
czestwa, powoane do zwalczania Kocioa. Ta liczba pude oznacza kilkaset tomw akt
o przedstawionej wyej tematyce. Jedynie dwa spord nich w protokole zdawczo-odbior-
czym, sporzdzonym podczas przekazywania akt do IPN, zostay okrelone jako informa-
cje dotyczce bp. Karola Wojtyy.
Opracowana dotd cz dokumentacji pochodzcej ze zbiorw krakowskiego od-
dziau IPN zawiera doniesienia agenturalne sporzdzane w latach 19491967, w ktrych
znajduj si informacje na temat ks. Karola Wojtyy w poszczeglnych etapach jego pracy
w archidiecezji krakowskiej. Informacje te, z oczywistych powodw incydentalne i lako-
niczne w pierwszych latach wspomnianego okresu, wystpuj z coraz wiksz czstotliwo-
ci i zajmuj znacznie wicej miejsca wraz z obejmowaniem przez Karola Wojty kolej-
nych godnoci i stanowisk kocielnych. W czasie gdy by metropolit krakowskim, sporz-
dzane byy analizy jego wystpie publicznych, kaza, prowadzonej urzdowej i wewntrz-
kocielnej korespondencji. Wanym motywem, ukierunkowujcym zainteresowania apa-
ratu bezpieczestwa PRL wobec Karola Wojtyy, bya jego praca ze rodowiskami studenc-
kimi. Informacje na ten temat znajduj si w dokumentacji obrazujcej prac operacyjn
SB wobec orodkw duszpasterstwa akademickiego.
Na pocztku lutego w prasie pojawia si relacja z toczcego si procesu byych wyso-
kich funkcjonariuszy SB, podczas ktrego zeznajcy wiadek mwi o poleceniu przekazania
z Krakowa wszystkich materiaw operacyjnych dotyczcych kard. Karola Wojtyy do war-
szawskiej centrali. Polecenie to zostao wydane po 16 padziernika 1978 r. Istotnie,
w przekazanych do IPN przez Urzd Ochrony Pastwa oraz przez Wojskowe Suby Informa-
cyjne materiaach znajduje si zbir dokumentw i mikrofilmw dotyczcych Karola Wojtyy.
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
31
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Wanym rdem dokumentacji, zwizanej zwaszcza ze sprawowaniem przez Karola
Wojty urzdu arcybiskupiego w Krakowie oraz z prowadzon wczeniej przez niego dzia-
alnoci naukow, jest Archiwum Pastwowe w Krakowie. Zesp Wydziau ds. Wyzna
WRN w Krakowie zawiera obszerny zbir urzdowej korespondencji prowadzonej z kuri
metropolitaln i z samym metropolit krakowskim. Znajduj si w nim take czynione
przez wspomniany wydzia analizy sytuacji w rodowisku krakowskiego duchowiestwa,
omawiana jest problematyka budowy wity i zwizane z tym konflikty, zebrana jest infor-
macja na temat poszczeglnych parafii archidiecezji krakowskiej. Zesp ten zawiera tak-
e notatki ze spotka abp. Karola Wojtyy z przedstawicielami lokalnych wadz partyjno-
-pastwowych oraz niejednokrotnie bardzo szczegowe zapisy jego wystpie i prowa-
dzonych rozmw. W osobnych teczkach zgromadzone s dokumenty zwizane z wanymi
wydarzeniami w krakowskim kociele, na przykad procesjami na Skak i w uroczysto
Boego Ciaa, peregrynacj obrazu Matki Boej w Krakowie i archidiecezji, ogoszeniem
listu biskupw polskich do niemieckich i dotyczc tego korespondencj kardynaa Woj-
tyy z robotnikami zakadw Solvaya itp.
Zbir dokumentw zwizanych z osob Karola Wojtyy, znajdujcych si w Instytucie
Pamici Narodowej oraz w innych archiwach, wydaje si na tym etapie jego rozpoznawa-
nia bardzo obszerny. Cho z protokow wybrakowania sporzdzanych przez by SB wy-
nika, e zniszczeniu ulega take cz dokumentw operacyjnych zwizanych z metropo-
lit krakowskim, to oczywistym jest, e nie potwierdziy si przypuszczenia o braku doku-
mentacji prowadzonych wobec niego dziaa aparatu bezpieczestwa PRL.
Drohiczyn fragment tronu papieskiego, 1999 (foto archiwum IPN)
32
K
O
M
E
N
T
A
Z
R
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
J JJ JJAN AN AN AN AN AR AR AR AR ARYN YN YN YN YN, BEP IPN W , BEP IPN W , BEP IPN W , BEP IPN W , BEP IPN WARSZA ARSZA ARSZA ARSZA ARSZAW WW WWA AA AA
DYPLOMACJA PRL
WOBEC WATYKANU,
CZYLI O INSTRUMENTALNYM
TRAKTOWANIU PARTNERA
Na temat zerwania przez Tymczasowy Rzd Jednoci Narodowej
konkordatu ze Stolic Apostolsk, podpisanego w 1925 r., jest ju
bogata literatura. 12 wrzenia 1945 r. rzd warszawski, zdomino-
wany przez antyklerykalne partie, moc uchway ogosi konkordat
za zerwany przez Watykan. Jako powd podano podjcie przez Sto-
lic Apostolsk decyzji z czasw wojny, ktre byy rzekomo sprzecz-
ne z t umow midzynarodow (gwnie z art. 9).
Podane w uchwale decyzje wojenne Watykanu (tymczasowe powierzenie administra-
cji diecezji chemiskiej bp. Karolowi M. Splettowi z Gdaska czy te mianowanie
ks. Hilariusza Breitingera tymczasowym administratorem apostolskim dla ludnoci nie-
mieckiej na obszarze archidiecezji gnienieskiej i poznaskiej) i niepodane z racji poli-
tycznych (mianowanie bp. Mieczysawa Reynisa biskupem pomocniczym archidiecezji wi-
leskiej czy te wyraenie zgody na mianowanie bp. Josefa Slipyja nastpc abp. Andrieja
Szeptyckiego, metropolity lwowskiego obrzdku greckokatolickiego) naruszay wprawdzie
liter prawa, ale zostay swego czasu oprotestowane przez rzeczywiste wadze polskie,
czyli rzd w Londynie. Nastpnie zostay de facto przyjte do wiadomoci wraz z argumen-
tacj Sekretariatu Stanu, ktry dowodzi (w przypadkach podanych pniej przez TRJN), e
rozwizania te byy tymczasowe, podjte w sytuacji wyszej koniecznoci (gwnym roz-
mwc ambasadora Kazimierza Pape by mons. Domenico Tardini). Ambasador RP wnosi
skargi w kolejnych notach dyplomatycznych i ani myla o zerwaniu konkordatu, zadowa-
lajc si rzeczywistymi powodami, dla ktrych Stolica Apostolska bronic substancji
Kocioa musiaa i na kompromisy z III Rzesz. Przykadowo, alternatywnym rozwiza-
niem wobec wspomnianej nominacji bp. Spletta byo pozostawienie caej diecezji bez
pasterza, co wobec licznych aresztowa duchownych przez Niemcw pozbawiao wier-
nych prawa do uczestnictwa w podstawowych praktykach religijnych. Nominacja bp. Sli-
pyja z kolei stanowia konsekwencj udzielenia przez Stolic Apostolsk na czas wojny
tajnych penomocnictw abp. Szeptyckiemu, ktrych ten jak si wydaje naduy.
Inicjatywa zerwania konkordatu we wrzeniu 1945 r. naleaa zatem do strony warszaw-
skiej. Z punktu widzenia prawa TRJN uczyni to w sposb niezdarny, bez zachowania podsta-
wowych norm i przepisw. Uchwa starano si likwidowa ustaw, a dokument cho ukaza
si w prasie nie by podany drugiej stronie do wiadomoci, a tym samym nie by te notyfiko-
wany. Wszystko to nasuwa wniosek, e prawdziwym inicjatorom uchway do ktrych zaliczam
wiceministra Zygmunta Modzelewskiego (PPR) z MSZ nie zaleao na bezpowrotnym zerwa-
niu kontaktw ze Stolic Apostolsk, ale na tym, by konkordat z 1925 r. nie wiza ustawo-
33
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
dawstwa wewntrznego, ktre zostao ju wprzgnite w proces rewolucji spoecznej i mental-
nociowej. Co wicej, rozdzielenie polityki wyznaniowej pastwa na wewntrzn i zewntrzn
stao si odtd podstawow cech dyplomacji komunistw wobec Watykanu. Stosunki ze-
wntrzne zalene byy bowiem nie tylko od wadz PRL, ale take od wielkiej polityki prowadzo-
nej przez Moskw. Niezalenie od zmieniajcych si potrzeb Moskwy niezmiennym kano-
nem polityki wyznaniowej w PRL bya ch zminimalizowania wpyww Kocioa na spoecze-
stwo bd (w latach 19531956) cakowitego przejcia jego struktur.
Wkrtce po zerwaniu konkordatu, jesieni 1945 r. ambasador TRJN w Rzymie Stani-
saw Kot sondowa w Watykanie moliwo nawizania kontaktw i zerwania przez Stolic
Apostolsk stosunkw dyplomatycznych z rzdem RP na uchodstwie. W nastpnym roku,
midzy innymi za porednictwem o. Edmunda Eltera, jezuity, oraz Wacawa Bitnera z SP,
starano si podj pierwsze rozmowy, a jesieni 1946 r. strona komunistyczna przygoto-
waa swoj wersj poprawionego konkordatu z 1925 r. Wprowadzono do niego zapis
umoliwiajcy wadzy pastwowej daleko idc ingerencj w polityk personaln Kocio-
a polskiego (na przykad przy nominacji rektora wyszego seminarium duchownego).
Intencja tych przygotowa do rozmw bya do jasna. Chodzio o rozpropagowanie
rzekomego demokratyzmu wadz przed zbliajcymi si wyborami styczniowymi z 1947 r.
(legitymizacji wadzy komunistycznej w katolickim spoeczestwie mia suy na przykad
wywiad Bolesawa Bieruta udzielony Rzeczpospolitej w listopadzie 1946 r. pisarzowi
katolickiemu Ksaweremu Pruszyskiemu) oraz zagodzenie negatywnych (dla wadz) kon-
sekwencji zerwania konkordatu. Dziki uchwale z 12 wrzenia 1945 r. komunici pozba-
wili si bowiem wpywu na obsad wanych stanowisk biskupich, a tym samym polityk
Episkopatu Polski, porednio wzmocnili za prymasa Augusta Hlonda, posiadacza spe-
cjalnych facultates. W lutym 1947 r. misji dobrej woli podj si Ksawery Pruszyski,
ktry z ramienia MSZ dotar do Watykanu, by podj wstpne rozmowy o ustanowieniu
nuncjatury w Polsce. Zyska posuch u wyszych urzdnikw Sekretariatu Stanu, zosta te
przyjty na prywatnej audiencji przez Piusa XII. Ujawnienie tych faktw przez komunistycz-
n pras ochodzio kolejne etapy rozmw. Jesieni 1947 r., pod wpywem kard. Hlonda,
Watykan przerwa nic nie wnoszcy, pozorowany dialog.
Kardyna Stefan Wyszyski w Rzymie, lata szedziesite
(foto dziki uprzejmoci Archiwum Dokumentacji Mechanicznej)
34
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Sytuacja Kocioa w Polsce pogarszaa si bowiem z dnia na dzie. Penomocnictwa
papieskie, wzbogacone w stosunku do tych otrzymanych w lipcu 1945 r., przeszy na
nastpc kardynaa Hlonda, abp. gnienieskiego i warszawskiego Stefana Wyszyskie-
go. Prymas zainicjowa prowadzenie rozmw o modus vivendi bez porednictwa Watykanu,
co zostao podjte przez wadze pastwowe i zaowocowao tak zwanym porozumieniem
z 14 kwietnia 1950 r. W epoce stalinowskiej dyplomacja PRL nie podejmowaa ju wicej
prb zdominowania Kocioa w Polsce, posugujc si Watykanem. Jedynie w 1951 r.,
prawdopodobnie w zwizku z wojn w Korei, ZSRR, a nastpnie ekipa Bieruta, powrcili
na krtko do koncepcji prowadzenia rozmw z Watykanem w celu neutralizacji wiata
zachodniego w obliczu konfliktu WschdUSA (wiadczyy o tym aluzyjne stwierdzenia
widoczne podczas rozmw bp. Michaa Klepacza z Franciszkiem Mazurem). Nie miao to
jednak wikszego znaczenia.
Polityka zimnej wojny i ogradzania si komunistw od wpyww Zachodu (w tym reak-
cyjnego Watykanu) skoczya si wraz z pierwszymi sygnaami odwily. Relacje mi-
dzy PRL a Watykanem nie ulegy jednak zmianie rwnie szybko. Dopiero w maju 1957 r.,
przy okazji pierwszej po wyjciu z internowania wizyty prymasa Polski w Rzymie, ekipa
Wadysawa Gomuki przedstawia wstpny projekt rozmw z Watykanem. Prymas, jak si
wydaje, nie podj si jednak misji cznika midzy komunistami a Sekretariatem Stanu.
Zdawa sobie spraw, e propozycje wadz byy obliczone jedynie na skcenie kardynaa
z otoczeniem Piusa XII, a jednoczenie wynikay z pozorw odwily w relacjach pastwo
Koci i krtkotrwaej normalizacji potrzebnej Gomuce do utrwalania swej wadzy
w partii i pacyfikowania nastrojw irredentystycznych w narodzie. Po mierci przeciwnika
komunizmu Piusa XII (padziernik 1958 r.), po ujawnieniu przez Jana XXIII chci zwoania
Soboru Watykaskiego II oraz po rozpoczciu w Kociele powszechnym dyskusji na temat
relacji katolicyzmu do marksizmu dyplomacja sowiecka daa sygna do zamroenia anty-
katolickiej polityki w bloku. Efektem wizyt Aleksieja Adubeja, zicia Nikity Chruszczo-
wa, czy te Nikoaja Podgornego w Watykanie byo podjcie rozmw dyplomatycznych
z krajami komunistycznymi. W perspektywie sowieckiej oznaczay one zerwanie Stolicy Apo-
stolskiej z doktryn nieuznawania pastw realnego socjalizmu z racji panowania w nich
marksizmu i ateizmu. W sierpniu 1964 r. podpisano porozumienie midzy Wgrami
a Watykanem, oprotestowane przez kardynaa Jozsefa Mindszentyego przebywajcego od
listopada 1956 r. w ambasadzie USA w Budapeszcie; dwa lata pniej podpisano ukad
midzy Jugosawi a Stolic Apostolsk. Pod wpywem liberalnego nurtu w Kociele, So-
br Wa-tykaski II powstrzyma si od ponownego potpienia komunizmu, dezawuujc
tym samym dekret z 1 lipca 1949 r., wydany z inspiracji Piusa XII. Realne sukcesy dy-
plomacji komunistycznej byy okupione kosztami: zwolnienia z wizienia abp. Slipyja
i kardynaa czeskiego Berana. W tych warunkach w poowie lat szedziesitych doszo do
pierwszych rozmw midzy przedstawicielami wadz PRL (gwnie ambasadorem w Rzy-
mie Adamem Willmanem oraz Andrzejem Werblanem, bliskim wsppracownikiem Go-
muki) i ks. Agostino Casarolim, gwnym strategiem nowej Ostpolitik Watykanu.
Tymczasem w Polsce, poczwszy od 1958 r., stosunki midzy pastwem i Kocioem
byy coraz bardziej napite. Polityka Gomuki zmierzaa do przywrcenia stanu posiada-
nia pastwa w walce o rzd dusz sprzed 1956 r. Plany Wielkiej Nowenny i Roku Mile-
nijnego przekrelay te rachuby, a co wicej zdaniem wadz politycznie sytuoway si
35
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
w programie zimnowojennym, od ktrego odeszli rzekomo tak ZSRR, jak i Watykan oraz
wiat zachodni. Komunici nie zmieniali zatem swej polityki wyznaniowej, a zamierzali
da od Watykanu, by wycofa si z polityki Piusa XII. W strategii komunistw winnym
ewentualnych napi w relacjach midzy pastwem komunistycznym (PRL) a Stolic Apo-
stolsk mia by prymas Polski. Trzymajc si tej strategii, pierwsi rozmwcy Casarolego
zaatakowali zatem Watykan na dwch paszczyznach jednoczenie.
Po pierwsze, wskazywano, by Stolica Apostolska uznaa granice zachodnie i pnocne
Polski, a take by zerwaa kontakty dyplomatyczne z Kazimierzem Pape. O ile ten drugi
warunek nie stanowi (jak sdz) problemu dla k watykaskich, o tyle pierwszy by po
prostu nie do spenienia, o czym wiedziay obydwie strony. Watykan sta twardo na
stanowisku, e pierwszy ruch naley do politykw Niemiec i Polski, a nastpny dopiero do
Watykanu. Jak wiadomo, warunki zmieniy si dopiero po podpisaniu ukadu RFNPRL
w grudniu 1970 r.
Po drugie, rozmwcy Casarolego z czasem coraz wyraniej sugerowali, e warunkiem
zainstalowania nuncjatury w Polsce jest pozbawienie prymasa Wyszyskiego stanowiska
przewodniczcego Konferencji Episkopatu Polski. Czy wadze wierzyy w realno swych
postulatw wobec Sekretariatu Stanu? Odpowied nie jest prosta. Analitycy zatrudnieni
w Urzdzie ds. Wyzna (w tym Wiesaw Mysek, Tadeusz Wodarczyk) wskazywali midzy
innymi na skutki uchwa soborowych, takich jak na przykad poszerzenie uprawnie Kon-
ferencji Episkopatu w stosunku do kurii rzymskiej. Jednoczenie susznie przewidywano, e
aspiracj dyplomacji watykaskiej bdzie ujednolicenie polityki wschodniej wobec pastw
bloku. Dotychczasowe dowiadczenia (szczeglnie Wgry) wskazyway, e regulacja sto-
sunkw pastwoWatykan odbywa si ponad gowami lokalnych biskupw.
Wydaje si jednak, e bez wzgldu na szanse realizacji planu maksimum, komunici
polscy liczyli na zmaterializowanie si planu minimum: osabienie autorytetu prymasa
Wyszyskiego zarwno w Polsce wobec narodu, jak i w Watykanie wobec kurialistw
rzymskich i strategw Ostpolitik. Dlatego, mimo olbrzymich kosztw politycznych (na
przykad na arenie midzynarodowej), Gomuka nie wyrazi zgody na przyjazd papiea
Pawa VI do Polski w Roku Milenijnym (w tym do Czstochowy, na centralne obchody
3 maja 1966 r.). Pobyt papiea w tym okresie si rzeczy podkrelaby zasadno Wielkiej
Nowenny i kocielnych obchodw milenijnych, zwalczanych intensywnie przez SB, struktu-
ry Urzdu ds. Wyzna i propagand.
W pierwszej poowie lat szedziesitych dyplomacja PRL zaangaowaa do misji spe-
cjalnych do Watykanu ludzi Kocioa (midzy innymi Jerzego Zawieyskiego, Konrada
Grskiego, Stanisawa Stomm), od ktrych oczekiwano przedstawienia PRL w ciepych
barwach, a wadzy jako rzecznikw opinii spoecznej oraz zwolennikw pojednania mi-
dzy pastwem a Stolic Apostolsk. Dziki tym rozmowom chciano umniejszy pozycj
kardynaa niechtnego werbalnemu pojednaniu, czego jedni wysannicy byli wiadomi
(Grski, Kazimierz Morawski), inni zapewne nie (Stomma, Zawieyski).
Wizyty Casarolego w Polsce (z lat 19661967) nie wpyny wprawdzie w sposb
zasadniczy na zmian relacji midzy Watykanem a kardynaem z Polski (a jeli, to raczej
spowodoway skutek odwrotny, to znaczy nastpi wzrost wzajemnego zaufania), przy-
czyniy si jednak do podtrzymania kontaktw z PRL. Wadze partyjne ze szczeglnym
namaszczeniem zbieray (za pomoc struktur wywiadowczych i za porednictwem MSW)
36
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
wszelkie opinie, a nawet niesprawdzone sygnay wiadczce na przykad o rzekomym
odebraniu prymasowi Polski czci jego penomocnictw czy te o rwnie odlegych od
rzeczywistoci napiciach midzy prymasem a Pawem VI. Rok 1968, w tym przede wszyst-
kim interwencja wojsk Ukadu Warszawskiego (midzy innymi LWP) w Czechosowacji,
zamrozi rozmowy na linii PRLWatykan. Z satysfakcj odnotowa to prymas w rozmowie
zanotowanej przez informatora SB. Czytelnicy raportu czuli zapewne gorycz poraki.
Kontakty dyplomacji Watykanu i PRL zaczy ponownie przybiera na wartoci w po-
cztkach lat siedemdziesitych. Ekipa Edwarda Gierka, gwnie Piotr Jaroszewicz, kilka-
krotnie podkrelia sw wol przeamania zego wizerunku polityki wyznaniowej pastwa
realnego socjalizmu. Patrzc z perspektywy caej dekady, mona wnioskowa, e dziaa-
nia takie jak nawizanie stosunkw dyplomatycznych, do czego doszo na poziomie robo-
czym w 1974 r., a nastpnie nieudana prba ich intensyfikacji oraz podniesienia na szczebel
oficjalny, wpisyway si w caociowy program polityczny, pewnej otwartoci wobec Za-
chodu, a szczeglnie wobec jego moliwoci kredytowych. Gierek dba, tak w polityce
wewntrznej, jak i zewntrznej, o swj wizerunek: ma stanu i Polaka, a nie tylko I sekre-
tarza komunistycznej partii. Dbao o nowy image reimu kcia si jednak z nie-
zmiennymi pryncypiami ustrojowymi, w tym dotyczcymi postulowanego miejsca religii
w yciu publicznym. Rozmowy dyplomatyczne prowadzone midzy PRL i Watykanem miay
wic skrywa niezmienn rzeczywisto, w ktrej nadal trwaa walka o wychowanie mo-
dziey w duchu ateistycznym, w ktrej nie wydawano zgody na budow nowych wity
(szczeglnie w robotniczych dzielnicach), a duchowiestwo podlegao uciliwej infiltracji
przez osawiony Departament IV MSW.
Przeomowym momentem w dialogu PRLWatykan byo dokonanie przez Stolic Apo-
stolsk w maju 1972 r. nowego podziau administracji kocielnej na ziemiach zachod-
nich i pnocnych. Zamknito tym samym spr, toczcy si od 1945 r. Jednoczenie Sto-
lica Apostolska uznaa misj dyplomatyczn Kazimierza Pape za zakoczon. Po nawi-
zaniu kontaktw, w latach 19751978 kilkakrotnie przybywa do Polski specjalny wysan-
nik Sekretariatu Stanu ds. kontaktw roboczych z PRL abp Luigi Poggi. Jego misja miaa
doprowadzi do powstania nuncjatury w Polsce, w czym Watykan widzia gwarancj po-
szanowania praw religijnych wyznawcw katolicyzmu. Komunici zdawali sobie spraw
z tego, e watykaska perspektywa prowadzenia rozmw kci si z wizj prymasa Polski.
Kardyna Wyszyski z roku na rok coraz bardziej podwaa sens misji arcybiskupa woskie-
go. Prymas podkrela w rozmowach z Pawem VI, e nie neguje roli Watykanu jako po-
rednika w sporach, ale jednoczenie dawa do zrozumienia, e Koci w Polsce od wielu
lat daje sobie rad sam. Chcia zatem wyznaczy granic misji Poggiego. Stolica Apostol-
ska wedle koncepcji Wyszyskiego miaa by stron domagajc si od wadz PRL
uznania Kocioa w Polsce jako podmiotu prawa publicznego. Prymas zdawa sobie spra-
w, e abp Poggi cho pracowa w referacie do spraw Polski od pocztku lat pidzie-
sitych nie pozna regu gry, ktrymi posugiwali si jego rozmwcy. Przykadowo, strona
rzdowa podnosia fakt, e bp Ignacy Tokarczuk notorycznie amie prawo stanowione, na
co adna wadza, take pastwa woskiego, nie moe wyrazi zgody. Chodzio o budow
wity i kaplic, ktre powstaway bez zgody wadz, za to dziki determinacji samych
wiernych majcych prawo do wypeniania praktyk religijnych z mocy konstytucji. Kardyna
Wyszyski widzia te niebezpieczestwo w podejmowaniu przez Poggiego decyzji (w tym
37
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
personalnych), ktre z mocy penomocnictw papieskich leay w gestii kardynaa Polski.
Strona komunistyczna do dobrze rozgrywaa napicia na linii PoggiWyszyski, spro-
wadzajc je do wymiaru sporu personalno-ambicjonalnego. Wadze nie byy zatem zain-
teresowane, by wysannik Watykanu ogranicza si do roli tuby prymasa Polski, a zach-
cay go wyranie, by poczu si kompetentny w rozstrzyganiu o stosunkach pastwoKo-
ci. Sugerowano zatem Poggiemu, e wiksza bdzie elastyczno wadz w korzystaniu
z prawa weta w stosunku do nominacji biskupich, jeli tylko kwestia ta przejdzie z kompe-
tencji prymasa na rzecz specjalnego wysannika. Zdaniem prymasa Wyszyskiego Poggi
skwapliwie da si wcign do gry, ktrej ostrze byo skierowane przeciwko kardynaowi.
Wysannik, widzc pozorn skuteczno swych zabiegw, ju w 1978 r. myla o remoncie
siedziby nuncjatury, mieszczcej si przy al. Szucha. Dyplomacja PRL, analizujc stosunki
panujce midzy Episkopatem Polski i Stolic Apostolsk pod koniec lat siedemdziesi-
tych (nacechowane s podskrn nieufnoci), bilansowaa de facto wasne osigni-
cia. Na wiksze sukcesy trudno byo liczy.
Wadze komunistyczne w Polsce mocno przeyy wybr Jana Pawa II na Stolic Piotro-
w. Pocztkowo ekipa Gierka odmawiaa prawa przyjazdu gowy Watykanu do Polski,
w kocu zgodzia si jak tumaczy si I sekretarz KC PZPR w Moskwie, z powodu pol-
skiego obywatelstwa papiea na wizyt w czerwcu 1979 r. Po swoim wyborze Jan Pawe II
na yczenie prymasa nie zgodzi si na przyjazd abp. Poggiego do Polski. A zatem stosun-
ki PolskaWatykan, cho oficjalnie tylko na poziomie roboczym, znalazy si jednak
w bezporedniej gestii papiea. Wadcy PRL zdawali sobie z tego spraw, czego przeja-
wem stay si liczne analizy opracowywane przez Urzd ds. Wyzna. Podawano w nich
zarwno argumenty za, jak i przeciw wznowieniu penych stosunkw dyplomatycznych
z wymian ambasadorw (nuncjusza ze strony watykaskiej) wcznie: Co dalej? pisa-
no w pocztkach 1980 r. Po zawarciu porozumienia z Wgrami i Jugosawi [w poo-
wie lat szedziesitych] trudno innym pastwom uchyla si od zawarcia pisemnego po-
rozumienia. Przewaay jednak argumenty przeciw: Kady konflikt, wynikajcy z naszej
celowej polityki wobec Kocioa i religii, byby podchwycony przez nuncjusza. dania
hierarchii otrzymywayby szybkie poparcie nuncjusza.
Polityka PRL wobec Watykanu nabraa nowego wymiaru po wydarzeniach z pocztku lat
osiemdziesitych: powstaniu NSZZ Solidarno, mierci Prymasa Tysiclecia, w kocu wpro-
wadzeniu stanu wojennego. Ta ostatnia decyzja spowodowaa izolacj Polski w zachodnim
wiecie i miaa zapewne wpyw na przekazanie przez Jana Pawa II w 1982 r. czci penomoc-
nictw papieskich abp. Jzefowi Glempowi i Radzie Gwnej Episkopatu Polski. Stanowio to
sygna dla wadz, e papie oddaje regulowanie biecych sporw na linii pastwoKoci
w rce Episkopatu Polski. Efektem tego stanu rzeczy byo kontynuowanie rozmw w ramach
kocielno-rzdowego Zespou Legislacyjnego, powoanego w listopadzie 1980 r.
Dyplomacja ekipy Wojciecha Jaruzelskiego w latach osiemdziesitych staraa si za
porednictwem papiea poprawi swj wizerunek w wiecie zachodnim, a jednoczenie
zdawaa sobie spraw z tego, e kada pielgrzymka papieska oddala wadze od porozu-
mienia narodowego pojmowanego jako dyktat partii i rzdu. Uparcie wierzono te, e
Stolica Apostolska przyczyni si w znacznej mierze do skuteczniejszego [ni Episkopat
Polski] eliminowania negatywnych zjawisk, jakie wystpuj w stosunkach pastwoKoci
na tle politycznej dziaalnoci niektrych duchownych. Fakt normalizacji wiat zachodni
38
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
musiaby odczyta, pocieszano si w Urzdzie ds. Wyzna, jako akt uznajcy trway cha-
rakter i nieodwracalno socjalistycznego rozwoju Polski. Nadzieje te, wynikajce z y-
czeniowego spojrzenia na relacje midzy Watykanem i Episkopatem Polski, nie mogy
rzecz jasna przynie efektw. W latach 19831987 rozpocz si kryzys zapocztkowa-
ny odmow parafowania przez stron rzdow projektu modus vivendi wypracowanego
przez Zesp Legislacyjny.
Dopiero rok 1987 i kolejna wizyta papiea w Polsce spowodoway jakociow zmia-
n w stosunkach WatykanPRL. W tym te roku po raz pierwszy miao doj do wizyty
gen. Jaruzelskiego w Watykanie. W materiaach przygotowujcych generaa do rozmowy
z papieem znajduje si wyrana wskazwka, e wadze PRL powinny jeli chc rzeczywi-
cie wyj z izolacji wewntrznej i zewntrznej speni podstawowy warunek Kocio-
a w Polsce i Stolicy Apostolskiej, to znaczy uznanie przez pastwo statusu prawnego Ko-
cioa.
Efektem wizyt i rozmw na najwyszym szczeblu stao si wznowienie prac Zespou Legi-
slacyjnego, we wrzeniu 1987 r. Zakres jego kompetencji zosta mocno poszerzony, przede
wszystkim o zadanie opracowania konwencji regulujcej stosunki Stolicy Apostolskiej
z PRL. Watykan zastrzeg te sobie do bezporednich rokowa dwie kwestie: erygowanie,
zmiany granic i znoszenie diecezji, a take mianowanie biskupw. Jak pisa Andrzej Stelma-
chowski, przewodniczcy strony kocielnej zespou: Gdy ruszyy obrady okrgego stou,
przyspieszono rwnie prace nad regulacj stosunkw pastwoKoci. Wydawao si
wwczas rzecz idealn rwnolege zaatwienie spraw pastwowo-kocielnych i oglnych
spraw ustrojowo-politycznych. Patrzc z perspektywy kolejnych lat, wydaje si, e podjcie
w 1987 r. decyzji przez wadze PRL o uregulowaniu stosunkw z Kocioem, w harmonii
midzy Episkopatem Polski i Stolic Apostolsk, stanowio efekt wprowadzenia strategiczne-
go planu politycznego. Obejmowa on, w miar bezpieczne z punktu widzenia interesw
ludzi partii, podzielenie si wadz z czci rodowisk opozycyjnych i odpowiedzialnoci
za tragiczny stan gospodarki i brak perspektyw rozwoju spoeczestwa.
W cieniu obrad okrgego stou podejmowano ostatnie decyzje. Projekt ustawy
o stosunkach pastwoKoci (w tym okrelajcej stan prawny Kocioa) zaaprobowany
zosta przez Konferencj Episkopatu Polski 9 marca 1989 r., a przez Biuro Polityczna KC PZPR
14 marca 1989 r. Ostatnie prace redakcyjne, przed wniesieniem projektu do Sejmu, pole-
gay na wykreleniu wzmianki o wspomnianej konwencji. Strony uznay bowiem, e uzgod-
nione zapisy trafi niedugo do tekstu konkordatu. Sejm ju 17 maja 1989 r. przyj wic
bez poprawek wczeniej uzgodniony projekt ustawy, zamykajc tym samym podstawowy
spr ograniczajcy moliwo nawizania stosunkw midzy pastwem polskim a Stolic
Apostolsk. Stao si to moliwe tylko dlatego, e dyplomacja PRL odstpia od jednego ze
swych kanonw, to znaczy od chci pornienia dyplomatw watykaskich z Episkopatem
Polski w celu osabienia pozycji biskupw w Polsce i Kocioa katolickiego.
39
UKA UKA UKA UKA UKASZ SZ SZ SZ SZ K KK KKAMISKI AMISKI AMISKI AMISKI AMISKI, OBEP IPN W , OBEP IPN W , OBEP IPN W , OBEP IPN W , OBEP IPN WROCA ROCA ROCA ROCA ROCAW WW WW
PZPR WOBEC PIELGRZYMKI
JANA PAWA II DO OJCZYZNY
W 1979 ROKU
Zaraz po 16 padziernika 1978 r. przywdcy PZPR usiowali pocie-
sza si, mwic, e lepszy Wojtya w Watykanie [jako papie] ni
w Warszawie [jako prymas]. Szybko okazao si jednak, e Jan Pa-
we II chciaby si jednak pojawi w Warszawie. Co gorsza, tej pro-
bie trudno byo odmwi.
Ju sam fakt pierwszej wizyty gowy Kocioa w kraju bloku komunistycznego by wyda-
rzeniem niecodziennym. Powany problem dla wadz stanowi te planowany termin wizy-
ty. Zarwno papie, jak i polski episkopat pragnli, by nastpia ona w trakcie uroczysto-
ci 900-lecia mierci w. Stanisawa. Przygotowania do obchodu tej rocznicy Karol Wojty-
a zapocztkowa jeszcze jako arcybiskup. Dla PZPR sprawa w. biskupa Stanisawa bya
symbolem dnoci Kocioa do objcia zwierzchnoci nad pastwem, obawiano si za-
pewne take zbyt wielu analogii do wspczesnoci.
Wadze za wszelk cen usioway wyperswadowa Kocioowi majowy termin wizyty.
Przedstawiciele KC PZPR w trakcie rozmw prbowali nawet przekonywa hierarchw o...
wyszoci kultu maryjnego nad kultem w. Stanisawa mczennika. Dlatego lepszy mia by
sierpniowy termin pielgrzymki. Zdesperowany Stanisaw Kania uy nawet argumentu, e
pastwo moe w 1981 r. zorganizowa obchody mierci Bolesawa miaego. Otrzyma na
to odpowied, e episkopat chtnie si przyczy do uroczystoci, poniewa krl zmar wi-
tobliwie. Niezraony Kania brn dalej twierdzc, e jeli Koci zamierza urzdzi pe-
regrynacj relikwii witego, to w takim razie partia zorganizuje wdrwk po kraju miecza
Bolesawa. Biskupi rezolutnie odpowiedzieli: Jeli go macie, to obnocie!. Ostatecznie uzgod-
niono czerwcow dat przyjazdu papiea. Chcc podkreli, e byo to ustpstwo nie tylko
ze strony Kocioa, ale i partii, Kania stwierdzi, e termin ten koliduje nie tylko z otwarciem
Centrum Zdrowia Dziecka, ale i witem Ludowym, co pogorszy stosunki [PZPR] z ZSL.
Rwnoczenie z prowadzeniem negocjacji dotyczcych szczegw pielgrzymki Wy-
dzia Pracy Ideowo-Wychowawczej KC PZPR przygotowywa ideologiczne i propagando-
we podoe wizyty. Stwierdzano, e istnieje potrzeba ofensywnego upowszechnienia przez
front ideologiczny partii wykadni dotyczcej naszych stosunkw z kocioem, dotarcia z t
wykadni do aktywu partyjnego, wszystkich rodowisk czonkw partii i bezpartyjnych.
Niezbdna jest jednoczenie pryncypialna odpowied na stawiane przez cz czonkw
partii pytania dotyczce ideologicznej charakterystyki tych stosunkw i jaki maj one wpyw
na postawy czonkw partii. Wobec pojawiajcych si tu i wdzie wtpliwoci przypomi-
nano, e niezomne zasady dziaania naszego ruchu opieraj si na nauce marksizmu-
-leninizmu i socjalistycznej wiadomoci. Z drugiej strony podkrelano znaczenie poprawy
stosunkw pastwoKoci oraz konieczno przestrzegania swobd religijnych zapisa-
nych w konstytucji PRL.
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
40
Chcc przekona bardziej pryncypialnych czonkw partii do zasadnoci pielgrzymki,
wysuwano argumenty zwizane z oglnym odpreniem w stosunkach midzynarodo-
wych. Poniewa podstaw polityki zagranicznej PRL miaa by walka o pokj i stabilizacj
midzynarodow, za niezbdne uznawano w tej sytuacji rozmowy i rozszerzanie kontak-
tw z przedstawicielami dyplomacji watykaskiej. W ich efekcie Koci mia sta si
sojusznikiem w naszych pokojowych deniach, w naszej walce o zapewnienie wiatu
lepszego i spokojniejszego jutra. Wizyta papiea stawaa si wic naturalnym przeja-
wem poszukiwania przez nas najszerszych paszczyzn porozumienia ze wszystkimi pokojo-
wymi siami Europy dla dobra Polski i pokoju wiatowego.
Jednoczenie uspokajano, e nie ma mowy o adnych ustpstwach na rzecz innego
wiatopogldu partia zachowuje swoj pen tosamo ideologiczn. Czyniono rw-
nie pewien ukon w stron twardogowych dziaaczy, spogldajcych na reakcj Moskwy.
Dialog ze Stolic Apostolsk mia by prowadzony przez parti jako ogniwo wsplnoty
socjalistycznej, w penym poczuciu naszych klasowych sojuszy.
Druga grupa argumentw dotyczya sytuacji wewntrznej PRL. Celem poprawy stosunkw
pastwa z Kocioem miao by wspdziaanie w realizacji wielkich celw narodowych Polski
Ludowej. Partia, zgadzajc si na pielgrzymk, wyrazia swoje konsekwentne denie do [...]
zacieniania moralno-politycznej jednoci narodu polskiego, ktra miaa obejmowa za-
rwno wierzcych, jak i niewierzcych. Wizyta miaa te umoliwi korzystne przedstawienie
obrazu Polski wobec wiata i wobec Polonii, utrwalenie obrazu Polski jako kraju pewnego
swojego dzi i jutra, dynamicznie rozwijajcego si na socjalistycznej drodze budownictwa.
Wydzia Pracy Ideowo-Wychowawczej KC PZPR dostrzega take niebezpieczestwa
zwizane z pielgrzymk. Obawiano si, e w niektrych rodowiskach mog si pojawi
prby klerykalizacji ycia i stosowania terroru wiary. Zapobiec temu miao midzy inny-
mi zachowanie duej dyscypliny politycznej, ideologicznej i sownej.
Upowszechnienie powyszych tez w partii i spoeczestwie wymagao ofensywnej pra-
cy wyjaniajcej oraz dalszego podniesienia ttna ycia ideowo-politycznego w partii
i spoeczestwie, zwikszenia aktywnoci kadego ogniwa partii, pryncypialnej postawy
i agitacyjnej dziaalnoci. Osign ten cel planowano midzy innymi, wykorzystujc
pierwszomajowy list Edwarda Gierka do organizacji partyjnych, ktrego treci miay prze-
poi nasz prac. Konieczne byo take przypomnienie leninowskich zasad okrelaj-
cych stosunek partii do religii.
Dla uatwienia pracy aktywowi partyjnemu opublikowano specjalny numer pisma Ideo-
logia i Polityka, przypominajcy zasady polityki wyznaniowej partii. W pimie tym za-
mieszczono take jedynie suszn interpretacj sporu midzy biskupem Stanisawem
a krlem Bolesawem miaym. Ukazay si take dwie broszury Partia i religia oraz
Wolno sumienia i swoboda praktyk religijnych w PRL a ich funkcjonowanie w krajach
kapitalistycznych. W nakadzie wier miliona egzemplarzy wydano rwnie okoliczno-
ciowy numer Notatnika Lektora. Lektorzy Komitetu Centralnego, Komitetw Wojewdz-
kich i Zakadowych przechodzili take specjalne szkolenia, na ktrych zapoznawano ich
z wytycznymi partii. Ich zadaniem byo nastpnie przekazanie jednolitej interpretacji na
spotkaniach z czonkami partii w instancjach terenowych i wikszych zakadach pracy.
Akcj t przeprowadzono w dniach 1530 maja 1979 r.
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
41
Efektem prac Wydziau Pracy Ideowo-Wychowawczej KC PZPR stao si wprowadzenie
w kolejnym roku szkolnym (1979/1980) nowego typu masowego szkolenia dla czonkw
partii. Nosio ono tytu Z zagadnie marksistowskiego religioznawstwa.
Ju kilka tygodni przed rozpoczciem pielgrzymki aktyw partyjny, rwnolegle z SB,
rozpocz zbieranie danych o reakcjach spoeczestwa na zapowiedzian wizyt. Szcze-
gln uwag zwracano na wypowiedzi ksiy, moliwo negatywnych wystpie oraz
organizowanie zbiorowych wyjazdw do miejsc odwiedzanych przez Jana Pawa II.
W przeddzie rozpoczcia papieskiej wizyty, 1 czerwca 1979 r., wprowadzono cao-
dobowe dyury w Komitetach Wojewdzkich PZPR. Dyurni zbierali dane z podlegego im
terenu, przede wszystkim z niszych instancji partyjnych, a nastpnie (nawet kilka razy
dziennie) przekazywali dalekopisem meldunki do KC. Informoway one o nastrojach, po-
stawach spoeczestwa, ciekawszych wypowiedziach itp. Dyury zakoczono dzie po
wyjedzie Jana Pawa II z Polski.
Z partyjnych sprawozda wynika, e spoeczno katolicka zacza si odradza. Od-
notowywano liczne wypowiedzi typu: komunici w Polsce musz si liczy z wiar chrze-
cijask, wszystko, co chcemy, moemy osign, teraz pastwo bdzie musiao po-
zwoli na transmisje Mszy witej oraz nauk religii w szkole. Z oburzeniem spoecze-
stwo przyjo fakt nieopublikowania w niektrych gazetach programu telewizyjnego na
okres pobytu papiea. Szeroko komentowano take sposb prowadzenia transmisji, ukry-
wajcy tysiczne tumy i sugerujcy, e z papieem spotykaj si gwnie zakonnice
i starsze osoby. Z dnia na dzie w coraz wikszej liczbie miejscowoci przyozdabiano
okna, wywieszano flagi narodowe i kocielne, budowano otarzyki itp.
Zwracano take baczn uwag na spoeczny odbir (z punktu widzenia partii) wypo-
wiedzi Jana Pawa II. O ile wydwik uroczystoci powitania i spotkania z Gierkiem
w Belwederze mia by pozytywny, o tyle efekt ten cakowicie zepsua homilia wygoszo-
na przez papiea na placu Zwycistwa. Znamienne sowa o odnowie oblicza ziemi, tej
ziemi, wedug partyjnych sprawozdawcw zostay jednoznacznie zinterpretowane jako
zawoanie oczy [t ziemi] z ludzi z innej wiary i innego wiatopogldu.
Z wielk skrupulatnoci odnotowywano wszelkie informacje mogce wiadczy
o dystansowaniu si czci spoeczestwa od pielgrzymki. Zwracano uwag na spadek
liczby osb ogldajcych telewizyjne transmisje, chocia jednoczenie zauwaono, e wiele
z nich sucha relacji radiowych. Informowano o nastrojach wrd aktywu przeciwnego
jakimkolwiek formom relacjonowania wizyty w pastwowych rodkach masowego prze-
kazu. Oburzenie dziaaczy PZPR budziy teksty papieskich homilii, pene jakoby politycz-
nych aluzji, a nawet zachowanie Jana Pawa II. Jego spontaniczno, czste umiechy,
nieplanowane wypowiedzi, tak bardzo poruszajce spoeczestwo, odbierane byy w apa-
racie partyjnym jako tanie aktorstwo majce przynie popularno Kocioowi i papie-
owi. Nie sposb w tych wypowiedziach nie dostrzec zazdroci. PZPR nie tylko nie udao
si nigdy wzbudzi takiego entuzjazmu, jaki w narodzie wywoa nastpca w. Piotra, ale
nawet zgromadzi takich tumw jak on.
Jako efekt pozytywny aktyw uznawa rozbudzenie uczucia patriotyzmu wrd oponen-
tw istniejcej rzeczywistoci. Zjawisko to naleaoby ich zdaniem wykorzysta do reali-
zacji naszych celw budownictwa socjalistycznego wsplnymi siami narodu.
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
42
Jeszcze w czerwcu 1979 r. w KC PZPR opracowano kilka wstpnych ocen pobytu
Jana Pawa II w Polsce. Zanalizowano midzy innymi treci jego wypowiedzi, reakcje
i postawy spoeczestwa, komentarze zachodnich korespondentw itp. Nie sposb nie
dostrzec w tych ocenach rozczarowania, e pobyt papiea nie speni pokadanych przez
parti nadziei. Stwierdzano, e wizyta w PRL zostaa wykorzystana przez papiea przede
wszystkim do przedstawienia wasnego punktu widzenia na polityczne i spoeczne proble-
my Polski i wiata wspczesnego. Wedug partyjnych analitykw, wikszo homilii pa-
pieskich nie miaa charakteru typowych kaza religijnych [...] byy to wystpienia polity-
ka, ktry dla prezentacji wasnych myli posugiwa si czsto metafor i aluzj. W dodat-
ku, mimo licznych akcentw narodowo-patriotycznych, uznawano, e papie reprezento-
wa watykask racj stanu. Z drugiej strony stawiano zarzut, e papie nie zarysowa
paszczyzn wspdziaania kocioa z pastwem socjalistycznym, mimo e wiele porusza-
nych przez niego problemw mogo stanowi okazj do takiej wypowiedzi.
Pracownikom Wydziau Pracy Ideowo-Wychowawczej KC zabrako take w wypowie-
dziach Jana Pawa II wskazania rde niesprawiedliwoci spoecznej, imperializmu, wy-
zysku krajw rozwijajcych si, problemw ekologicznych itp. Za to w tekstach powi-
conych w. Stanisawowi dostrzegano prezentowanie archaicznej koncepcji duchowej
zwierzchnoci wadzy kocielnej nad wieck.
Odnotowano take fakt, e papie unika ocen politycznych ustroju PRL. Sprawiao to
pewn trudno w interpretacji, gdy mogo by odbierane w zalenoci od nastawienia,
pozytywnie (e brak krytyki) lub negatywnie (e brak uznania dla naszego dorobku, wkadu
w walce o pokj i sprawiedliwo spoeczn itp.).
W nieco pniejszych analizach dostrzegano take pozytywne strony pielgrzymki. Uzna-
wano, e suya ona poprawie stosunkw z Kocioem i Watykanem, umocnieniu autory-
tetu PRL na arenie midzynarodowej. Szczeglnie wane dla PZPR byo negatywne ode-
branie niektrych wypowiedzi Jana Pawa II przez cz rodowisk w Republice Federalnej
Niemiec, ktra tradycyjnie bya przedstawiana przez peerelowsk propagand jako wrg.
Ku zaskoczeniu dzisiejszego czytelnika twierdzono, e podczas wizyty papiea zamanife-
stowaa si jedno spoeczestwa z wadz ludow. Radowano si nawet z faktu, e
przejazdom Ojca witego nie towarzyszyy oznaki religijnej czoobitnoci, lecz wieckie
okrzyki niech yje i oklaski. Dostrzegajc ewentualne negatywne konsekwencje w sfe-
rze wiadomoci spoecznej, uznawano, e zapobiegn im odpowiednie dziaania ideo-
logiczne i propagandowe.
Jak si wydaje, powysze stwierdzenia byy bardziej wyrazem zudnych nadziei dziaa-
czy partyjnych ni efektem chodnej analizy dostpnych danych. O tym, jakie byy rzeczy-
wiste skutki pielgrzymki Jana Pawa II do ojczyzny, PZPR przekonaa si ju niedugo
w sierpniu nastpnego roku.
Przy pisaniu artykuu wykorzystano dokumenty opublikowane przez Petera Rain (Wizyty Apo-
stolskie Jana Pawa II w Polsce. Rozmowy przygotowawcze WatykanPRLEpiskopat, Warszawa
1997) oraz materiay odnalezione podczas kwerend w Archiwum Akt Nowych, Archiwum Pastwo-
wym we Wrocawiu oraz jego oddziale w Wabrzychu.
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
43
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
A AA AALEK LEK LEK LEK LEKSANDRA SANDRA SANDRA SANDRA SANDRA N NN NNAMY AMY AMY AMY AMYS S S S SO OO OO, T , T , T , T , TOMA OMA OMA OMA OMASZ SZ SZ SZ SZ K KK KKURPIERZ URPIERZ URPIERZ URPIERZ URPIERZ, OBEP IPN K , OBEP IPN K , OBEP IPN K , OBEP IPN K , OBEP IPN KA AA AAT TT TTOWICE OWICE OWICE OWICE OWICE
JESTEM OD PANA JANKA
Po wyborze Karola Wojtyy na papiea w 1978 r. polski Episkopat
rozpocz starania o jego przyjazd do kraju. Fakt objcia Tronu Pio-
trowego przez rodaka stworzy moliwo realizacji tego, co nie uda-
o si za pontyfikatu Jana XXIII czy Pawa VI pielgrzymki gowy
Kocioa katolickiego do Polski. Wadze nieprzychylnie odnosiy si
do planw wizyty Ojca witego w Polsce, obawiajc si zaamania
dotychczasowej koncepcji postpowania wobec Kocioa katolickiego
i konsekwencji spoecznych.
Te obawy determinoway prowadzone z Episkopatem rozmowy na temat jej terminu i tra-
sy. Ostatecznie po wielu kontrowersjach ustalono, e wizyta odbdzie si w terminie od
2 do 10 czerwca 1979 r.
Pielgrzymka Jana Pawa II do Polski bya zjawiskiem bezprecedensowym w dotychczaso-
wych stosunkach pastwoKoci. Oywione zainteresowanie pielgrzymk ze strony spoe-
czestwa polskiego i pastw zachodnich, obawa przed przejciem roli organizatora, koor-
dynatora i stra porzdku przez Koci oraz przede wszystkim brak dowiadczenia w za-
bezpieczaniu imprez kocielnych o takich wymiarach spowodoway, e resort bezpiecze-
stwa sprawnie przygotowa kompleksowy program dziaania. 15 marca 1979 r. minister
spraw wewntrznych Stanisaw Kowalczyk, bazujc na dyrektywach kierownictwa partii
i rzdu, powoa sztab do kierowania akcj zabezpieczenia operacyjnego pielgrzymki Jana
Pawa II, ktrej nadano kryptonim Lato-79. Kierownikiem sztabu zosta wiceminister spraw
wewntrznych gen. bryg. Bogusaw Stachura. Stworzono zespoy rozpoznania i dziaa ope-
racyjno-politycznych, bezpieczestwa i porzdku publicznego, zaopatrzenia technicznego
i regeneracji si oraz analityczno-informacyjny. Analogiczne sztaby powoano na szczeblu
wojewdztw. Prac operacyjn kierowa Departament IV MSW. Poszczeglne uroczystoci
odbywajce si w rnych wojewdztwach nadzoroway Wydziay IV KW MO.
2 maja gen. bryg. Benedykt Cader, komendant wojewdzki MO w Katowicach, powo-
a analogiczny do centralnego zesp ds. pielgrzymki Ojca witego. Trasa pielgrzymki
nie przebiegaa przez teren wojewdztwa katowickiego, jednak papie mia przebywa na
Jasnej Grze (46 czerwca) i w Owicimiu. KW MO w Katowicach zostaa wic posta-
wiona w stan najwyszej gotowoci.
Na kierownika zespou gen. Cader powoa swego zastpc ds. Suby Bezpiecze-
stwa pk. Jerzego Bobonia, ktry 4 maja da podlegym wydziaom i jednostkom orga-
nizacyjnym KW MO oglne wytyczne operacji Lato-79 w wojewdztwie katowickim.
Na ich podstawie odpowiednie wydziay i jednostki organizacyjne miay opracowa do
15 maja szczegowe plany robocze oraz przedstawi propozycje prewencyjnych zatrzy-
ma lub izolacji osb uznanych zarwno za elementy antysocjalistyczne, jak i kryminalne.
Pk Bobo nakaza do 20 maja przesa do Wydziau IV wykazy informatorw, ktrzy mieli
wzi udzia w uroczystociach kocielnych.
44
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
W stan najwyszej gotowoci postawiono tajnych wsppracownikw, ktrzy na bieco
mieli informowa o nastrojach i inicjatywach grup pozostajcych w szczeglnym operacyj-
nym zainteresowaniu, na przykad w najwikszych zakadach pracy, uczelniach, szkoach
rednich, rodowiskach artystycznych. W operacji Lato-79 szczegln rol mieli odegra
sprawdzeni agenci, od dawna wsppracujcy z organami bezpieczestwa. Okrelano ich
mianem solidnych, bystrych i spostrzegawczych. Ustalono rwnie hasa (midzy innymi:
jestem od pana Janka, z pani Wand, chciaem rozmawia z Romanem w sprawie
kupna tapet) oraz punkty kontaktowe dla informatorw. W Czstochowie byy to: Komenda
Chorgwi ZHP, wyznaczone szkoy, lokal Towarzystwa Przyjani Polsko-Radzieckiej.
Wszystkie te dziaania miaa koordynowa grupa informacyjna. Wprowadzono rw-
nie specjalne zarzdzenia organizacyjne wstrzymano urlopy wypoczynkowe wszystkim
funkcjonariuszom w okresie od 15 maja do 15 czerwca, wprowadzono dwuzmianowy,
dwunastogodzinny system suby. Odpowiednie jednostki miay podczas wizyty papiea
cile wspdziaa z kierownictwami zakadw karnych, Sub Ochrony Kolei, WSW i in-
nymi instytucjami stale wsppracujcymi ze Sub Bezpieczestwa. Z dniem 15 maja
wojewoda katowicki wprowadzi tryb przyspieszony przed kolegium ds. wykrocze w ca-
ym wojewdztwie.
5 maja naczelnik wydziau IV, mjr J. Birnbach, opierajc si na analizie sytuacji opera-
cyjno-politycznej w wojewdztwie oraz zaleceniach sztabu MSW, przedstawi plan dziaa
KW MO w Katowicach. Od 30 maja do 15 czerwca naczelnicy wydziaw KW MO
i pozostali kierownicy jednostek MO mieli przesya zespoowi informacyjnemu KW MO
codzienne meldunki o stanie bezpieczestwa i porzdku. Zobowizano ich do natychmia-
stowego informowania midzy innymi o wszystkich aktach tak zwanego terroru politycz-
nego, sabotau, przerwach w pracy, przestpstwach popenionych w miejscach wizyty
papiea oraz zakceniach porzdku publicznego.
Od 10 do 15 maja naczelnicy wydziaw przedstawili szczegowe plany dziaa zarw-
no przed wizyt papiea, jak i w jej trakcie. Ustalono rwnie oglne zasady wspdziaania
poszczeglnych jednostek. Zwracano uwag na konieczno niedopuszczenia do ewentu-
alnych prowokacji, prb kolportau ulotek, sporzdzania antysocjalistycznych i antypa-
stwowych napisw i transparentw. Dopuszczano przy tym, e bdzie moliwe prewencyjne
zatrzymywanie wytypowanych osb na 48 godzin. Zalecano rwnie, aby nie uchyla aresz-
tu tymczasowego osobom, w stosunku do ktrych byo prowadzone postpowanie przygo-
towawcze. Co najmniej do 10 czerwca przeduono pobyt podejrzanych osb w zakadach
dla psychicznie chorych (na przykad podejrzanego o przecicie wy hamulcowych w po-
cigu towarowym z wglem na eksport). Planowano izolowa konkretne osoby podczas
uroczystoci kocielnych, na przykad nagle wezwa je do pracy, kierowa na badania lekar-
skie lub wysa w delegacje subowe. Przyspieszono prace w ledztwie w sprawie usiowania
podpalenia radzieckiego przedstawicielstwa handlowego w Katowicach. Poddano analizie
wszystkie sprawy karne prowadzone przez Wydzia ledczy w latach 19701979 przeciw
osobom podejrzanym o wrog propagand, przynaleno do nielegalnych organizacji,
posiadanie broni itp. Szczeglnie obawiano si te prb dotarcia do papiea z rnego
rodzaju apelami, petycjami itp.
45
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Szczegln kontrol objto wysze uczelnie: Uniwersytet lski, Politechnik lsk,
Akademi Ekonomiczn, lsk Akademi Medyczn, Wysz Szko Wychowania Fi-
zycznego, Pastwow Wysz Szko Muzyczn i Akademi Sztuk Piknych. Funkcjonariu-
sze prowadzcy w tych rodowiskach sprawy obiektowe mieli jak to okrelono zain-
spirowa wadze poszczeglnych uczelni do odpowiedniego uoenia harmonogramu
letniej sesji egzaminacyjnej. Miaa ona odbywa si w okresie pielgrzymki, dziki czemu
mona byo zminimalizowa udzia studentw w uroczystociach. Plan przewidywa rw-
nie wprowadzenie wzmocnionych dyurw kadry naukowo-dydaktycznej. Szczeglnie
obawiano si zaj w domach studenckich, dlatego te na okres pielgrzymki papieskiej
wprowadzono rygorystyczne przepisy dotyczce wizyt w akademikach. Wadze uczelni wraz
z organizacjami modzieowymi miay rwnie zorganizowa maksymalnie duo imprez
kulturalnych, sportowych itp. i odcign w ten sposb du cz studentw od udziau
w uroczystociach. Informacji na temat nastrojw w rodowisku akademickim miao do-
starcza 111 tajnych wsppracownikw dziaajcych na terenie uczelni, 23 tajnych wsp-
pracownikw przebywajcych w domach akademickich oraz 27 w kilkunastu orodkach
duszpasterstwa akademickiego.
Planowano take nawiza cisy kontakt z redaktorami najwikszych mediw w woj.
katowickim i od nich zdobywa informacje o ewentualnych zagroeniach. Wzmoonej kon-
troli miay rwnie podlega rodowiska mniejszoci narodowych ukraiskiej i ydowskiej.
W zwizku z wizyt papiea spodziewano si napywu znacznej liczby cudzoziemcw,
ktrych zamierzano zakwaterowa w hotelach: Silesia i Katowice w Katowicach oraz
Powitanie Jana Pawa II na lotnisku w Katowicach-Muchowcu, 20 czerwca 1983 r.
(fot. archiwum Gocia Niedzielnego)
46
Msza papieska na lotnisku w K Msza papieska na lotnisku w K Msza papieska na lotnisku w K Msza papieska na lotnisku w K Msza papieska na lotnisku w Katowicach-Muchowcu, 1983 atowicach-Muchowcu, 1983 atowicach-Muchowcu, 1983 atowicach-Muchowcu, 1983 atowicach-Muchowcu, 1983
(fot. z archiwum Gocia Niedzielnego) (fot. z archiwum Gocia Niedzielnego) (fot. z archiwum Gocia Niedzielnego) (fot. z archiwum Gocia Niedzielnego) (fot. z archiwum Gocia Niedzielnego)
47
48
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Novotel w Sosnowcu. Przewidywano, e cznie bdzie to okoo 500600 osb. Wyda-
no dyspozycje dotyczce kontroli i obserwacji cudzoziemcw, a nawet tajnych przeszuki-
wa, co dotyczyo przede wszystkim dyplomatw i dziennikarzy.
Wszystkie hotele miay by obserwowane przez ca dob. Do pracy operacyjnej skie-
rowano kilkunastu inspektorw oraz kilkudziesiciu informatorw. W hotelu Silesia ulo-
kowano ich 38, w tym w samej tylko recepcji umieszczono a 12 tajnych wsppracowni-
kw, w portierni 6, w gastronomii 7. Stae punkty obserwacyjne (z moliwoci filmo-
wania i robienia zdj) miay znajdowa si przed wejciem gwnym do hotelu. Do celw
obserwacyjnych wykorzystano rwnie obsug na zewntrz hotelu. Na przykad pracow-
nik obsugujcy parking strzeony mia na bieco informowa o wszelkich kontaktach
cudzoziemcw z obywatelami PRL. Podobny schemat dziaania zastosowano w przypadku
pozostaych hoteli. Chciano w ten sposb przeciwdziaa jak to okrelano prbom
penetracji ze szczeglnym uwzgldnieniem stref obiektw wojskowych.
Plan operacyjny przewidywa szczegln kontrol pracy zagranicznych dziennikarzy.
Do Czstochowy oddelegowano zastpc naczelnika Wydziau II, ktry na miejscu mia
koordynowa prac tajnych wsppracownikw zatrudnionych w Biurze Prasowym. Prze-
widywano rwnie sprawdzanie wszystkich teleksw i pocze telefonicznych znajduj-
cych si do dyspozycji zagranicznych dziennikarzy w budynku RSW Prasa w Katowicach.
Przede wszystkim zalecano analizowanie treci listw i telegramw do RFN i konfrontowa-
nie ich z posiadanymi ju materiaami operacyjnymi. Osobnej procedurze mieli podlega
dziennikarze, ktrzy mogli prbowa uzyska informacje wybiegajce poza przedmiot
akredytacji.
Plan zabezpieczenia techniczno-operacyjnego przewidywa ponadto zorganizowanie
biecego nasuchu w poszczeglnych obiektach; waniejsze rozmowy miay by przeka-
zywane do opracowania zaraz po ich zakoczeniu. Planowano na przykad uy bezprze-
wodowego zestawu nadajnikw (dziaajcych w samochodzie Fiat lub Nysa), ktry mg
by przerzucany w zagroone miejsca.
Po sporzdzeniu programu dziaania MSW zaczo odbiera pierwsze informacje do-
tyczce realizacji wstpnego etapu operacji Lato-79 na terenie wojewdztwa katowic-
kiego. W okresie poprzedzajcym przyjazd Ojca witego szczegln uwag zwrcono na
protesty duchowiestwa i mieszkacw przeciwko odmowie wadz zgody na przyjazd Ojca
witego do sanktuarium Najwitszej Marii Panny w Piekarach lskich. Wskazywano
rwnie na to, e nasilia si presja spoeczna w sprawie budownictwa sakralnego. Zano-
towano wzrost przypadkw nielegalnej produkcji pamitek, na przykad w hucie Bail-
don zatrzymano dwie osoby (w tym czonka PZPR) podejrzane o wykonywanie odleww
z wizerunkiem papiea. Sukcesywnie przeprowadzano rozmowy z proboszczami wszyst-
kich parafii na temat zapewnienia adu i porzdku w czasie pielgrzymek i uroczystoci
z udziaem papiea. Do poowy maja takie rozmowy odbyy si we wszystkich parafiach
diecezji krakowskiej, czstochowskiej, kieleckiej i opolskiej wchodzcych w skad woj.
katowickiego, a po 29 maja w diecezji katowickiej. Obserwowano take rodowiska
kryminalne i precyzyjnie odnotowywano wszelkie komentarze osb z rnych rodowisk
dotyczce zbliajcej si pielgrzymki. Z chwil przybycia papiea do kraju zakoczy si
pierwszy etap realizacji operacji Lato-79.
49
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
A AA AALEK LEK LEK LEK LEKSANDRA SANDRA SANDRA SANDRA SANDRA N NN NNAMY AMY AMY AMY AMYS S S S SO OO OO, OBEP IPN K , OBEP IPN K , OBEP IPN K , OBEP IPN K , OBEP IPN KA AA AAT TT TTOWICE OWICE OWICE OWICE OWICE
... JAKBY ... JAKBY ... JAKBY ... JAKBY ... JAKBY NAM NAM NAM NAM NAM KTO KTO KTO KTO KTO
WYMIERZY WYMIERZY WYMIERZY WYMIERZY WYMIERZY
SILNY SILNY SILNY SILNY SILNY POLICZEK ... POLICZEK ... POLICZEK ... POLICZEK ... POLICZEK ...
W trakcie rozmw Episkopatu z wadzami na temat programu przy-
gotowywanej latem 1979 r. pielgrzymki Jana Pawa II do Ojczyzny
pojawiy si dwie koncepcje trasy Ojca witego. Strona rzdowa
staraa si ograniczy liczb odwiedzanych przez niego miejsc. Epi-
skopat natomiast wrd miejsc godnych wizyty Jana Pawa II wy-
mienia Sanktuarium NMP w Piekarach lskich. Kilkumiesiczna
batalia duchowiestwa i mieszkacw diecezji katowickiej z kierow-
nictwem partii o zezwolenie na przyjazd papiea do Piekar l-
skich znalaza oddwik w materiaach katowickich organw bez-
pieczestwa.
Inicjatorem i rzecznikiem koncepcji umieszczenia Piekar lskich w programie piel-
grzymki Jana Pawa II by ordynariusz diecezji katowickiej bp Herbert Bednorz. Spodzie-
wajc si powcigliwej reakcji wadz wobec tej propozycji, w styczniu, po powrocie
z Konferencji Plenarnej Episkopatu, sporzdzi on list do I sekretarza KC PZPR Edwarda
Gierka, w ktrym napisa: Ojciec wity Jan Pawe II wyrazi gotowo przybycia do
Piekar lskich w ramach pielgrzymki [...] Lud lski, bardzo pracowity i gboko religijny,
serdecznie go zaprasza i gorco oczekuje. W imieniu tego ludu, jako biskup lski,
zwracam si do wielce szanownego pana z uprzejm prob o askawe pozwolenie na
odbycie tego spotkania [...]. List ten opatrzony komentarzem naczelnika IV Wydziau KW
MO mjr. Birnbacha znalaz si wrd przesanych do MSW materiaw opisujcych na-
stroje w diecezji katowickiej w pocztku 1979 r. Major Birnbach zwrci szczegln uwa-
g na deklaracj zoon przez bp. Bednorza, ktry mia zaznaczy, e ewentualna wizyta
papiea w Piekarach bdzie miaa wymiar tylko religijny.
Problem przyjazdu Ojca witego do piekarskiego sanktuarium ponownie zaintere-
sowa katowickie suby bezpieczestwa, kiedy 26 marca 1979 r. bp Bronisaw Dbrow-
ski, sekretarz Episkopatu Polski, poinformowa biskupa katowickiego o negatywnym sta-
nowisku wadz pastwowych wobec tej idei. Wysannik Watykanu, abp Agostino Casaro-
li, obieca przedstawi decyzj rzdu polskiego papieowi, ktry mia zadecydowa, czy
nadal bdzie nalega, aby w planach wizyty uwzgldniono Piekary lskie. W materiaach
operacyjnych KW MO dotyczcych operacji Lato-79 zachowa si list do arcybiskupa,
w ktrym nadawca w imieniu wszystkich mieszkacw lska prosi o modlitwy i wstawien-
nictwo u Ojca witego w staraniach o jego przyjazd do Piekar lskich.
Mimo informacji o odmownej decyzji wadz bp Bednorz nie ustawa w swych dziaa-
niach. 28 marca wikariusz generalny Jzef Kurpas zaleci duchowiestwu diecezji kato-
wickiej odczytywanie w parafiach tekstu Wezwania do modlitwy w intencji przybycia Ojca
50
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
witego do Piekar lskich przygotowanego przez bp. Bednorza. W tekcie apelu biskup
katowicki wyrazi nadziej, e: nikt nie utrudni im [pielgrzymom piekarskim A.N.],
a raczej wielu uatwi spotkanie z Kochanym Ojcem [...] w Piekarach lskich.
Jak wynika z informacji sporzdzanych cyklicznie przez naczelnika Wydziau IV KW
MO mjr. Birnbacha, w kwietniu nasiliy si dziaania mieszkacw wojewdztwa katowic-
kiego na rzecz przyjazdu papiea na Grny lsk, z inspiracji i za przyzwoleniem bp.
Bednorza. 17 kwietnia zanotowa: Kler parafialny i zainspirowani wierni z rejonu ROW-u
[Rybnicki Okrg Wglowy A.N.], realizujc polecenie biskupa H. Bednorza, rozpoczli
akcj pisania telegramw do wadz wojewdzkich z prob o wyraenie zgody lub umo-
liwienie przyjazdu papiea do Piekar lskich. Wedug zebranych przez niego danych od
14 do 21 kwietnia 1979 r. na adres I sekretarza KW PZPR Zdzisawa Grudnia i Komitetu
Wojewdzkiego PZPR wysano 76 telegramw. Birnbach przytoczy tre jednego z nich,
przesanego z Palowic z dekanatu orskiego: W imieniu wiernych mocno domagajcych
si spotkania z Ojcem witym Janem Pawem II w Piekarach podczas pobytu w naszej
Ojczynie prosz usilnie, aby Pan im to umoliwi. W tym samym czasie mieszkacy deka-
natu piekarskiego wysali list adresowany do I sekretarza KC PZPR Edwarda Gierka,
w ktrym Spoeczestwo Miasta Piekary lskie grnicy, hutnicy, rolnicy, handlowcy,
pracownicy innych zawodw oraz powstacy lscy i wszyscy czonkowi ZBOWiD-u -
daj skorygowania zakazu wjazdu Papieowi Janowi Pawowi II do Piekar lskich. [...]
Narodowi lskiemu zadano silny bl w samo serce, gdy ogoszono 30 marca b. roku,
e wadze partyjne i administracyjne miasta Katowic oraz KC PZPR w Warszawie wy-
day zakaz wjazdu Papieowi [...], jakby nam kto wymierzy silny policzek ale za co?
e na lsku wydobywa si 98 proc. wgla w skali pastwowej dla Polski i na eksport. [...]
Przyjazd Papiea Polaka Jana Pawa II do Piekar lskich nie tylko nas utwierdzi w wie-
rze katolickiej, lecz i w mioci do naszej Ojczyzny i wadzy Polski Ludowej. Kilka dni
pniej pismo o podobnej treci i pod ten sam adres wysali ksia dekanatu w Rudzie
lskiej.
Jeszcze pod koniec kwietnia w informacjach IV Wydziau KW MO w Katowicach poja-
wiaj si doniesienia o tym, e papie podtrzymuje yczenie przybycia do Piekar. Wspo-
mniany mjr Birnbach, analizujc doniesienie z odbytej 25 kwietnia narady w kurii kato-
wickiej, poinformowa, e rzecznik Episkopatu ks. Alojzy Orszulik spotka si pod koniec
marca z Ojcem witym. Tene, zdaniem ksidza, wyrazi gbokie yczenie przyjazdu do
Piekar i poleci poinformowa Prymasa i wadze, e jeeli program jego pobytu mgby
by rozszerzony, to zaley mu wycznie na Piekarach.
Przez cay maj KW MO informowaa MSW o deniu mieszkacw wojewdztwa ka-
towickiego do zorganizowania przyjazdu Jana Pawa do lskiego sanktuarium. W planie dzia-
a dotyczcych obiektw ochranianych przez Wydzia III A w ramach operacji Lato-79
z 14 maja pojawio si stwierdzenie: [...] Katowicka hierarchia kocielna zakada dopro-
wadzenie do udziau papiea w pielgrzymce do Piekar lskich i w tej sprawie podejmuje
akcje propagandowe oraz wywiera presj na centralne oraz wojewdzkie wadze partyj-
ne i administracyjne. W meldunku sporzdzonym przez zastpc Komendanta KW MO
w Katowicach pk. Jerzego Bobonia do MSW o stanie porzdku i bezpieczestwa publicz-
nego w wojewdztwie katowickim za okres od 15 do 20 maja 1979 r. znalaza si infor-
51
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
macja o dwch biskupach katowickich (Czesawie Dominie i Jzefie Kurpasie) oraz ksi-
ach, midzy innymi z Jastrzbia i or, ktrzy w swych kazaniach apelowali do wiernych
o modlitw w intencji przyjazdu papiea do Piekar lskich. Pukownik zwrci uwag na
agitacj prowadzon przez bp. Bednorza, ktry liczy niezmiennie na to, e papie wyjed-
na zgod u wadz na uczestniczenie w uroczystociach piekarskich. Bobo informowa
rwnie o rozpocztej 17 maja przez Kazimierza witonia godwce w piekarskiej Bazyli-
ce NMP, ktra miaa by form walki o przyjazd papiea do miasta. Syn witonia, Jan,
w tym czasie przekaza dziaaczom opozycji z Warszawy, midzy innymi Jackowi Kuroniowi
i Leszkowi Moczulskiemu, tekst owiadczenia ojca Do ludzi Zagbia i lska, w ktrym
wyjani cel godwki i zaapelowa o podjcie walki w sprawie przybycia papiea do
Piekar, a w ostatecznoci do organizowania strajkw. Kilka dni pniej do godwki przy-
czy si student KUL-u Zdzisaw Bradel.
Mimo masowych apeli i jednostkowych przedsiwzi w sprawie przyjazdu Jana Pawa II
do lskiego miasta pielgrzymw, kierownictwo partii nie przychylio si do prb ducho-
wiestwa i mieszkacw diecezji katowickiej. 19 maja reprezentujcy bp. Bednorza
ks. Romuald Rak uczestniczy w posiedzeniu Komitetu Organizacyjnego Pielgrzymki Jana
Pawa II do Czstochowy, gdzie omawiano szczegowy program uroczystoci dla miesz-
kacw lska i Zagbia na Jasnej Grze. Kilka dni pniej bp Bednorz wystosowa list
pasterski do wiernych, w ktrym zaprasza wszystkich mieszkacw swojej diecezji na spo-
tkanie z Ojcem witym 6 czerwca w Czstochowie.
Sprzeciw wadz wobec wizyty papiea w Piekarach lskich by ywo komentowany
przez mieszkacw lska. Tajni wsppracownicy, inwigilujc rne rodowiska, szcze-
gowo informowali o nastrojach wywoanych tym faktem. Jeden z nich donosi: rodo-
wisko robotnicze Rybnika. Niektre osoby z tego rodowiska uwaaj, e wadze centralne
nie wyraziy zgody na przyjazd papiea do Piekar lskich, obawiajc si rozgosu w wie-
cie. Z dyskusji na ten temat podaj stwierdzenia, e ze lska na si robi si lewico-
we rodowisko. Tajny wsppracownik przebywajcy w rodowisku inteligencji Katowic
informowa, e szeroko komentowao ono wysyanie listw i telegramw przez zakady
pracy i osoby prywatne do biskupa Bednorza z prob o zaprzestanie dziaa w sprawie
przyjazdu papiea do Piekar, a wikszo dyskutujcych wyraa zdziwienie, e do tak
prymitywnego posunicia inspiruj organizacje partyjne. Mieszkacy wojewdztwa, co
mona odczyta z doniesie innych tajnych wsppracownikw, win za pominicie
w programie pielgrzymki Piekar lskich obarczali I sekretarza KC PZPR, doszukujc si
rnych motyww tej decyzji (strach przed zamieszkami czy zapewnienie bezpieczestwa
Ojcu witemu).
Podejmujc si oceny realizacji operacji Lato-79, wadze staray si przekona
o susznoci decyzji o zakazie przyjazdu Jana Pawa II do Piekar lskich. W informa-
cji MSW z 8 sierpnia 1979 r. dotyczcej przebiegu wizyty papiea w Polsce uzasadnio-
no decyzj ograniczenia trasy pielgrzymki nierealnoci propozycji Episkopatu co do licz-
by miejsc spotka z papieem. Brak zgody mia by te prb powstrzymania oso-
bistych ambicji niektrych biskupw. Do grona niebezpiecznych nalea i bp Bed-
norz, ktrego nazywano najbardziej aktywnym, a nawet agresywnym w uzewntrznianiu
swych de.
52
G GG GGRZEGORZ RZEGORZ RZEGORZ RZEGORZ RZEGORZ M MM MMAJCHRZAK AJCHRZAK AJCHRZAK AJCHRZAK AJCHRZAK, OBEP IPN W , OBEP IPN W , OBEP IPN W , OBEP IPN W , OBEP IPN WARSZA ARSZA ARSZA ARSZA ARSZAW WW WWA AA AA
LA LA LA LA LATO79 TO79 TO79 TO79 TO79
Z chwil wyboru na papiea kardynaa Karola Wojtyy w padzier-
niku 1978 r. stao si oczywiste, e jego wizyta w kraju jest nieunik-
niona. Niemniej wadze PRL staray si j przesun w czasie. Kazi-
mierzowi Szablewskiemu, szefowi Zespou ds. Staych Kontaktw Ro-
boczych ze Stolic Apostolsk przy ambasadzie PRL w Rzymie, zale-
cano w grudniu 1978 r. aktywne dziaania dla przekonania Waty-
kanu o niecelowoci zabiegw na rzecz przyjazdu papiea do Polski
w 1979 r. Miesic pniej polecono mu zasugerowa, e dobr oka-
zj mgby by jubileusz szesetlecia Jasnej Gry przypadajcy
w... 1982 r. Ostatecznie przywdcy PZPR, z obawy przed reakcj spo-
eczestwa, niechtnie wyrazili zgod na 1979 r.
W zwizku z planowan pielgrzymk zostay powoane, na szczeblu krajowym i w sze-
ciu wojewdztwach, ktrych miejscowoci znalazy si na papieskiej trasie, sztaby i zespo-
y problemowe. Wrd nich znalaz si rwnie Sztab MSW Operacji Lato-79. Za najwa-
niejsze jego zadanie uznano rozwijanie dziaa operacyjno-rozpoznawczych i profilaktycz-
no-neutralizujcych wobec grup i rodowisk kontrolowanych przez MO i SB. Dopiero na
drugim miejscu znalazo si dbanie o bezpieczestwo papiea i osb towarzyszcych.
Poniej zamieszczono fragmenty sprawozdania Sztabu Lato-79 z przebiegu pielgrzymki
oraz dziaa Ministerstwa Spraw Wewntrznych i podlegych mu sub z ni zwizanych
1
.
Sytuacja polityczno-operacyjna w okresie wizyty papiea
1) 1) 1) 1) 1) F FF FFrekwencja na trasach przejazdu i w miejscach wystpie papiea rekwencja na trasach przejazdu i w miejscach wystpie papiea rekwencja na trasach przejazdu i w miejscach wystpie papiea rekwencja na trasach przejazdu i w miejscach wystpie papiea rekwencja na trasach przejazdu i w miejscach wystpie papiea
Kierownictwo Episkopatu we wstpnej fazie przygotowa przedstawio bardzo szeroki
program wizyty papiea, wysuwajc rwnoczenie nierealistyczne postulaty dotyczce fre-
kwencji wiernych na trasach przejazdu papiea i uroczystociach z jego udziaem.
W wyniku szeregu rozmw, w ostatnich dniach maja ustalono ostateczny tekst progra-
mu wizyty papiea i przyjto, e na wszystkie trasy jego przejazdu dopuci si 2 670 000
osb, a na uroczystoci 5 961 000 osb, oraz i na waniejsze z nich wydane bd karty
wstpu, ktre odbito w iloci 2 667 000 egzemplarzy.
Mimo oficjalnej zgody na te iloci, kler wszystkich szczebli w caym kraju prowadzi ak-
tywn agitacj w celu cignicia w miejsca przejazdw i pobytu papiea jak najwikszej
liczby osb.
Uwzgldniajc to, zachodnie rodki masowego przekazu donosiy, i wita papiea
i sucha jego wystpie bd milionowe rzesze ludzi. Agencja UPI sugerowaa, e cznie
bdzie 18 milionw osb. Wedug opinii tych rodkw miao to prowadzi do rnorod-
nych zakce ycia spoecznego i gospodarczego kraju, a nawet do konfrontacji midzy
wadzami i wiernymi. Powoywano przy tym wypowied kardynaa KOENIGA
2
z Wiednia,
ktry prorokowa, i wizyta papiea w Polsce bdzie psychologicznym trzsieniem ziemi.
Prognozy te nie potwierdziy si. Wbrew przewidywaniom na przykad nie przybyy do
Polski zorganizowane pielgrzymki Polonii, mimo podjtych w tym celu usiowa na terenie
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
53
USA przez dziaaczy katolickich i polonijnych. Nie powiody si te Kocioowi zabiegi
o zorganizowanie masowej frekwencji nawet w ramach ustalonych z wadzami limitw. Na
uwag zasuguje, i w wielu diecezjach i parafiach, zwaszcza oddalonych od miejsc spo-
tka z papieem, kler mia trudnoci z rozprowadzeniem kart wstpu. Obliczenia wiadcz,
e w powitaniu papiea, na trasach jego przejazdu i imprezach, uczestniczyo nie wicej jak
4 mln osb, przy czym naley uwzgldni, e znaczna ich cz wystpowaa po kilka razy,
przechodzc z trasy powitania na miejsce imprezy lub z imprezy w rejon poegnania.
W Warszawie oczekiwano na udzia w uroczystociach okoo 1 mln osb, gdy tymcza-
sem najwysza frekwencja (pl. Zwycistwa) wyniosa okoo 170 tys. Na trasie z lotniska do
rezydencji zgodnie z zaoeniami hierarchii miao by obecnych ponad 1 mln osb,
a faktycznie byo okoo 120 tys. Bp Michalski publicznie gosi, e na poligonie w Gnie-
nie-Gbarzewie zmieci si 3 mln osb, i apelowa o tak frekwencj, gdy faktycznie
przybyo tam okoo 280 tys. W Czstochowie na Jasnej Grze hierarchia liczya na okoo
3 mln, a obecnych byo okoo 1,3 mln osb. Np. w gwnych uroczystociach na Jasnej
Grze w dniu 4 VI br. uczestniczyo okoo 140 tys. osb, 5 VI (dla lska Dolnego
i Opolskiego) 170 tys. osb, 6 VI (dla Grnego lska i Zagbia) okoo 250 tys.
osb. W Owicimiu okoo 450 tys. osb, w Nowym Targu okoo 220 tys., w Krako-
wie na gwnej uroczystoci w dniu 10 VI okoo 600 tys. osb, podczas gdy Koci liczy
na ponad 1 mln uczestnikw.
Wrd uczestnikw uroczystoci okoo 60 proc. stanowiy kobiety, okoo 50 proc. mo-
dzie, 70 proc. uczestnikw pochodzio z miast. Jedynie w Nowym Targu okoo 85 proc.
stanowia ludno wiejska.
W opiniach kleru oraz obserwatorw krajowych i zagranicznych w wizycie papiea
wzia udzia znacznie mniejsza liczba osb, ni oczekiwano. Opinie te odnosz si
w szczeglnoci do Warszawy, a take Gniezna, Czstochowy i innych miejscowoci. Ni-
sk frekwencj tumaczy si obawami ludzi przed tokiem, przekazami telewizji, upaln
pogod i niedowadem w dziaalnoci kleru.
Stymulujco na frekwencj wpyny waciwe decyzje i poczynania wadz pastwo-
wych. Znaczny wpyw wywaro przede wszystkim zapewnienie bezporednich transmisji
telewizyjnych i radiowych z przebiegu uroczystoci. Ponadto zasugerowanie Kocioowi
zasady uczestnictwa na podstawie kart wstpu i przyjcie przez niego wspodpowiedzial-
noci za porzdek w rejonach zgromadze poprzez uwiadomienie mu nastpstw niekon-
trolowanych reakcji tumw.
Biskupi obecni w dniu 5 VI na Konferencji Episkopatu w Czstochowie rwnie uznali, e
frekwencja bya nisza od oczekiwa. Ich zdaniem byo to wynikiem tego, i Koci da si
nabra na karty wstpu i komunikaty w rodkach masowego przekazu. Nie jest to zgodna
opinia biskupw. Np. biskup siedlecki SKOMORUCHA
3
stwierdzi w gronie kurialistw, e
wadze wzorowo wywizay si z przyjtych na siebie obowizkw. Koci natomiast nie
wykorzysta wielkiej, historycznej, niepowtarzalnej szansy zademonstrowania swej siy. Biskup
ten sdzi, i winni s ksia, ktrzy niewaciwie wpywali na wiernych, i zapowiedzia, e
rozliczy duchownych z przyznanych im do rozprowadzenia kart wstpu.
Jeli chodzi o Warszaw, to korespondenci prasy i radia USA zwrcili uwag, i
w pierwszym dniu wizyty papiea bardzo duo osb przebywao w stolicy na plaach, co
wedug tych korespondentw byo oczywistym wiadomym politycznym aktem, oznacza-
jcym, e ta cz mieszkacw Warszawy opowiada si po stronie ustroju, wadzy i jej
przyjaci.
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
54
2) 2) 2) 2) 2) Udzia modziey w imprezach zwizanych z wizyt papiea Udzia modziey w imprezach zwizanych z wizyt papiea Udzia modziey w imprezach zwizanych z wizyt papiea Udzia modziey w imprezach zwizanych z wizyt papiea Udzia modziey w imprezach zwizanych z wizyt papiea
Wrd osb gromadzcych si na trasach przejazdu papiea i w miejscach jego wyst-
pie zwraca uwag liczny udzia modziey. We wszystkich niemal imprezach stanowia
ona okoo 50 proc. obecnych, a niekiedy i wicej*. Z reguy wszdzie przewaaa mo-
dzie eska.
Na uwag zasuguje, e we wszystkich gwnych miastach pobytu papiea (Warszawa,
Gniezno, Krakw, Czstochowa) odbyy si specjalne uroczystoci z jego udziaem prze-
znaczone dla modziey. Uroczystoci te miay frekwencj najbardziej zblion do przewi-
dywa kleru. Podczas spotka z modzie papie dy do pobudzania nastrojw, inicjo-
wa festynowe formy zachowania tumu i oczekiwa na aplauz zgromadzonych przez prze-
rywanie wystpie i prowokowanie oklaskw, owacji i pieww. Spotkania z modzie
wyrniay si wiksz spontanicznoci i ywioow reakcj na wypowiedzi papiea.
Zachowanie papiea i tre jego wystpie podczas spotka z modzie wskazuj na
denie Kocioa do jej pozyskania i zapewnienia sobie wikszego wpywu na proces
ksztatowania modego pokolenia.
W trakcie spotka papiea z modzie lub bezporednio po nich notowano niekiedy
szkodliwe bd niewaciwe zachowanie czci uczestnikw uroczystoci.
Przed kocioem w. Anny w Warszawie uczestnicy spotkania zdemolowali kilka budek
telefonicznych, wchodzili na drzewa i utrudniali interwencj pogotowia ratunkowego.
W Czstochowie odnotowano przemarsz okoo 1200-osobowej grupy modziey
(z Osiedla 1000-lecia pod klasztor jasnogrski), ktra niosa transparenty o treci: Ty-
siclecie oaz, Tysiclecie zawsze z Ojcem w. Inna grupa, zdajca ze rdmiecia,
niosa transparent ...chcemy Boga w ksikach, w szkole
4
. Ten ostatni napis widoczny
by take na transparencie w Gnienie.
Podczas spotkania w Krakowie na Skace widoczne byy wrogie i agresywne postawy
uczestnikw wobec milicji, na przykad groenie piciami i gwizdy. Po tym spotkaniu
kilkusetosobowa grupa modziey przesza z krzyem na Bonia, gdzie wkopaa go w po-
bliu przygotowanego na uroczysto otarza.
3) 3) 3) 3) 3) Dekoracje na trasach przejazdu papiea, Dekoracje na trasach przejazdu papiea, Dekoracje na trasach przejazdu papiea, Dekoracje na trasach przejazdu papiea, Dekoracje na trasach przejazdu papiea,
hasa i transparenty oraz atmosfera powita hasa i transparenty oraz atmosfera powita hasa i transparenty oraz atmosfera powita hasa i transparenty oraz atmosfera powita hasa i transparenty oraz atmosfera powita
Dekoracje mieszka prywatnych na trasach przejazdu nie speniy oczekiwa hierar-
chii kocielnej. Natomiast w miejscach odbywania si uroczystoci najskromniejsze deko-
racje byy w Warszawie, stosunkowo liczne w Czstochowie, a najbardziej okazae,
w tym take na budynkach uytecznoci publicznej w Krakowie.
Na trasach przejazdu papiea i w miejscach imprez pojawiay si oglnie biorc
w niewielkiej iloci chorgwie kocielne i transparenty. Wikszo transparentw wyra-
aa treci religijne, na przykad Jestemy z tob ojcze, Modzie wierna swojemu ko-
cioowi i papieowi, ale odnotowano rwnie zawarte na nich hasa o szkodliwej wymo-
wie politycznej, na przykad Wolno i Niepodlego Ruch Obrony Praw Czowieka
i Obywatela (Warszawa, przed kocioem w. Anny), SKS
5
semper fidelis (Krakw).
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
*
Wedug danych Departamentu IV, zawartych w notatce z 18 czerwca 1979 r., przed kocio-
em w. Anny w Warszawie zgromadzio si okoo 70 tys. osb, z czego okoo 80 proc. stanowia
modzie.
55
W dniu 7 bm., w Kalwarii Zebrzydowskiej, zatrzymano Mieczysawa MAJDZIKA, skaza-
nego w 1951 r. za dziaalno we wrogiej organizacji WIN, nioscego drewniany krzy,
opleciony drutem kolczastym, z napisem Wawer, Katy, Grot-Rowecki. Doprowadzono
go do lekarzy psychiatrw, ktrzy uznali, e jest chorym psychicznie, i umiecili w zamkni-
tym zakadzie leczniczym.
Hierarchia kocielna miaa nadziej, e entuzjazm i atmosfera powita papiea bd
co najmniej powtrzeniem reakcji tumw towarzyszcej wizycie Jana Pawa II w Meksyku.
Tymczasem, poza oklaskami i piewaniem Sto lat, nie byo objaww ekscytacji i fanatyzmu
religijnego. Przypadki padania lub klkania przed papieem byy bardzo rzadkie.
4) 4) 4) 4) 4) Sytuacja w zakadach pracy Sytuacja w zakadach pracy Sytuacja w zakadach pracy Sytuacja w zakadach pracy Sytuacja w zakadach pracy
W czasie pobytu papiea w kraju generalnie nie notowano zakce produkcyjnych
w zakadach pracy z powodu opuszczenia stanowisk pracy bd nieprzyjcia do pracy
z uwagi na ch uczestniczenia w uroczystociach. W dniu 5 bm. w duych zakadach
pracy Czstochowy absencja nie odbiegaa od przecitnej, jedynie w czasie przejazdu
papiea przez miasto cz pracownikw niektrych instytucji i zakadw pracy opucia
stanowiska i wysza na tras.
Z przypadkw znacznego zmniejszenia si frekwencji w zakadach znajdujcych si
w miejscowociach lub rejonie pobytu papiea na uwag zasuguj:
8 VI br. w Nowotarskich Zakadach Przemysu Skrzanego absencja na I zmianie
wynosia 22 proc. i w jednakowym stopniu dotyczya pracownikw produkcyjnych i admi-
nistracyjnych (733 nieobecnych w pracy bez usprawiedliwienia). Tego samego dnia
w kilku innych zakadach pracy w Nowym Targu (Zakady Przemysu Drzewnego, Przedsi-
biorstwo Energopol 2, Zakad Budownictwa Komunalnego) obecni byli w pracy jedynie
kierownicy;
9 VI br. w Krakowie w zwizku z uroczystociami w Mogile, w niektrych zakadach
dzielnicy Nowa Huta miay miejsce fakty wczeniejszego opuszczania stanowisk pracy.
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Przyjad papiea na lotnisko w Katowicach-Muchowcu, 1983
(fot. archiwum Gocia Niedzielnego)
56
Z rnych przedsibiorstw budowlano-remontowych wykonujcych roboty w Kombinacie
Hutniczym im. Lenina opucio prac 2000 osb.
Zainteresowanie zag zakadw pracy wizyt papiea najwiksze nasilenie miao
w dniu jego przyjazdu. Transmisje telewizyjne z pierwszego dnia pobytu przyczyniy si do
rozadowania zaciekawienia i emocji. W nastpnych dniach ulegao ono zmniejszeniu
i charakteryzowao si umiarkowaniem.
Wrd pracownikw transportu (PKP, PKS) oraz handlu odnotowano negatywne ko-
mentarze na temat nadmiernej rezerwacji rodkw transportowych do przewozu ludzi
w rejony uroczystoci z udziaem papiea oraz zgromadzenia zbyt duej iloci artykuw
ywnociowych co doprowadzio do znacznych strat.
5) 5) 5) 5) 5) Stan bezpieczestwa i porzdku publicznego Stan bezpieczestwa i porzdku publicznego Stan bezpieczestwa i porzdku publicznego Stan bezpieczestwa i porzdku publicznego Stan bezpieczestwa i porzdku publicznego
a) )) )) Zorganizowane grupy antysocjalistyczne Zorganizowane grupy antysocjalistyczne Zorganizowane grupy antysocjalistyczne Zorganizowane grupy antysocjalistyczne Zorganizowane grupy antysocjalistyczne
Elementy antysocjalistyczne podczas wizyty papiea nie miay moliwoci zademon-
strowania swej aktywnoci. Wszelkie ich poczynania wnikliwie kontrolowano i reagowano
niezwocznie na wszystkie powaniejsze przejawy negatywnych dziaa. Szczegln uwag
skierowano na niedopuszczenie do prowokacji i kolportau nielegalnych wydawnictw oraz
neutralizowanie aktywu poszczeglnych grup.
Stosujc prewencyjne zatrzymania, ograniczano moliwo przemieszczania si zna-
nych z aktywnoci osb z grup antysocjalistycznych do miejscowoci, w ktrych planowa-
ne byy spotkania i uroczystoci z udziaem papiea.
Wzmoone dziaania resortu spraw wewntrznych oraz niechtny stosunek Episkopatu
do rozwijanych przez nich inicjatyw spowodoway, e niektre z wrogich grup (KSS-KOR,
odam A. CZUMY
6
w ROPCziO) bezporednio przed wizyt zawiesiy swoj aktywno,
uywajc argumentacji, i nie chc komplikowa sytuacji Kocioowi.
W gronie tym nadal jednak liczono na akcenty popierajce ich dziaalno, w wyst-
pieniach papiea w czasie wizyty, na bezporedni udzia poszczeglnych swoich czonkw
w spotkaniach z Janem Pawem II oraz inne gesty z jego strony.
W trakcie pobytu papiea w Polsce prby podejmowania wrogich dziaa czynione
byy przede wszystkim przez odam L. MOCZULSKIEGO
7
z ROPCziO, niektre grupki
o wrogich postawach ze rodowiska akademickiego oraz niektre osoby z takich rodo-
wisk, jak b. prawica ludowa oraz AK i WIN.
W Warszawie i Krakowie uruchomiono punkty informacyjne dla dziennikarzy zachod-
nich. Punkt ROPCziO w Warszawie odam MOCZULSKIEGO nie dziaa z braku
zainteresowania ze strony dziennikarzy. W punktach KSS-KOR w Warszawie oraz SKS
w Krakowie udzielano wywiadw nt. dziaalnoci KSS-KOR, TKN
8
, SKS i sytuacji spoecz-
no-ekonomicznej kraju, nawietlanej w rnych, tendencyjnych wersjach.
Nastroje w czasie trwania wizyty oraz komentarze i oceny dokonywane przez aktyw
wrogich grup wiadcz, i w gronie tym panuje atmosfera zawodu i rozgoryczenia. Aktyw
KSS-KOR zawiedziony jest midzy innymi tym, e w skadzie delegacji rodowisk kultural-
nych jak przyj papie nie znaleli si H. MIKOAJSKA
9
i J. KIELANOWSKI, utrzymu-
jcy od pewnego czasu aktywne kontakty z Episkopatem.
b) b) b) b) b) Sygnay o zamiarach zamachw na ycie papiea Sygnay o zamiarach zamachw na ycie papiea Sygnay o zamiarach zamachw na ycie papiea Sygnay o zamiarach zamachw na ycie papiea Sygnay o zamiarach zamachw na ycie papiea
i zwizane z tym dziaania resortu i zwizane z tym dziaania resortu i zwizane z tym dziaania resortu i zwizane z tym dziaania resortu i zwizane z tym dziaania resortu
W okresie poprzedzajcym wizyt i w czasie jej trwania odnotowano kilka sygnaw
o moliwoci zamachu na ycie papiea. Sygnay te byy przedmiotem wnikliwych dziaa
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
57
operacyjnych i ledczych. Jednym z nich by anonimowy list do przeora klasztoru na Jasnej
Grze, z daniem 2 mln z, w zamian za odstpienie od wysadzenia klasztoru podczas
pobytu papiea.
W dniu 2 VI br. w Krakowie aresztowano Wiesawa KACZOROWSKIEGO, ktry od
ksidza z Czstochowy da 80 tys. z w zamian za wskazanie osb przygotowujcych
zamach na papiea, a w dniu 8 VI w Gdasku izolowano w szpitalu chorego psychicznie
J. SZEWCZYKA, ujawniajcego ch dokonania zamachu na papiea.
1
Dokument w caoci zosta opublikowany w numerze pierwszym Dziejw Najnowszych
z 2002 r.
2
Franz Koenig, ur. 3 sierpnia 1905 r., arcybiskup Wiednia.
3
Wacaw Skomorucha, ur. 27 lutego 1915 r., sufragan podlaski.
4
Fragment pieni kocielnej My chcemy Boga .
5
SKS Studenckie Komitety Solidarnoci.
6
Andrzej Czuma, ur. 17 grudnia 1938 r., wspzaoyciel Ruchu Obrony Praw Czowieka
i Obywatela.
7
Leszek Moczulski, ur. 7 czerwca 1930 r., jeden z przywdcw Ruchu Obrony Praw Czowieka
i Obywatela i jeden z dwch (obok A. Czumy) jego rzecznikw.
8
TKN Towarzystwo Kursw Naukowych.
9
Halina Mikoajska, ur. 22 marca 1925 r., zm. 22 czerwca 1989 r., aktorka, dziaaczka
Komitetu Obrony Robotnikw.
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
MO
58
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
M MM MMONIKA ONIKA ONIKA ONIKA ONIKA K KK KKAA AA AA AA AA, OBEP IPN W , OBEP IPN W , OBEP IPN W , OBEP IPN W , OBEP IPN WROCA ROCA ROCA ROCA ROCAW WW WW
WADZE WOBEC DRUGIEJ
PIELGRZYMKI OJCA WITEGO
DO OJCZYZNY
yczeniem Jana Pawa II byo, aby jego druga wizyta apostolska
w Ojczynie moga odby si jeszcze w sierpniu 1982 r., w zwizku
z obchodami 600-lecia Obrazu Matki Boej na Jasnej Grze.
W licie do Prezesa Rady Ministrw gen. Wojciecha Jaruzelskiego prymas Jzef Glemp
podkrela: [...] pielgrzymka religijna Ojca witego do swej Ojczyzny przyczyniaby si
walnie do zmobilizowania spoeczestwa w kierunku wyciszenia nieporozumie i wyjcia
z dotychczasowej nienormalnej sytuacji polityczno-spoecznej. Episkopat Polski jest zdecy-
dowany przygotowa warunki do przyjazdu Ojca witego, mimo gosw sprzeciwu ze
strony pewnych grup politycznych, ktre utrzymuj, e przyjazd papiea do Polski byby
umocnieniem dla Wojskowej Rady Ocalenia Narodowego, a take jej uznaniem.
Rozway pro i contra, aby nie straci szansy
Wadze PRL liczc na propagandowe korzyci pynce z pielgrzymki papieskiej
zasadniczo nie sprzeciwiay si tym planom. W kraju trwa jednak stan wojenny, a niepew-
na swej siy strona rzdowa baa si, e Ojciec wity zlekceway wadz pastwow,
caym swoim autorytetem natomiast poprze Solidarno. Strach przed wzmocnieniem
opozycji oraz zaoenie, e czas bdzie pracowa na jej niekorzy, spowodoway, i ter-
min zaproponowany przez Koci ostatecznie uznano za przedwczesny i zaproponowano
odoenie wizyty Jana Pawa II na rok nastpny.
Dalszy cig rozmw nad kwesti wizyty Ojca witego w kraju wyznaczono na 6 pa-
dziernika. Termin ten zosta jednak odwoany przez prymasa Jzefa Glempa, gdy okazao
si, e Sejm PRL uchwali ustaw o zwizkach zawodowych, ktra delegalizowaa NSZZ
Solidarno (8 padziernika 1982 r.). Wznowienie mediacji nastpio 8 listopada. Pod-
czas spotkania gen. Wojciecha Jaruzelskiego z prymasem Jzefem Glempem przyjto
zaoenia dotyczce przygotowa do drugiej wizyty papiea Jana Pawa II w Polsce. Jej
rozpoczcie zaplanowano na 18 czerwca 1983 r.
Strona rzdowa natychmiast przystpia do wykorzystania tego faktu w biecej pracy
politycznej i propagandowej. W komentarzach partyjnych do ustale z 8 listopada ocenia-
no, e Koci de facto opowiedzia si w ten sposb za pokojem i sumienn prac oraz
wyrazi negatywny stosunek do zaplanowanego na 10 listopada (druga rocznica legalizacji
NSZZ Solidarno) omiogodzinnego strajku protestacyjnego o oglnopolskim charakte-
rze. Biuro Polityczne KC PZPR rozpatrujc korzyci wynikajce z porozumienia wadz PRL
z Episkopatem Polski w sprawie wizyty Jana Pawa II wskazywao, e w obliczu zapowiada-
nego strajku tre przyjtych ustale wywrze uspokajajcy wpyw na spoeczestwo, ekstre-
mici utrac mono powoywania si na wsparcie Kocioa, a propaganda Zachodu
59
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
pozbawiona zostanie sposobnoci spekulowania na autorytecie Kocioa. Spodziewano si
rwnoczenie, e wobec likwidacji Solidarnoci Koci bdzie musia zrezygnowa z przy-
pisywanej sobie pozycji mediatora i zajmie wyraniejsze stanowisko. Znamienna bya
opinia, e jakkolwiek wyznaczona zostaa data rozpoczcia pielgrzymki papiea, to otwar-
t kwesti pozostaje czas trwania wizyty i jej trasa. [...] Czas, zasig wizyty uzaleniony jest od
tego, w jakim stopniu Koci przyczyni si do normalizacji sytuacji w Kraju. Zarezerwowa-
no w ten sposb moliwo oceny dziaalnoci Kocioa.
Liczba uczestnikw nie bdzie ograniczana
W trakcie czterech kolejnych spotka czonkw Komisji Organizacyjnej II Pielgrzymki
Jana Pawa II do Ojczyzny zdecydowano midzy innymi o penej swobodzie uczestnictwa
w uroczystociach. Wadze pastwowe zobowizay si zatem do zapewnienia odpowied-
nich rodkw transportu. Telewizja i Polskie Radio w programie I miay transmitowa po-
witanie i poegnanie papiea, jego spotkanie w wadzami w Belwederze oraz uroczystoci
na Jasnej Grze. Pozostae wydarzenia na ywo relacjonowa II program TV i PR.
Ze wzgldw bezpieczestwa wadze usioway nawet ograniczy kontakty wiernych
z papieem. Strona kocielna zobowizywaa si zatem do wczeniejszego, szacunkowe-
go okrelenia liczby uczestnikw spotka w poszczeglnych miejscowociach, ogranicze-
nia trwania uroczystoci do godz. 21.30, a take limitowania liczby wiernych podczas
powitania Ojca witego na lotniskach w Warszawie i Krakowie. Ustalono te zasady
finansowania wizyty papiea. Zdecydowano, e pastwo pokryje koszty zapewnienia trans-
portu i bezpieczestwa Jana Pawa II, a take organizacji opieki zdrowotnej i higieny
sanitarnej podczas zgromadze. Koci mia finansowa wszystkie pozostae koszty,
w tym midzy innymi nagonienia, wystroju tras, budowy otarzy, organizacji niezbdnych
parkingw oraz odszkodowa za ewentualne zniszczenia.
Akcja Papie we Wrocawiu
Harmonogram i trasa drugiej pielgrzymki papieskiej zasadniczo zgadzay si z y-
czeniami Jana Pawa II. Strona rzdowa nie zgodzia si jedynie na wizyt w Lublinie,
a papie, ktry zrezygnowa z programu maksymalnego, czyli spotkania w Gdasku lub
Szczecinie, w to miejsce mia uda si do Wrocawia.
Przygotowania do wizyty we Wrocawiu, zaplanowanej na 21 czerwca, podjte zostay
w marcu 1983 r. W pocztkowej fazie naleao ustali miejsce centralnego naboestwa,
ldowiska i okreli sposb poruszania si papiea po miecie. Ostatecznie wybrano Pa-
stwowe Tory Wycigw Konnych (hipodrom) na Partynicach i wbrew stanowisku kurii nie
zezwolono na przejazd Ojca witego przez miasto. Wadze zdecydoway, e drog z Par-
tynic do wrocawskiej katedry na Ostrowie Tumskim gdzie zaplanowano spotkanie z du-
chowiestwem papie pokona helikopterem, przy czym ldowisko wyznaczono na po-
bliskim pl. Bema. Rozwizanie to wywoao wiele komentarzy. W rodowiskach kociel-
nych jednoznacznie uznano je za przejaw obawy wadz przed spoeczestwem i braku
zaufania do narodu. Nie ulegao bowiem wtpliwoci, e dono do maksymalnego
ograniczenia kontaktu wiernych z Janem Pawem II i wyeliminowania sytuacji sprzyjaj-
cych ewentualnym ulicznym manifestacjom.
19 kwietnia w zwizku z wizyt papiea we Wrocawiu ukonstytuowa si sztab politycz-
ny z wojewod Januszem Owczarkiem, zesp koordynujcy dziaania organizacyjno-
-techniczne (przewodniczcym zosta wicewojewoda Mikoaj Hankiewicz) oraz sze ze-
60
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
spow roboczych. cznie pracowao w nich 76 osb. W kierownictwie zespou koordy-
nacyjnego obok Hankiewicza znaleli si dyrektor Wydziau do spraw Wyzna Mieczysaw
Prajsner, zastpca komendanta KW MO pk Zbigniew Winkowski, zastpca naczelnika
Wydziau IV KW MO mjr Stanisaw Wers, rzecznik prasowy KW PZPR Wiesaw Sowaa oraz
dyrektor Wojewdzkiego Zakadu Gospodarki Komunalnej i Budownictwa Komunalnego
Stefan Mynarowicz. Do udziau w pracach zespou zaproszono rwnie przedstawiciela
Kurii Arcybiskupiej wicekanclerza ks. dr. Edwarda Greckiego, a take przewodniczcego
Oddziau Wojewdzkiego Stowarzyszenia PAX Michaa o-Tynowskiego, reprezentanta
TRW PRON i przewodniczcego Oddziau ChSS Jana Pawnickiego.
200 milionw zotych
W zwizku z przygotowaniami do wizyty Jana Pawa II wojewoda wrocawski Janusz
Owczarek wystpi do Ministerstwa Finansw z wnioskiem o dotacj w kwocie 200 mln z.
Sum t przeznaczono midzy innymi na pokrycie kosztw przystosowania hipodromu na
Partynicach, utrzymanie parkingw, oznakowanie tras, organizacj ruchu i objazdw, utrzy-
manie czystoci w trakcie wiyty oraz przywrcenie stanu pierwotnego po jej zakoczeniu.
Aby zapewni pielgrzymom niezbdne zapatrzenie w artykuy spoywcze i napoje, zaplano-
wano wyduenie czasu pracy w 46 sklepach oraz uruchomienie 93 samochodowych
punktw sprzeday i 108 saturatorw. W stan gotowoci postawiono 220 zakadw ga-
stronomicznych. Wadze zwrciy si ponadto do Ministerstwa Handlu Wewntrznego
i Usug o dodatkowe przydziay misa, herbaty, kawy i cukru. Za niezbdne uznano zgro-
madzenie zapasu 70 ton pieczywa cukierniczego, 50 ton cukierkw, 8 ton kawy natural-
nej, 35 ton herbaty, 50 ton lodw w proszku oraz 1 mln koncentratw napojw w toreb-
kach i 100 tys. butelek sokw.
Dewocjonalia do granicy I strefy
Rwnolegle wadze podejmoway wysiki zmierzajce do zminimalizowania strat na-
tury ideowo-politycznej. Przede wszystkim postanowiy ograniczy frekwencj, zdajc so-
bie spraw z tego, e kuria bdzie dya do jej rozbudowy. Zastanawiano si wic nad
wyznaczeniem limitw pielgrzymw z poszczeglnych dekanatw oraz wprowadzeniem
zakazu uczestnictwa ludzi chorych, starszych i dzieci. W intencji wadz frekwencj moga
rwnie zmniejszy transmisja telewizyjna z uroczystoci.
Wysiki te spotkay si ze stanowcz reakcj rodowisk kocielnych. Bp Tadeusz Rybak
informowa ksiy, e nie naley dawa posuchu rozmaitym podszeptom, nakaniajcym do
ogldania spotka w telewizji i zaleca informowanie wiernych o moliwoci odpracowania
dnia 21 czerwca. Kwesti t podj rwnie abp Henryk Gulbinowicz podczas procesji Boego
Ciaa. Nawizujc do pielgrzymki, powiedzia: zapraszam na spotkanie z Ojcem witym.
Wstp wolny. Przyjmijcie to do wiadomoci. [...] Cae 55 hektarw jest dla was.
Utrzymaniu kontroli nad przebiegiem uroczystoci mia rwnie suy monopol infor-
macyjny. Wyznaczono bardzo odpowiedzialnego i politycznie pewnego rzecznika prasowe-
go, a niezbdn cenzur przekazu gwarantowa odpowiedni dobr operatorw kamer.
Reglamentacji poddano take handel dewocjonaliami. Zezwolenie na organizacj zale-
dwie piciu ruchomych punktw sprzeday otrzyma Veritas, nadzorowany przez
Stowarzyszenie PAX. Dodatkowo zdecydowano ograniczy handel dewocjonaliami do
I strefy, to znaczy jedynie w rejonie centralnych uroczystoci na Partynicach (tak zwana strefa
0) i pasie 1,5 km od niego. Prawo przebywania w niej miay wycznie osoby i pojazdy
z przepustkami, a take zorganizowane grupy pielgrzymw.
61
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Wadze odniosy si rwnie do koronacji obrazw Matki Boskiej nienej (gra Igliczna
koo Midzylesia), Matki Boskiej Opolskiej (Opole) oraz beatyfikacji karmelity o. Rafaa
(Jzefa Kalinowskiego), ktre miay si odby w trakcie papieskiej pielgrzymki. Koronacja
obrazu Matki Boskiej nienej moga wzmc religijne oddziaywania na turystw, zwaszcza
z NRD i Czechosowacji, natomiast w przypadku o. Kalinowskiego przypomniano jego udzia
w antyrosyjskim powstaniu 1863 r. oraz jego tez o nierozerwalnoci owiaty i religii.
Zauwaano, e z tych powodw mog si nim interesowa pewne krgi opozycyjne.
Normalny dzie pracy
Poniewa 21 czerwca by dniem roboczym, zawieszano nauk w szkoach, a dyrekcje
zakadw pracy udzielay urlopw, pod warunkiem wczeniejszego odpracowania dniwki
w woln sobot. Wedug danych wadz owiatowych, w czasie wizyty papieskiej na 413 szk
podlegych wrocawskiemu Kuratorium Owiaty i Wychowania zajcia lekcyjne przeprowa-
dzono jedynie w szeciu placwkach. Pod naciskiem pracownikw wrocawskich szk wy-
szych wadze uczelni uznay 21 czerwca za dzie wolny od pracy, w zamian za odpracowanie
wolnej soboty. Poniewa nie wszystkie dyrekcje zgadzay si na odpracowanie tego dnia,
ks. abp Henryk Gulbinowicz prosi wojewod wrocawskiego o interwencj w tej sprawie.
Kryptonim Zorza
Spotkanie wiernych z Janem Pawem II na Partynicach znalazo si w centrum zaintere-
sowania Suby Bezpieczestwa, ktra potraktowaa je jako swoist prb si i okazj do
zmierzenia si z opozycyjnym podziemiem. Wsrd przewidywanych zagroe wymieniano
midzy innymi zorganizowanie stanowo-rodowiskowych grup pielgrzymkowych; nasile-
nie opozycyjnych zachowa i demonstracji; kampani na rzecz uwolnienia winiw poli-
tycznych (akcj zbierania podpisw pod petycj do Sejmu PRL ujawniono na Akademii
Rolniczej, Politechnice i Uniwersytecie) oraz przenikanie dziaaczy opozycyjnych do ko-
cielnych sub porzdkowych.
W ocenie wadz polityczno-administracyjnych oraz SB niepodany charakter miay
gwnie prby tworzenia niezalenych grup stanowo-zawodowych, reprezentujcych wiksze
zakady pracy, modzie studenck i duszpasterstwa akademickie, a przede wszystkim ro-
dowiska byych internowanych oraz dziaaczy i zwolennikw rozwizanej Solidarnoci.
O wyjanienie w tej sprawie poproszono midzy innymi diecezjalnego duszpasterza aka-
demickiego ks. A. Zienkiewicza, ktry powiedzia, e w ramach pielgrzymek parafialnych
zostan zorganizowane cztery grupy modziey studenckiej (ewentualnie mogy si one
wyrnia strojem, na przykad jednolitymi elementami ubrania). Mimo to suby z nie-
zmiennym niepokojem odnotowyway prby naganiania obecnoci modziey akade-
mickiej.
Mobilizacj rodowiska studenckiego ledzono z niechci i pewn bezradnoci. Bar-
dziej zdecydowanie przeciwdziaano prbom tworzenia pochodw zoonych z czonkw
zdelegalizowanego NSZZ Solidarno. Przygotowania takie wykryto midzy innymi
w trzech kocioach wrocawskich (w. Wawrzyca przy ul. Bujwida, oo. Kapucynw przy
ul. Sudeckiej oraz w. Jerzego). Inicjatyw utworzenia grupy byych internowanych (wspo-
minano nawet o zamiarze wydzielenia specjalnego sektora) podjto w parafii w. Waw-
rzyca. Grupie tej mia przewodzi proboszcz ks. S. Wancel, a jej czonkowie chcieli nao-
y jednakowe koszulki z nazwami miejsc internowania. Przedsiwzicie to zablokowa
jednak abp Gulbinowicz.
62
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Najwikszy niepokj wadz budzia jednak niepewno co do zamierze podziemnych
struktur Solidarnoci. Z operacyjnego rozpoznania SB wynikao, e jej przywdcy za-
mierzali wykorzysta wizyt Ojca witego do zademonstrowania siy opozycji politycznej.
Powoywano si przy tym na plotk o planowanym spotkaniu Lecha Wasy z papieem we
Wrocawiu, ktre, rozreklamowane przez zagranicznych dziennikarzy, miao dowie y-
wotnoci podziemnej Solidarnoci. Wedug jeszcze innej pogoski planowano jakoby
manifestacj pod hotelem Wrocaw, gdzie znajdowao si oficjalne centrum prasowe.
Z uwagi na jego newralgiczny charakter usunito stamtd osoby o wtpliwej postawie
spoeczno-politycznej. Niezalenie od zabezpieczenia operacyjnego skierowano do cen-
trum 50 funkcjonariuszy SB.
Od pocztku czerwca Zesp Informacyjny KW MO we Wrocawiu donosi o rzeko-
mym istnieniu dwch wariantw zakcenia wizyty ze strony rodowisk solidarnocio-
wych. Pierwszy z nich mia mie charakter pokojowej demonstracji w trakcie Mszy w.
na Partynicach, gdzie grupy solidarnociowe planoway jakoby manifestowa za pomoc
odpowiedniej symboliki (midzy innymi sztandarw zwizku, hase prosolidarnociowych,
piewania propagowanych przez podziemie pieni). Drugim wariantem miay by manife-
stacje (uliczne rozruchy) po wyjedzie papiea z Wrocawia (wymieniano tradycyjne re-
jony konfrontacji, midzy innymi rejon pl. Pereca ul. Grabiszyskiej, placu Grunwaldz-
kiego, pl. Dzieryskiego, obecnie pl. Dominikaski, i pl. Bema). Wydaje si, e to wa-
nie na t ewentualno wbrew rzeczywistym deniom rodowisk opozycyjnych szcze-
glnie przygotowywaa si Suba Bezpieczestwa.
Krzy jedynym symbolem
Przygotowania SB do walki z zagroeniem bezpieczestwa i spokoju przez struktury
podziemne nie mogy pozosta bez wpywu na postaw wadz kocielnych. Pokaday one
gbok nadziej w papieskiej wizycie, oczekujc, e pielgrzymka przyczyni si do odbu-
dowy wzajemnego zrozumienia i zaufania. W informacji dziennej KW MO z 7 czerwca
1983 r. oceniano, e strona kocielna z ca powag i zrozumieniem odnosi si do
aktualnej sytuacji. Podkrelano przy tym postaw abp. Henryka Gulbinowicza, ktry nie
wyrazi zgody na zorganizowanie odrbnej grupy byych internowanych. Zobowiza si
do dyscyplinowania ksiy znanych z negatywnych postaw. Na konferencji dziekanw
i duszpasterzy akademickich instruowa ich o koniecznoci zachowania adu i porzdku,
przestrzeg przed eksponowaniem hase, transparentw, innych symboli o wymowie poli-
tycznej przez grupy parafialne i duszpasterstw akademickich. Poleci, e jedynym symbo-
lem grup pielgrzymkowych ma by krzy.
Inicjatywa majora Gottschlinga
15 czerwca sztab operacji Zorza KW MO we Wrocawiu zakoczy przygotowania
do wizyty. Majc na uwadze moliwo zakcenia porzdku publicznego w niektrych
rejonach miasta po wyjedzie papiea, przeprowadzono dyslokacj znacznych si po-
rzdkowych i sub operacyjnych. Powoano osiem kompanii ROMO (Rezerwowe Od-
dziay Milicji Obywatelskiej) cznie 646 osb, przygotowano powoanie NOMO (Nie-
etatowe Oddziay MO) i ORMO, a ponadto opracowano plan wspdziaania z jednost-
kami WP. Na potrzeby zakwaterowania i wyywienia tych si przeznaczono osiem domw
studenckich (Dwudziestolatka, Sowianka UWr., Spartakus AWF, Jubilatka AM,
Centaur i Zodiak AR, Przegubowiec i lak AE), a take stowki Politechniki
63
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
i Uniwersytetu przy pl. Grunwaldzkim oraz sale Kolejowego Klubu Sportowego Odra
i Spdzielczego Klubu Sportowego Burza.
Ogem w ramach przygotowa do wizyty papiea we Wrocawiu Suba Bezpiecze-
stwa przeprowadzia 549 rozmw operacyjno-dyscyplinujcych. Zatrzymano 29 osb (mi-
dzy innymi 16 osb podejrzanych o sporzdzanie i rozpowszechnianie petycji o charakte-
rze politycznym) i przeprowadzono tyle przeszuka. W celu rozpoznania zamiarw pod-
ziemia politycznego, a zwaszcza stanu przygotowa do wizyty Jana Pawa II, wzmoono
kontrol operacyjn 275 osb. Obok dziaa konwencjonalnych podejmowano rwnie
dziaania mniej typowe. Rozpowszechniano pogosk o prewencyjnych zatrzymaniach, co
sprawio, e cz dziaaczy opozycyjnych postanowia opuci miasto (wedug informacji
SB przed 21 czerwca poza miejscem zamieszkania przebywaa wikszo czonkw KPN).
Pewne rezultaty przynioso rwnie wyeliminowanie dziaaczy opozycyjnych ze struktur za-
bezpieczajcych przebieg uroczystoci (usunito midzy innymi pi osb z obsugi me-
dycznej, a sze z kocielnych sub porzdkowych).
O stopniu mobilizacji sub w zwizku z drug pielgrzymk papiea do Polski przeko-
nuje niecodzienna propozycja rezydenta STASI przy konsulacie NRD we Wrocawiu, mjr.
Hansa Gottschlinga. W ramach wsppracy zaproponowa wypoyczenie aparatw foto-
graficznych ze specjalistycznymi obiektywami, kamer filmowych, minifonw i wykrywaczy
przedmiotw metalowych.
Spokj i powaga
Wedug sprawozda si porzdkowych uroczystoci religijne na Partynicach przebiega-
y zgodnie z ustalonym wczeniej programem. Midzy godzin 9.15 a 12.45 w obecnoci
okoo 600 tys. wiernych Jan Pawe II odprawi uroczyst Msz w. Po jej zakoczeniu do
godziny 16.10 papie przebywa na Ostrowie Tumskim, w rezydencji abp. Henryka Gulbi-
nowicza, a nastpnie spotka si z trzystuosobow grup duchownych i zakonnic. W rejo-
nie katedry i paacu witao go okoo 25 tys. osb. Suby z nieukrywan satysfakcj kon-
statoway, e pomimo olbrzymiej propagandy podziemia solidarnociowego, wspartej
przez zachodnie orodki dywersji ideologicznej, wierni przyjli papiea we Wrocawiu ze
spokojem i powag, a nawet bez wikszego entuzjazmu. Potwierdzeniem tego faktu mia
by do ubogi wystrj miasta oraz umiarkowany (bez fanatyzmu) entuzjazm wiernych.
W ramach swoistej propagandy sukcesu podkrelano, e tylko dziki dobremu wsp-
dziaaniu si porzdkowych nie doszo do spodziewanych i prognozowanych przez opozy-
cj zaj ulicznych.
Przed rozpoczciem uroczystoci na Partynicach siy bezpieczestwa zdoay zarekwiro-
wa 34 transparenty o prosolidarnociowych treciach. Mimo to na hipodrom przemyco-
nych zostao okoo 50 innych transparentw. Aby unikn konfiskaty, wnoszono tylko nie-
zbdne materiay (kawaki tkanin, pisaki). Dopiero na miejscu za ich pomoc wykonywa-
no transparenty, emblematy i chorgiewki z symbolami Solidarnoci. Wrd napisw
zaobserwowanych podczas Mszy w. uwag zwracay midzy innymi hasa: Winiowie
stanu wojennego Solidarno, Ojcze wity Ty nasz nadziej Solidarno Walcz-
ca, Ursus solidarny z Wrocawiem, Wzmocnimy Was studenci Gdaska, Solidar-
no szczeciska wita Ojca witego i Uwolni winiw politycznych. Ogem po
caym dniu zatrzymano do wyjanienia 15 osb, w tym sze z wrogimi transparentami,
pi kolejnych w zwizku z agresywnym zachowaniem oraz cztery za nielegalny handel
dewocjonaliami.
64
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Komentarze i nastroje
Wedug rozeznania Suby Bezpieczestwa, tu po zakoczeniu wizyty papieskiej ducho-
wiestwo wrocawskie zgodnie podkrelao historyczny wymiar uroczystoci. Niektre rodowi-
ska, majc na uwadze akcenty polityczne homilii, wyraay jednak obaw, e dla czci ksiy
bd one inspiracj do wystpie w obronie byej Solidarnoci i winiw politycznych.
W komentarzach eksponowano rwnie fragment homilii odnoszcy si do potrzeby chrzeci-
jaskiego wychowania modego pokolenia Polakw. Chocia aprobowano podkrelanie pol-
skoci Wrocawia i Dolnego lska, to zastrzeenia (gwnie wrd jezuitw) wzbudzio nad-
mierne eksponowanie niemieckiego pochodzenia Jadwigi Trzebnickiej. Niedosyt i rozczaro-
wanie papiesk homili wyraao natomiast rodowisko wrocawskiego KIK-u. Jego czonko-
wie oczekiwali bowiem wystpienia na miar homilii w Katowicach i Poznaniu. Rne byy
z kolei oceny wyraane przez pracownikw gwnych zakadw przemysowych Wrocawia.
Akcenty prosolidarnociowe w wystpieniu papieskim w czci zag traktowano jako wyraz
poparcia dla podziemnej opozycji. Niemniej w wielu przypadkach fakt spokojnego przebiegu
uroczystoci uznano za dowd saboci Solidarnoci. Podzielone opinie notowano rwnie
w rodowisku naukowym oraz wrd pracownikw owiatowych, gdzie powszechnie aprobo-
wano podkrelanie polskoci Dolnego lska, natomiast z rezerw odniesiono si ekspono-
wania niemieckiego pochodzenia Jadwigi Trzebnickiej i wsplnoty obu narodw. Zwrcono
te uwag na to, e modzie akademicka bya rozczarowana zbyt agodn wymow sw
Jana Pawa II, ale gorco przyja nawizanie do ofiar niedawnych wydarze.
Uroczysty pogrzeb Solidarnoci...
Po zakoczeniu pielgrzymki gwnym celem strony rzdowej stao si ograniczanie
skutkw negatywnych, przy jednoczesnym spoytkowaniu pyncych z niej korzyci. Za-
uwaano: Episkopat wyciszy siy ekstremistyczne Kocioa, wadza za agodzi stan wo-
jenny. Strona rzdowa podkrelaa te odpr dany rewizjonistom z RFN, potwierdzenie
polskoci ziem zachodnich, przerwanie izolacji dyplomatycznej ze strony Zachodu, a tak-
e przyczynienie si do zniesienia sankcji i nienaruszenie sojuszy. W nastpstwie wizyty
spodziewano si uspokojenia spoeczestwa i przyspieszenia procesu normalizacji. Stro-
na rzdowa ywia te gbok nadziej, e wizyta papiea przyczyni si do zalegalizowa-
nia wadz stanu wojennego. Z wyranym, aczkolwiek nieuzasadnionym optymizmem, kon-
statowano: By to uroczysty pogrzeb Solidarnoci jako organizacji, z utrzymaniem jednak
idei Solidarnoci i jakiej jej reinkarnacji w bliej nieokrelonej formie.
Wadze polityczno-administracyjne usioway osabi wydwik i znaczenie wizyty Jana
Pawa II. Komitet Wojewdzki PZPR we Wrocawiu zaleca midzy innymi, by lokalna pra-
sa podja polemik bez wymieniania osoby z tymi sprawami, ktre poruszy papie,
a zwaszcza moralnego i ideowego oblicza ekstremy, sprawy nienawici, nietolerancji,
wiaroomstwa oraz cynicznej gry interesami narodu i pastwa.
rda: Archiwum Zlikwidowanych Zakadw Pracy UW Dolnolskiego, Wydzia do spraw
Wyzna, 1784/1, k. 1214, Wizyta papiea 1983 r.; AP we Wrocawiu, KW PZPR we Wrocawiu,
24, bp, Notatka; AP Wrocaw, KG PZPR w Jordanowie, 143/X/1, bp, Notatka; IPN Wr., 053/
2128, k. 102110, Uzupenienie charakterystyki kontrwywiadowczej wojewdztwa wrocawskiego
za okres od dnia 130 VI 1983 r.; IPN Wr. 053/2169 t.1, k. 96153, Informacje dzienne i proble-
mowe wychodzce do gabinetu Ministra Spraw Wewntrznych i wojewdzkich wadz polityczno-
-administracyjnych; Peter Raina, Wizyty apostolskie Jana Pawa II w Polsce. Rozmowy przygotowaw-
cze WatykanPRLEpiskopat, Warszawa 1997; Encyklopedia Wrocawia, Wrocaw 2001.
rdtytuy zaczerpnito z materiaw archiwalnych.
65
S SS SSA A A A AWOMIR WOMIR WOMIR WOMIR WOMIR C CC CCENCKIEWICZ ENCKIEWICZ ENCKIEWICZ ENCKIEWICZ ENCKIEWICZ, OBEP IPN G , OBEP IPN G , OBEP IPN G , OBEP IPN G , OBEP IPN GD DD DDASK ASK ASK ASK ASK
KOCI NIEZGODY
JEST GDASK!
Papieska wizyta w Trjmiecie 1112 czerwca 1987 r. przyniosa ko-
rzyci rwnie wadz. Przedstawiamy jej propaandowe aspekty.
Genera jest zainteresowany wizyt papiea w Polsce, cho wielu by jej nie chciao.
Genera uwaa, e wizyta papiea w Polsce to kolejny krok w zblieniu midzy Pastwem
a Kocioem, a take Watykanem... Koci niezgody jest Gdask. Dlaczego Gdask? Jest
tyle piknych miast. Boj si, e niezalenie od obaw o osobiste bezpieczestwo papiea,
uroczystoci w Gdasku przerodz si w sabat czarownic. Z tego, co wiemy, planuje si
w Gdasku gwiadzisty zjazd na czas pobytu Papiea. Ani Koci, ani my temu nie zapo-
biegniemy, chyba e uyjemy siy, a wic armatki wodne, silne oddziay tymi sowami
zwraca si do abp. Bronisawa Dbrowskiego gen. Czesaw Kiszczak pi miesicy przed
planowan wizyt Jana Pawa II w Gdasku.
Ju w 1983 r. zabiegano o przyjazd Ojca witego do Gdaska, jednak w okresie
stanu wojennego nie mogo by o tym mowy. Kiedy w 1986 r. wadze PRL zezwoliy na
kolejn pielgrzymk Jana Pawa II do Polski, zarwno Episkopat Polski, jak i ordynariusz
gdaski bp Tadeusz Gocowski zaczli czyni starania, by na trasie wizyty znalazo si
take Trjmiasto. Po raz pierwszy na forum Komisji Wsplnej Rzdu i Episkopatu Polski
zaczto mwi o przyjedzie papiea do Gdaska we wrzeniu 1986 r. I chocia Kazimierz
Barcikowski do spokojnie zareagowa wwczas na propozycj strony kocielnej, to od
razu zastrzeg, e ewentualne wydanie zgody na pobyt Jana Pawa II w Gdasku musi
wiza si z przystaniem Kocioa na dwa warunki: papie musi odwiedzi Westerplatte,
Koci zminimalizuje rol ks. Henryka Jankowskiego jako wsporganizatora wizyty pa-
pieskiej na Wybrzeu. Pniej doszed jeszcze jeden warunek strona kocielna ma za-
dba o to, by spotkanie papiea z Lechem Was miao dyskretny i prywatny charakter.
Jeszcze w styczniu 1987 r. nie byo wiadomo, czy wadze zgodz si na wizyt papiea
w Gdasku. Barcikowski optowa raczej za pominiciem grodu nad Motaw na rzecz
jakiego innego miasta na Pomorzu. Podobnego zdania byli take generaowie Czesaw
Kiszczak i Zbigniew Pudysz. Ostatecznie o wcigniciu Trjmiasta na map trzeciej piel-
grzymki Ojca witego do ojczyzny zadecydowa gen. Wojciech Jaruzelski.
Opr sekretarzy
Od tej pory szczegy pielgrzymki papiea do Trjmiasta mieli ustali przedstawiciele
wadz partyjno-wojewdzkich i Kocioa. W lutym 1987 r. powoano specjalny zesp
wojewdzki, w ktrego skad weszli midzy innymi ze strony wadz: Stanisaw Bejger
(I sekretarz KW PZPR w Gdasku), gen. Mieczysaw Cygan (wojewoda gdaski), gen. Jerzy
Andrzejewski (szef WUSW) i Mieczysaw Chabowski (sekretarz KW PZPR), ze strony ko-
cielnej: bp Tadeusz Gocowski (ordynariusz gdaski), bp Zygmunt Pawowicz (sufragan
gdaski) i bp Andrzej liwiski (sufragan chemiski).
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
66
Ju podczas pierwszego posiedzenia zespou w lutym 1987 r. Bejger podkreli, e
papie bdzie gociem nie tylko wiernych, ale i partii, w zwizku z czym warto zapropono-
wa takie haso wizyty papieskiej na Wybrzeu, ktre w jaki sposb poczy wierz-
cych z niewierzcymi. Miao ono brzmie: Polska czysta, trzewa, pracowita i gos-
podarna. Nawizujc poniekd do tego hasa, Bejger zastrzeg od razu, e jak najszyb-
ciej naley ustali, ilu ludzi ma witowa, a ile pracowa w dniu papieskich odwiedzin.
I tak na przykad w trosce o uczniw zaproponowa, by w dniu wizyty papiea nie byo
regularnych zaj szkolnych, a nauczyciele zorganizowali w szkole wsplne ogldanie
transmisji telewizyjnej z uroczystoci papieskich. I sekretarz KW PZPR nie omieszka wspo-
mnie take o piewaniu pieni Boe co Polsk przy jednoczesnym trzymaniu palcw
w formie litery V, kolportau pism podziemnych, liczbie flag papieskich (miao ich by
dwa razy mniej ni flag narodowych) czy wreszcie antysocjalistycznej dziaalnoci ks. Jan-
kowskiego. Innym razem gdascy dziaacze partyjni wyrazili zastrzeenia co do planowa-
nego charakteru spotkania Ojca witego z chorymi w Bazylice Mariackiej. W trosce
o bezpieczestwo dostojnego gocia oprotestowali pomys proboszcza Bazyliki ks. Sta-
nisawa Bogdanowicza ktry chcia, by chr kocielny wypenili pielgrzymi i dziennikarze
z RFN. Trzeba znale inne miejsce dla obywateli RFN protestowa jeden z czonkw
KW PZPR.
Dla gen. Andrzejewskiego niezwykle istotn spraw byy na przykad czapki, ktre
podczas spotka z Ojcem witym miaa nosi mska suba kocielna. Komendant Wo-
jewdzki MO protestowa przeciwko umieszczeniu na nich stylizowanego symbolu byej
Solidarnoci w postaci flagi biao-czerwonej wychodzcej z napisu Gedania. Wa-
dze ingeroway take w bardziej powane sprawy. Bodaj najwikszy spr dotyczy otarza,
ktry mia stan na gdaskiej Zaspie. W projekcie autorstwa Edwarda Koodzieja sekretarz
KW PZPR w Gdasku Mieczysaw Chabowski dopatrzy si symboliki trzech krzyy, charak-
terystycznej przecie dla ruchu Solidarnoci. Poza tym wadzom nie podoba si po-
mys umieszczenia na otarzu flag narodowych i symboli Gdaska. Jednak stanowczo
bp. Tadeusza Gocowskiego sprawia, e projekt udao si obroni przed czujnoci partyj-
nego aktywu.
Konieczno zwarcia szeregw partyjnych
Rwnolegle z prowadzeniem rozmw na temat szczegw wizyty papiea w Gdyni,
Sopocie i Gdasku dziaacze partyjni przygotowali si do walki z jak to ujto rodz-
cymi si i umacniajcymi postawami klerykalnymi w spoeczestwie. W pierwszym rz-
dzie naleao jednak wytumaczy sens wizyty papieskiej czonkom partii. Chodzio o uspo-
kojenie tych towarzyszy, ktrzy z zaniepokojeniem przyjli wiadomo o zgodzie wadz
partii na przyjazd papiea do Polski. W decyzji Jaruzelskiego dopatrywali si nawet zama-
chu na ide wieckoci ycia publicznego i pastwa, stanowic przecie podstaw
wolnoci sumienia i wyznania, wzajemnej tolerancji ludzi o rnych wiatopogldach,
nieodczny skadnik praworzdnego spoeczestwa. Przestrzegali oni kierownictwo PZPR
przed wizyt gowy pastwa watykaskiego, wskazujc na moliwo poraki na pasz-
czynie ideologicznej, papie bowiem w jeszcze wikszym stopniu przyczyni si do umoc-
nienia pozycji Kocioa i upowszechnienia zewntrznych przejaww religijnoci. Naley
take czytamy w jednym dokumentw partyjnych spodziewa si bezporednich ata-
kw na wiatopogld materialistyczny.
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
67
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Zabezpieczenie propagandowe wizyty papieskiej w Trjmiecie hasa (foto archiwum IPN)
68
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Jednak Stanisaw Bejger z ca moc podkrela, e nie dopuci do tego, by wizyta
zakcia proces umacniania ideowo-politycznej tosamoci partii. Plan pracy przygoto-
wany i wdraany przez KW PZPR poczwszy od lutego 1987 r. podkrela zatem potrzeb
uwzgldnienia trzech wymiarw stosunku partii do Kocioa: sporu na paszczynie ideo-
logiczno-filozoficznej, wspistnienia na paszczynie politycznej oraz wspdziaania na
paszczynie spoecznej dla poprawy stosunkw midzyludzkich i przezwycienia dwoisto-
ci ocen moralnych, postaw i tendencji niekorzystnych dla kraju. Co ciekawe, w Meryto-
rycznych i organizacyjnych zaoeniach pracy ideowo-wychowawczej przed wizyt papiea
apelowano, by czonkowie partii dostrzegli take pewne pozytywne tendencje w Kociele po
Soborze Watykaskim II. Wrd nich wymieniano przede wszystkim zmian stosunku Ko-
cioa do problemw wiata wspczesnego, gotowo prowadzenia dialogu z marksistami,
walk z godem i ubstwem, sprzyjanie emancypacyjnym deniom krajw rozwijajcych
si oraz zabieganie w wiecie o pokj i rozbrojenie. To wanie wok tych kwestii miaa
koncentrowa si dziaalno lektorska KW PZPR i Wieczorowego Uniwersytetu Marksizmu-
-Leninizmu, ktry przygotowywa aktyw do wizyty Jana Pawa II w Trjmiecie.
Dziennikarze do pir redaktorzy do telewizji
Szczeglna rola w przygotowaniu wizyty Jana Pawa II przypada dziennikarzom praso-
wym, radiowym i telewizyjnym. Ju w lutym 1987 r. Wydzia Propagandy KW PZPR
w Gdasku nakaza wszystkim komrkom partyjnym wytypowanie w poszczeglnych re-
dakcjach dziennikarzy lub grupy dziennikarzy szczeglnie gboko zajmujcych si pro-
blematyk Kocioa, ktrzy nastpnie utworz midzyredakcyjny zesp roboczy. Wspl-
nie z Wydziaem Propagandy mia on wyznacza nowe kierunki, zadania i tematy dla
gdaskich rodkw masowego przekazu. Projekt nie pomija nawet redaktorw gazetek
zakadowych oraz dziaaczy komitetw zakadowych PZPR, ktrzy mieli przystpi do ofen-
sywy propagandowej za pomoc radiowzw.
Wytyczne Wydziau Propagandy KW PZPR z precyzj okrelay zakres tematyczny dzia-
a publicystycznych wywiadw, artykuw, opinii i dyskusji na amach prasy na Wy-
brzeu. Zarwno dziennikarze Gosu Wybrzea, Dziennika Batyckiego i Wieczoru
Wybrzea, jak i redaktorzy telewizji regionalnej i radia mieli koncentrowa si na: ukazy-
waniu sporw ideologiczno-filozoficznych z Kocioem; wielostronnym i rnorodnym uka-
zywaniu funkcjonowania zasad politycznego wspistnienia Kocioa i pastwa; obrazo-
waniu skali moliwoci funkcjonowania Kocioa w Polsce (budownictwo sakralne, dziaa-
nie uczelni katolickich i seminariw duchownych, moliwo prowadzenia katechezy dla
dzieci i modziey itd.); uwypuklaniu pozytywnych tendencji w postawie hierarchw waty-
kaskich (intensyfikacja walki o pokj w wiecie, sprawiedliwy podzia dbr, moralne aspekty
zaduenia pastw, krytycyzm wobec zachodnio-konsumpcyjnego stylu ycia, uznanie pol-
skoci ziem odzyskanych); nasileniu rzeczowej polemiki z pras katolick.
Zgodnie z instrukcjami KW PZPR publikacje prasowe podzielono na trzy dziay tema-
tyczne: polityka wyznaniowa pastwa, doktryna i historia Kocioa. Dla przykadu, tylko na
amach organu prasowego partii Gosu Wybrzea od 1 kwietnia do 17 maja 1987 r.
ukazao si blisko 20 wikszych artykuw z tego zakresu (nie liczc informacji agencyj-
nych na temat Kocioa w Polsce i na wiecie). Warto wymieni tytuy niektrych artykuw
opublikowanych w tym czasie w wybrzeowej prasie: Skd tyle nienawici (na marginesie
publikacji w prasie RFN nt. wizyty Jana Pawa II w Polsce), Uczyni wiat bardziej zrozumia-
ym. Spr o religioznawstwo, Midzy Rio Grande a Ziemi Ognist (o teologii wyzwole-
69
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
nia), 80-lecie ruchu laickiego w Polsce i 30-lecie Towarzystwa Krzewienia Kultury wiec-
kiej, Perspektywy dialogu: marksicikatolicy, Przeciwko Polsce. Sprawa Karla M. Spletta
jako przejaw antypolskiej polityki Watykanu, Wikariusze parafii ziem odzyskanych.
W koncepcjach partii uwzgldniono rzecz jasna take telewizj. Jednak w przypadku
gdaskiego orodka TVP chodzio przede wszystkim o przygotowanie transmisji oglno-
krajowej i regionalnej. Centrala PZPR w Warszawie ustalia, e do przekazu oglnokrajo-
wego nadaj si wycznie uroczystoci papieskie w Gdyni i Sopocie, natomiast Msza w.
na Zaspie bdzie miaa wycznie charakter lokalny. Ustalono take, e zdjcia z Trj-
miasta wejd do Dziennika Telewizyjnego o 19.30, z tym e cz powicona wizycie
papiea w Polsce nie powinna przekroczy wicej ni 15 minut czasu antenowego.
Zabezpieczenie propagandowe wizyty
Jeszcze inaczej wyglday zaoenia dziaa propagandowych adresowanych do og-
u spoeczestwa Wybrzea za pomoc afiszy i wielkoformatowych hase umieszczanych
w najwaniejszych punktach Trjmiasta. Partia zrezygnowaa z nachalnej propagandy ideo-
logicznej przed wizyt papiea. Z hasami naley rozwanie postpowa, nie idc na
udry naley da hasa oglnospoeczne narodowe, a hasa o ideologii mona wywie-
si na komitetach PZPR mwi Stanisaw Bejger. Treci tej propagandy winny by
ukierunkowane z jednej strony na wzmocnienie tego, co bdzie funkcjonowao niejako
ubocznie przy tej wizycie, to znaczy na podkrelenie polskoci tych ziem, ich trwaej przy-
nalenoci do Polski a wic hasa typu Bylimy Jestemy Bdziemy.
Kampania propagandy wizualnej ruszya pen par 5 maja 1987 r. Do poowy czerw-
ca Wydzia Propagandy przygotowa 14 tys. plakatw siedmiu rodzajw: Dzie Dziecka,
9 maja wito Pokoju, wiatu Pokj, Bylimy Jestemy Bdziemy, Od morza
jestemy, od morza, wito Morza, Walka o pokj. Ustalono, e plakaty te winny si
znale w witrynach sklepw, instytucji i urzdw, czyli tam, gdzie ich zniszczenie jest
w zasadzie niemoliwe. Za rozpowszechnianie plakatw odpowiadali prezydenci i na-
czelnicy miast, ktrzy stanli na czele sztabw przygotowujcych wizyt papiea. Koszt
produkcji plakatw wynis 700 tys. z. Kwot t obciono najwiksze miasta regionu:
Gdask mia odprowadzi do KW PZPR 350 tys. z, Gdynia 220 tys. z, Sopot 80 tys. z,
Tczew 20 tys. z, Wejherowo 15 tys. z, Starogard Gdaski 15 tys.
Jednak najwaniejsz form propagandy wizualnej byo umieszczenie hase na trasie prze-
jazdu papiea oraz w miejscach uroczystoci religijnych. Partia ustalia, e bd one ekspono-
wane w dwch wersjach: biae litery na czerwonym tle oraz biae litery na ciemnoniebieskim
tle. Ze wzgldu na tre hase podzielono je na trzy rodzaje: zwizane porednio z wizyt
papiea, witajce papiea i o treci socjalistycznej. Najbardziej interesujce s te o treciach
ustrojowych, wrd ktrych warto wymieni: Socjalizm Honor Ojczyzna, Polska socjali-
styczna jest naszym wsplnym dobrem, Marksizm-leninizm nasz ide, Polska socjalistycz-
na to Polska rzdna i sprawiedliwa, Nasza ojczyzna to Polska, nasz ustrj to socjalizm,
Socjalizm przyszoci wiata, Integracja z krajami RWPG gwarancj rozwoju Polski.
Osabienie nachalnej propagandy komunistycznej byo nie lada wyzwaniem dla Ko-
cioa. Przygotowujc wystrj ulic, wierni starali si bd w ogle zasoni hasa, bd
dopisa kilka sw, ktre zmieniyby nieco sens. Przykadowo na gdaskiej Zaspie do
hasa Gdask zawsze Polski dopisano sowa Wierny Bogu i Maryi.
W artykule wykorzystano zbiory Archiwum Pastwowego w Gdasku (zesp KW PZPR).
70
K KK KKRZY RZY RZY RZY RZYSZT SZT SZT SZT SZTOF OF OF OF OF M MM MMADEJ ADEJ ADEJ ADEJ ADEJ, BEP IPN W , BEP IPN W , BEP IPN W , BEP IPN W , BEP IPN WARSZA ARSZA ARSZA ARSZA ARSZAW WW WWA AA AA
NIK NA KUL-u
Opisane poniej wydarzenia stanowi przyczynek do poznania po-
padziernikowej dziaalnoci Katolickiego Uniwersytetu Lubelskie-
go i Najwyszej Izby Kontroli. Kontrola KUL pokazaa, w jaki sposb
wadze PRL wykorzystay do przeprowadzenia represji administra-
cyjnych restytuowany w grudniu 1957 r. organ kontroli pastwowej.
Stosunek wadz do Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego by w duej mierze pochod-
n stosunkw PastwoKoci po Padzierniku 1956. Po chwilowym odpreniu i apelu
prymasa w styczniu 1957 r. o udzia w wyborach, w nastpnych miesicach 1957 r. doszo
do pogorszenia wzajemnych relacji. W Komisji Wsplnej zoonej z przedstawicieli wadz
i Kocioa doszo do napi w zwizku z odmow zwrotu mienia Caritasu odebranego
Kocioowi w 1950 r. i przekazanego tak zwanym ksiom-patriotom. Rwnolegle Koci
protestowa midzy innymi przeciw ograniczaniu nauczania religii w szkoach oraz inge-
rencji wadz pastwowych przy dystrybucji darw przekazywanych Kocioowi z zagranicy.
Sytuacja zaostrzya si w lipcu 1958 r., po tym, jak 21 lipca do siedziby Instytutu
Prymasowskiego wdara si grupa funkcjonariuszy MSW i przeprowadzia tam rewizj.
Fakt ten spowodowa protesty wiernych i brutaln kontrakcj si porzdkowych.
31 lipca 1958 r. rozpocza si kontrola NIK (nominalnie podlegy Sejmowi PRL
1
) na
KUL, co moe wskazywa na jak skoordynowan akcj wadz. Aczkolwiek przy analizie
dziaa wadz wobec KUL naley uwzgldni take lokalne uwarunkowania.
Jak podaje Henryk Dominiczak, w 1957 r. lubelska SB okrelaa KUL jako reakcyj-
ny orodek antysocjalistyczny i antykomunistyczny. Z kolei w maju 1958 r. na odpra-
wie krajowej SB uznano, e naley ograniczy dziaalno Towarzystwa Przyjaci KUL,
gwnie nakadajc wysokie kary na uczestnikw i organizatorw zbirek. Nie od rzeczy
bdzie tutaj wspomnie, e pierwotnie NIK planowaa wanie tylko kontrol Towarzystwa
Przyjaci KUL. Mogo to by spowodowane dynamicznym rozwojem tej instytucji po Pa-
dzierniku 1956. Wedug notatki subowej sporzdzonej na pocztku kontroli przez in-
spektorw NIK liczba czonkw nalecych do Towarzystwa przekroczya w 1958 r. ponad
100 tys.
W wyjanieniu okolicznoci kontroli KUL przez NIK w lipcu 1958 r. moe by pomocna
analiza relacji midzy uczelni a Komitetem Wojewdzkim PZPR. Ju w 1957 r. zaleny od
KW PZPR w Lublinie, choby przez instytucj nomenklatury, Wydzia Finansowy Prezydium
Wojewdzkiej Rady Narodowej w Lublinie wymierzy KUL podatek dochodowy za lata 1950
1953 w kwocie ponad 3 mln z. W lutym 1959 r., a wic kilka miesicy po zakoczeniu
kontroli przez NIK, egzekutywa KW PZPR w Lublinie przesaa do I sekretarza KC PZPR
Wadysawa Gomuki materia, w ktrym przytoczya argumenty wiadczce o tym, e KUL
jest niebezpieczny dla caego systemu: Zasadniczym kierunkiem dziaalnoci KUL-u
stao si potgowanie ofensywy katolicyzmu, nie liczcego si z polsk racj stanu, nie-
dwuznaczne dziaanie przeciwko podstawowym zasadom ustrojowym naszego pastwa.
Aktywistw partyjnych niepokoio rwnie oddziaywanie KUL na inne rodowiska aka-
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
71
demickie, gwnie poprzez prac duszpastersk: Ma [duszpasterstwo] na przykad swj
wywiad, ktry zbiera informacje w uczelniach o dziaalnoci partii i organizacji modzie-
owych oraz udziela opinii o poszczeglnych studentach, ktrym z punktu interesw kleru
zamierza si przyj z pomoc materialn. Z perspektywy wadz niebezpieczny mg by
rwnie znaczcy wzrost studiujcych na KUL w 1956 r. z 1008 studentw do 1784
oraz zmiany kadrowe, ktre nastpiy w 1957 r. wraz z objciem stanowiska przez rektora
ks. Mariana Rechowicza. Odeszo wwczas wielu profesorw, ktrych wadze uwaay za
przyjanie nastawionych do systemu.
KW PZPR w Lublinie uczestniczy wic w kontroli NIK, co potwierdza pismo przesane
do centrali NIK w Warszawie w sierpniu 1958 r., w ktrym kontrolerzy informowali, e
w czasie czynnoci kontrolnych pozostajemy w staym kontakcie z Komitetem Wojewdz-
kim Partii, z Oddziaem III Wojewdzkiej Komendy MO oraz z kierownikiem Wydziau
Spoeczno-Administracyjnego Prezydium Wojewdzkiej Rady Narodowej.
Przebieg kontroli
Kontrola NIK rozpocza si 31 lipca 1958 r. Przeprowadzao j trzech kontrolerw.
Pierwotnie miaa si ograniczy do Towarzystwa Przyjaci KUL. Chciano midzy innymi
ustali stan organizacyjny Towarzystwa, liczb i liczebno oddziaw terenowych, prze-
analizowa wydawnictwa finansowane przez Towarzystwo pod wzgldem ich zgodnoci
z porozumieniem midzy Rzdem PRL a Episkopatem oraz skontrolowa ewidencj finan-
sow Towarzystwa.
W trakcie kontroli TP KUL zwrcono przede wszystkim uwag na le prowadzon
sprawozdawczo i zatajanie przed Prezydium WRN w Lublinie, ktre sprawowao nadzr
nad tym stowarzyszeniem, wielu faktw z dziaalnoci Towarzystwa. Szczeglnie due obu-
rzenie budzi fakt, e w przekazanym WRN stenogramie z zebrania Walnego Zgromadze-
nia TP KUL z 11 maja 1958 r. usunito antypastwowe wypowiedzi. Przewodniczcy
mia wwczas zamkn zebranie zdaniem, e Polska bdzie katolicka albo jej wcale nie
bdzie. W stenogramie przekazanym wadzom nie byo rwnie wypowiedzi jednego
z obecnych ksiy, e: Obok lubowa jasnogrskich Towarzystwo Przyjaci KUL jest
w terenie trybun, ktra pomoe oprze si fali dechrystianizacji modziey i rodziny, sze-
rzonej przez sprytnie redagowane pisma.
Po piciu dniach kontrolerzy zdecydowali si rozszerzy zakres podmiotowy i przedmiotowy
kontroli. W notatce subowej z sierpnia 1958 r. przesanej do centrali NIK w Warszawie
wyjaniono to nastpujco: Wobec faktu, e TP KUL nie prowadzi szerszej dziaalnoci ani
w zakresie finansowym, ani w innych sprawach bdcych przedmiotem kontroli, a stanowi
jedynie pewnego rodzaju ekspozytur inkasenck KUL, zasza konieczno skontrolowania
caoci KUL. Trudno powiedzie, w jakim stopniu bya to suwerenna decyzja kontrolerw.
Wedug ustawy z 13 grudnia 1957 r. (art. 2 ust. 2) NIK miaa bardzo szerokie upraw-
nienia kontrolne. Miaa ona sprawdza legalno, gospodarno, celowo i rzetelno
wszelkich dziaa kontrolowanej instytucji. W przypadku KUL mogo to oznacza posze-
rzenie ewentualnych represji pokontrolnych oraz zwikszy dostp wadz pastwowych
i partyjnych do caej dokumentacji znajdujcej si posiadaniu KUL.
Na podstawie protokou pokontrolnego NIK i odpisw dokumentw zebranych przez
inspektorw NIK mona przyj, e podstawowym celem kontroli byo wykrycie nieprawi-
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
72
dowego pozyskiwania i wydatkowania pienidzy
2
, zbadanie kontaktw zagranicznych
KUL i zebranie informacji na temat bazy i kadry dydaktycznej.
Najwicej emocji wzbudzi sposb ewidencji i rozliczania darw zagranicznych. w-
czesna polityka kursowa pastwa zmuszaa potencjalnych beneficjentw do skompliko-
wanych operacji finansowych. Oficjalny kurs dolara wynosi okoo 25 zotych i by cztero-
krotnie niszy od czarnorynkowego (a wic realnego). Chcc jednak pozyska dewizy,
wadze PRL zgadzay si sprzedawa towary w ramach tak zwanego eksportu wewntrzne-
go, po wyszym kursie dolara. W praktyce jeli wadze KUL otrzymay za granic darowi-
zn na przykad 11 tys. dolarw od Komitetu Pomocy Polonii Kanadyjskiej, to mogy
albo zgodnie z obowizujcym prawem pobra je wedug kursu 24 zote za dolara, albo
naby za nie jaki towar, na przykad samochd marki Warszawa, sprzeda go na rynku
wtrnym i zyska na tej transakcji czterokrotno oficjalnego kursu dolara.
Oczywicie, tego typu dziaalno gospodarcza moga natychmiast cign zarzuty
o spekulacje, naduycia czy przestpstwa podatkowe, nawet jeli wadze nie potrafiy zna-
le konkretnych przekrocze. NIK zarzuci wadzom uniwersytetu, e nie mog prowadzi
takich transakcji, gdy KUL utrzymuje si z darw spoecznych, z ktrych musi by do-
kadne rozliczenie.
Inn metod, ktra pozwalaa uchroni wol darczycy i przekazywane przez niego
rodki, byo ich nieewidencjonowanie. Pozwalao to rwnie na czciowe uniknicie kon-
troli pastwowej przy ich wydatkowaniu. Dlatego te kontrolerzy NIK z wielk skrupulatno-
ci przeliczyli znajdujce si w kasie KUL kosztownoci i zarzucili kierownictwu KUL, e
nie ujo ich w stosownych wykazach i zataio uzyskane dziki nim wpywy.
Przy okazji analizowania darowizn zagranicznych KUL inspektorzy NIK przejrzeli take
korespondencj wychodzc i wpywajc. Wydzia Administracyjny KC PZPR na podsta-
wie tych bada sformuowa w 1960 r. krytyczn opini o polityce stypendialnej KUL
i wymianie midzynarodowej: Naley jeszcze doda, e nie tyle moe zagraniczne orod-
ki interesuj si KUL-em, ile KUL natarczywie zabiega o zainteresowanie ich sob (na
przykad stare orodki polonijne w USA niechtnie patrz na ebranin, popart niepo-
chlebnymi epitetami i skargami pod adresem pastwa polskiego).
O tym, jak bardzo inspektorzy NIK chcieli znale jakie naduycia, moe wiadczy
kontrola w stowce akademickiej KUL i w stowce w Konwikcie Ksiy Studentw KUL,
przeprowadzona pod koniec listopada 1958 r. Sprawdzajc wiarygodno rachunkw,
inspektorzy przesuchali midzy innymi kilku lubelskich rolnikw, czy na pewno sprzedali
stowce kilka kilogramw misa. Ostatecznie zarzucono kierownictwu niedostateczne
legitymowanie sprzedawcw (brak spisanych numerw dowodw osobistych).
Protok inspektorw NIK zawiera rwnie wiele opinii, ktre cho pozornie nie
wizay si z kontrol mogy zawiera wskazwki dla wadz PRL, jak walczy z t uczel-
ni. Midzy innymi zarzucono kierownictwu KUL stosowanie zbyt wysokich siatek pac,
zarwno dla wykadowcw, jak i pracownikw technicznych. Fakt ten mia powodowa
odpyw potrzebnych kadr z gospodarki uspoecznionej. Zarzucano take stosowanie
nieprawidowych zasad rekrutacji. W pimie z 28 padziernika 1958 r. do Ministra Szkol-
nictwa Wyszego prezes NIK pisa midzy innymi: Jeeli chodzi o sam modzie, to
kontrola zainteresowaa si zarwno rekrutacj na rok akademicki 1958/59, jak i jej
kwalifikacjami. Dokumenty nowo przybyych na Wydzia Nauk Humanistycznych oraz pi-
sane przez nich prace egzaminacyjne wykazuj [sic!] na to, e modzie ta wykazuje si
zaledwie dostatecznymi wynikami nauki w szkoach rednich, a ich prace z historii Polski
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
73
z reguy kwalifikowane byy jako niedostateczne, lub ledwo dostateczne. [...] Wydaje si
wtpliwe, czy przyjmowanie tak sabo przygotowanych osb na studia wysze jest celowe.
Odpowiadajc na zarzuty NIK, rektor ks. Marian Rechowicz stwierdzi, e wpaty za-
graniczne, zgodnie z przepisami Banku PKO, mogy by kierowane jedynie imiennie na
rektora Uniwersytetu. Z kolei sumy przesyane w listach nie byy ewidencjonowane w kasie
KUL, poniewa listy przychodziy na nazwisko rektora. Komentujc powysze wyjanienia,
NIK stwierdzia (Notatka subowa dla wiceprezesa NIK Burskiego w sprawie odpowiedzi
Rektora KUL ze stycznia 1959 r.): W zwizku z odpowiedzi Rektora KUL nadesan do
NIK stwierdzamy, e wyjanienia nie kwestionuj w zasadzie ustale kontroli NIK i nie
zmieniaj ich treci.
Nastpstwa kontroli
O reperkusjach kontroli NIK w Katolickim Uniwersytecie Lubelskim porednio mona
dowiedzie si z trzech dokumentw. Pierwszym z nich jest skarga KW PZPR w Lublinie do
I sekretarza KC PZPR na dziaalno KUL. Dokument ten mia zapewne przedstawi wa-
dzom centralnym ogrom problemw, z jakimi musieli si zmaga funkcjonariusze PZPR
w Lubelskiem. Znamienne jest jednak, e oprcz zarzutw natury czysto ideologicznej (na
przykad stwierdzono, e kierownictwo uczelni przeszo w rce grupy w peni posusznej
Episkopatowi, a zwaszcza Wyszyskiemu) znaczna cz uwag wynikaa z wanie prze-
prowadzonej kontroli NIK midzy innymi informacja o nieksigowaniu przez wadze KUL
wszystkich otrzymywanych darowizn czy wyliczenie najnowszych darw rzeczowych otrzy-
manych z Anglii. Stwierdzenie inspektorw NIK o cisej wsppracy z KW PZPR w Lublinie
nie byo wic tylko czcz deklaracj.
Problem, jak dalece w owym czasie wyniki kontroli NIK przekaday si na decyzje
podejmowane przez funkcjonariuszy partyjnych i pastwowych, mona wyjani w znacz-
nej mierze na podstawie dwch dokumentw. Jednym z nich jest Notatka Wydziau Nauki
i Owiaty w sprawie Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego (sporzdzona w wyniku dysku-
sji przez tow. tow. Golaskiego, Krassowsk, Sztachelskiego, Alstera i Werblana)
3
, drugim
jest opracowanie powstae w 1960 r. w Wydziale Administracyjnym KC PZPR na bazie
materiaw proweniencji partyjnej, protokou kontroli NIK i materiaw MSW.
Z materiaw MSW mona dowiedzie si o wczesnej sytuacji KUL. Autor informacji
pisa midzy innymi: Cech charakterystyczn aktualnej sytuacji na KUL-u jest wzrost
nastrojw niepewnoci, tendencja do ucieczki z KUL-u.[...] Nastroje niepewnoci pojawiy
si na tle pogarszajcej si sytuacji KUL. Gwnym powodem pogorszenia kondycji fi-
nansowej uniwersytetu byy przede wszystkim decyzje podatkowe podjte przez Wydzia
Finansowy prezydium WRN w Lublinie w 1957 r. naoono na KUL podatek dochodowy
za lata 19501953 w wysokoci okoo 3 mln z, w 1959 r. uczelni wymierzono podatek za
lata 19531954 w wysokoci 3,7 mln z. W 1959 r. Wydzia Finansowy Prezydium WRN
w Lublinie przejciowo zablokowa konto uczelni. Pod koniec lat pidziesitych uniwersy-
tet mia rwnie zapaci prawie milion z podatku od nieruchomoci i tak zwanego po-
datku lokalowego.
O ile jednak dziaalno Prezydium WRN w Lublinie spotkaa si z pen aprobat
autorw opracowania, o tyle kontrola NIK zostaa oceniona do krytycznie. Co prawda
powoano si w kilku miejscach opracowania na ustalenia NIK i, jak wynika z ostatniej
czci tego dokumentu, odegray one istotn rol przy planowaniu dalszych dziaa. Przy-
woano midzy innymi problem ewidencjonowania darw zagranicznych, ustalenia rze-
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
74
czywistej liczby suchaczy Instytutu Wyszej Kultury Religijnej czy luki w ksigowoci (na
przykad 9 lutego1959 r. Minister Finansw zwrci si prezesa NIK z prob o udostp-
nienie wynikw kontroli potrzebnych do ustalenia zobowiza podatkowych KUL). Gene-
ralnie jednak zarzucono kontrolerom nadmiern pobaliwo wobec wadz KUL. Autorzy
opracowania stwierdzali midzy innymi: sprawy te [rozlicze finansowych] nie s wyjanio-
ne i nasuwaj przypuszczenie, e finanse KUL nie s w porzdku. Nie wiadomo, czy naley
to tumaczy nieudolnoci NIK-u, czy jego przychylnoci, czy sprytem rektoratu, ktry
umiejtnie by moe tuszuje finansowe naduycia lub baagan. Kontroli NIK z 1958 r.
zarzucono rwnie brak zainteresowania nieruchomociami uczelni, ktrych status mia
by niedookrelony. W konkluzji opracowania postulowano przeprowadzenie gbszej kon-
troli. Materiay powierzchownej kontroli NIK-u wykazay naduycia, wprawdzie drobne
(podrabianie rachunkw na art. spoywcze do stowki, brak rozlicze z pobieranych
pienidzy, niejasne transakcje walutowe) ale i te sprawy ju dzi mona by odda w rce
prokuratora, czego z niezrozumiaych wzgldw nie uczyniono. [...] W kadym razie dla
jakichkolwiek poczyna w tej sprawie niezbdna jest staranna kontrola NIK-u, uatwiaby
ona wszelkie inne posunicia odnonie KUL-u.
Fakt, e negatywnie odniesiono si do dziaalnoci inspektorw NIK, nie oznacza jed-
nak, e na podstawie ich ustale nie podjto dotkliwych dla KUL posuni. Zalecono
midzy innymi ograniczy wyjazdy pracownikw KUL i studentw za granic, utrudnia
dziaalno naukow i popularyzatorsk Towarzystwa Naukowego KUL (wedug autorw
opracowania dotychczas wadze wojewdzkie szafuj le pojt demokracj i liberali-
zmem). Uznano rwnie, e naley przypomnie Ministerstwu Szk Wyszych o jego
obowizkach i uprawnieniach kontrolowania programw i zatwierdzania kadr wykadow-
cw w wyszych uczelniach. Naleaoby zada od ministerstwa odpowiedniego uregu-
lowania sprawy profesorw karanych sdownie, a nie rehabilitowanych
4
.
Jak wic wida z powyszych rekomendacji, dalsze dziaania wymierzone przeciwko
uniwersytetowi miay by przede wszystkim prowadzone przez administracj terenow
w Lublinie i Ministerstwo Szk Wyszych.
NIK jako instrument w walce z instytucjami kocielnymi
kontynuacja i zmiana
Posugiwanie si Najwysz Izb Kontroli w celu likwidacji bd znacznego ograniczenia
dziaalnoci instytucji kocielnych nie byo niczym nowym. W 1949 r. pod pozorem kontroli
NIK wadze zlikwidoway drukarni zakonn w Niepokalanowie. W styczniu 1950 r. w ten
sam sposb pastwo zagarno majtek Caritasu we Wrocawiu, co pomogo nastpnie
sporzdzi sfingowane oskarenia przeciwko dziaaczom tego stowarzyszenia
5
.
Po Padzierniku NIK rwnie bya uywana jako instrument w walce z instytucjami
kocielnymi, zmieniy si jednak formy jej dziaania. O ile w czasach stalinowskich wadze
po prostu stwarzay dogodne dla siebie fakty (czsto uciekajc si do faszerstw
i kradziey), o tyle pniej od kontrolerw NIK oczekiwano, e w ramach istniejcego
prawa sporzdz takie protokoy, ktre uprawomocni dziaania i represje podejmowane
przez wadze. Jak wida z przedstawionej wyej oceny kontroli przez Wydzia Administra-
cyjny KC PZPR, nie zawsze dokumenty pokontrolne odpowiaday yczeniom partyjnych
i pastwowych mocodawcw. Trzeba jednak pamita, e ju sam fakt podjcia i przepro-
wadzenia kontroli by swego rodzaju represj.
Dziaania przeciwko instytucjom kocielnym nie ograniczay si tylko do ich kontroli.
Czsto na wniosek lokalnych wadz partyjnych rozszerzano prowadzone ju postpowa-
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
75
nie. Tak byo na przykad w Rzeszowie, gdzie w 1959 r. na wniosek Komitetu Powiatowego
PZPR w Jarosawiu NIK zbadaa kontrol, ktr Urzd Spraw Wewntrznych przeprowa-
dzi w Stowarzyszeniu Mionikw Jarosawia. Wadze partyjne chciay zawieszenia dzia-
alnoci tego stowarzyszenia z uwagi na to, e w skad zarzdu wchodz niepowoane
osoby, m.in. ksidz.
Z kolei na podstawie Wykazu materiaw wydanych przez Wydzia Handlu na budow
i remonty kociow na terenie m-ta Gdaska w latach 1957/58 NIK zwrcia uwag na
nadmiern szczodro przy przydzielaniu materiaw budowlanych przez Prezydium WRN
w Gdasku w sierpniu i wrzeniu 1958 r.
Kontrole polityczne NIK w latach szedziesitych obejmoway nie tylko instytucje zwi-
zane z Kocioem katolickim. Przykadowo, w 1962 r. zajmowano si Stowarzyszeniem
PAX i jego agendami gospodarczymi Zjednoczeniem Zespow Gospodarczych sp-
ka z o.o. (Inco, Veritas), Zespoem Prasy PAX i Instytutem Wydawniczym PAX. Z instruk-
cji dla inspektorw wynika, e chciano w ten sposb zahamowa i ograniczy rozwj
Stowarzyszenia. Wedug wadz PRL byo ono po prostu zbyt bogate.
W 1967 r. natomiast wychodzc naprzeciw oczekiwaniom wadz partyjnych (wyrao-
nym podczas odprawy sekretarzy POP takich instytucji jak NIK, prokuratura czy MSW
w Wydziale Administracyjnym), skontrolowano Stowarzyszenie ydowski Instytut Historycz-
ny i ustalono, e wiele wykonanych w Instytucie prac naukowych zostao przekazanych za
granic.
Powysze fakty wiadcz, e cho poprawia si jako kadr i poziom pracy kontro cho poprawia si jako kadr i poziom pracy kontro cho poprawia si jako kadr i poziom pracy kontro cho poprawia si jako kadr i poziom pracy kontro cho poprawia si jako kadr i poziom pracy kontro- -- --
lerskiej po P lerskiej po P lerskiej po P lerskiej po P lerskiej po Padzierniku 1956 adzierniku 1956 adzierniku 1956 adzierniku 1956 adzierniku 1956 (wedug danych Wydziau Administracyjnego KC PZPR
z poowy lat pidziesitych ponad 60 proc. kontrolerw NIK miao wysze wyksztacenie
gwnie prawnicze i ekonomiczne, co na tle poziomu wczesnej administracji czynio
z nich prawdziw elit), nie uleg jednak zmianie podstawowy mechanizm pracy Najwy-
szej Izby Kontroli cisa zaleno od dyrektyw i potrzeb wadz partyjnych.
1
Jednym z celw likwidacji Ministerstwa Kontroli Pastwowej (podlegego prezesowi Rady
Ministrw) i utworzenia NIK miao by zwikszenie zaufania spoecznego do tej instytucji i popra-
wa pracy kontrolerskiej.
2
Wedug opracowania Wydziau Administracyjnego KC PZPR z 1960 r., dochody Katolickiego
Uniwersytetu Lubelskiego w 1957 r. wyniosy okoo 19,5 mln z, z czego najwicej (63 proc.)
pochodzio z tac, 20 proc. uzyskano ze zbirek, 12 proc. wyniosy wpywy Towarzystwa Przyjaci
KUL. Pozostaa cz pochodzia z opat studiujcych, darw polonijnych i indywidualnych ofiar.
3
B. Fijakowska, Partia wobec Religii i Kocioa w PRL, t. II, cz.1, Olsztyn 2000, s. 218222.
4
Chodzio przede wszystkim o skazanych w tzw. okresie stalinowskim profesorw: ks. Antonie-
go Somkowskiego i Ignacego Czum, ktrzy w 1957 r. powrcili do pracy dydaktycznej na KUL.
5
Por. J. aryn, Koci a wadza w Polsce (19451950), Warszawa 1997, s. 227 i 256.
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
76
R
E
L
A
C
J
E

I

W
S
P
O
M
N
I
E
N
I
AO OO OOPRA PRA PRA PRA PRACOW COW COW COW COWA A A A A M MM MMARIUSZ ARIUSZ ARIUSZ ARIUSZ ARIUSZ K KK KKRZY RZY RZY RZY RZYSZT SZT SZT SZT SZTOFISKI OFISKI OFISKI OFISKI OFISKI, OBEP R , OBEP R , OBEP R , OBEP R , OBEP RZESZW ZESZW ZESZW ZESZW ZESZW
K K K K KOCI POTRZEBNY OCI POTRZEBNY OCI POTRZEBNY OCI POTRZEBNY OCI POTRZEBNY, ,, ,,
ALE NIEPOD ALE NIEPOD ALE NIEPOD ALE NIEPOD ALE NIEPODANY ANY ANY ANY ANY
Ks. Micha Jzefczyk ur. 29 wrzenia 1946 r. w Krocienku Wynym,
absolwent liceum w Kronie, w latach 19661972 kleryk Wyszego Se-
minarium Duchownego w Przemylu. Wywicony 17 czerwca 1972 r.
w Miejscu Piastowym koo Krosna. Posug duszpastersk sprawowa
kolejno w Grnie, Pstrgowej koo Czudca, Dubiecku, Pitkowej nale-
cej do parafii Tarnawka, w Dzikowcu i Lipnicy. Od maja 1979 r. a
do chwili obecnej proboszcz parafii Matki Boej Nieustajcej Pomocy
w Tarnobrzegu. Przedstawiamy jego relacj.
Podczas odprawiania naboestwa majowego w Lipnicy
1
do kocioa wszed pewien
ksidz, podszed do okna i pooy na nim kopert; wida byo, e si spieszy i nie moe
poczeka do koca naboestwa. W kopercie byo pismo wzywajce mnie do ks. biskupa
Ignacego Tokarczuka. Na drugi dzie pojechaem na spotkanie z nim. Ks. biskup wycig-
n map Tarnobrzega i objania mi, e w miecie tym jest tylko jeden koci i koniecz-
noci jest znalezienie miejsca na nowy. Tego samego dnia wieczorem, 8 maja 1979 r.,
przyjechaem do Tarnobrzega. Wraz z o. Jzefem Kosteckim
2
, przeorem klasztoru oo.
Dominikanw w Tarnobrzegu, udalimy si do pana Jana Szczytyskiego
3
, od ktrego
kupilimy grunt na budow nowego kocioa. Po sfinalizowaniu umowy rozpoczy si
przygotowania do budowy kocioa. Materiay na, caa konstrukcja, zostay wykonane
przez parafian w Lipnicy, gdzie byem proboszczem. Gdy ju wszystko byo przygotowane,
w pitek 25 maja 1979 r. pojechaem do ksidza biskupa Tokarczuka z zapytaniem, czy
mamy ju zaczyna budow, czy jeszcze na jaki czas zaczeka. Ks. biskup stwierdzi, e
nie ma na co czeka. 26 maja 1979 r. z gotowymi elementami kocioa przyjechalimy do
Tarnobrzega. W samo poudnie zadzwoniy dzwony w kociele oo. Dominikanw; odm-
wilimy Anio Paski i rozpoczlimy prac. Pracowao okoo 30 osb. Dookoa placu byy
wysokie wykopy, wic niewiele byo wida. Syszalny by jedynie stuk narzdzi. O godzinie
22.00 koci by ju postawiony. Do tej chwili wadze jeszcze nie wiedziay o jego istnie-
niu. Na drugi dzie, w niedziel 27 maja 1979 r., na Mszy w. w kociele oo. Dominika-
nw w Tarnobrzegu o godz. 6.00 ogoszono o uroczystoci powicenia nowego kocioa
w Tarnobrzegu, ktra odbdzie si tego samego dnia o godz. 7.00. Wierni po zakocze-
niu Mszy w. u dominikanw udali si do nowo postawionego kocioa, ktry wypeniony
by po brzegi. Na uroczysto t przyjecha ks. biskup Ignacy Tokarczuk. Dokona ww-
czas powicenia kocioa, zapewni nas o swojej modlitwie, nastpnie pojecha na od-
pust do sanktuarium w Leajsku modli si za podjt budow. Tego samego dnia na
ulicy Jdrusiw, przy ktrej stan koci, wadze postawiy posterunek milicji w postaci
radiowozu z funkcjonariuszami MO i chyba SB. Sta on tutaj nieprzerwanie, noc i dniem,
a do pocztku padziernika. Zadaniem ich byo nie dopuci do dalszej budowy. Kontro-
lowali wszystkie samochody wjedajce i wyjedajce z ulicy. 28 maja 1979 r. na teren
kocioa przyjecha wczesny wojewoda
4
oraz wczesny I sekretarz KW PZPR w Tarno-
77
brzegu
5
. Prbowali mnie zastraszy. Twierdzili, e nieprawnie tutaj przebywam, e nie
ycz sobie, abym tutaj by. Tego samego dnia otrzymaem pierwsze wezwanie na kole-
gium do spraw wykrocze za Msz w. odprawion 27 maja 1979 r. Dodam, i przez cay
czas, przez cae 24 godziny, a do pocztku padziernika, w kociele trwaa adoracja.
Modlili si w nim ludzie. 30 maja 1979 r. na pierwszym kolegium zasdzono mi grzywn
500 z. Oczywicie nie poszedem na nie. Kilkanacie razy kolegium wymierzao mi grzywn
w takiej wysokoci za nielegalne organizowanie zebra, czyli odprawianie Mszy w. Na
adnym kolegium nie byem, wszystkie odbyway si zaocznie. Kolegia te obejmoway
okres od maja do lipca 1979 r. W okresie tym odmwiono mi prawa zameldowania
w Tarnobrzegu. Do 1989 r. zameldowany byem w Krocienku. Spore nieprzyjemnoci
mia rwnie pan Szczytyski, od ktrego kupilimy grunt na budow kocioa, jemu rw-
nie kolegia zasdzay kary grzywny, ktre ja podjem si regulowa.
Z racji tego, i nie paciem wymierzanych grzywien, bo nie miaem z czego, w czerw-
cu, gdy jechaem samochodem, koo Majdanu Krlewskiego zatrzyma mnie milicjant
niejaki pan Wolski i na poczet niepaconych grzywien zaj samochd. Odwieli mnie
wwczas do Tarnobrzega. Przez jaki czas potem jedziem rowerem.
W okresie tym byem z 10 razy wzywany do Wydziau do spraw Wyzna w Tarnobrzegu,
gdzie pewien urzdnik przekonywa mnie, i musz si wycofa z budowy kocioa
w Tarnobrzegu, e moje starania nie maj najmniejszego sensu, e w Tarnobrzegu nigdy
nie bdzie nowego kocioa. Mwi rwnie, i ziemi nie mona przeznacza na budow
kocioa, bo jest potrzebna na budow mieszka i szk.
Raz te na koci nalot zrobia SB. Nie wiem, co zamierzali uczyni. Byo to nad
ranem, nadjechay samochody pod koci. Przeraziem si, pobiegem do ssiadw,
pukaem do drzwi, nikt mi nie otworzy. Zawrciem wic i jak wszedem do kocioa, oni
z niego raptownie wyszli i odjechali. Musz przyzna, e nieustannie nas straszyli.
20 wrzenia 1979 r. zostaem wezwany do Sdu Rejonowego w Janowie Lubelskim,
gdzie oskarono mnie o to, i w dniu 26 maja 1979 r. kierowaem budow obiektu
o przeznaczeniu sakralnym, na wznoszenie ktrego nie miaem zezwolenia administracji
pastwowej, na terenie, ktry zgodnie z przepisami o planowaniu przestrzennym przezna-
czony by na inny cel. Dodatkowo zarzucono mi, i postawienie kocioa spowodowao
niebezpieczestwo dla ludzi z uwagi na wadliw konstrukcj i uycie materiau atwo pal-
nego. Uznano mnie winnym i skazano na kar roku wizienia, zawieszon na trzy lata,
oraz grzywn w wysokoci 127 000 z; w razie jej niezapacenia miaa ona zosta zamie-
niona na trzy lata wizienia. Ponadto obarczono mnie rwnie kosztami procesu w wyso-
koci 27 000 z. Na rozpraw pojechaem z innymi ksimi. Z tego, co pamitam, szybko
odczytano zarzuty. Gos zabra ekspert budowlany, dzisiaj mj parafianin, ktry udowad-
nia, i budowa jest wzniesiona nieprawidowo, gdy posiada za mao ste. Na to ja
spytaem, ile powinno ich by, po czym dodaem, e jest ich o dwa wicej, ni podana
przez eksperta liczba. Oczywicie wystpienie to nie przynioso adnego rezultatu. Kary
grzywny, tak jak poprzednio, nie zapaciem. Bodaje dwukrotnie przychodzi do mnie
komornik, lecz nie mia czego zaj. Po wyroku zaczem legalnie zabiega o pozwole-
nie. Jeszcze w 1979 r. zwrcono mi samochd. Kilkakrotnie byem u I sekretarza KW PZPR
w Tarnobrzegu. W styczniu 1981 r. uzyskaem zgod na budow plebanii. Stana ona
w 1982 r. Pozwolenie na budow kocioa uzyskaem w kwietniu 1982 r. Okupiem je
du liczb zabiegw. Chyba ze 100 razy byem w Wydziale do spraw Wyzna w Tarno-
brzegu, gdzie hamowano spraw, jak tylko byo to moliwe. Najpierw nanoszono po-
R
E
L
A
C
J
E

I

W
S
P
O
M
N
I
E
N
I
A
78
R
E
L
A
C
J
E

I

W
S
P
O
M
N
I
E
N
I
Aprawki na projekt wstpny, potem odsyano mnie w myl zasady dzisiaj nie, moe jutro.
Zabiegi trway od 1979 r. do kwietnia 1982 r. Zdobywanie materiau na koci byo
bardzo utrudnione. Na wszystko trzeba byo mie pozwolenie. Do powiedzie, i mate-
ria budowlany przyjeda prawie z caej Polski. Tak si jednak skadao, i wszdzie zna-
laz si jaki dobry czowiek, ktry suy mi pomoc.
W listopadzie 1982 r. nastpio wmurowanie kamienia wgielnego pod nowy ko-
ci
6
. Bya ju wwczas zabetonowana pyta w prezbiterium. Na niej zostaa odprawiona
Msza w. Celebrowa j ks. biskup Ignacy Tokarczuk. Dookoa byo sporo wykopw.
Budowa kocioa, grnego i dolnego, zostaa zakoczona 1 wrzenia 1984 r. W tym
te roku skoczyy si moje kopoty.
W roku 1986 rozpoczem budow kocioa pod wezwaniem w. Barbary na gruncie
zakupionym od pana Grabskiego. W tym przypadku nie napotkaem ju takich przeszkd,
jak przy budowie kocioa pod wezwaniem Matki Boej Nieustajcej Pomocy.
W latach 19781982 najbardziej pomaga mi nieyjcy ju Jan Strojek
7
. Przez jaki
czas u niego mieszkaem (od zimy 1979 r. do 1983 r.). W tym czasie w domu odkupionym
od pana Szczytyskiego miecia si kancelaria, ponadto mieszka tam p. Szczytyski, tam
te uczyem religii
8
.
1
W Lipnicy w gminie Dzikowiec mieci si koci parafialny pod wezwaniem Matki Boej
Pocieszenia. W 1976 r. wadze wojewdzkie wyraziy zgod na rozbudow mieszczcej si tam
kaplicy. Pomimo to kierujcy budow ks. Micha Jzefczyk oraz niektrzy parafianie zostali ww-
czas ukarani przez kolegia ds. wykrocze. Zob. Rocznik Diecezji Sandomierskiej 1994, Sandomierz
1994, s. 323324 oraz informacje ks. Michaa Jzefczyka.
2
O. Jzef Kostecki ur. 2 grudnia 1935 r. w Pawosiowie, w latach 19641979 sprawowa
posug duszpastersk w klasztorze oo. Dominikanw w Tarnobrzegu. Jako jego przeor wybudo-
wa przy klasztorze bez pozwolenia wadz dom katechetyczny oraz koci pod wezwaniem Mki
Paskiej. Naoono na niego wwczas kar grzywny. W maju 1979 r., po powstaniu w Tarnobrzegu
przy ul. Jdrusiw kocioa Matki Boej Nieustajcej Pomocy, wyjecha z Tarnobrzega. Obecnie
sprawuje posug duszpastersk w klasztorze oo. Dominikanw w Korbielowie (informacje uzyska-
ne od o. Jzefa Kosteckiego).
3
Jan Kazimierz Szczytyski (16 maja 190923 lutego 1991) emerytowany pisarz sdowy.
Zob. Ksiga zmarych parafii Matki Boej Nieustajcej Pomocy w Tarnobrzegu, nr 10, s. 51 oraz
informacje rodziny.
4
W tym okresie wojewod tarnobrzeskim by Wadysaw Bobek.
5
Stanowisko I sekretarza KW PZPR w Tarnobrzegu sprawowa wwczas Tadeusz Haadaj. By
on rwnie przewodniczcym Wojewdzkiej Rady Narodowej w Tarnobrzegu.
6
Uroczysto ta odbya si 28 listopada, w pierwsz niedziel Adwentu. Zob. Kronika parafial-
na parafii Matki Boej Nieustajcej Pomocy w Tarnobrzegu, b.p.
7
Jan Strojek (3 marca 193713 sierpnia 1982) wieloletni pracownik Kopalni i Zakadw
Przetwrstwa Siarki Siarkopol w Machowie. Zob. Ksiga zmarych parafii Matki Boej Nieustaj-
cej Pomocy w Tarnobrzegu, nr 8, s. 6 oraz informacje rodziny.
8
Relacja ks. Michaa Jzefczyka przekazana Mariuszowi Krzysztofiskiemu w Tarnobrzegu
8 czerwca 2002 r., w zbiorach Oddziau Instytutu Pamici Narodowej w Rzeszowie.
79
O OO OOPRA PRA PRA PRA PRACOW COW COW COW COWA A A A A T TT TTOMA OMA OMA OMA OMASZ SZ SZ SZ SZ K KK KKURPIERZ URPIERZ URPIERZ URPIERZ URPIERZ, OBEP IPN K , OBEP IPN K , OBEP IPN K , OBEP IPN K , OBEP IPN KA AA AAT TT TTOWICE OWICE OWICE OWICE OWICE
I NIE JEST TO
NA PEWNO WYDARZENIE,
Z KTREGO TRZEBA SI CIESZY
Papieskiej wizycie w Polsce, ktra miaa si odby w dniach 210 czerw-
ca 1979 r., powicono kilka specjalnych odpraw krajowych SB, konfe-
rencji i telekonferencji partyjnych. Stanisaw Kania, sekretarz KC PZPR
odpowiedzialny za SB i sprawy Kocioa, kilkakrotnie przedstawia
wwczas stanowisko wadz partii wysokim funkcjonariuszom SB oraz
kierowniczym gremiom partyjnym. Poniej przedstawiono fragmenty
omwienia telekonferencji z udziaem Stanisawa Kani, ktra odbya
si 2 marca 1979 r.
Dzisiaj jest ju jasne, e do licznych kopotw wewntrznych dochodzi kopot nowy i to
z importu. Pewny i przesdzony ju jest przyjazd papiea do Polski w biecym roku. Za-
mknity zosta kolejny rozdzia dziaa w kwestii jego przyjazdu, ktry zapocztkowany
zosta z chwil jego pontyfikatu. []
Wanym atutem naszym w tych rozmowach [z Episkopatem T.K.] byo to, e powanie
i ciepo potraktowalimy wybr kard. Wojtyy na papiea. Depesza gratulacyjna, delega-
cja, transmisja z uroczystoci intronizacji, jak i to, e ju w dniu objcia urzdu papieskie-
go wyrazilimy swj stosunek do kwestii jego podry do Polski. W najbardziej lapidarny
sposb mona powiedzie, e ma on prawo przyjazdu, bo jest obywatelem Polski, ale
rwnoczenie musi uzgodni termin przyjazdu, poniewa jest szefem Pastwa Watyka-
skiego. Naszym atutem byo rwnie i to, i moglimy stronie kocielnej postawi zarzut,
e programowano terminy pobytu papiea w Polsce bez uzgodnienia z Pastwem. Kilka-
krotnie, jak wiadomo, owiadczy si w tej sprawie papie, kuria krakowska, przedstawi-
ciele Episkopatu i Episkopat jako cao w oficjalnych komunikatach. []
Uznano [Koci T.K.], e papie nie moe przyjecha do Polski 13 maja, i zrezygno-
wano z iluzji, e mona naciska na dzie 3 maja. Uznano, e nie mona nam dyktowa
terminu, i wobec tego zaprzestano wywierania presji. Poinformowano nas rwnie, e
sprawy programowe zwizane z przyjazdem przejmie kuria watykaska. []
Uzgodnilimy rwnie, e jego podr po Polsce bdzie si odbywa przy pomocy
migowcw. Jest to sprawa techniczna, ale ma i inne znaczenie. Nie bdzie mianowicie
sprzyja gromadzeniu si tumu na trasie. Biuro Polityczne ocenia, e taki stan rzeczy
w przedmiotowej sprawie jest korzystny dla nas, dla socjalistycznego pastwa, dla partii,
e taki fina sprawy bdzie mia dobry wpyw na presti Polski w wiecie, na autorytet
wadzy pastwowej i kierownictwa partyjnego w spoeczestwie. Jest tak zwaszcza dlate-
go, e przez dugi okres sprawa papieskiej podry bya atrakcyjnym tematem imperiali-
stycznej dywersji na Zachodzie, realizowanej przy pomocy prasy, radia i telewizji. Podno-
szono wielki haas, wywierano nacisk, podejmowano ca kampani, ktra miaa na celu
wytworzy psychologiczne cinienie na nasze kierownictwo. Rwnie przeciwne nam we-
R
E
L
A
C
J
E

I

W
S
P
O
M
N
I
E
N
I
A
80
R
E
L
A
C
J
E

I

W
S
P
O
M
N
I
E
N
I
Awntrzne siy antysocjalistyczne liczyy, e uda si wymusi takie terminy i takie hasa, jak
proklamowano w oficjalnych enuncjacjach Kocioa. Niemao te byo przejaww buty,
pychy, agresywnoci wrd czci kleru, zwaszcza niektrych biskupw. []
Przyjazd papiea do Polski stawia jednak szereg trudnych problemw. I nie jest to na
pewno wydarzenie, z ktrego trzeba si cieszy. Potrzebny bdzie wielki wysiek, eby zmi-
nimalizowa ujemne skutki wizyty. Jakie s wic ostateczne ustalenia i wnioski dla nas?
[]
Praktycznie przed wszystkimi komitetami wojewdzkimi stoj powane zadania. Z jed-
nej strony powinnimy, przestrzegajc zasady taktownoci, dba, eby nie doszo do wie-
lomilionowych zgromadze, nad ktrymi trudno panowa. Okrelimy zreszt obowizki
towarzyszy. Wiele problemw organizacyjnych, o ktrych tu mwiem, trzeba ju teraz
traktowa jako zadania poszczeglnych wojewdztw. Wreszcie musimy widzie, e papie-
ska wizyta niesie ze sob wielkie niebezpieczestwo politycznego i ideologicznego cha-
rakteru. Dlatego powinnimy rozway, co mona zrobi dla umocnienia ideologicznej
kondycji partii, bo przecie papie przybywa tu nie [] z tsknoty za ojczystym krajem, ale
z nadziej na rozmikczenie naszego systemu, rozlunienie naszych szeregw. Dba po-
winnimy o to, aby umacnia si dobry klimat w stosunkach PastwoKoci, eby nie
dochodzio do spi! Myl, e bdzie tym zainteresowana bardziej ni kiedykolwiek stro-
na kocielna, ale rwnolegle z tym potrzebna jest wytona wszechstronna praca nad
formowaniem ideowego oblicza czonkw partii, po prostu ich odpornoci na to, co b-
dzie si dzia przy okazji papieskiej wizyty. A wic naley przy rnych okazjach mwi
bardziej zasadnie o przesankach naszej polityki wyznaniowej, o tym e ideologiczne racje
s po naszej stronie i w kwestiach dotyczcych rozwoju spoecznego i w sprawach zwiza-
nych z funkcjonowaniem praw przyrody, tradycji historycznej, wyszoci naszych zasad
moralnych, etycznych po prostu sensu ycia.
Trzeba si liczy z tym, e moe by podjta i prawdopodobnie bdzie podjta w szer-
szym zakresie ni dotychczas kampania w kwestii praw czowieka. Musimy tu wykorzysty-
wa nasze atuty, nasz przewag w stosunku do tego, co jest na Zachodzie i w stosunku
do tego, co byo kiedy w buruazyjno-obszarniczej Polsce. Zamierzamy te i na okre-
lone uderzenia, kontrolowane oczywicie, przeciwko prawicy chadeckiej i innym elemen-
tom, ktre wystpuj przeciwko odpreniu.
Tow. Gierek na posiedzeniu Biura Politycznego podkrela, e powinnimy wanie
w zwizku z wizyt papiea mocniej ni kiedykolwiek wykorzysta nasze narodowe roczni-
ce, a wic przypadajc w biecym roku 35 rocznic powstania Polski Ludowej, wolnoci
w sensie narodowym i spoecznym, 40-lecia hitlerowskiej agresji na Polsk. W tych rocz-
nicach zawarty jest wielki, emocjonalny adunek, wielki potencja polityczny, trzeba im
nada tak rang, jakiej nie nadawalimy nigdy dotychczas. To powinno rwnie wpywa
amortyzujco na przebieg tej wizyty, z ktrej cieszy si na pewno nie trzeba. Trzeba uczy-
ni wszystko, eby minimalizowa ujemne jej strony i wykorzystywa nasz wpyw, nasze
kontakty dla uznania przez koci dorobku socjalistycznej Polski, afirmacji naszych zasad
ustrojowych.
81
P PP PPIO IO IO IO IOTR TR TR TR TR S SS SSZUBARCZYK ZUBARCZYK ZUBARCZYK ZUBARCZYK ZUBARCZYK, OBEP IPN G , OBEP IPN G , OBEP IPN G , OBEP IPN G , OBEP IPN GD DD DDASK ASK ASK ASK ASK
RAJD PIESZY
SZLAKIEM ZGRUPOWANIA
MJR. UPASZKI
W BORACH TUCHOLSKICH
W dniach 2124 czerwca Oddziaowe Biuro Edukacji Publicznej IPN w Gdasku, we
wsppracy z gdaskimi i sopockimi druynami ZHR, zorganizowao rajd dla modzie-
y Szlakiem onierzy majora upaszki. Patrole modzieowe miay dotrze do bazy
w Lenej Hucie koo Czarnej Wody w woj. pomorskim, szukajc po drodze wiadkw
historii dramatycznych bojw onierzy 5. Wileskiej Brygady pod dowdztwem mjr.
Zygmunta Szendzielarza upaszki z siami bezpieczestwa (KBW i UB) wiosn i latem
1946 r. w Borach Tucholskich. Cho od tych wydarze mino 56 lat, modzie podczas
swej wdrwki znalaza ludzi, ktrzy zetknli si z onierzami podziemia niepodlegocio-
wego. Spisano ciekawe relacje, zebrano fotografie z tamtych lat.
W trakcie rajdu zorganizowano szkolenia z zakresu terenoznawstwa, samarytanki, sy-
gnalizacji. Prowadzili je instruktorzy harcerscy i wyspecjalizowany zesp promocji zdrowia
Szpitala w. Jana w Starogardzie Gdaskim. O technikach konspiracyjnych mwili: wice-
prezes IPN Janusz Krupski oraz dyrektor Oddziau Gdaskiego Edmund Krasowski, kon-
spiratorzy z duym staem opozycyjnym w latach siedemdziesitych i osiemdziesitych.
Najbardziej emocjonujc czci rajdu bya gra terenowa. Stanowia podsumowa-
nie zdobytej wczeniej wiedzy historycznej oraz praktycznych umiejtnoci przekazywanych
w czasie szkole. Kady z patroli w cigu trzech godzin musia wykona rne zadania
(przeprawa przez kana, opatrzenie rannego, zbudowanie noszy, transport rannego, prze-
kazanie informacji za pomoc sygnalizacji Semafor, odnalezienie za pomoc wykrywa-
cza metalu ukrytych przedmiotw). Wszystkie patrole uczestniczce w rajdzie wykonay
zadania, cho nie wszystkie zmieciy si w normie czasu. Dla wszystkich jednak byy przy-
gotowane nagrody, ufundowane przez IPN, prezydenta Gdaska Pawa Adamowicza oraz
Centrum Informacji i Edukacji Ekologicznej w Gdasku.
We wsplnym ognisku wzili udzia onierze upaszki: ppor. Olgierd Christa Le-
szek, Janina Smoleska Jachna, Jan Hap Sztywny i Jerzy Fijakowski Stylowy.
Okazao si, e aktywna forma edukacji historycznej znacznie bardziej interesuje mo-
dzie ni formy szkolne, lekcyjne. Kady z modych uczestnikw rajdu dowiedzia si, czym
byo powojenne podziemie niepodlegociowe i na czym polegay tragiczne dylematy o-
nierzy drugiej konspiracji. Gdaskie OBEP pragnie kontynuowa t form edukacji mo-
dziey.
R
A
J
D
82
K
O
N
K
U
R
S
Y
W WW WWOJCIECH OJCIECH OJCIECH OJCIECH OJCIECH T TT TTRBA RBA RBA RBA RBACZ CZ CZ CZ CZ, OBEP IPN W , OBEP IPN W , OBEP IPN W , OBEP IPN W , OBEP IPN WROCA ROCA ROCA ROCA ROCAW WW WW
MOJA SZKOA W PRL
24 maja 2002 r. w sali wjtowskiej Starego Ratusza we Wrocawiu odbya si uroczysto
wrczenia nagrd w konkursie Moja szkoa w PRL, organizowanym przez Oddziaowe Biuro
Edukacji Publicznej we Wrocawiu dla szk z wojewdztwa dolnolskiego i opolskiego. Hono-
rowy patronat nad konkursem objli: Jego Eminencja Henryk Kardyna Gulbinowicz, Arcybiskup
Metropolita Wrocawski, Wojewoda Dolnolski, Marszaek Wojewdztwa Dolnolskiego; Wo-
jewoda Opolski oraz Prezydent Miasta Wrocawia. Nagrody wrczali prezes IPN prof. Leon Kie-
res, dyrektor OBEP we Wrocawiu prof. Wodzimierz Suleja i przedstawiciele wadz samorzdo-
wych. Imprez uwietni swoim wystpem chr szkolny z Zespou Szk nr 1.
W konkursie wzio udzia 142 uczniw z 33 szk z Gogowa, Gubczyc, Gry, Jaworzyny
lskiej, Jeleniej Gry, Kluczborka, Legnicy, Nowej Rudy, Nysy, Olenicy, Paczkowa, Prudnika, Szczyt-
nej, Wabrzycha, Wrocawia, Zgorzelca i Zibic. Prace w wikszoci miay charakter opracowania
literackiego, albumu, ale byy to rwnie kasety VHS, dyskietki i pyty CD. Konkurs adresowany by
do uczniw szk ponadgimnazjalnych, a jego celem przedstawienie, w moliwie najszerszym za-
kresie, ycia szkoy w latach 19451989, czyli tego, co odbijao caoksztat ycia spoecznego
tamtych lat. Nie mona bowiem zapomnie o roli, jak miao odgrywa miao wychowanie
w systemie totalitarnym. Interesowao nas wszystko jak wyglday budynki szkolne, wyposaenie
klas, w co ubierali si uczniowie w poszczeglnych latach, co byo przedmiotem nauczania, jak
wyglday regulaminy szkolne, obowizki i prawa uczniw i jakim podlegay przemianom. Wycho-
dzi to naprzeciw reformie szkolnictwa redniego, zwizanej z now formu matury oraz zawartymi
w programie nauczania historii zaleceniami, na przykad zapoznania z metodologi naukowego
poznawania i opisywania przeszoci, samodzielnego poszerzania zakresu wiedzy historycznej
w warunkach indywidualnej i zespoowej pracy uczniw, samodzielnej interpretacji i weryfikacji
rnych typw materiaw rdowych, zastosowania posiadanej wiedzy do samodzielnego tworze-
nia obrazu przeszoci, przygotowania rozwinitych wypowiedzi ustnych i pisemnych speniajcych
kryteria warsztatu naukowego historii. Przez samodzieln prac uczniw, zwizan z poszukiwa-
niem i interpretacj rde, chcielimy pokaza, e badanie historii moe by zajciem pasjonuj-
cym, przynoszcym prawdziw satysfakcj, szczeglnie jeeli dotyczy wasnego regionu.
Uczniowie korzystali z kronik szkolnych, protokow rad pedagogicznych, sprawozda z r-
nego rodzaju uroczystoci rocznicowych i okolicznociowych, zawierajcych przemwienia, sce-
nariusze programw artystycznych, zdjcia, wiadectwa szkolne, dzienniki, sprawdziany, arkusze
ocen, protokoy z egzaminw wstpnych, zawierajce tematy prac, pytania, oceny, dyplomy,
nagrody z konkursw przedmiotowych i zawodw sportowych, odbywajcych si czsto z okazji
rocznic pastwowych, dokumentacji organizacji spoecznych i politycznych (ZHP, ZMW, ZMP, PTTK,
TPPR, PTTK) oraz kek zainteresowa, prywatnych zdj, legitymacji, zeszytw, podrcznikw,
prasy, gazetek szkolnych. Przeprowadzali wywiady z nauczycielami, byymi uczniami, innymi pra-
cownikami szkoy. Ogromny wkad w przygotowanie konkursu woyli Ewa Wolak, przewodnicz-
ca Komisji Owiaty i Modziey Rady Miejskiej Wrocawia, Krzysztof Nowak z ramienia Kurato-
rium Dolnolskiego i Roman Kowalczyk, dyrektor Zespou Szk nr 16 we Wrocawiu.
Komisja Konkursowa przyznaa trzy rwnorzdne nagrody gwne i trzy wyrnienia. W jej
skad wchodzili przedstawiciele Wrocawskiego Centrum Doskonalenia Nauczycieli: Halina Na-
wrotek, Alina Pomorska, Barbara Urkiel, przedstawiciel Uniwersytetu Wrocawskiego dr Karol
Sanojca, kierownik Ogniska Kultury Plastycznej im. Eugeniusz Gepperta Maciej Sieciski oraz
z ramienia IPN Robert Klementowski i Wojciech Trbacz.
Nagrody w postaci odtwarzacza DVD i pakietu ksiek otrzymay I Liceum Oglnoksztacce
w Grze, Zesp Szk Technicznych w Wabrzychu i IX Liceum Oglnoksztacce we Wrocawiu,
wyrnienia w postaci pakietw multimedialnych i zbioru ksiek otrzymay Zesp Szk Oglno-
ksztaccych w Paczkowie, I Liceum Oglnoksztacce w Grze i Zesp Szk Oglnoksztaccych
w Zibicach. Wikszo szk otrzymaa nagrody dodatkowe ufundowane przez samorzdy lokalne
i kuratorium dolnolskie. W czasie uroczystoci zrodzi si pomys publikacji nagrodzonych prac.
83
K
O
N
K
U
R
S
Y
T TT TTOMA OMA OMA OMA OMASZ SZ SZ SZ SZ R RR RROCHA OCHA OCHA OCHA OCHATKA TKA TKA TKA TKA, OBEP IPN P , OBEP IPN P , OBEP IPN P , OBEP IPN P , OBEP IPN POZNA OZNA OZNA OZNA OZNA
FINA KONKURSU
LADAMI LUDZKICH EZ
Oddziaowe Biuro Edukacji Publicznej IPN w Poznaniu zorganizowao w 2001 r. konkurs
historyczny ladami ludzkich ez. Do udziau zaproszono modzie szk gimnazjalnych
z obszaru podlegoci terytorialnej poznaskiego oddziau IPN. Do szk, ktre zgosiy swoje
uczestnictwo w konkursie, przesano broszur Sybiracy. Materiay robocze dla nauczycieli, za-
wierajc artykuy pracownikw OBEP na temat sytuacji obywateli polskich na Kresach Wschod-
nich i w ZSRR podczas drugiej wojny wiatowej oraz po ich powrocie do kraju. W broszurze
znalazy si take: omwienie kwestii sybirackiej w aktualnych podrcznikach szkolnych, wybr
tekstw rdowych, zaoenia ramowe programu edukacji sybirackiej i efekty jego realizacji
w jednym z poznaskich gimnazjw oraz regulamin konkursu.
Gimnazjalici mieli zebra lub opracowa relacje, materiay (kopie zdj i dokumentw,
pamitek), wykona prace plastyczne (w dowolnej formie) oraz inne (na przykad prezentacj
PowerPoint, stron internetowych, nagra wideo lub audio) na temat losw obywateli polskich
zarwno ludnoci cywilnej, jak i wojskowych ktrych w latach 19391958 wywieziono w gb
Zwizku Radzieckiego; aresztowano i skazano na agry, deportowano lub wcielono do Armii
Czerwonej. Konkurs by jednoetapowy, przyjmowano tylko prace indywidualne.
W konkursie wzio udzia 127 gimnazjalistw z 29 szk, w tym z wielu maych miejscowo-
ci. Poziom prac, estetyka wykonania i pomysowo modych autorw zasuguj na uznanie.
Nadesano plakaty, rysunki, rzeby, grafiki, obrazy, opracowania pisemne, materiay na kase-
tach VHS, tamach magnetofonowych, pytach CD-ROM i dyskietkach. Prace zawieray orygi-
nalne, niepublikowane relacje, teksty literackie i zdjcia. Autorzy prac opisywali wywzki i re-
presje wobec obywateli polskich z Kresw Wschodnich, warunki ich ycia codziennego w ZSRR
oraz powroty do kraju.
Fina konkursu odby si 7 czerwca 2002 r. w centrum Kultury Zamek w Poznaniu. Pod-
czas finau zaprezentowano wyrnione prace pisemne oraz plastyczne i wywietlono prezenta-
cj multimedialn zwyciczyni konkursu. Uczestnicy konkursu spotkali si rwnie z czonkami
Zwizku Sybirakw.
Komisja konkursowa w skadzie: Ireneusz Adamski dyrektor Oddziau IPN w Poznaniu
(przewodniczcy), Krystyna Laskowicz kierownik Referatu Wystaw, Wydawnictw i Edukacji Hi-
storycznej OBEP IPN Pozna, Piotr Okulewicz kierownik Referatu Bada Naukowych, doku-
mentacji i Zbiorw Bibliotecznych OBEP IPN Pozna, Tomasz Rochatka pracownik OBEP IPN
(sekretarz) przyznaa trzy nagrody i 34 wyrnienia. Dyplomami i wydawnictwami ksikowymi
IPN uhonorowano rwnie nauczycieli-opiekunw laureatw i wyrnionych uczniw.
Nagrody prezesa IPN otrzymali: 1. Agnieszka Florczyk z Gimnazjum nr 6 w Poznaniu kom-
puter multimedialny z monitorem i drukark, 2. Pawe Pochwatka z gimnazjum w arach
miniwiea Panasonic, 3. Aleksandra Godzik z Publicznego Gimnanzjum nr 1 w Barlinku
aparat fotograficzny. Wyrnieni uczestnicy konkursu (wrd ktrych przewaali uczniowie
z niewielkich miejscowoci: Drna, arki Wielkie, Maszewo, Peczyce) otrzymali wydawnictwa
ksikowe i multimedialne.
Nagrody wrczy Janusz Krupski wiceprezes IPN. Nagrody ufundowane przez Wydzia
Owiaty Urzdu Miasta Poznania wrczy wiceprezydent Miasta Poznania Maciej Frankiewicz.
Nagrody ksikowe przekazay ksigarnie i wydawnictwa poznaskie. Specjaln nagrod wy-
rniono te najciekawsz prac plastyczn.
84
Aparat bezpieczestwa w Polsce w latach 19501952: taktyka, strategia, metody
Tom obejmuje:
protokoy z narad kierownictwa resortu bezpieczestwa publicznego przemwienia i referaty
ministra BP Stanisawa Radkiewicza rozkaz ministra BP w sprawie walki z wywiadem pastw
imperialistycznych pisma kierownictwa resortu dotyczce spraw i zada biecych MBP analizy
iopracowania obrazujce sposoby zwalczania przez aparat bezpieczestwa niepodlegociowego
podziemia zbrojnego, a take wrogiej dziaalnoci na wsi, w przemyle, w szkolnictwie oraz dzia-
ajcych oficjalnie organizacjach spoeczno-politycznych. (cena: 20,00 z)
Grudzie 1970 w dokumentach MSW
Na zbir skadaj si:
codzienne informacje o sytuacji w kraju, przeznaczone dla czonkw najwyszego kierownictwa
partyjno-pastwowego notatki z posiedze Sztabu MSW w grudniu 1970 roku (niekompletne)
lzapisy telekonferencji z komendantami wojewdzkimi Milicji Obywatelskiej, organizowanych wgrud-
niu 1970 r. przez komendanta gwnego MO gen. Tadeusza Pietrzaka. (cena: 20,00 z)
Przestpstwa sdziw i prokuratorw w Polsce w latach 19441956
Ksika jest rezultatem czterech konferencji naukowych powiconych rnym aspektom funkcjo-
nowania komunistycznego wymiaru sprawiedliwoci w Polsce w latach 19441956. Obok opracowa
oglnych dotyczcych zarwno polityki karnej pastwa, jak i porzdku prawnegozamieszczono w niej
teksty omawiajce konkretne przykady przestpstw sdowych. Naszczegln uwag zasuguj ar-
tykuy o represjach wobec zbrojnego podziemia, duchowiestwakatolickiego oraz chopw prze-
ciwstawiajcych si kolektywizacji rolnictwa.
Czerwiec 1976 w materiaach archiwalnych
Zawiera 57 krytycznie opracowanych, dotychczas niepublikowanych (z wyjtkiem jednego) doku-
mentw, ktre ukazuj wczesne wydarzenia w nowym wietle. Na zbir oprcz materiaw wytwo-
rzonych przez struktury MSW skadaj si m.in.: protokoy i informacje z posiedze KWPZPR
w Radomiu dyrektywy i informacje KC PZPR sprawozdania Prokuratury Wojewdzkiejw Rado-
miu. (cena: 20,00 z)
Rozpracowanie i likwidacja rzeszowskiego Wydziau WiN
w dokumentach UB (19451949)
To pierwszy krytycznie opracowany wybr dokumentw operacyjnych komunistycznych sub bezpie-
czestwa. Tom zawiera: 96 dokumentw z teczek obiektowych raporty specjalne sprawozda-
nia dekadowe, miesiczne i roczne z pracy operacyjnej funkcjonariuszy Wojewdzkiego Urzdu Bez-
pieczestwa Publicznego w Rzeszowie i Powiatowych Urzdw Bezpieczestwa Publicznego w woje-
wdztwie rzeszowskim. (cena: 20,00 z)
Rozwizanie kwestii ydowskiej w dystrykcie Galicja
Friedrich (Fritz) Katzmann zapisa jedn z najczarniejszych kart okupacji niemieckiej w Polsce.
By wsporganizatorem tak zwanej akcji Reinhard (Einsatz Reinhard). Cel akcji eksterminacja pol-
skich ydw zosta osignity. W latach 19421943 w Generalnej Guberni zgina wikszo znie-
mal 3 mln zamordowanych podczas niemieckiej okupacji polskich ydw. (cena: 45,00 z)
Diariusz podrczny 19391945
Diariusz podrczny archiwisty Adama Kamiskiego stanowi interesujcy zapis ycia w Krakowie
podokupacj niemieck. Z kart jego dziennika wyania si poruszajcy obraz codziennej walki oprze-
trwanie: zdobywania ywnoci, mieszkania oraz pracy. Rwnoczenie jest to znakomite rdoinfor-
macji o wczesnej obyczajowoci: yciu rodzinnym, sposobach spdzania czasu wolnego oraz wito-
wania. Wiele miejsca Kamiski powica swej pracy w archiwum oraz walce o ratowanie dokumen-
tw zagroonych zniszczeniem. Jego dziennik oddaje take groz okupacji, dokumentuje wojenn
eksterminacj, wywzki mieszkacw Krakowa do Owicimia, likwidacj gettakrakowskiego, wresz-
cie pobyt autora w obozie w Paszowie. Swe zapiski Kamiski uzupenia wiadomociami z prasy
codziennej o aktualnych wydarzeniach wojennych. (cena: 30,00 z)
wiadectwa stanu wojennego
wiadectwa stanu wojennego to 28 relacji wybranych tak, by pokazyway rne formy dziaalnoci
opozycyjnej i wszystkie regiony Polski. Dostarczaj one wielu informacji na temat oporu spoeczne-
go, pozwalaj pozna motywacje konkretnych osb. Mog by ciekaw lektur nie tylko dla history-
kw, lecz take dla socjologw i psychologw spoecznych. Pozwalaj skonfrontowa wasne do-
wiadczenia z przeyciami innych. (cena: 25,00 z)
Stan wojenny w dokumentach wadz PRL 19801983
Stan wojenny w dokumentach wadz PRL 19801983 zawiera 54 publikowane po raz pierwszy
dokumenty ukazujce genez, przebieg oraz skutki stanu wojennego. Ilustruj one najwaniejsze
przedsiwzicia podejmowane przez wadze PRL przed i po 13 grudnia 1981 r. Pochodz z zasobw
IPN i pitnastu innych archiww (m.in. Archiwum Akt Nowych, Archiwum Centralnego Zarzdu Za-
kadw Karnych, Archiwum Ministerstwa Sprawiedliwoci) oraz zbiorw prywatnych. (cena: 35,00 z)
K S I K I I P N
K S I K I I P N
W serii Konferencje IPN publikowane s materiay bdce plonem spotka naukowych organizowanych
przez Instytut Pamici Narodowej. Przedstawiaj wymierzon przeciwko obywatelom polskim dziaalno
okupantw w okresie drugiej wojny wiatowej oraz wadz komunistycznych Polski Ludowej, opisujc rne
formy oporuspoecznego.
Pierwszy tomserii powicony jest losompokolenia
konspiratorw na Lubelszczynie. Autorzy tekstw
analizuj metody dziaania i szanse podziemia
zbrojnego lat 19391956 oraz sposobw jego zwal-
czania. Stawiaj tez, e konspiracja antykomuni-
styczna bya kontynuacj konspiracji antyhitlerow-
skiej. Celem jednej i drugiej bya niepodlega
i demokratycznaPolska.
Kolejny tomserii Konferencje IPN jest powicony
poznaskiemu Czerwcowi 1956. Autorzy tekstw
analizuj pomijane dotychczas wtki, jak sytuacja
w wiziennictwie, reakcje spoeczestwa polskiego
na wydarzenia w Poznaniu oraz komentarze prasy
krajowej i zagranicznej. Ich ustalenia potwierdzaj
tez, e poznaski Czerwiec by pocztkiem walki
odemokratyzacjyciawPolsce.
Obz Pracy wwitochowicach (luty-listopad 1945 r.),
zaoony w barakach po filii obozu owicimskiego
Eintrachthtte, przeznaczony by dla zdrajcw naro-
du polskiego, zbrodniarzy faszystowsko-hitlerow-
skich i wrogich elementw. Sta si miejscem od-
osobnienia przede wszystkim dla lzakw, ktrych
win byo wpisanie podczas okupacji na niemieck
list narodowociow. Tom jest pierwszym wyborem
dokumentw ukazujcych funkcjonowanie obozw
pracy wpowojennej Polsce.
W serii Monografie publikowane s ksiki
powicone najnowszej historii Polski, opisujce
losy obywateli polskichwlatach19391989.
Pierwszy tom serii prezentuje polityk wadz Polski
Ludowej wobec Ukraicw od akcji Wisa (1947)
po utworzenie Ukraiskiego Towarzystwa Spo-
eczno-Kulturalnego (1957). Opisuje trudne
adaptowanie si Ukraicw na terenach, na ktre
zostali przesiedleni i ich uparte denie do po-
wrotu.
Publikacje Instytutu Pamici Narodowej mona zamwi piszc na adres Gospodarstwa Pomocniczego IPN,
ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa. Do podanej ceny ksiek naley doda koszty przesyki pocztowej. Opata
za przesyk bdzie pobierana od zamawiajcego przy odbiorze. Mona je take kupi w siedzibach
oddziawIPN.
K S I K I I P N