B I U L E T Y N

I NST YT UT U PAMI CI NARODOWE J

Gomuka pod
Grunwaldem
Jarocin
z perspektywy SB
WYPOCZYNEK
W PRL
WYPOCZYNEK
W PRL
K
s
i

e
c
z
k
a

a
u
t
o
s
t
o
p
u

z

1
9
6
6

r
.
N R 1 0 ( 3 3 )
p a d z i e r n i k
2 0 0 3
9 7 7 1 6 4 1 9 5 6 0 0 1
ISSN 1641- 9561
numer indeksu 374431
nakad 3000 egz.
cena 6,50 z (w tym 0% VAT)
ul. Warsztatowa 1a, 15-637 Biaystok
tel. (0-85) 664 57 03
ul. Witomiska 19, 81-311 Gdynia
tel. (0-58) 660 67 00
fax (0-58) 660 67 01
ul. Kiliskiego 9, 40-061 Katowice
tel. (0-32) 609 98 40
ul. Reformacka 3, 31-012 Krakw
tel. (0-12) 421 11 00
ul. Wieniawska 15, 20-071 Lublin
tel. (0-81) 534 59 11
ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 d
tel. (0-42) 616 27 45
ul. Rolna 45a, 61-487 Pozna
tel. (0-61) 835 69 00
ul. Sowackiego 18, 35-060 Rzeszw
tel. (0-17) 860 60 18
pl. Krasiskich 2/4/6, 00-207 Warszawa
tel. (0-22) 530 86 25
ul. Sotysowicka 23, 51-168 Wrocaw
tel. (0-71) 326 76 00
ADRESY I TELEFONY ODDZIAW IPN W POLSCE
BIULETYN INSTYTUTU PAMICI NARODOWEJ
Redaguje Biuro Edukacji Publicznej IPN
Zesp redakcyjny: Wadysaw Buhak (redaktor naczelny),
Janusz Kotaski, Magorzata towska, Pawe Machcewicz,
Krzysztof Madej, Barbara Polak
Projekt graficzny: Krzysztof Findziski
Skad iamanie: Wojciech Czaplicki
Adres: ul Towarowa 28, 00-839 Warszawa
Tel. (0-22) 581 89 24, fax (0-22) 581 89 26
e-mail: bep@ipn.gov.pl
http://www.ipn.gov.pl
Druk: Dom Wydawniczy Bellona
ul. Grzybowska 77, 00-844 Warszawa
BIAYSTOK
GDYNIA
KATOWICE
KRAKW
LUBLIN
D
POZNA
RZESZW
WARSZAWA
WROCAW
1
I NSTYTUTU PAMI CI NARODOWEJ
B I U L E T Y N
NR 10 (33)
PADZIERNIK
2003
SPIS TRECI
KALENDARIUM IPN .......................................................................... 2
ROZMOWY BIULETYNU
O WAKACJACH, WYPOCZYNKU I CZASIE WOLNYM
z Krzysztofem Kosiskim i Pawem Sowiskim
rozmawia Barbara Polak............................................................................. 4
KOMENTARZE HISTORYCZNE
Bartomiej Noszczak GOMUKA POD GRUNWALDEM.............................. 27
Agnieszka uczak HISTORIA PEWNEGO MECZU...................................... 32
Aleksandra Pietrowicz ROZGRZESZENIE OD WITEGO MIKOAJA.......... 35
Marcin Zwolski LEPSZA PIKA NONA NI FELIKS DZIERYSKI ................ 40
Piotr Semkw O NIEKTRYCH DYSCYPLINACH SPORTOWYCH
SW KILKA... ......................................................................................... 47
Jacek Sawicki SIADAJ BRACIE, DALEJ HOP! .......................................... 50
Tomasz Chinciski JUTRO WOLNA SOBOTA .......................................... 53
Agnieszka Graliska-Toborek C PO ARTYCIE W CZASIE MARNYM? ... 57
Pawe Perzyna JAROCIN Z PERSPEKTYWY SUBY BEZPIECZESTWA ..... 61
PRAWO I HISTORIA
Joanna elazko ZOTO DLA BEZPIEKI ..................................................... 66
RELACJE I WSPOMNIENIA
Marcin Kapusta HARCERSKIE OBOZY ........................................................ 68
DOKUMENTY
Sawomir Cenckiewicz OPERACYJNIE NIECIEKAWI FIGURANCI ................... 72
Grzegorz Majchrzak REJS.......................................................................... 79
Janusz Kotaski WITAMY POLONI W I LIDZE ....................................... 81
2
K
A
L
E
N
D
A
R
I
U
M

I
P
N
8 sierpnia 8 sierpnia 8 sierpnia 8 sierpnia 8 sierpnia wArchiwum Pastwowym w Opolu odbyo si uroczyste otwarcie wystawy Wok Pra- wystawy Wok Pra- wystawy Wok Pra- wystawy Wok Pra- wystawy Wok Pra-
skiej Wiosny. Interwencja w Czechosowacji w 1968 r., skiej Wiosny. Interwencja w Czechosowacji w 1968 r., skiej Wiosny. Interwencja w Czechosowacji w 1968 r., skiej Wiosny. Interwencja w Czechosowacji w 1968 r., skiej Wiosny. Interwencja w Czechosowacji w 1968 r., przygotowanej przezOBEP
IPN we Wrocawiu. Przedstawiono bogaty zbir fotografii i dokumentw czsto prezen-
towanych po razpierwszy ze zbiorw IPN, Orodka KARTA, Archiwum Akt Nowych,
Archiwum Pastwowego, Ossolineum, CAWi zbiorw prywatnych.
18 sierpnia 18 sierpnia 18 sierpnia 18 sierpnia 18 sierpnia wBiaymstoku obchodzono szedziesit rocznic powstania w tamtejszym getcie szedziesit rocznic powstania w tamtejszym getcie szedziesit rocznic powstania w tamtejszym getcie szedziesit rocznic powstania w tamtejszym getcie szedziesit rocznic powstania w tamtejszym getcie.
Wsiedzibie biaostockiego Oddziau IPN spotkali si ocaleni ydzi zBiaegostoku iich
rodziny orazPolacy udzielajcy im pomocy podczas okupacji hitlerowskiej. Wbiao-
stockim Orodku Kultury otwarto wystaw wystaw wystaw wystaw wystaw przygotowan przezOBEP IPN w Biaymsto-
ku Kto ratuje jedno ycie, ratuje cay wiat... Pomoc ludnoci ydowskiej pod Kto ratuje jedno ycie, ratuje cay wiat... Pomoc ludnoci ydowskiej pod Kto ratuje jedno ycie, ratuje cay wiat... Pomoc ludnoci ydowskiej pod Kto ratuje jedno ycie, ratuje cay wiat... Pomoc ludnoci ydowskiej pod Kto ratuje jedno ycie, ratuje cay wiat... Pomoc ludnoci ydowskiej pod
okupacj niemieck w wojewdztwie biaostockim (19411944). okupacj niemieck w wojewdztwie biaostockim (19411944). okupacj niemieck w wojewdztwie biaostockim (19411944). okupacj niemieck w wojewdztwie biaostockim (19411944). okupacj niemieck w wojewdztwie biaostockim (19411944).
2 wrzenia 2 wrzenia 2 wrzenia 2 wrzenia 2 wrzenia wsali konferencyjnej Oddziau Instytutu Pamici Narodowej w Poznaniu przy ul. Rol-
nej 45a odbya si uroczysta inauguracja dziaalnoci Klubu Historycznego im. gen. Klubu Historycznego im. gen. Klubu Historycznego im. gen. Klubu Historycznego im. gen. Klubu Historycznego im. gen.
Stefana Roweckiego Grota Stefana Roweckiego Grota Stefana Roweckiego Grota Stefana Roweckiego Grota Stefana Roweckiego Grota. Klub w Poznaniu powoano zinicjatywy wiatowego
Zwizku onierzy Armii Krajowej Okrg Wielkopolska orazOddziau Instytutu Pa-
mici Narodowej w Poznaniu na wzr podobnego przedsiwzicia dziaajcego od
dwch lat wWarszawie.
45 wrzenia 45 wrzenia 45 wrzenia 45 wrzenia 45 wrzenia wsiedzibie IPN w Warszawie odbya si midzynarodowa konferencja naukowa midzynarodowa konferencja naukowa midzynarodowa konferencja naukowa midzynarodowa konferencja naukowa midzynarodowa konferencja naukowa Wok Wok Wok Wok Wok
Praskiej Wiosny. Polska i Czechosowacja w 1968 r. Praskiej Wiosny. Polska i Czechosowacja w 1968 r. Praskiej Wiosny. Polska i Czechosowacja w 1968 r. Praskiej Wiosny. Polska i Czechosowacja w 1968 r. Praskiej Wiosny. Polska i Czechosowacja w 1968 r.. Referaty wygosili naukowcy
zPolski i Czech specjalizujcy si w tej tematyce. Konferencji towarzyszya wystawa wystawa wystawa wystawa wystawa
przygotowana przezOBEP IPN we Wrocawiu powicona udziaowi PRL w inwazji na
Czechosowacj i reakcjom spoeczestwa polskiego na to wydarzenie.
9 wrzenia 9 wrzenia 9 wrzenia 9 wrzenia 9 wrzenia wPaacu Mieroszewskich w Bdzinie miay miejsce uroczystoci zwizane z uroczystoci zwizane z uroczystoci zwizane z uroczystoci zwizane z uroczystoci zwizane zsze- sze- sze- sze- sze-
dziesit rocznic zagady ydw bdziskich dziesit rocznic zagady ydw bdziskich dziesit rocznic zagady ydw bdziskich dziesit rocznic zagady ydw bdziskich dziesit rocznic zagady ydw bdziskich zorganizowane przezOBEP IPN wKa-
towicach i Muzeum Zagbia w Bdzinie. Odbya si sesja naukowa, wernisa wysta-
wy tematycznej, zoono take kwiaty pod obeliskiem upamitniajcym eksterminacj
ydw bdziskich. Patronat honorowy nad imprez objli prezes IPN i prezydent
miasta Bdzina.
17 wrzenia 17 wrzenia 17 wrzenia 17 wrzenia 17 wrzenia wsali konferencyjnej Instytutu Pamici Narodowej Komisji cigania Zbrodni przeciw-
ko Narodowi Polskiemu w Warszawie, przy ul. Towarowej 28 odbya si kolejna sesja
Klubu Historycznego im. gen. Stefana Roweckiego ,,Grota zatytuowana ,,Polski Wrze- ,,Polski Wrze- ,,Polski Wrze- ,,Polski Wrze- ,,Polski Wrze-
sie 1939 r. spojrzenie po 64 latach sie 1939 r. spojrzenie po 64 latach sie 1939 r. spojrzenie po 64 latach sie 1939 r. spojrzenie po 64 latach sie 1939 r. spojrzenie po 64 latach. Wykady wygosili red. Leszek Moczulski red. Leszek Moczulski red. Leszek Moczulski red. Leszek Moczulski red. Leszek Moczulski
i prof. Pawe Wieczorkiewicz. i prof. Pawe Wieczorkiewicz. i prof. Pawe Wieczorkiewicz. i prof. Pawe Wieczorkiewicz. i prof. Pawe Wieczorkiewicz.
1819 wrzenia 1819 wrzenia 1819 wrzenia 1819 wrzenia 1819 wrzenia na Zamku Kazimierzowskim w Przemylu odbya si przygotowana przezOBEP IPN
wRzeszowie konferencja naukowa Okupacja sowiecka ziem polskich w latach konferencja naukowa Okupacja sowiecka ziem polskich w latach konferencja naukowa Okupacja sowiecka ziem polskich w latach konferencja naukowa Okupacja sowiecka ziem polskich w latach konferencja naukowa Okupacja sowiecka ziem polskich w latach
1939-1941 1939-1941 1939-1941 1939-1941 1939-1941, w ktrej uczestniczyli badacze tej tematyki zcaego kraju. Konferen-
cji towarzyszya wystawa Okupacja sowiecka na prawym brzegu Sanu w latach wystawa Okupacja sowiecka na prawym brzegu Sanu w latach wystawa Okupacja sowiecka na prawym brzegu Sanu w latach wystawa Okupacja sowiecka na prawym brzegu Sanu w latach wystawa Okupacja sowiecka na prawym brzegu Sanu w latach
19391941 19391941 19391941 19391941 19391941.
Kalendarium IPN
sierpie wrzesie 2003
3
K
A
L
E
N
D
A
R
I
U
M

I
P
N
sierpie i wrzesie 2003r. sierpie i wrzesie 2003r. sierpie i wrzesie 2003r. sierpie i wrzesie 2003r. sierpie i wrzesie 2003r. od pocztku wydawania od pocztku wydawania od pocztku wydawania od pocztku wydawania od pocztku wydawania
BIAYSTOK 116 1018
GDASK 49 (16* + 8**) 2128 (640* + 275**)
KATOWICE 41 1403
KRAKW 21 1502
LUBLIN 16 674
D 14 758
POZNA 28 1460
RZESZW 17 898
WARSZAWA 30 1545
WROCAW 20 975
BUiAD 33 (6***) 1381 (87***)
KONSULATY 5 227
RAZEM 390 13969
WNIOSKI ZREALIZOWANE 4842
STATYSTYKA PRZYJMOWANIA WNIOSKW O UDOSTPNIENIE DOKUMENTW/ZAPYTANIE
O STATUS POKRZYWDZONEGO
wnioski przyjmowane wdelegaturach: *Bydgoszcz, **Koszalin, ***Radom
1928 wrzenia 1928 wrzenia 1928 wrzenia 1928 wrzenia 1928 wrzenia BEP IPN po raztrzeci uczestniczyo w warszawskim VII Festiwalu Nauki VII Festiwalu Nauki VII Festiwalu Nauki VII Festiwalu Nauki VII Festiwalu Nauki. Odbya si
m.in. dyskusja panelowa Aparat bezpieczestwa w Polsce 19441989 Aparat bezpieczestwa w Polsce 19441989 Aparat bezpieczestwa w Polsce 19441989 Aparat bezpieczestwa w Polsce 19441989 Aparat bezpieczestwa w Polsce 19441989 poczona
z projekcj filmu dokumentalnego orazlekcje, wykady dla modziey szkolnej iwy-
cieczki tematyczne.
25 wrzenia 25 wrzenia 25 wrzenia 25 wrzenia 25 wrzenia wWarszawie odbya si konferencja naukowa Organa bezpieczestwa iwymiar konferencja naukowa Organa bezpieczestwa iwymiar konferencja naukowa Organa bezpieczestwa iwymiar konferencja naukowa Organa bezpieczestwa iwymiar konferencja naukowa Organa bezpieczestwa iwymiar
sprawiedliwoci Polskiego Pastwa Podziemnego sprawiedliwoci Polskiego Pastwa Podziemnego sprawiedliwoci Polskiego Pastwa Podziemnego sprawiedliwoci Polskiego Pastwa Podziemnego sprawiedliwoci Polskiego Pastwa Podziemnego zorganizowana przezBEP IPN.
2628 wrzenia 2628 wrzenia 2628 wrzenia 2628 wrzenia 2628 wrzenia na terenie wojewdztwa podlaskiego trway imprezy i spotkania w ramach Podlaskiego Podlaskiego Podlaskiego Podlaskiego Podlaskiego
Festiwalu Nauki. Festiwalu Nauki. Festiwalu Nauki. Festiwalu Nauki. Festiwalu Nauki. Pracownicy OBEP IPN w Biaymstoku przygotowali wykady, wernisae,
projekcje filmw dokumentalnych i dyskusj panelow Blaski i cienie stosunkw polsko-
ydowskich w omyskiem w XX wieku.
30 wrzenia 30 wrzenia 30 wrzenia 30 wrzenia 30 wrzenia rozpocza si zorganizowana przezOBEP IPN w Warszawie III edycja Edukacyjnego Edukacyjnego Edukacyjnego Edukacyjnego Edukacyjnego
Przegldu Filmowego Kino w PRL. PRL w kinie, Przegldu Filmowego Kino w PRL. PRL w kinie, Przegldu Filmowego Kino w PRL. PRL w kinie, Przegldu Filmowego Kino w PRL. PRL w kinie, Przegldu Filmowego Kino w PRL. PRL w kinie, podczas ktrej przypomniane bd
arcydziea polskiego kina orazfilmy dokumentalne i kroniki.
wwarszawskiej siedzibie IPN odbya si wsporganizowana przezInstytut promocja promocja promocja promocja promocja
drugiego numeru magazynu prawniczego drugiego numeru magazynu prawniczego drugiego numeru magazynu prawniczego drugiego numeru magazynu prawniczego drugiego numeru magazynu prawniczego Ius et Lex Ius et Lex Ius et Lex Ius et Lex Ius et Lex powiconego w caoci pro-
blematyce rozlicze zprzeszoci w sensie prawnym i historycznym.
Opracowali: Agnieszka Bajor-Zagrska iMicha Durakiewicz
4
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
O WAKACJACH,
WYPOCZYNKU
I CZASIE WOLNYM
Z KRZYSZTOFEM KOSISKIM I PAWEM SOWISKIM
ROZMAWIA BARBARA POLAK
B.P. Wadze PRL dyy do tego, eby ich nadzr, ingerencja B.P. Wadze PRL dyy do tego, eby ich nadzr, ingerencja B.P. Wadze PRL dyy do tego, eby ich nadzr, ingerencja B.P. Wadze PRL dyy do tego, eby ich nadzr, ingerencja B.P. Wadze PRL dyy do tego, eby ich nadzr, ingerencja
ikontrola nad spoeczestwem obejmoway rwnie czas wolny oby- ikontrola nad spoeczestwem obejmoway rwnie czas wolny oby- ikontrola nad spoeczestwem obejmoway rwnie czas wolny oby- ikontrola nad spoeczestwem obejmoway rwnie czas wolny oby- ikontrola nad spoeczestwem obejmoway rwnie czas wolny oby-
wateli. To oczywiste wsystemach totalitarnych. Jedn zmoliwoci wateli. To oczywiste wsystemach totalitarnych. Jedn zmoliwoci wateli. To oczywiste wsystemach totalitarnych. Jedn zmoliwoci wateli. To oczywiste wsystemach totalitarnych. Jedn zmoliwoci wateli. To oczywiste wsystemach totalitarnych. Jedn zmoliwoci
takiej kontroli byo zabezpieczenie ludowi pracujcemu wypo- takiej kontroli byo zabezpieczenie ludowi pracujcemu wypo- takiej kontroli byo zabezpieczenie ludowi pracujcemu wypo- takiej kontroli byo zabezpieczenie ludowi pracujcemu wypo- takiej kontroli byo zabezpieczenie ludowi pracujcemu wypo-
czynku. Ustalmy, kiedy pojawio si zjawisko zorganizowanego wy- czynku. Ustalmy, kiedy pojawio si zjawisko zorganizowanego wy- czynku. Ustalmy, kiedy pojawio si zjawisko zorganizowanego wy- czynku. Ustalmy, kiedy pojawio si zjawisko zorganizowanego wy- czynku. Ustalmy, kiedy pojawio si zjawisko zorganizowanego wy-
poczynku iczasu wolnego. poczynku iczasu wolnego. poczynku iczasu wolnego. poczynku iczasu wolnego. poczynku iczasu wolnego.
P.S. P.S. P.S. P.S. P.S. Oczywicie bardzo wiele zaley od tego, co uznamy za wypoczy-
nek zorganizowany. W dawnych czasach wyjazdy byway duym przed-
siwziciem organizacyjnym. Jednak nas interesuje moment pojawie-
nia si masowego wypoczynku zorganizowanego przez wyspecjalizowane
organizacje turystyczne. Za Antonim Mczakiem mona powiedzie, e
er nowoczesnej turystyki zapocztkowa Thomas Cook, otwierajc
wWielkiej Brytanii pierwsze na wiecie biuro podry. W 1841r., idc
piechot 24 km na zebranie lokalnego towarzystwa trzewoci, wpad
na pomys, aby zorganizowa wycieczk kolej dla kilkuset osb zeswo-
jego rodzinnego miasta do odlegego o15 mil miasteczka Leicester.
Tak narodzia si jedna znajpotniejszych brany gospodarczych wsp-
czesnego wiata.
W XIX w. pojawia si wikszo podstawowych form wypoczynku,
rozwijanych potem wwieku XX. Wraz zupowszechnianiem si wEuro-
pie pracy najemnej turystyka zacza obejmowa coraz szersze krgi
spoeczne. Klasowa struktura wczesnego spoeczestwa sprzyjaa wy-
anianiu si odrbnych form wypoczynku dla poszczeglnych grup spo-
ecznych, np. robotnikw. Czyniono takie prby wAustrii. Rwnie nie-
miecka SPD organizowaa podobne formy wypoczynku dla robotnikw.
Zorganizowany wypoczynek jest wic znany od dosy dawna. Najszyb-
ciej rozwija si wpastwach wysoko uprzemysowionych itam najszyb-
ciej wszed do pakietu powszechnych praw socjalnych. Tak jest do dzi.
Istnia on jednak take wPolsce midzywojennej. Na przykad PPS
organizowaa wczasy dla robotnikw. Byy te inicjatywy branowe, po-
szczeglne zwizki zawodowe, czsto zwizane zPPS, np. kolejarzy czy
drukarzy, miay nawet wasne orodki wypoczynkowe. Tworzono rw-
nie rozmaite zorganizowane formy wypoczynku modziey. Od poczt-
ku lat dwudziestych we Lwowie dziaao Polskie Biuro Podry Orbis,
proponujce bardzo szerok ofert usug turystycznych, skierowan ra-
5
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
czej dla zamoniejszej klienteli. By to wypoczynek zorganizowany, jed-
nak wzupenie inny sposb ni wwersji komunistycznej.
K.K. K.K. K.K. K.K. K.K. Sprbujmy uchwyci genez zjawiska wolnego czasu, ktre jest
historycznie nowe. Mona je datowa na koniec XIX w. Warto wskaza
kilka tendencji, ktre zaczy wystpowa rwnoczenie. Pod koniec
XIXw. nastpi oglny wzrost dobrobytu, obejmujcy rne grupy spo-
eczne. Niektrzy historycy nazywaj to rewolucj konsumenck. Na
przeomie XIX iXX w. zacz upowszechnia si omiogodzinny dzie
pracy. Norm byy wolne niedziele. Przywilejem robotnikw iinnych
miejskich grup zawodowych staway si take coroczne urlopy. Re-
prezentanci wolnych zawodw zaczynali dysponowa rwnie wolnymi
sobotami. Pojawia si wic spora ilo wolnego czasu, ktr prbowa-
no jako wykorzysta. Upowszechniay si wynalazki techniczne, ua-
twiajce ycie codzienne. Sprawiy m.in., e kobiety na og penice
funkcj gospody domowych zaczy dysponowa pewn nadwyk
czasu, ktr mogy przeznaczy na rozrywk czy ycie towarzyskie. Te
tendencje mona zaobserwowa szczeglnie wyranie na przykadzie
spoeczestwa amerykaskiego. Do powiedzie, e Amerykanie
w1919r. wydali na rozrywk (tzn. na rne atrakcje czasu wolnego)
2,5 mld, a w1929r. 4,5 mld dolarw. W tamtych czasach byy to
zawrotne kwoty.
Przeom XIX iXX w. to czas narodzin kultury masowej: kina, literatury
iprasy brukowej, radiowych oper mydlanych, reklamy, masowych igrzysk
sportowych. By te czasem demokratyzacji spoeczestw zaczynay roz-
pada si tradycyjne, sztywne struktury spoeczne. Demokratyzacja spoe-
czestw iupowszechnienie kultury masowej przyczyniy si do ujednolice-
nia gustw, zachowa, ubiorw milionw ludzi. Na przeomie XIX iXX w.
specjalizacji ulegaa przestrze miejska. Zaczy si wyodrbnia dzielni-
ce fabryczne, mieszkalne isuce rozrywce. Symbolicznym przykadem
moe tu by tzw. Karta Ateska z1930r., wktrej wzywano urbanistw
planujcych przestrze miejsk do wyodrbniania przestrzeni przezna-
czonej na rozrywk iwypoczynek wczasie wolnym.
B.P. Niemniej czym innym jest zorganizowanie turystyki, przez np. B.P. Niemniej czym innym jest zorganizowanie turystyki, przez np. B.P. Niemniej czym innym jest zorganizowanie turystyki, przez np. B.P. Niemniej czym innym jest zorganizowanie turystyki, przez np. B.P. Niemniej czym innym jest zorganizowanie turystyki, przez np.
wytyczenie szlaku izaoenie towarzystw turystycznych, schronisk, wytyczenie szlaku izaoenie towarzystw turystycznych, schronisk, wytyczenie szlaku izaoenie towarzystw turystycznych, schronisk, wytyczenie szlaku izaoenie towarzystw turystycznych, schronisk, wytyczenie szlaku izaoenie towarzystw turystycznych, schronisk,
sanatoriw, a czym innym jest peny nad tym nadzr. sanatoriw, a czym innym jest peny nad tym nadzr. sanatoriw, a czym innym jest peny nad tym nadzr. sanatoriw, a czym innym jest peny nad tym nadzr. sanatoriw, a czym innym jest peny nad tym nadzr.
P.S. P.S. P.S. P.S. P.S. Tak, bdziemy wic mwi onowej formule zorganizowanego
wypoczynku, ktra istniaa wczeniej wpastwach faszystowskich, a tak-
e wZSRR. Cechowa j szczeglnie bardzo duy udzia pastwa wor-
ganizowaniu spoeczestwu czasu wolnego. By moe waniejszy by
nie tyle udzia pastwa by on znaczny take wzachodnich demokra-
cjach, ewoluujcych wkierunku pastwa opiekuczego co jego tota-
litarna formua. We Woszech wlatach trzydziestych, a nawet dwudzie-
stych, istniay bardzo ciekawe formy tego nowego stylu wypoczynkowego,
6
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
ktre potem pojawiay si wkomunizmie. W nazistowskich Niemczech
organizowano masowe wakacje dla robotnikw na wyspie Rugia. Po-
wsta tam wielki orodek wczasowy, mogcy pomieci okoo 50 tys.
osb naraz. Tak due imprezy turystyczne de facto organizowane przez
pastwo ipoczone zagitacj polityczn nasuwaj skojarzenia zkon-
cepcj kolektywnego wypoczynku wkomunizmie. Podobnie jak wko-
munizmie istniaa te wymiana wczasowa pomidzy bratnimi krajami
faszystowskimi.
W Polsce po 1945r. pojawiy si te nowe komunistyczne formy,
symbolizowane przez Fundusz Wczasw Pracowniczych, ale do 1949r.
nie byy one wszechobecne. Lata 19451949 to bardzo specyficzny
okres, poniewa dominacja wadzy nad wypoczynkiem nie tylko nie bya
pena, ale powiedziabym, e jej wogle nie byo. FWP do 1947r.
dysponowa siedmioma domami wczasowymi. Natomiast pozostae
szeset tylko finansowa, byy one wrkach zupenie innych organiza-
cji, take niepastwowych. Poczwszy od 1945r. wadze komunistycz-
ne mwiy opotrzebie nowego zorganizowania wypoczynku, ale ich
naciski na pocztku nie byy takie due. Rosy jednak zkadym rokiem.
W 1949r. idea ta skrystalizowaa si wpostaci cakowitej centralizacji
wypoczynku ipodporzdkowania czasu wolnego wypoczywajcych ko-
munistycznym wzorcom obyczajowym oraz tego, co pani nazywa nad-
zorem nad wypoczynkiem.
B.P. Ideologia marksistowska te miaa na ten temat co do po- B.P. Ideologia marksistowska te miaa na ten temat co do po- B.P. Ideologia marksistowska te miaa na ten temat co do po- B.P. Ideologia marksistowska te miaa na ten temat co do po- B.P. Ideologia marksistowska te miaa na ten temat co do po-
wiedzenia. wiedzenia. wiedzenia. wiedzenia. wiedzenia.
K.K. K.K. K.K. K.K. K.K. Posumy si dla uatwienia synnym dramaturgicznym ujciem
amerykaskiego socjologa Ervinga Goffmana, ktry zakada (uprasz-
czajc nieco), e ycie czowieka skada si zwystpw publicznych
(jak praca zawodowa, kontakty zinstytucjami publicznymi, czynnoci na
pokaz) oraz zdziaa podejmowanych po zejciu ze sceny, za kuli-
sami. W idealnym pastwie komunistycznym czowiek mia odgrywa
kilka rl wramach tego samego wystpu, wjednym teatrze, ktrego
wycznym reyserem bya wadza komunistyczna, stojca na stray sce-
nariusza (ideologicznego). Pytanie oczas wolny czowieka jest take,
amoe przede wszystkim, pytaniem oindywidualne zachowania jed-
nostki. Marks iEngels np. we wsplnie napisanej rozprawie Ideologia
niemiecka (w latach 18451846) stawiali gwnie dwie tezy. Po pierw-
sze, komunistyczne spoeczestwo przyszoci bdzie spoeczestwem
kolektywistycznym, nastpi dialektyczny powrt do gospodarki natural-
nej, wsplnoty pierwotnej, wzbogaconych jednak przez samowiado-
mo uzyskiwan wkolejnych etapach rozwoju dziejw. Po drugie co
jest istotniejsze zpunktu widzenia naszej rozmowy przewidywali, oczym
pisali wprost, kres indywidualizmu: ludzie stan si identycznymi eg-
zemplarzami gatunku, tzn. uwolni si od tego, co ich rni, a pozosta-
nie to, co ich czy. Innymi sowy, zczy ich racjonalna jednomylno.
7
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
B.P. Co to miao znaczy wpraktyce? B.P. Co to miao znaczy wpraktyce? B.P. Co to miao znaczy wpraktyce? B.P. Co to miao znaczy wpraktyce? B.P. Co to miao znaczy wpraktyce?
K.K. K.K. K.K. K.K. K.K. Engels dopowiedzia to wpochodzcych z1845r. Przemwie-
niach wElberfeldzie. Przepowiada, e wtym komunistycznym spoecze-
stwie przyszoci nie bdzie konkurencji irynku. To oczywiste. Nastpi
take budowa nowej administracji, ktra zajmie si organizacj ju nie
tylko poszczeglnych segmentw ycia, ale caego ycia spoecznego,
czyli wadza bdzie odgrywaa wanie rol reysera, scenarzysty idyrek-
tora tego jedynego teatru ycia spoecznego. Take ycie iobyczaje ro-
dzinne stan si funkcj ycia wkolektywie. Wreszcie ito warto pod-
kreli nastpi likwidacja podziau ycia spoecznego na sfer publiczn
iprywatn. Mona to podsumowa wnioskiem, e zgodnie zdoktrynalny-
mi wyobraeniami kolejne sfery aktywnoci czowieka, takie jak praca,
samorozwj, rozrywka, prokreacja miay by funkcj ycia wkolektywie.
W idealnym pastwie komunistycznym nie przewidywano miejsca na ycie
prywatne czy na indywidualne formy spdzania wolnego czasu, ktre spra-
wiayby, e jednostka funkcjonowaaby poza kolektywem. Takie zjawiska
nie miay wogle zaistnie. Myl, e Orwell wRoku 1984, przejaskra-
wiajc nieco obraz, do dobrze wyczuwa intencje ideologw. Dlatego
historia czasu wolnego wkomunizmie to bardziej historia wypoczynku
zorganizowanego ni czasu wolnego.
B.P. To bya podstawa teoretyczna, ktra jednak zacza wpew- B.P. To bya podstawa teoretyczna, ktra jednak zacza wpew- B.P. To bya podstawa teoretyczna, ktra jednak zacza wpew- B.P. To bya podstawa teoretyczna, ktra jednak zacza wpew- B.P. To bya podstawa teoretyczna, ktra jednak zacza wpew-
nym momencie przekada si na konkretne spoeczne realia. Tak nym momencie przekada si na konkretne spoeczne realia. Tak nym momencie przekada si na konkretne spoeczne realia. Tak nym momencie przekada si na konkretne spoeczne realia. Tak nym momencie przekada si na konkretne spoeczne realia. Tak
szczegln sytuacj jest wymuszenie przejcia na ustrj komunistyczny, szczegln sytuacj jest wymuszenie przejcia na ustrj komunistyczny, szczegln sytuacj jest wymuszenie przejcia na ustrj komunistyczny, szczegln sytuacj jest wymuszenie przejcia na ustrj komunistyczny, szczegln sytuacj jest wymuszenie przejcia na ustrj komunistyczny,
ze wszystkimi tego konsekwencjami. Na istniejce przyzwyczajenia ze wszystkimi tego konsekwencjami. Na istniejce przyzwyczajenia ze wszystkimi tego konsekwencjami. Na istniejce przyzwyczajenia ze wszystkimi tego konsekwencjami. Na istniejce przyzwyczajenia ze wszystkimi tego konsekwencjami. Na istniejce przyzwyczajenia
itradycje spoeczne nakaday si inne normy zachowa ifunkcjo- itradycje spoeczne nakaday si inne normy zachowa ifunkcjo- itradycje spoeczne nakaday si inne normy zachowa ifunkcjo- itradycje spoeczne nakaday si inne normy zachowa ifunkcjo- itradycje spoeczne nakaday si inne normy zachowa ifunkcjo-
nowania. Pastwo nie od razu przejo monopol nad organizacj nowania. Pastwo nie od razu przejo monopol nad organizacj nowania. Pastwo nie od razu przejo monopol nad organizacj nowania. Pastwo nie od razu przejo monopol nad organizacj nowania. Pastwo nie od razu przejo monopol nad organizacj
wypoczynku iczasu wolnego, bo okres tu powojenny by czasem wypoczynku iczasu wolnego, bo okres tu powojenny by czasem wypoczynku iczasu wolnego, bo okres tu powojenny by czasem wypoczynku iczasu wolnego, bo okres tu powojenny by czasem wypoczynku iczasu wolnego, bo okres tu powojenny by czasem
umacniania si, budowania wadzy, eliminowania przeciwnika itd. umacniania si, budowania wadzy, eliminowania przeciwnika itd. umacniania si, budowania wadzy, eliminowania przeciwnika itd. umacniania si, budowania wadzy, eliminowania przeciwnika itd. umacniania si, budowania wadzy, eliminowania przeciwnika itd.
P.S. P.S. P.S. P.S. P.S. Komunici prbujc organizowa wypoczynek masowy, stanli
przed trudnym zadaniem. Spoeczestwo polskie nie miao wielkich tra-
dycji wypoczynkowych. Byo spoeczestwem wznacznej mierze agrar-
nym, mao zurbanizowanym, oniewielkim odsetku ludzi wyksztaconych
i mwic najprociej biednym. Aktywne wykorzystanie czasu wolne-
go, szczeglnie gdy mwimy oturystyce wyjazdowej, moliwe jest tylko
wtedy, gdy s na to pienidze iwiedza. Pobudzenie do aktywnoci pol-
skiego spoeczestwa wtej dziedzinie byo zatem problemem ioczywi-
cie musiao by procesem. Na pocztku komunizm nie przywizywa
zbyt duej wagi do treci wychowawczych wypoczynku chociaby dlate-
go, e mia inne, waniejsze problemy. Potem, wraz ze stalinizacj,
nacisk na tworzenie zorganizowanych form wypoczynku by coraz wik-
szy. Nigdy jednak nie by a tak wszechobecny, jak wprzypadku kluczo-
wych dla utrzymania wadzy dziedzin ycia. Sprawy masowej turystyki
bardzo czsto wsocjalizmie spychano na dalszy plan. Dla komunizmu
8
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
wybudowanie drogi do miejscowoci turystycznej zawsze miao mniej-
szy sens ni uoenie kolei midzy hut ikopalni.
B.P. Pojawia si rzesza robotnikw. Ludzie pracowali bardzo ci- B.P. Pojawia si rzesza robotnikw. Ludzie pracowali bardzo ci- B.P. Pojawia si rzesza robotnikw. Ludzie pracowali bardzo ci- B.P. Pojawia si rzesza robotnikw. Ludzie pracowali bardzo ci- B.P. Pojawia si rzesza robotnikw. Ludzie pracowali bardzo ci-
ko, wykonywali normy. Bardzo trudne byy warunki pracy isytuacja ko, wykonywali normy. Bardzo trudne byy warunki pracy isytuacja ko, wykonywali normy. Bardzo trudne byy warunki pracy isytuacja ko, wykonywali normy. Bardzo trudne byy warunki pracy isytuacja ko, wykonywali normy. Bardzo trudne byy warunki pracy isytuacja
mieszkaniowa. Myl, e danie tym ludziom moliwoci odpoczynku mieszkaniowa. Myl, e danie tym ludziom moliwoci odpoczynku mieszkaniowa. Myl, e danie tym ludziom moliwoci odpoczynku mieszkaniowa. Myl, e danie tym ludziom moliwoci odpoczynku mieszkaniowa. Myl, e danie tym ludziom moliwoci odpoczynku
wzdrowym miejscu, za niewielkie pienidze byo rzeczywistym osi- wzdrowym miejscu, za niewielkie pienidze byo rzeczywistym osi- wzdrowym miejscu, za niewielkie pienidze byo rzeczywistym osi- wzdrowym miejscu, za niewielkie pienidze byo rzeczywistym osi- wzdrowym miejscu, za niewielkie pienidze byo rzeczywistym osi-
gniciem systemu. gniciem systemu. gniciem systemu. gniciem systemu. gniciem systemu.
P.S. P.S. P.S. P.S. P.S. Nie zawsze musiao by a tak zdrowo zuwagi na rozwijajcy si
przemys. Prawdziwe koszty wypoczynku do trudno ustali zuwagi na
nierynkowy charakter gospodarki komunistycznej. Mwic owydatkach,
nie mona jednak pomin subwencji pastwowych, ktrymi objto nie-
mal wszystkie sfery produkcji iusug wPolsce, od ywnoci przez turnus
wczasowy po mieszkanie. Jak zwykle wtakich wypadkach wiele te zale-
y od tego, co przyjmiemy za punkt odniesienia. Niewtpliwie wiele osb
wyjechao wtedy po raz pierwszy imogo to odczuwa wkategoriach
awansu wzestawieniu zsytuacj przedwojenn. Sprawa staje si bar-
dziej skomplikowana, gdy zaczniemy otym awansie myle wkatego-
riach oglniejszych, sytuujc go na tle przemian oglnowiatowych. Na
wiecie wzrost mobilnoci turystycznej wlatach pidziesitych ipniej
wiza si zszerszym procesem podnoszenia stopy yciowej mas wmo-
dernizujcych si spoeczestwach kapitalistycznych. Do atwo wyka-
za, e Polska komunistyczna znalaza si na marginesie tych przemian.
Dla zobrazowania procesu podwyszania standardu ycia spoeczestw
zachodnich moemy posuy si modnym wsocjologii terminem: efekt
windy. Mona powiedzie, e wkomunizmie ta winda pia si wgr
znacznie wolniej ni na Zachodzie, a wpewnym momencie po prostu si
zacia, pozostawiajc polskie spoeczestwo midzy pitrami.
W Polsce wypoczynek, nawet po wojnie, by przede wszystkim do-
men inteligencji, wmaym stopniu robotnikw, a chopw wzasa-
dzie wcale. Tego nie udao si wkomunizmie zasadniczo zmieni
przez czterdzieci pi lat. Oczywicie wyjazdy umasowiy si po-
wiedzmy tak jak wXIX w. wieku kolej elazna. Dysproporcji dotycz-
cych wypoczynku nie udao si przeama do dzi. To dosy naturalna
tendencja zwizana ztym, e wypoczynek jest elementem ksztatowa-
nia si nowoczesnego spoeczestwa miejskiego. Proces ten zacz
si wEuropie Zachodniej itam przybra najbardziej charakterystyczne
formy. W tym sensie komunizm by raczej biorc, a nie dawc. Oczy-
wicie prbowano ten proces wpisa wscenariusz ideologiczny pod-
porzdkowa, przerobi. Nie udao si jednak osign takiego po-
ziomu wyjazdw jak na Zachodzie czy nawet wCzechosowacji iNRD,
bo Polska tradycyjnie nie bya krajem zkrgu kultury turystycznej. Gdy
ju udao si troch t kultur zaszczepi, dalsze plany rozwoju zniwe-
czy kryzys gospodarczy komunizmu, ktrego skutki odczuwamy do dzi.
Kryzys ten dotkn omielam si zauway wznacznie wikszym
Przed balem przebieracw, kolonie, 1968 r.
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

W
o
j
c
i
e
c
h
a

C
z
a
p
l
i
c
k
i
e
g
o
10
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
stopniu robotnikw ni inteligencj, mimo wszystko lepiej przygoto-
wan do zagospodarowania wasnego czasu wolnego. Najbardziej
uzalenieni od idei zbiorowych idotowanych wczasw robotnicy stra-
cili najwicej. Od drugiej poowy lat siedemdziesitych udzia robotni-
kw wletnim wypoczynku zmniejsza si znacznie szybciej ni wprzy-
padku inteligencji. System ponis porak wbardzo czuym punkcie.
Gdy po 1989r. run sztucznie podtrzymywany system wczasw pra-
cowniczych, robotnicy nie pojechali na wczasy do Grecji czy Hiszpanii,
tylko zostali wdomach.
B.P. Niemniej prby zagospodarowania chociaby nawet paru B.P. Niemniej prby zagospodarowania chociaby nawet paru B.P. Niemniej prby zagospodarowania chociaby nawet paru B.P. Niemniej prby zagospodarowania chociaby nawet paru B.P. Niemniej prby zagospodarowania chociaby nawet paru
dni wyciu obywateli byy skuteczne. Wraz ze zmian ustroju ipoli- dni wyciu obywateli byy skuteczne. Wraz ze zmian ustroju ipoli- dni wyciu obywateli byy skuteczne. Wraz ze zmian ustroju ipoli- dni wyciu obywateli byy skuteczne. Wraz ze zmian ustroju ipoli- dni wyciu obywateli byy skuteczne. Wraz ze zmian ustroju ipoli-
tycznych wytycznych pojawiy si nowe wita, inne za zniky. Wsce- tycznych wytycznych pojawiy si nowe wita, inne za zniky. Wsce- tycznych wytycznych pojawiy si nowe wita, inne za zniky. Wsce- tycznych wytycznych pojawiy si nowe wita, inne za zniky. Wsce- tycznych wytycznych pojawiy si nowe wita, inne za zniky. Wsce-
nariuszach obchodw poszczeglnych wit uwzgldniano specyfi- nariuszach obchodw poszczeglnych wit uwzgldniano specyfi- nariuszach obchodw poszczeglnych wit uwzgldniano specyfi- nariuszach obchodw poszczeglnych wit uwzgldniano specyfi- nariuszach obchodw poszczeglnych wit uwzgldniano specyfi-
k spoeczn, zrnicowanie spoeczne, podkrelajc ich charakter k spoeczn, zrnicowanie spoeczne, podkrelajc ich charakter k spoeczn, zrnicowanie spoeczne, podkrelajc ich charakter k spoeczn, zrnicowanie spoeczne, podkrelajc ich charakter k spoeczn, zrnicowanie spoeczne, podkrelajc ich charakter
ludowy, ale rwnoczenie skrupulatnie dbajc oich odsakralizo- ludowy, ale rwnoczenie skrupulatnie dbajc oich odsakralizo- ludowy, ale rwnoczenie skrupulatnie dbajc oich odsakralizo- ludowy, ale rwnoczenie skrupulatnie dbajc oich odsakralizo- ludowy, ale rwnoczenie skrupulatnie dbajc oich odsakralizo-
wanie. Starano si take omasowy udzia we wszelkiego rodzaju wanie. Starano si take omasowy udzia we wszelkiego rodzaju wanie. Starano si take omasowy udzia we wszelkiego rodzaju wanie. Starano si take omasowy udzia we wszelkiego rodzaju wanie. Starano si take omasowy udzia we wszelkiego rodzaju
zlotach, festynach oraz oto, by watmosferze wita izabawy nie zlotach, festynach oraz oto, by watmosferze wita izabawy nie zlotach, festynach oraz oto, by watmosferze wita izabawy nie zlotach, festynach oraz oto, by watmosferze wita izabawy nie zlotach, festynach oraz oto, by watmosferze wita izabawy nie
zagubia si podbudowa ideologiczna. Wysiek organizacyjny wa- zagubia si podbudowa ideologiczna. Wysiek organizacyjny wa- zagubia si podbudowa ideologiczna. Wysiek organizacyjny wa- zagubia si podbudowa ideologiczna. Wysiek organizacyjny wa- zagubia si podbudowa ideologiczna. Wysiek organizacyjny wa-
dzy by wtej dziedzinie ogromny. dzy by wtej dziedzinie ogromny. dzy by wtej dziedzinie ogromny. dzy by wtej dziedzinie ogromny. dzy by wtej dziedzinie ogromny.
P.S. P.S. P.S. P.S. P.S. Z pewnoci ma pani racj. To, co powiedziaem wczeniej, byo
analiz na najbardziej oglnym poziomie. Chciaem wykaza, wjakich
warunkach komunizm funkcjonowa.
Podstawow ide komunistycznego wypoczywania byo to, e czas
wolny ma nalee do pastwa, a nie obywatela. To pastwo miao
decydowa otym, kto bdzie wypoczywa, a kto nie, gdzie bdzie wy-
poczywa, a gdzie nie, co podczas tego wypoczynku bdzie robi, acze-
go nie, jakie zabytki bdzie zwiedza, a jakich nie itd. T ide najgorli-
wiej realizowano wokresie stalinowskim, kiedy rzeczywicie wczasy miay
by modelowym laboratorium spoeczestwa komunistycznego. Tam
chop mia poznawa robotnika, Kaszub grala, worodkowej wie-
tlicy wszyscy mieli czyta pras polityczn, gra wszachy, a nie wbry-
da, spotyka si zliteratem, piewa pieni rewolucyjne albo uczy si
yciorysw Stalina czy Bieruta.
B.P. W jakim stopniu udawao si realizowa ten scenariusz? B.P. W jakim stopniu udawao si realizowa ten scenariusz? B.P. W jakim stopniu udawao si realizowa ten scenariusz? B.P. W jakim stopniu udawao si realizowa ten scenariusz? B.P. W jakim stopniu udawao si realizowa ten scenariusz?
P.S. P.S. P.S. P.S. P.S. Bywao rnie. Bardzo czsto sami organizatorzy ulegali atmosfe-
rze wypoczynku. Poza tym czsto brakowao pomieszcze, eby te prace
prowadzi. Zapleczem do wypoczynku byy wwikszoci poniemieckie
wille ipensjonaty, wktrych nie byo porzdnej wietlicy iduej stow-
ki, ktra bya jednym zcentrw kolektywnego ycia. Jeli jej nie byo, to
trzeba byo j zbudowa, ale to zabierao sporo czasu. Do tego docho-
dziy problemy natury przestrzennej wprzypadku schronisk grskich
irnych izolowanych orodkw kopotem byo dostarczenie ywnoci,
11
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
co dopiero mwi oprelegencie. Niemniej jednak wpierwszym okre-
sie ten scenariusz starano si realizowa znajwiksz gorliwoci.
B.P. W jaki sposb poznawali si robotnicy zchopami, skoro ci B.P. W jaki sposb poznawali si robotnicy zchopami, skoro ci B.P. W jaki sposb poznawali si robotnicy zchopami, skoro ci B.P. W jaki sposb poznawali si robotnicy zchopami, skoro ci B.P. W jaki sposb poznawali si robotnicy zchopami, skoro ci
ostatni na wczasach nie bywali? ostatni na wczasach nie bywali? ostatni na wczasach nie bywali? ostatni na wczasach nie bywali? ostatni na wczasach nie bywali?
P.S. P.S. P.S. P.S. P.S. Wczasy byy dobrym miejscem do zrealizowania komunistycznej
koncepcji oszerszym zasigu czenia miasta zwsi, bratania si klas,
kontaktu midzy nimi. W cigu czternastu dni mona byo zebra rne
osoby zrnych stron Polski ije wymiesza. Troch chopw kiero-
wano na wczasy zpegeerw. W okresie stalinowskim wedug oficjal-
nych statystyk na wczasach trzydzieci par procent stanowili robotni-
cy, okoo siedemdziesiciu inteligencja, chopw byo par procent.
Moim zdaniem te proporcje byy jeszcze bardziej drastyczne prawie
90 proc. to bya szeroko rozumiana inteligencja, 10, gra 20 proc.
robotnicy, szczeglnie wduych kurortach.
wiat robotnika iwiat inteligenta to dwa zupenie rne wiaty. Gdy
wlatach pidziesitych robotnik wyjeda na wakacje, musia naj-
pierw zdoby walizk, ktrej na og nie mia. Dobrze, gdy mia garni-
tur, past iszczoteczk do zbw. Tych rzeczy brakowao po wojnie,
spoeczestwo byo bardzo biedne. Robotnicy le si czuli wtakich ku-
rortach jak Zakopane czy Sopot, bo tam panowaa podniosa atmosfera
daleka od ich codziennoci. Nie wiedzieli, jak zachowa si przy stole.
Bali si, e taki inteligent, gdy bdzie siedzia znimi przy stole, bdzie
si znich mia. Robotnicy czsto nie rozumieli, na czym polega wypo-
czynek wkurortach. Oczekiwali czego bliszego ich tradycji spdzania
wolnego czasu. W komunizmie bardzo le patrzono na wczasy rodzin-
ne, starano si organizowa wczasy oddzielne dla dorosych, oddzielne
dla dzieci. W rodzinie robotniczej wtym okresie byo to co niewyobra-
alnego, eby ona pojechaa na wczasy bez ma, albo m bez ony,
albo dzieci same. To nie byy takie czasy jak teraz, e dziecko wwieku
pitnastu lat opuszcza rodzicw na trzy tygodnie inie bardzo wiadomo,
co ono robi. Robotnicy nie chcieli jedzi na wczasy zpowodw obycza-
jowych imaterialnych.
B.P. Czy byy przypadki zmuszania ludzi do wyjazdu na wczasy? B.P. Czy byy przypadki zmuszania ludzi do wyjazdu na wczasy? B.P. Czy byy przypadki zmuszania ludzi do wyjazdu na wczasy? B.P. Czy byy przypadki zmuszania ludzi do wyjazdu na wczasy? B.P. Czy byy przypadki zmuszania ludzi do wyjazdu na wczasy?
P.S. P.S. P.S. P.S. P.S. Zdarzay si nawet ucieczki robotnikw zwczasw. Gwnym
powodem nie musia by zy stosunek do komunizmu. To by co, do
czego nie nawykli, czego nie rozumieli ico ich denerwowao. Dzisiaj
wszystkim si wydaje, e to zdrowo chodzi po grach albo wynaj
kajak ipopywa po mazurskich jeziorach. W latach pidziesitych ta-
kiego przekonania wspoeczestwie nie byo. Wiele osb nie odczu-
wao potrzeby wypoczynku poza miejscem zamieszkania. Inni urlop
zchci przeznaczyliby na dodatkow prac. Gdy robotnik po jedena-
stomiesicznej pracy whucie czy pod ziemi wkopalni przyjeda
12
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
nawczasy, najpierw spa cztery dni. Potem chcia posiedzie na weran-
dzie, poleakowa, ale chodzi wgry to niekoniecznie. Nie mia
zreszt ubrania, eby chodzi po grach, przyjeda czsto wgarnitu-
rze ipantoflach (jeli mia), bo mu si wydawao, e musi si pokaza,
bo tam bdzie inteligencja...
B.P. ...i nie moe sobie pozwoli na zwyke cajgowe spodnie ifla- B.P. ...i nie moe sobie pozwoli na zwyke cajgowe spodnie ifla- B.P. ...i nie moe sobie pozwoli na zwyke cajgowe spodnie ifla- B.P. ...i nie moe sobie pozwoli na zwyke cajgowe spodnie ifla- B.P. ...i nie moe sobie pozwoli na zwyke cajgowe spodnie ifla-
nelow koszul. Niemniej pamitam zopowieci znajomych rodzin, nelow koszul. Niemniej pamitam zopowieci znajomych rodzin, nelow koszul. Niemniej pamitam zopowieci znajomych rodzin, nelow koszul. Niemniej pamitam zopowieci znajomych rodzin, nelow koszul. Niemniej pamitam zopowieci znajomych rodzin,
e przydzia wczasw by rarytasem, oto si zabiegao. e przydzia wczasw by rarytasem, oto si zabiegao. e przydzia wczasw by rarytasem, oto si zabiegao. e przydzia wczasw by rarytasem, oto si zabiegao. e przydzia wczasw by rarytasem, oto si zabiegao.
P.S. P.S. P.S. P.S. P.S. Na pocztku komunizmu wikszo spoeczestwa nie chciaa
bra wnich udziau. Dzisiaj na wakacje wyjeda tylko 51 proc. spo-
eczestwa.
B.P. Tak si dzieje nie zniechci, tylko zpowodw ekonomicz- B.P. Tak si dzieje nie zniechci, tylko zpowodw ekonomicz- B.P. Tak si dzieje nie zniechci, tylko zpowodw ekonomicz- B.P. Tak si dzieje nie zniechci, tylko zpowodw ekonomicz- B.P. Tak si dzieje nie zniechci, tylko zpowodw ekonomicz-
nych. nych. nych. nych. nych.
P.S. P.S. P.S. P.S. P.S. W pniejszym okresie, po 1956r., wczasy stay si towarem
deficytowym. Liczba tych, ktrzy chcieli wyjecha, bya znacznie wiksza
od tego, co pastwo mogo zaoferowa. Dosta wczasy nie byo wic
atwo. Zawsze moemy mwi otych, ktrzy wypoczywali,i otych, kt-
rzy nie wypoczywali. Mona nawet napisa histori niewypoczywaj-
cych. By moe oddawaaby lepiej natur wczesnego spoeczestwa.
Wypoczywao okoo p miliona osb wramach wczasw FWP do
1956r. Potem liczba ta bardzo szybko rosa. W okresie gierkowskiej
prosperity ponad 4 mln osb skorzystao zwczasw pracowniczych ichyba
drugie tyle byo na wczasach indywidualnych. Do tego trzeba doliczy
jeszcze 23 mln uczestnikw kolonii modzieowych. Na pierwszy rzut
oka by to olniewajcy postp, ale trzeba pamita, e startowalimy
zbardzo niskiego puapu ie wdrugiej poowie lat siedemdziesitych
tendencja wzrostowa ustpia na rzecz tendencji spadkowej. Kto, kto
mile wspomina te czasy, moe si na mnie obrazi. Powiem jednak, e
wzrost ten sztucznie podtrzymywao pastwo, ktre topio tu mnstwo
pienidzy, a sama idea wypoczynku zbiorowego symbolizowanego przez
zakady pracy iFWP bya archaiczna na tle przemian wiatowych.
K.K. K.K. K.K. K.K. K.K. Pytanie oczas wolny wokresie stalinizmu to wznacznej mierze
pytanie oczas spdzany zrodzin lub wramach krgu rodzinnego. Nie
unikniemy zatem pytania ostosunek komunizmu do rodziny. W historii
komunizmu zaistnia dylemat, czy rodzina jest komrk spoeczestwa
komunistycznego. W latach trzydziestych rozstrzygnito t spraw tak
(przykadem moe tu by sowiecki kodeks rodzinny z1936r.), e rodzi-
na ma by podstawow komrk spoeczestwa komunistycznego,
ale obyczaje rodzinne musz ewoluowa idostosowywa si do scena-
riusza ideologicznego. W PRL rol swoistego medium midzy wadz
owiatow, rodzin iszko mia odgrywa m.in. miesicznik Szkoa
13
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
iDom, wydawany od 1949r. przez Ministerstwo Owiaty. Dostarcza
on instrukcji, jak ma wyglda ycie rodzinne iorganizowanie czasu
wolnego wrodzinie, szczeglnie modziey. Podliczmy: na dzie po-
wszedni ucznia miao si skada pisze lekcji wszkole, zbirka
organizacyjna, praca izabawa wwietlicy lub udzia wpracach czy czy-
nach spoecznych, nastpnie powrt do domu, udzia wobowizkach
domowych (co ciekawe, sugerowano, eby od najmodszych lat przy-
gotowywa dzieci do dorosych rl spoecznych).
B.P. Bez wtpienia musia si wtym miesiczniku pojawi pro- B.P. Bez wtpienia musia si wtym miesiczniku pojawi pro- B.P. Bez wtpienia musia si wtym miesiczniku pojawi pro- B.P. Bez wtpienia musia si wtym miesiczniku pojawi pro- B.P. Bez wtpienia musia si wtym miesiczniku pojawi pro-
blem niedziel. blem niedziel. blem niedziel. blem niedziel. blem niedziel.
K.K. K.K. K.K. K.K. K.K. W tamtych czasach tydzie roboczy trwa na og sze dni.
Jeden dzie pozostawa niezagospodarowany. Rzdzcy podejmowali
prby zagospodarowywania tego dnia, narzucajc modziey jakie zo-
bowizania lub oferujc takie formy spdzenia wolnego czasu, ktre by
odcigay modych ludzi od tradycyjnych przyzwyczaje, mwic wprost
od udziau wporannej Mszy w. Na przykad wmarcu 1950r. kura-
torzy wydali nastpujce zarzdzenie (adresowane gwnie do dyrekto-
rw szk): W niedziele wgodzinach rannych dla modziey naley
organizowa wiczenia sportowe, zajcia wietlicowe, koncerty itp. To
spowoduje, e modzie nie bdzie potrzebowaa chodzi do kocioa.
W tym samym zarzdzeniu zalecono, aby punkty kolonijne nie byy
umieszczane wpobliu kociow. Powiedzmy od razu, e oile nie-
dziela bya pewnym kopotem zpunktu widzenia organizowania mo-
dym ludziom czasu wolnego, otyle wakacje staway si ju niemal dra-
matycznym wyzwaniem. Ten problem mia dwojaki charakter. Przede
wszystkim by problemem natury organizacyjnej. Nowym zjawiskiem
drugiej poowy XX w. wPolsce byo to, e oboje rodzice pracowali. Trzeba
wic byo co zrobi zdziemii modzie, ktrych rodzice przebywali
osiem godzin poza domem. Pojawia si te problem natury ideologicz-
nej. Z wielu dokumentw iwypowiedzi wyziera niepokj, e po dziesi-
ciu miesicach aplikowania rozmaitych bodcw wychowawczych mo-
dzie znajdzie si poza zasigiem wadzy. Mogo si zdarzy, e wyjedzie
ona do rodziny na wsi iznajdzie si wenklawie zupenie nienaruszonej
tradycji, zabiegi wychowawcze oka si wic nieskuteczne. Wysiek
pastwa komunistycznego wokresie stalinowskim, by zaoferowa mo-
dziey nowe formy spdzania wolnego czasu czy wypoczynek wakacyj-
ny, by ogromny. Czsto jednak przynosi efekty odwrotne do zamierzo-
nych. W 1948r. zlikwidowano dotychczasowe instytucje organizujce
czas wolny modziey, jak YMCA, Towarzystwo Przyjaci Ogrodw Jor-
danowskich, Stowarzyszenie Ognisko, a na ich gruzach organizowa-
no sie dziecicych imodzieowych domw kultury, wietlice, paace
modziey. Wiele ztych dziaa okazywao si nieskutecznych. Na przy-
kad wgrudniu 1953r. redakcja ycia Warszawy stawiaa pytania,
dlaczego na imprezach Modzieowych Domw Kultury wci bywa tak
14
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
niewiele osb. W tym samym czasie Express Wieczorny przestrzega
przed wasajc si po ulicach modzie iapelowa ozapewnienie
jej waciwych warunkw wyycia si. Nawet gazety reimowe za-
uwaay, e prby tworzenia nowych form spdzania czasu wolnego s
mao skuteczne. Niemniej ju w1949r. zzorganizowanego przez rz-
dzcych wypoczynku wakacyjnego skorzystao ponad milion modych
ludzi poniej osiemnastego roku ycia. Liczba ta wskazuje, e skala przed-
siwzicia bya naprawd znaczca.
B.P. Przy przyznaniu penej racjonalnoci zalecenia, eby wypo- B.P. Przy przyznaniu penej racjonalnoci zalecenia, eby wypo- B.P. Przy przyznaniu penej racjonalnoci zalecenia, eby wypo- B.P. Przy przyznaniu penej racjonalnoci zalecenia, eby wypo- B.P. Przy przyznaniu penej racjonalnoci zalecenia, eby wypo-
czynek by aktywny, sdz, e wadze PRL bardzo si obawiay ak- czynek by aktywny, sdz, e wadze PRL bardzo si obawiay ak- czynek by aktywny, sdz, e wadze PRL bardzo si obawiay ak- czynek by aktywny, sdz, e wadze PRL bardzo si obawiay ak- czynek by aktywny, sdz, e wadze PRL bardzo si obawiay ak-
tywnoci indywidualnej, wtym intelektualno-refleksyjnej. Myl, e tywnoci indywidualnej, wtym intelektualno-refleksyjnej. Myl, e tywnoci indywidualnej, wtym intelektualno-refleksyjnej. Myl, e tywnoci indywidualnej, wtym intelektualno-refleksyjnej. Myl, e tywnoci indywidualnej, wtym intelektualno-refleksyjnej. Myl, e
kult sprystego ciaa, promowanie wszelkich zaj sportowych, kult sprystego ciaa, promowanie wszelkich zaj sportowych, kult sprystego ciaa, promowanie wszelkich zaj sportowych, kult sprystego ciaa, promowanie wszelkich zaj sportowych, kult sprystego ciaa, promowanie wszelkich zaj sportowych,
igrzysk, gier terenowych itd. wizao si zobaw, tak mi podpo- igrzysk, gier terenowych itd. wizao si zobaw, tak mi podpo- igrzysk, gier terenowych itd. wizao si zobaw, tak mi podpo- igrzysk, gier terenowych itd. wizao si zobaw, tak mi podpo- igrzysk, gier terenowych itd. wizao si zobaw, tak mi podpo-
wiada intuicja, e nie chciano, aby ludzie za wiele myleli czy czytali. wiada intuicja, e nie chciano, aby ludzie za wiele myleli czy czytali. wiada intuicja, e nie chciano, aby ludzie za wiele myleli czy czytali. wiada intuicja, e nie chciano, aby ludzie za wiele myleli czy czytali. wiada intuicja, e nie chciano, aby ludzie za wiele myleli czy czytali.
Przecie nawet wyjcie do kina czy teatru organizowano, wybiera- Przecie nawet wyjcie do kina czy teatru organizowano, wybiera- Przecie nawet wyjcie do kina czy teatru organizowano, wybiera- Przecie nawet wyjcie do kina czy teatru organizowano, wybiera- Przecie nawet wyjcie do kina czy teatru organizowano, wybiera-
jc okrelone spektakle. jc okrelone spektakle. jc okrelone spektakle. jc okrelone spektakle. jc okrelone spektakle.
P.S. P.S. P.S. P.S. P.S. Na spraw komunistycznego odpoczywania mona te spojrze
inaczej nie akcentujc jego aktywnej strony. Wadza mwia spoecze-
stwu macie by pasywni. Wypoczynek zorganizowany jest bardziej pa-
sywny ni wypoczynek indywidualny. Wczasy FWP najczciej oferoway
bardzo mao rozwijajc aktywno. Najpierw bya to orodkowa wietli-
ca, gry wietlicowe, potem upowszechnio si ogldanie telewizji. Autorzy
tej koncepcji nie oferowali wypoczynku aktywnego. Wgruncie rzeczy
wkoncepcji komunistycznego spoeczestwa chodzio ospowodowanie
jego biernoci, aby obywatele za bardzo nie rozwijali swoich niekonwen-
cjonalnych zainteresowa, wymykajcych si spod kontroli. Na tym pole-
gaa idea kolektywizacji. W propagandowym obrazie wprawdzie mona
byo zobaczy komunistycznych herosw, ktrzy na wczasach zrana gim-
nastykuj si na play, ale warto pamita, e aktywno wypoczywaj-
cych wduej mierze zaleaa od tego, co proponowa im instruktor kultu-
ralno-owiatowy, a ten bardzo czsto nie mia ochoty robi za wiele.
B.P. Powimy mu troch czasu. B.P. Powimy mu troch czasu. B.P. Powimy mu troch czasu. B.P. Powimy mu troch czasu. B.P. Powimy mu troch czasu. Ci, ktrzy widzieli znany film Marka Ci, ktrzy widzieli znany film Marka Ci, ktrzy widzieli znany film Marka Ci, ktrzy widzieli znany film Marka Ci, ktrzy widzieli znany film Marka
Piwowskiego Piwowskiego Piwowskiego Piwowskiego Piwowskiego Rejs Rejs Rejs Rejs Rejs, wiedz, e , wiedz, e , wiedz, e , wiedz, e , wiedz, e taki czowiek by, delikatnie mwic, taki czowiek by, delikatnie mwic, taki czowiek by, delikatnie mwic, taki czowiek by, delikatnie mwic, taki czowiek by, delikatnie mwic,
nie najlepiej przygotowany do swojej funkcji. nie najlepiej przygotowany do swojej funkcji. nie najlepiej przygotowany do swojej funkcji. nie najlepiej przygotowany do swojej funkcji. nie najlepiej przygotowany do swojej funkcji.
P.S. P.S. P.S. P.S. P.S. Nie analizowaem spoecznego skadu tej grupy zawodowej.
Wokresie stalinowskim byli to ludzie nieraz nieprzygotowani do jakiej-
kolwiek roli wychowawczej, dobrani pod ktem kryteriw klasowych lub
partyjnych. Niektrzy jednak odgrywali pozytywn rol wsensie najbar-
dziej elementarnym. Dzi do tego mao kogo przekonam, ale wydaje
mi si, e bez pomocy owych instruktorw czas wielu robotnikw upy-
waby jeszcze bardziej monotonnie ibezsensownie. Wiele osb, po raz
pierwszy wyrwanych ze swojego domowego mikrowiata, nie wiedziao,
15
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
co robi ztak du iloci czasu wolnego zdala od rodziny. Gdyby
puci je samopas, nie zorganizowayby sobie czasu lepiej wwarun-
kach komunistycznych. Wielu znich dobrze to rozumiao idomagao
si lepszej pracy kaowcw, co dzi brzmi miesznie, ale wtamtych
czasach da si zrozumie. Oczywicie zdarzali si te rni aktywici,
politrucy, ktrzy bardzo aktywnie prbowali realizowa akcj wprowa-
dzania obrzdowoci komunistycznej wpostaci rnych form zorganizo-
wanego wypoczynku, np. wsplnych wycieczek...
B.P. ...szlakiem partyzantw GL... B.P. ...szlakiem partyzantw GL... B.P. ...szlakiem partyzantw GL... B.P. ...szlakiem partyzantw GL... B.P. ...szlakiem partyzantw GL...
P.S. P.S. P.S. P.S. P.S. ...i ycia wietlicowego. Dosy typowym zjawiskiem worodkach
FWP przed 1956 r. byo to, e po poudniu jaki prelegent wystpowa
zreferatem osytuacji midzynarodowej.
B.P. Czy pitnowano jakie indywidualistyczne zapdy wczasowi- B.P. Czy pitnowano jakie indywidualistyczne zapdy wczasowi- B.P. Czy pitnowano jakie indywidualistyczne zapdy wczasowi- B.P. Czy pitnowano jakie indywidualistyczne zapdy wczasowi- B.P. Czy pitnowano jakie indywidualistyczne zapdy wczasowi-
czw, ktrzy na wasn rk prbowali zorganizowa sobie wy- czw, ktrzy na wasn rk prbowali zorganizowa sobie wy- czw, ktrzy na wasn rk prbowali zorganizowa sobie wy- czw, ktrzy na wasn rk prbowali zorganizowa sobie wy- czw, ktrzy na wasn rk prbowali zorganizowa sobie wy-
cieczk, oddzielali si od grupy? cieczk, oddzielali si od grupy? cieczk, oddzielali si od grupy? cieczk, oddzielali si od grupy? cieczk, oddzielali si od grupy?
P.S. P.S. P.S. P.S. P.S. Zapewne takie rzeczy si zdarzay. Prosz jednak pamita, e
najlepsz metod kontroli by monopol na usugi turystyczne. Indywi-
dualna aktywno wsystemie kolektywnym bya cakiem inna ni dzi.
Do lat siedemdziesitych indywidualny turysta zmuszony by do korzy-
stania zpastwowej stowki, czsto nie mia wasnego sprztu tury-
stycznego, bo nie mona byo go kupi, musia zatem korzysta zpa-
stwowej wypoyczalni. Poniewa komunizm wypenia ogromn cz
caego sektora nazwijmy go gospodark turystyczn skutecznie
ogranicza moliwoci indywidualne. Na przykad wtaki sposb, e
nieobecno wstowce przy obiedzie koczya si tym, e po prostu
byo si godnym.
B.P. Prosz mi jeszcze wytumaczy, dlaczego bryd by taki skom- B.P. Prosz mi jeszcze wytumaczy, dlaczego bryd by taki skom- B.P. Prosz mi jeszcze wytumaczy, dlaczego bryd by taki skom- B.P. Prosz mi jeszcze wytumaczy, dlaczego bryd by taki skom- B.P. Prosz mi jeszcze wytumaczy, dlaczego bryd by taki skom-
promitowany, a szachy godne zaufania. promitowany, a szachy godne zaufania. promitowany, a szachy godne zaufania. promitowany, a szachy godne zaufania. promitowany, a szachy godne zaufania.
K.K. K.K. K.K. K.K. K.K. Odpowied wydaje si stosunkowo prosta. Bryd traktowano jako
wykwit elitarnego ycia buruazyjnego, szachy za postrzegano jako ro-
syjsk, a potem radzieck gr narodow.
B.P. Ona nie bya ani rosyjska, ani narodowa, poza tym jest B.P. Ona nie bya ani rosyjska, ani narodowa, poza tym jest B.P. Ona nie bya ani rosyjska, ani narodowa, poza tym jest B.P. Ona nie bya ani rosyjska, ani narodowa, poza tym jest B.P. Ona nie bya ani rosyjska, ani narodowa, poza tym jest
zajciem niesychanie absorbujcym umysowo. zajciem niesychanie absorbujcym umysowo. zajciem niesychanie absorbujcym umysowo. zajciem niesychanie absorbujcym umysowo. zajciem niesychanie absorbujcym umysowo. Nie jest te adn Nie jest te adn Nie jest te adn Nie jest te adn Nie jest te adn
gr zespoow, a wysiek intelektualny dla rozegrania partii bry- gr zespoow, a wysiek intelektualny dla rozegrania partii bry- gr zespoow, a wysiek intelektualny dla rozegrania partii bry- gr zespoow, a wysiek intelektualny dla rozegrania partii bry- gr zespoow, a wysiek intelektualny dla rozegrania partii bry-
da czy szachw jest porwnywalny; preferowanie jednej, a pitno- da czy szachw jest porwnywalny; preferowanie jednej, a pitno- da czy szachw jest porwnywalny; preferowanie jednej, a pitno- da czy szachw jest porwnywalny; preferowanie jednej, a pitno- da czy szachw jest porwnywalny; preferowanie jednej, a pitno-
wanie drugiej jest wic dla mnie absurdem. wanie drugiej jest wic dla mnie absurdem. wanie drugiej jest wic dla mnie absurdem. wanie drugiej jest wic dla mnie absurdem. wanie drugiej jest wic dla mnie absurdem.
K.K. K.K. K.K. K.K. K.K. Od poowy XIX w. rosyjscy szachici odnosili ewidentne sukcesy
irosyjska, a potem radziecka szkoa szachowa naleaa do najlepszych
16
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
na wiecie, co wida idzisiaj. Ten fakt by rozstrzygajcy. W historii
komunizmu nie wszystko da si wytumaczy racjonalnie.
P.S. P.S. P.S. P.S. P.S. Dla jeszcze lepszego wprowadzenia wklimat wczasw pracowni-
czych trzeba powiedzie, e miay to by wczasy purytaskie ipowane.
Rozrywka wokresie stalinowskim nie miaa polega na przebywaniu
wdusznej kawiarni, popijaniu piwka czy czego innego igrach rozrywko-
wych, do jakich zaliczaj si rozmaite gry karciane, jak tysic, dure, skat
itp., tylko na powanych doniosych aktywnociach. Komunici wyobraali
sobie, e szachy s wanie tak powan gr, ktra oznacza te pewien
awans spoeczny, bo gdy nagle robotnicy zaczn gra wszachy, stan si
innymi ludmi ni wokresie, kiedy grali wkarty. W tym upatrywabym
istot sprawy, ale nie wykluczam tego, e istotne byo ito, i szachy byy
gr do jakiego stopnia radzieck. Transmisj radzieckich wzorw wi-
da bardzo wyranie. Poniewa wZSRR szachy byy aktywnoci popu-
larn, podan, automatycznie powielano ten wzorzec.
K.K. K.K. K.K. K.K. K.K. Chc nawiza do wtku, e komunizm promowa aktywne for-
my wypoczynku, ktre miayby suy rozwojowi fizycznemu. Sdz, e
warto przeanalizowa wizj nowego czowieka komunizmu, jaka poja-
wiaa si wtekstach ideologicznych nie tylko wczasach stalinizmu, ale
take wczeniej. Zgodnie zwizjonerskimi tekstami, w nowy czowiek
komunizmu mia si odznacza take doskonaoci biologiczn, jak
wprost pisa Lew Trocki wrozprawce Literatura irewolucja ju w1926r.
Gdy zajrzymy do Pedagogiki Iwana Kairowa, dziea niezwykle wanego
iwpywowego wokresie stalinizmu, dowiemy si, e nowy czowiek
komunizmu mia si odznacza nie tylko now wiadomoci, ale take
piknem fizycznym iwanie doskonaoci biologiczn. Jeli spojrzymy
na plakaty propagandowe zprzeomu lat czterdziestych ipidziesi-
tych, to ujrzymy na nich efektownych mczyzn...
B.P. ...i dorodne kobiety... B.P. ...i dorodne kobiety... B.P. ...i dorodne kobiety... B.P. ...i dorodne kobiety... B.P. ...i dorodne kobiety...
K.K. K.K. K.K. K.K. K.K. ...tak, bardzo dorodne. Moe nie jest to idea pikna kobiecego
znaszego punktu widzenia, ale zca pewnoci s one okazae fizycz-
nie Krtko mwic wypoczynek mia by aktywny. Udao mi si zna-
le dziennik wakacyjny sporzdzony przez organizatorw obozu letniego
zwarszawskiej szkoy im. Wadysawa IV wNowej Wsi wlipcu 1951r.
W dzienniku mamy dokadne zapiski otym, co modzie robia danego
dnia od godz. 7.00 do 22.00. Najpierw pobudka wyznaczony dyurny
odgrywa sygna na trbce; szybkie mycie, ubieranie si igimnastyka;
apel iwyznaczenie obowizkw na dany dzie; krtka praswka, wtrak-
cie ktrej odczytywano najwaniejsze artykuy znajwaniejszych dzienni-
kw otym, co danego dnia wydarzyo si na wiecie albo co istotnego
zrobia wadza; niadanie; prace porzdkowe wobozie; wymarsz do po-
bliskiej spdzielni rolnej iile godzin pracy wpolu (take dla zademon-
17
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
strowania sojuszu klasowego); potem kilka chwil wolnych; obiad; okoo
godz. 15.00 obowizkowe leakowanie; mniej wicej dwietrzy godziny
na zajcia rekreacyjne (w istocie kolektywne), tzn. wsplne kpanie si
wpobliskiej rzece, bieganie albo gra wpik; okoo godz. 19.00 kola-
cja; obowizkowe pogadanki ideologiczne, ktrym towarzyszy piew
masowy; apel wieczorny, wtrakcie ktrego podsumowywano dzie
iewentualnie udzielano pochwa lub nagan, iwreszcie sen...
B.P. ...regenerujcy iniczym niezakcony... B.P. ...regenerujcy iniczym niezakcony... B.P. ...regenerujcy iniczym niezakcony... B.P. ...regenerujcy iniczym niezakcony... B.P. ...regenerujcy iniczym niezakcony...
K.K. K.K. K.K. K.K. K.K. ...a do porannej trbki. Kolejne dni byy bardzo podobne.
Zobozw ikolonii wraca mieli dziarscy, krzepcy, uwiadomieni nowi
ludzie, budowniczowie nowej rzeczywistoci. Trzeba jednak zazna-
czy, e mwimy tu raczej otym, jak miao by. W praktyce bywao
rnie, oczym mona si przekona, sigajc choby do wspomnie
Jacka Kuronia.
B.P. To ciekawa sprawa. Znane s relacje zokresu stalinizmu B.P. To ciekawa sprawa. Znane s relacje zokresu stalinizmu B.P. To ciekawa sprawa. Znane s relacje zokresu stalinizmu B.P. To ciekawa sprawa. Znane s relacje zokresu stalinizmu B.P. To ciekawa sprawa. Znane s relacje zokresu stalinizmu
otym, jak kolektywnie, na zebraniach partyjnych czy ZMP osdza- otym, jak kolektywnie, na zebraniach partyjnych czy ZMP osdza- otym, jak kolektywnie, na zebraniach partyjnych czy ZMP osdza- otym, jak kolektywnie, na zebraniach partyjnych czy ZMP osdza- otym, jak kolektywnie, na zebraniach partyjnych czy ZMP osdza-
no niewiernych maonkw, pouczano ich na temat moralnoci. S no niewiernych maonkw, pouczano ich na temat moralnoci. S no niewiernych maonkw, pouczano ich na temat moralnoci. S no niewiernych maonkw, pouczano ich na temat moralnoci. S no niewiernych maonkw, pouczano ich na temat moralnoci. S
te opowieci obalajce mit opurytaskim scenariuszu ycia oby- te opowieci obalajce mit opurytaskim scenariuszu ycia oby- te opowieci obalajce mit opurytaskim scenariuszu ycia oby- te opowieci obalajce mit opurytaskim scenariuszu ycia oby- te opowieci obalajce mit opurytaskim scenariuszu ycia oby-
wateli na wczasach, obozach, wsanatoriach. Dotyczy to zarwno wateli na wczasach, obozach, wsanatoriach. Dotyczy to zarwno wateli na wczasach, obozach, wsanatoriach. Dotyczy to zarwno wateli na wczasach, obozach, wsanatoriach. Dotyczy to zarwno wateli na wczasach, obozach, wsanatoriach. Dotyczy to zarwno
modziey, jak iosb dorosych. Pijastwo wpracy zawsze pitno- modziey, jak iosb dorosych. Pijastwo wpracy zawsze pitno- modziey, jak iosb dorosych. Pijastwo wpracy zawsze pitno- modziey, jak iosb dorosych. Pijastwo wpracy zawsze pitno- modziey, jak iosb dorosych. Pijastwo wpracy zawsze pitno-
wano, ale wchwilach odpoczynku alkohol la si szerok strug. wano, ale wchwilach odpoczynku alkohol la si szerok strug. wano, ale wchwilach odpoczynku alkohol la si szerok strug. wano, ale wchwilach odpoczynku alkohol la si szerok strug. wano, ale wchwilach odpoczynku alkohol la si szerok strug.
Pijastwo byo najmniejszym grzechem, ta purytaska zasona bya Pijastwo byo najmniejszym grzechem, ta purytaska zasona bya Pijastwo byo najmniejszym grzechem, ta purytaska zasona bya Pijastwo byo najmniejszym grzechem, ta purytaska zasona bya Pijastwo byo najmniejszym grzechem, ta purytaska zasona bya
wic bardzo dziurawa. W Zwizku Sowieckim takie paradoksy byy wic bardzo dziurawa. W Zwizku Sowieckim takie paradoksy byy wic bardzo dziurawa. W Zwizku Sowieckim takie paradoksy byy wic bardzo dziurawa. W Zwizku Sowieckim takie paradoksy byy wic bardzo dziurawa. W Zwizku Sowieckim takie paradoksy byy
jeszcze silniejsze zjednej strony elazna dyscyplina, a zdrugiej jeszcze silniejsze zjednej strony elazna dyscyplina, a zdrugiej jeszcze silniejsze zjednej strony elazna dyscyplina, a zdrugiej jeszcze silniejsze zjednej strony elazna dyscyplina, a zdrugiej jeszcze silniejsze zjednej strony elazna dyscyplina, a zdrugiej
bardzo swobodne normy obyczajowe. bardzo swobodne normy obyczajowe. bardzo swobodne normy obyczajowe. bardzo swobodne normy obyczajowe. bardzo swobodne normy obyczajowe.
K.K. K.K. K.K. K.K. K.K. Komunizm purytaski stawa si stopniowo. W latach dwudzie-
stych wZwizku Radzieckim wystpoway silne tendencje antypuryta-
skie (tzn. antyburuazyjne). W tym okresie popularna bya np. teoria
szklanki wody Aleksandry Koontaj mwica otym, e stosunek sek-
sualny to tyle, co wypicie szklanki wody. Radzieckie kodeksy rodzinne
zlat dwudziestych pozwalay na przeprowadzenie rozwodu przez powia-
domienie partnera oswoich zamiarach za porednictwem poczty. Ko-
munizm sta si purytaski dopiero wlatach trzydziestych i wtej wanie
wersji dotar do Polski w1944r. Nie przeszkodzio to temu, e w1948r.
ito na obrzeach Zwizku Modziey Polskiej zaczy powstawa
wduych miastach tzw. koa wolnej mioci, ktre odwoyway si do
radzieckich tradycji zlat dwudziestych. Takie koo (na krtko) powstao
np. wLiceum Oglnoksztaccym im. Juliusza Sowackiego wWarsza-
wie, notabene eskim! Tego typu tendencje ju wwczas traktowano
jak odchylenia. W lutym 1950r. szef ZMP, Wadysaw Matwin, stanow-
czo zabroni takich inicjatyw. Podczas Krajowej Narady Aktywu Szkolne-
go mwi: Sprawa moralnoci, sprawa k wolnej mioci to bardzo
18
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
istotne zagadnienie dla klas ostatnich. Podobny problem istnia wKom-
somole po rewolucji. [] Nie uwaamy, e kocha si mona tylko raz,
lecz ZMP-owiec winien wstosunkach zdziewcztami odnosi si zpo-
wag izrozumieniem, zpoczuciem odpowiedzialnoci. Teoria wolnej
mioci nie ma nic wsplnego zmoralnoci socjalistyczn.
Polityka wzgldem modziey wokresie stalinowskim miaa zreszt
kilka faz. Pierwsza faza, czyli lata 19491951, to czas przyzwolenia na
rewolucyjne postawy modziey zZMP zachcano j do obalania daw-
nych struktur spoecznych, wystpowania przeciwko starszemu pokole-
niu. Po 1951r. zaczo obowizywa haso ZMP pomaga nauczycie-
lowi. Modzie miaa by bardzo precyzyjnie wpisana wstruktur
spoeczn izaj cile okrelon pozycj.
B.P. Wydaje mi si, e to naturalna kolej rzeczy wpierwszym B.P. Wydaje mi si, e to naturalna kolej rzeczy wpierwszym B.P. Wydaje mi si, e to naturalna kolej rzeczy wpierwszym B.P. Wydaje mi si, e to naturalna kolej rzeczy wpierwszym B.P. Wydaje mi si, e to naturalna kolej rzeczy wpierwszym
okresie wszkoach byli jeszcze ci przeronici chopcy zlasu, zAK, okresie wszkoach byli jeszcze ci przeronici chopcy zlasu, zAK, okresie wszkoach byli jeszcze ci przeronici chopcy zlasu, zAK, okresie wszkoach byli jeszcze ci przeronici chopcy zlasu, zAK, okresie wszkoach byli jeszcze ci przeronici chopcy zlasu, zAK,
zpodziemia. Trudno ich byo traktowa jako niedorosych. zpodziemia. Trudno ich byo traktowa jako niedorosych. zpodziemia. Trudno ich byo traktowa jako niedorosych. zpodziemia. Trudno ich byo traktowa jako niedorosych. zpodziemia. Trudno ich byo traktowa jako niedorosych.
K.K. K.K. K.K. K.K. K.K. Roczniki, ktre wiadomie przeyy wojn, inaczej odbieray zale-
cenia wadz iodmiennie na nie reagoway ni te, ktre tych dowiad-
cze nie miay. W latach pidziesitych zacza nastpowa powolna
przemiana mentalna. Po latach wrozmowie zJackiem Trznadlem Ja-
rosaw M. Rymkiewicz (urodzony w1935r.) wspomina ten okres: [Sys-
tem] przeszkadza mi jednak y, jak chciaem. Przeszkadza mi korzy-
sta zprzyjemnoci ycia, zkoleeskich bibek, zpicia wrestauracjach
zkolegami. Wobec tego przestaem ulega systemowi, bawio mnie co
innego, nie bawio mnie chodzenie na zebrania, system by jednak
przeciwko yciu. Stopniowo przybieraa na sile subkultura bikiniarzy.
Pojawiay si prby organizowania sobie prywatnego ycia przez mo-
dzie, spdzania wolnego czasu wsposb mniej kontrolowany. Odby-
way si prywatki, modzie wmiecie zacza sucha jazzu, rock and
rolla itd., prbowaa spdza czas wzupenie odmienny sposb, ni
nakazyway komunistyczne wzorce. Jak wyglday takie imprezy, mona
przeczyta chociaby wZym Leopolda Tyrmanda.
eby zamkn problem stalinizmu: rok 1956 by przeomowy na
co zwracaa uwag Hanna wida-Ziemba przede wszystkim dlatego,
e moliwe stao si stworzenie przestrzeni ycia prywatnego, wktr
wadza raczej nie ingerowaa. Mona byo prbowa y swoim prywat-
nym yciem. Czowiek bierny, ktry nie kontestowa wadzy inie anga-
owa si wdziaania opozycyjne, mg przey swoje ycie wkrgu
rodzinnych, tradycyjnych obyczajw, rytuaw, obrzdw, poprzestajc
na symbolicznych gestach, jak pjcie na wybory...
B.P. ... ina pochd pierwszomajowy. B.P. ... ina pochd pierwszomajowy. B.P. ... ina pochd pierwszomajowy. B.P. ... ina pochd pierwszomajowy. B.P. ... ina pochd pierwszomajowy.
K.K. K.K. K.K. K.K. K.K. Niemniej jednak w1956r. rzdzcy podjli prb dotyczy to
zwaszcza modziey stworzenia infrastruktury spdzania wolnego cza-
19
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
su. Na przeomie lat pidziesitych iszedziesitych reaktywowano
organizacje, ktre za czasw stalinowskich uznano za wrogie ideolo-
gicznie Towarzystwo Przyjaci Ogrodw Jordanowskich, Stowarzy-
szenie Ognisko. W rnych miastach Polski budowano nowe place
zabaw, powstaway nowe modzieowe domy kultury, ktrych oferta bya
znacznie atrakcyjniejsza ni wczeniej. W MDK modzie uczya si gry
wping-ponga, uczestniczya wkursach taca, czasami zdobywaa pod-
stawy jzykw obcych. By to take czas pojawienia si rnych oddol-
nych inicjatyw, ktrych jeli nie wspomagao pastwo, to przynajmniej
ich nie hamowao. Myl zwaszcza oruchu pedagogiki podwrkowej.
Inicjatywa ta narodzia si w1956r. wGrudzidzu izyskaa charakter
oglnopolski. W rnych miastach Polski zaczy powstawa tzw. komi-
tety dziecice, ktrych czonkowie, ludzie oskonnociach spoeczni-
kowskich, organizowali druyny modzieowe, zabawy irozrywk na lo-
kaln skal. Ten ruch rozwija si ciekawie do 1964r., kiedy wziy go
pod kontrol Towarzystwo Przyjaci Dzieci oraz Komitet Dzieci iMo-
dziey Frontu Jednoci Narodu. Zinstytucjonalizowana izbiurokratyzo-
wana inicjatywa zacza wygasa.
Musimy te pamita, e na przeomie lat pidziesitych isze-
dziesitych rodzia si spontaniczna kultura modzieowa, ktrej swo-
istym zwornikiem sta si big-beat. Organizacji przeciwstawiano indy-
widualizm (cho zarazem by to jednak indywidualizm dostosowany do
wzorcw kultury masowej). Jako ciekawostk podam, e pierwsz pol-
skojzyczn radiostacj, ktra nadaa wiosn 1964r. wywiad zczon-
kami zespou The Beatles, byo Radio Wolna Europa. Wadze oczy-
wicie staray si t modzieow kultur ogranicza. Na przykad
w1966r. wiat Modych przestrzega, co brzmi do zabawnie, przed
inwazj nastolatkw wnasze codzienne ycie. Zabiegi wadz majce
na celu narzucenie modziey oficjalnych norm zachowa okazay si
niezbyt skuteczne. Wreszcie, cho dopiero wlatach siedemdziesitych,
rzdzcy jakby uznali, e suchanie Beatlesw iczesanie si na beat-
lesa wcale nie musi by spoecznie szkodliwe zpunktu widzenia ko-
munizmu. To zreszt, jak sdz, ciekawy przyczynek do ewolucji men-
talnej komunizmu.
B.P. W latach szedziesitych isiedemdziesitych byo inaczej, B.P. W latach szedziesitych isiedemdziesitych byo inaczej, B.P. W latach szedziesitych isiedemdziesitych byo inaczej, B.P. W latach szedziesitych isiedemdziesitych byo inaczej, B.P. W latach szedziesitych isiedemdziesitych byo inaczej,
ludzie mieli iwypoczynek, i(cho oczywicie socjalistycznie sier- ludzie mieli iwypoczynek, i(cho oczywicie socjalistycznie sier- ludzie mieli iwypoczynek, i(cho oczywicie socjalistycznie sier- ludzie mieli iwypoczynek, i(cho oczywicie socjalistycznie sier- ludzie mieli iwypoczynek, i(cho oczywicie socjalistycznie sier-
min) rozrywk. Nalea do niej, moe to nie zabrzmi najlepiej, min) rozrywk. Nalea do niej, moe to nie zabrzmi najlepiej, min) rozrywk. Nalea do niej, moe to nie zabrzmi najlepiej, min) rozrywk. Nalea do niej, moe to nie zabrzmi najlepiej, min) rozrywk. Nalea do niej, moe to nie zabrzmi najlepiej,
alkohol, ktry by te (obok telewizora) synonimem wolnego czasu. alkohol, ktry by te (obok telewizora) synonimem wolnego czasu. alkohol, ktry by te (obok telewizora) synonimem wolnego czasu. alkohol, ktry by te (obok telewizora) synonimem wolnego czasu. alkohol, ktry by te (obok telewizora) synonimem wolnego czasu.
K.K. K.K. K.K. K.K. K.K. Spoycie alkoholu (a cilej mwic: wdki) roso od lat pi-
dziesitych skokowo. W poowie lat pidziesitych na statystycznego
Polaka przypadao 3,3 l czystego spirytusu. Dekad pniej ju 4,5 l.
Na pocztku lat siedemdziesitych 6,1 l. Apogeum spoycia alkoholu
nastpio wlatach 19791980. Na statystycznego Polaka przypadao
wwczas 8,5 l czystego spirytusu. Spoycie alkoholu spado nieco wstanie
20
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
wojennym, by ponownie wzrosn u schyku PRL. Oczywicie statystyka
ta nie uwzgldnia trunkw przyrzdzanych wasnym sumptem.
W dniu wypaty zataczaa si niemal caa robotnicza Polska. Chyba
od lat szedziesitych upowszechnia si na masow skal obyczaj urz-
dzania imienin, najczciej przybierajcych posta alkoholowych im-
prez. Zabrzmi to brutalnie, ale zwaszcza wlatach siedemdziesitych
iosiemdziesitych kilka milionw Polakw spdzao czas wolny walko-
holowym zamroczeniu.
Popularne wwczas wycieczki zakadowe zamieniay si walkoho-
lowe libacje. Alkohol towarzyszy te coraz czciej spotkaniom modych
ludzi. Zacytuj tu dwa znamienne listy. Pierwszy znich nadesa do wia-
ta Modych w1981r. pewien nastolatek: Od najmodszych lat prze-
bywaem zchopakami, ktrzy mieli do pienidzy, a nie wiedzieli, co
znimi zrobi, inie umieli spdzi wolnego czasu, bo nie byo gdzie.
Idlatego moe syszaem czsto takie sowa jak: chopaki, skadamy si
na alkohol. W 1986r. do redakcji Jestem nadszed jeszcze bardziej
dosadny list, od pewnej siedemnastolatki, bdcej wciy: Pod ko-
niec wrzenia wpewn sobot pojechaam do kuzynki, ktrej rodzice
byli na wycieczce. Korzystajc zich nieobecnoci, urzdziymy prywat-
k zalkoholem, na ktr zaprosiymy koleanki ikolegw Krystyny (ta-
kie imi ma kuzynka). Pocztkowo bawilimy si wspaniale, ale pniej
alkohol uderzy nam do gowy. [] Byam odurzona isama nie wiem,
kiedy znalazam si wjego ramionach, poszlimy do drugiego pokoju,
on zamkn drzwi na klucz, no i zaczo si [].
Zdarzay si zreszt ibardziej dramatyczne wypowiedzi. Inny nasto-
latek pisa w1981r.: Przysigem sobie, e nie bd pi alkoholu,
poniewa wiem, na przykadzie taty, do czego to prowadzi. Te tak
rne listy dobrze oddaj atmosfer tamtych czasw.
P.S. P.S. P.S. P.S. P.S. Rezygnacj ztraktowania odpoczynku jak obywatelskiego za-
dania na rzecz bardziej rozrywkowego spdzania tego czasu mona
zilustrowa przykadem do 1956r. wspisie wyposaenia wietlicy
orodka KC PZPR witezianka wMierkach byy takie pozycje, jak
granaty wiczebne. W 1956r. zastpiono je warcabami, chiczy-
kiem, stoami bilardowymi iszaf grajc. Wadza wpewnym mo-
mencie zrozumiaa, e najlepsz propagand dla Polski Ludowej b-
dzie sam wyjazd wypoczynkowy. Ludzie bd wyjeda icieszy si
ztych wyjazdw, ito wanie bdzie czynnikiem stabilizujcym sys-
tem. Oczywicie propaganda wjakim stopniu towarzyszya wypoczy-
wajcym, ale kto wie, czy nie bya ona lepiej przyjmowana iabsorbo-
wana wpniejszym okresie, wanie dlatego e system by stabilny,
ludzie nie mieli innych perspektyw poza nim, a jednoczenie propa-
ganda nie bya a tak nachalna jak wokresie stalinowskim.
K.K. K.K. K.K. K.K. K.K. Wadza komunistyczna zawsze miaa ambicje reyserskie istaa
na stray scenariusza ideologicznego, do ktrego miay by (przynaj-
B
i
e
s
z
c
z
a
d
y
,

l
a
t
a

s
z
e

d
z
i
e
s
i

t
e
B
i
e
s
z
c
z
a
d
y
,

l
a
t
a

s
z
e

d
z
i
e
s
i

t
e
B
i
e
s
z
c
z
a
d
y
,

l
a
t
a

s
z
e

d
z
i
e
s
i

t
e
B
i
e
s
z
c
z
a
d
y
,

l
a
t
a

s
z
e

d
z
i
e
s
i

t
e
B
i
e
s
z
c
z
a
d
y
,

l
a
t
a

s
z
e

d
z
i
e
s
i

t
e
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

K
r
z
y
s
z
t
o
f
a

F
i
n
d
z
i

s
k
i
e
g
o
22
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
mniej teoretycznie) dostosowywane wszelkie obszary ycia. Moliwoci
wadzy jednak zawsze byy czym ograniczone. W latach siedemdzie-
sitych spoeczestwo PRL zaczo uczestniczy, chyba po raz pierwszy
na tak skal, woglnych przemianach cywilizacyjnych. Pojawia si
moliwo spdzania weekendu gdzie poza domem, na zielonej traw-
ce dziki posiadaniu wasnego samochodu, najczciej malucha
co zreszt wStanach Zjednoczonych i wEuropie Zachodniej byo mod-
ne ju wlatach dwudziestych. Zjawisko spdzania wolnego czasu na
wasn rk wystpio wPolsce zwieloletnim opnieniem.
P.S. P.S. P.S. P.S. P.S. Lata siedemdziesite s rzeczywicie dobrym punktem dla obser-
wacji ewolucji systemu komunistycznego. Wwczas, kiedy ruch wcza-
sowy wPolsce Ludowej osign apogeum, wadze coraz bardziej od-
chodziy od ideologizacji wypoczynku. Wczasowe obchody 22 lipca,
pogadanki zdziaaczami partyjnymi czy tzw. ludmi dobrej roboty (przo-
downikami pracy dekady Edwarda Gierka) nadal byy elementem wcza-
sowego scenariusza. Jednak coraz czciej staway si pustym rytuaem
wmyl niepisanej umowy pomidzy wadz a spoeczestwem: wy
uczestniczycie wrytuale, my nie wnikamy, czy jestecie wierzcy.
Z propagandowego punktu widzenia owiele waniejsze byy kolej-
ne koncesje na rzecz rozwoju masowej turystki. Masowe wyjazdy wy-
poczynkowe miay by wyrazem dobrych perspektyw pastwa, szcze-
glnie wtedy, gdy okazao si, e to moe by nie tylko wyjazd zFWP,
ale take wyjazd zagraniczny, czasem nawet na Zachd, lub jaka for-
ma odpoczynku indywidualnego, wczasy bardziej specjalistyczne ka-
jakarskie, eglarskie itd. W latach siedemdziesitych zwypoczynku wy-
jazdowego korzystao ju 34 proc. spoeczestwa, ztego wiele osb
wyjechao samodzielnie, bez porednictwa, cho czsto wynajmujc
miejsce wzakadowym orodku wczasowym albo korzystajc zjego sto-
wki, bo system kolektywny nie dawa zbyt wiele pola dla prywatnej
inwencji. Jednoczenie wanie rozszerzanie si pola dla dziaalnoci
prywatnej inicjatywy byo jedn zciekawszych zmian, zachodzcych
wgospodarce turystycznej wtym okresie. W latach siedemdziesitych
wZakopanem trudno byo znale miejsce noclegowe poza baz pry-
watn, tzw. prywatnymi kwaterami. Takich silnych iwiadomych eko-
nomicznie spoecznoci lokalnych nie byo jednak wiele. Kto, kto wy-
jeda wPeerelu na wakacje, rzadko mg nie mie kontaktu
zpastwow gospodark.
B.P. B.P. B.P. B.P. B.P. Kontrola pastwa nad przemieszczaniem si obywateli mia- Kontrola pastwa nad przemieszczaniem si obywateli mia- Kontrola pastwa nad przemieszczaniem si obywateli mia- Kontrola pastwa nad przemieszczaniem si obywateli mia- Kontrola pastwa nad przemieszczaniem si obywateli mia-
a swj wyraz nawet wrozkadach jazdy, ktre miay stanowi utrud- a swj wyraz nawet wrozkadach jazdy, ktre miay stanowi utrud- a swj wyraz nawet wrozkadach jazdy, ktre miay stanowi utrud- a swj wyraz nawet wrozkadach jazdy, ktre miay stanowi utrud- a swj wyraz nawet wrozkadach jazdy, ktre miay stanowi utrud-
nienia wdotarciu do niektrych miejsc. Powiem okonkretnej spra- nienia wdotarciu do niektrych miejsc. Powiem okonkretnej spra- nienia wdotarciu do niektrych miejsc. Powiem okonkretnej spra- nienia wdotarciu do niektrych miejsc. Powiem okonkretnej spra- nienia wdotarciu do niektrych miejsc. Powiem okonkretnej spra-
wie, czyli obraku bezporednich pocze wielu duych miast wie, czyli obraku bezporednich pocze wielu duych miast wie, czyli obraku bezporednich pocze wielu duych miast wie, czyli obraku bezporednich pocze wielu duych miast wie, czyli obraku bezporednich pocze wielu duych miast
zCzstochow, miejscem licznych pielgrzymek. Jedzio si tam zkil- zCzstochow, miejscem licznych pielgrzymek. Jedzio si tam zkil- zCzstochow, miejscem licznych pielgrzymek. Jedzio si tam zkil- zCzstochow, miejscem licznych pielgrzymek. Jedzio si tam zkil- zCzstochow, miejscem licznych pielgrzymek. Jedzio si tam zkil-
koma przesiadkami. Potem, wlatach gierkowskich, kiedy Polska koma przesiadkami. Potem, wlatach gierkowskich, kiedy Polska koma przesiadkami. Potem, wlatach gierkowskich, kiedy Polska koma przesiadkami. Potem, wlatach gierkowskich, kiedy Polska koma przesiadkami. Potem, wlatach gierkowskich, kiedy Polska
otworzya si na Zachd iCzstochowa staa si miejscem przyby- otworzya si na Zachd iCzstochowa staa si miejscem przyby- otworzya si na Zachd iCzstochowa staa si miejscem przyby- otworzya si na Zachd iCzstochowa staa si miejscem przyby- otworzya si na Zachd iCzstochowa staa si miejscem przyby-
23
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
wania pielgrzymw zcaego wiata, poczenie zni troch si po- wania pielgrzymw zcaego wiata, poczenie zni troch si po- wania pielgrzymw zcaego wiata, poczenie zni troch si po- wania pielgrzymw zcaego wiata, poczenie zni troch si po- wania pielgrzymw zcaego wiata, poczenie zni troch si po-
prawio, lepiej nawet zacza funkcjonowa komunikacja lokalna. prawio, lepiej nawet zacza funkcjonowa komunikacja lokalna. prawio, lepiej nawet zacza funkcjonowa komunikacja lokalna. prawio, lepiej nawet zacza funkcjonowa komunikacja lokalna. prawio, lepiej nawet zacza funkcjonowa komunikacja lokalna.
K.K. K.K. K.K. K.K. K.K. Mwic ooglnych przemianach cywilizacyjnych, nie mona nie
wspomnie owpywie na formy spdzania wolnego czasu przeomowe-
go wynalazku XX w., jakim bya telewizja. Samo pojcie wolnego czasu
zaczo nabiera nowego znaczenia. Ju w1967r. wgospodarstwach
domowych znajdoway si 3 mln odbiornikw telewizyjnych. Kilkana-
cie lat pniej kade gospodarstwo miao telewizor czarno-biay, co
pite kolorowy, a w1989r. wco trzecim gospodarstwie domowym
by telewizor kolorowy. Ju w1969r. niektrzy socjologowie zaczynali
ostrzega, e wielu modych ludzi spdza przed telewizorem do trzech
godzin dziennie. Upowszechnienie si telewizji spowodowao pewien
paradoks, polegajcy na tym, e ludzie zaczli zamyka si wprzestrze-
ni domowej, a rwnoczenie absorbowa problemy caego wiata. To
take wwczas wadza ludowa po raz pierwszy bardziej dosownie
przenikna do mieszka. Mona by si zastanawia, jak rzdzcy, za
porednictwem (swojej) telewizji, podsuwali wzorce codziennego ycia,
wtym rwnie wypoczynku.
Trzeba przy tym jednak podkreli, e spdzanie wolnego czasu przed
telewizorem, np. wsplne ogldanie meczw zudziaem orw Gr-
skiego, sprawiao rado milionom Polakw. Prawdopodobnie wja-
kim stopniu telewizja, pokazujca np. sukcesy polskich sportowcw,
przyczyniaa si do poprawy (krtkotrwaej zreszt) nastrojw spoecz-
nych wlatach siedemdziesitych.
B.P. Pomwmy opoznawaniu wiata, bratnich krajw, a na po- B.P. Pomwmy opoznawaniu wiata, bratnich krajw, a na po- B.P. Pomwmy opoznawaniu wiata, bratnich krajw, a na po- B.P. Pomwmy opoznawaniu wiata, bratnich krajw, a na po- B.P. Pomwmy opoznawaniu wiata, bratnich krajw, a na po-
cztek moe otzw. pocigach przyjani. cztek moe otzw. pocigach przyjani. cztek moe otzw. pocigach przyjani. cztek moe otzw. pocigach przyjani. cztek moe otzw. pocigach przyjani.
P.S. P.S. P.S. P.S. P.S. Idea powstaa po 1956r. Pocigi te jedziy do wszystkich krajw
demokracji ludowej, cho najbardziej popularne byy te do ZSRR. Or-
ganizowao je Towarzystwo Przyjani Polsko-Radzieckiej, a jego lokalne
czy zakadowe oddziay typoway ikwalifikoway osoby do wyjazdu.
B.P. Byo to oczywicie wyrnienie, przede wszystkim finansowe. B.P. Byo to oczywicie wyrnienie, przede wszystkim finansowe. B.P. Byo to oczywicie wyrnienie, przede wszystkim finansowe. B.P. Byo to oczywicie wyrnienie, przede wszystkim finansowe. B.P. Byo to oczywicie wyrnienie, przede wszystkim finansowe.
P.S. P.S. P.S. P.S. P.S. Sprawa ta miaa dwa wymiary. W rozumieniu wadz pocigi przy-
jani miay charakter propagandowy. Chodzio oto, eby obywatele bez-
porednio doznawali przyjani midzy naszymi narodami. Rwnoczenie
podczas tych podry ludzie fantastycznie handlowali, bo te pocigi rzeczy-
wicie traktowano jak pocigi przyjani, wktrych celnicy pasaerw nie
kontrolowali. Byoby bardzo le, gdyby wtakim pocigu ujawniono, e
kto wywozi zoto, futra czy ortaliony, bardzo wpewnym momencie popu-
larne. W ten sposb rodziy si strategie zwane przez socjologw pasoyt-
nicz innowacyjnoci. Chodzi wnich owykorzystywanie przez spoecze-
stwo sabych punktw komunizmu dla wasnego zysku.
24
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
UB.P. Tym sposobem istotnie przekonywano si odobrobycie us- B.P. Tym sposobem istotnie przekonywano si odobrobycie us- B.P. Tym sposobem istotnie przekonywano si odobrobycie us- B.P. Tym sposobem istotnie przekonywano si odobrobycie us- B.P. Tym sposobem istotnie przekonywano si odobrobycie us-
siadw. Pamitam ludzi wychodzcych ztych pocigw, wygldali siadw. Pamitam ludzi wychodzcych ztych pocigw, wygldali siadw. Pamitam ludzi wychodzcych ztych pocigw, wygldali siadw. Pamitam ludzi wychodzcych ztych pocigw, wygldali siadw. Pamitam ludzi wychodzcych ztych pocigw, wygldali
jak przesiedlecy. Na ich baga skaday si garnki, wielkie samo- jak przesiedlecy. Na ich baga skaday si garnki, wielkie samo- jak przesiedlecy. Na ich baga skaday si garnki, wielkie samo- jak przesiedlecy. Na ich baga skaday si garnki, wielkie samo- jak przesiedlecy. Na ich baga skaday si garnki, wielkie samo-
chody dla dzieci, pniej telewizory imnstwo innych, opakowa- chody dla dzieci, pniej telewizory imnstwo innych, opakowa- chody dla dzieci, pniej telewizory imnstwo innych, opakowa- chody dla dzieci, pniej telewizory imnstwo innych, opakowa- chody dla dzieci, pniej telewizory imnstwo innych, opakowa-
nych wgazety itwardy szary papier tajemniczych pakunkw. nych wgazety itwardy szary papier tajemniczych pakunkw. nych wgazety itwardy szary papier tajemniczych pakunkw. nych wgazety itwardy szary papier tajemniczych pakunkw. nych wgazety itwardy szary papier tajemniczych pakunkw.
P.S. P.S. P.S. P.S. P.S. Podre zagraniczne stopniowo si upowszechniay. Po 1956r.
propagowano wyjazdy do krajw socjalistycznych. W latach siedemdzie-
sitych na Zachd wyjedao zPolski okoo p miliona ludzi (w poszcze-
glnych latach ta liczba rnie si ksztatowaa, ale by to mniej wicej ten
rzd wielkoci), a do krajw socjalistycznych wyjedao cznie zruchem
przygranicznym midzy NRD a Polsk ponad dziewi milionw. Te
proporcje zmieniy si dopiero u schyku PRL, kiedy wicej ludzi wyjedao
na Zachd, przede wszystkim wcelach zarobkowych. Wwczas te kraje
socjalistyczne izoloway si od Polski, gdy nie chciay u siebie polskiej
zarazy. Niemniej przez cay okres PRL byo odwrotnie wyjazdy do krajw
socjalistycznych miay by podstaw polityki wturystyce zagranicznej.
B.P. Dla modych ludzi now form wolnoci, wsensie wmiar B.P. Dla modych ludzi now form wolnoci, wsensie wmiar B.P. Dla modych ludzi now form wolnoci, wsensie wmiar B.P. Dla modych ludzi now form wolnoci, wsensie wmiar B.P. Dla modych ludzi now form wolnoci, wsensie wmiar
swobodnego przemieszczania si wprzestrzeni, improwizacji iprzy- swobodnego przemieszczania si wprzestrzeni, improwizacji iprzy- swobodnego przemieszczania si wprzestrzeni, improwizacji iprzy- swobodnego przemieszczania si wprzestrzeni, improwizacji iprzy- swobodnego przemieszczania si wprzestrzeni, improwizacji iprzy-
gody, by autostop, ktry pojawi si jako pewne zjawisko kulturo- gody, by autostop, ktry pojawi si jako pewne zjawisko kulturo- gody, by autostop, ktry pojawi si jako pewne zjawisko kulturo- gody, by autostop, ktry pojawi si jako pewne zjawisko kulturo- gody, by autostop, ktry pojawi si jako pewne zjawisko kulturo-
we wlatach szedziesitych. Autostopowicze przejedali Polsk we wlatach szedziesitych. Autostopowicze przejedali Polsk we wlatach szedziesitych. Autostopowicze przejedali Polsk we wlatach szedziesitych. Autostopowicze przejedali Polsk we wlatach szedziesitych. Autostopowicze przejedali Polsk
wzdu iwszerz, czasami spdzali wten sposb cae wakacje, bez wzdu iwszerz, czasami spdzali wten sposb cae wakacje, bez wzdu iwszerz, czasami spdzali wten sposb cae wakacje, bez wzdu iwszerz, czasami spdzali wten sposb cae wakacje, bez wzdu iwszerz, czasami spdzali wten sposb cae wakacje, bez
planu ibez pienidzy. Byli wolni iniezaleni. Ten ruch bardzo szyb- planu ibez pienidzy. Byli wolni iniezaleni. Ten ruch bardzo szyb- planu ibez pienidzy. Byli wolni iniezaleni. Ten ruch bardzo szyb- planu ibez pienidzy. Byli wolni iniezaleni. Ten ruch bardzo szyb- planu ibez pienidzy. Byli wolni iniezaleni. Ten ruch bardzo szyb-
ko skanalizowano izorganizowano. Autostop spontaniczne po- ko skanalizowano izorganizowano. Autostop spontaniczne po- ko skanalizowano izorganizowano. Autostop spontaniczne po- ko skanalizowano izorganizowano. Autostop spontaniczne po- ko skanalizowano izorganizowano. Autostop spontaniczne po-
drowanie uwieczono ksieczk autostopowicza. Wadza chcia- drowanie uwieczono ksieczk autostopowicza. Wadza chcia- drowanie uwieczono ksieczk autostopowicza. Wadza chcia- drowanie uwieczono ksieczk autostopowicza. Wadza chcia- drowanie uwieczono ksieczk autostopowicza. Wadza chcia-
a a a a a by uczestnikiem iwsptworzy rne zjawiska, ktrych powsta- by uczestnikiem iwsptworzy rne zjawiska, ktrych powsta- by uczestnikiem iwsptworzy rne zjawiska, ktrych powsta- by uczestnikiem iwsptworzy rne zjawiska, ktrych powsta- by uczestnikiem iwsptworzy rne zjawiska, ktrych powsta-
nie nie naleao do jej inicjatywy. nie nie naleao do jej inicjatywy. nie nie naleao do jej inicjatywy. nie nie naleao do jej inicjatywy. nie nie naleao do jej inicjatywy.
P.S. P.S. P.S. P.S. P.S. Sprawa autostopu dobrze pokazuje pewn ambiwalencj komu-
nizmu. Autostop by wPeerelu zorganizowany, co jest samo wsobie
rzecz paranoiczn iabsurdaln, bo przecie on naley do krgu ak-
tywnoci zupenie samodzielnej.
B.P. Mao tego, polegajcej na dobrowolnym ukadzie podr- B.P. Mao tego, polegajcej na dobrowolnym ukadzie podr- B.P. Mao tego, polegajcej na dobrowolnym ukadzie podr- B.P. Mao tego, polegajcej na dobrowolnym ukadzie podr- B.P. Mao tego, polegajcej na dobrowolnym ukadzie podr-
nikkierowca. Dla kierowcw to te byy ciekawe przygody... nikkierowca. Dla kierowcw to te byy ciekawe przygody... nikkierowca. Dla kierowcw to te byy ciekawe przygody... nikkierowca. Dla kierowcw to te byy ciekawe przygody... nikkierowca. Dla kierowcw to te byy ciekawe przygody...
P.S. P.S. P.S. P.S. P.S. ...a tu pojawiaj si jakie ksieczki, rejestry, kupony. To byo ab-
surdalne, ale oczywicie wynikao zchci sprawowania kontroli nad spoe-
czestwem. Wszystkie, nawet najbardziej oddolne dziaania miay by kon-
trolowane. Jednoczenie prosz zauway, e autostop by dozwolony tylko
wPolsce, wadnym innym kraju komunistycznym nie mona byo upra-
wia tej formy podrowania, a jeli istniaa, to bya nielegalna. Przyjeda-
li wic modzi ludzie zWgier, NRD iZwizku Radzieckiego, eby sobie
pojedzi autostopem, nawet tym zorganizowanym. Tu znowu wystpuje
dwoisto zagadnienia wadza dopuszczaa bowiem pewne formy aktyw-
25
R
O
Z
M
O
W
Y
B
I
U
L
E
T
Y
N
U
noci, czsto zakadajc, e bdzie je kontrolowa, co byo lip wduym
stopniu, bo ruch turystyczny szybko sta si zbyt duy, eby go kontrolowa...
B.P. ...i stosunkowo mao szkodliwy i wgruncie rzeczy dziaa jako B.P. ...i stosunkowo mao szkodliwy i wgruncie rzeczy dziaa jako B.P. ...i stosunkowo mao szkodliwy i wgruncie rzeczy dziaa jako B.P. ...i stosunkowo mao szkodliwy i wgruncie rzeczy dziaa jako B.P. ...i stosunkowo mao szkodliwy i wgruncie rzeczy dziaa jako
pewien wentyl, wic lepiej, eby by, niby miao go nie by. pewien wentyl, wic lepiej, eby by, niby miao go nie by. pewien wentyl, wic lepiej, eby by, niby miao go nie by. pewien wentyl, wic lepiej, eby by, niby miao go nie by. pewien wentyl, wic lepiej, eby by, niby miao go nie by.
P.S. P.S. P.S. P.S. P.S. Komunici musieli te wyrazi ciche przyzwolenie na przykad na
prywatn inicjatyw noclegow, bo inaczej podrujcy nie mieliby gdzie
mieszka. W Zakopanem jak przekonuje Jerzy Kochanowski wla-
tach siedemdziesitych byo okoo 140 tys. miejsc noclegowych wba-
zie gralskiej itylko 10 tys. wbazie pastwowej. W roku 1972 wtej
dziedzinie bya waciwie pena prywatyzacja. Mwi obazie otwartej,
oglnie dostpnej, bo oczywicie istniay te orodki zamknite, typu
FWP iorodki zakadw pracy, nie dla wszystkich przeznaczone; by si
do nich dosta, trzeba byo mie skierowane.
Jednoczenie rzdzcy od czasu do czasu prbowali pokaza ludziom, e
s silni, trzymaj wadz is pewne decyzje, ktre zale wycznie od nich,
przede wszystkim worganizowaniu wypoczynku czy turystyki modziey. Naja-
trakcyjniejsze wycieczki zagraniczne organizowano wycznie dla aktywu ZMS,
SZSP, ktrego dziaacze np. w1981r. pojechali nawet do Nowego Jorku,
wduej mierze na koszt pastwa. Nie kady mg na tak wycieczk poje-
cha. Tu te nie brakuje paradoksw. Oni tam pojechali, eby poda
szlakiem Kazimierza Puaskiego, a ogldali luksusowy hotel Waldorff Asto-
ria, wjechali na ostatnie pitro World Trade Center, byli wRockefeller Cen-
ter, na Wall Street. Ogldali ikony kapitalizmu. To przykad, jak postpowa
rozkad ideologii tego systemu. Takie wycieczki rwnoczenie niesychanie
stabilizoway ten aktyw. Aktyw wiedzia, e jeli pozostanie wierny systemo-
wi, bdzie mg y wmiar atrakcyjnie, majc moliwoci wyjazdw.
B.P. Pamitam kalkulacje ludzi, ktrzy mieli pen wiadomo, e B.P. Pamitam kalkulacje ludzi, ktrzy mieli pen wiadomo, e B.P. Pamitam kalkulacje ludzi, ktrzy mieli pen wiadomo, e B.P. Pamitam kalkulacje ludzi, ktrzy mieli pen wiadomo, e B.P. Pamitam kalkulacje ludzi, ktrzy mieli pen wiadomo, e
nie opaca im si wychyli wpracy czy zaangaowa si wopozycj, nie opaca im si wychyli wpracy czy zaangaowa si wopozycj, nie opaca im si wychyli wpracy czy zaangaowa si wopozycj, nie opaca im si wychyli wpracy czy zaangaowa si wopozycj, nie opaca im si wychyli wpracy czy zaangaowa si wopozycj,
bo nie dostan przydziau na taki wyjazd, nie dostan paszportu itd. bo nie dostan przydziau na taki wyjazd, nie dostan paszportu itd. bo nie dostan przydziau na taki wyjazd, nie dostan paszportu itd. bo nie dostan przydziau na taki wyjazd, nie dostan paszportu itd. bo nie dostan przydziau na taki wyjazd, nie dostan paszportu itd.
P.S. P.S. P.S. P.S. P.S. To samo, co wlatach 19711975 stabilizowao spoeczestwo, po
1975r. zaczo je destabilizowa. Bardzo urosy aspiracje spoeczne wza-
kresie czasu wolnego, a system nie mg ich zaspokaja, bo wszed wfaz
kryzysu. Przez to, e je wczeniej rozbudzi, potem mia kopoty. Na tym
polegaa puapka stabilizacji idestabilizacji. Jeszcze w1956r. czy nawet
w1970r. rzadko ktry robotnik za wan rzecz uznawa moliwo wyjaz-
du wypoczynkowego. Takie postulaty jednak pojawiay si ju wczasie wy-
stpie robotniczych na Wybrzeu w1970r. W 1980r. sprawa zapew-
nienia wypoczynku isprawiedliwej jego dystrybucji bya znacznie wyraniej
syszalna. Masy pracujce stay si masami wypoczywajcymi.
B.P. Wyobraam sobie, e rwnie pastwo wsensie ekonomicznym B.P. Wyobraam sobie, e rwnie pastwo wsensie ekonomicznym B.P. Wyobraam sobie, e rwnie pastwo wsensie ekonomicznym B.P. Wyobraam sobie, e rwnie pastwo wsensie ekonomicznym B.P. Wyobraam sobie, e rwnie pastwo wsensie ekonomicznym
przestao by wydolne, dlatego e umasowienie tego wypoczynku nie przestao by wydolne, dlatego e umasowienie tego wypoczynku nie przestao by wydolne, dlatego e umasowienie tego wypoczynku nie przestao by wydolne, dlatego e umasowienie tego wypoczynku nie przestao by wydolne, dlatego e umasowienie tego wypoczynku nie
26
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
Upozwolio utrzyma okrelonego, przyzwoitego standardu na wcza- pozwolio utrzyma okrelonego, przyzwoitego standardu na wcza- pozwolio utrzyma okrelonego, przyzwoitego standardu na wcza- pozwolio utrzyma okrelonego, przyzwoitego standardu na wcza- pozwolio utrzyma okrelonego, przyzwoitego standardu na wcza-
sach. Pogorszya si jako wyywienia, pojawiy si zatrucia pokar- sach. Pogorszya si jako wyywienia, pojawiy si zatrucia pokar- sach. Pogorszya si jako wyywienia, pojawiy si zatrucia pokar- sach. Pogorszya si jako wyywienia, pojawiy si zatrucia pokar- sach. Pogorszya si jako wyywienia, pojawiy si zatrucia pokar-
mowe, niszczy si sprzt. Umasowienie spowodowao, jak wkadym mowe, niszczy si sprzt. Umasowienie spowodowao, jak wkadym mowe, niszczy si sprzt. Umasowienie spowodowao, jak wkadym mowe, niszczy si sprzt. Umasowienie spowodowao, jak wkadym mowe, niszczy si sprzt. Umasowienie spowodowao, jak wkadym
takim takim takim takim takim procesie, e zarwno jako wczasw pracowniczych bardzo procesie, e zarwno jako wczasw pracowniczych bardzo procesie, e zarwno jako wczasw pracowniczych bardzo procesie, e zarwno jako wczasw pracowniczych bardzo procesie, e zarwno jako wczasw pracowniczych bardzo
si pogorszya, jak izmniejszyo si zainteresowanie nimi. si pogorszya, jak izmniejszyo si zainteresowanie nimi. si pogorszya, jak izmniejszyo si zainteresowanie nimi. si pogorszya, jak izmniejszyo si zainteresowanie nimi. si pogorszya, jak izmniejszyo si zainteresowanie nimi.
P.S. P.S. P.S. P.S. P.S. Komunizm zdefinicji by nieturystyczny. Przemieszczenia ludnoci byy
raczej atrybutem kapitalizmu, a nie komunizmu. W systemie gospodarki
planowej zakada si, e czowiek nie bdzie si przemieszcza, bo jest pla-
nowo przypisany do konkretnego miejsca. W miejscowoci X przypisano mu
ile tam kostek masa rocznie, ile plasterkw wdliny itd. Kiedy zaczyna si
przemieszcza, tworzy pewne poziome struktury isystem pionowy zarzdza-
nia pastwem zaamuje si. Z tego punktu widzenia turystyka nie moga by
specjalnym atrybutem komunizmu. Gdy turystyka zacza by zjawiskiem
powszechnym (co musiao nastpi, bo tak zmieni si wiat), wadza miaa
coraz wicej problemw zjej organizowaniem. W pewnym momencie sta-
a si jej przeklestwem, szczeglnie gdy system wszed wfaz kryzysu. Tu-
rystyka moe rozwija si tylko wsprzyjajcych warunkach. To nie jest towar
pierwszej potrzeby, lecz raczej specjalistyczna usuga, tak jak dzi np. banko-
wo internetowa. Aby zniej korzysta, trzeba ju mie komputer ipewn
wiedz. Aby stworzy spoeczestwo turystw, naley najpierw usun ko-
poty zwizane zbrakiem mieszka, poywienia ubrania, zbudowa drogi,
stworzy szereg usug. Jednym sowem zapewni dobrobyt spoeczestwu.
Wtedy to dziaa. To akurat udao si wykona wpastwach zkrgu ekono-
mii kapitalistycznej. Mwic najprociej, komunizm nie by wstanie wygra
takiej rywalizacji zuwagi na swoj permanentn sabo ekonomiczn.
Pawe Sowiski Pawe Sowiski Pawe Sowiski Pawe Sowiski Pawe Sowiski, absolwent Instytutu Historycz-
nego UW, studiowa pod kierunkiem prof. Mar-
cina Kuli. Autor m.in. publikacji Komunistyczne
wito. Obchody 1 maja w Polsce Ludowej wla-
tach 19481954 (2000). Asystent w Instytucie Stu-
diw Politycznych PAN.
Krzysztof Kosiski Krzysztof Kosiski Krzysztof Kosiski Krzysztof Kosiski Krzysztof Kosiski, dr historii, absolwent Insty-
tutu Historycznego UW oraz Szkoy Nauk
Spoecznych przy IFiS PAN. Autor m.in. ksiki
Nastolatki81. wiadomo modziey w epoce
Solidarnoci (2002). Pracownik Instytutu Histo-
rii PAN.
27
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
B BB BBARTOMIEJ ARTOMIEJ ARTOMIEJ ARTOMIEJ ARTOMIEJ N NN NNOSZCZAK OSZCZAK OSZCZAK OSZCZAK OSZCZAK, BEP IPN , BEP IPN , BEP IPN , BEP IPN , BEP IPN
GOMUKA POD GRUNWALDEM
Upywajce w 1966r. okrge tysiczne rocznice: umowna powsta-
nia pastwa polskiego ichrztu Mieszka I stay si zarwno dla wadz
pastwowych, jak iKocioa okazj do zorganizowania masowych
akcji obejmujcych swoim zasigiem cay kraj.
Wadze pastwowe miay wiadomo, e wwycigu do Milenium wyprzedzi je Ko-
ci, ktry swoj akcj milenijn rozpocz jeszcze wsierpniu 1956r. W pocztkach 1958r.
na posiedzeniu Biura Politycznego KC PZPR sporzdzono notatk, wktrej zwerbalizowano
konieczno rozpoczcia obchodw Milenium pastwowego; miay one by autonomicz-
ne, zarazem konkurencyjne wobec inicjatywy Kocioa
1
. .. .. Od tego czasu eskalowany przez
wadze pastwowe konflikt zKocioem sta si elementem, ktry stale zmniejsz lub
wiksz intensywnoci towarzyszy obchodom Tysiclecia.
Oprcz akcji tzw. czynw spoecznych, podstawowe miejsce wpastwowych obcho-
dach Tysiclecia Pastwa Polskiego, przeprowadzonych wlatach 19601966, zajmoway
uroczystoci zwizane zobchodami wielkich rocznic historycznych
2
. Pierwsz znich byy prze-
widywane w lipcu 1960r. obchody pisetpidziesiciolecia bitwy pod Grunwaldem.
7 czerwca 1958r. na posiedzeniu Prezydium Oglnopolskiego Komitetu Frontu Jednoci
Narodu (OKFJN) iKomitetu Przygotowawczego Obchodw Tysiclecia Pastwa Polskiego
(KPOTPP) wystosowano apel do narodu wsprawie obchodw rocznicy bitwy pod Grunwal-
dem iwzniesienia na jej polu pomnika
3
. W tym celu komitety FJN iorganizacje modzieowe
miay podj wcaym kraju akcj sprzeday cegieek grunwaldzkich, a take przeprowadzi
wlatach 19581959 (w dniach 1522 lipca) zbirk pienidzy na utworzony wtym celu
spoeczny Fundusz Grunwaldzki. W zwizku ze zbliajcym si jubileuszem powoano te
Komisj Koordynacyjn Obchodw Grunwaldzkich przy KPOTPP; scentralizowaa ona prace
prowadzone przez Komitet Grunwaldzki iWojewdzki Komitet FJN wOlsztynie.
Komisja Koordynacyjna przedstawia obszerny plan dziaania; oprcz wzniesienia pomnika
przewidziano m.in. przygotowanie do udostpniania caego rejonu bitwy, cznie ztzw. szla-
kiem Jagiey, ipopularyzacj Grunwaldu za pomoc publikacji oraz zorganizowanie sesji na-
ukowych ipopularnonaukowych. Komisja ta zatwierdzia te specjalnie wtym celu zaprojekto-
wany emblemat, ktrym piecztowano wszystkie imprezy organizowane wGrunwaldzie ipoza
nim, jeli byy powicone rocznicy bitwy.
Do uroczystoci jubileuszowych przygotowywano si dugo istarannie. W Grunwaldzie
iw pobliskich miejscowociach m.in. badano wod wstudniach (te znich, wktrych woda
nie odpowiadaa wymaganiom sanitarnym, zasypywano), zorganizowano punkty medyczne
(take wmiejscowociach oddalonych od samego Pola Grunwaldzkiego), przejazdy kole-
jowe na trasach prowadzcych do Grunwaldu zaopatrzono wnowoczesne urzdzenia, kt-
re miay zagwarantowa bezpieczestwo ruchu, poprawiono te stan drg dojazdowych do
Grunwaldu.
1
M. Zaremba, Komunizm, legitymizacja, nacjonalizm. Nacjonalistyczna legitymizacja wa-
dzy komunistycznej wPolsce, Warszawa 2001, s. 314316.
2
Kalendarz pastwowych imprez zwizanych zobchodami Tysiclecia Pastwa Polskiego,
realizowanymi wlatach 19601966 zob. w: Obchody Tysiclecia. Informator, red. A. Kiepi-
ski, Warszawa 1962.
3
AAN, KC PZPR, V/60, Notatka wsprawie zwoania wsplnego posiedzenia Prezydium OKFJN
iKomitetw Przygotowawczych Tysiclecia Pastwa Polskiego, 10 VI 1958r.
28
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EZlot Grunwaldzki
Centralne uroczystoci obchodw piset pidziesiciolecia bitwy pod Grunwaldem
poprzedzi Zlot Grunwaldzki modziey, ktry odbywa si od 1 do 17 lipca 1960r. Wpro-
gramie organizowanych podczas niego obozw przewidywano m.in.: poznanie historii
Warmii iMazur, spotkania zdziaaczami ztych terenw (5 lipca), Dzie przyjani ipoko-
ju (6 lipca), Dzie dziewczt (8 lipca), Dzie Warmii iMazur (11 lipca), Dzie cie-
kawej techniki (13 lipca), Gaudeamus grunwaldzk (14 lipca), Dzie bitwy pod
Grunwaldem (15 lipca), wreszcie centralne uroczystoci zlotowe (17 lipca).
Program wszystkich obozw uwzgldnia przeprowadzenie wielu spotka zdziaaczami
spoecznymi ipastwowymi, kierownikami resortu szkolnictwa wyszego iludnoci miej-
scow, a take prace spoeczne na rzecz mieszkacw Warmii.
Na Zlot Grunwaldzki przybyo okoo trzydziestu tysicy modych ludzi zrzeszonych wczte-
rech organizacjach: Zwizku Harcerstwa Polskiego, Zwizku Modziey Socjalistycznej,
Zwizku Modziey Wiejskiej iZrzeszeniu Studentw Polskich. Modzie t rozlokowano
wsiedemdziesiciu obozach pooonych wokolicach Grunwaldu.
Zlot Grunwaldzki mia by swego rodzaju ideologiczn form wakacji dla modziey bez
precedensu wdziejach PRL zarwno ze wzgldu na program, jak iorganizacj. Jego zaoe-
nia, jak oficjalnie goszono, byy nastpujce: zlot mia by odpoczynkiem, sub dla rodo-
wiska przez prace spoeczne na rzecz mieszkacw Grunwaldu iokolic (remonty szk,
wietlic, wytyczanie nowych szlakw turystycznych itp.) iwreszcie przewidywa seminaria
powicone zagadnieniom politycznym
4
. Nieprzypadkowo to wanie modziey przypada
wudziale gwna rola worganizowanych obchodach grunwaldzkich. Masowy wnich udzia,
oco zreszt skrztnie zadbano (mobilizujc do tego celu znaczny zasb si irodkw), mia
odzwierciedla jej pene poparcie dla wadz.
16 lipca 1960r. na uroczystoci rocznicowe przybyli czonkowie kierownictwa partii,
stronnictw politycznych inajwyszych wadz pastwowych, wtym m.in.: I sekretarz KC PZPR
Wadysaw Gomuka, premier Jzef Cyrankiewicz, przewodniczcy Rady Pastwa Aleksan-
der Zawadzki, prezes Stronnictwa Demokratycznego prof. Stanisaw Kulczyski iprezes Zjed-
noczonego Stronnictwa Ludowego Czesaw Wycech. Tego samego dnia odwiedzili mo-
dzie uczestniczc wZlocie Grunwaldzkim wobozach nad jeziorami Mielno iDbrowa
Maa, gdzie odbyo si centralne ognisko zlotowe.
Wizyta notabli
Wizyta dygnitarzy partyjnych staa si, jak pisano wcharakterystycznym dla tamtych lat trom-
tadrackim tonie: wielk manifestacj modziey na cze partii ijej kierownictwa manife-
stacj najgortszych modzieczych uczu przywizania do ludowej ojczyzny. W wizycie nie byo
ani cienia oficjalnoci. Byo za to wiele szczerej radoci, bezporedniej iserdecznej atmosfery
5
.
Modzie powitaa przybyych goci odpiewaniem Stu lat, wizankami kwiatw igrom-
kim hura. Wizyta czonkw kierownictwa partyjnego umodziey bya dobrze wyreysero-
wanym spektaklem, obfitujcym wspontaniczne zdarzenia: oto nagle ze zgrupowania
harcerskiego wybieg chopiec harcerz, stan przed Wadysawem Gomuk na bacz-
no izawiza mu chust harcersk na szyi. Z kolei zinnej grupy wystpia dziewczyna
wstroju ludowym iwrczya I sekretarzowi KC PZPR bukiet kwiatw oraz duy somkowy
kolorowy kapelusz. Inne dziewczta obdaroway Wadysawa Gomuk wiecem zkwiatw
polnych. Na zdjciach ze zlotu wida go rozlunionego iumiechnitego, raz zniedbale
narzucon na plecy marynark, innym razem ze somkowym kapeluszem na gowie, ana-
wet zwiecem kwiatw na szyi; doprawdy by to widok niecodzienny.
Caa impreza przebiegaa na ludowo, watmosferze sielanki, okraszonej akcentami
ideologicznego patosu. Na progu obozu zgrupowania warszawskiego czonkw wadz przy-
4
Zob. Wielkie uroczystoci na Polach Grunwaldu, Trybuna Ludu, 18 VII 1960 r., nr 198, s. 1.
5
Dzi wielkie uroczystoci wGrunwaldzie, ibidem, 17 VII 1960 r., nr 197, s. 1.
29
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
witao chlebem isol dwoje modych ludzi przebranych za Warsa iSaw. W drodze do
nastpnego obozu towarzyszya im grajca ludowe piosenki kapela wregionalnych strojach
iwiwatujca, rozpiewana modzie. Ten barwny korowd stan przed podium, na ktrym
zaprezentowano tace ludowe. Nastpnie czonkowie kierownictwa partyjnego udali si do
naturalnego amfiteatru, zapenionego wielotysiczn rzesz uczestnikw zlotu. Tam zapre-
zentoway si czoowe krajowe zespoy pieni itaca. Tak zakoczya si wizyta Gomuki
ijego najbliszych wsppracownikw. Poegnano ich gromkimi podzikowaniami ipozdro-
wieniami dla partii ijej kierownictwa. Kto zaintonowa: Wszystko tobie, ukochana ziemio.
Wszystko tobie, ukochana ziemio
Ostatni imprez zlotu, poprzedzajc uroczystoci centralne, by biwak iwielkie ogni-
sko harcerskie urzdzone nad jeziorem Dbrowa Maa; uczestniczyli wnim czonkowie
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

A
r
c
h
i
w
u
m

A
k
t

N
o
w
y
c
h

w

W
a
r
s
z
a
w
i
e
Wadysaw Gomuka podczas uroczystoci grunwaldzkich, 1960r.
30
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ekierownictwa partyjnego iokoo czternastu tysicy modziey
6
. Take wtym przypadku or-
ganizatorzy zlotu wykazali si zdolnociami inscenizacyjnymi. Najpierw wieczorem kierow-
nictwo partyjne zwiedzio przy blasku pochodni obz harcerski pooony obok wsi Stare
Miasto. Nastpnie wszyscy zasiedli przed estrad, wok ktrej ustawiy si druyny harcer-
skie zzapalonymi pochodniami. Nastrj tamtej uroczystoci podtrzymyway barwne lam-
piony istrzelajce co chwil wgr kolorowe rakiety.
Wszystkie te elementy poprzedziy wielkie widowisko plenerowe, zatytuowane Wszystko
tobie, ukochana ziemio. Przed oczami widzw zebranych wamfiteatrze zaprezentowano
obrazki zhistorii ora polskiego: wojw sowiaskich, rycerzy Chrobrego, Krzywoustego
iJagiey. Nad caoci growa orze piastowski isztandar Jagiey. Na estradzie zainsce-
nizowano te m.in. scen wrczenia dwch nagich mieczy przez posw krzyackich. Na-
stpnie pokazano staropolskie obrzdy iobyczaje. Przez estrad przewijay si wcigu tego
wieczora roztaczone grupy artystyczne zrnych regionw kraju. Centralne ognisko zloto-
we najwiksze widowisko wdziejach harcerstwa polskiego wPRL zakoczy wystp
blisko tysicosobowego zespou artystycznego
7
.
Take tego samego dnia (16 lipca) delegacja wadz naczelnych izarzdw okrgo-
wych Zwizku Bojownikw oWolno iDemokracj wraz zprzedstawicielami Polonii za-
granicznej zoya wmuzeum na Polu Grunwaldzkim urn zziemi ze stu trzydziestu dwch
pobojowisk, na ktrych Polacy walczyli zNiemcami.
17 lipca 1960r. na polach Grunwaldu odbya si wielka manifestacja punkt kulmina-
cyjny uroczystoci jubileuszu bitwy wktrej wzio udzia, wedug oficjalnych danych pa-
stwowych, okoo dwustu tysicy uczestnikw
8
; wrd nich modzie biorca udzia wZlocie
Grunwaldzkim, delegacje wojewdztw zcaej Polski, oddziay reprezentacyjne Wojska Pol-
skiego, przedstawiciele korpusu dyplomatycznego, grupa Polonii zagranicznej, a take miesz-
kacy Warmii, Mazur iinnych czci kraju. Na centralne uroczystoci przybyli czonkowie Biura
Politycznego KC PZPR. Obecni byli te przedstawiciele stronnictw politycznych iorganizacji
modzieowych oraz Prezydium Sejmu PRL, a take dziaacze spoeczni, delegacje ze Zwizku
Radzieckiego iCzechosowacji, szefowie iattachs wojskowi placwek dyplomatycznych.
Pomnik grunwaldzki
Uroczystoci rocznicowe otworzyo odpiewanie hymnu pastwowego. Po nim I sekre-
tarz partii Wadysaw Gomuka, przewodniczcy Rady Pastwa Aleksander Zawadzki, pre-
mier Jzef Cyrankiewicz iminister obrony narodowej Marian Spychalski przyjli meldunki
od komendanta zlotu modziey iprzedstawicieli wojewdztwa olsztyskiego owykonaniu
czynw spoecznych na terenie Warmii iMazur. Zkolei przemwienie wygosi Aleksander
Zawadzki, ktry omwi znaczenie zwycistwa pod Grunwaldem. Nastpnie przy dwi-
kach fanfar grajcych sygna Wojska Polskiego odsoni on pomnik grunwaldzki, przedsta-
wiajcy wykute wgranicie twarze rycerskie zwrcone nieprzypadkowo na zachd. By to
punkt kulminacyjny uroczystoci. W dalszej jej czci wimieniu delegacji radzieckiej prze-
mawia wiceprzewodniczcy Rady Najwyszej ZSRR, Nikoaj Organow, a wimieniu dele-
gacji czechosowackiej minister finansw tego kraju, Julius Diuris.
Po tych wystpieniach zabra gos Wadysaw Gomuka, ktry wskaza na gboki, twr-
czy ipokojowy wpyw socjalizmu, dziki ktremu Polska wesza na drog przyjani idobro-
ssiedzkiej wsppracy ze swoimi ssiadami. Szczegln si sprawcz socjalizmu I sekre-
tarz KC PZPR dostrzega wnawizaniu partnerskich stosunkw pomidzy Polsk a Niemieck
Republik Demokratyczn. Przestrzega jednoczenie przed odradzaniem si si imperiali-
zmu imilitaryzmu zachodnioniemieckiego, mwi okoniecznoci rozwoju si materialnych,
technicznych iduchowych do pomnaania siy Polski Ludowej, a przez to wkonsekwencji
6
Ibidem.
7
Ibidem, s. 2.
8
Zob. Wielkie uroczystoci na Polach Grunwaldu, op. cit., s. 1.
31
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
take si caego wiata socjalistycznego. Wadysaw Gomuka zwracajc si do modziey,
wezwa j do wytonej iowocnej pracy, a take walki dla ojczyzny, pokoju isocjalizmu
9
.
Po tym przemwieniu dziesitki tysicy modych ludzi zgromadzonych na polach grun-
waldzkich luboway jedno wsubie narodu, socjalizmu ipokoju, zespalanie wszystkich
si wpracy inauce pod ideowym przewodnictwem PZPR, walk zwstecznictwem, ciem-
not izacofaniem (ktre wnowomowie partyjnej de facto byy synonimami Kocioa), nie-
sprawiedliwoci, prywat, wreszcie czenie wszystkich si wczujnoci wobec wrogw so-
cjalizmu. lubowanie koczyo si deklaracj: Nasz modo, nasz zapa iwiedz, najlepsze
nasze uczucia ze spraw socjalizmu na zawsze zwizane Tobie Ludowa Rzeczpospolito
wsub oddajemy
10
. Po lubowaniu kilkusetosobowy chr zaintonowa pie Ukochany
kraj. Uroczystoci zakoczyy salut artyleryjski, odpiewanie Midzynarodwki iparada lot-
nictwa wojskowego. Po czci oficjalnej odbyy si wystpy, pokazy artystyczne itace
11
.
Uroczystoci wcaym kraju
Piset pidziesit rocznic bitwy pod Grunwaldem obchodzono rwnolegle wcaej
Polsce. Program tych uroczystoci wypeniy liczne imprezy artystyczne, marsze modziey,
rajdy motorowe, ogniska izloty. Problematyk zwizan zbitw pod Grunwaldem przybli-
ay sesje iwystawy naukowe, a take wydane w1960r. prace monograficzne ocharak-
terze naukowym ipopularnonaukowym.
17 lipca 1960r. zokazji rocznicy bitwy pod Grunwaldem odbya si te wOlsztynie
prapremiera filmu Krzyacy wreyserii Aleksandra Forda
12
.
Uroczystoci centralne, zorganizowane pod Grunwaldem znacznym nakadem si irod-
kw, byy masowym spektaklem czcym wsobie zarwno elementy historyczne, jak iludycz-
ne, przy czym te pierwsze nieraz znajdoway si na granicy prowokacji (skierowanie wykutych na
pomniku twarzy rycerskich na zachd, zgromadzenie wmuzeum grunwaldzkim urn zpobojo-
wisk, na ktrych wcigu dziejw Polacy walczyli zNiemcami). Historycyzm obchodw roczni-
cowych by zreszt, podobnie jak cay zwrot ku przeszoci charakteryzujcy pastwowe obchody
milenijne, nieprzypadkowy. Poczono go zdoranymi celami politycznymi, ktrymi miay by
przede wszystkim: ugruntowanie tezy oPolsce (i jej ukoronowaniu PRL) toczcej odwieczn
walk zwielorako definiowanym zagroeniem (germaskim teutoskim, imperialistycznym,
faszystowskim nazistowskim, militarystycznym rewizjonistycznym) ze strony Niemiec ipo-
twierdzenie praw Polski do tzw. ziem zachodnich ipnocnych. W tym aspekcie obchody grun-
waldzkie zawieray elementy nacjonalizmu, ktry by przez wadze pastwowe odpowiednio
dozowany iskierowany przede wszystkim przeciwko Niemcom
13
.
Obchody grunwaldzkie przyniosy te wiele pozytywnych rezultatw. Wadze pastwowe
przeznaczyy znaczne sumy pienidzy na rozbudow infrastruktury Grunwaldu ijego okolic,
uczestnicy obozw zlotowych wykonali na Warmii iMazurach wiele prac spoecznych, dali
dziesitki wystpw artystycznych we wsiach imiasteczkach. Obchody jubileuszu bitwy przy-
czyniy si te do popularyzacji wiedzy historycznej. Jednak wszystko to dokonywao si pod
znakiem masowej indoktrynacji politycznej.
Szerzej na ten temat zob. B. Noszczak, Sacrum czy profanum?
spr oistot obchodw Milenium polskiego (19491966), Warszawa 2002.
9
Zob. Przemwienie na uroczystoci 550. rocznicy zwycistwa pod Grunwaldem wygoszone
na Polach Grunwaldzkich 17 VII 1960 r. [w:] W. Gomuka, Przemwienia 1960, Warszawa
1961, s. 279285.
10
Tekst lubowania zob. w: Wielkie uroczystoci na Polach Grunwaldu, op. cit., s. 1.
11
Ibidem, s. 1, 5.
12
Zob. Prapremiera Krzyakw wOlsztynie, Trybuna Ludu, 18 VII 1960 r., nr 198, s. 1.
13
Szerzej na ten temat zob. M. Zaremba, op. cit., s. 307310.
32
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
A AA AAGNIESZKA GNIESZKA GNIESZKA GNIESZKA GNIESZKA UCZAK UCZAK UCZAK UCZAK UCZAK, OBEP IPN P , OBEP IPN P , OBEP IPN P , OBEP IPN P , OBEP IPN POZNA OZNA OZNA OZNA OZNA
HISTORIA PEWNEGO MECZU
Na terenach polskich wcielonych do III Rzeszy wprowadzono liczne
zarzdzenia majce na celu dyskryminowanie Polakw. Restrykcje
takie byy szczeglnie widoczne wtzw. Kraju Warty, gdzie namiest-
nikiem by znany polakoerca Arthur Greiser.
Wprowadzone przez Greisera zarzdzenia miay sprowadzi ludno polskiej narodo-
woci do roli taniej iniewykwalifikowanej siy roboczej. Polakom zabroniono:
uczszczania do kocioa iodbywania praktyk religijnych;
udziau wyciu zbiorowym, spoecznym izawodowym;
uywania publicznie jzyka polskiego;
uywania polskich nazw miejscowoci iulic;
nauki wszkoach publicznych iprywatnie;
uczszczania do teatrw, muzew, bibliotek, na widowiska, koncerty, wystawy, do wik-
szoci kin;
wykonywania praktyk wwolnych zawodach (z wyjtkiem nielicznych lekarzy);
uczszczania do parkw miejskich, siadania na awkach ulicznych;
odwiedzania restauracji, kawiarni itp. lokali;
uczszczania do wikszych zakadw fryzjerskich;
nabywania ubra iobuwia zwyjtkiem odziey roboczej iobuwia drewnianego;
jedenia kolej bez trudnych do zdobycia przepustek;
korzystania zpocigw pospiesznych, autobusw idoroek;
jedenia rowerami (z wyjtkiem robotnikw udajcych si do odlegych miejsc pracy);
posiadania nieruchomoci;
korzystania zurzdze sportowych, uywania dek, kajakw iuprawiania sportu wodnego;
odwiedzania miejscowoci letniskowych;
posiadania aparatw fotograficznych, radia, gramofonw, pyt;
wchodzenia do sklepw poza godzinami wyznaczonymi dla Polakw;
nabywania importowanych towarw kolonialnych;
zajmowania stanowisk kierowniczych wpracy
1
.
Ponadto wKraju Warty obowizywao wiele innych zakazw, ktre na rozmaite sposoby
uprzykrzay ycie ludnoci polskiej. Polacy nie mogli korzysta ze stadionw, sal gimnastycz-
nych, pywalni, parkw. Dodatkowo wydawano czasami zarzdzenia bardziej szczegowe,
jak chociaby ogoszone przez Greisera (2 stycznia 1942 r.) obowizkowe oddanie przez
ludno polsk sprztu narciarskiego. Jednoczenie namiestnik Kraju Warty naoy na Po-
lakw obowizek doniesienia wadzom okadym znanym im przypadku posiadania tego
sprztu przez ich rodakw.
Wiosenne treningi pikarzy
Polacy na przekr podobnym zakazom na ziemiach wcielonych do III Rzeszy usiowali
znale miejsce iczas take na rekreacj, rozrywk isport. Od wiosny 1940r. skuszeni sprzy-
jajc pogod przedwojenni pikarze mieszkacy Poznania, szczeglnie takich dzielnic jak
Chwaliszewo iWilda, rozpoczli na nowo treningi piki nonej. Mimo e wadze niemieckie
1
AAN, Delegatura Rzdu RP na Kraj. Departament Informacji iPrasy, Informacja bieca nr
11 (36), 18 III 1942 r.
33
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
zawiesiy dziaalno wszystkich stowarzysze sportowych iskonfiskoway majtek klubw dzia-
ajcych wokresie midzywojennym, wokupowanym Poznaniu powstay struktury organizuj-
ce ycie sportowe. W sierpniu 1940r. powoano konspiracyjne kierownictwo rozgrywek omi-
strzostwo wpice nonej. W jego skad weszli m.in. Wacaw Cerba (sdzia) iprzedstawiciele
klubw sportowych. Stopniowo powstaway iprnie dziaay konspiracyjne kluby sportowe KS
Chwaliszewo, KS Dbiec, KS DWM (H. Cegielski), Grczyn, Jeyce, Kolejowy,
azarz, KS Strzelecka, KS Wilda, KS WKS, KS Wona iKS Wroniecka.
Pierwszy turniej byskawiczny odby si zudziaem czterech konspiracyjnych druyn. Za-
wody rozegrano systemem pucharowym, wktrym zwyciy zesp Chwaliszewa. Ponie-
wa zainteresowanie tym pierwszym wojennym turniejem byo powszechne iprzekroczyo
najmielsze oczekiwania organizatorw, zdecydowano, e naley przygotowa powaniej-
sze rozgrywki, tym razem omistrzostwo miasta.
Pierwsze konspiracyjne rozgrywki omistrzostwo Poznania rozegrano ju midzy 9 wrze-
nia a 13 padziernika 1940 r., systemem kady zkadym, mecz irewan. Prymat wmie-
cie udao si utrzyma pikarzom Chwaliszewa.
Podczas meczw zachowywano due rodki ostronoci, ktre stay si stopniowo tra-
dycj okupacyjnych rozgrywek iobowizyway a do koca wojny. Boiska do gry przygoto-
wywano bezporednio przed kadym spotkaniem. Pocztkowo za supki suyy uoone
ubrania, kamienie, puszki, stare wiadra, patyki. Z czasem na najpopularniejszym obiekcie
konspiracyjnym, jakim bya Admira na Grczynie, przed pojedynkami wkopywano supki,
a poprzeczk bya przecignita lina. Po zakoczeniu meczu supki demontowano. Aren
spotka byy m.in. gi Dbiskie, ki nad Wart iki przy Cytadeli. W celu ograniczenia
ryzyka dekonspiracji iaresztowania pikarze zrezygnowali zjednolitych strojw. Ponadto
uczestnicy rozgrywek posugiwali si pseudonimami lub zmienion wersj swoich nazwisk.
Natomiast pod nazwami poznaskich ulic czy dzielnic czsto kryy si niemal cae skady
poznaskich klubw sprzed wojny, na przykad Strzelecka skadaa si zpikarzy przed-
wojennego KS Legia. Kibice sportowi starali si zachowywa rwnie pewne reguy kon-
Poznaska opera w czasie okupacji.
Zdjcie wykorzystano podczas wystawy ycie codzienne w okupowanej Wielkopolsce
zorganizowanej przez OBEP IPN w Poznaniu
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

D
z
i
a

u

I
k
o
n
o
g
r
a
f
i
i

B
i
b
l
i
o
t
e
k
i

U
A
M
34
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Espiracji. W przypadku natknicia si na Niemcw twierdzili oni, e obserwuj przypadkiem
grajcych kolegw.
W nastpnym roku postanowiono kontynuowa rozgrywki omistrzostwo Poznania. Finay
rozegrano midzy 3 sierpnia a 7 wrzenia 1941r. Niestety, podczas ostatniej serii rozgrywek
7wrzenia doszo do przerwania meczu ju po dwudziestu minutach. Na boisko wkroczy w-
czesny komendant posterunku policji na Grczynie irozkaza sdziemu Cerbie przerwa mecz.
Poniewa rozgrywce pomidzy druynami Dbca iStrzeleckiej asystowao okoo piciu ty-
sicy widzw (gwnie mczyzn), Niemcy wobawie przed zamieszkami odstpili od wymierza-
nia kary. Zdecydowali si jedynie, wramach drobnej represji, zniszczy najlepsze boisko wPo-
znaniu izaorali je. Rozgrywki zawieszono. Zarwno zawody te, jak icae mistrzostwa dokoczono
ju wwyzwolonym Poznaniu w1945r. (1 i2 kwietnia). Mistrzem Poznania wpice nonej
wroku 1941, a tym samym zdobywc statuetki Prometeusz uwiziony, zosta KS Dbiec.
Po tym incydencie organizatorzy rozgrywek wobawie przed dekonspiracj iaresztowa-
niami zdecydowali, e wnastpnym roku, tj. 1942, nie bd organizowa podobnej im-
prezy. Rozgrywki wznowiono jednak rok pniej, pod wpywem napywajcych informacji
oklskach militarnych III Rzeszy ipogosek oszybkim zakoczeniu wojny.
Niespodziewane zakoczenie meczu
W ramach powoanych na nowo do ycia konspiracyjnych rozgrywek omistrzostwo Poznania
w1943r. rozegrano bez problemw trzy kolejki spotka. Niestety, podczas nastpnego, czwar-
tego meczu turniej zakoczono wdo nieoczekiwany sposb. Doszo wwczas (29 czerwca
1943 r.) do najwikszej wpadki podczas trwania meczu midzy druynami azarza iJeyc
wkroczya policja iaresztowaa sdziego oraz cz zawodnikw. Pozostaym szczliwie udao
si zbiec. Aresztowanych najpierw przesuchano na posterunku policji ochronnej, a nastpnie
gestapo przewiozo ich do obozu wabikowie. Uczestnicy niefortunnego meczu przeszli cikie
przesuchania, wtrakcie ktrych byli maltretowani. Mimo zastosowania takich rodkw policji nie
udao si wydoby zprzesuchiwanych osb zezna potwierdzajcych istnienie podziemnych
organizacji sportowych. Rwnie nie powiedzieli oni nic orozgrywaniu zawodw omistrzostwo
Poznania. Aresztowani zgodnie twierdzili, e mecz mia charakter przypadkowy irozgrywano go
dla przyjemnoci. Po dziesiciu dniach pobytu wobozie karnym wabikowie policja zwolnia
wszystkich uczestnikw meczu. Po tym incydencie do koca wojny nie przeprowadzono ju ad-
nych rozgrywek wPoznaniu, a sportowe kontakty ograniczyy si do treningw igier towarzyskich.
Literatura: Literatura: Literatura: Literatura: Literatura:
T. Jurek, Pika nona wlatach okupacji [w:] Pika nona wWielkopolsce 19212001,
Pozna 2001, s. 102108.
C. uczak, Dzie po dniu wokupowanej Wielkopolsce iZiemi dzkiej (Kraj Warty),
Pozna 1993.
Ulica Gwarna w Poznaniu.
Zdjcie wykorzystano podczas wystawy ycie codzienne w okupowanej Wielkopolsce
zorganizowanej przez OBEP IPN w Poznaniu
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

D
z
i
a

u
I
k
o
n
o
g
r
a
f
i
i

B
i
b
l
i
o
t
e
k
i

U
A
M
35
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
A AA AALEKSANDRA LEKSANDRA LEKSANDRA LEKSANDRA LEKSANDRA P PP PPIETROWICZ IETROWICZ IETROWICZ IETROWICZ IETROWICZ, OBEP IPN P , OBEP IPN P , OBEP IPN P , OBEP IPN P , OBEP IPN POZNA OZNA OZNA OZNA OZNA
ROZGRZESZENIE
OD WITEGO MIKOAJA
Gdy kto mwi oyciu ziem zachodnich niech otym pamita. Otej
dziedzinie, ktrej nie da si wymierzy cyframi... O kompletnej pu-
stce wdziedzinie ycia kulturalnego... O pustce, ktr wypenia ter-
ror ipraca
1
.
Zaczo si od tajnego nauczania, prowadzonego pocztkowo indywidualnie ju od
padziernika 1939 r., gdy tylko stao si jasne, e polska szkoa, nawet powszechna, nie
bdzie miaa racji bytu na ziemiach wcielonych do Rzeszy. Wkrtce dziaalno ta przyja
formy bardziej zorganizowane. W grupie atwiej byo wspiera si wzajemnie, poycza
ksiki ipodrczniki, zdobywa zeszyty, wymienia pomoce dydaktyczne
2
. Przedwojenne
znajomoci ze studiw, harcerstwa, wsplnej pracy spoecznej oraz wizi rodzinne
stanowiy podstaw budowania gboko zakonspirowanych struktur. Motorem dziaania byo
podwjne poczucie odpowiedzialnoci: za rozwj najmodszego pokolenia Polakw, ale
take za bezpieczestwo nauczanych dzieci. Pracowano wic indywidualnie lub wniewiel-
kich grupach.
Na terenie ziem zachodnich warunki pracy konspiracyjnej s niezmiernie cikie. Cay
ten obszar mona by porwna do silnie strzeonego wizienia, wktrym kady ruch jest ze
wszech stron obserwowany
3
.
Osob spajajc ikoordynujc tajne nauczanie bya hm. Irena Tarnowska, komen-
dantka Pogotowia Harcerskiego Wielkopolskiej Chorgwi eskiej. Dziaalno ta nie-
mal od pocztku wpisana zostaa wstruktury Polskiego Pastwa Podziemnego za spraw
Boeny Osmlskiej, kierujcej Wydziaem Owiatowym organizacji Ojczyzna, a na-
stpnie Gwnej Delegatury Rzdu RP dla ziem wcielonych do Rzeszy. Po rozbiciu tej
delegatury przez gestapo na przeomie jesieni izimy 1941r. Boena Osmlska nawi-
zaa czno zpowoanym wWielkopolsce Kuratorium Wojennym, ktre podlegao Biu-
ru Owiatowo-Szkolnemu Ziem Zachodnich wWarszawie. W kocu 1942r. biuro w-
czono do Departamentu Owiaty Delegatury Rzdu na Kraj. Konspiracyjny aparat
pastwowy wspiera te finansowo wmiar swoich skromnych moliwoci prowadzo-
ne wzakresie tajnego nauczania prace.
Kadra skadaa si zdwunastu nauczycielek kwalifikowanych iczterdziestu wspomaga-
jcych je osb, rekrutujcych si spord modziey akademickiej imaturalnej. Ze wzgl-
dw bezpieczestwa (bardzo nieliczne komplety) nauczaniem na poziomie szkoy powszech-
nej iredniej objto zaledwie okoo omiuset dzieci imodziey.
1
Be-Zet. Biuletyn Zachodni. Informacje zZiem Zachodnich iPowracajcych 1943, nr 2.
2
Papier a wic izeszyty szkolne by wokresie okupacji towarem reglamentowanym.
Zeszyty zdobywano dziki znajomociom whurtowniach isklepach papierniczych. Nie byo
oczywicie mowy olegalnym nabywaniu pomocy dydaktycznych. Wiele potrzebnych do
zaj lekcyjnych pomocy nauczycielki wykonyway we wasnym zakresie ipoyczay sobie
wzajemnie.
3
Gwny Delegat Rzdu RP dla ziem wcielonych do Rzeszy Adolf hr. Bniski do premiera
Wadysawa Sikorskiego, 5 czerwca 1941 r.
36
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
ECzy wiesz, e dzieci polskie na Ziemiach Zachodnich pozbawione s nie tylko polskiej
szkoy, ale wogle monoci uczenia si?! 95 proc. naszych dzieci wwieku szkolnym
znajduje si poza nawiasem nauczania
4
.
Pamita przy tym naley, e niemal wszystkie osoby, zarwno nauczajce, jak ina-
uczane, podlegay surowo egzekwowanemu obowizkowi pracy.
Od lata ub.r. [1941] urzdy pracy przeprowadzaj brank polskich dwunastoletnich
dzieci, ktre wysya si do fabryk amunicji iprzemysu chemicznego. Obecnie do pracy
powouje si ju dzieci dziewicioletnie
5
.
Zasadniczo obowizuje dziesiciogodzinny dzie pracy, wduym jednak procencie
zakady przeduaj czas pracy do 12, a nawet wicej godzin. Bardzo czsto rwnie obo-
wizuje praca wniedziele [...]. Najgorzej przedstawia si sytuacja pracujcych dzieci
6
.
W miar przeduania si wojny, wwarunkach maksymalnego wykorzystywania Pola-
kw przez cik prac fizyczn (przy zapewnieniu im zaledwie okoo 50 proc. niezbdnej
dla prawidowego funkcjonowania organizmu wartoci kalorycznej przydzielanej na kartki
ywnoci), codziennym terrorze iponianiu oraz braku dostpu do rozrywki czy rekreacji,
wyczerpyway si siy fizyczne ipsychiczne spoeczestwa polskiego. Zarzdzenia okupanta
uderzay bolenie we wszelkie sfery ycia. Nie oszczdzay najmodszych.
Przed trzema tygodniami ukazao si zarzdzenie, zabraniajce Polakom sprzedawa-
nia zabawek dla dzieci
7
.
Osoby prowadzce tajne nauczanie prboway zapewni swym podopiecznym choby
namiastk ycia kulturalnego. Organizoway wic, cho obchodzone wbardzo nielicznym
gronie, uroczystoci zokazji wit narodowych, opatki, zakoczenia roku szkolnego. Za
konieczne uwaay nauczanie, obok przedmiotw zupenie zasadniczych dla edukacji dzie-
ci, take rysunku, piewu iprac rcznych. W 1942r. postanowiy stworzy teatrzyk kukie-
kowy.
Polakom na ziemiach wczonych do Rzeszy nie wolno nie wolno nie wolno nie wolno nie wolno pod grob doranego pobicia
isurowych kar:
[...]
uywa publicznie jzyka polskiego [...],
uczy si [...],
uczszcza do opery, teatru, [...], do muzew, bibliotek, instytucji naukowych,
na koncerty, wystawy [...],
uczszcza do wikszych parkw izielecw,
odwiedza lokali publicznych, restauracji, kawiar [...],
jedzi rowerami [...], posiada kajakw [...],
korzysta zurzdze sportowych, pywalni itd.,
odwiedza miejscowoci letniskowych,
posiada aparatw fotograficznych, patefonw, pyt gramofonowych [...].
ycie polskie na ZZ [Ziemiach Zachodnich] jest odrutowane iobwarowane na kadym
kroku zakazami, ograniczeniami, napisami. Strengstens verboten!
8
Wspomina Janina Jczek: By rok 1942. Po kilkakrotnym przerzucaniu nas zmieszka-
nia na mieszkanie znalazymy si przy ul. Kocielnej 18 m. 22. Mieszkanie skadao si
4
Be-Zet. Biuletyn Zachodni. Informacje zZiem Zachodnich iPowracajcych 1943, nr 2.
5
Raport osytuacji na Ziemiach Zachodnich nr 2 (do 10 XII 1942 r.)
6
Raport osytuacji na Ziemiach Zachodnich nr 6 (do 15 VIII 1943 r.)
7
Raport osytuacji na Ziemiach Zachodnich nr 2 (do 10 XII 1942 r.)
8
Be-Zet. Informacje zZachodnich Ziem Rzeczypospolitej 1942, nr 1.
Konspiracyjne jaseka zorganizowane przez Polakw w Lesznie, 2526 grudnia 1944 r.
Zdjcie wykorzystano podczas wystawy ycie codzienne w okupowanej Wielkopolsce
zorganizowanej przez OBEP IPN w Poznaniu
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

A
r
c
h
i
w
u
m

P
a

s
t
w
o
w
e
g
o

w

P
o
z
n
a
n
i
u
38
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ezdwch pokoi ikuchni. Jeden pokj zajmowaa rodzina Wilkowskich [...], a drugi moja
matka Ludwika, siostra Zofia [...] ija. Pooenie mieszkania byo dogodne dla naszych
celw, poniewa kamienica miaa wyjcia na dwie ulice. Poza wymienionymi osobami
przebywaa znami ukrywajca si Irena Tarnowska [...] kierujca akcj tajnego naucza-
nia. [...] moja siostra Zofia wpada na pomys urzdzania przedstawie kukiekowych. [...]
Brat koleanki Wandy [rwnie prowadzcej tajne nauczanie], Zygmunt Wilkowski, rzebi
zdrewna gowy dla kukieek, moja mama szya ubiory. [...] Teksty dostosowane do naszych
pragnie irzeczywistoci przerabiaa iukadaa moja siostra Zofia.
Siostry Jczkwny irodzestwo Wilkowskich byli rwnie aktorami tego niezwykego
teatru. Przygotowano kilka przedstawie, kade wielokrotnie powtarzane. W pamici uczest-
nikw pozostay m.in. takie tytuy, jak: Kwiat paproci, Sobtki, Dziad ibaba, Dziady, czII,
Wesele oraz Jaseka. Dzieci przychodziy na spektakle wniewielkich grupach, pod opiek
swoich nauczycielek.
Najstaranniej przygotowano iwystawiono Dziady iJaseka. W tych ostatnich lalki wyst-
poway parami. Ubrane wstroje ludowe przybyway zrnych miejsc Polski, by zoy pokon
Dziecitku. Janina Jczek zapamitaa: Lalki byy do due, [miay] okoo 40 cm wysokoci,
marionetki poruszane za pomoc sznurkw, stroje ludowe starannie uszyte przez moj matk
na podstawie wzorw Stryjeskiej drukowanych na przedwojennych pocztwkach. [...] pie-
waa za lalki, na nut odpowiednich pieni ludowych, Maria Kanikowska. Oto fragment
pieni Kujawianki: [...] Anglia za wod, Niemcy za wod, daje Panie Jezu, niech si
pobod [...]. Krakowiacy zapiewali: [...] Bo znw na Wawelu siedzi smok szkarada,
wszystko nam zabiera, wszystko nam wyjada. Wic przychodzim dzisiaj zprob do Jezusa
obude wnarodzie nowego Krakusa [...], a grale: Idzie, idzie do Jezusa wswej wiel-
kiej mce, padnie przed nim na kolana, wycignie rce. O Jezu, oPanie daj wolnoci, daj
wolnoci witanie. W pamici pozostaa te pie Maego lzaka: Ze lska jam polskie
pachol, te wpolskiej chciabym uczy si szkole [...]. W ostatniej parze przybywa do
obka onierz polski prowadzcy Polsk odzian wbia szat przepasan amarantow
wstg zbiaym orem. Caa publiczno piewaa wtedy Podnie rczk, Boe Dzieci.
W czasie przerw podczas przedstawie organizowano konkursy dla dzieci, np. dekla-
macji utworw polskich poetw.
Odbywajce si do regularnie przedstawienia przycigay, jak na warunki okupacyj-
ne, tumy. Bywao na nich jednorazowo do 40 osb. Tymczasem wdomu przy Kocielnej
18 mieszkali take Niemcy ifolksdojcze. Zarzucano wic organizatorom, e naraaj nie
tylko siebie, ale te dzieci, ich rodziny, a nawet wsplokatorw. Wtedy to dla odstrasze-
nia zych mocy Zofia Jczek napisaa wiersz Rozgrzeszenie od witego Mikoaja dla
mieszkania nr 22. I przedstawienia odbyway si nadal. Do koca bezpiecznie.
W wierszu tym zachowa si niezwyky klimat tamtych czasw, atmosfera krtkich chwil
radoci iwytchnienia wszarych dniach grozy ibeznadziejnego, zdawaoby si, trudu. Jest
on take wiadectwem postawy grupy polskich nauczycielek, ktre zca wiadomoci
ryzykoway wasne ycie, wykonujc zawd na ziemiach wcielonych do Rzeszy, na pierw-
szej linii frontu walki konspiracyjnej.
Nieraz si ludzie do mnie na was skar igorsz wami,
e nie chodzicie zzapakan twarz, zalani zami.
I sdz, ecie ju okrzywdzie zapomnieli,
O zbrodni strasznej iza ni odwecie,
Do haby swojej przywyknli,
I wniej bezmylnie yjecie.
Lecz ja, co serca wasze widz do dna,
Wiem, jak si nienawici imioci arz
I jak cierpienie je udrcza co dnia,
Chocia chodzicie zumiechnit twarz.
39
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
[...]
...gdy wieczorem siedzc zasuchani
Wieci od dalekiego sprzymierzeca
Jake powani, od dzi oderwani,
Jestecie, jak tsknot dr wam serca!
A ja wraz zwami sucham iju blisko czuj
Przecudn chwil wyzwolenia.
Nie dziwi si, e kady ycie za ni da lubuje,
Lecz wierz, e dotrzyma przyrzeczenia.
I miech jest tylko przed wrogiem schronieniem
Ducha tarcz,
By si nie cieszy oprawca cierpieniem
A dra, e nam na wiele jeszcze siy starcz.
[...]
Wic cho to paczki istkalskie rani,
e si wtych czasach miejecie,
Ja, chocia stary, id mia si zwami
Skro burz co szalej po wiecie.
I mia si bdziem
A miech zaguszy
Ponure wycie zawiei
I zotym tonem wciemnych gbiach duszy
Zapali pomyk nadziei.
Pozna, 6 grudnia 1942 r.
wity Mikoaj
Tak wic rozgrzeszone ichronione przez samego witego Mikoaja mieszkanie nr
22 przy ul. Kocielnej nie ucierpiao. Przedstawienia odbyway si wnim jednak tylko do
lutego 1944r. Wtedy to aresztowano Iren Tarnowsk, ktrej nazwisko znalazo gestapo
wnotatniku jednego zzatrzymanych wczeniej czonkw AK. Niczego jej nie zdoano udo-
wodni, nikogo nie wydaa. Wiosn 1944r. zesano j do obozu koncentracyjnego. Po
chwilowej przerwie jej koleanki podjy na nowo tajne nauczanie. Teatrzyk kukiekowy
zawiesi jednak swoj dziaalno. Janina Jczek zapisaa: Front zblia si, rozpoczy si
dni oczekiwania iwytonej pracy zuczniami, aby mieli jak najmniej brakw imogli bez
przeszkd kontynuowa nauk wprawdziwej szkole.
Wykorzystano:
Raporty sytuacyjne zZiem Zachodnich opracowane przez Sekcj Zachodni Departa-
mentu Informacji iPrasy Delegatury Rzdu na Kraj;
Be-Zet. Biuletyn Zachodni pismo organizacji Ojczyzna iSekcji Zachodniej De-
partamentu Informacji iPrasy Delegatury Rzdu na Kraj;
Charakterystyka ycia organizacyjnego na Ziemiach Zachodnich (przez Delegata RP),
Armia Krajowa wdokumentach 19391945; tom VI, Londyn 1989, s. 188;
J. Jczek, Wspomnienia oteatrze lalkowym, mps wzbiorach autorki;
B. Osmlska, Tajne nauczanie wokresie okupacji wPoznaniu, Przegld Zachodni
1946, nr 12, s. 10521055;
Idem, relacja wzbiorach autorki;
M. Kanikowska, Irena Tarnowska, mps wInstytucie Zachodnim wPoznaniu;
I. Tarnowska, Przyczynki do historii okresu okupacji hitlerowskiej wPoznaniu, mps
wzbiorach autorki.
40
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
M MM MMARCIN ARCIN ARCIN ARCIN ARCIN Z ZZ ZZWOLSKI WOLSKI WOLSKI WOLSKI WOLSKI, OBEP IPN B , OBEP IPN B , OBEP IPN B , OBEP IPN B , OBEP IPN BIAYSTOK IAYSTOK IAYSTOK IAYSTOK IAYSTOK
LEPSZA PIKA NONA
NI FELIKS DZIERYSKI
Sport wBiaymstoku od lat kojarzy si zklubami sportowymi Jagiel-
lonia iHetman. Niewiele osb ju pamita, e nazwa Biaostocki
Klub Sportowy Hetman pojawia si stosunkowo niedawno, bo wlu-
tym 1991r. Wczeniej ten zasuony klub, ktrego bokserzy s aktu-
alnie druynowymi mistrzami Polski, nazywa si BKS Gwardia.
Zrzeszenie Sportowe Gwardia powstao w1948r. Bya to organizacja sportowa
Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego, ktra miaa za zadanie upowszechnia sport
ikultur fizyczn wrd funkcjonariuszy Urzdw Bezpieczestwa, Milicji Obywatelskiej,
Stray Wiziennej oraz onierzy Korpusu Bezpieczestwa Wewntrznego iWojsk Ochro-
ny Pogranicza. Pierwszym prezesem Zarzdu Wojewdzkiego ZS Gwardia wBiaym-
stoku zosta oficer KBW Leon Zygman. Wiosn 1949r. na nowego prezesa wybrano
Teodora Mikusia, wczesnego szefa Wojewdzkiego Urzdu Bezpieczestwa Publicz-
nego wBiaymstoku. Jego zastpc zosta Bronisaw Strycharski, naczelnik Wydziau
Wiziennictwa WUBP. Jednoczenie powoano Klub Sportowy Gwardia zprezesem
Strycharskim iwiceprezesem Romanem Kwiatkowskim, ktry w1951 r., bdc ju za-
stpc szefa WUBP, obj stanowisko prezesa klubu. Reorganizacja aparatu bezpie-
czestwa w1956r. dotkna take ZS Gwardia, ktre przeksztacono wFederacj
Klubw Sportowych Gwardia. Prezesur biaostockiego KS Gwardia obj Edmund
Krzemiski dowdca 2. Brygady KBW. W 1978r. zmieniono nazw klubu na BKS
Gwardia.
Trudne pocztki
Pierwsz sekcj sportow ZS Gwardia wBiaymstoku bya sekcja piki nonej, utwo-
rzona wiosn 1949r. Niemal rwnoczenie powstay kolejne sekcje: piki siatkowej, lek-
kiej atletyki, gimnastyki, pywania, piki koszykowej, szermierki, szachw, tenisa stoowego,
tenisa ziemnego isportu motocyklowego. Nieco pniej, cho jeszcze wtym samym roku,
powoano najsynniejsz do dzisiaj sekcj boksersk. Na przeomie lat 19501951 wdzia-
ania uksztatowanych ju struktur (w latach 19511952 pikarze biaostockiej Gwardii
grali wdrugiej lidze) dziki staraniom Strycharskiego wczyy si koa ZS Gwardia zrze-
szajce funkcjonariuszy wizie wojewdztwa biaostockiego: wBiaymstoku, Eku iSuwa-
kach (obsada personalna tych wizie w1951r. wBiaymstoku ponad 110 funkcjona-
riuszy, wEku iSuwakach po ok. 60 funkcjonariuszy).
Koa przy tych wizieniach powstay w1950 r., ale praktycznie nie prowadziy wtedy
dziaalnoci. W adnym nie odbyo si nawet zebranie zarzdu, wyznaczone przez mi-
nistra Stanisawa Radkiewicza na 7 stycznia 1951r. wramach Walnego Rocznego
Zebrania ZS Gwardia. Bronisaw Strycharski, jako jeden zgwnych dziaaczy biao-
stockiej Gwardii ijednoczenie naczelnik Wydziau Wiziennictwa WUBP wBiaym-
stoku, mocno naciska na wadze wizienne, aby zmieni taki stan rzeczy. Na zebraniu
Oddziaowej Organizacji Partyjnej PZPR przy wizieniu wBiaymstoku 12 stycznia 1951r.
zadano, aby wadze koa podjy aktywne dziaania wkierunku umasowienia sportu
wrd funkcjonariuszy wizienia. Uznano, e satysfakcjonujcym efektem tych dziaa
bdzie zdanie norm na odznaki sprawnoci fizycznej SPO (Sprawny do Pracy iObro-
41
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
ny) przez 65 proc. pracownikw placwki
1
. Bya to bardzo wysoko postawiona po-
przeczka.
Gwardia funkcjonariuszy wiziennych
W kocu lutego 1951r. koo ZS Gwardia przy wizieniu wBiaymstoku liczyo 74
czonkw. Byli to wycznie funkcjonariusze wizienni, zmoliwoci czonkostwa nie skorzy-
sta aden zczonkw ich rodzin. Prac koa kierowa jego wiceprzewodniczcy Stanisaw
Koc. Na stanowisku przewodniczcego by wakat spowodowany przeniesieniem piastuj-
cego t funkcj do innej placwki penitencjarnej. W Suwakach do koa prowadzonego
przez przewodniczcego Wacawa Zalewskiego zapisao si 35 osb. W Eku koo istniao
tylko na papierze, nie prowadzono nawet ewidencji czonkw. Przewodniczcy Stanisaw
Dziokan przez wiele miesicy zpokor przyjmowa krytyk swojej organizacji partyjnej, nie
robic jednoczenie nic, aby koo zaczo peni statutowe zadania. Zreszt pierwszy sekre-
tarz Podstawowej Organizacji Partyjnej przy wizieniu wEku Jzef Hoota zbytnio go
nie naciska. Ograniczy si jedynie do stwierdzenia, e organizacja sportu wjednostce
sabo stoi
2
. Dziokan wini za ten stan zarzd koa, ktry nie pomaga mu wpracy. Sam
przyznawa wprawdzie, e ion nie podejmuje adnych dziaa, ale tylko dlatego, e nie
zna si na tej pracy. Wskazywa wiceprzewodniczcego Walentego Waszkiewicza, ktry
nie chce pomc, cho zna si na sporcie. Najbardziej przejrzycie okreli swj stosunek
do naoonych na siebie obowizkw sekretarz koa Wiktor Dwiliski ktry stwierdzi, e
nie bdzie nic robi bo [go] zaocznie wybrali
3
.
W praktyce niewiele lepiej byo wSuwakach, gdzie koo nie posiadao adnego sprztu
sportowego. Jeli by potrzebny, istniaa moliwo wypoyczenia go zpowiatowego koa nr1,
zrzeszajcego funkcjonariuszy miejscowego PUBP iMO, ale prawie zniej nie korzystano.
Przy wizieniu byo boisko do siatkwki. Jedyne zajcia sportowe przeprowadzone zim odby-
way si wsali gimnastycznej gimnazjum oglnoksztaccego. Polegay one na zwykych wi-
czeniach gimnastycznych prowadzonych pod okiem Zalewskiego, ktry by przeszkolonym
instruktorem wychowania fizycznego (ukoczy kurs przodownikw WF wLublinie)
4
.
Wyposaenie klubu
Wizienie wBiaymstoku byo jedyn placwk penitencjarn wwojewdztwie, ktra
posiadaa wasn sal gimnastyczn, ito wobrbie murw wiziennych. Na terenie wizie-
nia znajdowao si take boisko do siatkwki. W jednostce zajcia sportowe prowadzi
przeszkolony instruktor WF, jednak jego prac oceniano bardzo sabo. Wedug naczelnika
wizienia Stanisawa Szyszkowskiego by on nie na naleytym poziomie, aby mg zachci
funkcjonariuszy do aktywnego uprawiania sportu. Jednostka bez powodzenia prowadzia sta-
rania wZW Gwardii oprzysanie innego instruktora
5
. ZW przekazywa za to biaostockiej
jednostce sprzt sportowy. W marcu 1951r. wizienie wBiaymstoku dysponowao dwiema
pikami nonymi zpicioma zapasowymi dtkami ikompletem ubioru dla druyny pikarskiej,
na ktry skadao si jedenacie koszulek, par spodenek, butw igetrw. Poza tym na
stanie biaostockiego koa wiziennego znajdowao si siedem par spodenek ikoszulek
1
AAN, Departament Wiziennictwa MBP, 4/187, Protok zzebrania aktywu POP PZPR
przy wizieniu k[arno-][ledczym] w Biaymstoku, 12 I 1951 r., k. 327.
2
AAN, Departament Wiziennictwa MBP, 4/187, Protok zzebrania PO PZPR przy wizie-
niu k[arno-][ledczym] wEku, 23 II 1951 r., k. 559.
3
AAN, Departament Wiziennictwa MBP, 4/187, Protok zposiedzenia egzekutywy POP
PZPR przy wizieniu k[arno-][ledczym] wEku, 22 II 1951 r., k. 557.
4
AAN, Departament Wiziennictwa MBP, 4/187, Sprawozdanie zwychowania fizycznego
isportu wwizieniu k[arno-][ledczym] wSuwakach za miesic II 1951 r., k. 422.
5
AAN, Departament Wiziennictwa MBP, 4/187, Sprawozdanie zwychowania fizycznego
isportu wwizieniu k[arno-][ledczym] wBiaymstoku za miesic II 1951 r., k. 316.
42
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Egimnastycznych, osiem par pantofli gimnastycznych, dwa komplety dresw, cztery drabinki
gimnastyczne, dwie awy tzw. szwedzkie oraz skrzynia gimnastyczna imaterac brezentowy,
dysk, trzy wiczebne granaty itrzy elazne kule do rzutw, worek bokserski zdwiema parami
rkawic, blat do tenisa stoowego itrzy pieczki, dwa karabiny szermiercze (suce do nauki
fechtunku bagnetem), a take trzy siatki idwie piki do siatkwki
6
. Jakkolwiek cz sprztu
bya ju zniszczona, szczeglnie siatki ipiki do siatkwki, byo to jedyne wizienne koo ZS
Gwardia na terenie wojewdztwa dostatecznie zaopatrzone wsprzt sportowy.
W marcu wwizieniu wBiaymstoku gimnastyka odbya si tylko dwukrotnie, ale jedno-
czenie, dziki wiosennej pogodzie, rozpoczto treningi siatkwki, ktra wedug naczelnika
placwki najwikszym cieszy si udziaem funkc[jonariuszy]. W tym czasie gimnastyk
prowadzi osobicie sam Strycharski. Nie byo tu zorganizowanych sekcji sportowych, ale
wtreningach siatkwki igimnastyce uczestniczyo okoo 45 osb
7
. Okazj do rozwinicia
dziaalnoci sportowej stao si zbliajce si wito pracy, wzwizku zktrym wramach
czynu pierwszomajowego wiceprzewodniczcy Koc zobowiza si do uporzdkowania
boiska izorganizowania trzech druyn do gry wsiatkwk
8
. Przez cay marzec ani razu nie
odbyy si zajcia gimnastyczne wplacwce wSuwakach. Win za to obarczano przewod-
niczcego koa Wacawa Zalewskiego, odpowiedzialnego po linii sportu
9
.
Poprzez sport stajemy si zdolniejsi do pracy
W kwietniu 1951r. nastpia zmiana na stanowisku naczelnika Wydziau Wiziennictwa
WUBP. Bronisawa Strycharskiego zastpi Leon Ozgowicz. On rwnie powanie traktowa
rozwj sportu wjednostkach wiziennych. Jego dewiz byy sowa, ktre powtarza na zebra-
niach zaktywem partyjnym wizienia wBiaymstoku: poprzez sport stajemy si zkadym
dniem zdolniejsi do pracy
10
. Kierownictwo biaostockiego wizienia, majc do problemw
zinstruktorem WF, za zgod nowego naczelnika wydziau wysao na kurs instruktorski Stani-
sawa Koca. Pod jego nieobecno za uprawianie sportu na terenie jednostki odpowiedzialny
by Wacaw Gilejko, dotychczasowy pomocnik Koca. Przygotowanie boiska do gry iprzepro-
wadzanie treningw siatkwki naleao do obowizkw Mikoaja Haponiuka
11
. Gilejko nie
poczuwa si jednak do odpowiedzialnoci za fizyczny rozwj funkcjonariuszy, ktrych aktyw-
no sportowa szybko zacza male. Aby temu zapobiec, oddelegowano mu do pomocy
Czesawa Gucia, kierownika dziau specjalnego wwizieniu (dzia ten, zwany specdziaem,
by odpowiedzialny za bezpieczestwo jednostki irozpracowanie wywiadowcze winiw ifunk-
cjonariuszy)
12
. By moe dziki staraniom tzw. speca ZW przydzieli wreszcie jednostce in-
struktora, ktry jeszcze wkwietniu przeprowadzi kilkakrotnie wiczenia na sali wwizieniu.
Regres aktywnoci sportowej wbiaostockim wizieniu trwa take wmaju. Liczba czon-
kw koa spada do koca tego miesica do 64. Udao si jednak rozegra jeden mecz
siatkwki zdruyn koa ZS Gwardia przy PUBP wBiaymstoku, wramach rozgrywek
6
AAN, Departament Wiziennictwa MBP, 4/187, Pismo naczelnika wizienia k[arno-][led-
czego] wBiaymstoku do Departamentu Wiziennictwa MBP z21 III 1951 r., k. 292.
7
AAN, Departament Wiziennictwa MBP, 4/187, Sprawozdanie zwychowania fizycznego
isportu wwizieniu k[arno-][ledczym] wBiaymstoku za miesic III 1951 r., k. 289.
8
AAN, Departament Wiziennictwa MBP, 4/187, Protok zodbytego zebrania partyjnego
OOP PZPR przy wizieniu k[arno-][ledczym] wBiaymstoku, 28 III 1951 r., k. 266.
9
AAN, Departament Wiziennictwa MBP, 4/187, Sprawozdanie zwychowania fizycznego
isportu wwizieniu k[arno-][ledczym] wSuwakach za miesic III 1951 r., k. 411.
10
AAN, Departament Wiziennictwa MBP, 4/187, Protok zzebrania aktywu OOP PZPR
przy wizieniu k[arno-][ledczym] wBiaymstoku, 26 IV 1951 r., k. 253.
11
AAN, Departament Wiziennictwa MBP, 4/187, Protok zposiedzenia egzekutywy OOP
PZPR przy wizieniu k[arno-][ledczym] wBiaymstoku, 27 III 1951 r., k. 245.
12
AAN, Departament Wiziennictwa MBP, 4/187, Protok zposiedzenia egzekutywy OOP
PZPR przy wizieniu k[arno-][ledczym] wBiaymstoku, 24 IV 1951 r., k. 249.
43
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
rozpocztych ju wkwietniu
13
. Tymczasem wwizieniu wSuwakach, gwnie dziki cig-
ym naciskom organizacji POP, nastpi pewien postp wpracach tamtejszego koa. Wkocu
maja naleao do niego ju 47 czonkw. Wprawdzie wregularnym uprawianiu sportu
uczestniczyo tylko dziesiciu znich, ale wystarczyo to do zorganizowania dwch pierw-
szych sekcji sportowych: siatkwki oraz skokw wdal iwzwy. Po raz pierwszy rywalizowano
zkoem PUBP iMO wSuwakach. Rozegrano dwa mecze, jeden wsiatkwk, drugi wpi-
k non. Oba koo wizienne przegrao. Jednostka nie miaa wasnego boiska do piki
nonej, korzystaa wic zboiska szkoy podstawowej. Rywalizacja zkoem PUBP iMO zdo-
pingowaa zarzd do stara owasny sprzt sportowy
14
. Zmiana nastawienia kierownictwa
koa prawdopodobnie wizaa si zroszad na jego stanowiskach kierowniczych. Od maja
do lipca 1951r. przewodnictwo wkole obj Czesaw Kulikowski (w lipcu na stanowisko
przewodniczcego wrci Zalewski)
15
.
Wejcie Koca
Stanisaw Koc po powrocie ze szkolenia rozpocz sw dziaalno pomiennym prze-
mwieniem na zebraniu oglnym koa ZS Gwardia przy wizieniu wBiaymstoku
16czerwca 1951r. Omawiajc znaczenie aktywnego uprawiania sportu, powiedzia on
m.in.: [...] sport wPolsce przedwojennej, jak rwnie wkrajach kapitalistycznych, ma za
zagadnienie tylko dla urozmaicenia sobie czasu [tak wtekcie] idla swoich wybrykw.
13
AAN, Departament Wiziennictwa MBP, 4/187, Sprawozdanie zwychowania fizycznego
isportu wwizieniu wBiaymstoku za miesic V 1951 r., k. 211.
14
AAN, Departament Wiziennictwa MBP, 4/187, Sprawozdanie zwychowania fizycznego
isportu wwizieniu k[arno-][ledczym] wSuwakach za miesic V 1951 r., k. 386.
15
AAN, Departament Wiziennictwa MBP, 4/187, Protok zposiedzenia egzekutywy POP
PZPR przy wizieniu k[arno-][ledczym] wSuwakach, 23 V 1951 r., k. 381.
Druyna siatkwki ZS Gwardia przy PUBP w Kolnie, prawdopodobnie w 1951 r.
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

O
B
U
i
A
D

I
P
N

w

B
i
a

y
m
s
t
o
k
u
44
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
ENatomiast wchwili obecnej te nie moemy powiedzie, e sport nie jest chwil urozma-
icenia czasu, lecz wiksz czci [tak wtekcie] wszechstronne wychowanie fizyczne wy-
rabia wnas zdolno do pracy iobrony, wyrabia wnaszym organizmie zdrowie, si, od-
wag iwytrzymao, jak rwnie zdolno do pracy, jak fizycznej tak iumysowej, co daje
nam jasny dowd zwynikw osiganych przez sportowcw Zw[izku] Radzieckiego, jak
rwnie daje nam jasny dowd, e zdolni do pracy iobrony wobronie [tak wtekcie] przed
faszyzmem hitlerowskim iw odbudowie swego kraju, jak wbudowie najwikszych wwie-
cie elektrowni inawadnianiu nowych terenw
16
.
Obecni na zebraniu poparli Koca wjego postanowieniach rozwoju sportu wjednostce.
Odezway si gosy potpiajce dotychczasowe praktyki opuszczania treningw. Postano-
wiono przeprowadza dwugodzinne zajcia raz wtygodniu, co pitek. Przygotowano gra-
fik, ktry mia umoliwi zakoczenie wiecznych ktni podczas zaj sportowych, wczasie
ktrych funkcjonariusze nie mogli si zdecydowa, wjak gr gra. Zastpca naczelnika
wizienia Tadeusz Naleyty zwrci uwag, e nie powinny ju wystpowa sytuacje zostat-
nich dwch miesicy, kiedy to wizienna druyna siatkarzy przegrywaa mecze walkowe-
rem, bo nie udawao si zebra przepisowych szeciu zawodnikw. Pod najwikszym
wraeniem postawy Stanisawa Koca by funkcjonariusz Jan Trusiewicz, ktry postawi wice-
przewodniczcego za przykad innym, zwracajc uwag, e Koc uprawiajc [sport] jest
lepiej rozwinity idobrze zbudowany. Zebranie wykorzystano do uzupenienia skadu za-
rzdu izlikwidowano istniejce ju przeszo p roku wakaty. Na nowego przewodniczce-
go wybrano komendanta warty Mikoaja Sawickiego, majc nadziej, e dziki swemu
stanowisku wywrze on skuteczny nacisk na stranikw wiziennych, ktrzy nie uprawiaj
sportu. Skarbnikiem zostaa Maria Kumicka, a sekretarzem Mikoaj Budnik
17
.
Sekcje piki siatkowej iskokw utworzone przy suwalskim kole wmaju 1951r. dziaay
zaledwie miesic. W czerwcu zastpiono je sekcjami piki rcznej ilekkiej atletyki, ktre
funkcjonoway duej. Wzbogacono take repertuar zaj WF. Do gry wsiatkwk, skokw
wdal iwzwy, rzutu dyskiem igranatem doczono nauk rzucania piki do kosza zmiej-
sca irozbiegu. Kontynuowano mecze siatkwki zkoem przy PUBP iMO wSuwakach.
Czonkw wiziennego koa Czesawa Wasilewskiego iAntoniego Garbusa powoano do
reprezentacji Zarzdu Powiatowego ZS Gwardia wpice nonej wrozgrywkach zkoami
zGodapi iAugustowa. W czerwcu koo suwalskiej jednostki zorganizowao przy swoim
boisku do siatkwki skocznie wdal iwzwy, zamontowao tam take jeden kosz do koszy-
kwki. W odpowiedzi na proby kierownictwa koa ZP przekaza do uytkowania na stae
siatk do siatkwki niestety, kompletnie zniszczon
18
.
Ruszyo eckie koo
Organizacja partyjna przy wizieniu wEku postanowia wczerwcu 1951r. zaj
si przywiziennym koem ZS Gwardia, istniejcym wci tylko formalnie. Wezwany
do sprawozdania zpracy nad upowszechnianiem sportu przewodniczcy koa Stanisaw
Dziokan rozbrajajco szczerze przyzna si, e nie poczyni wtym kierunku adnych
stara
19
. Trudno powiedzie, co spowodowao, e wlipcu tego roku koo wizienne
wEku zaczo wreszcie dziaa. Jeszcze miesic wczeniej aktywno sportowa funk-
cjonariuszy tej placwki ograniczaa si jedynie do nieregularnej, najwyej pitnasto-
16
AAN, Departament Wiziennictwa MBP, 4/187, Protok zzebrania oglnego ZS Gwar-
dia koa nr 5 przy wizieniu k[arno-][ledczym] wBiaymstoku, 14 VI 1951 r., k. 191.
17
Ibidem.
18
AAN, Departament Wiziennictwa MBP, 4/187, Sprawozdanie zwychowania fizycznego
isportu wwizieniu k[arno-][ledczym] wSuwakach za miesic VI 1951 r., k. 375.
19
AAN, Departament Wiziennictwa MBP, 4/187, Protok zzebrania POP PZPR przy wi-
zieniu k[arno-][ledczym] wEku, 23 VI 1951 r., k. 486.
45
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
minutowej gimnastyki
20
. W lipcu koo liczce 53 czonkw (w tym dwch czonkw
rodzin funkcjonariuszy) organizowao codzienn gimnastyk porann oraz treningi piki
rcznej isiatkowej. Poza tym szeciu pracownikw wizienia rozpoczo cotygodniowe
treningi piki nonej
21
.
Lepiej wpik pogra
Trwaa dobra passa suwalskiego koa Gwardii. Trzech jego czonkw (Wasilewski,
Garbus iEugeniusz Gilejko) brao udzia wmeczach powiatowej reprezentacji piki siatko-
wej zkoami powiatowymi ZS Gwardia zEku iAugustowa, a Wasilewski dodatkowo
wkilku meczach piki nonej. Wci kontynuowano rywalizacj zsuwalskim koem nr 1,
zktrym rozegrano wlipcu mecz siatkwki. Po raz pierwszy zorganizowano te wsplne
treningi ztym koem
22
. Uprawianie sportu przestawao by przymusem, zaczo by przy-
jemnoci. Pod koniec lipca funkcjonariusze zaapelowali do kierownictwa wizienia ozmian
godzin przeznaczonych na przyswojenie materiau oFeliksie Dzieryskim zpopoudnio-
wych na ranne, motywujc to tym, e o 16 to lepiej wpik pogra. Prob rozpatrzono
pozytywnie
23
.
Reprezentacja ZS Gwardia przy WUBP w Biaymstoku wyoniona na tzw. Biegi Narodowe,
ktre odbyy si 7 maja 1950 r.
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

O
B
U
i
A
D

I
P
N

w

B
i
a

y
m
s
t
o
k
u
20
AAN, Departament Wiziennictwa MBP, 4/187, Pismo naczelnika wizienia k[arno-][led-
czego] wEku do MBP z3 VII 1951 r., k. 481.
21
AAN, Departament Wiziennictwa MBP, 4/187, Sprawozdanie zwychowania fizycznego
isportu wwizieniu k[arno-][ledczym] wEku za miesic VII 1951 r., k. 470.
22
AAN, Departament Wiziennictwa MBP, 4/187, Sprawozdanie zwychowania fizycznego
isportu wwizieniu k[arno-][ledczym] wSuwakach za miesic VII 1951 r., k. 366.
23
AAN, Departament Wiziennictwa MBP, 4/187, Pismo naczelnika wizienia k[arno-][led-
czego] wSuwakach do Departamentu Wiziennictwa MBP z6 VIII 1951 r., k. 370.
46
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
ELipiec by take aktywnym miesicem dla koa przy wizieniu wBiaymstoku, ktrego czon-
kowie dwukrotnie wtym miesicu brali udzia wsztafecie organizowanej przez KS Gwar-
dia. Podjto take prby zaliczenia norm na odznaki SPO, ito wtrzech dyscyplinach rwno-
czenie: biegach, pywaniu istrzelectwie
24
. Nie uchronio to Stanisawa Koca przed krytyczn
ocen naczelnika wizienia. Szyszkowski uzna, e Kocowi min ju zapa do pracy, zjakim
powrci ze szkolenia. Niezadowolony zjego dziaa wytypowa nowego funkcjonariusza do
przeszkolenia wkierunku prowadzenia zaj sportowych Jana Pugacewicza
25
.
Do Pugacewicza mia pierwotnie doczy Walenty Waszkiewicz zEku, jednak wko-
cu na przeszkolenie pojecha ztej jednostki Sergiusz Sidorski
26
. Waszkiewicz zosta wpla-
cwce, gdzie prowadzi codzienn gimnastyk porann. Na zebraniach partyjnych wci
krytykowano prac przewodniczcego Dziokana. 8 sierpnia na zebraniu POP wwizieniu
wEku pojawi si inspektor Wydziau Wiziennictwa WUBP wBiaymstoku Pawe Boro-
wik. On rwnie zwrci uwag na sab prac zarzdu koa. Dziokan ponownie przyzna
si do braku aktywnoci izaproponowa wybranie nowego zarzdu. Propozycja nawet nie
bya dyskutowana, odrzucono j od razu. Decyzji organizacji partyjnej nie zmienio nawet
ujawnienie, e nie odbyway si zebrania zarzdu koa, czonkowie nie pacili skadek inie
wydawano im legitymacji iznaczkw
27
.
Wsplne treningi suwalskich k wiziennego iPUBP okazay si strzaem wdziesit-
k. Kontynuowano je przez cay sierpie, ku wielkiemu zadowoleniu Zalewskiego, ktry
nie musia ich ju prowadzi. Przywizienne koo otrzymao wreszcie troch sprztu sporto-
wego: dwie piki, dwie pary kolcw, oszczep, granat, stojaki do skokw wzwy, dysk ipo
siedem koszulek, spodenek ipar teniswek
28
. Nie wpyno to ju na dalsze dzieje koa ZS
Gwardia przy wizieniu wSuwakach, od pocztku swego istnienia zalenego od powia-
towego koa nr 1. Wsplne dwumiesiczne treningi przypiecztoway spraw. We wrzeniu
1951r. przywizienne koo zlikwidowano, a jego czonkowie weszli wskad koa ubecko-
-milicyjnego. Jego los miesic pniej podzielio koo przy wizieniu wEku, doczone do
eckiego koa PUBP.
W biaostockim wizieniu Gwardia liczya we wrzeniu 75 czonkw, wtym 10 kobiet.
Do regularnych treningw siatkwki doczono zdobywajc wrd funkcjonariuszy popular-
no gr wtenisa stoowego. W tym miesicu normy na znaczki SPO zdobyo 30 pracowni-
kw wizienia (w tym jedna kobieta), dziki czemu koo uzyskao drugie miejsce wrd k
WUBP wBiaymstoku wotrzymywaniu odznak w1951r. Ostatnim sukcesem organizacji wtym
roku byo pierwsze miejsce wmarszach jesiennych organizowanych przez WUBP
29
.
Rok 1951 wizienne koa ZS Gwardia koczyy nastpujc statystyk: trzy koa (w
tym dwa wsplne zUB iMO), 167 czonkw (w tym 18 kobiet), czterech przeszkolonych
instruktorw WF, 30 znaczkw SPO. Najwaniejsze jednak byy efekty pozasportowe. Na-
czelnik Szyszkowski twierdzi, e dziki regularnemu uprawianiu sportu zmniejszyo si
spanie na posterunkach
30
.
24
AAN, Departament Wiziennictwa MBP, 4/187, Sprawozdanie zwychowania fizycznego
isportu wwizieniu k[arno-][ledczym] wBiaymstoku za miesic VII 1951 r., k. 161.
25
AAN, Departament Wiziennictwa MBP, 4/187, Sprawozdanie zwychowania fizycznego
isportu wwizieniu k[arno-][ledczym] wBiaymstoku za miesic VIII 1951 r., k. 158.
26
AAN, Departament Wiziennictwa MBP, 4/187, Pismo WUBP wBiaymstoku do Depar-
tamentu Wiziennictwa MBP z28 VII 1951 r., k. 36.
27
AAN, Departament Wiziennictwa MBP, 4/187, Protok zzebrania POP PZPR przy wi-
zieniu k[arno-][ledczym] wEku 8 VIII 1951 r., k. 451.
28
AAN, Departament Wiziennictwa MBP, 4/187, Sprawozdanie zwychowania fizycznego
isportu wwizieniu k[arno-][ledczym] wSuwakach za miesic VIII 1951 r., k. 349.
29
AAN, Departament Wiziennictwa MBP, 4/187, Protok zzebrania oglnego ZS Gwar-
dia koa nr 5 przy wizieniu k[arno-][ledczym] wBiaymstoku 26 XI 1951 r., k. 117.
30
Ibidem.
47
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
P PP PPIOTR IOTR IOTR IOTR IOTR S SS SSEMKW EMKW EMKW EMKW EMKW, OBEP IPN G , OBEP IPN G , OBEP IPN G , OBEP IPN G , OBEP IPN GDASK DASK DASK DASK DASK
O NIEKTRYCH DYSCYPLINACH
SPORTOWYCH SW KILKA...
Sportowe sukcesy polskich reprezentantw na rodzimych imidzy-
narodowych arenach nieco sodziy bolczki powojennnego ycia.
Jednak szlachetne idee barona Pierrea de Coubertina szybko przy-
stosowano do panujcych po 1944r. warunkw politycznych.
Sport mia suy ideologii iprzez to stawa si jeszcze jednym ogniwem wdugim a-
cuchu reglamentacji ikoncesji wydawanych przez pastwo tym razem dla nieprzecitne-
go obywatela (mistrza). Wadze staray si wykorzysta politycznie sport, nie tylko narzuca-
jc mu ideowo-polityczn otoczk, lecz rwnie kontrolujc poczynania mistrzw zbiaym
orem na piersiach.
Poranne zabawy zpsem na obozie sportowym Poranne zabawy zpsem na obozie sportowym Poranne zabawy zpsem na obozie sportowym Poranne zabawy zpsem na obozie sportowym Poranne zabawy zpsem na obozie sportowym
Obawa przed wrogiem wkraju pooonym za elazn kurtyn przybieraa niejedno-
krotnie wrcz humorystyczny wymiar. O tego typu przypadkach prasa nie informowaa.
Pisa za otym, wlicie do ojca, przebywajcy w1952r. na obozie sportowym wCetnie-
wie Wojciech Zabocki
1
: Nasz obz jest troch nudny, bo trenujemy tylko trzy godziny
dziennie, eby si nie przetrenowa przed zawodami, a wmorzu kpa si nie mona, bo
woda okropnie zimna. Poza tym plaa naprzeciwko orodka jest zagrabiona iW[ojska]
O[chrony] P[ogranicza] nie pozwala[j] po niej chodzi. My im codziennie robimy takie
kaway: kilku znas idzie rano na pla ibiega po niej wkko, a potem wycofuje si tyem
do wody, idzie brzegiem iwraca od tyu do kuchni. Przychodzi wojsko zpsami, psy lataj
jak oszalae, potem gubi lad, a my si miejemy
2
.
Inwigilacja dotyczya wszystkich, szczeglnie podczas wyjazdw zagranicznych. Dla kie-
rownictwa sportowego kady wyjazd ekipy by powanym problemem natury politycznej. Wspo-
mina otym po latach Jerzy Pawowski:
3
oczywicie, stosowano pewne zabiegi. Niezalenie
od normalnej zasady, e wszyscy maj ledzi wszystkich, zawsze jeszcze jechali zasueni,
pewni towarzysze (dla niepoznaki wpisywani jako dziaacze, trenerzy, albo zgoa te zawodni-
cy!), ktrzy nie byli potrzebni do niczego innego poza tym, e kogo trzeba, mieli na oku.
Obowizywaa te oczywicie (a raczej miaa obowizywa) przejta od dowiadczonych
towarzyszy radzieckich zasada, e wszdzie wsplnie, wszdzie pod nadzorem, adnych indy-
widualnych wycieczek, ju nie mwic orozmowach zkimkolwiek. Wrg (imperialistyczny),
jak wiadomo, nie pi!
4
. Politycznie podejrzanym mistrzom wstrzymywano paszporty.
1
Wojciech Zabocki, architekt, czterokrotny uczestnik Igrzysk Olimpijskich, czonek druyny
szermierczej (szabla) prowadzonej przez Janosa Keveya, ktra sigaa po najwysze trofea wwia-
towej szermierce. Czterokrotny druynowy zoty medalista mistrzostw wiata wszermierce.
2
W. Zabocki, Szabl ipirkiem, Warszawa 1982, s. 2425.
3
Jerzy Pawowski, szermierz (floret, szabla). Szeciokrotny uczestnik Igrzysk Olimpijskich, wie-
lokrotny medalista indywidualny idruynowy. Siedmiokrotny mistrz wiata indywidualnie idruyno-
wo, trzynastokrotny mistrz Polski. W1975 r. oskarono go o szpiegostwo i wspprac zobcym
wywiadem i skazano na 25 lat wizienia. W 1983 r. zosta wymieniony na szpiegw polskich
schwytanych na Zachodzie na berliskim mocie, ale postanowi pozosta na stae w Polsce.
4
J. Pawowski, Najduszy pojedynek, Warszawa 1994, s. 5153.
48
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EZdrada ojczyzny
Niektre dyscypliny odeszy dzi wzapomnienie. Kt pamita, e jedn znich, wcho-
dzc wskad szermierki, bya walka na bagnety. W tej konkurencji znaczne sukcesy
indywidualne, a do tytuu mistrza Wojska Polskiego iPolski wcznie, odnosi szermierz
Wojskowego Klubu Sportowego Flota wGdyni Marian Paliga
5
, ktry rwnie po
mistrzowsku wada szabl
6
. Paliga by repatriantem zBelgii, do Polski wrci w1946r.
irok pniej wstpi do wojska. Pomimo sukcesw sportowych Paliga, jako onierz za-
wodowy znalaz si wkrgu zainteresowa Informacji Wojskowej. Zaoono mu teczk
kontrolno-obserwacyjn, gdy otrzymano dane ztrzech rde wiadczce otym, e fi-
gurant wyraa zamiary dokonania zdrady ojczyzny. Z tego okresu znajduj si wspra-
wie dane (nie potwierdzone inie zna si ich rda), e Paliga by inspiratorem napisania
listu do konsula francuskiego oumoliwienie wyjazdu zPolski trzem podchorym: Fla-
kowi, Kazimierczakowi iBielnikowi, ktrzy podpisali si nazwiskami pod listem
7
. Zdra-
da ojczyzny rwnoznaczna bya zchci pozostania za granic. Palig otoczono opiek
ze strony organw Informacji Wojskowej, ale na tyle wyran, e we fragmencie obszer-
nego raportu znalaza si wzmianka oPalidze: zorientowany jest, i znajduje si pod
obserwacj. Utwierdziy go wtym fakty, e nie otrzymywa zezwolenia na wyjazd za gra-
nic jako reprezentant kadry narodowej wszermierce (mwi otym do rozpracowujce-
go go tajnego informatora Kamie)
8
.
Nawet turnieje, ktre odbyway wkraju idostarczay rodakom wielu emocjonujcych
przey, naraane byy na wypaczenia prawomylnych wadz sportowych. Zygmunt
Chycha
9
wopublikowanej w1956r. ksice tak wspomina wydarzenia sprzed trzech
lat: mj pojedynek ze Szczerbakowem by ywo komentowany. Niektrzy utrzymywali, e
walk przegraem. Moim zdaniem zwyciyem zasuenie. Chocia moja kondycja za-
wioda, to jednak growaem nad rywalem pod wzgldem technicznym. Gdyby nie te
walory, ulegbym Szczerbakowowi ju wdrugiej rundzie
10
. Zupenie inaczej odbieray
zwycistwo Chychy polskie wadze sportowe. Przewodniczcy Gwnego Komitetu Kul-
tury Fizycznej Wodzimierz Reczek przedoy poufn notatk wKC PZPR, wktrej m.in.
zaznaczy, e zwycistwo Chychy nad Szczerbakowem jest przejawem dywersyjnej ten-
dencji AIBA [Midzynarodowej Federacji Boksu Amatorskiego] izwizanej zni wikszo-
ci kompletu sdziowskiego. Samokrytycznie przyzna, e towarzysze radzieccy wiedzieli,
i kierownictwo polskie zoyo ustny protest wAIBA przeciwko przyznaniu nam zwyci-
stwa w5 min[ucie] po ogoszeniu werdyktu
11
. Kontrowersyjna postawa polskich oficjeli
na warszawskich Mistrzostwach Europy wsprawie walki Chychy oraz przewleka choroba
zawodnika, ktra spowodowaa, e musia zrezygnowa ze sportu wyczynowego, przyczy-
niy si do powstania do dzi trudnej do zweryfikowania plotki. Wedug niej Chycha mia
przegra ze Szczerbakowem, a omieli si wygra, iza to ukarano go usuniciem zre-
prezentacji Polski.
5
Marian Paliga, oficer Marynarki Wojennej, piciokrotny mistrz Polski wszermierce (ba-
gnet sportowy).
6
B. Ortman, WKS Flota 50 lat dziaalnoci, Gdynia 1981, s. 16.
7
AIPN, IPN 836/83, Protok zkontroli pracy agenturalno-operacyjnej Wydziau II Okr-
gowego Zarzdu Informacji nr 8, 31 marca 1953 r., k. 105.
8
AIPN, IPN, 836/85, Raport owynikach kontroli caoksztatu pracy agenturalno-operacyj-
nej OZI nr 8, 17 listopada 1953 r., k. 331.
9
Zygmunt Chycha, mistrz olimpijski zHelsinek, dwukrotny Mistrz Europy iczterokrotny
Mistrz Polski wboksie (waga prednia).
10
Z. Chycha, Midzy linami ringu. Wspomnienia, opracowa Z.K. Rogowski, Warszawa
1956, s. 7778.
11
M. Ordyowski, L. Szymaski, Sport wpolityce polityka wsporcie. Stalinizm wPolsce
wlatach 1949 1956, Czowiek iruch 2000, nr 2. Cytaty pochodz zteje pracy.
49
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Mistrzostwa wiata wszermierce
Pomimo takich przeszkd sport rozwija si iprzybywao wielkich sukcesw reprezen-
tantom kraju. Dla przecitnego mieszkaca Wybrzea jedn zokazji do spotkania zwiel-
kim wiatem sportowym wPolsce byy mistrzostwa wiata wszermierce, ktre odbyy si
wGdasku w1963r. Widzowie stali wiele godzin wkolejkach po bilety wstpu, a zawod-
nicy polscy odnieli wtedy wiele niezwykle cennych sukcesw. Polscy szermierze zdobyli
m.in. dwa zote medale druynowo (w szabli iszpadzie), jeden druynowy srebrny medal
(we florecie mskim)
12
. Wielotysiczny tum widzw zebranych na gdaskiej Starwce wita
sportowcw. Ogromna rado panowaa take zokazji zwycistw odnoszonych przez pika-
rzy prowadzonych przez Kazimierza Grskiego wlatach siedemdziesitych.
Szkolnictwo sportowe
W kraju stopniowo rozwijao si szkolnictwo sportowe, przywizywano bowiem du
wag do ksztacenia modziey wszkoach sportowych. Z budetu mona byo uzyska pie-
nidze na dofinansowanie obozw treningowych dla dzieci. Oczywicie nie kady dyrektor
szkoy mg liczy na wsparcie zideologizowanego systemu owiaty. Szkoa wedug zaoe
miaa nie tylko uczy, lecz rwnie wychowywa, zastpujc rodzicw. Dla wadz liczyy si
nie tylko wyniki sportowe, ale rwnie prawomylno dyrekcji. Niemniej jednak sporto-
we szkoy niejednokrotnie staway si kuniami wychowujcymi przyszych mistrzw.
Wakacyjne spywy kajakowe
Dla przecitnych mieszkacw kraju aktywny wypoczynek by odskoczni od szarej
codziennoci. Jeden zwczesnych turystw Grzegorz ukaszewski
13
opowiada: W latach
szedziesitych brakowao pienidzy na turystyk krajow, nie mwic omoliwociach
podry za granic. Pracowaem wtedy wPolitechnice Gdaskiej. Tamtejsze kluby, takie
jak KOT [Klub Organizatorw Turystyki] czy FIFA [Klub Turystyki Studentw PG], organizo-
way rajdy, spywy kajakowe. Na takie przedsiwzicia otrzymywalimy pienidze zPTTK-u.
Ale obowizywaa wtedy zasada rajd nie mg by dochodowy, tzn. nie mona byo
wrozliczeniu finansowym wykaza jakiegokolwiek zysku. Jeeli wykazalimy strat, to nam
dopacano do imprezy. W pocztkach lat szedziesitych uprawiaem eglarstwo wJacht-
klubie Morskim wPleniewie na Martwej Wile, ktre kontynuowaem pniej wlatach sie-
demdziesitych wJachtklubie Stal Stoczni imienia Komuny Paryskiej wGdyni. W Plenie-
wie stacjonoway wtedy dwa jachty Jupiter iSanta Maria. Ten drugi by ciekaw jednostk,
gdy mia mahoniowy kadub, a jego wacicielem by kiedy gauleiter gdaski Albert For-
ster. W ogle eglarstwo morskie wwczas wygldao bardzo ciekawie, gdy nie moglimy
wypywa bez klauzuli morskiej zZatoki Gdaskiej poza Hel. Klauzul wydawano komu
chciano, gdy przyznawaa j Suba Bezpieczestwa. Klauzula uprawniaa do pywania po
polskich wodach terytorialnych bez prawa przekroczenia granicy, ale wypywanie poza Hel
odbierano jako przekraczanie granicy morskiej pastwa imona byo si narazi na kopoty
zWOP-istami
14
.
Rosncy kryzys gospodarczy lat siedemdziesitych inaciski polityczne wprowadzay co-
raz wiksze zamieszanie wuprawianiu sportu wyczynowego iamatorskiego. Najpierw gest
Kozakiewicza wMoskwie, a pniej bojkot igrzysk wLos Angeles, ale to ju zupenie inna
historia...
12
Mistrzostwa wiata wszermierce wyniki, bez miejsca wydania inumeracji stron.
13
G. ukaszewski wlatach 19611963 by czonkiem YKM Neptun, a wlatach siedem-
dziesitych YK Stal. Jako pracownik Politechniki Gdaskiej wlatach 19681972 nalea do
tamtejszych k turystycznych.
14
Relacja Grzegorza ukaszewskiego wposiadaniu autora.
50
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
J JJ JJACEK SAWICKI ACEK SAWICKI ACEK SAWICKI ACEK SAWICKI ACEK SAWICKI, BUAiD IPN , BUAiD IPN , BUAiD IPN , BUAiD IPN , BUAiD IPN
SIADAJ BRACIE, DALEJ HOP!
Autostop pojawi si na fali przeomu popadziernikowego w1956r.,
zwiastujc nadejcie ery szeroko pojtej kultury modzieowej. Do
rangi hymnu pokoleniowego awansowaa piosenka Karin Stanek:
Autostop, autostop, siadaj bracie, dalej hop!.
Ilona Moro iMicha Ogrek wswej znakomitej ksice Polska midzy wierszami po
przeanalizowaniu treci przewodnikw turystycznych okresu PRL doszli do wniosku, e jest
wkraju 38 621 miejscowoci, do ktrych jedzi nie ma po co, ikilka, do ktrych jedzi
naley, gdzie dobrze byo si pokazywa
1
.
Niechci wadzy rnych szczebli do turystyki nie dao si przeama do koca PRL.
Przede wszystkim wadza obawiaa si swobody podrowania i, co za tym idzie, komuni-
kowania si obywateli. Kto dzisiaj pamita, e zaraz po wojnie odwiedziny Zakopanego
wymagay uzyskania zawiadczenia meldunkowego zmiejsca staego zamieszkania, ze-
zwolenia na przyjazd (co mona byo otrzyma wzakadzie pracy lub radzie narodowej),
wreszcie przepustki wydanej przez Wojska Ochrony Pogranicza.
Wadza wPRL za obowizujcy model przyja turystyk zorganizowan. Wariant taki
pozwala bowiem przenie elementy kontroli spoeczestwa na nowe obszary, jak ycie
rodzinne, trudno poddajce si takiej praktyce. Poza tym mona byo sterujc odpowied-
nio strumieniem wczasowiczw prbowa ukry sabe przygotowanie organizacyjne, wszelkie
niedobory rynkowe, ca niewydolno systemu.
Scentralizowan izbiurokratyzowan procedur przyznawania wczasw stworzono po
to, by premiowa ludzi, na ktrych zaleao wadzy ipartii. Pozostali mogli zapisywa si na
przydzia kart wczasowych, lecz skierowania albo nie dostawali, albo otrzymywali je wycz-
nie do miejsc mniej atrakcyjnych. Dla bardzo wielu osb orodki Funduszu Wczasw Pra-
cowniczych czy zakadowe, nie mwic oOrbisie, byy niedostpne. Zreszt ich luksus
by tak samo zgrzebny jak caa PRL. Elita ju wwczas rozgldaa si za piaszczystymi plaa-
mi Krymu czy Bugarii, a pniej Kuby.
Na przekr turystyce zorganizowanej
Pomys autostopu rzucia w1957r. grupa studentw, ktra zatrzymujc przygodne sa-
mochody, podrowaa latem po kraju. Zauwaya to prasa irok pniej akcj wspara
redakcja Dookoa wiata, poczytnego pisma kierowanego do modego odbiorcy, pozy-
skujc do wsppracy Zwizek Modziey Socjalistycznej, Zwizek Modziey Wiejskiej, Zwizek
Harcerstwa Polskiego iPolskie Towarzystwo Turystyczno-Krajoznawcze.
Powsta Komitet Honorowy, potem Komitet Organizacyjny, ostatecznie przeksztacony
wSpoeczny Komitet Autostopu (SKA), ktry nada ruchowi formy organizacyjne. Bez for-
malnoci nic nie mogo si wPolsce uda, wadza bowiem nie moga sobie pozwoli, by
cokolwiek wymkno si spod jej kontroli. Bez przykrywki organizacyjnej autostop zostaby
wkrtce zduszony licznymi zakazami, nakazami iurzdnicz niechci. W krgach decy-
denckich itak nieoficjalnie mwiono, e nawiedzia Polsk straszliwa zaraza autostopu
2
.
W 1958r. wprowadzono ksieczki autostopu, potwierdzajce przynaleno do tego
spoecznego ruchu, zawierajce mapk Polski, kupony dla kierowcw iprzede wszystkim
1
I. Moro, M. Ogrek, Polska midzy wierszami. ycie codzienne w PRL, Warszawa 1991, s. 143.
2
Za: S. Lubicz, Autostop ma ju 5 lat i dobr opini, Gazeta Robotnicza, 18 IX 1962 r.
51
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
potwierdzenie ubezpieczenia wPastwowym Zakadzie Ubezpiecze. Kupony miay za-
chci kierowcw do zabierania autostopowiczw, upowaniay do wzicia udziau wloso-
waniu cennych nagrd.
Nie byo dokadnych map iplanw miast, a te dostpne zawieray czsto celowe bdy
wten sposb prbowano ukry liczne wtamtych latach obiekty strategiczne: plae, mo-
sty, przejazdy, nawet nieczynne stacje kolejowe. Take wprzewodnikach, jeli udao si je
zdoby wksigarni, czsto podawano informacje mao przydatne. Pisano owytopie surwki,
budownictwie wielkoprzemysowym lub dziaaczach rewolucyjnych, nie zawsze zamieszczano
informacje ozabytkach, folklorze ipomnikach przyrody, nie wspominajc oadresach jado-
dajni ibaz noclegowych. Autostopowicze ludzie spragnieni przygody mogli jednak, pod-
rujc na wasn rk, ujrze pikne krajobrazy, budowle wiadczce odawnej chwale
iwietnoci, pozna ciekawych ludzi iich historie zobaczy kraj pikny, chocia biedny...
Na szosy wyszli modzi ludzie
Akcja trwaa co roku od 15 czerwca do 15 wrzenia. Autostop natychmiast zdoby
ogromn popularno, poniewa pozwala za niewielkie pienidze podrowa izwiedza
ca Polsk. Okazao si, e mona rozpocz wakacyjn podr wdowolnym miejscu
iwdowolnym skoczy, swobodnie zmieniajc tras, unikajc mierdzcych dworcw znie-
czynnymi ubikacjami iprzepenionych ponad wszelk miar, stale opnionych, pocigw.
To byo zachynicie si wolnoci. Na szosy wyszli modzi ludzie czasem zgitar,
czasem zplecakiem, rzadziej znamiotem ikorzystajc zokazji, ruszyli wPolsk, na spo-
tkanie przygody. Wymagao to wielkiego hartu ipogody ducha. Kraj nie by przygotowany
do takiej akcji. Drg byo mao ibyy wzym stanie. Jedzio nimi niewiele pojazdw. Nie-
liczne samochody osobowe nie mogy zabra wszystkich chtnych. Na wysokich szczeblach
wadzy dopiero niemiao przemyliwano podjcie produkcji samochodu dostpnego dla
spoeczestwa. Na razie pasjonaci zwarszawskiej Fabryki Samochodw Osobowych na
eraniu wyklepywali motkami maski studyjnych jeszcze syrenek. Czciej mona byo spo-
tka ciarwki zich yczliwymi kierowcami, ktrzy nie zwracali uwagi na zakazy dyrekcji
baz transportowych, przestrzegajcych, by nie zabiera osb postronnych.
Czasem prasa zdobywaa si na odwag ialarmowaa: Nie ma miejsc do campingu.
W wikszoci miejscowoci na Wybrzeu co krok strasz tabliczki: wstp wzbroniony. Parko-
wanie wzbronione. Pali nie wolno. Nie tylko ognia. Tytoniu. Nie ma studni. Nie ma wody.
Nie ma stacji benzynowych te, ktre s, zamykaj skrztnie swoje podwoje ogodzinie
17, a otej porze nikomu si jeszcze nie chce wyrusza zplay na dalsz wdrwk. Nie
ma co najgorsze miejsca na ziemi, gdzie by byo mona co zje iwypi
3
.
Spoeczestwa na co dzie przyzwyczajonego do walki zuciliwociami iskromnego
ycia trudnoci te nie zniechcay.
Fatalny rok 1960
Dramatyczny dla autostopu by rok 1960. Lokalne szczeble wadzy swoj indolencj
inieprzygotowanie do okresu letniego prboway ukry, walczc zautostopem. Zarzucano,
e jest roznosicielem chuligastwa, demoralizuje modzie, odciga j od szeregw hou-
bionych organizacji modzieowych, jest winny wszystkim nieszczciom na drogach, a na-
wet doprowadza wnewralgicznym okresie akcji niwnej do problemw aprowizacyjnych.
Wsposb widoczny sterowana prasa zaatakowaa autostopowiczw opisami rozboju, wyty-
kaniem ich ekstrawaganckiego ubioru izachowania. Szybciutko prbowano urobi nega-
tywn opini. Zebrane wwwczas szczegowe dane nie potwierdziy jednak takiej oceny
4
.
Byy jednak konsekwencje. Do tego czasu ksieczki autostopu dostpne byy nawet
wsieci kioskw Ruchu. Od tego roku mona je byo zdoby wycznie wwikszych powia-
3
L. Goliski, Turyci i autostopy, Trybuna Ludu, 30 VIII 1957 r.
4
Z. Sufin, Jak jest naprawd?, Dookoa wiata, 23 IV 1961 r.
52
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Etowych iwszystkich wojewdzkich oddziaach PTTK. Pod koniec lat szedziesitych byo
okoo 170 takich punktw. Pniej doszo jeszcze ponad 30 punktw wwybranych radach
powiatowych Ludowych Zespow Sportowych.
Troch statystyki
Szacuje si, e wpierwszej dekadzie funkcjonowania autostopu ztej formy wypoczynku
korzystao rocznie blisko 40 tys. osb, tyle bowiem wykupywao ksieczki, wtym 300400
cudzoziemcw. Jak wspomina kos Engelmayer (pniej wgierski ambasador w Polsce),
ktry od 1960r. wten sposb poznawa nasz kraj, fascynowaa jego samego i jego kole-
gw swoboda, jak dawa polski autostop, moliwo odwiedzenia rnych klubw stu-
denckich, poznania modych ludzi, zobaczenia zachodniego malarstwa czy posuchania
zachodniej muzyki. Dla modych Wgrw, Czechw czy Bugarw tak poznawana Polska
stawaa si oknem na wiat.
Skrupulatnie obliczono, e rednia wieku autostopowiczw wpierwszej dekadzie dzia-
alnoci wynosia 1920 lat. Najmodsi szesnastoletni musieli mie penoletnich opie-
kunw. Najstarszy inajwierniejszy autostopowicz Aleksander Melech zBydgoszczy wy-
ruszy na tras, majc 74 lata, iuczestniczy wakcji od jej pocztku do poowy lat
siedemdziesitych. Wedug danych z1962r. zautostopu skorzystao wwczas 11 025
studentw, 3010 pracownikw umysowych, 455 nauczycieli, 13 965 uczniw i6510
robotnikw. Wrd autostopowiczw byo nieco ponad 13 tys. osb wwieku 1718 lat,
wwieku 1921 lat ok. 15 260, a 6125 miao ponad 21 lat
5
.
Przecitnie kady autostopowicz spdza wdrodze okoo dwudziestu dni
6
, wpisujc si wpolski
pejza. Wielobarwne namioty opisywa na gorco dziennikarz wykwitajce na zboczach
grskich, na kadym skrawku wybrzea. Biae agle na jeziorach. Kochery, zupy wkostkach,
dzikie ostpy puszcz, rozbrzmiewajce gwarem modych gosw. Plecaki, trampki. Piosenka
7
.
Maa gastronomia jeszcze dugo bya wpowijakach. Trzeba si byo liczy ztym, e
wkolejnej miejscowoci moe nie by nawet chleba. Do historii obyczajowoci PRL weszy
m.in. spotykane na szlakach wymaganie kaucji za szklank, yeczki na acuchu czy
wyamane zby widelcw, co miao chroni przed zmian waciciela. Nocowano najcz-
ciej wstodole na sianie, jeli gospodarz nie wystraszy si goci.
W latach siedemdziesitych autostop powoli zacz traci popularno. Oficjalne orga-
nizacje modzieowe wystpiy zszersz ofert tanich obozw wkrajach tzw. demoludw
8
.
Ludzie przesiadali si do swoich wymarzonych maluchw. Oczywicie mowa opolskim
fiacie 126p. Z kolei kierowcy ciarwek, ktrzy przez dugie lata wspierali akcj, zaczli
chtniej bra ebki za pienidze. Autostop utrzyma si waciwie do koca PRL, nie
budzc ju takich emocji jak na pocztku.
5
S. Lubicz, op.cit.
6
Za: R. Szarzyski, Dziesi lat najtaszej turystyki, ycie Warszawy, 18 VI 1967 r.
7
L. Goliski, op. cit.
8
Oficjalnie podano, e ju w 1965 r. wyjechao z Polski 25 000 turystw do Bugarii,
a6000 na Wgry. Za: M. Urbanek, Zimna, maa stabilizacja, Polityka, 27 VII 1996 r.
53
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
T TT TTOMASZ OMASZ OMASZ OMASZ OMASZ C CC CCHINCISKI HINCISKI HINCISKI HINCISKI HINCISKI, OBEP IPN G , OBEP IPN G , OBEP IPN G , OBEP IPN G , OBEP IPN GDASK DASK DASK DASK DASK, D , D , D , D , DELEGATURA ELEGATURA ELEGATURA ELEGATURA ELEGATURA W WW WWB BB BBYDGOSZCZY YDGOSZCZY YDGOSZCZY YDGOSZCZY YDGOSZCZY
JUTRO WOLNA SOBOTA
Wprowadzenie wolnych sobt zapowiadaa ju uchwaa podjta na VI
Zjedzie PZPR w1971r. Cztery lata pniej, w1975 roku, sejm PRL
podj take wtej sprawie specjaln uchwa. Jednak uchway te nie
doczekay si realizacji iw 1980r. Polska bya jednym znielicznych
pastw Europy, wktrym nie byo piciodniowego tygodnia pracy.
Skrcenie szeciodniowego czasu pracy zagwarantowano dopiero wporozumieniach
podpisanych midzy rzdem a strajkujcymi robotnikami wSzczecinie iGdasku 30 i31
sierpnia 1980r. Sprecyzowano to wporozumieniu zawartym wJastrzbiu 3 wrzenia
1980r., wktrym zapisano, i wprowadza si wszystkie wolne soboty iniedziele poczw-
szy od dnia 1 stycznia 1981 roku. [] Przyjmuje si zasad przestrzegania dobrowolnoci
pracy wdniach ustawowo wolnych, poczwszy od dnia 1 stycznia 1981 roku. Jednak
wadze pod koniec grudnia 1980 r., powoujc si na trudnoci gospodarcze kraju, zdecy-
doway, e poczwszy od stycznia 1981r. wolna od pracy bdzie co druga sobota. Posta-
nowiono tak pomimo wczeniejszego potwierdzenia wprowadzenia wszystkich wolnych so-
bt przez prezesa Rady Ministrw Jzefa Pikowskiego na posiedzeniu sejmu 8 padziernika
1980r. oraz podjcia przez parlament 20 listopada 1980r. uchway opowiadajcej si
za wprowadzeniem piciodniowego tygodnia pracy.
Stanowisko Solidarnoci
Midzyzakadowy Komitet Zaoycielski NSZZ Solidarno wGdasku, wowiadczeniu
wydanym na pocztku stycznia 1981 r., uzna t decyzj rzdu za kolejny racy przykad
uchylania si od realizacji podpisanych porozumie iogosi wszystkie soboty wolnymi. Zwiz-
kowcy zastrzegli przy tym, e nie moe to wpyn na zwikszenie dotychczasowej dziennej
normy pracy, a take na zmniejszenie zarobkw idugoci urlopu. Stanowisko gdaskiego
MKZ stao si wice dla Solidarnoci wcaym kraju. Solidarno bronic swojego
zdania, odrzucaa zarazem dwie rzdowe propozycje stopniowego skracania tygodniowego
czasu pracy. Pierwsza znich, zlistopada 1980 r., zakadaa wprowadzenie piciodniowego
tygodnia pracy przy omioipgodzinnym dniu pracy, druga za, zgrudnia 1980 r., przewidy-
waa wprowadzenie w1981r. co drugiej wolnej soboty, przesuwajc realizacj postulatu
piciodniowego tygodnia pracy do 1985 r., kiedy dopiero wprowadzono by cztery wolne
soboty wmiesicu. Jeden zprzywdcw Solidarnoci, przewodniczcy bydgoskiego MKZ,
Jan Rulewski, by przekonany, e wadza celowo nie wywizuje si zprzyjtych na siebie
zobowiza, dc do konfrontacji ze zwizkiem. Zwizkowcy powszechnie uwaali, e ust-
pienie wkwestii wolnych sobt spowoduje zaniechanie przez wadze realizacji pozostaych
punktw porozumienia sierpniowo-wrzeniowego. Nie odegnywano si od negocjacji, ale
chciano, eby przedstawicieli Solidarnoci wadze traktoway po partnersku.
Zgodnie zpodjt przez rzd decyzj wolne od pracy soboty miay przypa na dni:
3,17 i31 stycznia 1981r. Natomiast soboty 10 i24 stycznia miay by dniami roboczy-
mi. Ministerstwo Pracy, Pac iSpraw Socjalnych przestrzegao, e niepodjcie pracy wso-
boty 10 i24 stycznia bdzie traktowane jak nieobecno nieusprawiedliwiona. Solidar-
no sprzeciwia si tej decyzji iogosia 10 stycznia dniem wolnym od pracy.
Komisje Zakadowe NSZZ Solidarno wcaym kraju zapowiedziay, e zaogi wik-
szoci duych przedsibiorstw 10 stycznia nie przystpi do pracy. Kierownictwo Solidar-
noci obawiao si jednak, e zapowiadane przez wadze konsekwencje dyscyplinarne
sprawi, i cz zwizkowcw podejmie normalnie zajcia. Niezdecydowanych iprzestra-
54
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
szonych nakaniano do niepodejmowania pracy, zapewniajc ich oobronie przed ewen-
tualnymi restrykcjami. Prezydium bydgoskiego MKZ NSZZ Solidarno wpitek wieczo-
rem wydao owiadczenie, wktrym zapewniano, e jeeli dyrekcja ktregokolwiek przed-
sibiorstwa wycignie konsekwencje subowe wobec poszczeglnych pracownikw, ktrzy
na podstawie porozumienia podpisanego wJastrzbiu skorzystali zwolnej soboty, MKZ
zobowizuje si do obrony, a do strajku solidarnociowego wcznie, oraz wezwie inne
MKZ-ty do poparcia naszej akcji.
Wedug oficjalnych informacji przedstawionych wprasie przez rzecznika rzdu Jzefa
Bareckiego wsobot 10 stycznia wcaym kraju na pierwsz zmian przyszo 65 proc.
pracownikw. Dane te wydaj si mocno zawyone wporwnaniu zinformacjami zpo-
szczeglnych regionw kraju. Sekretariat Krajowej Komisji Porozumiewawczej NSZZ Soli-
darno poda, e wsobot 10 stycznia nie przyszo do pracy 65 proc. ogu zatrudnio-
nych. W Bydgoszczy wedug oceny MKZ NSZZ Solidarno nie pracowao 80 proc.
zakadw. Z informacji uzyskanych przez Sub Bezpieczestwa wynika, e w26 duych
zakadach Bydgoszczy prac podjo okoo 25 proc. osb, za w66 mniejszych zakadach
zterenu wojewdztwa bydgoskiego do pracy przyszo okoo 42,4 proc. zatrudnionych. Je-
dynie wzakadach oruchu cigym, whandlu ikomunikacji wojewdztwa bydgoskiego
pracowao okoo 88,4 proc. wszystkich zatrudnionych
1
. Nisk frekwencj odnotowano tak-
e wprzedsibiorstwach Torunia, gdzie lokalna prasa podawaa, e znaczna cz pra-
cownikw toruskich zakadw 10 stycznia nie zgosia si przy warsztatach pracy
2
. WPocku,
wedug prasy zwizkowej, wduych przedsibiorstwach rednio 9 spord 10 pracowni-
kw nie pracowao, za 5 z8 zakadw redniej wielkoci nie podjo pracy
3
.
Dane te wiadcz, e spora grupa osb wsobot 10 stycznia 1981r. nie podja
pracy, stosujc si do wezwania kierownictwa Solidarnoci. Nie przeszkodziy temu
dziaania SB, ktra wcaym kraju, na polecenie szefa Sztabu MSW do Kierowania Ope-
racj Lato80 izarazem wiceministra spraw wewntrznych gen. Bogusawa Stachury, miaa
zapobiec ewentualnym incydentom wzakadach pracy, przede wszystkim zapewni re-
alizacj decyzji rzdu wsprawie podjcia pracy wsobot 10 stycznia. W najbardziej
newralgicznych obiektach, gdzie spodziewano si nieposuszestwa wobec wytycznych
wadz, podjto dziaania operacyjne ocharakterze prewencyjnym, ktrych celem byo
zneutralizowanie, poprzez osobowe rda informacji, negatywnych inicjatyw. Poleco-
no te dyrektorom zakadw zmobilizowanie aktywu partyjnego iORMO, ktre poprzez
propagand miay ograniczy dziaania przywdcw Solidarnoci nakaniajce zaog
do niepodejmowania pracy. Przy pomocy tajnych informatorw ustalano osoby, ktre
inspiroway do takich dziaa
4
.
Kierownictwo bydgoskiego MKZ, obawiajc si szykanowania iprzeladowania uczest-
nikw sobotniej absencji, zaproponowao sporzdzenie listy zakadw pracy, ktre 10 stycz-
nia nie pracoway. Miao to umoliwi podjcie solidarnej akcji protestacyjnej wprzypadku
zastosowania wobec pracownikw tych przedsibiorstw jakichkolwiek sankcji.
W czasie trwania styczniowego sporu owolne soboty utrzymywao si napicie spoeczne.
Za pomoc rzdowej propagandy starano si przekona spoeczestwo, e sytuacja gospo-
darcza kraju nie pozwala na wprowadzenie czterech wolnych sobt wmiesicu, gdy moe
to spowodowa zmniejszenie produkcji przemysowej ook. 200 mld z. Solidarno od-
pieraa te argumenty, uwaajc, e przy piciodniowym tygodniu pracy wzronie wydajno,
ktra wraz zdodatkowym zatrudnieniem inowymi inwestycjami pozwoli wyrwna straty.
1
AIPNBy, 077/337, t. 3, Meldunki osytuacji polityczno-operacyjnej wwojewdztwie [bydgo-
skim], k. 37, 49, 87.
2
Po sobocie, Nowoci, 12 I 1981, s. 12.
3
Wolne Zwizki, 19 I 1981, s. 1.
4
AIPNBy, 077/337, t. 3, k. 5051.
55
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Strajki
Rozmowy rzdu zSolidarnoci prowadzone 21 stycznia 1981r. nie zakoczyy si
uzgodnieniem wsplnego stanowiska. Rzd odrzuci dwa rozwizania zaproponowane przez
Solidarno, zktrych jedno zakadao skrcenie tygodniowego czasu pracy do 41,5 go-
dziny przy trzech sobotach wolnych wmiesicu, drugie za przystawao na wprowadzenie
dwch wolnych sobt wmiesicu, ale przy omiu dodatkowych dniach wolnych wskali roku.
Fiasko rozmw, a przede wszystkim arbitralna decyzja rzdu wsprawie wolnych sobt oraz
stosowanie sankcji wobec osb, ktre nie podjy pracy wsobot 10 stycznia, przyczyniy si
do radykalizacji nastrojw spoecznych iwywoay fal strajkw ostrzegawczych. Zaczto coraz
bardziej stanowczo domaga si natychmiastowego wydania zarzdzenia administracyjnego
wprowadzajcego wszystkie wolne soboty. Ju 16 stycznia wWarszawie odby si czterogo-
dzinny strajk komunikacji miejskiej; tego dnia przerwy wpracy miay miejsce wLegnicy iPo-
znaniu. W Bydgoszczy take od 16 stycznia obowizywa stan gotowoci strajkowej, toruska
Solidarno 21 stycznia podja uchwa ostrajku ostrzegawczym na znak protestu prze-
ciwko niewaciwej realizacji przez rzd porozumie zGdaska, Szczecina, Jastrzbia. 22stycz-
nia wkilkudziesiciu miastach Polski mia si odby ogoszony przez Solidarno strajk
ostrzegawczy. Czterogodzinny strajk ostrzegawczy przeprowadzono wGdasku, Sopocie, Gdyni,
Lborku, Koninie, Czstochowie iniektrych miastach wojewdztwa kieleckiego. W Trj-
miecie do pracy nie przystpiy zaogi prawie wszystkich zakadw przemysowych, biur iprzed-
sibiorstw komunikacji miejskiej. W Bydgoszczy na dwie godziny przerway prac prawie
wszystkie zakady pracy, komunikacja miejska ihandel, zwyjtkiem przedsibiorstw pracuj-
cych wruchu cigym oraz zakadw energetycznych iwodocigowych.
Strajki te podjto wobronie pracownikw, wobec ktrych dyrekcje zakadw pracy sto-
soway rnego rodzaju sankcje za absencj wsobot 10 stycznia 1981 r., a take wcelu
wymuszenia na wadzach realizacji postulatw zapisanych wporozumieniach sierpniowo-
-wrzeniowych, przede wszystkim wprowadzenia piciodniowego, czterdziestogodzinnego
tygodnia pracy. NSZZ Solidarno pracownicza walczya take odostp do rodkw ma-
sowego przekazu, rejestracj zwizku zawodowego rolnikw indywidualnych iwolno dla
winiw politycznych.
Fot. Adam Legens, ze zbiorw Archiwum Komisji Krajowej NSZZ Solidarno
56
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Take nastpn sobot, 24 stycznia 1981 r., ktra na podstawie decyzji rzdu mia by
dniem pracy, Solidarno uznaa za woln. Zwizkowcy wezwali zaogi do niepodejmo-
wania wtym dniu pracy. Wedug oficjalnych danych wsobot 24 stycznia na pierwszej
zmianie wcaym kraju miao podj prac przeszo 60 proc. zatrudnionych. W oficjalnym
komunikacie prasowym czytamy uzna naley, e absencja bya wysoka [], zakcenia
wpracy wystpoway wwielu zakadach przemysu maszynowego, maszyn cikich irolni-
czych oraz przemysu lekkiego. W niektrych znich frekwencja bya niska. Bydgoska SB
przewidywaa, e 24 stycznia prac podejmie zaledwie 12,5 proc. zatrudnionych w17
duych zakadach przemysowych, okoo 63 proc. zatrudnionych w6 duych zakadach
przemysowych pracujcych wruchu cigym iokoo 86 proc. pracownikw handlu iko-
munikacji. Niewiele si pomylono do pracy przyszo w17 duych zakadach przemyso-
wych Bydgoszczy zaledwie 13,13 proc. zaogi, w6 zakadach funkcjonujcych wruchu
cigym 57,55 proc., a wsektorze zwizanym zhandlem ikomunikacj 90,69 proc.
5
Kompromis
Sprawa wolnych sobt staa si dominujcym problemem spoecznym. Obradujce
pod koniec stycznia 1981r. Biuro Polityczne KC PZPR nieustpliwie stao na stanowisku
stopniowego skracania czasu pracy, ale take zrozumiao, e problem wolnych sobt powi-
nien by przedmiotem rozmw ekspertw rzdowych zprzedstawicielami Solidarnoci.
Telewizyjna dyskusja nad spraw wolnych sobt z27 stycznia, wocenie zwizkowcw,
wykazaa, e rzd nie wywiza si wterminie znaoonego na niego obowizku przygoto-
wania kilku wariantw projektw skrcenia czasu pracy. Krajowa Komisja Porozumiewaw-
cza NSZZ Solidarno na posiedzeniu 28 stycznia wGdasku podja uchwa oprze-
prowadzeniu 3 lutego powszechnego, godzinnego strajku ostrzegawczego. Obciono
wadze odpowiedzialnoci za doprowadzenie do prby si na skutek zahamowania re-
alizacji porozumie sierpniowo-wrzeniowych.
Skutkiem sporu opiciodniowy tydzie pracy staa si sprawa patnoci za nieprzepraco-
wane soboty 10 i24 stycznia 1981r. W niektrych przedsibiorstwach pracownicy, ktrzy
wtych dniach nie podjli pracy, nie mieli otrzyma za nie wynagrodzenia. Prowadzio to do
dalszej eskalacji konfliktu iutrzymywania si napicia. Doszo do strajkw wniektrych regio-
nach. Do pracy nie przystpiono 27 stycznia m.in. wstu kilkudziesiciu zakadach wojewdz-
twa katowickiego, wwikszoci przedsibiorstw przemysowych odzi, wRadomsku, Zdu-
skiej Woli, asku i110 zakadach wojewdztwa bielskiego oraz 44 fabrykach biaostockiego.
Porozumienie wsprawie wolnych sobt przyniosy rozmowy wadz zSolidarnoci
podjte 30 stycznia 1981r. wWarszawie. Delegacja KKP NSZZ Solidarno spotkaa
si zprzedstawicielami rzdu wUrzdzie Rady Ministrw. Negocjacje trway 12 godzin
ibyy bardzo trudne, parokrotnie grozio ich zerwanie. Obie strony zgodziy si na wprowa-
dzenie trzech wolnych sobt wmiesicu przy zachowaniu omiogodzinnego dnia pracy.
Liczba wolnych sobt wcigu caego 1981r. nie moga by mniejsza ni 38. Zwizek
zgodzi si take na odpracowanie sobt 10 i24 stycznia 1981r. wjedn zwolnych sobt
lutego. Byo to rozwizanie kompromisowe, ktre uspokoio na krtki czas nastroje spoecz-
ne. Sprawa wolnych sobt bya zasadniczym tematem rozmw, jednak nie jedynym. Nie
udao si porozumie wkwestii rejestracji rolniczej Solidarnoci, dostpu zwizku do
rodkw masowego przekazu oraz problemu uwolnienia winiw politycznych.
Bydgoska Solidarno podja decyzj oodpracowaniu 7 lutego 1981r. jednej znie-
przepracowanych wstyczniu sobt. Kierownictwo bydgoskiej Solidarnoci wystosowao
nawet apel opodjcie pracy wwolne soboty. Przewodniczcy bydgoskiego MKZ Jan Ru-
lewski uzasadnia to tym, e Solidarno chce wten sposb udowodni, e niepodjcie
pracy wstyczniu nie byo oznak lenistwa, lecz przejawem oporu przeciwko autokratycznym
metodom rzdzenia.
5
Ibidem, k. 113, 117.
57
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
A AA AAGNIESZKA GNIESZKA GNIESZKA GNIESZKA GNIESZKA G GG GGRALISKA RALISKA RALISKA RALISKA RALISKA-T -T -T -T -TOBOREK OBOREK OBOREK OBOREK OBOREK, K , K , K , K , KATEDRA ATEDRA ATEDRA ATEDRA ATEDRA E EE EESTETYKI STETYKI STETYKI STETYKI STETYKI U UU UUNIWERSYTETU NIWERSYTETU NIWERSYTETU NIWERSYTETU NIWERSYTETU DZKIEGO DZKIEGO DZKIEGO DZKIEGO DZKIEGO
C PO ARTYCIE W CZASIE
MARNYM?
Nie pij artysto, Nie pij artysto, Nie pij artysto, Nie pij artysto, Nie pij artysto,
nie zapadaj wsen, nie zapadaj wsen, nie zapadaj wsen, nie zapadaj wsen, nie zapadaj wsen,
jeste zakadnikiem wiecznoci, jeste zakadnikiem wiecznoci, jeste zakadnikiem wiecznoci, jeste zakadnikiem wiecznoci, jeste zakadnikiem wiecznoci,
winiem czasu. winiem czasu. winiem czasu. winiem czasu. winiem czasu.
Borys Pasternak
Inter arma silent musae ta zasada, znana ju staroytnym, nie
sprawdzia si wPolsce wczasie stanu wojennego. Cho nie by to
okres sztuce sprzyjajcy przerwano Kongres Kultury, zamknito
teatry, galerie, kina artyci bardzo szybko zorganizowali si inie
pozostawali obojtni wobec wydarze wkraju. Zdobyli sobie tym
sympati ogromnej czci spoeczestwa, take tych, ktrzy wcze-
niej sztuk si nie interesowali.
rodowisko artystw plastykw nie przejawiao do 1980r. wikszych symptomw sprze-
ciwu czy oporu wobec wadzy. Byy oczywicie wyjtki, do ktrych zpewnoci naleaa
krakowska grupa Wprost, ju pod koniec lat szedziesitych ukazujca szar rzeczywi-
sto PRL wymitych iwyprasowanych ludzi zteczkami, zapakowanych wtekturowe
puda, walczcych na mier iycie wkolejkach po miso. Wikszo artystw unikaa
jednak publicystyki wsztuce. Zraona do realizmu obowizujcego wlatach stalinowskich,
swoje miejsce odnajdywaa gwnie wabstrakcji, ktra wlatach siedemdziesitych bya
dobrym azylem, wie z koci soniowej, ale iprzyczyn spoecznego wyobcowania. Dla
wadz natomiast ten kierunek by wentylem bezpieczestwa, a nawet towarem ekspor-
towym, wiadczcym oliberalnej polityce kulturalnej. Organem uzaleniajcym arty-
stw od wadz by Zwizek Polskich Artystw Plastykw, ktry decydowa oprzyznaniu pra-
cowni, rozdawa pastwowe zamwienia (tzw. chatury), ustala cennik usug plastycznych.
Tylko legitymacja zwizkowa umoliwiaa zakup deficytowego wtym czasie papieru, farb
iinnych materiaw malarskich. Zaskakujce wic byo stanowisko ZPAP, ktry na Walnym
Zjedzie wlipcu 1980r. popar strajki robotnicze miesic przed podpisaniem umw sierp-
niowych. Ten sam zwizek, ktry wczeniej kupowa lojalno artystw, nagle jako pierw-
sza oficjalna instytucja deklarowa pomoc ipene poparcie dla robotnikw, a wpadzierni-
ku 1980r. podpisa zNSZZ Solidarno porozumienie owsppracy. Jednoczenie na
amach pism artystycznych rodowisko plastykw dokonywao samokrytyki. Potpiano obo-
jtno ikonformizm lat siedemdziesitych idyskutowano, jak odbudowa zaufanie ipre-
sti artysty wspoeczestwie. Cho wszystko dziao si wonie pastwowych instytucji ina
amach oficjalnych pism, grunt pod kultur niezalen zosta przygotowany.
Wielu plastykw bezimiennie projektowao ulotki, znaczki, kalendarze iplakaty solidar-
nociowe. Nie sposb tu nie wspomnie onajpopularniejszym dziele plastycznym tych cza-
sw napisie Solidarno autorstwa Jerzego Janiszewskiego zGdaska. Sam twrca
mwi: Koncepcja wychodzia od takiego podobiestwa: jak ludzie wzwartym tumie soli-
darnie wspieraj si jeden odrugiego to byo charakterystyczne dla tumu przed bram,
stojcy nie cisnli si, nie odpychali, ale wspierali tak litery tego sowa powinny si te
wspiera osiebie, nie by oddzielone ani te na siebie nie napada. Ten niezwykle udany
projekt sta si powszechn wasnoci ida pocztek nowej czcionce tzw. solidarycy.
58
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Artyci wobec stanu wojennego
Ogoszenie stanu wojennego wywoao natychmiastow reakcj artystw. Plastycy wraz
zaktorami iinnymi twrcami kultury podjli bojkot oficjalnych instytucji. W odezwie Gos,
ktry jest milczeniem zkwietnia 1982r. artyci pisali: Niech nasze milczenie bdzie ak-
tem ofiary, itak stosunkowo niewielkim wobec ofiar ponoszonych przez spoeczestwo.
Jednoczenie wodezwie proponowano tworzenie nieoficjalnego obiegu sztuki, czyli zaka-
dania galerii wpracowniach imieszkaniach prywatnych, tworzenia grup dyskusyjnych, or-
ganizowania sympozjw. Takie byy pocztki niezwykego wpolskiej kulturze zjawiska zwa-
nego sztuk niezalen.
Gdy wadze staray si przywrci normalno pozostajce przez pewien czas wre-
moncie galerie imuzea zapeniano pomiertnymi wystawami irnej wartoci pejzaami
bd martwymi naturami garstki lojalnych artystw, wikszo rodowiska (okoo 1700
artystw ikrytykw) zaczynaa organizowa si poza oficjalnymi strukturami. To niezalene
ycie artystyczne pyno dwoma nurtami, czy jak si czciej mwio, wdwu obiegach,
oczywicie obok oficjalnego, pierwszego obiegu. Sztuk drugoobiegow zwano czciej
przykocieln ze wzgldu na miejsce jej wystawiania itematyk religijno-patriotyczn.
Trzeci obieg organizowano wprywatnych pracowniach, zamienianych na galerie.
Drugi obieg przy kociele
Galerie przykocielne powstaway wwikszoci duych miast: wWarszawie, Poznaniu,
odzi, Krakowie, Gdasku, Sopocie, Koszalinie, Toruniu. Czsto mwi si okocielnym
mecenacie, jednak galerie przykocielne najczciej powstaway zinicjatywy samych arty-
stw. Koci zwykle udostpnia tylko miejsca, ktre artyci sami zagospodarowywali ipo-
nosili wiksz cz kosztw zwizanych zich funkcjonowaniem. Nowe miejsce wymagao
od artystw czsto zrewidowania postaw zarwno etycznych, jak iartystycznych. Zaledwie
garstka twrcw skupiona wok Janusza Boguckiego, krytyka iteoretyka sztuki, ju pod
koniec lat siedemdziesitych uczestniczya wrekolekcjach izaczynaa realizowa ide po-
wrotu sztuki do domu czyli do wityni. Wikszo za musiaa odpowiedzie sobie na
pytanie, jaka sztuka moe zaistnie wkociele iw jaki sposb moe ona wyrazi wsplne
59
uczucia wice si zsytuacj polityczn wkraju. Rezygnowano wic zabstrakcji iza po-
moc prostej patriotycznej ireligijnej symboliki podkrelano swoj niezgod na stan wo-
jenny ibrak swobd obywatelskich.
Kilka wystaw przykocielnych mona zaliczy do wielkich wydarze artystycznych lat osiem-
dziesitych. Naleay do nich Apokalipsa wiato wciemnoci (1984 r., wkociele witego
Krzya wWarszawie), Niebo nowe Ziemia Nowa? (1985 r., wkociele przy ul. ytniej wWar-
szawie), Polska Pieta (1985 r., wkociele pw. Matki Boskiej Bolesnej wPoznaniu) czy Labirynt
(1989 r., wkociele na warszawskim Ursynowie). Najczciej organizowano je wpodziemiach
kociow, co samo byo ju symboliczne. Byy to poruszajce przestrzenne aranacje, wktrych
obrazy, rzeby, wiato tworzyy niepowtarzaln atmosfer sprzyjajc skupieniu irefleksji.
Byo te oczywicie mnstwo mniej udanych przedsiwzi, ktre krytykowano za kaj-
daniarstwo (motyw kajdan by tu czsto obecny, obok biao-czerwonych flag, czarnych
wron, uniesionych wgr palcw na ksztat litery V iskamieniaych chlebw), za niski
poziom artystyczny, brak oryginalnoci izbyt dosadn wymow. Prezentacje te obejrzaa
jednak ogromna liczba zwiedzajcych. Publiczno stanowili bowiem parafianie, najcz-
ciej nieobeznani ze sztuk nowoczesn, ale dni potwierdzenia wsztuce wasnych uczu
ipogldw. Niejednokrotnie nawet publiczno wymagaa od artystw okrelonych zacho-
wa imiaa wpyw na ksztat wystaw. Tak byo wkociele przy ul. ytniej wWarszawie,
gdzie zorganizowano m.in. jedno znajwikszych przedsiwzi sztuki niezalenej wysta-
w Znak krzya w1983 r., zca seri towarzyszcych odczytw, projekcji ikoncertw.
Specyfika tego wntrza, zrujnowanego wPowstaniu Warszawskim iprzez cay czas odbu-
dowywanego rkami parafian, nakazywaa artystom zpokor dostosowywa si do wyma-
ga ioczekiwa gospodarzy. Kady ruch by wic konsultowany, a czsto wrcz negocjo-
wany. Tak ywego kontaktu zpublicznoci polska sztuka nigdy wczeniej nie miaa.
Obok dziaalnoci wystawienniczej rodowisko artystw angaowao si m.in. waran-
acje witeczne wkocioach. Zwaszcza obki boonarodzeniowe igroby wielkanocne
byy okazj do artystycznego zamanifestowania swego oporu inadziei. Ludzie ustawiali si
czsto wkilkugodzinne kolejki, by obejrze groby przypominajce oZmartwychwstaniu,
zwaszcza gdy miay ksztat wiziennych cel.
Z
a
p
r
o
s
z
e
n
i
e

n
a

w
e
r
n
i
s
a

p
o
d
z
i
e
m
n
e
j

w
y
s
t
a
w
y

j
e
d
n
e
j

g
r
a
f
i
k
i

a
u
t
o
r
s
t
w
a

K
r
z
y
s
z
t
o
f
a

F
i
n
d
z
i

s
k
i
e
g
o

(
m
a
l
a
r
z
a
,

g
r
a
f
i
k
a
,

w
s
p

z
a

y
c
i
e
l
a

g
r
u
p
y

t
w

r
c
z
e
j

B
o
k

W
y
s
p
y

)
,
b

c
e
j

w
i
a
d
o
m
y
m

n
a
w
i

z
a
n
i
e
m

d
o

o
b
r
a
z
u

K
a
z
i
m
i
e
r
z
a

M
a
l
e
w
i
c
z
a
.

W
e
r
n
i
s
a

o
d
b
y

s
i

2
6

m
a
r
c
a

1
9
8
2

r
.
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EPotny ruch sztuki niezalenej skupiony wok Kocioa katolickiego by fenomenem lat
osiemdziesitych. Nigdy wczeniej ani pniej wspczesna twrczo nie miaa tak wielu
odbiorcw inie wzbudzaa tylu pozytywnych emocji. Inaczej jednak oceniaj j historycy
sztuki. Wikszo znawcw uwaa, e byo to bardziej zjawisko socjologiczne ni artystycz-
ne, a artyci niechtnie przyznaj si do romansu zpolityk.
Trzeci obieg
Duo lepiej specjalici oceniaj trzeci obieg sztuki niezalenej, zniego bowiem wywodzi
si wielu uznanych dzi twrcw igrup artystycznych. Charakterystyczna bya dla tego ruchu
obojtno, a czasem wrcz wrogo wobec sztuki przykocielnej, cho byli itacy, ktrzy
swobodnie przemieszczali si pomidzy tymi nurtami, np. modzi, debiutujcy w1982r.
artyci zGruppy. Oba nurty czya niech do komunizmu, dzieli za wiatopogld ispo-
sb jego wyraania. Trzecioobiegowi artyci nie stronili od dziaa anarchistycznych, skanda-
lizujcych, a czsto humorystycznych. Wystarczy przywoa przykad Pomaraczowej Alterna-
tywy. Modzie zgrupowana wok Waldemara Fydrycha Majora od 1986r. organizowaa
happeningi, omieszajce wadz isystem. Szczeglnie Milicja Obywatelska bya celem kpi-
ny Pomaraczowej Alternatywy. Modzi ludzie wrczali funkcjonariuszom MO kwiaty, a cza-
sem uciekali przed ni, trzymajc transparent znapisem Galopujca inflacja. Inna grupa
modych artystw zWrocawia nazwaa siebie Luxus iwydawaa pismo otym samym tytule,
gdzie na pakowym papierze odbijano metod szablonu postacie, gen. Wojciecha Jaruzel-
skiego czy czerwonoarmisty obok Myszki Miki lub nagich kobiet. Nonsens idrwina byy, zwaszcza
dla modych artystw, jedyn broni isposobem wyraania niezalenoci.
Do trzeciego obiegu naleeli te awangardowi artyci tworzcy tzw. Kultur Zrzuty (na-
zwa pochodzia od solidarnej zrzutki (w przeciwiestwie do le kojarzcej si skadki) na
aprowizacj dziaa artystycznych, ktre byy cakowicie prywatne. W ramach Kultury Zrzu-
ty funkcjonoway MIEJSCA galerie ipunkty spotka prowadzone przez artystw zwizanych
m.in. zdzk Szko Filmow (zwolnionych wczasie stanu wojennego). Kultura Zrzuty
swoj genez, przynajmniej wodzi, gdzie ruch by najprniejszy, wywodzia od gonej
midzynarodowej wystawy Konstrukcja wprocesie, zorganizowanej przez Muzeum Sztuki
wlistopadzie 1981r. Idea Solidarnoci przycigna do odzi artystw zachodnich, ktrzy
zapragnli poprze ten fascynujcy ruch spoeczny. W halach dzkich Zakadw Budrem
artyci dziki cakowicie spoecznej inieprzymuszonej pomocy robotnikw zorganizowali praw-
dziwy festiwal sztuki wspczesnej, za gocie zwielu pastw zachodnich nie tylko e nie
dali wynagrodzenia, ale te podarowali swoje dziea miastu Muzeum Sztuki. Wystaw
dramatycznie przerwa stan wojenny. Ryszard Wako, jeden zorganizatorw, tak to wspomi-
na: Wkadasz ca swoj energi, mio, ycie wswoj prac imwisz: daj wam [...], to
jest prezent dla miasta, dla kraju, dla Polski, dla wszystkich imwisz: tylko prosz, uwaajcie
na t prac, niech bdzie bezpieczna. Wracasz nastpnego dnia, a tu stoj faceci zkarabi-
nami. I mylisz, co jest do cholery? I mwisz do nich, to jest sztuka. Ale to nie ma dla nich
znaczenia. Nie wolno ci byo zobaczy wspczesnej sztuki. To by straszny czas. To byo jak
palenie ksiek. Wtedy pomylaem sobie, musimy przetrwa, idea musi przetrwa.
61
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
P PP PPAWE AWE AWE AWE AWE P PP PPERZYNA ERZYNA ERZYNA ERZYNA ERZYNA, OBUAiD , OBUAiD , OBUAiD , OBUAiD , OBUAiD D D D D D
JAROCIN Z PERSPEKTYWY
SUBY BEZPIECZESTWA
Festiwal wJarocinie po raz pierwszy odby si w1970 r., najpierw
jako impreza ocharakterze regionalnym pod nazw Wielkopolskie
Rytmy Modych. Od 1980r. mia ju charakter oglnopolski. Jednak
dopiero wtrakcie organizacji w1988r. XIX edycji Festiwal Muzy-
kw Rockowych Jarocin zosta oficjalnie wpisany do kalendarza
kulturalnego Ministerstwa Kultury iSztuki.
Pokolenie Solidarnoci musi uwiadomi sobie, e jego nastpcy
nie identyfikuj si zideaami Sierpnia, poniewa nie by on dla nich wy-
darzeniem pokoleniowym. W 1980r. grali wklasy. Idea S wizana jest
zjakim niezrozumiaym etosem 30-latkw. [...] Zapatrzeni wmodel zwiz-
kowej propagandy [...] dziaacze S nie dostrzegali, e wyoni si nowy,
niezaleny, modzieowy nurt kultury alternatywnej. Jej uczestnikom nic nie
potrafiono zaproponowa, za model propagandy S wyrosy na do-
wiadczeniach pogrudniowych sta si dla modziey (a idla dorosego
spoeczestwa chyba rwnie) mczcy, nawet nieco mieszny.
Marcin Bielski, Jan Ostrowski,
Solidarno bez sukcesji?,
Przekaz 1987, nr 1, s. 51
Festiwal Muzykw Rockowych wJarocinie sta si zbiorowym dowiadczeniem dla pew-
nej czci pokolenia postsolidarnociowego, czyli osb bdcych obecnie wwieku 3540
lat. Niewielka cz znich miaa za sob dowiadczenia aresztowa, relegowania ze szk,
pracy konspiracyjnej, walki zcenzur, niemniej spontaniczne zaangaowanie modziey
wdziaania wymierzone przeciwko komunie wokresie stanu wojennego byo znaczne.
Zczasem jednak, zwaszcza wdrugiej poowie lat osiemdziesitych, liczba modych osb
uczestniczcych chociaby wkolportau bibuy czy demonstracjach ulicznych zacza spa-
da. Tego rodzaju dziaalno bya postrzegana li tylko jako pokoleniowy obowizek, ana-
stolatkom trudno byo zaakceptowa powinnoci wtym zakresie. Z tego m.in. powodu
wokresie stanu wojennego wyrosa pod bokiem Solidarnoci zaskakujca wieoci
ihumorem alternatywna wobec opozycji antykomunistycznej kultura modzieowa. Jej
kulminacj sta si Festiwal Rockowy wJarocinie.
Zabezpieczenie operacyjne
Od 1981r. festiwal zabezpiecza operacyjnie Wydzia III Suby Bezpieczestwa
Wojewdzkiego Urzdu Spraw Wewntrznych wKaliszu. Pierwsze syntetyczne opracowa-
nie SB dotyczce festiwalu odnalezione warchiwum Oddziau Instytutu Pamici Narodo-
wej wodzi pochodzi dopiero z1986r. Materia zatytuowany Organizacja iprzebieg
FMR Jarocin 86 przesano do Wydziau IV Departamentu III Ministerstwa Spraw Wewntrz-
nych. Od tego czasu Wydzia III WUSW po kadej edycji festiwalu przygotowywa opraco-
wanie, wktrym omawiano zadania operacyjne SB, organizacj iprzebieg imprezy, zmia-
ny itendencje wnieformalnych ruchach modzieowych. Integraln czci materiaw
sporzdzonych wlatach 19861989 stay si albumy zdjciowe, ktrych uyto jako mate-
riau pogldowego do opisu subkultur modzieowych.
62
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
ENa podstawie wnioskw opracowanych po FMR Jarocin 86 wnastpnym roku de-
cyzj naczelnika Wydziau III WUSW wKaliszu powoano picioosobow grup zoon
zpracownikw operacyjnych. Dwa lata pniej do zabezpieczenia festiwalu wydzielono
ju szecioosobow grup operacyjn. Dziaania grup operacyjnych SB miay wlatach
19861989 pewne cechy wsplne isprowadzay si do realizacji dwch podstawowych
zada:
kontroli iustalenia ewentualnych nieprawidowoci organizacyjnych ifinansowych fe-
stiwalu,
rozpoznania aktualnych tendencji izmian wsubkulturach modzieowych.
Oczywicie wraz ze zmianami sytuacji spoeczno-politycznej wPolsce zmieniay si po-
zostae szczegowe cele operacyjne SB. W 1987r. istotne byo dokumentowanie wszel-
kich oznak wrogiej dziaalnoci, wtym rozpoznawanie, neutralizowanie ilikwidowanie
przypadkw nielegalnego posiadania broni oraz przejaww dziaalnoci antypastwowej
nawizujcej do b. NSZZ S. W nastpnym roku wanym zadaniem postawionym przed
grup operacyjn SB stao si rozpoznanie dziaalnoci organizacji iruchw nieformalnych
(Wolno iPokj, Ruch Spoeczestwa Alternatywnego) oraz organizacji dziaajcych le-
galnie iplegalnie (Monar, Ruch Ekologiczny). Istotnym celem okazao si rwnie roz-
poznanie form infiltracji iindoktrynacji rodowisk modzieowych przez kler katolicki, dusz-
pasterstwo iruch oazowy, polegajcych m.in. na doywianiu iorganizowaniu imprez dla
modziey, projekcjach filmowych itzw. nocnym czuwaniu, rozprowadzaniu literatury ofi-
cjalnej inieoficjalnej. Po okrgym stole katalog grup iorganizacji objtych rozpozna-
niem wzakresie zmian jakociowych iich dziaalnoci ograniczy si do struktur pacyfistycz-
nych, anarchistycznych, ruchw politycznych oraz grup happeningowych iekologicznych.
Do operacyjnego zabezpieczenia festiwalu uywano zarwno rodkw technicznych (sa-
mochody subowe, aparaty fotograficzne), jak iosobowych rde informacji (ozi). W 1987r.
Wydzia III SB wKaliszu wystpi do wszystkich wydziaw III wkraju zprob onadesanie
informacji oudziale wfestiwalu osb zich terenu. Odpowiedziao 31 jednostek, a wprzypad-
ku wydziaw III wBiaymstoku iKoninie nawizano bezporedni wspprac. W jej wyniku
Wydzia III WUSW wBiaymstoku zapobieg uczestnictwu aktywnego satanisty ze swojego
terenu, a jego odpowiednik zKonina oddelegowa na festiwal funkcjonariusza ds. terroryzmu
wcelu rozpoznania dziaalnoci miejscowej grupy punk ioazy. Wedug danych Rejono-
wego Urzdu Spraw Wewntrznych wJarocinie wzabezpieczeniu festiwalu w1987r. wzio
udzia 222 funkcjonariuszy MO iSB oraz 120 osb suby porzdkowej. Efekt ich dziaalnoci,
biorc pod uwag z saw tej masowej oglnopolskiej imprezy wPRL, by, delikatnie m-
wic, skromny. Ujawniono raptem 10 przestpstw, wtym 6 wynikajcych ze zamania przepi-
sw ustawy ozwalczaniu narkomanii. Ponadto skierowano 29 wnioskw do kolegium ds.
wykrocze, pouczono 923 osoby, wylegitymowano 1936 osb, zatrzymano 80. W czasie
festiwalu odnotowano take przypadki kolportau ulotek sygnowanych przez WiP.
Zabezpieczenie kolejnej edycji festiwalu odbyo si przy uyciu siedemdziesiciu osobo-
wych rde informacji iobecnoci wczasie jego trwania 25 funkcjonariuszy SB zwoje-
wdztwa kaliskiego oraz dwch oficerw pionu III zWUSW wBiaymstoku iLublinie. Wwy-
niku dziaa MO odnotowano 728 wykrocze, co oznaczao spadek o527 wporwnaniu
zpoprzednim rokiem. Ujawniono 15 przestpstw, sporzdzono 15 wnioskw oukaranie
przez kolegium ds. wykrocze oraz przeprowadzono 70 rozmw profilaktyczno-ostrzegaw-
czych. Na dodatek piciokrotnie wykryto przypadki kolportau literatury bezdebitowej Ruchu
WiP, Modzieowego Ruchu Oporu iPolskiej Partii Socjalistycznej. Najwikszym zaskocze-
niem dla funkcjonariuszy MO iSB okazaa si jednak Pomaraczowa Alternatywa, ktra
zorganizowaa happening, a jej przedstawiciele wyrniali si noszonymi na lewym rka-
wie pomaraczowymi emblematami zwizerunkiem gen. Wojciecha Jaruzelskiego inapi-
sem Boe chro generaa.
Po kolejnej edycji festiwalu (25 sierpnia 1989 r.) skrupulatny funkcjonariusz SB za-
uway, e jeszcze nigdy nie rozpowszechniono wJarocinie takiej liczby materiaw pisa-
63
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
nych. Okoo 8 tys. publikacji rozkolportoway tylko Ruch Wolno iPokj zWrocawia,
Pomaraczowa Alternatywa zodzi
1
, RKW NSZZ Solidarno, Solidarno Walczca
zWrocawia. Zwrcono uwag na to, e wymienione organizacje przygotoway materiay
specjalnie zmyl ofestiwalu iprzebywajcej na nim modziey. MO odnotowaa jedynie
12 przestpstw kryminalnych. Znaczny spadek przestpczoci wstosunku do lat poprzed-
nich SB nie wizaa jednak ze zmian sytuacji spoeczno-politycznej, ale zprzeksztace-
niem formuy muzycznej festiwalu, a tym samym przybywaniem do Jarocina modziey spo-
za subkultur.
Liczebno subkultur modzieowych
Zebrane informacje pozwoliy na dokonanie ocen aktywnoci poszczeglnych subkultur
modzieowych iinnych zjawisk mogcych wprzyszoci zdominowa znaczn cz w-
czesnego pokolenia modziey. Ju w1986r. SB oceniaa, e spord 15 tys. uczestnikw
festiwalu wJarocinie 3 tys. osb to czonkowie bd zadeklarowani sympatycy okrelonych
grup nieformalnych. W nastpnym roku liczba uczestnikw spada otysic, ale rwnocze-
nie nastpi wzrost o4 tys. liczby zidentyfikowanych przez SB aktywistw lub sprzymierze-
cw grup nieformalnych. Zatem poowa wszystkich uczestnikw festiwalu w1987r. (czyli
7 tys. osb) pozostawao woperacyjnym zainteresowaniu SB. W 1988r. wFMR wJaro-
cinie wzio udzia ok. 17 tys. modziey zPolski ikilkudziesicioosobowe grupy zNRD
iCzechosowacji. 5 tys. osb uznano za czonkw izdeklarowanych sympatykw niefor-
malnych grup modzieowych. W roku okrgego stou nie przywizywano ju tak duej
wagi do danych statystycznych. SB zKalisza ustalia, e liczba uczestnikw wyniosa ok. 10
tys. osb, wtym 140 cudzoziemcw. Maksymaln liczb widzw na stadionie, gdzie odby-
way si wystpy zespow, SB ocenia na 14 tys.
1
dzki odam Pomaraczowej Alternatywy kierowany przez Krzysztofa Skib funkcjonowa
wwczas pod nazw Galeria Dziaa Maniakalnych.
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

A
I
P
N

w

o
d
z
i
Widok oglny na estrad FMR Jarocin 86
64
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
2
Ruch Czarni by dla SB poboczn grup nieformaln, ktrej zewntrznym elementem wyr-
niajcym sta si czarny strj bez jakichkolwiek dodatkw. Ich ideologia sprowadzaa si do
popierania tych zespow, ktre wystpoway przeciwko militaryzacji, wojnie. Czonkowie tego
ruchu zajmowali si m.in. tumaczeniem irozpowszechnianiem obcojzycznych tekstw piosenek.
3
Ruch Biae sznurowada lub Anty Punk przeciwstawia ruchowi punk skrajnie odmienny
styl. Wyraa si gwnie wwygldzie zewntrznym, tj. nienagannym stroju iprzestrzeganiu higie-
ny. Istotne znaczenie miay biae sznurowada swoistego rodzaju symbol czystoci ktre byy
codziennie prane.
4
Ruch pod nazw Grupa Ekologiczno-Pokojowa Wol By przypomina wswych zaoe-
niach funkcjonujce na terenie Europy Zachodniej partie zielonych. Powsta przy poparciu re-
dakcji tygodnika Na przeaj. Znakiem rozpoznawczym ruchu by zielony li wksztacie ser-
ca, zktrego poowy rozchodziy si symetrycznie promienie.
5
Krasowcy byli zdaniem SB zwolennikami modelu muzyki lansowanej przez zesp
Crash.
6
Dzieci Wojny stanowia grupa nowofalowcw niezwizanych strukturami organizacyjny-
mi. Jej czonkowie wyrniali si wygldem zewntrznym nosili m.in. dugie paszcze wciem-
nym kolorze, buty do kostek, spodnie tzw. pumpy zszelkami, koszule wkolorach khaki lub
czarnym. Wosy, ztyu wygolone, a zprzodu tapirowane, farbowali na kolor czarny lub blond.
7
Szefem Towarzystwa Przyjaci Chiskich Rcznikw, a zarazem organizatorem jego pierw-
szego happeningu na Rynku wJarocinie by Jerzy Owsiak. Odznakami zewntrznej przynale-
noci do towarzystwa walczcego opopraw losu zwierzt zamknitych wZOO byo noszenie
czapki zdaszkiem do tyu i zawoanie hokus pokus.
rdo: AIPN d, WUSW wKaliszu, IPN d 044/15, t. I.
700
100

50

300
300
30
80
50

50
200

20

1500
1000

250

50
1000

150
1000
50
200
20
100

50
150

500
30
2000
300

1500

100
300
10

250
2000
200
50
50
300

50
2000
20
20

1000
300

300
400
200
50
50
50
30
300
30

Ruchy / grupy Ruchy / grupy Ruchy / grupy Ruchy / grupy Ruchy / grupy
nieformalne nieformalne nieformalne nieformalne nieformalne
Punk Punk Punk Punk Punk
Heavy Metal Heavy Metal Heavy Metal Heavy Metal Heavy Metal
Skinhead Skinhead Skinhead Skinhead Skinhead
Czarni Czarni Czarni Czarni Czarni
2
Hippy(Hippies) Hippy(Hippies) Hippy(Hippies) Hippy(Hippies) Hippy(Hippies)
Rastafarianie Rastafarianie Rastafarianie Rastafarianie Rastafarianie
Biae Sznurowada Biae Sznurowada Biae Sznurowada Biae Sznurowada Biae Sznurowada
lub Anty Punk Anty Punk Anty Punk Anty Punk Anty Punk
3
Anarchici Anarchici Anarchici Anarchici Anarchici, w tym
RSA RSA RSA RSA RSA
Militaryci Militaryci Militaryci Militaryci Militaryci
Oaza Oaza Oaza Oaza Oaza
Wol By Wol By Wol By Wol By Wol By
4
Monar Monar Monar Monar Monar
Krisznowcy Krisznowcy Krisznowcy Krisznowcy Krisznowcy
Krasowcy Krasowcy Krasowcy Krasowcy Krasowcy
5
Dzieci Wojny Dzieci Wojny Dzieci Wojny Dzieci Wojny Dzieci Wojny
6
Towarzystwo Przyja- Towarzystwo Przyja- Towarzystwo Przyja- Towarzystwo Przyja- Towarzystwo Przyja-
ci Chiskich Rcz- ci Chiskich Rcz- ci Chiskich Rcz- ci Chiskich Rcz- ci Chiskich Rcz-
nikw nikw nikw nikw nikw
7
Pomaraczowa Pomaraczowa Pomaraczowa Pomaraczowa Pomaraczowa
Alternatywa Alternatywa Alternatywa Alternatywa Alternatywa
Adwentyci Dnia Adwentyci Dnia Adwentyci Dnia Adwentyci Dnia Adwentyci Dnia
Sidmego Sidmego Sidmego Sidmego Sidmego
Czonkowie Sympatycy Czonkowie Sympatycy Czonkowie Sympatycy Czonkowie Sympatycy
1986 1986 1986 1986 1986 1987 1987 1987 1987 1987 1988 1988 1988 1988 1988 1989 1989 1989 1989 1989
brak danych
pojedyncze osoby pojedyncze osoby pojedyncze osoby
pojedyncze osoby
brak danych brak danych
pojedyncze osoby
pojedyncze osoby pojedyncze osoby
pojedyncze osoby
pojedyncze osoby
pojedyncze osoby
grupa
kilku
osb
brak
okrele-
nia
b. d.
65
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
W opracowaniach Wydziau III WUSW wKaliszu dotyczcych FMR wJarocinie zamiesz-
czono szczegowe charakterystyki poszczeglnych subkultur modzieowych. Przewaay
wnich omwienia stylu ubierania, sownictwa, ideologii. Z operacyjnego punktu widze-
nia istotne byo bowiem nie tylko rozrnienie modelu zewntrznego zachowania okrelo-
nej grupy nieformalnej, lecz take uchwycenie jej wewntrznego zrnicowania. Syntetycz-
nym podsumowaniem zmian itendencji wsubkulturach modzieowych jest zamieszczona
tabela liczbowych zmian wrd nieformalnych grup modzieowych uczestniczcych wFMR
wJarocinie wlatach 19861989.
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

A
I
P
N

w

o
d
z
i
Przedstawiciele Towarzystwa Przyjaci Chiskich Rcznikw FMR Jarocin 88
Scena z koncertu
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

A
I
P
N

w

o
d
z
i
66
P
R
A
W
O

I

H
I
S
T
O
R
I
AJ JJ JJOANNA OANNA OANNA OANNA OANNA ELAZKO ELAZKO ELAZKO ELAZKO ELAZKO, OBEP IPN , OBEP IPN , OBEP IPN , OBEP IPN , OBEP IPN D D D D D
ZOTO DLA BEZPIEKI
Zoto od zawsze budzio podanie. Urokowi cennego kruszcu nie
potrafili oprze si rwnie funkcjonariusze komunistycznego apa-
ratu bezpieczestwa, ktrzy na co dzie pragnli uchodzi za wzr
bezinteresownej suby dla kraju. 10 kg kosztownoci to gwny
element historii, zakoczonej dochodzeniem prowadzonym przez
Biuro ds. Funkcjonariuszy Ministerstwa Bezpieczestwa Publiczne-
go. Rezultaty postpowania, ktre mona odnale waktach osobo-
wych funkcjonariusza Zbigniewa Paszkowskiego, pozwalaj pozna
prawdopodobny przebieg wydarze.
W 1953r. Biuro ds. Funkcjonariuszy MBP przeprowadzio dochodzenie wsprawie 10kg
zota wydobytych przez pracownikw UBP wWarszawie zpiwnicy mieszkania przy ul. Mie-
dzianej 18. Zdarzyo si to kilka lat wczeniej wlipcu 1946r. wczesny kierownik tego
urzdu mjr Zbigniew Paszkowski nakaza dwm swoim podwadnym dokonanie rewizji
na terenie wspomnianej posesji. Oficjalnym jej powodem miao by poszukiwanie ukrytej
broni, jednak ppor. Tadeusza Migasa ist. sier. Nikodema Piechotk uprzedzono, e maj
odnale zoto ibiuteri. Pod wskazany adres udali si wraz zdr. Janem Goldkornem,
pracownikiem Polikliniki UBP, oraz nieznanym znazwiska jubilerem.
Przed przystpieniem do poszukiwa zczci budynku usunito mieszkacw. Dziki
temu nie trzeba byo spisywa protokou zprzeprowadzonej rewizji. Mniej wicej po dwch
godzinach pracy funkcjonariusze wydobyli zziemi pi lub sze przerdzewiaych puszek.
Zawieray one kosztownoci: zote piercionki, obrczki, kolczyki itp. Zeznajcy pniej funk-
cjonariusz UB oceni ich wag na ok. 10 kg. O znalezisku oczywicie nie poinformowano
nikogo zzewntrz. Nie zgoszono tego przeoonym wMinisterstwie Bezpieczestwa Pu-
blicznego, wacicielowi budynku, sdowi ani urzdowi skarbowemu. Wikszo kosztow-
noci jubilerzy zachowali dla siebie, cz za przekazali na potrzeby stoecznego urzdu
bezpieczestwa. Nikt zprzesuchiwanych pniej wtej sprawie nie umia lub raczej nie
chcia tej iloci precyzyjnie okreli. W dokumentach mowa jest odziesiciu procen-
tach, kilkudziesiciu wyrobach albo nikej czci. Zachowa si te odrczny protok
darowizny, zktrego wynika, e 9 lipca 1946r. obywatel Symcha Waserman (prawdopo-
dobnie jeden zjubilerw) przekaza na rzecz kolonii letnich dla dzieci funkcjonariuszy UB
po 50 sztuk zotych kolczykw ipiercionkw oraz 7 zotych bransoletek.
Prowadzone w1953r. dochodzenie wykazao, e dr Goldkorn mia dwch krewnych,
przedwojennych jubilerw. W 1939r. ukryli oni biuteri. W 1946 r., wykorzystujc znajo-
mo zmjr. Paszkowskim, dr Goldkorn postanowi j odzyska. Poniewa budynek, wkt-
rym ukryto kosztownoci, by zasiedlony, prowadzenie wnim poszukiwa nie uszoby uwagi
mieszkacw. Naleao wic znale inny sposb dyskretnego dotarcia do zota. Aby unik-
n rozgosu, jubilerzy postanowili posuy si osobami mogcymi wsposb oficjalny usu-
n mieszkacw iodzyska kosztownoci. Po wykonaniu zadania funkcjonariusze UB rze-
czywicie pozwolili im zatrzyma cenne znalezisko. Ppor. Migas ist. sier. Piechotka biorcy
bezporedni udzia wakcji przyznali, e za okazan pomoc otrzymali od jubilerw po zo-
tym piercionku. O ewentualnych gratyfikacjach dla innych osb nic nie wiadomo, cho
mona sdzi, e Paszkowskiego rwnie nie pominito.
Biuro ds. Funkcjonariuszy MBP nie zdoao ustali, czy doszo jedynie do przekroczenia
uprawnie (faszywy powd rewizji) iprzyjcia apwki, czy te ubecy pomogli wprzywasz-
67
P
R
A
W
O

I

H
I
S
T
O
R
I
A
czeniu mienia osobom podajcym si za wacicieli. Informacje owacicielach kosztow-
noci byy skpe, pochodziy jedynie zzezna przesuchiwanych funkcjonariuszy. Wszyscy
twierdzili, e nie znaj nazwisk jubilerw. Poredniczcego wtej sprawie dr. Goldkorna nie
zdoano przesucha, gdy kilka lat wczeniej wyjecha zkraju iosiedli si wChile. Pozwo-
lio to unikn przeprowadzenia niewygodnej dla obu stron konfrontacji.
Warto doda, e funkcjonariusze wspomnianego urzdu zabezpieczyli si na wypadek
kontroli. Jeszcze w1946r. powoali wewntrzn komisj, ktra spieniya otrzymane kosz-
townoci. Wedug ustale ledztwa, cao sumy ok. 7080 tys. z przeznaczono na
sfinansowanie kolonii letnich dla dzieci pracownikw UB.
W 1953r. Paszkowski wwczas ju wstopniu pukownika zezna, e swoje postpo-
wanie wsprawie udzielenia pomocy jubilerom wzamian za darowanie czci wydobytego
zota na rzecz UB nadal uznaje za suszne. W sentencji raportu znalazo si stwierdzenie, e
wpostpowaniu Paszkowskiego wtej sprawie nie znaleziono jakichkolwiek naduy(!).
Ztego powodu zaniechano prowadzenia dalszego dochodzenia, w styczniu 1954r.spraw
odoono do archiwum. Jeszcze w sierpniu tego samego roku Paszkowskiego mianowano
kierownikiem Inspektoratu Wiejskiego Komitetu ds. Bezpieczestwa Publicznego. Od 28li-
stopada 1956r. za, a do przejcia na emerytur w 1963r., by on dyrektorem Departa-
mentuIII MSW. Opisane wydarzenia nie wpyny na jego dalsz karier zawodow.
D
o
k
.

z
e

z
b
i
o
r

w

A
I
P
N
68
R
E
L
A
C
J
E

I

W
S
P
O
M
N
I
E
N
I
A
M MM MMARCIN ARCIN ARCIN ARCIN ARCIN K KK KKAPUSTA APUSTA APUSTA APUSTA APUSTA, OBUAiD IPN K , OBUAiD IPN K , OBUAiD IPN K , OBUAiD IPN K , OBUAiD IPN KRAKW RAKW RAKW RAKW RAKW
HARCERSKIE OBOZY
Wakacje kademu harcerzowi kojarz si zwyjazdem na obz har-
cerski, ktry jest podsumowaniem iukoronowaniem caorocznej dzia-
alnoci druyny. Dobry obz to samodzielne przedsiwzicie druy-
ny lub kilku druyn zrzeszonych wwikszej jednostce organizacyjnej,
czyli hufcu lub szczepie.
Z niecierpliwoci czekaem na rozpoczcie mojego pierwszego obozu. W dniu wyjaz-
du ze spakowanym plecakiem zameldowaem si na dworcu. Po dugiej, mczcej podr-
y pocigiem dotarlimy do Gdaska, a stamtd autobus zawiz nas wokolice Nowej
Kiszewy. Czeka nas jeszcze czterokilometrowy marsz.
Pionierka
Na miejscu rozpoczlimy budow obozu. Po rozoeniu naszego dziesicioosobowego
namiotu przez najblisze dni budowalimy pki wnamiotach, latryny, bram, tablic roz-
kazw iinne obozowe urzdzenia. Dla nas, modych chopcw, byo to due wyzwanie
sami budowalimy obz, ktry przez najbliszy miesic mia by naszym domem.
Harcerski dzie
Po ukoczeniu budowy poznalimy, czym jest prawdziwe obozowe ycie. Pobudka ogodz.
7 rano. Zbirka iwsplne odpiewanie obrzdowej pieni na powitanie dnia, porzdki,
apel zwcigniciem flagi pastwowej na maszt iodpiewaniem hymnu harcerskiego. Po
apelu sprawdzanie porzdkw kady musia mie idealnie zacielon kanadyjk, czyli
skadane ko polowe (nasza kadra jako starzy wyjadacze miaa wasnorcznie zbudo-
wane prycze), menaka musiaa by idealnie wymyta, a wszystkie ubrania rwniutko uoo-
ne wkostk na pce zbeleczek sosnowych. W namiocie iobok niego nie mogo by
adnego, nawet najmniejszego miecia.
Po niadaniu odbyway si zajcia przedpoudniowe szkolenia ztechnik harcerskich,
wycieczki, praca wlesie wraz zleniczym, zajcia sportowe, gry. O godz. 14 jedlimy obiad,
a po nim bya cisza poobiednia czas na napisanie listu do rodzicw czy uzupenienie wiedzy
harcerskiej nauka alfabetu Morsea, historii szczepu itp. Po poudniu nastpowaa dalsza
cz zaj, po nich kolacja iapel wieczorny. Ognisko, wczasie ktrego piewalimy rne
piosenki: harcerskie, patriotyczne, turystyczne. Wtedy po raz pierwszy usyszaem Pie zroku
1863. Najbardziej podoba si nam refren, zjake wymownymi wtedy sowami:
Idmy, bijmy Moskali,
wiat nas za to pochwali,
Walczmy za sw krain,
Pdmy licho za Dwin
1
.
Ognisko zawsze koczyo si odpiewaniem dwch pieni Idzie noc:
Idzie noc, soce ju
zeszo zgr, zeszo zpl, zeszo zmrz
w cichym nie spocznij ju,
Bg jest tu, Bg jest tu.
1
Tekst za: Byle Polsko woln bya..., Krakw 1988.
69
R
E
L
A
C
J
E

I

W
S
P
O
M
N
I
E
N
I
A
i Modlitwy Harcerskiej. O godz. 22 obony ogasza cisz nocn, ktrej kady uczestnik
musia bezwzgldnie przestrzega. Czasami wrodku nocy ze snu zryway nas trzy nastpu-
jce po sobie gwizdki, oznaczajce alarm.
Co pi dni nasz zastp peni sub kuchenn wraz zinstruktorem kuchennym od-
powiadalimy za przygotowanie posikw dla caego obozu. Penilimy take sub war-
townicz, wcigu dnia koo bramy wjazdowej do obozu, a wnocy patrolujc cay rejon
obozu. Penienie warty uczyo karnoci iodpowiedzialnoci.
W niedziel ubrani wgalowe mundury maszerowalimy do kocioa na Msz w. Do-
piero na nastpnym obozie mielimy zbudowany wasnorcznie polowy otarz, gdzie ksidz
odprawia harcerskie Msze w.
Wdrwki, gry igawdy
W poowie obozu, podzieleni na omio-, dziesicioosobowe grupy, wyruszylimy na dusz,
kilkudniow wycieczk, czyli tzw. wdrwki. W Gdasku naszemu druynowemu udao si
znale nocleg wparafii w. Brygidy, gdzie moglimy przenocowa dziki uprzejmoci ks.
Henryka Jankowskiego. Zwiedzalimy Westerplatte, okrt muzeum ORP Byskawic. Sto-
jc pod Pomnikiem Stoczniowcw upamitniajcym wydarzenia zGrudnia 1970 r., sucha-
limy, jak druynowy opowiada nam otych tragicznych dniach. Bylimy take na stacji Gdy-
nia Stocznia, gdzie doszo do masakry robotnikw zdajcych do pracy. Promem popynlimy
na Pwysep Helski. Wieczorem druynowy opowiada opowstaniu Solidarnoci, a take
onaszej harcerskiej Solidarnoci, czyli Krgach Instruktorw Harcerskich im. Andrzeja
Makowskiego, ktre powstay, aby odnowi Zwizek Harcerstwa Polskiego wduchu tradycji
przedwojennego harcerstwa. Zadowoleni, ale take zmczeni, korzystajc zautostopu, wr-
cilimy do obozu. Mimo e pogoda nie sprzyjaa, odbya si tam caodzienna gra terenowa
Powstanie Warszawskie. Cz starszych druhw ikadry wcielia si wrol Niemcw, anasz
zastp by plutonem Alek zbatalionu Zoka. Na chwil kady znas sta si harcerzem
onierzem Szarych Szeregw toczcym bj oWarszaw. Wieczorne ognisko powicono
Szarym Szeregom. Wtedy po raz pierwszy usyszaem Marsz Mokotowa. Na tym ognisku
nauczyem si, e piewajc hymn Szarych Szeregw, obowizkowo staje si na baczno.
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

M
a
r
c
i
n
a

K
a
p
u
s
t
y
Obz szczepu Arkona 18 w 1987 r. w Nowej Kiszewie apel poranny
70
R
E
L
A
C
J
E

I

W
S
P
O
M
N
I
E
N
I
A
Pierwszy stopie harcerski
Pod koniec obozu odby si bieg harcerski na stopie modzika. Starsi, bardziej dowiad-
czeni druhowie zdobywali wysze stopnie. W naszej druynie bowiem stopnie zdobywao si
zgodnie zprzedwojennym systemem. Bieg harcerski to praktyczny sprawdzian umiejtnoci
iwiedzy harcerskiej. Dostalimy map icay dzie maszerujc wyznaczon tras, szukalimy
punktw, gdzie czekay na nas zadania ztechnik harcerskich. Drugiego dnia zniecierpliwo-
ci kady znas oczekiwa ogoszenia wynikw. Ci, ktrzy ukoczyli bieg zwynikiem pozytyw-
nym izaliczyli wszystkie prby, zdobyli swj pierwszy harcerski stopie modzika.
Przyrzeczenie Harcerskie
Wieczorem, jeszcze raz przeywajc wszystkie przygody, zastanawiaem si, kto znas zosta-
nie dopuszczony do zoenia Przyrzeczenia Harcerskiego najwikszego zaszczytu, jaki moe
spotka modego harcerza. Nagle nocn cisz rozdar ostry dwik trzech gwizdkw alarm!
Wyskoczyem ze piwora, woyem mundur ipobiegem do obonego zameldowa si.
Obony zlustrowa stan mojego umundurowania iprzyj meldunek. Po chwili wszyscy uda-
limy si na miejsce ogniska, przy ktrym sta brzozowy krzy, wisiaa flaga pastwowa iKrzy
Harcerski. Pada komenda baczno. Druynowy podszed do mnie, zasalutowa ispyta:
Czy druh chce zoy Przyrzeczenie Harcerskie?
Tak!
Podeszlimy do ogniska, pady sowa:
Wycignij dwa palce prawej rki nad ogie ipowtarzaj za mn rot Przyrzeczenia:
Mam szczer wol, caym yciem
Peni sub Bogu iPolsce,
Nie chtn pomoc blinim
i by posusznym Prawu Harcerskiemu.
Nastpnie przyboczny stojcy za mn wypowiedzia sowa:
Na sowie harcerza polegaj jak na Zawiszy.
Odpowiedziaem:
Tak mi dopom Bg.
Po chwili na mym mundurze wblasku ognia lni szczyt ideaw Harcerski Krzy.
Niedugo pniej otrzymaem Ksieczk Harcersk. Pamitam, e kady harcerz naszej
druyny przekrela wnim komunistyczne przyrzeczenie izamiast niego umieszcza rot
zgodn zstatutem ZHP z1936r. Oficjalnie wZHP obowizywaa od roku 1964 rota wna-
stpujcym brzmieniu:
Przyrzekam caym yciem suy Tobie Ojczyzno,
by wiernym sprawie socjalizmu,
Walczy opokj iszczcie ludzi,
by posusznym Prawu Harcerskiemu.
Tak wyglda mj pierwszy harcerski obz. By to dobry obz. Niemniej wwielu kwestiach
odbiega znaczco od wzorcw przedwojennych. Przykadem moe by koedukacja, nie byo
osobnych podobozw: mskiego ieskiego. Sporo zaj odbywalimy wsplnie zdziewcz-
tami. Zmiany nastpiy dopiero kilka lat pniej wraz zpowstaniem ZHP (rok zaoenia 1918),
do ktrego wstpia nasza druyna, opuszczajc reimowy Zwizek Harcerstwa Polskiego.
Inne obozy
Wikszo obozw wPRL wygldaa zupenie inaczej. Czsto trudno byo je nazwa
obozami harcerskimi. Dla kadry obozowej najwaniejszym dniem by 22 lipca lub wizyta
sekretarza POP znajbliszej gminy. Kadra opowiadaa uczestnikom oorodku Artiek
ibratnich organizacjach pionierskich, a nie oSzarych Szeregach. Zamiast uczestniczy
weMszy w., druyna odwiedzaa najblisze miejsca zwizane zutrwalaniem wadzy ludo-
wej lub wyzwoleniem Polski przez Armi Sowieck.
Wadze naczelne ZHP jasno precyzoway cele obozw: Harcerska akcja letnia to nie
71
R
E
L
A
C
J
E

I

W
S
P
O
M
N
I
E
N
I
A
tylko zabezpieczenie rekreacji dzieciom imodziey, ale take lansowanie okrelonych wzorw
spdzania wolnego czasu, ksztatowania postaw, umiejtnoci inawykw
2
.
Nietrudno si domyli, ojakie wzory postaw inawykw partyjnym notablom chodzio.
Przykadowo wadze Krakowskiej Chorgwi ZHP deklaroway, e: W czasie akcji letniej na
wszystkich obozach realizowane bd zadania majce na celu poznanie dorobku iper-
spektyw XXX-lecia [...] [PRL]
3
.
Osobnym tematem bya wczesna kadra. Ci, ktrzy dla modego czowieka powinni
by wzorem iideaem ucielenieniem cnt zawartych wPrawie Harcerskim, czsto swo-
im zachowaniem przeczyli tym ideaom. Nagminnie nie przestrzegali zasad abstynencji,
zamiast wychowywa, dajc przykad wasn podstaw, uywano metod zaczerpnitych
zwojska. Instruktorami czsto byy osoby zupenie przypadkowe lub wychowawcy szkolni
nierozumiejcy lub nieumiejcy stosowa harcerskich metod wychowawczych. Dziaania
takiej kadry byy raczej pseudowychowaniem harcerskim.
Innym problemem byo sprowadzenie obozu harcerskiego do roli kolonii, czyli miejsca
wypoczynku. Obz harcerski zasadniczo rni si od kolonii jest podsumowaniem cao-
rocznej dziaalnoci druyny, wyjazd na obz to zaszczyt dla najlepszych harcerzy. Jego
nadrzdnym zadaniem jest wychowanie ksztatowanie charakterw, uczenie nowych
umiejtnoci, rozwijanie osobowoci poprzez stawianie wyzwa. Na obozie harcerz ma
pracowa nad swoim charakterem ico najwaniejsze obz ma by przygod!
W Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej obz harcerski by tylko kolejn form zorganizo-
wanego wypoczynku poczon zczynami spoecznymi lub innymi odgrnie sterowanymi
akcjami, za pomoc ktrych chciano wpaja modemu czowiekowi umiowanie ludowej
ojczyzny. Obz harcerski wzaoeniach wadz mia by kolejnym miejscem wychowania
dobrego obywatela socjalistycznej ojczyzny. Na szczcie plan ten si nie powid.
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

M
a
r
c
i
n
a

K
a
p
u
s
t
y
Harcerki z 18 KDH w czasie budowy kuchni obozowej, prawdopodobnie w 1961 lub 1962r.
2
Polsce Ludowej na XXX urodziny. IV Plenum Rady Naczelnej Zwizku Harcerstwa Polskiego,
Lublin, 4 III 1974 r., s. 9.
3
Ibidem, s. 131.
72
D
O
K
U
M
E
N
T
YS SS SSAWOMIR AWOMIR AWOMIR AWOMIR AWOMIR C CC CCENCKIEWICZ ENCKIEWICZ ENCKIEWICZ ENCKIEWICZ ENCKIEWICZ, OBEP IPN G , OBEP IPN G , OBEP IPN G , OBEP IPN G , OBEP IPN GDASK DASK DASK DASK DASK
OPERACYJNIE NIECIEKAWI
FIGURANCI
2124 sierpnia 1974 r. odbywa si XIV Midzynarodowy Festiwal
Piosenki w Sopocie. Zachowa si dokument, ktry znajduje si w
archiwum gdaskiego Oddziau Instytutu Pamici Narodowej, powi-
cony zabezpieczeniu operacyjnemu festiwalu
1
. Jego tre jest przy-
czynkiem do bada nad zakresem dziaalnoci aparatu bezpiecze-
stwa w PRL i jego ingerencji wycie spoeczne.
Publikujemy obszerne fragmenty Informacji problemowej do[yczcej] analizy materiaw
uzyskanych w czasie operacyjnego zabezpieczenia XIV Midzynarodowego Festiwalu Pio-
senki w Sopocie, autorstwa ppk. Edmunda Fola, zastpcy komendanta miejskiego Milicji
Obywatelskiej ds. Suby Bezpieczestwa w Sopocie. W publikacji pominito przede wszyst-
kim fragmenty dotyczce ycia intymnego i osobistego wymienionych w dokumencie osb.
Komenda Miejska Sopot, dnia 31.08.1974 r.
Milicji Obywatelskiej tajne specjalnego znaczenia tajne specjalnego znaczenia tajne specjalnego znaczenia tajne specjalnego znaczenia tajne specjalnego znaczenia
w Sopocie Egz. Nr 1
04 L. dz. RB-001329174
a
I Z[astp]ca Komendanta Wojewdzkiego MO I Z[astp]ca Komendanta Wojewdzkiego MO I Z[astp]ca Komendanta Wojewdzkiego MO I Z[astp]ca Komendanta Wojewdzkiego MO I Z[astp]ca Komendanta Wojewdzkiego MO
ds. Suby Bezpieczestwa ds. Suby Bezpieczestwa ds. Suby Bezpieczestwa ds. Suby Bezpieczestwa ds. Suby Bezpieczestwa
w Gdasku w Gdasku w Gdasku w Gdasku w Gdasku
b
Analiza Analiza Analiza Analiza Analiza
materiaw uzyskanych w czasie operacyjnego zabezpieczenia XIV Midzynarodowego Fe-
stiwalu Piosenki w Sopocie
W dniach 21.08.24.08.1974 r. odby si w Sopocie Midzynarodowy Festiwal Pio-
senki. Praca operacyjna organizowana bya w oparciu o plan zatwierdzony w dniu
15.08.1974 [r.] przez Kierownictwo SB KW MO Gdask i skierowana gwnie na rozpo-
znanie uczestnikw z krajw kapitalistycznych. Organizatorzy spodziewali si przyjazdu okoo
140 goci z K[rajw] K[apitalistycznych], jednak ostatecznie w imprezie wzio udzia 90
uczestnikw z Europy Zachodniej, Japonii, Kanady i USA. Ponadto Festiwal by obsugiwa-
ny przez 10 zachodnich przedstawicieli rodkw masowego przekazu, w tym 6 z RFN.
1
AIPN Gdask, IPN 0046/362, t. XXIX, k. 115, ppk Edmund Fol, Informacja problemowa
dot[yczca] analizy materiaw uzyskanych w czasie operacyjnego zabezpieczenia XIV Midzyna-
rodowego Festiwalu Piosenki w Sopocie, Sopot, 31 VIII 1974 r.
a
Piecz z wpisanym odrcznie numerem rejestracyjnym dokumentu.
b
Poniej nagwka piecz KW MO w Gdasku z numerem i dat rejestracji pisma.
73
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
Uwaga operacyjna gwnie skoncentrowana zostaa na ekipie RFN (26 osb) oraz na
przedstawicielach Wielkiej Brytanii (20), Holandii (9), USA (5).
Organizacj imprezy zajmowa si specjalnie powoany Komitet Organizacyjny, w kt-
rego skad wchodziy wadze miejscowe oraz Pagart.
Zabezpieczenie imprezy organizowa R[eferat] SB KM MO Sopot przy udziale trzech
pracownikw Wydziau Paszp[ortowego] i D[owodw] O[sobistych] oraz jednego z Wydzia-
u II KW MO Gdask. Dziaania operacyjne koncentroway si wok nastpujcych kie-
runkw:
selekcji i rozpoznania cudzoziemcw, ktrzy pod pretekstem przyjazdu i uczestnictwa
w XIV MFP wykazywali zainteresowania nie dotyczce imprezy,
ujawniania obyw[ateli] polskich, ktrzy wykorzystujc sytuacj, jak stwarza Festiwal,
bd dy do nawizywania kontaktw z cudzoziemcami w celach wrogich lub osobistych,
uzyskiwania wyprzedzajcych informacji o ewent[ualnych] prbach zakcania prze-
biegu imprezy pod wzgldem politycznym lub chuligaskim w celu podjcia skutecznego
przeciwdziaania.
Do dyspozycji I Z[astp]cy Kom[endanta] ds. SB w Sopocie skierowano dwie grupy
obserwacyjne Wydziau B, grup hotelow Wydziau B dziaajc na obiekcie Gryf
oraz rodki techniczne Wydziau T na obiekcie Neptun.
Czynnoci i wyniki wstpnego rozpoznania Czynnoci i wyniki wstpnego rozpoznania Czynnoci i wyniki wstpnego rozpoznania Czynnoci i wyniki wstpnego rozpoznania Czynnoci i wyniki wstpnego rozpoznania
W wyniku analizy zabezpieczenia poprzednich Festiwali R[ejonowa] S[uba] B[ezpie-
czestwa] w Sopocie znacznie wczeniej wczy[a] si we waciwe przygotowanie do pe-
nego zabezpieczenia kolejnego Festiwalu. W wyniku tego doprowadzono do sukcesywne-
go dopywu informacji poprzez nawizanie bezporedniego kontaktu z Komitetem
Organizacyjnym. Podjty kontakt umoliwi pene sprawdzenie angaowanych na imprez
osb, niedopuszczenie przy obsudze imprezy osb nie respektujcych interesw naszej
suby, a ponadto umoliwi zaangaowanie 9 osobowych rde informacji pozostajcych
na kontakcie R[ejonowej] SB Sopot oraz dwch z Wydziau Paszp[ortowego] i D[owodw]
O[osobistych], ktrzy zostali zatrudnieni na bezporednim styku zcudzoziemcami.
W wyniku analizy uczestnikw awizujcych swj przyjazd na tegoroczn sopock im-
prez stwierdzono, e w r[oku] b[iecym] nie przyjechali dziennikarze z RFN, figuranci
spraw operacyjnego sprawdzenia krypt. Db i Kruk, ktrzy w czasie poprzednich
festiwali znajdowali si w aktywnym zainteresowaniu operacyjnym. Nie przyjechali take
pozostali obyw[atele] K[rajw] K[apitalistycznych] aktywnie rozpracowani w 1973 r.,
awrd nich Gartmut von Szankowski, ktry od r. 1969 kontaktowa si podczas festiwa-
li z impresariem bugarskim Genko Genowem, aresztowanym niedawno przez Sub
Bezpieczestwa Bugarii.
W zwizku z powyszym po wstpnym rozpoznaniu wytypowano wstpnie do szczego-
wej kontroli operacyjnej 5 cudzoziemcw z K[rajw] K[apitalistycznych], ktrzy przyjazd na
Festiwal mogli wykorzysta do celw wrogich.
Wyniki pracy operacyjnej Wyniki pracy operacyjnej Wyniki pracy operacyjnej Wyniki pracy operacyjnej Wyniki pracy operacyjnej
I. Czynnoci i wyniki wstpnego rozpoznania Czynnoci i wyniki wstpnego rozpoznania Czynnoci i wyniki wstpnego rozpoznania Czynnoci i wyniki wstpnego rozpoznania Czynnoci i wyniki wstpnego rozpoznania
Z wytypowanych do aktywnej kontroli 5 cudzoziemcw do Sopotu przyjechao jedynie 4.
W toku organizowania pracy operacyjnej uzyskano o nich nastpujce informacje:
1. Uhse Horst, Uhse Horst, Uhse Horst, Uhse Horst, Uhse Horst, obyw[atel] RFN, dziennikarz, wykazywa zainteresowania wycznie
zwizane z Festiwalem. W Sopocie przebywa wraz z on. Nie nawizywali oni kontaktw
z obyw[atelami] polskimi i wikszo czasu spdzali wycznie w swoim towarzystwie.
74
D
O
K
U
M
E
N
T
Y2. Schortemeier Dierk Schortemeier Dierk Schortemeier Dierk Schortemeier Dierk Schortemeier Dierk, obyw[atel] RFN, dziennikarz, take nie nawizywa interesuj-
cych operacyjnie kontaktw z obyw[atelami] polskimi. P[odsuch] P[okojowy], obserwacja
Wydziau B, tajne przeszukanie jego pokoju w hotelu nie ujawniy materiaw zasuguj-
cych na uwag operacyjn. [...]
3. Takis Cambas Takis Cambas Takis Cambas Takis Cambas Takis Cambas, obyw[atel] grecki, meneder, wykazywa zainteresowania wycznie
dot. imprezy sopockiej. P[odsuch] P[okojowy], obserwacja Wydziau B, osobowe rda
informacji nie dostarczyy istotnych operacyjnie informacji. W czasie pobytu w Sopocie cz-
sto odwiedzany by przez Grekw zam. na stae w Polsce.
4. Lelievre Alain Lelievre Alain Lelievre Alain Lelievre Alain Lelievre Alain, obyw[atel] belgijski, wydawca, przebywa na Festiwalu wraz z ma-
onk. Podrowa duo po Trjmiecie w celach turystycznych. Nie ustalono, aby nawi-
zywa kontakty z obyw[atelami] polskimi. By raczej zamknity w sobie i wraz z on odizo-
lowany od reszty uczestnikw festiwalu.
ledzc napywajce informacje o cudzoziemcach wytypowanych do szczeglnej kon-
troli i stwierdzajc, e figuranci zachowuj si operacyjnie nieciekawie, przystpiono do
rozpoznania menegerw, impresariw i osb towarzyszcych w celu rozpoznania ich fa-
chowoci i faktycznego [celu] przyjazdu na MFP.
Podstaw do poddania ich kontroli operacyjnej byy dane od osobowych rde infor-
macji i rozpoznanie grupy hotelowej Wydziau B. Ogem poddano aktywnej kontroli
dalszych 16 cudzoziemcw i uzyskano nastpujce ciekawsze operacyjnie informacje:
1. Von Bismarck Klaus Hans Von Bismarck Klaus Hans Von Bismarck Klaus Hans Von Bismarck Klaus Hans Von Bismarck Klaus Hans, obyw[ywatel] RFN, dziennikarz, wykazywa du ru-
chliwo i nawiza szereg kontaktw z obyw[atelami] polskimi na terenie Trjmiasta.
[...] Tajne przeszukanie jego pokoju w hotelu ujawnio szereg adresw obyw[ateli]
polskich i zagranicznych oraz mapy topograficzne Wybrzea w jzyku niemieckim
z1937r.
2. Rabinowitz Sol Rabinowitz Sol Rabinowitz Sol Rabinowitz Sol Rabinowitz Sol, obyw[atel] USA, wiceprzewodniczcy CBS, yd rosyjskiego pocho-
dzenia. W czasie Festiwalu nawiza szereg znajomoci z przedstawicielami polskiego ro-
dowiska artystycznego. Biznesmen zainteresowany w ewent[ualnych] wystpach polskich
piosenkarzy w USA, przy czym dochody z tego uzyskane miayby by dzielone po poowie
midzy Rabinowitza a Pagart. W rozmowach podkrela, e polskie pyty i polscy piosen-
karze s zupenie nieznani w USA, poza krgami tamtejszej Polonii. W ogle kraje socja-
listyczne nie licz si na amerykaskim rynku piosenkarskim. Jedyna pyta, jaka si tam
ukazaa z K[rajw] D[emokracji] L[udowej], to nagrania [Czesawa] Niemena, w ktrych
wydaniu Rabinowitz osobicie uczestniczy. Stwierdzi on take, e w USA o Polsce zaczo
si mwi dopiero od ostatnich Pikarskich Mistrzostw wiata, gdzie nasi pikarze zdobyli
medal. Zdaniem R[abinowitza] jest to najlepsza reklama naszego kraju na kontynencie
amerykaskim. [...]
3. Hilmar Bachor Hilmar Bachor Hilmar Bachor Hilmar Bachor Hilmar Bachor, obyw[atel] RFN, dziennikarz, nawiza szereg kontaktw z polski-
mi uczestnikami MFP. Przebywa w Sopocie wraz z on Helg. W oficjalnych rozmo-
wach akcentowa wielokrotnie swj pozytywny stosunek do Polski i Polakw. Tajne prze-
szukanie ujawnio walizk zamknit na zamek szyfrowy, w ktrej po otwarciu przez
pracownika Wydziau T ustalono du ilo adresw obyw[ateli] polskich i zagranicz-
nych. [...]
4. Heister Peter Heister Peter Heister Peter Heister Peter Heister Peter, obyw[atel] RFN, impresario na XIV MFP, a w rzeczywistoci dyrektor
teatru lalkowego. Przebywa on w towarzystwie obyw[atela] polskiego Ostrowskiego Piotra
z Rzeszowa, ktry by jego tumaczem. Obydwaj wymienieni stosowali samokontrol i uwa-
ali, aby nic pod ich nieobecno nie zostawi w pokoju hotelowym. [...]
5. Meijer Johan Gert Meijer Johan Gert Meijer Johan Gert Meijer Johan Gert Meijer Johan Gert, obyw[atel] Holandii, impresario, zaraz po przyjedzie do Sopotu
wypytywa T[ajnego] W[sppracownika] Tomek o sytuacj spoeczno-polityczn w PRL.
Interesowa si cenami, stosunkami panujcymi w Polsce itp. Chcia te nielegalnie naby
i wywie za granic kilka ikon. Tajne przeszukanie jego pokoju nie ujawnio jednak mate-
riaw zasugujcych na uwag operacyjn.
75
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
6. Kindler Dietmar Kindler Dietmar Kindler Dietmar Kindler Dietmar Kindler Dietmar, obyw[atel] RFN, dziennikarz, przebywa w Sopocie wraz z on
Rose, by obserwatorem na XIV MFP. Interesowa si sytuacj spoeczno-polityczn w Pol-
sce. Z komunikatw P[odsuchu] P[okojowego] wynika, i w rozmowach na temat Gdaska
stwierdzali oni, e jest to jednak prapolskie miasto. Niepotrzebnie przesiedlecy rozptuj
w RFN rnego rodzaju kampanie, gdy wszystko co przyniosa ze sob kolonizacja nie-
miecka w XVII i XVIII wieku zostao z ziem Pnocnych i Zachodnich usunite. Kindlerowie
wykazywali lekcewacy i negatywny stosunek do NRD.
7. Michalski Henryk Michalski Henryk Michalski Henryk Michalski Henryk Michalski Henryk, obyw[atel] USA, impresario pozostajcy w zainteresowaniu Dep[ar-
tamentu] III MSW, gdy jego dziaalno finansowana jest prawdopodobnie przez FBI. Ww.
od okoo 2 miesicy przebywa w Polsce i Dep[artament] III nie zna jego miejsca pobytu.
Poprzez K[ontakt] O[peracyjny] SA ustalono, i od 5 lipca br. zamieszkiwa on wraz
zon w hotelu Irena w pokoju 101 w Sopocie. Zainteresowany by w nawizaniu kon-
taktw z polskimi piosenkarzami przebywajcymi w Sopocie podczas XIV MFP. M.in. chcia
zorganizowa wyjazd do USA Maryli Rodowicz. [...]
8. Dwaj przedstawiciele szwajcarskiej formy 3M biorcej udzia w Targach Pytowych,
obyw[atele] RFN Blumer Robert i Schwering Wolfgang, przybyli z Warszawy do Sopotu
samochodami. Blumer wypoyczy samochd wraz z kierowc [...]. Kierowca w, w[edu]g
informacji K[ontaktu] O[bywatelskiego] SA, podczas libacji z Blumerem i innymi obyw[ate-
lem] RFN w pokoju 510 w Grand Hotelu po kilku kieliszkach wdki owiadczy, i jest
zSecret Service, co zdaniem KO wygldao na dekonspiracj. [...]
9. W dniu 24.08.1974 r. na Festiwal przyjecha attach kulturalny ambasady RFN
wWarszawie von Treskow, ktry zamieszkiwa w hotelu Batyk w Gdyni. Z rozpoznania
grupy hotelowej Wydziau B wynika, e stosowa on samokontrol. [...]
Kontrola zachowania si cudzoziemcw na widowni Opery Lenej poprzez zatrudnio-
nych tam tajnych wsppracownikw pozostajcych na kontakcie R[ejonowej] SB w Sopocie
wykazaa, i zastrzeenia mona mie jedynie do Niemcw zarwno z NRD, jak i RFN. Ci
pierwsi usiowali kilkakrotnie dosta si na teren Opery nielegalnie, bez wanych biletw.
Natomiast obyw[atelowi] RFN nie podobaa si m.in. organizacja poruszania si po terenie
Opery i gono krytykowali panujce w Polsce porzdki. Innych negatywnych zachowa ze
strony cudzoziemcw w r[oku] b[iecym] nie stwierdzono.
II. Rozpoznanie Targw Pytowych w sopockim BWA Rozpoznanie Targw Pytowych w sopockim BWA Rozpoznanie Targw Pytowych w sopockim BWA Rozpoznanie Targw Pytowych w sopockim BWA Rozpoznanie Targw Pytowych w sopockim BWA
Wzorem roku ubiegego imprez towarzyszc XIV MFP w Sopocie byy Targi Pytowe
zorganizowane w sopockim BWA. W Targach wzio udzia 11 wytwrni pytowych, z tego
4 z K[rajw] K[apitalistycznych], Berlin Zachodni Fly Music, RFN Miller Internatio-
nal, szwajcarska 3M, holenderska Sound Products. Pozostaem siedem reprezento-
wao K[raje] D[emokracji] L[udowej]. [...]
Zdecydowanie najgorsza postawa cechowaa obsug polskich stoisk, ktra przeci-
gaa si w zdobywaniu pamitek i reklamwek od pozostaych wystawcw. Wikszego
znaczenia nie przywizywali do Targw take wystawcy radzieckiej wytwrni Melodia.
Dostarczone przez konsulat radziecki pyty byy stare i mao atrakcyjne, co stwarzao po-
wody do artw u odwiedzajcych stoiska publicznoci. Taka sytuacja bya nawet w pew-
nym stopniu enujca dla polskiej obsugi stoiska. [...] Zatrudnione przy obsudze stoisk
osobowe rda informacji (A.S.) i (TW Andrzej) przekazay take informacje, e obyw[ate-
le] RFN reprezentujcy stoiska Fly Music nielegalnie sprzedawali pyty. Po bliszym
rozeznaniu sytuacji przy pomocy pozostaych zatrudnionych na Targach rde informacji
stwierdzono, e do sprzeday zmuszaa ich natarczywo polskich goci, ktrzy na si
domagali si niemieckich pyt.
Oglnie naley oceni Targi Pytowe za imprez niezbyt udan, mimo pozytywnych
recenzji w prasie. W swoim obecnym ksztacie mija si ona z celem, jako miejsce pozwa-
76
D
O
K
U
M
E
N
T
Ylajce wej pytom i nagraniom KDL na rynki zachodnie. W czasie trwania ekspozycji nie
zostaa zawarta adna umowa.
III. Rozpoznanie obywateli PRL Rozpoznanie obywateli PRL Rozpoznanie obywateli PRL Rozpoznanie obywateli PRL Rozpoznanie obywateli PRL
W trakcie operacyjnej kontroli uczestnikw XIV MFP zwrcono rwnie uwag na za-
chowanie si i postawy obywateli polskich. Tegoroczny Festiwal sta na wysokim poziomie
artystycznym, to jednak organizatorzy nie uniknli powanych bdw organizacyjnych. Bez-
poredni przyczyn tego wydaje si by sytuacja, jaka zapanowaa w Komitecie Organi-
zacyjnym. I wanie okres Festiwalu wykorzystywany jest do zaatwiania osobistych pora-
chunkw midzy przedstawicielami Pagartu a czonkami Komitetu z Wybrzea.
Poszczeglne osoby d do omieszenia partnera, pokazania niekompetencji nawet kosz-
tem powanych potkni organizacyjnych. W r[oku] b[iecym] przedstawiciele Warszawy
wrcz otwarcie mwili o zniszczeniu Komitetu Organizacyjnego, aby organizacja Festiwalu
wycznie naleaa do Pagartu przy wspudziale miasta Sopot.
Za wyej wspomnian sytuacj w Komitecie cz winy ponosi jego przewodniczcy
M. Preiss. W wielu wypadkach podejmuje on nieadekwatne decyzje, w pracy cechuje
go zbytnia nerwowo i zbyt przesadne eksponowanie wasnej osoby. W r[oku] b[ie-
cym] mia bardziej waciwy stosunek do potrzeb Suby Bezpieczestwa, ale przez nie-
uwag doprowadzi w rezultacie do czciowej dekonspiracji naszych zamierze. Po-
nadto M. Preiss lubuje si w towarzystwie opowiadaniem kawaw na temat SB i jej
pracownikw.
Dyrektor Pagartu Marian Kaczmarek by jedyn pozytywn osob w Komitecie Orga-
nizacyjnym. Cechuje go dua rozwaga i w[edu]g K[ontaktu] O[peracyjnego] SA jest on
jedynym czowiekiem w Pagarcie, ktry usiuje wprowadzi pewien porzdek. Przez okres
ptorarocznej pracy dokona on wiele korzystnych zmian, m.in. zmieni obsug dziau
paszportowego, unormowa sprawy administracyjne, doprowadzi do likwidacji dziaaj-
cych w Pagarcie klik i grupek przyjaci. Panuje o nim opinia, e jest on czowiekiem
przysanym z aparatu. [...]
Sekretarz Generalny Festiwalu Leszek Sikorski by pozbawiony moliwoci podejmowa-
nia wakich decyzji. Czyni to z ramienia Pagartu za niego dyr. Kaczmarek. [...] Stosunek
S[ikorskiego] do Suby Bezpieczestwa i jej potrzeb jest waciwy.
Renata Bukowska, kierowniczka recepcji festiwalowej, jest osob zdecydowanie nega-
tywnie ustosunkowan do SB i jej potrzeb. Jej postawa stwarza powane trudnoci we
waciwym zabezpieczeniu pobytu cudzoziemcw w Grand Hotelu, gdy nie mona kiero-
wa ich na pokoje zabezpieczone technicznie. [...]
Magorzata Palme, pracownica dziau handlowego Pagartu, na Festiwalu zajmuje si
gastronomi. Dokonuje ona nielegalnych machinacji kartkami ywnociowymi przeznaczo-
nymi dla goci zagranicznych stoujcych si w Grand Hotelu. [...]
Romaski Jerzy, pracownik podlegy w Pagarcie L[eszkowi] Sikorskiemu, na Festiwalu
peni funkcj jego sekretarza. [...] Romaski nie rozumie potrzeb SB, uwaa podobnie jak
R[enata] Bukowska, e wtrca si ona do nie swoich spraw. Jest on negatywnie ustosunko-
wany do SB i jej pracownikw.
Waldemar Zachariasiewcz dyrektor Biura Festiwalowego w Sopocie jest czowie-
kiem mao zdolnym, sabym organizatorem, nienadajcym si do penienia tej funkcji.
Wpeni respektuje on potrzeby SB, cho w rzeczywistoci ma do niej lekcewacy stosunek.
Osobn spraw stanowi problem pilotw opiekujcych si zagranicznymi uczestnikami
Festiwalu. Po przybyciu do Sopotu pracownicy zabezpieczajcy imprez corocznie nawi-
zuj z nimi kontakty. W r[oku] b[iecym] jedynie trzy osoby Mako, Niemirski i Kuakowski
przekazali istotne dla nas informacje. Pozostali nie chcieli utrzymywa kontaktu z pracowni-
kami SB (Cholewczyski, Wiktorowski, Kowalunas) lub po nawizaniu z nimi kontaktu nie
przekazywali istotniejszych operacyjnie informacji (Szydowski, Wiu). [...]
77
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
W r[oku] b[iecym] przy MFP zostao akredytowanych a 103 dziennikarzy krajowych.
W rezultacie wikszo z nich nie miaa nic wsplnego z dziennikarstwem, a byli to tzw.
wsppracownicy gazet z rnych regionw kraju. W zwizku z tym na konferencjach praso-
wych uczestniczyo z reguy jedynie 3040 osb i stay one na bardzo niskim poziomie. Po
rozdaniu reklamwek zadawano jedynie kilka zdawkowych pyta i na tym konferencj
koczono.
Naley take zaznaczy, e MFP wykorzystywany jest przez polskich uczestnikw do szu-
kania wrae i rozrywki. Pije si duo alkoholu i dy do maksymalnego wyycia. Symp-
tomatycznym zjawiskiem jest fakt, e w Grand Hotelu w czasie Festiwalu zamieszkuj cae
rodziny z dziemi, a nawet z pieskami [...].
Podsumowanie dziaa operacyjnych Podsumowanie dziaa operacyjnych Podsumowanie dziaa operacyjnych Podsumowanie dziaa operacyjnych Podsumowanie dziaa operacyjnych
W czasie operacyjnego zabezpieczenia XIV MFP wykorzystywano 40 osobowych rde
informacji, z ktrymi odbyto 85 spotka, uzyskujc 80 informacji. Naley przy tym za-
znaczy, e po raz pierwszy uzyskano du ilo informacji na pimie (30), co byo
wynikiem zatrudnienia przy obsudze imprezy 9 osobowych rde pozostajcych na
kontakcie R[ejonowej] SB w Sopocie i Wydziau Paszp[ortowego] i D[owodw] O[sobi-
stych] KW MO Gdask. Ze wzgldu na ograniczone moliwoci Wydziau B w trakcie
trwania Festiwalu podjto obserwacj zewntrzn za czterema cudzoziemcami, oby-
watelami pastw kapitalistycznych. Zastosowano P[odsuch] P[okojowy] wobec 9 cu-
dzoziemcw z K[rajw] K[apitalistycznych] nie uzyskujc jednak ciekawszych operacyj-
nie informacji. Ogem dokonano 6tajnych przeszuka, u 7 osb, obyw[ateli] K[rajw]
K[apitalistycznych] i jednego obyw[atela] PRL. Przy przeprowadzeniu i organizacji taj-
nych przeszuka istotn pomoc wniosy grupy hotelowe Wydziau B. Wzorowo przy-
gotoway warunki dla inspektorw biorcych udzia w penetracjach, a ponadto infor-
moway, u ktrego z cudzoziemcw mog by ewent[ualnie] ciekawe materiay
operacyjne.
W trakcie operacyjnego zabezpieczenia cudzoziemcw uczestniczcych w Festiwalu
wsppraca z Wydziaem T ukadaa si dobrze. Zastrzeenie mona mie jedynie do
Wydziau B za nieterminowe przekazywane komunikatw z obserwacji zewntrznej.
Jeeli chodzi o wspdziaanie z pionem MO, to ukadao si ono waciwie.
Wnioski Wnioski Wnioski Wnioski Wnioski
1. W r[oku] b[iecym] zdao w peni egzamin zatrudnianie przy obsudze imprezy rde
informacji pozostajcych na kontakcie R[ejonowej] SB w Sopocie. W roku przyszym akcj
t naley kontynuowa przy szerszym udziale kontaktw operacyjnych Wydziaw II, III iPasz-
portw KW MO Gdask. Usprawni angaowanie naszych rde przy zachowaniu penej
konspiracji. Ponadto pracownik prowadzcy spraw Sowiki winien mie wpyw i selek-
cjonowa zatrudnionych przez Pagart pilotw do obsugi zagranicznych uczestnikw Fe-
stiwalu. Zachodzi take konieczno wczeniejszego poinformowania grupy zabezpieczaj-
cej imprez o rdach pozostajcych na kontakcie Dep[artamentu] III MSW, a bdcych
zatrudnionych na Festiwalu.
2. Niewskazanym jest dalsze prowadzenie recepcji festiwalowej przez R[enat] Bu-
kowsk. Funkcj t naley powierzy ktrej z pracownic recepcji Grand Hotelu w Sopocie
orientujcej si w potrzebach i zainteresowaniach Suby Bezpieczestwa. Pagart winien
ograniczy si do roli doradcy.
3. Koniecznym jest wczeniejsze wczenie si pracownikw prowadzcych spraw So-
wiki do spraw organizacyjnych i personalnych zwizanych z Festiwalem przy udziale Dep[ar-
tamentu] III MSW.
78
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
c
Piecz KM MO w Sopocie z odrczn paraf ppk. Edmunda Fola. Obok w oryginale
informacja o wykonanych piciu egzemplarzach dokumentu.
4. Naley kontynuowa w szerszym zakresie tajne przeszukania bagay i pomieszcze
zajmowanych przez ciekawszych operacyjnie cudzoziemcw.
Zastpca Komendanta Miejskiego MO
ds. Suby Bezpieczestwa
w Sopocie
ppk Edmund Fol
c
XIV Midzynarodowy Festiwal Piosenki w Sopocie, 1974 r.
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

A
r
c
h
i
w
u
m

A
k
t

N
o
w
y
c
h

w

W
a
r
s
z
a
w
i
e
79
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
G GG GGRZEGORZ RZEGORZ RZEGORZ RZEGORZ RZEGORZ M MM MMAJCHRZAK AJCHRZAK AJCHRZAK AJCHRZAK AJCHRZAK, BEP IPN , BEP IPN , BEP IPN , BEP IPN , BEP IPN
REJS
W ostatnich latach, a szczeglnie miesicach, pojawiaj si kolej-
ne przykady wykorzystywania stanowisk w administracji pastwo-
wej isamorzdowej do celw prywatnych czy te dziaa na rzecz
partyjnych towarzyszy spod tego czy innego znaku, oczywicie
zeszkod dla pastwa iobywateli. Nie mona si zatem dziwi
powszechnym dzi gosom i opiniom o nieuczciwoci polskich poli-
tykw i urzdnikw czy wszechobecnoci korupcji. Towarzyszy im
nostalgia za PRL.
Czy te zjawiska s nowe, czy nie byo ich przypadkiem w PRL, a nawet czy nie s wrcz
jej dziedzictwem (synny Homo sovieticus ks. Jzefa Tischnera)? W ludowej Polsce znacznie
czciej zaatwiao si ni kupowao, nierzadko zreszt w godzinach pracy. Norm byo
kombinowanie na boku.
Przedstawi przykad wykorzystywania w poowie lat pidziesitych floty handlowej do
celw prywatnych. Z tego przywileju, jednego z licznych w ludowej Polsce, korzystali nie
tylko dyrektorzy przedsibiorstw, pracownicy Ministerstwa eglugi i niektrzy pracownicy
administracji niszego szczebla czy dziaacze PZPR kierownicy wydziaw i sekretarze
komitetw wojewdzkich, a nawet sekretarze komitetw miejskich, ale rwnie wybrani
dziennikarze, pisarze i filmowcy. Jako e Polak potrafi, wtajemniczonym udawao si przy
tej okazji nie tylko odby atrakcyjn wycieczk, ale rwnie zarobi dziki zamustrowaniu
jako... czonkowie zaogi, i to w dodatku na stanowiskach oficerskich. Pikanterii caej spra-
wie dodaje to, e wynagradzano tyche czonkw zaogi w twardej walucie. Zapewne
proceder trwaby dugo, gdyby nie powikszajcy si krg uprawnionych do korzystania
ztej formy wypoczynku, co nieuchronnie prowadzio do niepodanych zachowa, na cze-
le z pijastwem. Prbowano walczy z takimi praktykami, ale kolejne interwencje Wydziau
Komunikacji KC PZPR, podobnie jak i specjalna instrukcja Ministerstwa eglugi, nie przy-
nosiy podanych wynikw.
Przytocz list w tej sprawie kierownika Wydziau Komunikacji KC PZPR Bolesawa Ko-
walskiego do sekretarza Komitetu Centralnego Jerzego Morawskiego.
Dokument ten zachowa si w materiaach Wydziau Komunikacji Komitetu Centralnego
PZPR, przechowywanych w Archiwum Akt Nowych w Warszawie (sygnatura 237/XIII-354).
Warszawa, dnia 18.8.1956 r.
Sekretarz KC
tow. Morawski
1
W ostatnim okresie czasu [tak w tekcie], a cilej precyzujc szczeglnie od stycznia
[19]56 r., kierownicy przedsibiorstw Polskiej eglugi Morskiej, jak i kierownictwo Mini-
sterstwa eglugi stosuj niewaciwe praktyki, polegajce na wykorzystaniu statkw eglugi
morskiej jako miejsce [tak w tekcie] wypoczynku dla niektrych pracownikw administracji
resortu, uzupeniania ich budetu domowego, uzupeniania ich wiadomoci o geografii
wiata lub zaspokojenie pragnienia doznania silnych wrae w portach zagranicznych.
Jak to zazwyczaj bywa, przykad do wprowadzenia wyej wspomnianego zwyczaju wma-
rynarce handlowej dao kierownictwo Ministerstwa eglugi, ktre wydaje zezwolenie nie-
ktrym dyrektorom przedsibiorstw i pracownikom Ministerstwa do odbycia podry na stat-
1
Jerzy Morawski by sekretarzem KC PZPR od stycznia 1955 r. do padziernika 1956 r.
80
D
O
K
U
M
E
N
T
Yku w ramach urlopu wypoczynkowego, a ci za skolei [tak w tekcie] dawali zgod dla
niektrych pracownikw niszego szczebla administracji. Atrakcyjno takich podry pot-
guje fakt, e wszyscy s mustrowani na statek na podstawie wydanej im ksieczki eglar-
skiej w charakterze czonka zaogi i to zawsze na stanowiska oficerskie celem uzyskania
wikszej iloci dewiz. Si rzeczy wszystkie tego rodzaju wyjazdy finansowane przez Polskie
Linie Oceaniczne, a wyjedajcy mimo e figuruj na licie zaogi i pobieraj dewizy,
przebywaj na statku w charakterze wycieczkowiczw.
Wprowadzony tego rodzaju zwyczaj doprowadzi do tego, e flota handlowa staa si
wygodnym rodkiem dla szerokiego krgu ludzi do odbywania podry zagranic [tak wtek-
cie] pod rnymi pretekstami.
Szereg dziennikarzy z rnych redakcji w kraju, literatw i filmowcw wyjedao i wy-
jeda na podstawie wydanej im na polecenie Ministerstwa eglugi ksieczki eglarskiej,
figurujc na licie zaogi jako czonkowie zag statkw.
Ostatnie sygnay, jakie mamy, wskazuj, e tego rodzaju praktyki stwarzaj dogodne
warunki dla [tak w tekcie] powodowania rnego rodzaju prowokacji ze strony wrogich
orodkw w krajach kapitalistycznych.
Niewaciwe zachowywanie [tak w tekcie] si dwch dziennikarzy w Londynie odby-
wali rejs na statku handlowym Lech spowodowao interwencj MSZ na wniosek amba-
sady PRL w Londynie.
Niewaciwe zachowywanie [tak w tekcie] si pracownikw Filmu Polskiego w Izminze
(Turcja) ktrzy odbywali rejs na statku handlowym Czech spowodowao zatrzymanie
ich przez policj Tureck [tak w tekcie] i skonfiskowanie filmw.
Naley podkreli, e niektrzy dziennikarze zachowuj si na statkach niewaciwie przez
naduywanie alkoholu, przez co kompromituj si i daj zy przykad zaogom statkw (wypa-
dek z red. Dobrzyskim z Gosu Wybrzea i red. Ogrodnikiem z Gosu Pracy sprawa
wKomisji Kontroli Partii KW [PZPR] w Gdasku).
Wyej podane praktyki s stosowane na szerok skal przez Komitety Wojewdzkie
Partii w Gdasku i Szczecinie. Argumentem do odbywania podry na statkach handlo-
wych przez kierownikw rnych wydziaw i instruktorw, a nawet sekretarzy Komitetw
Miejskich jest poznanie specyfiki pracy organizacji partyjnych na statkach i poznanie
metod i form dziaalnoci wroga w portach krai [tak w tekcie] kapitalistycznych.
Wszystkie wymienione wyej podre na statkach handlowych byo ich dotychczas
wsamym tylko roku 1956 okoo 200 byy finansowane w dewizach przez Polskie Linie
Oceaniczne, wzgldnie przez Polsk eglug Morsk.
Poniewa nasze wielokrotne interwencje w tej sprawie nie odniosy podanego skutku,
ani te nie poprawia sytuacji instrukcja nr 1 wydana 15.5.[19]56 r. przez Min[istra] eglu-
gi ktra okrela tryb postpowania w omawianej sprawie w celu zlikwidowania istniej-
cej sytuacji Wydzia Komunikacji KC stawia nastpujce wnioski:
1) Spowodowa wydanie zakazu wysyania w podr na statkach handlowych pracowni-
kw administracji resortu eglugi w charakterze czonkw zag, bez uzasadnionej przyczyny.
2) Spowodowa wydanie zakazu wysyania w podr na statkach handlowych dzienni-
karzy, literatw, filmowcw itp. na podstawie ksieczki eglarskiej jako czonkw zag.
ustali tryb postpowania w przypadku uzasadnionej koniecznoci wyjazdw na stat-
kach handlowych dziennikarzy, literatw itp.
3) Ustali tryb postpowania w przypadkach uzasadnionej koniecznoci wyjazdw na
statkach handlowych prac[ownikw] aparatu partyjnego.
Kier[ownik] W[ydziau] Kom[unikacji] KC
B[olesaw] Kowalski
2
2
Funkcj t peni od 6 listopada 1952 r. do 1 grudnia 1956 r.
81
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
J JJ JJANUSZ ANUSZ ANUSZ ANUSZ ANUSZ K KK KKOTASKI OTASKI OTASKI OTASKI OTASKI, BEP IPN , BEP IPN , BEP IPN , BEP IPN , BEP IPN
WITAMY POLONI W I LIDZE
Obecnie BKS Polonia Bydgoszcz kojarzy si sportowym kibicom
wycznie z ulem. Tomasz Gollob, jeden z najszybszych ulow-
cw wiata, jest najlepsz wizytwk bydgoskiego sportu. Na spo-
tkania speedwaya przychodz tysice kibicw, a w czasie tradycyj-
nych derbw przyjani: Apator ToruPolonia Bydgoszcz
rokrocznie dochodzi do walk nienawidzcych si kibicw. Nie tak
drzewiej bywao...
Zaoona w 1920 r., po odzyskaniu Pomorza przez niepodleg Polsk, Polonia bya
dum bydgoszczan wielu jej dziaaczy i sportowcw to dawni onierze Powstania Wielko-
polskiego i wojny 1920 r. Oczywicie najpopularniejszym sportem bya wwczas pika
nona. Podobnie byo rwnie po II wojnie wiatowej, kiedy po gehennie tamtejszych Pola-
kw, a Bydgoszcz ucierpiaa bardzo, odyy przedwojenne tradycje sportowe. Niechtne
patriotycznym tradycjom komunistyczne wadze popieray wojskowy klub Zawisza. W roku
1957 Polonia wywalczya ponownie awans do I ligi. Co to znaczyo dla kibicw, pisa
nie trzeba. Ale ludzie na trybunach cieszyli si nie tylko z awansu.
By listopad, dla Polakw niebezpieczna pora, lecz nie wwczas, gdy otwieray si
bramy wizie, prymas Stefan Wyszyski powrci z Komaczy, a towarzysz Wiesaw
wydawa si niektrym spenieniem marze o polskim socjalizmie. Kibice na stadionie
Polonii cieszyli si po raz pierwszy od wielu lat w sposb nieskrpowany, bez duszcego
lku. Bez obawy, e za spontaniczny okrzyk wylduj w kazamatach bezpieki. Chocia
listopad 1957 r. nis ju w sobie symptomy nadchodzcego nawrotu ortodoksyjnego ko-
munizmu. W Warszawie rozpdzono manifestacje studentw po zamkniciu Po prostu.
Niestety, ca przyjemno zepsu im niereformowalny oficer Odwodu Zmotoryzo-
wanego prototyp haniebnej pamici ZOMO, ktry uzna, e naturalna rado ze sporto-
wego zwycistwa jest zagroeniem dla spoecznego porzdku...
Publikowany raport przedstawia wydarzenia w sposb uadzony i skrtowy. Chtnie bym
si dowiedzia, za jakie to wyraenia o Milicji musia si rumieni energiczny kibic Polo-
nii w milicyjnym mundurze mjr B. Wyszyski...
Bydgoszcz, dnia 14 listopada 1957 [r.]
Do
Komendanta Wojewdzkiego MO
w / m i e j s c u w / m i e j s c u w / m i e j s c u w / m i e j s c u w / m i e j s c u
R a p o r t R a p o r t R a p o r t R a p o r t R a p o r t
Dnia 10 XI 1957 r. od godz. 12.00 do godz. 13.45 odby si mecz piki nonej,
powyszy mecz mia decydujce znaczenie, bo od wygranej tego meczu przez Poloni
zaleao wejcie Polonii do I ligi. To te spoeczestwo Bydgoszczy, jak i znaczna ilo
[tak w tekcie] kibicw Polonii przekonaniu [tak w tekcie] byli, e dany mecz rozstrzyg-
82
D
O
K
U
M
E
N
T
Ynie korzystnie dla siebie Polonia, setki kibicw Polonii przybyo na powyszy mecz
wsposb zorganizowany, i to w wielu wypadkach przez poszczeglne zakady pracy, tzn.
przybyli ztransparentami Witamy Poloni w I lidze, rnymi instrumentami dentymi
[tak w tekcie], zbukietami kwiatw, a spory procent publicznoci przybya ze wzgldu
duego zainteresowania si powyszym meczem. Kibice jak i poszczeglni obywatele
mieli zamiar po wygranym meczu z radoci i emocji wynie zawodnikw Polonii zbo-
iska na ramionach. Kiedy wynik meczu by korzystny dla Polonii, z radoci i zadowole-
nia okoo 800 do 1000 osb obywateli weszo na boisko rnymi drogami, tj. przez
band, przeskakiwanie ogrodzenia itp., a od strony trybuny maszerowaa znaczna grupa
obywateli z kwiatami, z transparentem w kierunku boiska w celu zoenia zawodnikom
gratulacji z okazji wejcia do I ligi i obdarzenia ich kwiatami, a jak si pniej dowiedzia-
em, poszczeglni Obywatele mieli mie przygotowane inne upominki. Nie wiem, co
wpado kpt. Kozowskiemu do gowy, e w tym czasie wyda rozkaz funkc[jonariuszowi]
Obwodu Zmotoryzowanego KW MO wkroczenia na boisko w celu usunicia obywateli
zboiska. Spowodowao to ze strony publicznoci znajdujcej si na danym meczu krzyki,
wyzywanie funkcjonariuszy, a modzie gwizdaa i uywaa rnych epitetw w stosunku
do MO. Moim zdaniem wejcie Milicji na boisko w ogle byo nie potrzebne [tak w
tekcie] i nie zachodziy ku temu jakiekolwiek potrzeby. Wydaje mi si, e na dzie
dzisiejszy na obecnym etapie D[owd]cy, jak i Oficer Milicji [tak w tekcie] winien umie
odrni zo od dobrego, a w tym przypadku nie umiano tego odrni.
Gdy publiczno zesza z boiska, milicjantw z Odwodu Zmilitaryzowanego przerzuco-
no i ustawiono w dwu szeregu [tak w tekcie] przy trybunie od strony zewntrznej, to spowo-
dowao z krew u obywateli, ktrych byo ponad 1000 osb i wszyscy czekali, aby powita
zawodnikw, jak bd wychodzi z szatni. Ja chodzc midzy t grup obywateli musiaem
w niektrych wypadkach rumieni si za wyraenia o Milicji, to te podszedem do kpt.
Kozowskiego i zapytaem go komu i naco [tak w tekcie] to wojsko jest potrzebne (mam
na myli Milicj z Odwodu) oraz zaznaczyem, aby natychmiast milicj usun, a tow.
Kozowskiemu poradziem, aby wszed wrd publicznoci i posucha, co o nim mwi.
Tow. Kozowski odpowiedzia mi e wie, co robi, lecz po trzech czy piciu minutach da
rozkaz tow. Strugielskiemu odprowadzi Oddzia Zmotoryzowany do koszar, co w konse-
kwencji czciowo uspokoio znajdujcych si obywateli przed wejciem do trybun.
Naczelnik Wydziau Kadr i Szkolenia
K[omen]dy MO wojew[ewdztwa] Bydgoskiego [tak w tekcie]
(Wyszyski Wyszyski Wyszyski Wyszyski Wyszyski B. mjr)
83
K S I K I I P N
Kolejna publikacja zserii Monografie prezen-
tuje problemy, jakie powstay po zajciu Wybrze-
a Gdaskiego przez wojska sowieckie, bdce
odzwierciedleniem sytuacji wcaej Polsce poja-
taskiej. Celem tego opracowania jest prba
odpowiedzi na pytanie, wjaki sposb obecno
Armii Czerwonej isowieckich sub specjalnych
wpyna na sytuacj spoeczno-polityczn, na-
rodowociow iekonomiczn Pomorza Gda-
skiego.
(cena: 37,00 z)
Publikacja prezentuje wyniki bada naukowych
nad zbrodniami popenionymi na polskich ydach
wJedwabnem, Radziowie iinnych miejscowociach
omyskiego iBiaostocczyzny latem 1941r. Tom
pierwszy zawiera studia, ktre przedstawiaj te
wydarzenia na szerokim tle historycznym. Wtomie
drugim opublikowano dokumenty polskie,
sowieckie iniemieckie, relacje uczestnikw
wydarze, raporty wojskowe, wiadectwa ocalaych
ydw oraz akta ledztw iprocesw karnych
wsprawie zbrodni wJedwabnem iRadziowie.
(cena: t. I/II 95,00 z)
Prezentowana wserii Monografie praca zbioro-
wa kilkunastu historykw IPN pod red. Antoniego
Dudka jest prb spojrzenia na stan wojenny zper-
spektywy regionalnej, umoliwiajcej porwna-
nie jego przebiegu wrnych czciach Polski.
Kady rozdzia dotyczy innego regionu iskada
si zszeciu czci analizujcych kolejno: opera-
cj wprowadzenia stanu wojennego; funkcjono-
wanie aparatu wadzy; opozycj iopr spoeczny;
represje karne iinne formy przeladowa; rol
Kocioa katolickiego iinnych zwizkw wyzna-
niowych; nastroje spoeczne od grudnia 1981 do
lipca 1983r.
(cena: 47,00 z)
W wydanej wserii Sowniki pracy autor opowia-
da owydarzeniach sprzed przeszo pwiecza.
Ksika ukazuje si wic zbyt pno, ale i na
swj sposb za wczenie, ze wzgldu na cigle
odkrywane dokumenty, przede wszystkim zza-
sobw do niedawna niedostpnych archiww woj-
skowych iaparatu bezpieczestwa Polski Ludo-
wej. Zamieszczono wniej ponad 560 biogramw
ofiar komunistycznych zbrodni na terenie War-
szawy iMazowsza od 1944 do 1956r. straco-
nych, zamordowanych lub zmarych.
(cena: 40,00 z)
84
K S I K I I P N
W wydanej wserii Monografie publikacji zawarto
rekonstrukcj konspiracyjnych dziejw Stronnic-
twa Narodowego, Narodowej Organizacji Wojsko-
wej iNarodowych Si Zbrojnych wregionie
rzeszowskim wlatach 19391944 oraz przedsta-
wiono struktur podziemia narodowego, dyna-
mik jego rozwoju igwne kierunki dziaania.
Pami iSprawiedliwo
Pismo naukowe, ukazujce si wcyklu procz-
nym; prezentuje wyniki bada nad zbrodniami
popenionymi na obywatelach polskich przez
III Rzesz iZwizek Radziecki wczasie drugiej
wojny wiatowej oraz nad systemem komunistycz-
nym wPolsce. Dziay: Dyskusje, Studia, Doku-
menty irelacje, Recenzje.
Podziemie zbrojne na Lubelszczynie wobec dwch totalitaryzmw 19391956
Tom powicony jest losom pokolenia konspiratorw na Lubelszczynie. Autorzy tekstw analizuj
metody dziaania iszanse podziemia zbrojnego lat 19391956. Stawiaj tez, e konspiracja antyko-
munistyczna bya kontynuacj konspiracji antyhitlerowskiej. Celem jednej idrugiej bya niepodlega
idemokratyczna Polska. (nakad wyczerpany)
Ukraicy na zachodnich ipnocnych ziemiach Polski 19471957
W serii Monografie publikowane s ksiki powicone najnowszej historii Polski, opisujce losy
obywateli polskich wlatach 19391989.
Pierwszy tom serii prezentuje polityk wadz Polski Ludowej wobec Ukraicw od akcji Wisa (1947) po
utworzenie Ukraiskiego Towarzystwa Spoeczno-Kulturalnego (1957). Opisuje trudne adaptowanie si
Ukraicw na terenach, na ktre zostali przesiedleni, iich uparte denie do powrotu.
(nakad wyczerpany)
Obz pracy wwitochowicach w1945r.
Obz pracy wwitochowicach (lutylistopad 1945r.) zaoony zosta wbarakach po filii obozu owi-
cimskiego Eintrachthtte, przeznaczony by dla zdrajcw narodu polskiego, zbrodniarzy faszystow-
sko-hitlerowskich iwrogich elementw. Sta si miejscem odosobnienia przede wszystkim dla lzakw,
ktrych jedyn win byo wpisanie ich podczas okupacji na niemieck list narodowociow. Tom jest
pierwszym wyborem dokumentw ukazujcych funkcjonowanie obozw pracy wpowojennej Polsce.
(nakad wyczerpany)
Poznaski Czerwiec 1956
Kolejny tom serii Konferencje IPN jest powicony poznaskiemu Czerwcowi 1956r. Autorzy tekstw
analizuj pomijane dotychczas wtki, jak sytuacja wwiziennictwie, reakcje spoeczestwa polskiego na
wydarzenia wPoznaniu oraz komentarze prasy krajowej izagranicznej. Ich ustalenia potwierdzaj
tez, e poznaski Czerwiec by pocztkiem walki odemokratyzacj ycia wPolsce. (cena: 15,00 z)
Publikacje Instytutu Pamici Narodowej mona zamwi, piszc na adres Gospodarstwa Pomocniczego
IPN, ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa. Do podanej ceny ksiek naley doda koszty przesyki poczto-
wej. Opata za przesyk bdzie pobierana od zamawiajcego przy odbiorze. Mona je take kupi
wsiedzibach oddziaw IPN oraz wwybranych ksigarniach na terenie caego kraju. Biuletyn iinne
publikacje IPN s dostpne na http://www.poczytaj.pl
(cena: 42,00 z)
K S I K I I P N

Aparat bezpieczestwawPolsce wlatach19501952: taktyka, strategia, metody

Przestpstwasdziwi prokuratorwwPolsce wlatach19441956
Czerwiec 1976wmateriaacharchiwalnych
Rozpracowaniei likwidacjarzeszowskiegoWydziauWiN
wdokumentachUB(19451949)
Rozwizaniekwestii ydowskiej wdystrykcie Galicja
Diariusz podrczny 19391945
wiadectwastanuwojennego
Stanwojenny wdokumentachwadz PRL 19801983
Tomobejmuje:
Nazbir skadajsi:
Ksika jest rezultatem czterech konferencji naukowych powiconych rnym aspektom funkcjo-
nowania komunistycznego wymiaru sprawiedliwoci w Polsce w latach 19441956. Obok opracowa
oglnychdotyczcychzarwnopolityki karnej pastwa, jaki porzdkuprawnegozamieszczonowniej
teksty omawiajce konkretne przykady przestpstw sdowych. Na szczegln uwag zasuguj
artykuy o represjach wobec zbrojnego podziemia, duchowiestwa katolickiego oraz chopw prze-
ciwstawiajcychsi kolektywizacji rolnictwa.
Zawiera 57 krytycznie opracowanych, dotychczas niepublikowanych (z wyjtkiem jednego) doku-
mentw, ktre ukazuj wczesne wydarzenia w nowymwietle. Na zbir oprcz materiaw wytwo-
rzonych przez struktury MSW skadaj si m.in.: protokoy i informacje z posiedze KW PZPR
w Radomiu dyrektywy i informacje KC PZPR sprawozdania Prokuratury Wojewdzkiej w Rado-
miu. (cena: 20,00z)
To pierwszy krytycznie opracowany wybr dokumentwoperacyjnychkomunistycznychsubbezpie-
czestwa. Tom zawiera: 96 dokumentw z teczek obiektowych raporty specjalne sprawozda-
nia dekadowe, miesiczne i roczne z pracy operacyjnej funkcjonariuszy WUBP w Rzeszowie i PUBP
wwojewdztwie rzeszowskim. (cena: 20,00 z)
Friedrich (Fritz) Katzmann zapisa jedn z najczarniejszych kart okupacji niemieckiej w Polsce.
By wsporganizatorem tak zwanej akcji Reinhard (Einsatz Reinhard). Cel akcji eksterminacja pol-
skich ydw zosta osignity. W latach 19421943 w Generalnej Guberni zgina wikszo z nie-
mal 3 mlnzamordowanychpodczas niemieckiej okupacji polskichydw. (cena: 45,00 z)
Diariusz podrczny archiwisty Adama Kamiskiego stanowi interesujcy zapis ycia w Krakowie
pod okupacj niemieck. Zkart jego dziennika wyania si poruszajcy obraz codziennej walki o prze-
trwanie: zdobywania ywnoci, mieszkania oraz pracy. Rwnoczenie jest to znakomite rdo
informacji o wczesnej obyczajowoci: yciu rodzinnym, sposobach spdzania czasu wolnego oraz
witowania. Wiele miejsca Kamiski powica swej pracy w archiwum oraz walce o ratowanie
dokumentw zagroonych zniszczeniem. Jego dziennik oddaje take groz okupacji, dokumentuje
wojenn eksterminacj, wywzki mieszkacw Krakowa do Owicimia, likwidacj getta
krakowskiego, wreszcie pobyt autora w obozie w Paszowie. Swe zapiski Kamiski uzupenia
wiadomociami z prasy codziennej oaktualnychwydarzeniachwojennych. (cena: 30,00 z)
wiadectwa stanu wojennego to 28 relacji wybranych tak, by pokazyway rne formy dziaalnoci
opozycyjnej i wszystkie regiony Polski. Dostarczaj one wielu informacji na temat oporu spoeczne-
go, pozwalaj pozna motywacje konkretnych osb. Mog by ciekaw lektur nie tylko dla history-
kw, lecz take dla socjologw i psychologw spoecznych. Pozwalaj skonfrontowa wasne
dowiadczeniaz przeyciami innych. (cena: 25,00 z)
Tom (ksika) zawiera 54 publikowane po raz pierwszy dokumenty ukazujce genez, przebieg oraz
skutki stanu wojennego. Ilustruj one najwaniejsze przedsiwzicia podejmowane przez wadze PRL
przed i po 13 grudnia 1981 r. Pochodz z zasobw IPN i pitnastu innych archiww (m.in. ArchiwumAkt
Nowych, Archiwum Centralnego Zarzdu Zakadw Karnych, Archiwum Ministerstwa Sprawiedliwoci)
oraz zbiorwprywatnych. (cena: 35,00 z)

protokoy z narad kierownictwa resortu bezpieczestwa publicznego przemwienia i referaty

ministra BP Stanisawa Radkiewicza rozkaz ministra BP w sprawie walki z wywiadem pastw
imperialistycznych pisma kierownictwa resortu dotyczce spraw i zada biecych MBP analizy
i opracowania obrazujce sposoby zwalczania przez aparat bezpieczestwa niepodlegociowego
podziemia zbrojnego, a take wrogiej dziaalnoci na wsi, w przemyle, szkolnictwie oraz dzia-
ajcychoficjalnie organizacjachspoeczno-politycznych. (nakadwyczerpany)
codzienne informacje o sytuacji w kraju, przeznaczone dla czonkw najwyszego kierownictwa
partyjno-pastwowego notatki z posiedze Sztabu MSW w grudniu 1970 r. (niekompletne)
i zapisy telekonferencji z komendantami wojewdzkimi MO, organizowanych w grudniu 1970 r. przez
komendantagwnego MOgen. TadeuszaPietrzaka.
Grudzie1970wdokumentachMSW

(nakadwyczerpany)
Uwaga Jarocin!
Instytut Pamici Narodowej przygotowuje wystaw, wspomnieniowy kon-
cert, album i materiay edukacyjne powicone Festiwalowi Muzykw Roc-
kowych wJarocinie. W zwizku z tym prosimy muzykw, uczestnikw festi-
walu imieszkacw Jarocina posiadajcych materiay dotyczce FMR, takie
jak zdjcia, plakaty, ulotki i inne pamitki, o skontaktowanie si z Oddzia-
em IPN wodzi, ul. E. Orzeszkowej 31/35, 91-479 d, tel. (0-42) 616 27
32, e-mail: krzysztof.lesiakowski@ipn.gov.pl