Dodatek: pyta DVD z filmami

Bunt majowy
My z Cegielskiego
WIELKOPOLSKA
Fot. P. ycieski
B I U L E T Y N
I NS T Y T UT U PAMI C I NARODOWE J
B I U L E T Y N
I NS T Y T UT U PAMI C I NARODOWE J
N R 5 6 ( 1 2 6 1 2 7 )
ma j c z e r w i e c 2 0 1 1
cena 11 z (w tym 5% VAT)
ISSN 1641-9561
numer indeksu 374431
nakad 9500 egz.
BIULETYN INSTYTUTU PAMICI NARODOWEJ
Kolegium: Jan aryn przewodniczcy, Marek Gazowski, Waldemar Grabowski,
ukasz Kamiski, Kazimierz Krajewski, Sebastian Ligarski, Agnieszka uczak, Filip Musia,
Barbara Polak, Jan M. Ruman, Andrzej Sujka, Norbert Wjtowicz, Piotr ycieski
Redaguje zesp: Jan M. Ruman redaktor naczelny (tel. 22 4318374), jan.ruman@ipn.gov.pl
Barbara Polak zastpca redaktora naczelnego (tel. 22 4318375), barbara.polak@ipn.gov.pl
Andrzej Sujka sekretarz redakcji (tel. 22 4318339), andrzej.sujka@ipn.gov.pl
Piotr ycieski fotograf (tel. 22 4318395), piotr.zycienski@ipn.gov.pl
sekretariat Maria Winiewska (tel. 22 4318347), maria.wisniewska@ipn.gov.pl
Projekt graczny: Krzysztof Findziski; redakcja techniczna: Andrzej Broniak;
amanie: Wojciech Czaplicki; korekta: Joanna Wysowska
Adres redakcji: ul. Hrubieszowska 6a, Warszawa
Adres do korespondencji: ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa
www.ipn.gov.pl
Druk: Drukarnia Wydawnictw Naukowych Sp. z o.o., ul. Wydawnicza 1/3, 92-333 d
ul. Warsz ta to wa 1a, 15-637 Biaystok
tel. 85 6645703
ul. Witomiska 19, 81-311 Gdynia
tel. 58 6606700
ul. Kiliskiego 9, 40-061 Katowice
tel. 32 6099840
ul. Reformacka 3, 31-012 Krakw
tel. 12 4211100
ul. Szewska 2, 20-086 Lublin
tel. 81 5363401
ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 d
tel. 42 6162745
ul. Rolna 45a, 61-487 Pozna
tel. 61 8356900
ul. Sowackiego 18, 35-060 Rzeszw
tel. 17 8606018
ul. K. Janickiego 30, 71-270 Szczecin
tel. 91 4849800
ul. Chodna 51, 00-867 Warszawa
tel. 22 5261920
ul. Sotysowicka 21a, 51-168 Wrocaw
tel. 71 3267600
BIAYSTOK
GDASK
KATOWICE
KRAKW
LUBLIN
D
POZNA
RZESZW
SZCZECIN
WARSZAWA
WROCAW
ODDZIAY IPN ADRESY I TELEFONY
B I U L E T Y N
NR 5 6 ( 126127)
MAJCZERWIEC
2011
SPIS TRECI
I NS T YT UT U PAMI CI NARODOWE J

ROZMOWY BIULETYNU
Wielkopolska w drodze do Ojczyzny. Z Januszem Karwatem
i Przemysawem Matusikiem rozmawia Barbara Polak ................................. 2

KOMENTARZE HISTORYCZNE
Aleksandra Pietrowicz Konspiracja wielkopolska 19391945 ................................. 21
Aleksandra Pietrowicz Babska siatka ............................................................................. 39
Daniel Rubi Pocztki okupacji niemieckiej w Wielkopolsce
na przykadzie Kostrzyna .................................................................................... 54
Agnieszka Ptakowska-Syso Konspiracja chodzieska 19391944.............................. 63
Agnieszka uczak Podziemie niepodlegociowe w Wielkopolsce
w latach 19451956 ............................................................................................... 69
Marcin Podemski damy wypuszczenia aresztowanych
kolegw z Krakowa! ............................................................................................ 80
Pawe Karp, Daniel Koteluk Przymusowa suba Polsce.
Na przykadzie wojewdztwa poznaskiego .................................................. 91
Agnieszka uczak Poznaski Czerwiec 56 ................................................................. 98
Violetta Julkowska Historia i pami o Czerwcu 56
w kontekcie zada wspczesnej edukacji historycznej ............................ 109
Karolina Zielazek-Szeska Bunt ukryty w piwnicy?
Muzeum Powstania Poznaskiego Czerwiec 56 ........................................ 115
Przemysaw Zwiernik Opr spoeczny i opozycja w epoce Gierka ........................ 119
Karolina Bittner rodowisko poznaskich punkw w raportach bezpieki ........ 133
Krzysztof M. Kamierczak Tajemnica konspiracyjnego magazynu ......................... 140

DOKUMENTY
Aleksandra Pietrowicz Neutralizowanie prof. Zygmunta Wojciechowskiego .... 147
Przemysaw Zwiernik Poczyem agregaty i pierwszy przemwiem ................ 157
Karolina Bittner My godujemy my chcemy chleba ......................................... 165

SYLWETKI
Micha Woejko Bolesaw Skawiski
vel Bronisaw Olszewski Rawicz, Sokoowski........................................ 168
Aleksandra Pietrowicz, Elbieta Wojcieszyk Dziewczyna z fotograi ............................ 172
Aleksandra Pietrowicz Gdy zabrako koordynacji...
ycie i mier jednego z wielkopolskich wykltych ................................. 177

ZMARLI
Izabela Piontek Jan Wo (19142011) ...................................................................... 182
Jan M. Ruman Klka tylko przed Bogiem Jerzy Narbutt (19252011) ....... 184

WYDARZENIA ........................................................................................................... 186

2
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
WIELKOPOLSKA W DRODZE
DO OJCZYZNY
Z JANUSZEM KARWATEM I PRZEMYSAWEM MATUSIKIEM
ROZMAWIA BARBARA POLAK
B.P. Zacznmy od dumnej nazwy: Wielkopolska.
J.K. Polonia Maior. Tak we wczesnym redniowieczu,
midzy wiekiem XI i XIII nazywano ziemie wok Gniezna,
Kalisza, Kruszwicy i Poznania, z przejciowym centrum na
Ostrowie Lednickim.
P.M. Wielkopolska bya gniazdem, z ktrego wyroso pa-
stwo polskie. Std pochodzia zapewne nazwa, oznaczajca
Polsk Wiksz, a wic waniejsz czy starsz. Wprawdzie jej
pierwszy zapis aciski pochodzi z poowy XIII w., ale z pew-
noci wynika on z wczeniejszej polskiej praktyki jzykowej.
Odpowiednio do tego w XV w. wczesne centrum pastwa
polskiego zaczto okrela mianem Polonia Minor, Mao-
polska, czyli Polska modsza.
B.P. Dobrze byoby wyznaczy historyczno-kulturowe granice Wielkopolski.
J.K. Wielkopolska jest pojciem historycznie zmiennym. W redniowieczu jej granice
wyznaczay rzeki: na zachodzie Obra, na poudniu Barycz, na pnocy Note, a na
wschodzie ziemia sieradzka. To jest ta Wielka Polska, uwzgldniajca w swych granicach
take ziemi waeck i Kujawy, a po Bydgoszcz. Okolice Bydgoszczy jeszcze do lat trzy-
dziestych XX w. naleay do wojewdztwa poznaskiego. Po drodze, w czasach I Rzeczy-
pospolitej, powstaway kolejne ksistwa, wojewdztwa. W peni te granice utrwaliy si po
utworzeniu Wielkiego Ksistwa Poznaskiego (1815 r.).
P.M. Postanowienia kongresu wiedeskiego w 1815 r. bar-
dzo trwale uformoway wyobraenia na temat ksztatu tery-
torialnego Wielkopolski. Wschodni pas historycznej Wielko-
polski, z Kaliszem i Koninem, znalaz si bowiem w Krlestwie
Polskim, w zaborze rosyjskim, jej wiksza, zachodnia cz
przypada za Prusom, ktre utworzyy tam Wielkie Ksistwo
Poznaskie, z Poznaniem, Gnieznem i wanie Bydgoszcz.
W ten sposb nowa granica, ktrej symbolem staa si
z czasem graniczna stacja Strzakowo, zacza dzieli tery-
toria i spoecznoci podlegajce odmiennym cywilizacyjnym
wpywom, rozw ajce si w nieco inny sposb. Do dzisiaj
zreszt daj si zauway uderzajce rnice w ukadzie pl,
3
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
ksztacie domw itd. Nic dziwnego, e ten podzia take wspczenie wpywa na wielko-
polsk samowiadomo. Mieszkacy terenw byego Wielkiego Ksistwa Poznaskiego
maj niekiedy tendencj do zawania pojcia Wielkopolski do tego wanie obszaru.
Nie uznaj tego oczywicie koninianie i kaliszanie, podkrelajc sw wielkopolsko, cze-
mu sprzyja obecny podzia administracyjny.
J.K. Te rnice byy rwnie widoczne w okresie midzywojennym, i to pod kadym wzgl-
dem: ekonomicznym, spoecznym, take i politycznym. W jednym wojewdztwie istniay
dwie Wielkopolski: zachodnia (byy zabr pruski) i wschodnia, z Kaliszem i Koninem. Gdy
mwimy o granicach terytorialnych, bardzo ciekawy okres przyszed po 1945 r., kiedy to
w wojewdztwie poznaskim znalaza si cz dzisiejszej ziemi lubuskiej, z Gorzowem
Wielkopolskim. Przed rozbiciem dzielnicowym nalea on do piastowskiego pastwa pol-
skiego, a od koca wieku XIII do roku 1945 by miastem lecym w Brandenburgii. Ziemia
lubuska zostaa przepoowiona; zachodni cz, wraz z jej historyczn stolic Lubaszem,
przyznano Niemieckiej Republice Demokratycznej; wschodnia przypada Polsce. Z kolei
niektre powiaty pnocne Wielkopolski (zotowski, pilski i trzcianecki) naleay do Ziem
Zachodnich i znalazy si w granicach Polski po II wojnie wiatowej.
B.P. W wyniku I rozbioru Prusacy zajli Wielkopolsk pnocn, III rozbir Polski
da im ogromny obszar, cznie z Warszaw. Jednak dopiero kongres wiedeski na
ponad sto lat podzieli kraj na te zabory, ktre utrwaliy si w spoecznej wiado-
moci. Chyba wanie od tego czasu datuje si formowanie swoistego etosu Wiel-
kopolan jako stranikw polskoci, stawiajcych opr procesom germanizacyjnym.
Ale opr czy si z koniecznoci przetrwania. Kolejne pokolenia mieszkacw
tych ziem musiay wic stosowa odpowiedni strategi wobec zaborcy i jego po-
czyna. Nie naley przy tym zapomina, e czym innym jest niemiecko, czym
innym za prusko.
P.M. Pamitajmy, e od wiekw do Wielkopolski napywali przybysze z Niemiec. Niemiec-
kich osadnikw sprowadzano szczeglnie po zniszczeniach, jakich doznaa ta dzielnica
w XVII w. i w pierwszej poowie XVIII w. by uzupenili dotkliwe ubytki ludnoci. Na przy-
kad w podpoznaskich wioskach osiedlono przybyszw z okolic Bambergu, tzw. Bambrw,
ktrzy doskonale si tu odnaleli, integrujc si stopniowo z polskim otoczeniem, czemu
sprzyjao ich katolickie wyznanie. Mona powiedzie, e bambersko staa si z czasem
jakim elementem poznaskiej, miejskiej tosamoci, czego symbolem jest to, e dziew-
czta w piknych bamberskich strojach s do dzi ozdob naszych procesji Boego Ciaa
i innych waniejszych uroczystoci. Zatem niemiecko nie bya w Wielkopolsce czym
cakowicie zewntrznym i obcym. Czym zupenie nowym i obcym byo natomiast wkrocze-
nie tu pastwa pruskiego w 1793 r. i skonfrontowanie Wielkopolan z jego protestanck
i militarystyczno-biurokratyczn specyk.
B.P. Nie bez znaczenia dla formowania si etosu wielkopolskiego by okres wojen
napoleoskich.
J.K. Epizod niezwykle krtki, w przypadku Wielkopolski trwajcy zaledwie siedem lat, zwa-
ny by epok napoleosk. Ten okres niezwykle mocno zaway na postawach Wielkopolan,
4
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
na ich wiadomoci narodowej, aktywnoci politycznej i postawach w przyszoci. To by po-
cztek wiadomej irredenty. W 1806 r. odbyo si mae powstanie poznaskie, zwyciskie,
bo zanim nadcign tutaj gen. Jan Henryk Dbrowski i wojska francuskie, usunito ju sta-
cjonujce pruskie garnizony. Do stycznia nastpnego roku Dbrowski zorganizowa legi po-
znask i kalisk ponaddwudziestotysiczne oddziay z poboru i cztery tysice ochotnikw.
P.M. O tym wanie powstaniu z listopada 1806 r. mwi Adam Mickiewicz w Panu Tade-
uszu, w opowieci Bartka Prusaka.
J.K. To by nie owieceniowy, lecz wrcz romantyczny poryw wszystkich stanw i narodo-
woci: ydw, Polakw, a take Niemcw, ktrzy podobnie jak pozostali nie tsknili za
krlem pruskim.
P.M. Warto zwrci uwag na to, e formowanie si nowych struktur napoleoskiej Polski,
przyszego Ksistwa Warszawskiego, zaczo si na przeomie listopada i grudnia 1806 r.
wanie w Wielkopolsce. Z jednej strony jak ju wspomnia pan profesor Dbrowskiemu
udao si w cigu dwch miesicy stworzy na jej terenie powan armi, co byo swego
rodzaju ewenementem. Z drugiej Jzef Wybicki rozpocz budow zrbw polskiej admi-
nistracji, co zaskoczyo nawet samego Napoleona. Znamienne, e armia powstaa dziki
wykorzystaniu stworzonych przez Prusakw struktur administracyjnych, niezwykle sprawnie
i skutecznie przejtych i zaadaptowanych do wasnych celw przez Polakw.
J.K. Walki, w ktrych uczestniczyy oddziay wielkopolskie na terenie Pomorza Gdaskiego
w ramach kampanii pomorskiej, rwnie budoway bohaterski etos Wielkopolan. U boku Na-
poleona powoli wyrastaa gwiazda wielkopolskiego ziemianina Dezyderego Chapowskiego,
jako ocera sztabowego i adiutanta cesarza. W kolejnych latach wsparcie Wielkopolan dla
Napoleona byo ju bardziej umiarkowane, poniewa wiadczenia wojenne byy ogromne.
Przez nasz teren przechodziy kolejne korpusy Wielkiej Armii, setki tysicy rnych onierzy
koalicji napoleoskiej, ponosilimy wic ogromny wysiek gospodarczy z tym zwizany.
W dalszych dekadach Towarzystwo Demokratyczne Polskie i przedstawiciele Wolnego Mia-
sta Krakowa czynili przygotowania do oglnopolskiego powstania przeciw zaborcom, a cen-
trum tych przygotowa miao by w Wielkopolsce. W porozumieniu z orodkiem galicyjskim,
lwowskim, pierwsze prby wywoania takiego powstania miay tu miejsce ju w 1846 r.
P.M. Po kongresie wiedeskim wydawao si, e podzia Ksistwa Warszawskiego i prze-
kazanie jego zachodnich departamentw Prusom jest stanem tymczasowym. Sdzono, e
Aleksander I spowoduje przyczenie ich do Krlestwa Polskiego. Mimo pewnych gestw
ze strony wadz pruskich, np. planowanego sformowania puku jazdy polskiej, poznaskie
elity pozostay wobec nich w zasadzie wstrzemiliwe. Jednak z kadym rokiem nadzieje na
zmian sytuacji malay, a gdy pod koniec lat dwudziestych rozpoczto w Poznaniu budow
twierdzy, stao si jasne, e Prusacy nie zamierzaj z Poznaskiego rezygnowa.
J.K. Prusacy planowali np. utworzenie polskiego regimentu narodowego, pozostawiono
polskojzyczn administracj i szkoy. Pod tym wzgldem, zwaszcza w pierwszych latach
swego istnienia, Wielkie Ksistwo Poznaskie tak bardzo nie rnio si od Krlestwa, cho-
cia oczywicie dzielia je granica. Ale jednak byy i dua swoboda, i autonomia. Szlachta
5
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
wielkopolska wizaa due nadzieje z osob namiestnika ksicia Antoniego Radziwia. On
jednak, bdc rzecznikiem orientacji pruskiej, nie wykaza talentw ma stanu, brako mu
te zrcznoci dyplomatycznej i daru przewidywania. Wiksz, anieli w yciu politycznym,
rol odegra jako mecenas nauki i kultury polskiej. Wkrtce urzdzono wedug modelu
pruskiego administracj, sdownictwo, szkolnictwo. Pozna, jako stolica ksistwa, sta si
siedzib dowdztwa V Korpusu Armii Pruskiej. W 1828 r. rozpoczto budow twierdzy z sil-
nie ufortykowanym wzgrzem winiarskim, dominujcym nad miastem.
B.P. Wielkopolska zacza wyrnia si spord pozostaych dzielnic pod wzgl-
dem infrastruktury.
P.M. To prawda, Prusacy robili tu po prostu dokadnie to samo co u siebie, a wic budo-
wali drogi i szosy, pniej, poczwszy od lat czterdziestych, nastpi rozwj sieci kolejowej
i telegracznej. To wszystko dziao si w ramach modernizacji caego pastwa, cho nie
bez znaczenia byy take w przypadku Poznaskiego wzgldy militarne i denie do penej
integracji z pozostaymi czciami pastwa Hohenzollernw. W ten sposb dzielnica ta
nabieraa z czasem coraz bardziej europejskiego wygldu: dobra sie komunikacyjna,
murowane wioski i miasta, nowoczesna infrastruktura miejska, nowoczesne, kapitalistyczne
rolnictwo itd. Towarzyszya temu take modernizacja spoeczna. W Wielkim Ksistwie Poz-
naskim ju w 1823 r. rozpoczto uwaszczenie chopw (w Galicji w 1848 r., w zaborze
rosyjskim za na pocztku lat szedziesitych). Tu rwnie, wczeniej ni w pozostaych
zaborach, dokonao si rwnouprawnienie ludnoci ydowskiej, zniesiono ograniczenia
cechowe oraz wprowadzono obowizek szkolny (1825), co sprawio, e w kocu XIX w.
w zasadzie caa ludno umiaa czyta i pisa. To stwarzao zupenie now i odmienn
w stosunku do pozostaych ziem polskich sytuacj spoeczn.
B.P. Do Powstania Listopadowego masowo stawia si polska elita, ziemiastwo.
J.K. Przez cae lata dwudzieste i trzydzieste panowa w wielkopolskich dworach roman-
tyczny duch spiskowy. To tutaj co roku przybywao nawet po kilkuset kurierw i wysacw.
Do Powstania Listopadowego podyo prawie trzy tysice Wielkopolan, gwnie ziemian,
w stopniach podocerskich i ocerskich. Wielkopolscy ocerowie mieli znakomite dowiad-
czenie z Insurekcji Kociuszkowskiej i Legionw Polskich. Po 1831 r. Warszawa przestaa
by centrum przygotowa powstaczych. Przeniosy si one do Poznania, ktry w kocu lat
trzydziestych sta si wanym miejscem dla rozwoju kultury. Wczeniejsze prby wszczcia
powstania zostay udaremnione czciowo przez Prusakw, ale czciowo te przez nie-
ktrych Wielkopolan, bo nie wszyscy go chcieli. Midzy innymi Dezydery Chapowski sta
ju twardo na stanowisku, e to nie jest pora na powstanie, e najpierw musimy wzmocni
si gospodarczo. Wtrowa mu Karol Marcinkowski, spoecznik, znakomita posta, mao
znana w innych dzielnicach, doskonay przykad naszych przywdcw. Warto te wspo-
mnie Maksymiliana Jackowskiego, ktry gdy ju zakoczy swoj dziaalno powstacz
i rewolucyjn, zabra si do gospodarowania. Jedzi po paraach i wsiach i zakada
wociaskie kka rolnicze. Pamitajmy, e tutaj nie byo chopw, tu okrelenie chop
brzmiao obraliwie. Tu byli wocianie czyli posiedziciele wiksi lub mniejsi, gospoda-
rze i robotnicy rolni, czyli robotnicy najemni, ktrzy mieli swj okrelony status (podpisywali
umow na okrelony czas, otrzymywali mieszkanie w murowanych czworakach).
6
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
Wracajc do Jackowskiego, to on wprowadzi wielkopolsk wie do nowoczesnoci,
propagujc owiat rolnicz i nowoczesne gospodarowanie. W ten sposb wychowa dwa
pokolenia wocian. Pniej ide pracy ruchu ludowego opart na kkach rolniczych pod-
jli: Jzef Chapowski, Kazimierz Brownsford i Stanisaw Mikoajczyk. Do dzisiaj zreszt
w poudniowej i wschodniej Wielkopolsce ruch ludowy ma mocn pozycj i kilkunastopro-
centowy elektorat.
P.M. Lata trzydzieste i czterdzieste w Wielkopolsce, w Poznaskiem, to okres bardzo cie-
kawy. Tak jak na innych ziemiach polskich, i tu panowaa aktywno spiskowa, majca
na celu wywoanie trjzaborowego powstania, ktrej patronowa dr lozoi Karol Libelt
zwizany z emigracyjnym Towarzystwem Demokratycznym Polskim. Powstanie Listopadowe
byo kresem orientacji Wielkopolan na Warszaw. Od poowy lat trzydziestych rozw a si
tu kierunek organicznikowski, symbolizowany przez pikn posta lekarza Karola Marcin-
kowskiego, podobnie jak Libelt syna poznaskich przedmie. Sama nazwa prac orga-
nicznych pojawia si na amach poznaskiej prasy w roku 1848, skd z czasem przesza
do oglnopolskiego sownika politycznego. Program organicznikowski wyrasta z dwch
przesanek. Pierwsz przesank byo uwiadomienie sobie, e droga powstacza prowadzi
donikd; cho mielimy w Powstaniu Listopadowym wasn armi przegralimy. Druga to
wiadomo germanizacyjnej aktywnoci naczelnego prezesa prowincji poznaskiej, Edwar-
da von Flottwella, uwaanego za prekursora twardej polityki pruskiej wobec Polakw. To on
doprowadzi do tego, e poznaskie urzdy byy obsadzane tylko przez Niemcw, ograniczy
zakres uywania jzyka polskiego w sferze publicznej, prbowa take rozwin niemieckie
osadnictwo na tym terenie. Motywem jego dziaa byo marginalizowanie niepokornych
polskich elit z jednej strony, cho z drugiej take ch przycignicia Polakw do niemie-
ckoci blaskiem nowoczesnej cywilizacji, ktrej rozwj wspierao pastwo pruskie.
B.P. Co mu si w pewnym stopniu udao.
P.M. Ale tylko w przewrotnym sensie, nie udao mu si bowiem zafascynowa niemiec-
koci, lecz zmusi polskie elity do powanego potraktowania przemian cywilizacyjnych.
W latach trzydziestych XIX w. uwiadomiy one sobie, e albo si co zmieni, albo Polacy
zostan cakowicie zmarginalizowani przez jak to si wwczas elegancko mwio ob-
cych przybyszy. Std poparcie dla nowych inicjatyw. Z nich najdoniolejsz byo powo-
anie do ycia przez Karola Marcinkowskiego w 1841 r. Towarzystwa Naukowej Pomocy.
Bya to organizacja stypendialna, dziki ktrej mia powsta nowoczesny polski stan redni.
Marcinkowski zdawa sobie spraw z tego, e nadchodz nowe czasy, w ktrych przewag
w spoeczestwie bdzie mia stan trzeci mieszczaski, a wic kupcy, przemysowcy oraz
inteligencja; Polacy za byli spoeczestwem wiejskim. eby wic odnale si w nowych
czasach, trzeba wytworzy nowoczesn klas redni. Temu miaa suy dziaalno TNP,
ktre przyznawao stypendia zdolnej, acz ubogiej modziey czy to ksztaccej si w za-
wodach rzemielniczych, czy gimnazjalnej, czy wreszcie idcej na studia.
J.K. Kilkaset dzieci pochodzcych z niszych klas spoecznych mogo ukoczy studia,
a nawet zdoby stopnie doktorskie. To byy dzieci rolnikw, rzemielnikw, robotnikw
rolnych. Poza tym powstaa caa sie towarzystw o charakterze gospodarczym, naukowym,
owiatowym, w znakomitej wikszoci legalnych. Wszystkie inicjatywy polskie miay taki
7
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
charakter Prusy byy jednak pastwem prawa, a nie widzimisi urzdnikw. Tutaj np. nie
byo zjawiska apwkarstwa.
P.M. Nie prowadzono by z takim powodzeniem w Wielkopolsce w drugiej poowie XIX w.
prac organicznych, gdyby nie byo ich inteligenckiej kadry przywdczej, w duej mierze
wytwarzanej przy wsparciu TNP. Warto tu wspomnie, e poza Marcinkowskim istotn
rol w rozwoju tej organizacji odegra Hipolit Cegielski, lolog z wyksztacenia, autor pod-
rcznika Poetyki i pocztkowo profesor zasuonego w ksztaceniu polskich elit pozna-
skiego Gimnazjum w. Marii Magdaleny. Gdy w 1846 r. zosta przez wadze zwolniony
z tej posady z powodw politycznych, j si zawodu egzotycznego z perspektywy jego
wyksztacenia mianowicie handlu elaznego by w stosunkowo krtkim czasie stworzy
fabryk maszyn, jeden z najwikszych w skali Wielkopolski zakadw przemysowych, ktry
mia odegra w naszej historii istotn, nie tylko gospodarcz rol.
J.K. Przyjmuje si, e okres romantyzmu w Wielkopolsce skoczy si mniej wicej w ko-
cu lat czterdziestych XIX w., kiedy to zdecydowanie zrezygnowano z dalszych powsta.
Nie mona jednak przeciwstawia sobie obu postaw romantycznej i organicznikowskiej.
Wszyscy organicznicy, bez wzgldu na orientacj polityczn: czy to byli lojalici, konser-
watyci, czy pniej narodowi demokraci, wszyscy oni gdzie od rodka byli przepojeni
romantyzmem. Tyle tylko, e odzyskanie niepodlegoci umieszczali jakby na dalszym pla-
nie. Przed rozpoczciem I wojny wiatowej trudno byo wyznacza sobie taki cel, ale ani
programowo, ani w swoich przekonaniach nikt z niepodlegoci nie rezygnowa. Po drodze
do niepodlegoci byy cele taktyczne, dorane, etapowe majce utrzyma i wzmocni
polsko w rywalizacji z Niemcami. I to na kadym polu.
B.P. Organizacyjne wzorce realizowane w Wielkopolsce wcale nie byy niemiec-
kie, jak to si powtarza w wielu stereotypach, lecz w duej mierze angielskie lub
skandynawskie.
J.K. Angielskie wzorce znakomicie rozw ay si w krajach protestanckich: w krajach skan-
dynawskich i pnocnych landach niemieckich oraz w Belgii. Spotykali si z nimi studiujcy
tam i pracujcy Polacy. Polscy robotnicy uzyskiwali zawody, specjalizacje, dorabiali si
i prdzej czy pniej wracali. Zakadali warsztaty rzemielnicze, kupowali gospodarstwa
i tworzyli miejscow elit. Wyrniali si te swoj otwartoci i wyksztaceniem na tle tych,
ktrzy co prawda nie wyjedali, ale niejednokrotnie byli od nich bogatsi.
P.M. Dezydery Chapowski, adiutant Napoleona, baron cesarstwa i genera Powstania Li-
stopadowego, ju w latach 18181819 jedzi do Anglii, by w tym przodujcym pod kadym
wzgldem kraju zapozna si z nowoczesnym rolnictwem. Poznane tam metody przenosi
w Poznaskie, osobicie uczc ich swych nieufnych zrazu chopw. Z kolei w drugiej poowie
XIX w. Poznaniacy chtnie przywoywali wzorzec czeski. Jednak nie mona zaprzeczy, e wzor-
ce najblisze i najsilniej oddziaywajce pochodziy z Niemiec. Korzystano z nich w sposb
w peni wiadomy skoro co jest sprawdzone, to dlaczego nie zastosowa tego w naszych
warunkach. Silnie rozbudowany i dobrze dziaajcy poznaski system organizacyjny formo-
wa postawy Wielkopolan, ich spoecznikowski etos, przekonanie, e wypada nalee do
stowarzysze i organizacji o rozmaitym prolu. To za budowao swego rodzaju kultur ycia
8
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
organizacyjnego. Czytaem niedawno o jakim zebraniu w latach trzydziestych XX w. w jednej
z poznaskich parai. Jego uczestnicy, w wikszoci drobni kupcy, rzemielnicy, robotnicy
i kilku przedstawicieli inteligencji, zebrali si w salce miejscowego Domu Katolickiego. Kto
zgosi kandydatur na formalnego inicjatora zebrania, przyjt przez aklamacj i wtedy ta
osoba przeprowadzia wybr na przewodniczcego zebrania i jego sekretarza, zarzdzajc
kolejne, przebiegajce niezwykle sprawnie gosowania. Po wyborze podzikowano inicjato-
rowi, przewodniczcy obj swj urzd i dopiero wtedy przystpiono do obrad. W suchym,
formalistycznym opisie uderzaa absolutna rutyna tych dziaa, wszyscy doskonale wiedzieli,
co maj robi. To wanie bya owa kultura poznaskiego ycia organizacyjnego.
Wiek XIX by wiekiem samoorganizacji spoecznej wyraajcej si w rozwoju rozmaitych
i licznych stowarzysze. T organizacyjn energi wyzwalaa nowoczesno, kapitalizm,
zmuszajcy ludzi do samopomocy. Im szybciej modernizujcy si kraj, tym wikszy stopie
tej samoorganizacji, czego przykadem bya wanie dziewitnastowieczna Anglia, ale tak-
e wcale nieustpujce jej Niemcy.
B.P. Jaki by udzia Kocioa katolickiego w tej samoorganizacji spoeczestwa?
P.M. To jest sprawa niezwykle charakterystyczna, e w Wielkopolsce, ale take w innych re-
gionach katolickich Czechach, Chorwacji, w katolickiej czci Niemiec Koci katolicki
w samoorganizacji spoeczestwa odgrywa du rol. Na niemieckim gruncie wystpuje
nawet pojcie Vereinkatholizismus, katolicyzm stowarzyszeniowy. W Poznaskiem zapo-
wiedzi tego byo zaangaowanie miejscowych proboszczw w dziaalno Towarzystwa
Naukowej Pomocy, co wynikao z faktu, e ju na pocztku jego aktywnoci arcybiskup
poznaski i gnienieski Marcin Dunin wyda oklnik nakazujcy im wstpowanie do tej or-
ganizacji, a co za tym idzie wspomaganie jej nansowo. Jednak szczeglnie wida to w dru-
giej poowie XIX w., kiedy duchowiestwo w duej mierze przejo rol inteligencji wieckiej,
niezbyt tu licznej, co wynikao przede wszystkim z faktu, e Prusacy wiadomie zahamowali
dostp Polakw do urzdw. Urzdnicy zawsze i wszdzie stanowi najliczniejsz warstw
inteligenck. U nas prawie jej nie byo. W ten sposb niejako z koniecznoci otwierao si
pole dziaania dla ksiy, ktrzy to skwapliwie wykorzystali. Dodatkow paradoksalnie po-
zytywn okolicznoci by Bismarckowski Kulturkampf w latach siedemdziesitych i osiem-
dziesitych, czyli walka pastwa pruskiego z Kocioem. Przeladowanie duchowiestwa
przytumio dajce wczeniej zna o sobie w onie polskich elit tendencje antyklerykalne.
Zarazem duchowiestwo weszo w t spoeczn rol w sposb bardzo wiadomy, co czy-
o si ze zrozumieniem i celw Kocioa, i nowej roli ksidza w zmieniajcym si wiecie,
i wreszcie potrzeb spoecznoci polskiej. Na jakiekolwiek organizacje bymy spojrzeli, czy
to banki ludowe, kka rolnicze, czy na przykad Towarzystwo Czytelni Ludowych, tam za-
wsze wida jakiego ksidza, czsto inicjatora i kierownika tego przedsiwzicia. Najzna-
komitszymi przykadami spoecznego zaangaowania ksiy s dwie wielkie postacie robt
organicznych, patroni Zwizku Spek Zarobkowych, organizacji, ktra stworzya nansowy
fundament polskiej aktywnoci ks. Augustyn Szamarzewski i jego nastpca, ks. Piotr Waw-
rzyniak. Mona powiedzie, e ten ostatni by geniuszem nansowym i ekonomicznym...
J.K. ... i nawet Niemcy postrzegali go jako polskiego ministra nansw ziem polskich
zaboru pruskiego. Szans obrony stanu posiadania przed akcj germanizacyjn sta si
ruch spdzielczy. Ofensywa polska posza poprzez organizacj instytucji kredytowych,
9
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
spek zarobkowych i gospodarczych, pniej bankw ludowych. W 1913 r. ogem
w 287 spkach wielkopolskich pracowao 296 ksiy, czsto na stanowiskach prezesw.
Ruch spdzielczy dysponowa od 1886 r. Bankiem Zwizku Spek Zarobkowych, ktry by
na tyle silny, e liczyy si z nim najwiksze banki niemieckie.
P.M. Ksidz Wawrzyniak jest autorem sentencji typowej dla jego osobowoci, a take dla
sposobu mylenia Poznaniakw: Powane narody pac swoje rachunki. Istotny kontekst tej
maksymy, ktra i dzi winna by hasem nowoczesnego polskiego patriotyzmu, tworzyo pru-
skie poczucie cywilizacyjnej wyszoci wyraajce si w znanym ironicznym pojciu polnische
Wirtschaft, polskich porzdkw, polskiej gospodarki synonimu baaganu i swego rodzaju
sowiaskiej bylejakoci. Szczeglnie po roku 1871, po zjednoczeniu Niemiec, zapatrze-
ni w posta obsesyjnie antypolskiego Bismarcka i upojeni swym wielkim sukcesem Niemcy
skonni byli do popadania w nastroje triumfalizmu: To my, Niemcy, jestemy Kulturtragerami,
tylko my moemy na tych ziemiach wprowadzi prawdziw cywilizacj. Ten sposb mylenia
uzasadnia kolejne antypolskie kroki podejmowane od poowy lat osiemdziesitych, coraz
wyraniej naruszajce pruski idea pastwa prawa, czynice z ludnoci polskiej obywateli
drugiej kategorii. Wspomn my tylko o niemieckiej akcji osadniczej, o ustawie wywaszczenio-
wej z 1908 r., o rugowaniu symbolicznych resztek polszczyzny ze szk, wreszcie o ogranicza-
niu moliwoci publicznego posugiwania si jzykiem polskim. Niemiecki kompleks Wielko-
polan polega na tym, e chcielimy nie tylko Niemcom dorwna, ale by od nich lepsi.
Pod koniec XIX w. ukazao si okoo czterdziestu niemieckich powieci o pruskich kresach
wschodnich (Ostmarkenromane), takich wczesnych pruskich, patriotycznych harlequinw.
Ich tre bya prosta i schematyczna: niewinny niemiecki chopiec przyjeda w Poznaskie
i wpada w sida pocigajcej polskiej dziewczyny, ktra okazuje si jednak brudn, kamliw
i lekko prowadzc si ej. Oczywicie odraajcych postaci jest wicej, zap aczeni chopi,
zdegenerowany, traccy majtek polski szlachcic, wreszcie koniecznie polski ksidz, ktry
miast gosi Ewangeli, nieustannie uprawia agitacj polityczn, korzystajc z fanatyzmu
i gupoty swych owieczek. W jednej z powieci umierajcy polski szlachcic mwi do swojego
syna: Stanislaus, mj synku, pamitaj, e Polak moe by u ciebie wonic, ale na zarzdc
majtku bierz tylko Niemca. Nic lepiej nie oddaje dominujcego wwczas niemieckiego
poczucia wyszoci by nie powiedzie pogardy wzgldem Polakw. Tego nie mona byo
zignorowa, i to rwnie spenio istotn funkcj mobilizujc wielkopolskie spoeczestwo
do szybkiego przyswajania sobie nowoczesnych cech: pracowitoci, organizacji, porzdku,
do formowania si swego rodzaju poznaskiego perfekcjonizmu, wyraajcego si w de-
niu do tego, by przeskoczy Niemcw, by wszystko byo u nas na najwyszym, europejskim
poziomie. Wida to doskonale w aktywnoci towarzystw i organizacji, w lozoi ks. Wawrzy-
niaka, w Powstaniu Wielkopolskim. A w dwudziestoleciu midzywojennym w organizacji
Targw Poznaskich, ktre miay by polskim odpowiednikiem targw lipskich, czy w sukce-
sie Powszechnej Wystawy Krajowej, nie przypadkiem zorganizowanej wanie w Poznaniu.
J.K. Wracajc do samoorganizacji ycia spoecznego i stowarzysze trzeba pamita,
e wikszo organizacji lokalnych, ktre powstay w Wielkopolsce, terytorialnie pokrywaa
si z paraami, a nie z jednostkami administracyjnymi, bo dawna staropolska struktura ad-
ministracyjna zostaa zmodykowana przez Prusakw. Niemcy, tworzc nowe powiaty czy
okrgi administracyjne, dyli do rozlunienia i likwidacji wizw terytorialnych w polskiej
spoecznoci.
10
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
W ostatnim wierwieczu XIX w. wikszo tych organizacji miaa ju oblicze polskie, na-
rodowe (cho byy jeszcze dawne organizacje, np. Bractwo Kurkowe, w ktrych narodowo
nie miaa adnego znaczenia). Od lat osiemdziesitych rozw ao si Polskie Towarzystwo
Gimnastyczne Sok, ktrego modelem dziaania byo gniazdo lwowskie. Bya to organizacja
czysto polska, majca swj mundur, musztr zbiorow. Polacy traktowali j jak polskie woj-
sko. Tak samo zreszt bya postrzegana przez Niemcw, std szykany z ich strony. Zebrania
i inicjatywy sokole, jak rwnie wikszoci innych polskich organizacji, mogy przebiega
tylko za zgod niemieck, pod obserwacj niemieckiego andarma, co nie zmienia faktu,
e fantastycznie si rozw ay. W przypadku Sokoa to nie byy tylko wiczenia gimnastyczne
bardzo zreszt wwczas modne ale take dziaalno o charakterze kulturalnym, owia-
towym, narodowym, liczne spotkania towarzyskie, spotkania rodzin, zloty, nawizywanie wizi
midzydzielnicowych. Tego typu kontakty wystpoway take w innych organizacjach, rwnie
tych nielegalnych, bo i takie, cho nieliczne, byy w zaborze pruskim.
B.P. Na przykad gimnazjalne tajne Towarzystwo Tomasza Zana.
J.K. Co ciekawe, ju od lat osiemdziesitych XIX w. to wanie Pozna sta si centrum
tego lomackiego ruchu, utrzymujcego cise wizy organizacyjne z pozostaymi zabora-
mi. Z tego nurtu wywodz si w Wielkopolsce Polskie Druyny Strzeleckie i skauting, ktry
dotar tutaj rnymi drogami z Anglii, z Niemiec i oczywicie ze Lwowa. Skauting sta si
w Wielkopolsce popularny wrd modziey gimnazjalnej i pracujcej. Bya to organizacja
plegalna, a w czasie I wojny wiatowej nielegalna. Ci absolwenci szk rednich, kt-
rzy podjli studia na niemieckich uczelniach, wstpowali do akademickiego Zetu, czyli
Zwizku Modziey Polskiej. Pewn rol odgrywao cile zakonspirowane stowarzyszenie
Eleusis, goszce haso przez odrodzenie moralne do niepodlegoci.
P.M. Na jeszcze jedn rzecz chc zwrci uwag na specyczn struktur tego spoe-
czestwa. Poznaskie przez cay okres zaborw byo dzielnic rolnicz, na wsi dominowali
Polacy, czyli (tracce stopniowo swoj pozycj) ziemiastwo, silna warstwa chopska oraz
liczna zbiorowo robotnikw rolnych. Natomiast w orodkach miejskich przewaali Niem-
cy i topniejca ludno ydowska, prawidowo za bya w zasadzie taka, e im wiksze
miasto, tym wikszy by odsetek ludnoci niemieckiej i ydowskiej. Na przeomie XIX i XX w.
rozpocz si swoisty polski szturm na miasta, Polacy zaczli wychodzi ze wsi i dominowa
w mniejszych orodkach miejskich. Polskie drobnomieszczastwo okazao si niezwykle
dynamiczne, coraz skuteczniej rywalizujce z niemieckimi konkurentami. Ono te, pod kie-
runkiem inteligencji wieckiej i duchowiestwa, byo spryn rozwoju polskiego systemu
organizacyjnego przed I wojn wiatow.
J.K. I co ciekawe, ten ruch drobnomieszczaski w Wielkopolsce nazwa si tak troch ba-
amutnie Ruchem Ludowym; jednym z jego liderw by Roman Szymaski. Z tego powodu,
e stan mieszczaski, stan redni stawa si coraz silniejszy, ruch ten zacz odgrywa coraz
waniejsz rol w ksztatowaniu wielkopolskiej myli spoecznej i politycznej. Rwnolegle, z in-
spiracji naszej emigracji, gwnie Ligi Narodowej, rodzi si ruch narodowo-demokratyczny.
Wszystkie poczynania tajnych k, prne dziaania orodka narodowo-demokratycznego
i chrzec asko-narodowego szy jednym nurtem. Zauwamy, e tutaj ze strony robotnikw
rolnych czy robotnikw przemysowych nie dochodzio do niepokojw spoecznych, jak miao
11
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
to miejsce w pozostaych zaborach. Jeeli miay miejsce jakie strajki, to o charakterze lokal-
nym, a sporne kwestie szybko byy rozwizywane przez ruch zwizkowy.
B.P. Moe dlatego e w Poznaskiem ugrupowania jawnie lewicowe miay utrud-
nione warunki dziaania.
J.K. Nieliczna tutejsza grupa socjalistw uwaaa, e naley i w stron niepodlegoci.
Zdecydowana wikszo spord nich bya pod wpywem socjaldemokracji berliskiej, ale
ten ruch nie odgrywa tutaj adnej roli. By zreszt ostro zwalczany, zarwno przez rodowiska
konserwatystw, pniej narodowych demokratw, jak i przez Koci. Socjalici nie mieli tutaj
wikszych szans. Byli nieliczc si, pit czy szst si spoeczn, wrcz niezauwaaln.
B.P. W deklaracji wersalskiej z czerwca 1918 r. podkrelono, e warunkiem za-
panowania pokoju po I wojnie wiatowej jest powstanie wolnej Polski. Miay zici
si marzenia o niepodlegoci kilku pokole Polakw.
J.K. Niemniej niemiecki lewicowy rzd socjaldemokratyczny, ktry powsta w wyniku rewo-
lucji listopadowej w 1918 r., nie zasypywa gruszek w popiele. Skierowa oddziay Heimat-
schutz i Grenzschutz do obsadzenia granic midzy dawnymi zaborami pruskim a rosyjskim.
Rwnolegle, ju od poowy listopada, akcj organizacyjn zwizan z tworzeniem siy zbroj-
nej, instytucji owiatowych i administracyjnych rozw a polska Naczelna Rada Ludowa.
B.P. Data podpisania przez Niemcy rozejmu jest obchodzona jako rocznica od-
zyskania niepodlegoci. Jednak nie dla Wielkopolski.
J.K. To, co ustalono 11 listopada, odbywao si w okresie zawieszenia broni. Tu nadal
byy Niemcy. Z perspektywy warszawskiej czy krakowskiej to nie wygldao atrakcyjnie,
wiadomo byo, e Niemcw trzeba bdzie usun si. Ale pamitajmy, e na terenie dzi-
siejszej Wielkopolski przebywao wwczas ponad 80 tys. onierzy niemieckich, z ktrych
oczywicie nie wszyscy wyraali ch do walki, ale ta liczba rosa, bo pojawiay si oddziay
niemieckie wycofywane ze wschodu, z Biaorusi i krajw batyckich. Pamitajmy te, e do
koca 1919 r. mielimy tu, na dawnym terytorium Wielkiego Ksistwa Poznaskiego, po-
nad czterdziestoprocentow populacj niemieck.
P.M. W pogranicznych, pnocnych i zachodnich powiatach Ksistwa odsetek ludnoci
niemieckiej wynosi od 60 do nawet 90 proc. mieszkacw. Dlatego te cz powia-
tw zachodnich nie znalaza si w granicach niepodlegej Polski, a do tego spora gru-
pa miejscowych Niemcw wyjechaa; w okresie midzywojennym stanowili oni ju tylko
ok. 10 proc. mieszkacw Wielkopolski.
J.K. Pod koniec 1918 r. w Wielkopolsce panowa swoisty trjpodzia wadzy. Istniay
rewolucyjne rady robotnicze i onierskie (nad ktrych wikszoci kontrol mieli Polacy,
bardzo czsto narodowi demokraci, take polscy ksia, jak w rodzie ks. Mieczysaw
Meissner), polskie, niemieckie i ydowskie rady ludowe oraz organy niemieckiej wadzy
pastwowej. Na pocztku grudnia w Poznaniu odby si Polski Sejm Dzielnicowy, a wic
zjazd delegatw z caego pastwa niemieckiego od Krlewca po Westfali w ktrym
12
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
uczestniczyo 1399 delegatw, reprezentujcych wszystkie rodowiska polskie. Sejm uzna
dziaajcy w Paryu Komitet Narodowy Polski za swoje przedstawicielstwo u boku pastw
zwyciskiej koalicji. Ze wzgldw politycznych nie uznano zwierzchnoci rzdu Jdrzeja
Moraczewskiego w Warszawie. Uznanie rzdu warszawskiego mogo bowiem spowodowa
represje niemieckie i likwidacj rozw ajcego si z rozmachem ruchu polskiego. Czekano
na decyzj Ententy podczas konferencji pokojowej. Poznaskie kierownictwo polityczne
przygotowao wasn koncepcj pozyskania tych ziem dla Polski. Opracowano take plan
zbrojnego powstania przy pomocy wojsk polskich przybyych z Francji.
P.M. Sejm Dzielnicowy by potwierdzeniem, e po kilkuletniej wojennej przerwie dotych-
czasowe polskie elity narodowe zdoay odtworzy zarwno struktury, jak i zasig wpyww.
Bya to take wielka demonstracja siy i zwartoci organizacyjnej caej spoecznoci polskiej
w Niemczech, wielka manifestacja polskoci.
J.K. Przybycie do Poznania Ignacego Paderewskiego i ogromne antypolskie manifestacje
Niemcw stay si iskr, ktra 27 grudnia wywoaa wybuch Powstania Wielkopolskiego.
Nikt ju nie panowa nad wydarzeniami. Regularne walki rozpoczy si po tym, jak Niem-
cy ostrzelali hotel Bazar, budynek w Poznaniu symboliczny, bdcy w okresie zaborw
centrum polskich stowarzysze. Pamitajmy, e Pozna by twierdz. W miecie przebywao
w tamtym czasie kilkanacie tysicy miejscowych onierzy, a ze wschodu cigle napyway
kolejne jednostki. Przez pierwszy tydzie polscy przywdcy utrzymywali, e powstania nie
ma, zapewniano Berlin, e tu jest spokj. onierskie rady rewolucyjne byy w znaczniej
mierze kontrolowane przez Polakw, moliwa bya take kontrola niemieckich meldunkw
pyncych z Cytadeli. Niemcy, widzc, e trac poszczeglne obiekty, a do pocztkw
stycznia przysyali na rozmowy do Poznania, Piy, Krzya i Inowrocawia kolejnych delega-
tw, ministrw i sekretarzy stanu. Na czele powstania stan mjr Stanisaw Taczak. W tym
czasie ruszya caa Wielkopolska, gwnym celem dla lokalnych grup ochotnikw byo wy-
zwolenie swojej miejscowoci, pniej terenu parai i powiatu. Zajmowano rne obiekty:
koszary, dworce kolejowe, poczty i budynki administracji pastwowej. Najbardziej krwa-
we bitwy powstania miay miejsce na froncie zachodnim (Wolsztyn, Kargowa), pnocnym
(Szubin, Rynarzewo) i poudniowym.
B.P. W samym Poznaniu waciwie nie byo krwawych potyczek.
J.K. Jedyn zbrojn, dobrze przygotowan operacj, ostatni w zajmowaniu obiektw
wojskowych miasta, byo przejcie lotniska w awicy. O niektre obiekty walczono, byli
ranni, zabici, ale to rzeczywicie nie byy wielkie bitwy. W niektrych przypadkach Niemcw
usuwano, uywajc fortelu. Dziki dziaajcym w tych oddziaach radom rewolucyjnym
onierze przegosowywali, e nie chc walczy, skadaj bro, daj delegacji i biletw
na przejazd do Niemiec, dodatkowego munduru i zaopatrzenia.
P.M. Pooon 8 km na pnoc od Gniezna Zdziechow zaj 28 grudnia niemiecki
oddzia interwencyjny z Bydgoszczy. Polska kontrakcja, gwnie gnienieskich oddziaw,
bya nieskoordynowana i baaganiarska. Troch walczono, nasza sytuacja stawaa si co-
raz gorsza, ostatecznie rozpoczto pertraktacje z Niemcami. Ich ocerowie byli twardzi,
lecz nasi skutecznie zaagitowali onierzy niemieckich: Waciwie po co mamy do siebie
13
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
strzela, przecie jestemy Kameraden, bylimy razem na froncie... I Niemcy powiedzieli:
No tak, w porzdku, to my si poddajemy.
J.K. Pamitajmy, e wszyscy onierze obu stron mwili jednym jzykiem, wydawali te
same komendy i takich samych suchali, piewali te same piosenki, mieli to samo rozkazo-
dawstwo, instrukcje. Niemcom trudno byo rozrni, kto jest przeciwnikiem...
P.M. Przy tworzeniu w listopadzie 1918 r. rad robotniczych i onierskich obowizywa-
y rozmaite, zalene od okolicznoci zasady dotyczce spraw narodowociowych, czsto
starano si stosowa parytet tylu samo Polakw, co Niemcw. I berliskim wadzom
dostarczano list, na ktrej obok Kaczmarka i Ratajczaka wpisany by Krause z Schulzem,
tylko e i ci dwaj ostatni byli zdeklarowanymi Polakami, co jednak dla nieznajcego po-
znaskich realiw obserwatora byo zupenie nie do przeniknicia. To bya jedna z przyczyn
dezorientacji tej socjaldemokratycznej, wywodzcej si z rewolucji wadzy w Berlinie, nie
tylko w listopadzie i grudniu, ale i w pierwszym tygodniu Powstania Wielkopolskiego. Poza
tym w caych Niemczech w ogle panowa taki rewolucyjny baagan, dziwne kompetencje
rad nakadajce si na kompetencje dotychczasowej administracji...
J.K. ... a na ulicach Berlina laa si krew, bo trwao powstanie Spartakusa.
P.M. W tej mierze moemy si zgodzi z marksistowsk historiogra, ktra podkre-
laa wielkie znaczenie dla nas rewolucji robotniczej w Niemczech. Miaa znaczenie, bo
wprowadzia w tym pastwie kompletny baagan. Warto podkreli, e moglimy z niego
skorzysta tylko dlatego, e sami bylimy doskonale zorganizowani i mielimy jasn wizj
tego, jaki jest nasz cel.
J.K. Okazao si, jak wane byy przygotowania przed wybuchem powstania. Mwilimy
ju o grupach konspiracyjnych na terenie zaboru pruskiego. One jednak byy nieliczne
w skali caego Poznaskiego zebraoby si kilkuset modych ludzi, ktrzy nie byliby w sta-
nie przeprowadzi powstania. Naczelna Rada Ludowa na bazie Sokoa i innych towa-
rzystw zorganizowaa Stra Ludow, czyli formacj terytorialn, majc zapewni porzdek
i ochron ludnoci przed zdeprawowanymi onierzami powracajcymi z niemieckich fron-
tw. Stra liczya kilkanacie tysicy osb penicych dyury i patrole oraz wyposaonych
w karabiny onierzy, bdcych na garnuszku samorzdu. W garnizonie poznaskim i w in-
nych miastach na terenie Wielkopolski powstay oddziay Stray Bezpieczestwa, ktre mia-
y zagwarantowa porzdek i dyscyplin w garnizonach, czyli peni funkcj andarmerii
wojskowej. Stra bya na odzie niemieckim, a jej oddziay rosy liczebnie dziki Polakom.
Dowodzi nimi ppk Dobschutz, ale tylko nominalnie, bo jego zastpcami byli por. Pawe
Chdzlik i por. Zygmunt akiski, Polacy zwizani z konspiracj. W kocu grudnia 1918 r.
w Poznaniu Stra miaa ju 9 kompanii, liczcych okoo 2 tys. onierzy. To dua sia, ktra
stanowia podstaw do przeprowadzenia rnych akcji, jak chociaby na awic i Biedru-
sko. Uzbrojonych formacji byo wicej, czasami organizowanych samorzutnie i bez nazwy,
ale wszystkie one miay charakter ochotniczy.
Armia regularna, z poboru, zaczyna formowa si dopiero w drugiej poowie stycznia
1919 r., po przybyciu gen. Jzefa Dowbor-Munickiego, ktry za zgod Jzefa Pisud-
skiego zosta gwnodowodzcym si zbrojnych byego zaboru pruskiego. Stworzy Armi
14
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
Wielkopolsk, cign wyszych ocerw, z ktrymi wsppracowa jeszcze w I Korpusie
i ktrzy znakomicie si tutaj odnaleli. W armii zachowano niemiecki model organizacyjny
sprzt, rozkazodawstwo itd. cho samo dowodzenie na wyszym i rednim szczeblu
wzito z armii rosyjskiej. Poczenie tych dowiadcze zaprocentowao znakomicie. Powsta-
a dobrze wyszkolona i zaopatrzona armia, liczca w czerwcu 1919 r. 102 tys. onierzy.
B.P. Powstanie ju wygaso, w lutym Niemcy podpisay rozejm z pastwami En-
tenty, ale zagroenie niemieckie nie mino.
J.K. Nadal bylimy w niemieckich noycach. Niemcy planowali kolejne ofensywy, stwo-
rzyli specjalny front przeciw Polsce, uderzenie miao nastpi ze strony Pomorza, od Koo-
brzegu, z ziemi lubuskiej i od strony Wrocawia. Co rusz podejmowali akcje, walki, mimo
zawieszenia broni. Trwaa wymiana ognia, ale jednak nie doszo do niemieckiej ofensywy
generalnej. Pojawia si tutaj misja aliancka, ktra miaa czuwa nad utrzymaniem linii
demarkacyjnej midzy obiema stronami.
B.P. Tymczasem na wschodzie rwnie toczyy si walki o granice Polski.
J.K. Domagano si od nas pomocy w walkach toczonych w Maopolsce Wschodniej.
Ju w marcu i maju 1919 r. wyruszyy std pierwsze kompanie na odsiecz Lwowa. Grupa
Wielkopolska pod dowdztwem pk. Daniela Konarzewskiego liczya prawie 3 tys. onierzy
w tym artyleria i eskadra lotnicza. Latem 1919 r. ponad 7 tys. Wielkopolan znalazo si
na froncie litewsko-biaoruskim. Nadal funkcjonowaa Armia Wielkopolska w dawnym
modelu, pod tym samym dowdztwem. W tym czasie zosta utworzony ogromny front wiel-
kopolski, zabezpieczajcy granic od lska Cieszyskiego a po Prusy Wschodnie. Na
front wschodni kierowane byy poszczeglne dywizje. W wojnie polsko-bolszewickiej wiosn
1920 r. uczestniczyo prawie 60 tys. Wielkopolan. Podczas manewru znad Wieprza, wrd
czterech dywizji, ktrymi dysponowa Pisudski, w zgrupowaniu uderzajcym z poudnia
kluczow rol odegray dwie wielkopolskie dywizje piechoty. O nich pniej z najwikszym
uznaniem wyraa si zarwno Marszaek, jak i bolszewiccy komisarze. Wrd wszystkich
formacji polskich najwyej ceniono Wielkopolan, w drugiej kolejnoci bya Bkitna Armia
i potem kolejne formacje, wcznie z legionistami.
B.P. Wielkopolanie dowodzili powstaniami lskimi.
J.K. Nie byoby grnolskiej irredenty bez Poznania. Te powstania odbyy si w porozu-
mieniu z poznaskim orodkiem politycznym, Naczeln Rad Ludow, ktra kierowaa tam
emisariuszy organizacji POW i innych organizacji narodowych, bo wiadomo narodowa
lzakw bya jednak nieco nisza. Std poszczeglni komendanci powsta to Wielkopo-
lanie (Mieczysaw Paluch, Kazimierz Zenkteler). Szacunkowo oblicza si, e do powsta
lskich, szczeglnie do trzeciego, podyo prawie 5 tys. Wielkopolan. Penili oni funkcje
gwnodowodzcego frontu grnolskiego, poszczeglnych zgrupowa, pukw, batalio-
nw. Podobne powstania miay wybuchn na Pomorzu. Od koca grudnia 1918 r. two-
rzono struktury Organizacji Wojskowej Pomorza. Zainicjowanie tego powstania na terenie
Kaszub oraz w Chojnicach i Grudzidzu zakoczyo si brutalnym jego spacykowaniem
przez Niemcw w styczniu i lutym 1919 r.
15
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
B.P. A czy Wielkopolska otrzymaa wsparcie dla swojego powstania?
P.M. Sytuacja niepodlegego pastwa polskiego bya wwczas niezmiernie skomplikowa-
na. Ze wzgldw tak dyplomatycznych, jak i przede wszystkim militarnych nie mogo sobie
ono pozwoli na regularn wojn z Niemcami, bo musiaaby si ona skoczy katastro-
f. To bya kwestia odpowiedzialnoci za mode pastwo, z niej wanie wynikaa wielka
ostrono Pisudskiego i niemono podjcia jakiej otwartej akcji, ktra by wspoma-
gaa powstanie. Dlatego a do traktatu wersalskiego funkcjonowao tutaj swoiste quasi-
-pastewko wielkopolskie, niepodlegajce ju de facto wadzy niemieckiej kontrolowane
przez Polakw; cho nie byo jeszcze czci niepodlegego pastwa polskiego, to wanie
byo jego celem.
Ale w Wielkopolsce do dzi funkcjonuje taki czarny mit Pisudskiego e nie chcia
nam pomc, nie lubi nas, nie dba o Ziemie Zachodnie i o Wielkopolsk, e ze wszystkim
musielimy sobie radzi sami...
J.K. To przekonanie utrwalio si jednak dopiero po zamachu majowym. A prawda bya
inna. Pisudski bywa tutaj kilkakrotnie, dwukrotnie w 1919 r. By dobrze przyjmowany, cho
na pewno nie entuzjastycznie. Nie nalea do liderw, nadal by postrzegany jako socjalista.
P.M. Jako socjalistyczny gangster, terrorysta, ktry pod Bezdanami ukrad kas kolejow.
J.K. Ale sam Pisudski na kadym kroku, zwaszcza gdy by jeszcze Naczelnikiem, pod-
krela rol, jak odegray oddziay wielkopolskie, mwic: elazne brygady poznaskie,
bez nich nic bym nie zrobi.
B.P. W sposb najbardziej naturalny, zwaywszy na histori zaborow, a szcze-
glnie ostatni jej okres, Pozna sta si kolebk i by bastionem myli narodowej.
J.K. Pozna by stolic Wielkopolski, ale take swego rodzaju central polskich towa-
rzystw narodowych Grnego lska, szeroko pojtego Pomorza, a nawet Warmii i Mazur.
Ruch zwizkowy, zawodowy czyli Zjednoczenie Zawodowe Polskie powsta w Niem-
czech, na zmian funkcjonowa w Bochum i Berlinie, dopiero pod koniec niewoli przenis
si tutaj. Z ruchu zwizkowego wyrosa Narodowa Partia Robotnicza, bardzo tutaj silna,
zwaszcza po odzyskaniu niepodlegoci, najsilniejsza partia w Wielkopolsce i na Grnym
lsku, zwizana midzy innymi z Wojciechem Korfantym. Tworzya ona wsplny blok z na-
rodowymi demokratami i kady, kto przyjeda z zewntrz z zaboru austriackiego, z War-
szawy dziwi si, e wszyscy Wielkopolanie myl tak samo. Postrzegano to jako swego
rodzaju partykularyzm by nie uy okrelenia separatyzm ale dziwny, niezrozumiay dla
innych. To tutaj skupili si antagonici Pisudskiego Roman Dmowski, Wojciech Korfanty,
take generalicja.
P.M. Pozna by orodkiem twardej, narodowej opozycji wobec wadz sanacyjnych, z cze-
go wynikay rne konsekwencje dla funkcjonowania miasta, przekrelanie wynikw wybo-
rw wadz miejskich, wprowadzanie komisarycznych zarzdw itd. W latach trzydziestych
dokonaa si wyrana, polityczna marginalizacja stolicy Wielkopolski, a poznaniacy czuli,
e ich miasto jest przez wadze centralne sekowane.
16
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
J.K. W roku 1926, jak powiedzia prof. Jzef Kostrzewski, wybitny archeolog: W Wielko-
polsce uczyniono to, co naleao uczyni. Wielkopolskie oddziay uday si do Warszawy,
by broni prezydenta Stanisawa Wojciechowskiego i rzdu Wincentego Witosa. Tutaj m-
wiono, e Pisudski dodopuci si zdrady gwnej i powinien by surowo ukarany.
P.M. Poznascy studenci chcieli tworzy legion akademicki, zapisywali si ochotniczo do
marszu na Warszaw.
B.P. Jak Wielkopolanie wczyli si w budow niepodlegego pastwa?
J.K. Jak zwykle podeszli do tego bardzo pragmatycznie. W Poznaniu na Zamku Cesar-
skim a przez trzy lata funkcjonowao Ministerstwo Byej Dzielnicy Pruskiej. Wielkopolska,
Poznaskie, byy odgrodzone od reszty Polski pewnymi barierami ze wzgldu na rnice
ekonomiczne, spoeczne i swoist odrbno mentalnoci jej mieszkacw. Zbyt gwatow-
na unikacja doprowadziaby do zaburze spoecznych. Sami Poznaniacy te nie chcieli
upodabnia si do mieszkacw pozostaych dzielnic. Chcieli dalej y po swojemu. Wic
dano sobie ten okres trzech lat na wyrwnanie rnic, przynajmniej w pewnych dziedzi-
nach. W pewnym stopniu to si udao. aden inny region nie by tak dobrze przygotowa-
ny do zorganizowania oglnopolskiej Powszechnej Wystawy Krajowej na dziesiciolecie
niepodlegoci Polski, ktra bya wielkim sukcesem organizacyjnym i promocj naszych
osigni, odwiedzio j cztery i p miliona goci, w tym kilkaset tysicy z zagranicy.
P.M. Niemniej konsekwencj prowadzonej tu pruskiej polityki byo to, e miejscowe inteli-
genckie elity byy bardzo sabe. Gdy wic wyrzucilimy std Niemcw, okazao si, e nasze
siy s zbyt szczupe, e gwatownie potrzebujemy polskich kadr, nauczycieli, urzdnikw.
Musieli oni tu przyjeda z Galicji, z Kongreswki.
B.P. Czy byli dobrze przyjci?
P.M. Rnie to bywao...
J.K. Czsto przybysze z innych dzielnic nie potrali si tutaj odnale, nie rozumieli Po-
znaniakw, uksztatowanych przez pokolenia w innych warunkach; tu wszystko wydawao
im si niemieckie.
P.M. Przyjedali ze swoimi nawykami, ktre nie podobay si poznaczykom, a przyby-
szom z kolei nie podobay poznaskie zwyczaje, poznaska mowa. Czsto przyjmowali
postaw No, teraz my was bdziemy uczy, jak by dobrymi Polakami. To nie mogo
si podoba, wic mwiono o nich z niechci Galicjoki z Kongreswy.
J.K. Niezrozumiae dla przyjezdnych byo nawet poznaskie nazewnictwo. Trzeba byo
spolonizowa nie tylko nazwy ulic, ale i urzdw, wszelk dokumentacj. W jednej z po-
znaskich szk jeszcze w 1923 r. posugiwano si arkuszami niemieckimi.
B.P. W 1919 r. powstaje pierwsza w Poznaniu wysza uczelnia, najpierw jako
Wszechnica Piastowska, w rok pniej jako Uniwersytet Poznaski.
17
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
J.K. Kadra naukowa, wszyscy przybywajcy tu z tego powodu ludzie znaleli doskonae
warunki do rozwoju naukowego, a take warunki materialne mieszkania o wyszym stan-
dardzie, z azienkami. Dzielnica Soacz, przeznaczona wczeniej dla rodzin wyszych urzdni-
kw niemieckich, zostaa oddana profesurze, nie tylko lwowsko-warszawskiej czy wileskiej,
ale take przyjedajcym tu nauczycielom akademickim z Belgii, Szwajcarii i Francji.
P.M. Samo miasto imponowao mieszkacom pozostaych ziem polskich poziomem infra-
struktury, doskonale zadban zieleni, czystoci, a poznaczycy mieli wiadomo, e to
jest przyzwoity orodek miejski na zachodnioeuropejskim poziomie. To jest widoczne take
w tym kreowanym wwczas wizerunku stolicy Wielkopolski. Materiay promocyjne, plakaty
ze migajcymi gdzie w tle samolotami odwoyway si do pojcia nowoczesnoci.
J.K. Poza tym infrastruktura regionu, wygld wielkopolskich wsi i miasteczek, struktura
i poziom gospodarstw rolnych wszystko to swym wysokim poziomem znacznie odbiegao
od pozostaych dzielnic polskich. Dodatkowo, z powodu wyszego poziomu ycia do Po-
znania poza profesur przybywali take artyci, aktorzy. Uwaa si, e w latach dwudzie-
stych Pozna z tej przysowiowej Beocji, bo tak by postrzegany w czasie zaborw, sta si,
moe z pewn przesad, Atenami.
B.P. Druga wojna wiatowa dowiadczya te tereny wyjtkowo okrutnie. Wielko-
polanie po raz kolejny za sw wierno Polsce i polskoci pacili najwysz cen.
Powicamy tej tematyce wiele miejsca w niniejszym Biuletynie IPN. Przejdmy
zatem do okresu powojennego.
J.K. Po 1945 r. Wielkopolanie swoje wiedzieli. Jest rzd emigracyjny w Londynie, su-
chamy o nim w Wolnej Europie, i jest ten tutaj z nadania Moskwy ledwie tolerowany. Ten
drugi nie oddziaywa na sposb mylenia Wielkopolan, na tych terenach przed wojn ko-
munici nie mieli wpyww. W pierwszych kilkunastu powojennych latach mylenie tutaj byo
takie jak przed wojn. Ale ten ustalony przez dziesiciolecia system wartoci powoli zamiera,
ludzie si starzeli, dorastao nowe pokolenie, trzeba byo jednak jako odnale si w tych
realiach, pracowa, funkcjonowa, ksztaci dzieci. Nadal ogromn rol odgrywa Koci.
Przychodzi rok 1966, obchody milen ne. W moim przekonaniu to by taki drugi Kul-
turkampf; doszo do konfrontacji Koci Gomuka. Z jednej strony mocno nagonione
propagandowo, zorganizowane z nakadem ogromnych rodkw materialnych obchody
partyjne, a z drugiej kocielne. W tej rywalizacji partia i Gomuka wyranie przegrali.
P.M. Gomuka 17 kwietnia 1966 r. na pl. Mickiewicza mia swj wiec z okazji tysiclecia
pastwa, a z drugiej strony miasta, na Ostrowie Tumskim odbyway si uroczystoci ko-
cielne, ktrym przewodniczy prymas Stefan Wyszyski. Z Cegielskiego, z ZNTK wychodziy
falangi robotnikw, dochodziy na plac, rzucay szturmwki, skrcay w prawo i zwartym
pochodem poday dalej, na Ostrw Tumski.
J.K. Powrc na chwil do lat trzydziestych, kiedy to saba koalicja chrzec askiej demo-
kracji, Stronnictwa Pracy i narodowych demokratw. Nadal przebywa tu Dmowski, ale doroso
ju nowe pokolenie, wychowane w II RP, niepamitajce podziaw z okresu I wojny wiatowej,
ktremu blisza bya tradycja niepodlegociowa, legionowa. I potem przyszed ten trudny okres
18
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
II wojny wiatowej, podczas ktrej Niemcy i Sowieci dokonali eksterminacji wikszoci elit naro-
dowych. Cz jej wielkopolskich przedstawicieli znalaza si za granic, jak Marian i Zygmunt
Seydowie. Odgrywali pewn rol w rzdzie Sikorskiego, ale ju tu nie wrcili po wojnie. Istniay
jeszcze w pamici spoecznej: ruch ludowy, narodowa partia robotnicza, Stronnictwo Pracy,
narodowi demokraci, ale te partie ju nie istniay, nie odrodzio si przedwojenne ycie politycz-
ne. Przedwojenni dziaacze byli represjonowani, aresztowani, zmuszani do opuszczenia Wiel-
kopolski. Mimo to poznaniacy jeszcze do koca lat pidziesitych hodowali swoim nawykom,
systemowi wartoci uksztatowanemu w II RP i byli wierni swojemu etosowi. Jest taki kapitalny
przykad z Poznaskiego Czerwca 56. Tutaj, na pl. Adama Mickiewicza (wwczas Jzefa Sta-
lina), na ul. w. Marcin demonstrowao kilkadziesit tysicy mieszkacw Poznania, w rnym
wieku i o rnym cenzusie. Samoczynnie powstaj grupki, patrole, dbajce o porzdek i o to,
by nie depta trawnikw. Przez plac i ulice przewalaj si tumy targanych emocjami ludzi,
a na fotograach, jakie si zachoway, wida kwitnce tulipany, niezadeptane trawniki...
B.P. Czerwiec 56, poznaska rewolta, to by ostatni moment, kiedy ludzie wy-
chowani na przedwojennym systemie wartoci mogli czynnie wyrazi swoje opinie,
prbowa co zmieni. Polskie miesice w nastpnych latach robiy ju powo-
jenne pokolenia. Czerwiec to bya konfrontacja przedwojennego porzdku orga-
nizacji ycia spoecznego i zawodowego z komunistyczn tandet o stalinowskiej
twarzy. Dlatego ta eksplozja bya taka potna i dlatego ona bya wanie tu.
J.K. W pierwszych godzinach wydarze 28 czerwca wykorzystano do przywracania po-
rzdku oddziay z miejscowych szk ocerskich, przede wszystkim Ocerskiej Szkoy Wojsk
Pancernych i Zmechanizowanych. Do ochrony obiektw, czyli Poczty Gwnej, bankw,
wzw kolejowych i cznoci skierowano podchorych dysponujcych broni i czogami.
Nie mieli przy sobie ostrej amunicji. Oddziay, ktre wyszy na ulic, zostay entuzjastycznie
przyjte przez protestujcych, bo ywy by jeszcze wyniesiony z Powstania Wielkopolskiego
i walk o Pozna w 1945 r. etos polskiego onierza. Cz podchorych przesza na stron
demonstrantw, niektrzy z nich uczestniczyli w ostrzeliwaniu budynku UB.
B.P. Co si z nimi pniej stao?
J.K. Spraw podchorych i onierzy suby zasadniczej przeja Informacja Wojskowa
i prokuratura. Nastpiy masowe aresztowania poznaniakw, latem 1956 r. rozpoczy si
procesy. Ale zaczyna si Padziernik 56, przerwano procesy aresztowanych przywdcw
robotniczych bojwek. Podchorych, niedoszych ocerw, ktrzy przeszli na stron de-
monstrantw, zwolniono z wojska, tu przed promocj.
Bezpieka miaa pene rozeznanie, jeli chodzi o nastroje panujce w zakadach pracy
przed Poznaskim Czerwcem. Robotnicy spotykali si poza zakadami, nad Wart, na o-
nie natury i rozmawiali o tym, co naley zrobi. I wiedzieli, e wrd nich s donosiciele.
Doskonale to wida we wspomnieniach Stanisawa Matyi, nieformalnego przywdcy Po-
znaskiego Czerwca. Pniej, gdy wybuch Sierpie 80, Matyja zazdroci stoczniowcom
z Gdaska, e tak umiejtnie dogadali si z wczesn opozycj i inteligencj, nagonili
swj protest tak skutecznie, e wszystko wyszo poza mury zakadw i cae miasto wiedziao,
co tam si dzieje. Oni sami nie musieli opuszcza zakadw to wane, bo bali si powtr-
ki z 1970 r. Matyja bardzo ubolewa, e w Poznaniu byo inaczej, myl, e do koca ycia
19
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
sobie z tym nie poradzi. Czu si odpowiedzialny za mier wielu kolegw, ktrzy razem
z nim wyszli na ulice w susznej sprawie. Takich jak Matyja byo co najmniej kilkuset w caej
Wielkopolsce i wszyscy byli pod obserwacj, take ich otoczenie, rodziny. Co gorsza, wielu
czonkw rodzin udao si subom zmanipulowa.
B.P. Wadza bya przygotowana na manifestacje w kolejne rocznice Czerwca. Ale
pami poczerwcowych represji paraliowaa aktywno spoeczn w nastpnych
latach.
J.K. Ludzie mieli przetrcony krgosup.
P.M. Poznaskie obchody milen ne w 1966 r., dwa miesice przed dziesit rocznic
Czerwca w ktrych uczestniczyo ponad 200 tys. osb, w tym tysice tych, ktrzy wwczas
wylegli na ulice dowodziyby jednak czego innego. Uporczywego trwania ducha oporu,
szukajcego okazji, by si ujawni. Chyba wic strzelanie do ludzi 28 czerwca 1956 r., a tak-
e dnia nastpnego, nie przetrcio ludziom krgosupa. Nie spowodoway tego take repre-
sje i szykany, rozpoczte zaraz po pacykacji miasta, co wyhamowa dopiero Padziernik 56.
Niemal natychmiast po nim nastpia restauracja systemu, prowadzca do pacykacji spo-
ecznej aktywnoci. Wida to ju przy okazji pierwszej rocznicy Poznaskiego Czerwca.
J.K. Na t pierwsz rocznic przyjecha tutaj Wadysaw Gomuka. W Cegielskim trwa
maswka, on potwierdza racje robotnikw i na koniec mwi: No to spumy na te
wszystkie krzywdy kurtyn milczenia, bo mamy teraz nowe wyzwania, budujemy teraz so-
cjalizm o polskim obliczu. Wtedy mu jeszcze uwierzono.
P.M. Tego nie wiem, ale jak wiadomo z bada Piotra Grzelczaka, robotnicy mieli swj
program obchodw pierwszej rocznicy Poznaskiego Czerwca, przy czym pierwsze inicjatywy
rocznicowe pojawiy si w ZNTK, a niebawem take w HCP. dano midzy innymi nadania
jednej z ulic Poznania nazwy 28 czerwca, wzniesienia pomnika oar, wsplnego pochodu
robotnikw Poznania na groby polegych. Tego ostatniego wadze bay si najbardziej. Wi-
zyta Gomuki nie umierzya bojowych nastrojw w takim stopniu, w jakim tego oczekiwano,
uyto wic wyprbowanych metod operacyjnych wzywano ludzi na rozmowy do SB, zastra-
szano. Tak doprowadzono do tego, e odbyy si wwczas tylko cile kontrolowane przez
wadz obchody rocznicy Czerwca; pierwsze i ostatnie, a do 1981 r. W nastpnym roku
wadza czua si na tyle silna, e ju w marcu zwolniono z pracy najbardziej niewygodnych
robotnikw, z niekwestionowanym robotniczym przywdc (a jak to ujmoway wadze de-
magogiem i warchoem) Stanisawem Matyj na czele, ktrzy najaktywniej domagali si re-
alizacji robotniczych postulatw poprawy warunkw pracy, co wadza po Czerwcu obiecaa.
W ten sposb naocznie pokazano, e jeli kto sprzeciwi si wadzy, podtrzymujc tym samym
ducha czerwca, straci prac. W poczeniu z nieustann inwigilacj rodowiska robotni-
czego prowadzio to do jego cakowitej pacykacji. Jednak jak dowodz badania Piotra
Grzelczaka w kadej kryzysowej sytuacji, na przykad po wprowadzanych podwykach, czy
w obliczu wydarze na Wybrzeu w grudniu 1970 r., poznaska ulica przywoywaa kontekst
wydarze Poznaskiego Czerwca. Z drugiej strony wadza w tych kryzysowych momentach
wzmagaa kontrol nad HCP i ZNTK, co wyraao si zarwno w nadzwyczajnej mobilizacji
aktywu partyjnego, jak i intensykacji dziaa operacyjnych SB.
20
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
J.K. Byy pod kontrol bezpieki do koca lat osiemdziesitych. Pamitajmy, e w obu za-
kadach cz produkcji stanowia produkcja zbrojeniowa. Wzmoona kontrola bya prowa-
dzona pod paszczykiem zachowania tajemnicy zwizanej z bezpieczestwem narodowym.
Mundurowi wystpowali tam na co dzie, oni byli znani, ale do tego pracowaa wzmoona,
silna agentura, nieproporcjonalnie rozbudowana w stosunku do innych zakadw pracy.
B.P. Nie wiem, czy to ma jaki zwizek z t powojenn histori Poznania, ale
zastanawiaj mnie wybory, ktrych jego mieszkacy i mieszkacy caego regionu
dokonywali w ostatnich latach, co manifestowao si np. poparciem politycznym
dla obozu postkomunistycznego.
P.M. W pierwszej poowie XX w. Wielkopolska bya prawicowa, narodowa. Na jej nowy
wizerunek w III RP zoyo si wiele przyczyn, o wikszoci z nich ju tu mwilimy. Teraz
wypada je podsumowa. Po pierwsze, ogromnie zawayo na obliczu Wielkopolski znisz-
czenie polskich elit politycznych w czasie II wojny wiatowej. W 1939 r. Niemcy wkroczyli
tu z gotowymi listami proskrypcyjnymi, w ramach akcji politycznego oczyszczania gruntu
(politische Flurbereinigung), do 26 padziernika tego roku stracono okoo 10 tys. osb.
Nastpna sprawa, to represje wobec Kocioa, odgrywajcego w yciu Wielkopolan
tak istotn rol. Warthegau, ktrego czci bya Wielkopolska, mia si sta wzorcowym
okrgiem Rzeszy take pod wzgldem dechrystianizacji. A jedna czwarta cz tutejszych
ksiy stracia ycie podczas niemieckiej okupacji, wikszo, niemal dwustu, w obozie
koncentracyjnym w Dachau. To jest bardzo wysoki odsetek, znacznie wyszy ni na innych
terenach. By to istotny czynnik dezintegracji i dekompozycji elit. Kolejnym byy barbarzy-
skie wysiedlenia, czy te uywajc innej terminologii wypdzenia, ktrych oarami
do kwietnia 1941 r. pado okoo 160 tys. osb wywiezionych do Generalnego Guberna-
torstwa. W pierwszej kolejnoci byli to przedstawiciele ziemiastwa, inteligencji, aktywni
czonkowie polskich organizacji itd.
J.K. Ju w pierwszych tygodniach po wejciu Niemcw kilkanacie tysicy poznaniakw
wysiedlono z ich domw do obozw przejciowych.
P.M. Dekompozycja, a w rzeczywistoci po prostu eksterminacja polskich elit, bya celem
wiadomej polityki niemieckiej, czego skutki pogbia jeszcze polityka komunistw. Zie-
mianie nie mogli wrci do swych majtkw; tak silne tu drobnomieszczastwo i bogatsze
chopstwo szykanowano; ograniczono aktywno Kocioa; dziaajce od dziesicioleci
organizacje, w tym take Towarzystwo Naukowej Pomocy nie mwic o organizacjach
politycznych o prolu narodowym czy chrzec asko-demokratycznym nie mogy wzno-
wi swej dziaalnoci. Pielgnowan skwapliwie od lat kultur organizacyjn skazano na
uwidnicie, a z ni i poznaski, spoecznikowski etos. Jednak chcc odpowiedzie na
pytanie o ksztat wspczesnych postaw Wielkopolan, naleaoby zbada wiele innych zja-
wisk, take tych o bardziej masowym charakterze, jak zasig migracji, przemiany spoeczne
z okresu PRL, take moe i zdolnoci adaptacyjne historycznego poznaskiego modelu ak-
tywnoci, zorientowanego hierarchicznie, wymagajcego warunkw nowoczesnego pa-
stwa prawa, a nie dyktatury proletariatu. Przed badaczami najnowszych naszych dziejw
rozciga si wic szerokie pole do dziaania.
21
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
ALEKSANDRA PIETROWICZ, IPN POZNA
KONSPIRACJA WIELKOPOLSKA
19391945
Na mocy dekretu Adolfa Hitlera teren przedwojennego woj. pozna-
skiego (28,1 tys. km
2
, 2 mln 339 tys. ludnoci), wraz z czci woj.
pomorskiego, dzkiego i skrawka warszawskiego, zosta wczo-
ny 26 padziernika 1939 r. do Rzeszy jako Okrg Rzeszy Kraj Warty
(nazwa ta obowizywaa do 29 stycznia 1940 r.). Namiestnikiem
tego obszaru by przez cay czas okupacji Arthur Greiser, ktre-
go celem byo stworzenie z niego wzorcowego okrgu III Rzeszy
(Mustergau).
System okupacyjny warunki pracy konspiracyjnej
Pierwsze struktury konspiracyjne pojawiy si na wczonym do Niemiec obszarze Wiel-
kopolski ju w padzierniku 1939 r. Na dziaalno konspiracyjn ogromny wpyw miaa
polityka eksterminacyjna, prowadzona przez Niemcw ju od wrzenia 1939 r. W poczt-
kowym okresie jej oar paday przede wszystkim osoby uznane za element przywdczy,
a wic inteligencja, ziemiastwo, ducho-
wiestwo, dziaacze polityczni i spoeczni.
Ich zyczne unicestwienie miao spowodo-
wa degradacj reszty ludnoci do poziomu
bezwolnej siy roboczej i jednoczenie zapo-
biec powstawaniu organizacji niepodlego-
ciowych. W ramach akcji tzw. politycznego
oczyszczenia gruntu oraz Intelligenzaktion
(wrzesie 1939 r.maj 1940 r.) zgadzono
bd uwiziono w caym Kraju Warty ok.
15 tys. Polakw, ktrych niewtpliwie mo-
na byo zaliczy do elit spoecznych i poli-
tycznych. Kolejnym powanym ciosem bya
akcja wysiedlania i przesiedlania ludnoci.
Z Kraju Warty wywieziono do Generalnego
Gubernatorstwa (GG) ponad 280 tys. Pola-
kw i ok. 100 tys. ydw, a przesiedlono
w obrbie okrgu ponad 345 tys. osb. Ze-
rwaniu ulegy wizi rodzinne, ssiedzkie,
przyjacielskie i organizacyjne. Na miejsce
wysiedlonych i wywiezionych osadzano
tzw. Niemcw etnicznych z krajw nad-
batyckich oraz terenw Europy wschod-
niej i poudniowo-wschodniej, co spowo-
dowao daleko idce zmiany w skadzie
Rozporzdzenie o konskacie mienia
wyrzucanych z mieszka Polakw
A
I
P
N
22
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Enarodowociowym ludnoci. W kwietniu 1944 r. ju niemal co czwarty mieszkaniec tego
okrgu by Niemcem. Dotkliwa bya take wywzka Polakw na roboty do Rzeszy, ktra
ogoacaa Wielkopolsk z osb modych i sprawnych zycznie. W poowie 1944 r. dziaalno
organizacji podziemnych zostaa czciowo sparaliowana przez masowy pobr ludnoci do
prac fortykacyjnych, tzw. Einsatz. Tylko w Kraju Warty objto nim ok. 300 tys. osb.
Ju w 1940 r. na terenie Kraju Warty w niemieckich subach oraz instytucjach uywanych
do akcji przeciw Polakom skupionych byo ponad 200 tys. funkcjonariuszy. Na ziemiach wcie-
lonych obowizek obserwowania Polakw spoczywa na wszystkich Niemcach, czonkowie
NSDAP za przechodzili specjalne szkolenie w tym zakresie. ycie codzienne toczyo si pod
terrorem prawa karnego. Wyroki mierci zapaday nie tylko za przynaleno do organizacji
konspiracyjnych, ale nawet za drobne przejawy nieposuszestwa czy nielegalny handel.
Powanym utrudnieniem dla dziaalnoci konspiracyjnej byy te warunki, w jakich miesz-
kali Polacy, ktrych przesiedlono do najgorszych, przeludnionych mieszka (56 osb w jed-
nej izbie nie byo rzadkoci),
rekwizycja radioodbiornikw,
zakaz korzystania z telefonw,
samochodw i niektrych poci-
gw, a take zakaz opuszczania
miejscowoci bez pisemnego ze-
zwolenia. Okupant zlikwidowa
wszystkie polskie instytucje i or-
ganizacje nawet charytatywne
dziaajce w obszarze szkolni-
ctwa, prasy, ycia kulturalnego,
sportu. Organizacje konspira-
cyjne nie miay wic moliwo-
ci wykorzystywania dla swoich
celw jakichkolwiek legalnych
polskich instytucji. Jednocze-
nie nastpia konskata majtku
pastwa polskiego, polskich i y-
dowskich instytucji i organizacji oraz mienia prywatnego. Kolejnym utrudnieniem by suro-
wo egzekwowany obowizek pracy, dotyczcy wszystkich Polakw w wieku od czternastego
(od 1941 r. od dwunastego) do nawet siedemdziesitego roku ycia (mczyni). Czas pracy
wydua si w miar trwania wojny i od 1943 r. wynosi nierzadko 80 godzin tygodniowo.
Od 1942 r. nie udzielano w zasadzie Polakom urlopw. Eksploatacja przez nadmiern prac
przy niewystarczajcym wyywieniu (ok. 50 proc. normy ywieniowej dla osoby pracujcej),
ograniczona pomoc medyczna i spoeczna oraz fatalne warunki higieniczne codziennego by-
towania powodoway postpujc degradacj biologiczn ludnoci, zwikszay zachorowal-
no i miertelno. To take byy czynniki porednio wpywajce na moliwoci dziaania
organizacji podziemnych.
Wane znaczenie dla okrelenia warunkw i moliwych form prowadzenia dziaalnoci
konspiracyjnej na ziemiach wcielonych miay take takie czynniki, jak: charakter danego
terenu (przemysowy czy rolniczy), uksztatowanie terenu i zalesienie, infrastruktura, zwasz-
cza drogi i moliwoci komunikacyjne, tradycje historyczne i mentalno mieszkacw,
przedwojenna aktywno oraz wpywy ugrupowa politycznych, organizacji spoecznych
W takich warunkach mieszkali Polacy
A
I
P
N
23
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
i kombatanckich. Jednake sy-
stem okupacyjny by podstawo-
w determinant. Teren Wiel-
kopolski nizinny, pozbawiony
wikszych kompleksw lenych,
o stosunkowo rozwinitej infra-
strukturze komunikacyjnej nie
sprzyja istnieniu oddziaw par-
tyzanckich.
Formy walki i oporu
Najbardziej rozpowszechnio-
n form oporu bya samoobro-
na ludnoci i opieka spoeczna.
Nie byo organizacji, ktra by
nie prowadzia w mniejszym lub
wikszym zakresie takiej dziaal-
noci. Powstaway nawet kolejne
lokalne grupy konspiracyjne, stworzone przede wszystkim po to, eby prowadzi akcje cha-
rytatywne. Wynikao to z likwidacji wszystkich polskich instytucji opieki spoecznej, z PCK
wcznie. Niesiono pomoc nie tylko czonkom organizacji podziemnych i ich rodzinom, ale
take winiom, jecom wojennym, uciekinierom z obozw, gett, dezerterom z Wehrmachtu.
Wzajemna pomoc i wielka solidarno ludnoci w obliczu nieszcz miaa podstawowe zna-
czenie wszdzie tam, gdzie toczya si walka o biologiczne przetrwanie narodu, a bastionem
bya kada rodzina, kada jednostka.
Prowadzono te tajne nauczanie indywi-
dualne i zorganizowane. Wedug cigle nie-
penych danych objto nim prawie 9,5 tys.
uczniw (w tym ok. 10 proc. na poziomie
szkoy redniej). W akcji uczestniczyo po-
nad 920 wykwalikowanych nauczycieli.
Rozwijaa si take tajna dziaalno kul-
turalna. Odbyway si konspiracyjne od-
czyty, koncerty i przedstawienia. Starano
si uroczycie obchodzi rocznice narodo-
we i wita religijne. W Raporcie o sytua-
cji na Ziemiach Zachodnich nr 4 (za okres
do 1 marca 1943 r.) czytamy: Ludno
polska na terenie ZZ od pocztku wojny
pozbawiona zostaa zupenie ycia kultural-
nego. Nie ma oczywicie mowy o teatrze,
koncercie, ani nawet o przeczytaniu war-
tociowej ksiki. Ksika polska zresz-
t zostaa zniszczona prawie doszcztnie.
Mimo to ludno polska podejmuje prby
zorganizowania chociaby namiastki ycia
Dwunastoletni Stefek Skrzypczak
pracowa w piekarni w Lesznie
Rewizja
A
I
P
N
A
I
P
N
24
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ekulturalnego. W domu, w ktrym cudem
ocala fortepian [...] urzdza si koncerty
szopenowskie dla 6 osb, to znw przygo-
towuje si cichaczem kukiekowe przedsta-
wienie dla dzieci itp. Dalej pilnie w wielu
rodzinach przestrzega si rocznic wit naro-
dowych. Wszystko to jest skromne, ubogie.
Mowy nie ma o jakim piewie zbiorowym.
Na koniec wic tych uroczystoci padaj
sowa: a teraz w mylach odpiewajmy
hymn narodowy
1
.
Nawet sport musia zej do podziemia.
Szczeglnie oywion dziaalno prowa-
dziy tajne kluby piki nonej w Poznaniu.
Konspiracyjnie mecze byway przerywane
przez policj, a sportowcy represjonowani.
Charakterystyczn form oporu byo taj-
ne duszpasterstwo, w ktrym dziaao okoo
stu ukrywajcych si ksiy katolickich.
Do szeroko prowadzona bya dziaal-
no w zakresie informacji i propagandy.
Najwiksze organizacje miay wyodrbnio-
ne odpowiednie piony w swoich strukturach
organizacyjnych. W okupowanej Wielko-
polsce wydawano ok. 50 tytuw prasy
podziemnej. Najwaniejszymi centrami wy-
dawniczymi byy Pozna (14 tytuw) i Ostrw Wielkopolski (10). Mimo wysikw nie udao
si wydawa prasy drukowanej. Wikszo tytuw bya odbijana na powielaczu i ukazywaa
si krtko. Wyjtek stanowiy Polska Narodowa i Dla Ciebie, Polsko, ktre ukazyway
si w latach 19391942. Nakad by zrnicowany od kilkunastu egzemplarzy (przy wy-
dawnictwach rkopimiennych) do nawet paru tysicy (rednio 150200 egz.). Najwikszy
jednorazowy nakad osigaa wydawana przez NOB w latach 19391942 Polska Narodowa
(ok. 3,5 tys. egz.). Kolportowano take pras i wydawnictwa wychodzce w GG. Okrgowy
BIP ZWZ-AK, wspierajcy lokalne inicjatywy wydawnicze, stara si przerzuca tytuy prze-
znaczone dla sztabw do szczebla obwodu (jednak w maych ilociach 2050 egz.). Prowa-
dzona bya take akcja propagandy dywersyjnej wrd Niemcw (akcja N). Rozwija si
may sabota (np. zerwanie przez harcerzy z Szarych Szeregw hitlerowskiej agi z budynku
Komendy Policji w Poznaniu i zawieszenie agi polskiej).
Wiele wysiku woono w dokumentowanie (w tym fotograczne) przejaww polityki
okupanta oraz informowanie wadz Polskiego Pastwa Podziemnego i rzdu RP na emigracji
o sytuacji panujcej na ziemiach wcielonych.
Niemae sukcesy notowa wywiad wojskowy i gospodarczy. Docierano do pilnie strzeo-
nych laboratoriw, poligonw, zakadw produkcyjnych i fortykacji. Dochodzio do bliskiej
1
Raporty z ziem wcielonych do III Rzeszy (19421944), red. Z. Mazur, A. Pietrowicz, M. Rutow-
ska, Pozna 2004, s. 8485.
Konspiracyjny lub w Ostrzeszowie
A
I
P
N
25
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
wsppracy komrek wywiadowczych rnych orga-
nizacji, zarwno oglnopolskich, jak i regionalnych
oraz lokalnych. Najbardziej rozbudowane, najskutecz-
niej pracujce siatki wywiadowcze stworzy ZWZ-AK
i Zwizek Jaszczurczy. Wan rol odegraa dziaajca
w ramach ZWZ-AK autonomiczna siatka wywiadow-
cza Wojskowej Suby Kobiet, rozbita przez gestapo
wiosn 1943 r. Niestety, nie zdoano zorganizowa do-
statecznie skutecznej suby kontrwywiadowczej.
Szczeglnie dotkliw dla gospodarki okupanta for-
m walki by sabota prowadzony od pocztku oku-
pacji w sposb zorganizowany i spontaniczny. Nie da
si nawet w przyblieniu poda rozmiarw szkd, ja-
kie wyrzdziy okupantowi akcje sabotaowe, zarwno
w przemyle, jak i w gospodarce rolnej. Najpowszech-
niej stosowana bya tzw. zasada trzech P (pracuj Polaku
powoli). Sabota odbija si take na jakoci produktw.
Najszerzej dziaalno sabotaow prowadzi ZWZ-AK.
Uruchamiano laboratoria rodkw walki dywersyjnej,
produkujce np. zapalniki czasowe do bomb, substancje
atwopalne. W latach 19401941 stosowano take walk
bakteriologiczn. Najczciej wystpujcymi formami
walki sabotaowo-dywersyjnej byy podpalenia, podkadanie bomb z opnionym zaponem,
uszkadzanie maszyn i produktw. Spektakularn akcj, wykonan przez pluton lotny wielko-
polskiego Zwizku Odwetu Kuba, byo spalenie noc z 20 na 21 lutego 1943 r. magazynw
Wehrmachtu w porcie rzecznym w Poznaniu tzw. akcja Bollwerk.
Od 1943 r. coraz liczniej dziaay patrole dywersyjne, zwaszcza Kierownictwa Dywer-
sji (Kedywu) AK, wykonujce akcje sabotaowo-dywersyjne oraz odwetowe, wymierzone
w funkcjonariuszy aparatu administracyjno-policyjnego i kondentw. W tym okresie rozpo-
czy te dziaalno niewiel-
kie liczebnie oddziay party-
zanckie, m.in. oddzia Mur
w rejonie Puszczy Noteckiej,
por. Jerzego Handkego w oko-
licach Wrzeni, oddzia Ma-
daj w pnocnej Wielkopol-
sce, pi maych oddziaw
w Wielkopolsce poudniowej
(m.in. Spirytusa, Grzy-
ba czy Koczynka). Latem
1943 r. obszar Okrgu Pozna-
skiego zosta zaliczony przez
gestapo do terenw zagroo-
nych dziaaniem band.
W ostatnim okresie oku-
pacji doszo do wystpie
Jan Skrzypczak Ilski, komendant
Chorgwi Wielkopolskiej Szarych
Szeregw, zamordowany
w Gross-Rosen w lutym 1944 r.
Akcja Bollwerk spalenie magazynw portu rzecznego
w Poznaniu 20/21 lutego 1942 r. przez oddzia Zwizku
Odwetu Okrgu Poznaskiego ZWZ-AK
A
I
P
N
A
I
P
N
26
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ezbrojnych polskiego podziemia w Wielko-
polsce, z ktrych najbardziej znana jest kil-
kudniowa walka jednostek AK w Ostrowie
Wielkopolskim w styczniu 1945 r.
W sztabach niektrych organizacji po-
wstaway komrki przygotowujce plany
operacyjne na przyszo (najbardziej roz-
budowane byy one w ZWZ-AK). Opraco-
wywano plany przyszych dziaa powsta-
czych, plany opanowywania tzw. ognisk
walki, prowadzono nawet wiczenia apli-
kacyjne. Sztab Okrgu Poznaskiego AK
przygotowywa te schematy Odtwarzania
Si Zbrojnych, ustalajc struktury organiza-
cyjne i etaty zawizkw przyszych regu-
larnych oddziaw wojskowych.
W trosce o sprawno bojow oddzia-
w prowadzono szkolenie wojskowe
konspiratorw, oczywicie w niewiel-
kim zakresie. Dlatego kadry wojskowe
dla Ziem Zachodnich przygotowywano
take w GG, np. w ramach Korpusu Za-
chodniego ZWZ-AK czy Akcji Specjal-
nej Inspektoratu Ziem Zachodnich NSZ.
Brak odpowiednich kadr wynika z cz-
stych, masowych aresztowa, dokony-
wanych przez gestapo. Aresztowania te,
doprowadzajce do rozbijania struktur
dowdczych rnych szczebli, ogoacay
je z najlepszych, najoarniejszych konspi-
ratorw, powodujc niepowetowane stra-
ty. Komenda Okrgu Poznaskiego ZWZ-AK odbudowywaa si pi razy, a w ostatnim
okresie okupacji p.o. komendanta by ocer w stopniu porucznika. Brak kadr by jednym
z najpowaniejszych problemw, z ktrymi przyszo si zmierzy organizacjom konspira-
cyjnym na ziemiach wcielonych do Rzeszy.
Aresztowania dziaaczy konspiracyjnych, nieraz prowadzce do sparaliowania pracy
caych ogniw, powodoway te okresowe braki cznoci struktur terenowych z centralami
w GG. W miar przecigania si wojny i okupacji w spoeczestwie potgowa si, wytwo-
rzony wskutek czstego odcicia od central ycia podziemnego, kompleks osamotnienia.
Dotkliw bolczk by take brak broni. Niewiele mona byo uczyni, by ten stan polep-
szy. Teren Wielkopolski zosta bowiem dopiero w drugiej poowie 1943 r. objty akcj zrzu-
tw broni (doliczono si tych zrzutw zaledwie pi). Niestety, znaczna cz uzyskanych
t drog rodkw walki wpada w rce okupanta. Doszo te do dekonspiracji i aresztowa
wrd jednostek odbierajcych zrzuty.
Wanym dziaem wikszoci organizacji konspiracyjnych bya legalizacja, a wic przy-
gotowywanie faszywych dokumentw osobistych, ksieczek pracy, drukowanie rnego
Pk Rudolf Ostrihansky Ludwik,
komendant Okrgu Poznaskiego ZWZ
i Okrgu Pomorskiego ZWZ-AK,
wizie obozw koncentracyjnych
A
I
P
N
27
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
rodzaju formularzy urzdowych (np. zezwole na przejazdy kolej, przepustek), a take kart
zaopatrzeniowych. W miar przeduania si okupacji konspiratorom na ziemiach wcielo-
nych coraz trudniej byo si zalegalizowa. Dlatego niektre sztaby przenosiy sw dziaal-
no do GG. Z pewnoci do najbardziej niebezpiecznych form dziaalnoci konspiracyjnej
w warunkach panujcych w okupowanej Wielkopolsce naleaa suba cznoci. Areszto-
wania kurierw powodoway powane perturbacje w funkcjonowaniu organizacji podziem-
nych. Spektakularny jest przykad Okrgu Poznaskiego AK, ktry pozostawa bez cznoci
z KG AK od kwietnia do grudnia 1944 r.
Oczywicie wikszo spoeczestwa polskiego w Wielkopolsce pozostawaa poza for-
malnymi strukturami konspiracyjnymi. Istnienie organizacji podziemnych wpywao jednak
na aktywizacj caej ludnoci, radykalizacj nastrojw, podtrzymywao na duchu, ksztatowa-
o wiadomo polityczn i narodow. Jednoczenie bez solidarnej, obywatelskiej postawy
spoeczestwa jakakolwiek praca konspiracyjna w tak trudnych warunkach nie mogaby by
prowadzona. Nie na darmo wysiedleni z Ziem Zachodnich do GG nazwali ten obszar pierwsz
lini frontu, gdzie walk toczy si wrcz o biologiczne przetrwanie narodu, a bastionem jest
kada rodzina, nieomal kada jednostka. Jak napisano w podziemnym opracowaniu, na tym
terenie kady Polak by sam w sobie rozkazem, komunikatem, dowdc
2
.
Wybrana literatura
Armia Krajowa w dokumentach 19391945 (t. IVI), red. T. Peczyski, K. Iranek-Osmecki,
T. enczykowski i in., Londyn 19741989; Armia Krajowa. Rozwj organizacyjny, red. K. Komorow-
ski, Warszawa 1996; Armia Krajowa. Szkice z dziejw Si Zbrojnych Polskiego Pastwa Podziemne-
go, red. K. Komorowski, Warszawa 1999; Encyklopedia konspiracji wielkopolskiej 19391945, red.
M. Woniak, Pozna 1998; Grzegorz Grski, Administracja Polski Podziemnej w latach 19391945.
Studium historyczno-prawne, Toru 1995; Waldemar Grabowski, Delegatura Rzdu Rzeczypospolitej
Polskiej na Kraj 19401945, Warszawa 1995; Waldemar Grabowski, Polska tajna administracja cy-
wilna 19401945, Warszawa 2003; Harcerki 19391945, wyd. 2, red. K. Wyczaska, Warszawa 1983;
Jerzy Jabrzemski, Harcerze z Szarych Szeregw, Warszawa 1997; Krzysztof Komorowski, Polityka
i walka. Konspiracja zbrojna ruchu narodowego 19391945, Warszawa 2000; Jzef Krasuski, Tajne
szkolnictwo w okresie okupacji hitlerowskiej 19391945, wyd. 2, Warszawa 1977; Czesaw uczak,
Pod niemieckim jarzmem (Kraj Warty 19391945), Pozna 1996; Narodowe Siy Zbrojne. Dokumenty,
struktury, personalia, red. L. ebrowski, Warszawa 1994; Jan Jacek Nikisch, Organizacja Ojczyzna
w latach 19391945, Wi 1985, nr 1012; Okrg Poznaski Armii Krajowej w kocowej fazie oku-
pacji (19431945), red. M. Woniak, Pozna 1995; Operacja Burza i Powstanie Warszawskie 1944,
red. K. Komorowski, Warszawa 2002; Kazimierz Przybysz, Ludowcy na ziemiach wczonych do Rze-
szy 19391945, Warszawa 1987; Raporty z ziem wcielonych do III Rzeszy (19421944), red. Z. Mazur,
A. Pietrowicz, M. Rutowska, Pozna 2004; Edward Serwaski, Wielkopolska w cieniu swastyki, War-
szawa 1970; Edward Serwaski, Z dziejw wielkopolskiej konspiracji 19391945, Pozna 1999; Rafa
Sierchua, Formacje wojskowe Narodowej Demokracji w Wielkopolsce w latach 19391949, ycie
i Myl 1996, nr 4; Szare Szeregi. Harcerze 19391945, red. J. Jabrzemski, t. 13, Warszawa 1988;
Jerzy Janusz Terej, Rzeczywisto i polityka. Ze studiw nad dziejami Narodowej Demokracji, wyd. 2,
Warszawa 1979; W konspiracji Wielkopolskiej 19391945. Wybr wspomnie, red. Z. Szymankiewicz,
Pozna 1993; Franciszek Wojciechowski, Polska Niepodlega konspiracyjna organizacja wojskowa,
wyd. 2, Warszawa 1997; Marian Woniak, Wielkopolska konspiracja wojskowa w latach 19391945.
Zarys stanu bada. Postulaty badawcze, ycie i Myl 1986, nr 910.
2
AAN, Delegatura Rzdu RP na Kraj, 202/III165, Problemy Ziem Zachodnich w propagandzie
polskiej (tezy polityki propagandowej), [b.d. 1943], k. 456.
28
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EANEKS
KONSPIRACJA WIELKOPOLSKA
W okupowanej Wielkopolsce dziaao kilkadziesit organizacji konspiracyjnych.
Szacuje si, e tylko przez szeregi konspiracji wojskowej przeszo ok. 25 tys. onierzy
(z czego ok. 1/3 pada oar aresztowa).
Mozaika organizacji
Pocztki dziaalnoci konspiracyjnej na ziemiach wcielonych do Rzeszy czyy si ze spon-
taniczn, oddoln aktywnoci czonkw rodowisk kombatanckich, wojskowych, dziaaczy
samorzutnie powstaych komitetw obywatelskich i stray samorzdowych, ocalaych z aresz-
towa dziaaczy spoecznych i politycznych oraz modziey. Powstajce ju od wrzenia 1939 r.
liczne, ale niewielkie grupy do 1942 r. zostay wchonite przez wiksze struktury regionalne
lub terenowe struktury organizacji oglno-
polskich bd rozbite na skutek aresztowa.
Cech konspiracji wielkopolskiej,
w pierwszym zwaszcza okresie, bya pew-
nego rodzaju autonomiczno i nieufno
do inicjatyw centralnych, przy poparciu dla
rzdu RP na emigracji. Widoczne byy take
ambicje organizowania konspiracji na ca-
ym obszarze Ziem Zachodnich. Specyk
wikszoci organizacji o proweniencji poli-
tycznej byo czenie pionw politycznych
i wojskowych.
Ziemie wcielone do Rzeszy byy domen
dziaalnoci organizacyjnej obozu narodo-
wego: Stronnictwa Narodowego (SN) i Or-
ganizacji Narodowo-Radykalnej (ONR).
Terenowi dziaacze Stronnictwa Naro-
dowego prowadzili prac konspiracyjn na
zasadach znacznej autonomii w stosunku
do wadz centralnych. Do 1941 r. najsilniej-
sz struktur konspiracyjn w Wielkopol-
sce bya Narodowa Organizacja Bojowa
(NOB), zaoona w Poznaniu w padzierni-
ku 1939 r. Na czele organizacji sta cisy
sztab, kierowany przez Antoniego Wolnie-
wicza Znicza. Miaa ona by jednolit or-
ganizacj o charakterze polityczno-wojsko-
wym. Du wag przywizywano do dziaalnoci informacyjno-propagandowej (zwaszcza
przez pismo Polska Narodowa), wywiadowczej, samopomocowej. Po podporzdkowaniu
wielu lokalnych grup narodowych (m.in. kaliskiej Organizacji Jednoci Narodowej) zaczto
uywa nazwy Armia Narodowa. W wyniku dynamicznego rozwoju w poowie 1940 r. tylko
w Okrgu Poznaskim w jedenastu rejonach (obszar trzech do piciu powiatw) organizacja
Antoni Wolniewicz,
komendant NOB Dzielnicy Zachodniej Pozna
A
I
P
N
29
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
skupia kilka tysicy czonkw (gestapo szacowao jej liczebno na 35 tys., co wydaje si
liczb przesadzon). Narodowa Organizacja Bojowa oddziaywaa take na Pomorze i lsk.
Parokrotne masowe uderzenia gestapo midzy grudniem 1940 a jesieni 1941 r. rozbijay
kolejne, z wielkim trudem odtwarzane struktury NOB. Po Wolniewiczu i jego sztabie w r-
kach gestapo znaleli si m.in. Albin Smolanowicz, o. Julian Mirochna, Hieronim Szybowicz.
W wyniku aresztowa zgino okoo 1000 czonkw NOB. Ocalae struktury znalazy si
w Zwizku Walki Zbrojnej (ZWZ) lub w tworzonej od poowy 1941 r. Narodowej Organi-
zacji Wojskowej (NOW).
Okrgowi Poznaskiemu NOW podporzdkowane byy podokrgi w odzi i Kaliszu.
W 1943 r. mia on liczy 10 tys. onierzy. Komendantem okrgu by por. Marian Kwiatkow-
ski Konrad. W drugiej poowie 1942 r. rozpocza si akcja scaleniowa NOW i AK. Dopro-
wadzio to do rozamu, wikszo dziaaczy
podokrgw kaliskiego i dzkiego opowie-
dziaa si bowiem przeciw scaleniu. W roku
nastpnym gestapo przeprowadzio areszto-
wania w obu organizacjach, uniemoliwia-
jc tym samym ich poczenie.
Zwizek Jaszczurczy (ZJ), wojskowa
organizacja tzw. Grupy Szaca (wywo-
dzcej si z ONR), rozwija si od jesieni
1939 r. Na terenie Poznaskiego powsta-
way przede wszystkim struktury wywia-
dowcze w ramach Ekspozytury Zachd,
komrki propagandowe oraz zrby innych
komrek organizacyjnych. Od grudnia
1941 a do pocztkw 1943 r. aresztowania
w Wielkopolsce objy znaczn cz wy-
wiadowcw i doprowadziy do likwidacji
ogniw organizacyjnych. W zwizku z tym
Okrg X (Poznaski) Narodowych Si
Zbrojnych organizowany by na przeomie
1942 i 1943 r. gwnie na bazie podokrgu
kaliskiego NOW. Na terenach wschodniej
Wielkopolski organizacja ta miaa te naj-
wiksze wpywy. Komendantami okrgu
byli kolejno: kpt. Wadysaw Rutkowski
Wodzimierz, pk NSZ Stefan Winiarski
(N.N.) i ppk Jan Poray-Wybranowski Radosz. Po podpisaniu umowy pomidzy NSZ i AK
Okrg X rozpocz akcj scaleniow. Wobec rozbicia struktur AK w Okrgu Poznaskim,
NSZ podporzdkoway si strukturom Okrgu dzkiego AK, dziaajc jako NSZ-AK.
Z obozu narodowego wywodzia si take utworzona w padzierniku 1939 r. w Poznaniu
organizacja Ojczyzna. Jej struktury (o charakterze kadrowym), tworzone gwnie w Wiel-
kopolsce, a potem take w GG, wspieray dziaalno ZWZ-AK i tajnej pastwowej admi-
nistracji cywilnej. Patronem Ojczyzny by ks. infuat Jzef Prdzyski, a organizatorami
Witold Grott Adam i Kiry Sosnowski Konrad. Organizacja prowadzia akcj opieki spo-
ecznej, tajnego nauczania, dziaalno informacyjno-propagandow i dokumentacyjn.
Marian Kwiatkowski Konrad, dziaacz SN,
komendant Okrgu Pozna NOW,
stracony 6 stycznia 1945 r. w Poznaniu
A
I
P
N
30
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EKonspiracja tworzona przez dziaaczy
ludowych od jesieni 1939 r. charakteryzo-
waa si wzajemnym powizaniem struktur
politycznych i wojskowych. W kwietniu
1940 r. powstao konspiracyjne kierowni-
ctwo ruchu ludowego (Stronnictwo Lu-
dowe Roch) w Wielkopolsce, z Janem
Wojkiewiczem Jackiem Pogod na czele.
Po aresztowaniu Wojkiewicza we wrzeniu
1941 r. organizacj kierowa Tadeusz No-
wak Gromada. W cigu pierwszego roku
dziaania udao si powoa dziewitnacie
kierownictw powiatowych. Stronnictwo
Ludowe Roch w Wielkopolsce miao
charakter kadrowy. Okrg X Batalionw
Chopskich (BCh) sformowany zosta je-
sieni 1940 r. Terytorialnie obejmowa on
przedwojenne wojewdztwo poznaskie
bez powiatw: kaliskiego, kolskiego, ko-
niskiego i tureckiego. Podzielony by na
4 podokrgi (20 obwodw). W pocztko-
wym okresie (19401941) wielkopolskie
BCh wsppracoway z ZWZ (zaliczone do
pierwszej rezerwy). Jednak wiosn 1942 r.
odmwiy przeprowadzenia scalenia z AK,
przekazujc zaledwie kilkudziesiciu o-
nierzy. W czerwcu 1944 r. organizacja li-
czya 628 czonkw, w tym kilku ocerw;
28 stycznia 1945 r. nastpio rozwizanie
BCh w Wielkopolsce.
Nieliczne konspiracyjne ogniwa Stronni-
ctwa Pracy dziaay w kilku miejscowociach
Wielkopolski od jesieni 1939 r. Gwnymi
dziaaczami byli Adam Poszwiski i Stefan
Brzeziski. Po aresztowaniu Poszwiskiego
Wodzimierz Stepczyski Stypa, czonek OW ZJ,
kierownik siatki wywiadowczej w Poznaniu,
stracony 27 stycznia 1943 r.
Ks. Jzef Prdzyski, m zaufania rzdu RP
w Wielkopolsce, wsporganizator Gwnej
Delegatury Rzdu dla ziem wcielonych do
Rzeszy i Porozumienia Stronnictw Politycznych,
zamordowany w Dachau w 1942 r.
A
I
P
N
A
I
P
N
31
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
i ucieczce Brzeziskiego do GG zastpili ich m.in. Wojciech Mueller i Franciszek Witkowski.
Wspdziaali oni z konspiracyjnym ruchem ludowym.
Z organizacji oglnopolskich, ktre tworzyy swoje komrki w Wielkopolsce, naley
wymieni organizacj Polska Niepodlega (PN). Okrg VIII (Poznaski) PN powsta
w kwietniu 1943 r. Jego komendantem by Wadysaw Halfar bik. Jednak pocztki dzia-
alnoci PN w Wielkopolsce sigaj wiosny 1940 r. i wi si z tworzeniem siatek wywia-
dowczych (kryptonim Ambulans) przez por. rez. Antoniego Soldenhoffa Kozowskiego.
Okrg VIII PN dziaa w powizaniu ze strukturami Okrgu Poznaskiego AK. Zorganizo-
wano obwody w Poznaniu oraz w kilku powiatach Wielkopolski (Chodzie, Oborniki, W-
growiec). Signito take na teren wojewdztwa pomorskiego. W sumie organizacja sku-
pia kilkuset czonkw. Grupa cznikw dowodzona przez Stanisawa Napiera Rysia
(tzw. komrka przerzutw) zapewniaa czno Komendy Gwnej PN ze sztabem Okrgu
VIII oraz z komrkami PN w Rzeszy. Okrg VIII PN oraz siatka wywiadowcza Ambulans
zostay rozbite w wyniku aresztowa trwajcych od marca do lipca 1944 r.
W Wielkopolsce podjy te dziaalno grupy zwizane z oglnopolskim Zwizkiem Ora
Biaego, ktre ju w 1940 r. zostay wczone do ZWZ. Nieliczne komrki Komendy Obro-
cw Polski (KOP) przetrway we wschodniej czci Wielkopolski do 1942 r. Z terenu Pomorza
przenikay wpywy Gryfa Pomorskiego oraz Polskiej Armii Powstania.
Wrd organizacji regional-
nych na pierwsze miejsce wysuwa si
Wojskowa Organizacja Ziem Za-
chodnich (WOZZ). Powstaa ona
w Poznaniu w marcu 1940 r. z poczenia
kilku mniejszych organizacji: Poznaskiej
Organizacji Zbrojnej (POZ), Wojska
Ochotniczego (WO) oraz Wielkopolskiej
Organizacji Wojskowej (WOW). Poczt-
ki tych organizacji sigaj padziernika
1939 r. Rekrutoway one przede wszyst-
kim ocerw i podocerw WP, a take
przeszkolon wojskowo modzie, prze-
de wszystkim harcersk. Komendantem
WOZZ zosta kpt. Leon Kmiotek Po-
mian, jego zastpc by ppor. Edmund
Horowski Widmos. System organizacji
oparto na dziesitkach. Ocenia si, e
WOZZ liczy ok. 1000 czonkw. Tery-
torialnie organizacja obejmowaa Pozna
oraz pi okrgw. Okrgi dzieliy si na
rejony. Struktury WOZZ sigay te na
Pomorze (Inowrocaw, Toru). Gw-
nym celem WOZZ byo przygotowanie
powstania zbrojnego. Prowadzono dzia-
alno w zakresie pomocy spoecznej,
wywiadowcz, informacyjno-propagan-
dow (gazetki Czuwamy, Polonia
Adam Poszwiski, dziaacz chadecki,
kierownik Wydziau Gospodarki Biura Gwnej
Delegatury Rzdu dla ziem wcielonych do Rzeszy,
rozstrzelany w okolicach Poznania 7/8 lipca 1942 r.
A
I
P
N
32
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EPoznaska, Pobudka), sabotaow
i szkolenie wojskowe. Aresztowania,
ktre zaczy si ju w kwietniu 1940 r.,
doprowadziy jesieni tego roku do rozbi-
cia organizacji. Oar aresztowa pado
ok. 400 czonkw WOZZ, w tym jej ko-
mendant. Niemal stu czonkw WOZZ
sdy niemieckie skazay na kar mier-
ci. Wielu innych nie przeyo brutalne-
go ledztwa, wizie i obozw karnych.
Ocalae struktury w wikszoci znalazy
si w Zwizku Walki Zbrojnej (ZWZ).
Czarny Legion zosta zaoony
na pocztku 1940 r. w Gostyniu przez
kpr. rez. Mariana Marciniaka. Celem or-
ganizacji byo przygotowanie oddziaw
zbrojnych na wypadek wybuchu powsta-
nia. Aresztowania w kwietniu 1941 r.
doprowadziy do rozbicia organizacji.
Organizacja Dla Ciebie Polsko
powstaa w padzierniku 1939 r. Jej
twrc by nauczyciel ze remu Konrad
Latanowicz. Latem 1942 r., opierajc si
na DCP, powoano organizacj o charak-
terze wojskowym Wielkopolsk Tajn
Organizacj Powstacw, wkrtce sca-
lon z AK. Liczya ona ponad 350 czon-
kw w powiatach remskim, redzkim,
jarociskim i rawickim.
Tajna Polska Organizacja Wojsko-
wa (TPOW) utworzona zostaa jeszcze
we wrzeniu 1939 r. w Poznaniu przez Mariana Winiewicza Doktora. Jej czonkowie gro-
madzili i magazynowali rodki walki oraz tworzyli grupy bojowe, ktre miay prowadzi
dziaalno sabotaowo-dywersyjn. W kwietniu 1940 r. doszo do dekonspiracji organizacji
i jej rozbicia.
Komitet Niesienia Pomocy (KNP) to kryptonim utworzonej w padzierniku 1939 r. przez
sier. Antoniego Gobka Komara w Poznaniu organizacji wojskowo-politycznej Zwizek
Strzelecki. Wiosn 1941 r. KNP zaliczony zosta do rezerwy ZWZ. Organizacja zostaa roz-
bita w wyniku aresztowa wiosn 1942 r.
Tajna Organizacja Wojskowa (TOW) zostaa utworzona w Ostrowie Wielkopolskim
w padzierniku 1939 r. przez Mariana Grzeczyka Janusza Leszcza. Jej ogniwa dziaay
take w Jarocinie, Kpnie i Krotoszynie. W styczniu 1940 r. TOW wczya si w struktury
kaliskiej OJN, a nastpnie wesza do NOB. W poowie 1940 r. organizacja zostaa rozbita
wskutek aresztowa. Ocalae struktury znalazy si w ZWZ lub w NOW.
Tajna Organizacja Narodowa (TON) utworzona zostaa w kocu 1939 r. w Gnienie przez
grup byych powstacw wielkopolskich oraz ocerw i podocerw WP. Organizacja obja
Kpt. Leon Kmiotek Pomian, zaoyciel WOW,
naczelny dowdca WOZZ,
stracony 15 lipca 1942 r. we Wrocawiu
A
I
P
N
33
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
swym zasigiem Pozna oraz tereny powiatw gnienieskiego, wrzesiskiego, mogileskie-
go, inowrocawskiego, koniskiego i poznaskiego. Kierownictwo TON tworzyli m.in.: kpt.
Franciszek Gawrych, kpt. Maksymilian Sikorski, por. Kazimierz Laskowski. W poowie 1940 r.
organizacja liczya ok. 200 czonkw. Jesieni 1941 r. dziaalno TON zamara na skutek fali
aresztowa.
Wrd wielu lokalnych organizacji konspiracyjnych w Wielkopolsce wymieni mona
leszczyskie Ogniwo i wit, Polsk Organizacj Spoeczn w Gouchowie, grup Maria-
na Krzyckiego w okolicach Chodziey, Obron Narodu dziaajc w rodzie, grupy Mci-
ciele i Wadysaw Sikorski z okolic Drawska. Wikszo tych organizacji zostaa scalona
z ZWZ-AK.
Omawiajc podziemn dziaalno
w Wielkopolsce, podkreli trzeba rol
harcerstwa. Konspiracyjne organiza-
cje tworzone przez modzie harcersk
powstaway spontanicznie od pierw-
szych miesicy okupacji. Naleay do
nich: Tajna Sidemka (Leszno), Pakt
Czterech (Kocian), Tajny Huec
(Gosty), Lene Ory (pow. chodzie-
ski). Konspiracyjn prac harcersk po-
dejmowali te czonkowie zwizanego
z ruchem narodowym Harcerstwa Pol-
skiego.
Najliczniejsz organizacj harcer-
sk byy Szare Szeregi. Ich struktury
w Wielkopolsce tworzono ju od pa-
dziernika 1939 r. Funkcj komendanta
podziemnej Chorgwi Wielkopolskiej
penili hm. Roman yczywek, hm. J-
zef Wiza, hm. Franciszek Firlik, hm. Jan
Skrzypczak i hm. Sylwester Woniak.
Prowadzono dziaalno wychowawcz,
tajne nauczanie, akcj pomocy spoecz-
nej, dokumentowano zbrodnie okupanta,
organizowano podziemne ycie kultural-
ne, sportowe, tajn pras i propagand.
Harcerze mieli znaczny udzia w dziaal-
noci wywiadowczej i sabotaowej. Zorganizowano szkolenie instruktorskie. Dziaao 6 huf-
cw oraz ok. 70 rodowisk w rnych miejscowociach. Liczb czonkw szacuje si na
ok. 1000. Najstarszy pion Szarych Szeregw Grupy Szturmowe stanowiy autonomiczn
cz ZWZ-AK.
Obok organizacji mskiej dziaao Pogotowie Harcerek, ktre znalazo si w konspiracji
ju na przeomie wrzenia i padziernika 1939 r. Od 1940 r. kierowaa nim hm. Irena Tar-
nowska. Organizowano opiek nad rannymi onierzami, przesiedlecami, rodzinami jecw,
dziemi. Utrzymywano czno z jecami i wywiezionymi na roboty. Prowadzono tajne na-
uczanie oraz konspiracyjn dziaalno kulturaln. Szkolono harcerki do pomocniczej suby
Kpt. Maksymilian Sikorski Maks,
komendant TON w Gnienie,
wizie niemieckich obozw koncentracyjnych
A
I
P
N
34
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ewojskowej (zwaszcza sanitarnej). W 1943 r. organizacja skupiaa w dziesiciu rodowiskach
41 instruktorek i ok. 200 harcerek.
W podziemiu znalazo si te Akademickie Koo Harcerskie im. Heliodora wici-
ckiego, ktre skupiao kilkudziesiciu czonkw, tworzc rwnie zespoy modzieowe.
Czonkowie AKH penili wiele odpowiedzialnych funkcji nie tylko w konspiracji harcerskiej,
ale take w tajnej administracji pastwowej oraz w ZWZ-AK.
Struktury tajnej administracji pastwowej
Pierwszym przedstawicielem rzdu RP w okupowanej Wielkopolsce by ks. infuat Jzef
Prdzyski, patron konspiracyjnej organizacji Ojczyzna, ktry na pocztku 1940 r. zosta
mianowany mem zaufania rzdu, otrzymujc mandat na zorganizowanie porozumienia
stronnictw politycznych reprezentujcych spoeczestwo ziem wcielonych do Rzeszy oraz na
wytypowanie kandydatw na Gwnego Delegata Rzdu dla tego terenu.
W maju 1940 r. urzd Gwnego Delegata obj Adolf hr. Bniski (formalnie mianowany
przez premiera Sikorskiego 3 grudnia 1940 r.). Miesic pniej dziaao ju Biuro Gwnej
Delegatury Rzdu (GDR) dla ziem wcielonych do Rzeszy z siedzib w Poznaniu, gwnie op-
arte na organizacji Ojczyzna. Powoano dziewi wydziaw do kierowania prac biec:
Organizacyjny, cznoci z Zagranic, Dokumentacji i Propagandy, Opieki Spoecznej, Owia-
ty, Finansowy, Techniczny i Legalizacji, Go-
spodarki oraz Rolnictwa i Reform Rolnych.
Latem 1940 r. w celu skoordynowania
dziaa z centralnymi orodkami konspi-
racji w Warszawie Bniski powoa tam
Biuro, ktre take organizowao opiek spo-
eczn, medyczn i tajne szkolnictwo dla
wysiedlonych z Ziem Zachodnich. Organi-
zacja Ojczyzna, dziaajc pod patronatem
Bniskiego, 22 czerwca 1941 r. powoaa
w Warszawie Studium Zachodnie, przygo-
towujce rzeczowe uzasadnienie przesuni-
cia powojennej granicy Polski na lini Odry
i Nysy uyckiej, z myl o przyszej kon-
ferencji pokojowej.
Jednoczenie z tworzeniem struktur or-
ganizacyjnych rozbudowywano siatk tere-
now GDR. W poowie 1941 r. podlegao
jej pi delegatur okrgowych (podziem-
nych urzdw Wojewdzkich): Poznaska,
Pomorska, lska, dla okrgw dzkie-
go i Ciechanowskiego. Na Pomorzu od
lata 1940 r. przedstawicielem delegata by
Wacaw Ciesielski. Po jego aresztowaniu
funkcj t przej w kocu 1940 r. Antoni
Antczak Adamski (formalnie mianowa-
ny Delegatem Okrgowym latem 1941 r.).
W tym samym czasie lskim Delegatem
Franciszek Firlik Orliski, komendant Chorgwi
Wielkopolskiej Szarych Szeregw,
po aresztowaniu odebra sobie ycie
A
I
P
N
35
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Okrgowym zosta mianowany Ignacy Sikora
Gliwicki, dzkim Witold Kotowski Hen-
ryk, a ciechanowskim Kazimierz Iowiecki
Rura. Zaczto organizowanie delegatur po-
wiatowych.
Dziaalno GDR zakoczya si w wyniku
aresztowa przeprowadzonych przez gestapo.
Bniski zosta aresztowany 26 lipca 1941 r.
Obradujce w nastpnym miesicu Porozumie-
nie Stronnictw Politycznych wybrao nowego
Gwnego Delegata. Zosta nim Leon Miko-
ajczak. Kolejne aresztowania dokonywane
przez gestapo uderzyy w struktury Biura GDR
oraz w Porozumienie Stronnictw Politycznych,
utrudniajc znacznie ich dziaalno. Jesieni
1941 r., w porozumieniu z Gwnym Delegatem
w GG Cyrylem Ratajskim oraz kierownikiem
warszawskiego Biura GDR dla Ziem Zachod-
nich Stanisawem Tabaczyskim, rozpoczto
przekazywanie do Biura w Warszawie (zwa-
nego potem Biurem Zachodnim) czci prowa-
dzonych dotd przez Biuro poznaskie GDR
prac. W tym okresie wszyscy delegaci okrgowi
z Ziem Zachodnich kierowali ju swoimi agen-
dami z Warszawy. Po kolejnej fali aresztowa
Ratajski postanowi obj swoj wadz take
Ziemie Zachodnie (9 grudnia 1941 r.) i mia-
nowa Leona Mikoajczaka Delegatem Okr-
gowym w Wielkopolsce. Mikoajczak wpad
w rce gestapo 21 grudnia 1941 r. W kwietniu
nastpnego roku zbieg do Warszawy, zagro-
ony aresztowaniem, ostatni kierownik Biura
GDR w Poznaniu Juliusz Kolipiski. Delegatu-
ra dla Ziem Zachodnich przestaa istnie.
Odbudow struktur administracji cywil-
nej w Wielkopolsce podjo Biuro Zachodnie,
ktre zostao wczone do Delegatury Rzdu
na Kraj z zadaniem utrzymywania kontaktw
z delegaturami okrgowymi na ziemiach wcie-
lonych do Rzeszy, wspierania ich dziaalnoci
oraz zbierania informacji o warunkach tam
panujcych. W latach 19421943 kilkakrotnie
odwiedza Wielkopolsk emisariusz Biura Za-
chodniego Edward Serwaski, wic na nowo
rozbite wskutek aresztowa struktury. Powoa
on przedstawicieli w 15 miejscowociach.
Adolf hr. Bniski Biao, Gwny Delegat
Rzdu RP dla ziem wcielonych do Rzeszy,
rozstrzelany w okolicach Poznania
7/8 lipca 1942 r.
Leon Mikoajczak, p.o. Gwnego Delegata
Rzdu RP dla ziem wcielonych do Rzeszy,
zamordowany w Forcie VII 26 stycznia 1942 r.
A
I
P
N
A
I
P
N
36
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EW tym samym czasie inicjatyw odbudowy struktur pastwowych podjli wielkopolscy
ludowcy, powoujc w drugiej poowie 1942 r. ODR, z Marcinem Popraw Konarskim jako
delegatem. Nie otrzymali jednak zatwierdzenia przez Delegata Rzdu na Kraj.
W 1943 r. funkcj Delegata Okrgowego obj Stefan Rowiski Eryk, bdcy od 1940 r.
przedstawicielem tajnej administracji pastwowej w poudniowej Wielkopolsce. Ciko cho-
rego Rowiskiego zastpi 15 padziernika 1943 r. dziaacz SN Leon Jdrowski Gajewski,
ktry stale urzdowa w Warszawie. Zatwierdzi on Marcina Popraw na stanowisko zastpcy
Delegata. Nie udao si jednak zespoli struktur odtworzonych przez emisariusza Biura Za-
chodniego z komrkami Delegatury utworzonej przez ludowcw. W ramach ODR dziaay
wydziay: Administracji, Bezpieczestwa, Informacji i Prasy, Rolnictwa, Opieki Spoecznej,
Komunikacji, Zdrowia oraz Owiaty. Powoano Okrgowego Kierownika Owiaty i Kultury
oraz Kuratorium Wojenne. Powiatowe delegatury rzdu istniay w Gostyniu, Krotoszynie,
Lesznie, Kocianie, Ostrowie Wielkopolskim, Midzychodzie, Chodziey, Szamotuach,
Wrzeni, Jarocinie. Przedstawicielem Delegatury w Poznaniu by Jan Czapiewski.
Struktury tajnej administracji pastwowej w Wielkopolsce nie ujawniy si wobec wkra-
czajcych wojsk sowieckich.
Podziemny parlament
W lipcu 1940 r. ukonstytuowao si Porozumienie Stronnictw Politycznych w Poznaniu,
zoone z przedstawicieli trzech najsilniejszych na Ziemiach Zachodnich partii politycznych:
Stronnictwa Narodowego (dr Stefan Piotrow-
ski, a po jego aresztowaniu mec. Wodzimierz
Krzyankiewicz), Stronnictwa Ludowego (Jan
Wojkiewicz, a po jego aresztowaniu Tadeusz
Nowak) i Stronnictwa Pracy (Adam Poszwi-
ski, a od jesieni 1940 Stefan Brzeziski).
Organizacj Ojczyzna reprezentowa w PSP
ks. infuat Prdzyski. Ten lokalny parlament
zosta rozbity wskutek aresztowa przez gesta-
po jesieni 1941 r. Mimo prb ze strony wielko-
polskich ludowcw wspieranych przez dziaa-
czy SP, nie udao si ju tego ciaa odtworzy.
Siy Zbrojne RP
Najsilniejsz organizacj wojskow na zie-
miach wcielonych do Rzeszy by ZWZ-AK.
Organizowanie struktur ZWZ w wojewdztwie
poznaskim rozpoczo si w lutym 1940 r.
W cigu wiosny powoano komrki sztabowe
Komendy Okrgu i rozpoczto prace organiza-
cyjne w terenie. Okrg wchodzi w skad utwo-
rzonego jesieni 1941 r. Obszaru Zachodnie-
go, z komend w Warszawie. Komendantami
okrgu byli: pk Rudolf Ostrihansky Ludwik
(czerwiec 1940wrzesie 1941), por. Tade-
usz Janowski Wojnar (padziernikgrudzie
Henryk Osajda Micha, komendant
powiatu Konin NOW, potem NSZ,
wizie obozw koncentracyjnych
A
I
P
N
37
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
1941), mjr Wacaw Kotecki Wawrzyn (styczekwiecie 1942), ppk Henryk Gliszczyski
Rwieniec (aresztowany przy przekraczaniu granicy z GG w maju 1942 r.), gen. bryg. Hen-
ryk Kowalwka Zrb (spalony komendant Okrgu lskiego ZWZ-AK, czerwiec 1942
stycze 1944), por. Jan Koodziej Drwal (luty 1944stycze 1945), ppk Andrzej Rzewuski
Hacza (styczemaj 1945).
W ramach sztabu okrgu zorganizowano wydziay: I Organizacyjny (z dziaajc w nim
komrk legalizacyjn), II Wywiadowczy, III Operacyjny, IV Kwatermistrzowski (wy-
odrbniony w kocu 1942 r.), V (podzielony na Vk czno Konspiracyjna i Vo czno
Operacyjna), VI Informacji i Propagandy (tzw. BIP), a take Wielkopolskie Kierownictwo
Zwizku Odwetu (od 1943 r. Kierownictwo Dywersji Kedyw), Samodzielny Wydzia Ku-
rierski (19431944), zalek Duszpasterstwa Wojskowego. W latach 19401941 przy szta-
bie dziaaa komrka o kryptonimie Uprawa. Samodzieln komrk sztabow (do wiosny
1942 r.) by Sekretariat i Biuro Szyfrw. Od 1942 do 1944 r. funkcjonowao Biuro Wojsko-
we (z referatami w szeciu rejonowych inspektoratach). W 1943 r. zorganizowano Wydzia
Kolejnictwa, Wojskow Sub Ochrony Powstania i Wojskowy Sd Specjalny. W latach
19421944 istnia w sztabie Inspektorat Szarych Szeregw. W zwizku z przygotowaniami
do odbioru zrzutw lotniczych, w drugiej poowie 1943 r. szef sztabu okrgu mianowany
zosta jednoczenie ocerem ds. operacji zrzutowych.
Terytorialnie Okrg Poznaski ZWZ-AK odpowiada obszarowi wojewdztwa po-
znaskiego (w granicach z 1 kwiet-
nia 1938 r.) z pewnymi odchyleniami
(m.in. do 1944 r. powiaty: kaliski, koni-
ski, kolski i turecki podlegay Okrgowi
dzkiemu ZWZ-AK). Struktura teryto-
rialna opieraa si na obwodach (powia-
tach). Te z kolei dzieliy si na podob-
wody lub rejony (cz powiatu) oraz na
placwki (gminy). Od 1941 r. tworzone
byy Inspektoraty Rejonowe (IR), sku-
piajce po kilka obwodw. Okrg Po-
zna

zorganizowa w rnym okresie od
piciu do omiu IR (od 23 do 27 obwo-
dw) oraz pi samodzielnych obwodw
(w tym jeden na terenach nalecych
przed wojn do Rzeszy Samodzielny
Obwd Zewntrzny Reduta).
W ramach akcji scalania podpo-
rzdkowano ZWZ-AK ok. 50 organi-
zacji (w tym m.in. ocalae z pogromw
aresztowa struktury NOB czy WOZZ).
Bataliony Chopskie w Wielkopolsce,
po pocztkowym okresie wsppracy,
od 1942 r. odmwiy podporzdkowania
si. Stan liczebny AK w Wielkopolsce
w poowie 1943 r. szacowano na 277 plu-
tonw (penych i szkieletowych), czyli
Pk Henryk Kowalwka Zrb, komendant
Okrgu Poznaskiego AK w latach 19421944),
rozstrzelany w abikowie 2 czerwca 1944 r.
A
I
P
N
38
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Eok. 7 tys. onierzy liniowych. W sztabach i strukturach terytorialnych dziaao ok. 200 o-
cerw i podchorych.
Obok dziaalnoci organizacyjnej i prac operacyjno-sztabowych (przygotowywanie po-
wstania zbrojnego) szczeglny nacisk pooono na dziaalno wywiadowcz. Prowadzono
take walk biec, w tym sabotaowo-dywersyjn.
Armia Krajowa w Wielkopolsce nie ujawnia si w momencie wkraczania wojsk sowiec-
kich. Nie nastpio te formalne rozwizanie organizacji. Kadry pozostay w konspiracji. Na
ich bazie ppk Andrzej Rzewuski Hacza rozpocz tworzenie Wielkopolskiej Samodzielnej
Grupy Ochotniczej Warta (WSGO Warta, formalnie powoanej 10 maja 1945 r.). Utwo-
rzono siedem inspektoratw. Skupiono si na pracy organizacyjnej, utrzymywaniu cznoci,
wywiadzie i akcji informacyjno-propagandowej. Dono do wyprowadzenia z lasw istniej-
cych tam jeszcze oddziaw partyzanckich i do zapewnienia onierzom moliwoci powrotu
do normalnego ycia. W czerwcu 1945 r. ppk Rzewuski zosta mianowany delegatem Okr-
gu Poznaskiego Delegatury Si Zbrojnych (DSZ) na Kraj, zachowujc funkcj komendanta
WSGO Warta. Gdy na pocztku wrzenia 1945 r. na miejsce DSZ powoano Zrzeszenie
Wolno i Niezawiso (WiN), ppk Rzewuski odmwi przeksztacenia dowodzonych
przez siebie struktur w WiN. Prezesem Okrgu Poznaskiego WiN zosta ppk Sylwester Go-
liski Wolski. Fala aresztowa jesieni i zim 1945 r. doprowadzia do sparaliowania
dziaalnoci WiN w Wielkopolsce. Rzewuski zosta aresztowany przez WUBP w Poznaniu
w listopadzie 1945 r. (popeni samobjstwo w maju 1946 r.); ppk. Goliskiemu udao si
przedosta za granic.
Inicjatywy eksterytorialne konspiracji wielkopolskiej
W GG wysiedleni bd zbiegli z Ziem Zachodnich dziaacze zorganizowali wiele struktur
majcych wspomaga konspiracj na ziemiach wcielonych: Biuro Zachodnie, Biuro Owia-
towo-Szkolne Ziem Zachodnich, Wydzia Zachodni Gwnej Kwatery Szarych Szeregw,
Korpus Zachodni AK, Sekcj Zachodni Departamentu Informacji i Prasy (DiP) Delegatury
Rzdu. Komrki pracujce na rzecz ziem wcielonych powstaway te w ramach powoanej
przez dziaaczy narodowo-radykalnych Suby Cywilnej Narodu (SCN). Przygotowywano
kadry wojskowe i cywilne, opracowywano koncepcje organizacji administracji pastwowej,
suby zdrowia, szkolnictwa, prowadzono propagand i informacj dla ziem wcielonych
i o nich, organizowano akcj pomocy materialnej. Zakres prowadzonych prac wykracza te-
rytorialnie znacznie poza obszar ziem wcielonych, obejmujc tzw. wtedy Ziemie Postulowa-
ne (tzn. tereny Prus Wschodnich, Wolnego Miasta Gdaska, ziem na wschd od linii Odry
i Nysy uyckiej).
39
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
ALEKSANDRA PIETROWICZ, IPN POZNA
BABSKA SIATKA
Wbrew utartym pogldom, najwiksze ciosy zadane zostay
przez Polakw niemieckiej maszynie wojennej nie na frontach,
na ziemi, na morzu i w powietrzu i nie w walce ornej prowa-
dzonej w podziemiu. Do klski Niemiec przyczyni si, by moe
w sposb decydujcy, wywiad Armii Krajowej
1
.
W warunkach panujcych na ziemiach wcielonych do Rzeszy wywiad
by jedn z gwnych form dziaalnoci konspiracyjnej. Prowadziy
go w rnym zakresie wszystkie organizacje dziaajce na tym ob-
szarze. Krzyoway si tu centralne siatki wywiadowcze organizacji
oglnopolskich z siatkami tworzonymi przez struktury terytorial-
ne. Docierano do najpilniej strzeonych laboratoriw, poligonw,
zakadw produkcyjnych i fortykacji. Wrd istniejcych w oku-
powanej Wielkopolsce siatek wywiadowczych ewenementem bya
Ekspozytura Wywiadowcza Wojskowej Suby Kobiet ZWZ-AK.
Geneza
Przysposobienie Wojskowe Kobiet, wywodzce si ze spoecznego ruchu Przygotowania
Kobiet do Obrony Kraju, w latach midzywojennych odegrao zasadnicz rol w wyszkoleniu
dziewczt w zakresie pomocniczej suby wojskowej na wypadek dziaa wojennych. Struk-
tura organizacji miaa charakter paramilitarny, z podziaem na okrgi odpowiadajce woj-
skowym dowdztwom okrgu korpusu. Na czele PWK staa komendantka por./gen. Maria
Wittek. Szkolenia i kursy, zarwno oglnowojskowe, jak i specjalistyczne (cznoci, admini-
stracji wojskowej, sanitarne, obrony przeciwlotniczej, samochodowe, gospodarcze) speniay
take donios rol w wychowaniu patriotycznym, a zawizane midzy pewiaczkami wizi
koleestwa i wzajemnego zaufania zday egzamin w najtrudniejszych dniach okupacji. Licz-
ba czynnych czonki PWK w roku 1939 przekroczya 47 tys.
W padzierniku 1939 r. Maria Wittek Mira obja w powstajcym sztabie Suby Zwy-
cistwu Polski funkcj szefa Wydziau Pomocniczej Suby Wojskowej Kobiet. Penia j
nastpnie w sztabie ZWZ-AK (jako komendantka Wojskowej Suby Kobiet).
Po klsce wrzeniowej pewiaczki samorzutnie zaczy nawizywa z sob kontakty, szuka-
jc jednoczenie moliwoci wczenia si w dziaalno konspiracyjn. Przebywajca w War-
szawie przedwojenna komendantka okrgowa PWK w Poznaniu Czesawa Unierzyska
2
ju
w listopadzie 1939 r. zgosia Marii Wittek gotowo poznaskiego zespou do pracy podziem-
nej. Od pocztku nastawiono si na dziaalno wywiadowcz. Dla zapewnienia zespoowi
1
J. Nowak-Jezioraski, Wypowied, Biuletyn Informacyjny ZAK Okrg Wielkopolska 1999,
nr 4, s. 6.
2
Czesawa Unierzyska z d. Latoszewska (19091994) Jabonowska, nauczycielka, przedwo-
jenna komendantka Okrgu VII PWK w Poznaniu, od jesieni 1939 r. w Warszawie. Kurierka ko-
mendantki WSK, por. AK. Aresztowana 6 VI 1943 r. Po wojnie pracowaa m.in. w Dyrekcji Lasw
Pastwowych, dziaaa spoecznie.
40
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Maria Unierzyska
Jabonowska
Maria Marszakowska-
Kaniewska Wanda
Halina Kulczak-
-Sarnecka Dora
Wanda Gajewska
Krystyna
Halina Talarczyk
Muszka
Zoa Tuchoka-Patoka Urszula Jankowska Ula
(fot. powojenna)
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

M
a
r
i
i

K
r
z
y

s
k
i
e
j
A
I
P
N
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

H
e
n
r
y
k
i

W
o

A
r
c
h
i
w
u
m

I
n
s
t
y
t
u
t
u

Z
a
c
h
o
d
n
i
e
g
o
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

M
a
r
i
i

K
r
z
y

s
k
i
e
j
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

A
g
n
i
e
s
z
k
i

u
c
z
a
k
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

L
u
d
w
i
k
a

M
i
s
k
a
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

M
a
r
i
i

K
r
z
y

s
k
i
e
j
Stanisawa Kostencka-
-Plocker Wrbelek
41
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Pelagia Misiorna-Fitowa
Pela
Maria Wierzejewska-
-Sobczak Marysia
Irena Bobkowska
Maria
Zdzisaw Koodziejczak
Schmidt
Feliks Tylman
Michalski
A
r
c
h
i
w
u
m

I
n
s
t
y
t
u
t
u

Z
a
c
h
o
d
n
i
e
g
o
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

M
a
r
i
i

K
r
z
y

s
k
i
e
j
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

M
a
r
i
i

K
r
z
y

s
k
i
e
j
Maria Aniela Bobkowska
Anna
Jadwiga Sobczak-
-Zembrzuska
(fot. powojenna)
Maria Nowicka
Marlena
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

M
a
r
i
i

K
r
z
y

s
k
i
e
j
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

J
a
d
w
i
g
i

D
r
u
k
a
r
c
z
y
k
A
r
c
h
i
w
u
m

P
o
m
o
r
s
k
i
e

A
K

w

T
o
r
u
n
i
u
A
r
c
h
i
w
u
m

C
h
o
r

g
w
i

W
i
e
l
k
o
p
o
l
s
k
i
e
j

Z
H
P
A
r
c
h
i
w
u
m

C
h
o
r

g
w
i

W
i
e
l
k
o
p
o
l
s
k
i
e
j

Z
H
P
42
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Emaksymalnego bezpieczestwa postanowiono, e wszelkie zebrane informacje wywiadowcze
bd przekazywane bezporednio do Marii Wittek, a dopiero za jej porednictwem do Oddzia-
u II sztabu SZP (ZWZ-AK). W 1940 r., okresie wit wielkanocnych przybya do Poznania,
a nastpnie do Rawicza, kurierka komendantki WSK Elbieta Zawacka Zelma, przed woj-
n komendantka okrgu lskiego PWK. W Poznaniu skontaktowaa si z mieszkajcymi tutaj
dwiema nauczycielkami z Liceum Raciborzanek
3
Bronisaw Wojciechowsk
4
i Mari Mar-
szakowsk
5
oraz z uczennic tego liceum Pelagi Misiorn
6
. Zoyy one wtedy przysig kon-
spiracyjn ZWZ. Na czele wielkopolskiego zespou WSK stana Maria Marszakowska Wan-
da, niezwizana zreszt z PWK. Wybr ten okaza si bardzo szczliwy. W krtkim czasie
zdoaa ona zorganizowa do rozgazion i sprawnie dziaajc siatk.
Struktury
Zelma skontaktowaa Wand z mieszkajc w Rawiczu instruktork PWK Halin Kul-
czak
7
Dor, ktra poredniczya w docieraniu do znanych sobie czonki PWK. W Poznaniu
do siatki naleay: Wanda Gajewska
8
Krystyna, Stanisawa Kostencka
9
Wrbelek i jej siostra
3
Chodzi o uczennice tzw. Liceum Raciborzanek, szkoy redniej, utworzonej w Tarnowskich
Grach w celu ksztacenia i wychowywania w duchu patriotycznym dziewczt z Polonii niemieckiej.
Zawacka w latach 19361937 pracowaa jako nauczycielka w tym liceum.
4
Bronisawa Wojciechowska (19131972) Bronia, obywatelka niemiecka, nauczycielka, po wy-
buchu wojny mieszkaa w Poznaniu, kurierka Wydziau cznoci Zagranicznej KG ZWZ-AK na
teren Rzeszy, wsppracowniczka Ekspozytury Wywiadowczej WSK. Aresztowana 6 V 1943 r. Po
wojnie pracowaa jako nauczycielka w Hamborn (Niemcy).
5
Maria Kaniewska z d. Marszakowska (19102004) Wanda, Ruta Wagner, nauczycielka.
W czasie okupacji komendantka Ekspozytury Wywiadowczej WSK w Poznaniu, szef Wydziau Vk
(cznoci Konspiracyjnej) sztabu Okrgu Pozna AK; kpt. AK. Aresztowana 29 IV 1943 r. Po woj-
nie nie ujawnia swojej przynalenoci do AK. Pracowaa jako lektorka jzyka angielskiego, dziaaa
spoecznie, m.in. od lat siedemdziesitych XX w. wsppracowaa z Fundacj Sue Ryder i Studium
Polski Podziemnej w Londynie.
6
Pelagia Fitowa z d. Misiorna (19192009) Pela, przed wojn obywatelka niemiecka, od pa-
dziernika 1939 r. mieszkaa w Poznaniu. Kurierka Wydziau cznoci Zagranicznej KG ZWZ-AK
na teren Rzeszy, wsppracowniczka Ekspozytury Wywiadowczej WSK. Aresztowana 6 V 1943 r. Po
wojnie wrcia do kraju. Pracowaa jako tumaczka.
7
Halina Sarnecka z d. Kulczak (19111991) Dora, przedszkolanka, do 1937 r. komendantka Koa
PWK w Poznaniu, potem referentka pracy kobiet w Polskiej Radzie Sportowej w Gdasku. Od listopada
1939 r. zamieszkaa w Rawiczu. Wsporganizatorka Ekspozytury Wywiadowczej WSK; ppor. AK.
Aresztowana 1 V 1943 r. Po wojnie ukoczya psychologi na UP, pracowaa w kuratoriach.
8
Wanda Gajewska (19151990) Krystyna, ekonomistka, instruktorka PWK. Od wiosny 1940 r.
w Ekspozyturze Wywiadowczej WSK. Aresztowana 8 V 1943 r. Po wojnie ukoczya studia ekono-
miczne, dziaaa w SD i organizacjach kombatanckich.
9
Stanisawa Plockerowa z d. Kostencka (19172003) Wrbelek, przedszkolanka, czonkini
PWK. Od wiosny 1940 r. w Ekspozyturze Wywiadowczej WSK, prowadzia skrzynk kontaktow.
Aresztowana 29 IV 1944 r. Po wojnie ukoczya Instytut Pedagogiki Specjalnej w Warszawie. Aresz-
towane wraz z ni jej siostry Regina i Bogdana zostay po kilku tygodniach zwolnione z gestapo, nato-
miast trzecia siostra Jadwiga, po mu Kaseja, pozostaa w ledztwie. Regina ukrywaa si nastpnie
w oddziale partyzanckim. Bogdana zostaa ponownie aresztowana i wywieziona do Auschwitz, gdzie
zgina.
43
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Regina, Halina Talarczyk
10
Muszka, Maria adecka
11
Iza, Zoa Tuchoka
12
, Zoa Jaworo-
wicz
13
Zoka, Urszula Jankowska
14
Ula. Wiosn 1942 r. doczyy do pracy wywiadowczej
Bronisawa Wojciechowska Bronka i Pelagia Misiorna Pela. Wczeniej, jako reichsdeutsche,
peniy funkcj kurierek ZWZ na teren Rzeszy, wsppracujc z Elbiet Zawack, ktra od grud-
nia 1940 r. pod pseudonimem Zo bya kurierk Wydziau cznoci Zagranicznej KG ZWZ.
Rwnie w 1942 r. poznask siatk zasiliy Maria Wierzejewska
15
, siostry Irena
16
Maria i Ma-
ria Aniela
17
Anna Bobkowskie oraz Jadwiga Sobczak
18
. W poudniowej Wielkopolsce z Ra-
wicza siatk kierowaa Dora, z ktr wsppracowaa Maria Lipowska. Dora utrzymywaa
kontakty z mieszkajcymi w Lesznie Janin Baejewsk
19
Ludk i Helen Jabosk, z Anto-
nin Szydowsk z Miejskiej Grki k. Rawicza, a take z Mari Nowick
20
Marlen z Woc-
awka (bdc jednoczenie kierowniczk referatu WSK w Inspektoracie Rejonowym Woca-
wek ZWZ-AK) i Czesaw Kowandy ze rody Wlkp. Cho struktury wywiadowcze budowane
byy na bazie przedwojennych kontaktw PWK, z siatk wsppracowali take mczyni:
10
Halina Talarczyk (19141993) Muszka, nauczycielka, instruktorka PWK. Od 1941 r. w Eks-
pozyturze Wywiadowczej WSK. Kolportowaa te pras konspiracyjn; ppor. AK. Aresztowana
12 V 1943 r. Po wojnie pracowaa jako nauczycielka i wizytatorka szkolna.
11
Maria adecka (19071995) Iza, ksigowa. Od 1941 r. w Ekspozyturze Wywiadowczej WSK,
od grudnia 1942 r. jej komendantka; ppor. AK. Aresztowana 29 IV 1943 r. Po wojnie pracowaa
w swoim zawodzie.
12
Zoa Patoka z d. Tuchoka (1911?), nauczycielka, wsppracowniczka Ekspozytury Wywia-
dowczej WSK, aresztowana 10 VI 1943 r. Po wojnie lektorka jzyka angielskiego.
13
Zoa Rehl z d. Jaworowicz (19021985) Zoka, absolwentka szkoy handlowej, od 1941 r.
zwizana z Ekspozytur Wywiadowcz WSK, od jesieni 1942 r. kierowniczka punktw kontakto-
wych w Wydziale V sztabu Komendy Okrgu Pozna AK. Aresztowana pod koniec czerwca 1943 r.
Po wojnie mieszkaa i pracowaa w Gdyni.
14
Urszula Jankowska (1915?) Ula, przedszkolanka, od wiosny 1942 r. w Ekspozyturze Wy-
wiadowczej WSK. Aresztowana 29 IV 1943 r. Po wojnie pracowaa w swoim zawodzie oraz jako
urzdniczka.
15
Maria Sobczak z d. Wierzejewska (19101983) Marysia, czonkini PWK, przed wojn pra-
cowaa jako sekretarka. Od 1942 r. w Ekspozyturze Wywiadowczej WSK, kierowaa siatk w DWM.
Aresztowana 4 V 1943 r.
16
Irena Bobkowska (1919?) Maria, urzdniczka, czonkini PWK, w czasie okupacji zatrud-
niona w DWM. Od 1943 r. w Ekspozyturze Wywiadowczej WSK. Aresztowana 2 V 1943 r. Po wojnie
pracowaa jako korektorka w prasie poznaskiej.
17
Maria Aniela Bobkowska (1921?), uczennica gimnazjalna, czonkini PWK. W czasie okupa-
cji pracowaa jako robotnica w DWM. Od pocztku 1943 r. w Ekspozyturze Wywiadowczej WSK.
Aresztowana 2 V 1943 r. Po wojnie ukoczya studia medyczne, pracowaa jako lekarka.
18
Jadwiga Zembrzuska z d. Sobczak (1911?), nauczycielka. W czasie okupacji zatrudniona jako
kasjerka w DWM. Prowadzia tajne nauczanie. Od pocztku 1943 r. wsppracowaa z Ekspozytur
Wywiadowcz WSK. Aresztowana 25 V 1943 r. Po wojnie powrcia do pracy w szkolnictwie.
19
Janina Baejewska (1916?) Ludka, instruktorka PWK w Lesznie. Od wiosny 1940 r. w Eks-
pozyturze Wywiadowczej WSK; ppor. AK. Aresztowana 6 V 1943 r. Po wojnie (1945, 1946) nkana
przez PUBP w Lesznie, do 1962 r. nie moga pracowa w szkole.
20
Maria Nowicka (19051978) Marlena, nauczycielka, komendantka koa PWK w Toruniu. Od
1941 r. w ZWZ-AK, referentka WSK w Inspektoracie Rejonowym Wocawek, porucznik. Wsp-
pracowaa z Ekspozytur Wywiadowcz WSK. Aresztowana 2 V 1943 r. Po wojnie pracowaa jako
nauczycielka.
44
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
ECzesaw Szkudlarski
21
Grzegorz Chrzszczewski, Zdzisaw Koodziejczak
22
Schmidt, Feliks
Tylman
23
Michalski, N.N. Okularnik oraz dwaj bracia Marii Marszakowskiej: Jzef i Stani-
saw. Szacuje si, e w Ekspozyturze Wywiadowczej WSK dziaao okoo trzydziestu osb.
Prac wywiadowcz rozpoczto od rozpoznania terenu. Chodzio o zlokalizowanie obiek-
tw wojskowych (w tym koszar i magazynw), urzdw i posterunkw policyjnych, instytucji
partyjnych i urzdw administracji okupacyjnej, wizie i obozw oraz zakadw przemyso-
wych, zwaszcza zbrojeniowych. Identykowano stacjonujce i przemieszczajce si jednostki
wojskowe oraz usytuowanie wanych obiektw infrastruktury (elektrownie, gazownie, dworce
kolejowe). Pozyskano oryginalne plany sytuacyjne niektrych obiektw wojskowych, zaka-
dw zbrojeniowych i pocze kolejowych. Dziki kontaktom z kolejarzami obserwowano ruch
transportw wojskowych. Przed niemieckim atakiem na ZSRS rozpoznano m.in. koncentracj
Wehrmachtu na obszarze caego XXI Okrgu Wojskowego i V Okrgu Powietrznego. Mo-
liwo wgldu do korespondencji onierzy Wehrmachtu walczcych na froncie wschodnim
dostarczaa interesujcych informacji o zaangaowanych tam jednostkach, prowadzonych ope-
racjach oraz panujcych nastrojach. Zdobywano take oryginay rnego rodzaju dokumentw,
przepustek, kartek ywnociowych, odciski pieczci urzdowych, wzory podpisw.
Najwaniejszym zakadem przemysowym penetrowanym przez Ekspozytur Wywiadowcz
WSK byy przedwojenne Zakady Hipolita Cegielskiego w Poznaniu (w czasie okupacji Deutsche
Waffen und Munitionsfabriken DWM). Siatk na ich terenie zorganizowaa Wanda Gajewska.
Dziaay w niej Maria Wierzejewska, siostry Bobkowskie i Jadwiga Sobczak, a od pocztku 1943 r.
take Bronka Wojciechowska. Kilkakrotnie udao si wynie z zakadw uski produkowanej
tam rnego rodzaju amunicji. Wykonano take rysunki techniczne i opisy niektrych produktw.
Uzyskano wane informacje dotyczce sieci kooperantw DWM, produkcji torped powietrznych,
czogw i lokomotyw, akumulatorw do odzi podwodnych, samolotw i wozw pancernych,
czci rnego rodzaju broni. Bronka sporzdzia m.in. zestawienie zamwie OKH (Oberkom-
mando des Heeres; Naczelne Dowdztwo Wojsk Ldowych) za lata 19401943.
Zatrudniona w Stomilu (Posener Gummiwerke) Muszka przekazywaa dane dotycz-
ce produkcji rnych typw opon. Zoa Tuchoka, pracujca w duych zakadach pralniczych
Kretschnara, obsugujcych gwnie jednostki wojskowe, odnotowywaa skrztnie wszystkie
ich numery polowe, uzyskane z wystawianych przez rm rachunkw. Urszula Jankowska,
z pomoc swego wuja Antoniego Hoppego, rozpracowywaa zakady Afa-Werken, koope-
rujce m.in. z DWM.
21
Czesaw Szkudlarski (18961974) Chrzszczewski, powstaniec wielkopolski, podocer WP,
pracownik sztabu DOK VII w Poznaniu. Na pocztku wojny ewakuowany na Wgry, powrci do
Poznania w poowie 1940 r. Wsppracowa z Ekspozytur Wywiadowcz WSK. Po wojnie nkany
przez UB, pracowa jako magazynier.
22
Zdzisaw Koodziejczak (19151943) Schmidt, technik budowlany, harcerz, w czasie oku-
pacji zatrudniony w Zakadach Focke-Wulfa w Poznaniu. Od 1942 r. wsppracownik Ekspozytury
Wywiadowczej WSK. onierz Szarych Szeregw. W czerwcu 1943 r. zbieg do Warszawy, gdzie pra-
cowa w Wydziale Legalizacji Oddziau I KG AK; plut. pchor. AK. Aresztowany w sierpniu 1943 r. Po
cikim ledztwie w poznaskim gestapo przekazany w padzierniku do dyspozycji gestapo w War-
szawie. Zmar w listopadzie 1943 r.
23
Feliks Tylman (19081943) Michalski, lusarz, harcerz, uczestnik kampanii wrzeniowej 1939 r.
W czasie okupacji pracowa w rmie Erge-Motor w Poznaniu. onierz Szarych Szeregw bra udzia
w kolportau prasy i szkoleniu wojskowym. Na pocztku 1941 r. zaprzysiony do Ekspozytury Wywia-
dowczej WSK. Zastrzelony 29 IV 1943 r. podczas ucieczki z kota zastawionego przez gestapo.
45
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Wanym osigniciem konspiratorek z Rawicza i Leszna byo uzyskanie informacji na
temat produkcji nowego typu czogw, a take sporzdzenie spisu urzdnikw (wraz z ich
numerami telefonw) placwki policji bezpieczestwa w Lesznie. Obserwoway one rwnie
ruch transportw wojskowych na swoim terenie. Dora zdobya informacje na temat koszar
w Rawiczu oraz map okolic Poznania z naniesionymi obiektami przemysowymi, liniami
kolejowymi i autobusowymi. Czesawa Kowandy dostarczaa informacji o ruchu transportw
wojskowych jadcych przez rod Wlkp. Wraz z Janin Baejewsk sporzdzia plan woj-
skowego lotniska polowego w Mcznikach koo rody Wlkp.
Feliks Tylman jako pracownik zakadw Erge-Motor w Poznaniu dziki kilku zaufanym
informatorom zdobywa istotne dane dotyczce przemysu zbrojeniowego w Poznaniu. Dostar-
cza take rysunki konstrukcyjne z dokadnymi opisami oraz zestawienia sumaryczne produkcji
takich zakadw, jak DWM, Erge-Motor, Fabryka Wyrobw Metalowych, Fabryka Heinkla,
Fabryka Focke-Wulf w podpoznaskich Krzesinach czy zakad Ostwerke we Flugdore.
Cenne informacje o produkcji Focke-Wulfa pochodziy od Zdzisawa Koodziejczaka, za-
trudnionego w poznaskiej lii tych zakadw na terenie Targw. Wykona on m.in. dokadny
plan fabryki oraz rysunki produkowanych elementw; dotar ponadto do Gazowni i Wodoci-
gw Miejskich, a take zdoby plan poznaskiego wza kolejowego.
Du pomoc, rwnie teoretyczn, dotyczc m.in. metod pracy wywiadowczej, suy
wuj Wandy Czesaw Szkudlarski, przedwojenny wsppracownik Oddziau II Wojska Pol-
skiego. W czasie okupacji pracowa on w Kolejowym Urzdzie Pocztowym w Poznaniu. Na-
wiza tam kontakty z kolejarzami, zdobywajc m.in. informacje o translokacji transportw
wojskowych. Dostarczy take danych o Zakadach Przemysu Zbrojeniowego Herkules,
produkujcych aparaty radiowe.
Stanisaw Marszakowski, brat Wandy, pracujcy w zakadach Siemens Schuckert
Werke w Poznaniu zosta jako znakomity fachowiec kierownikiem robt elektrycznych
w Zamku Cesarskim w Poznaniu, przebudowywanym na rezydencj Hitlera. Udao mu si
skopiowa plany konstrukcyjne tego obiektu. Uczestniczy take w projektowaniu instalacji
elektrycznej w budowanej w Ludwikowie rezydencji namiestnika Greisera, zdobywajc przy
tej okazji wykaz poufnych numerw telefonicznych administracji okupanta.
Dziki Okularnikowi (N.N.) zatrudnionemu jako goniec w Urzdzie Wyywienia w Po-
znaniu zdobywano oryginay rozmaitych kart ywnociowych oraz informacje o kadej zmia-
nie w systemie reglamentacji.
Napywajce z rnych stron meldunki stanowiy podstaw opracowywanych przez Wan-
d i szyfrowanych przez Pel raportw, ktre wraz z rysunkami konstrukcyjnymi, a take
zdobytymi czciami maszyn, uskami, oryginaami dokumentw i kartek ywnociowych
traay do dwch gwnych skrzynek kontaktowych w Poznaniu: u Wandy Gajewskiej i Stani-
sawy Kostenckiej. Tam odbieray je kurierki regularnie podrujce midzy Poznaniem i War-
szaw. Pierwsza to wspomniana ju Elbieta Zawacka. Po niej zadanie to peniy Czesawa
Unierzyska Jabonowska i Maria Swoboda Cegielska (lub Ziegielska). Przez trzy lata
wszystko dziaao jak szwajcarski zegarek. Do czasu, gdy jako kurier ale nie Marii Wittek,
lecz Oddziau II KG AK przyjecha do Poznania Stefan amaszewski Ryszard
24
.
24
Stefan amaszewski (1905?) Ryszard, Oskar Lammer, rzenik, onierz Legii Cudzo-
ziemskiej, od 1932 r. mieszka w Wielkopolsce, w 1941 r. przenis si do GG, w grudniu 1942 r.
zwerbowany do Oddziau II (Wywiadowczego) KG AK jako kurier. Aresztowany 18 IV 1943 r. Po
wojnie pozosta za granic.
46
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EWsypa
Pierwsze powane zmiany w funkcjonowaniu wielkopolskiej siatki wywiadowczej WSK
nastpiy latem 1942 r. W lipcu przyby do Wielkopolski nowo mianowany komendant Okr-
gu Poznaskiego AK, dotychczasowy komendant Okrgu lskiego, zupenie na tamtym
terenie spalony ppk/gen. Henryk Kowalwka Zrb. Okrg, do ktrego zosta skiero-
wany, by w stanie czciowego rozbicia po fali aresztowa, ktra zniszczya sztab okrgu
oraz sztaby dwch inspektoratw rejonowych. Zadania odbudowy struktur podj si kolej-
ny inspektor rejonowy w Ostrowie kpt./ppk Jan Kamiski Franek, ktry obj szefostwo
Wydziau I (Organizacyjnego) sztabu. Ten niezwykej odwagi i energii ocer wprowadzi
nowo przybyego komendanta w jego rol, zapewni mu odpowiednio zakonspirowany lo-
kal i zalegalizowanie oraz skontaktowa z ocalaymi strukturami. Przystpiono natychmiast
do odtwarzania podstawowych komrek sztabu Okrgu. Nie byo to atwe teren by bo-
wiem ogoocony w wyniku wysiedle i aresztowa. Przez KG AK i Mari Wittek nawi-
zano kontakt z Mari Marszakowsk. We wrzeniu 1942 r. zostaa ona mianowana szefem
Wydziau V sztabu (czno, konspiracyjna). Jej zadaniem bya odbudowa i doprowadzenie
do skutecznego funkcjonowania cznoci tej chyba najbardziej newralgicznej dziedziny
konspiracji. W zwizku z objciem odpowiedzialnego i wymagajcego ogromnego nakadu
pracy stanowiska w sztabie Ruta Wagner (taki by nowy pseudonim Wandy) musiaa
zgodnie z zasadami konspiracji przekaza kierownictwo siatki wywiadowczej WSK od-
powiedniej osobie. Wybr pad na Mari adeck. Przekazywanie wszystkich elementw
pracy wywiadowczej siatki przecigno si do koca 1942 r.
Podpukownik Kowalwka zamierza take utworzy w ramach Okrgu komrki WSK,
ktre wypeniayby zadania ustalone dla nich przez KG ZWZ-AK. Osob przewidzian na
stanowisko szefa WSK w sztabie Okrgu bya Halina Kulczak. Polecenie przygotowania si
do nowych zada przekazaa jej 26 grudnia 1942 r. kurierka Ziegielska. Maria Marszakow-
ska skontaktowaa Dor z kpt. Kamiskim. Wywiadowczynie Ekspozytury WSK odniosy
wraenie, e KG AK zamierza zupenie zmieni prol ich dziaalnoci.
Brak niestety dokumentw, ktre pozwoliyby dokadnie odtworzy wprowadzenie na
utarty szlak cznoci obsugiwany dotd przez WSK kuriera Lombardu
25
. Jeszcze pod-
czas Boego Narodzenia 1942 r. Pozna odwiedzia Ziegielska, odbierajc od Wandy
kolejne meldunki wywiadowcze oraz dane do nawizania kontaktu z jej nastpczyni Iz.
Jak si potem okazao, tym razem jednak zamiast do szefowej WSK, tray one do zastpcy
szefa Wydziau A.W. (Agencyjno-Wywiadowczego) Lombardu porucznika czasu wojny
Stefana apickiego Doktora oraz do Bogdana Mystkowskiego Wiktora, sprawujcego
bezporedni nadzr nad siatkami wywiadowczymi w Kraju Warty. Stao si to z pominiciem
normalnej drogi subowej, a wic bez wiedzy i zgody Marii Wittek.
Stefan amaszewski zosta zwerbowany do pracy w Lombardzie w poowie grudnia
1942 r. Energiczny, atletycznie zbudowany mczyzna dobrze znajcy jzyk niemiecki, ma-
jcy za sob epizod suby w Legii Cudzoziemskiej, mg wyda si apickiemu cennym na-
bytkiem. Mia odbywa podre kurierskie do Rzeszy. Po zaprzysieniu (dosta pseudonim
Ryszard) i instruktau dotyczcym zasad pracy konspiracyjnej, wyruszy 19 lutego 1943 r.
25
Lombard kryptonim samodzielnej ekspozytury (Wydziau) ofensywnego wywiadu za-
chodniego Oddziau II (Wywiadowczego) KG AK, utworzonej w padzierniku 1941 r. Terenem dzia-
alnoci siatek wywiadowczych Lombardu bya III Rzesza (take wcielone do niej ziemie polskie).
Szefem Lombardu by mjr Edward Jetter Edward.
47
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
do Rastenburga (Ktrzyna). Posugiwa si faszywymi dokumentami na nazwisko Oskar
Lammer. Celem podry byo nawizanie kontaktu z Hugonem Bartzem, podocerem Weh-
rmachtu, ktry na pocztku 1943 r., w czasie pobytu w Warszawie, da si zwerbowa api-
ckiemu. Doktor zleci mu zadanie rozpracowania jednostek wojskowych w Okrgu I (kr-
lewieckim) oraz rozpoznania kwatery Hitlera w Gieroy koo Ktrzyna. Po powrocie do
swojej jednostki w Ktrzynie Bartz natychmiast zawiadomi o nawizaniu kontaktu z wy-
wiadem polskiego podziemia swoich przeoonych. Wkrtce otrzyma z Abwehry dokadne
instrukcje dalszego postpowania. Ryszard spotka si z Bartzem jeszcze 12 i 19 marca oraz
3 i 18 kwietnia. Za kadym razem otrzymywa odpowiednio spreparowane przez Abwehr
meldunki. Ostatnie spotkanie odbyo si w Krlewcu.
Kadorazowo trasa podry wioda przez Pozna, dlatego na pocztku marca Doktor
zleci amaszewskiemu nawizanie kontaktu z Ekspozytur Wywiadowcz WSK. Przez
skrzynk kontaktow przy ul. Ratajczaka 11 Ryszard 8 marca tra do Marii adeckiej.
Dysponowa waciwymi hasami, wic Iza obdarzya go zaufaniem, przekazujc przygoto-
wane meldunki i materiay. Poniewa krytykowa ich jako i zadawa wiele szczegowych
pyta, poinformowaa go, e funkcj kierowniczki Ekspozytury peni dopiero dwa miesice.
Przy kolejnej bytnoci amaszewskiego w Poznaniu, 12 marca, Iza wrczya mu obszerniej-
szy raport o pracy Ekspozytury, a take skontaktowaa go z Wand, ktrej przekaza list z Cen-
trali Lombardu. Proszono w nim o wyjanienie pewnych technicznych szczegw zwizanych
z przekazanym wczeniej do Warszawy planem sieci kolejowej Poznania oraz rysunkami tech-
nicznymi czci do rnego typu uzbrojenia, a take o umoliwienie osobistych spotka ama-
szewskiego z niektrymi czonkami siatki. W zwizku z tym w mieszkaniu Stanisawy Kostenc-
kiej (ul. Krlowej Jadwigi 5a) Ryszard rozmawia z Michalskim i Marysi, a w mieszkaniu
Zoi Tuchoki (ul. Wielkie Garbary 34) pozna Broni i Pel oraz omawia ze Schmidtem
szczegy planu Zakadw Focke-Wulfa i lotniska w Krzesinach. W celu wyjanienia sytuacji
Dory i wywiadowczy z jej siatki, w zwizku z otrzymanym przez ni wczeniej rozkazem
KG AK przejcia do pracy w WSK, Ryszard uda si do Rawicza. Tam, deprecjonujc wspo-
mniany rozkaz, poleci Dorze zaktywizowanie dziaalnoci wywiadowczej. W czasie kolejnego
pobytu w Poznaniu amaszewski da do zrozumienia Izie i Dorze, e odtd osobicie bdzie
kierowa siatk poznask. Byo to sprzeczne z instrukcjami otrzymanymi (zreszt za poredni-
ctwem Ryszarda) z Centrali. Doktor pisa w nich wyranie, e Iza przejmuje kierownictwo
caej siatki Wandy i wycznie przez ni maj przechodzi meldunki i do niej ma nalee
przygotowywanie raportw oraz zaatwianie wszelkich spraw organizacyjnych.
O pozytywnej ocenie pracy wywiadowczej babskiej siatki wiadczy nastpujcy frag-
ment listu apickiego, znaleziony przez gestapo przy aresztowanym Ryszardzie: Jestemy
peni uznania dla pracy pa, prowadzonej z naraeniem ycia, co jeszcze bardziej podwysza
warto uzyskanych informacji. Praca nie moe by zaniedbywana i nie wolno zerwa wsp-
pracy z osobami, ktre dotychczas wsppracoway oarnie. [...] Prosimy, ebycie nie day
odstraszy si trudnociom, a my bdziemy wam pomaga z caych si. Prawdopodobnie
czonkinie Ekspozytury day wyraz niechci do nowego kuriera, a moe i do wsppracy
z Lombardem, gdy w dalszym cigu listu apicki perswadowa: Uwaga o nieangaowa-
niu mczyzn nie jest waciwa.
W czasie trzeciego pobytu w Poznaniu (okoo 3 kwietnia) Ryszard dostarczy kilkana-
cie gazetek konspiracyjnych wydawanych w GG, przepustki na przejazdy kolej po Kraju
Warty oraz znaczn ilo rozmaitych kartek ywnociowych. Kontaktowa si z Iz, Wr-
belkiem, Marysi i Dor.
48
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EOstatni jak si okazao raz amaszewski odwiedzi Pozna 15 kwietnia 1943 r. Ode-
bra kolejny raport, meldunki wywiadowcze (m.in. nowe rysunki techniczne Michalskiego)
oraz dwie fotograe Wandy, potrzebne do wykonania dla niej w warszawskiej komrce
legalizacyjnej Agatona faszywych dokumentw. Z tymi materiaami w walizce amic
wszelkie zasady pracy konspiracyjnej uda si do Krlewca na umwione spotkanie z Bar-
tzem. W hotelu ju czekao na niego gestapo.
W rkach gestapo
Placwka gestapo w Krlewcu ju 24 kwietnia zawiadomia placwk poznask o aresz-
towaniu amaszewskiego i znalezieniu w jego walizce materiaw wywiadowczych z Po-
znania. Do pisma zaczono oryginay tych materiaw wraz z tumaczeniem na niemiecki.
Poinformowano dalej, e gestapo warszawskie aresztowao Halin Buczysk
26
, u ktrej
mieszka amaszewski, a jej mieszkanie byo skrzynk kontaktow Lombardu,

oraz Bog-
dana Mystkowskiego Wiktora
27
. Prba zatrzymania apickiego nie powioda si. Poniewa
zachodzia obawa, e moe on ostrzec o wsypie punkty kontaktowe w Poznaniu, zalecano
niezwoczne aresztowanie czonkw siatki. Kurier amaszewski, ktry przebywa czasowo
w tutejszym wizieniu [...] i ktry okaza si przydatny przy ujciu i zlikwidowaniu punktu
kontaktowego w Warszawie [...] w razie potrzeby pozostaje do dyspozycji pisali gestapow-
cy z Krlewca.
Poznaskie gestapo nie zwlekao z podjciem akcji, zwaszcza e otrzymao szczegowe
informacje Ryszard ujawni adresy wszystkich punktw, ktre pozna w czasie czterokrot-
nych wizyt w Poznaniu. Przekaza take dokadne rysopisy osb, z ktrymi si kontaktowa.
Tak wic 29 kwietnia aresztowani zostali: Maria Marszakowska, ktrej fotogra ama-
szewski mia przy sobie, i jej brat Stanisaw, Maria adecka, Stanisawa Kostencka, Urszula
Jankowska i Irena Bobkowska. Feliks Tylman Michalski, ktry przyby z meldunkiem do
mieszkania Kostenckiej, zorientowawszy si w sytuacji, podj prb ucieczki, w czasie ktrej
zosta zastrzelony. W nastpnych dniach gestapo ujo kolejnych czonkw Ekspozytury Wy-
wiadowczej WSK, w sumie 24 osoby. Wraz z czonkami ich rodzin oraz postronnymi osobami,
ktre wpady w zastawione koty, do 3 czerwca 1943 r. liczba aresztowanych wzrosa do 42.
Po przywiezieniu Ryszarda do Poznania (2 maja) rozpoczo si ledztwo. Prowadzili
je dwaj sekretarze kryminalni Wydziau IVE Kastner i Train pod nadzorem kierownika tego
wydziau SS Hauptsturmfuehrera Kleina. O wadze, jak poznaskie gestapo przywizywao
do tego ledztwa, wiadczy nadany mu kryptonim: Grosse Sache (Dua Sprawa). Sytuacja
aresztowanych bya bardzo trudna, choby ze wzgldu na materiay przejte przez gestapo
z konspiracyjnego schowka w pokoju adeckiej, zdobyte w mieszkaniach Kostenckiej i Kul-
czak czy znalezione przy amaszewskim. Postawa Ryszarda w ledztwie, obszerne zezna-
nia, jakie zoy, przywileje, jakimi si cieszy jako wizie Fortu VII, sprawiy, e czonkinie
Ekspozytury nabray przekonania, e by on od pocztku podstawionym przez gestapo pro-
wokatorem, majcym rozpracowa poznask siatk
28
. Same, mimo stosowania przez led-
czych rodkw przymusu, staray si przyzna tylko do tego, o czym gestapo ju wiedziao
26
Bya ona take wsppracowniczk BIP Okrgu Warszawa-miasto, kierowniczk komrki
Sztuka.
27
Wiktor zachowa si w ledztwie bohatersko, zgin zakatowany przez gestapo.
28
Utwierdzi ich w tym przekonaniu fakt, e podawa si on za folksdojcza i nosi w klapie oznak
NSDAP. Tymczasem wynikao to z legendy przygotowanej dla niego przez Lombard.
49
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Rysunki Michalskiego znalezione przez gestapo przy kurierze Ryszardzie
A
I
P
N
50
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
lub na co miao dowody. Paradoksalnie, uzgodnienie zezna uatwi im kilkutygodniowy po-
byt w pojedynczych, ale ssiadujcych ze sob piwnicznych celach gmachu poznaskiego
gestapo (Dom onierza). Przydaa si znajomo alfabetu Morsea. W trakcie naszych po-
rozumie wymieniymy te midzy sob posiadane informacje na temat dowodw, ktre
gestapowcy mieli w swych rkach [...]. Uzgodniymy midzy sob kto na poszczeglne te-
maty bdzie zabiera gos. W ten sposb przerzucaymy obron osoby oskaronej na t z nas,
ktra bya w sprawie najlepiej zorientowana [...] zasadniczo si nam to udawao. W 1990 r. po
Raport Ekspozytury Wywiadowczej WSK znaleziony przez gestapo przy kurierze Ryszardzie
(tumaczenie na niemiecki)
A
I
P
N
51
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
otrzymaniu protokou zezna Dory i swoich stwierdziam z satysfakcj, e nasze uzgodnio-
ne narzekania na Central byy prawie identyczne wspominaa Wanda. I dodawaa: To,
e Ryszard nie wiedzia, jakie meldunki przesyaymy do Centrali przed jego przyjazdem
do Poznania [...] byo dla nas dobrodziejstwem.
Szczeglnie bestialsko zostaa potraktowana Maria Marszakowska, przetrzymywana
w Domu onierza przez sze tygodni, cay czas w kajdankach, godzona, osadzana potem na
wiele tygodni w karcerze w Forcie VII i bita do nieprzytomnoci. Trzymaa si bardzo dziel-
nie. W protokole jednego z jej przesucha znalazo si takie zdanie: Nie mog poda praw-
dziwego nazwiska Broni, poniewa przyrzekam, e nie bd wyjawia adnych tajemnic.
Wykaz aktw oskarenia w sprawie Grosse Sache sporzdzonych przez prokuratur
przy Trybunale Ludowym w Berlinie
A
I
P
N
52
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EDotd nie ujawniam w zeznaniach
adnej tajemnicy organizacji. To, co
byo znane policji, potwierdziam,
ale nic ponadto. [...] Wicej na ten
temat nie chc zeznawa, poniewa
nie chc zama przysigi. Jej mil-
czenie dao Schmidtowi czas po-
trzebny na zorganizowanie ucieczki
do Warszawy (6 czerwca).
Sytuacj Wandy pogorszya
dodatkowo fala aresztowa, ktra
w kwietniu i maju 1943 r. ponownie
niemal zupenie rozbia sztab Okrgu
Pozna AK. W trakcie tego ledztwa
(tzw. Sache Kurpisz, od nazwiska
szefa Wydziau II sztabu
29
), w lecie
1943 r., ujawniona zostaa funkcja
Marszakowskiej jako osoby kieru-
jcej cznoci konspiracyjn. Bya
znw przesuchiwana, tym razem
przez gestapowcw Wittego i We-
bera. Obaj byli wyjtkowo okrutni.
Oto fragment wspomnie Dory:
W przeciwiestwie do potnego
Stefana, Maria bya osob niskiego
wzrostu i wtej budowy, gdy jednak
on zaama si natychmiast, ona wykazaa niebyway hart ducha i ciaa. [...] Po odbyciu swej ge-
henny, ktra trwaa cznie trzy miesice [...] przebywaa razem z nami w celi nr 17. Pojawienie
si jej w naszej celi byo dla nas wszystkich wielkim wstrzsem.
Brutalne ledztwo i pobyt w kazamatach Fortu VII nie zaamay czonki Ekspozytury
Wywiadowczej WSK. W pierwszej kartce, jak pozwolono jej wysa do matki, Wanda
zaraz po przeniesieniu z gmachu gestapo do Fortu VII poprosia m.in. o cukier, cebul,
kwasek cytrynowy. Z tych produktw sporzdzia atrament sympatyczny, ktrym pisaa gryp-
sy. Informowaa o przebiegu ledztwa i o wiedzy gestapo na temat konspiracji poznaskiej.
Matka przekazywaa grypsy kpt. Kamiskiemu. Znalazy si w nich take numery telefonw
wykorzystywanych przez gestapowcw z Fortu VII, zdobyte przez dziewczyny z siatki wy-
wiadowczej, ktre po ukoczeniu ledztwa byy wysyane do pracy m.in. przy sprztaniu
kancelarii Fortu. Tak wic aresztowanie nie przerwao ich dziaalnoci konspiracyjnej.
Po ukoczeniu ledztwa w sprawie Kurpisza sd dorany policji bezpieczestwa w Po-
znaniu skaza Mari Marszakowsk na kar mierci. Wyroku jednak nie wykonano, gdy
Maria jednoczenie bya objta spraw o dziaalno wywiadowcz, a tego rodzaju przestp-
stwa (Landesverrat, czyli zdrada kraju) nie podlegay sdom policyjnym, lecz wojennym.
Poniewa jednak 7 lutego 1944 r. Sd Wojenny Rzeszy zrezygnowa z rozpatrywania sprawy
WSK, przekazano j Trybunaowi Ludowemu w Berlinie.
29
Chodzi o mjr. Jerzego Kurpisza Nysia, aresztowanego 25 maja 1943 r.
Kartka pamitkowa wykonana przez Czesaw Unierzysk
w wizieniu w Lipsku
W
i
e
l
k
o
p
o
l
s
k
i
e

M
u
z
e
u
m

W
a
l
k

N
i
e
p
o
d
l
e
g

c
i
o
w
y
c
h
53
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Po wielomiesicznym ledztwie i pobycie w kazamatach wizienia policji bezpieczestwa
w Forcie VII, gdzie kobiety zmuszano do cikiej pracy, wszystkich oskaronych w Grosse
Sache przekazano do dyspozycji prokuratury. W poowie listopada 1943 r. osadzono ich
w wizieniu w Lipsku. Dopiero w okresie lutykwiecie 1945 r. prokurator przy berliskim
Trybunale Ludowym sporzdzi dziesi odrbnych aktw oskarenia. Obok amaszewskie-
go objto nimi Halin Buczysk, Halin Kulczak, Mari Marszakowsk, Zo Tuchok,
Mari adeck, Zo Jaworowicz, Stanisaw Kostenck, Urszul Jankowsk, Jadwig Ka-
sej, Mari Wierzejewsk, Iren i Aniel Bobkowskie, Jadwig Sobczak, Stanisaw Skora-
szewsk, Mari Lipowsk, Mari Nowick, Czesaw Unierzysk, Wand Gajewsk, Halin
Talarczyk, Janin Baejewsk, Czesaw Kowandy, Helen Jabosk, Bronisaw Wojcie-
chowsk i Pelagi Misiorn. Wszystkim zarzucono szpiegostwo i zdrad pastwa niemiec-
kiego. Wrd oskaronych nie byo Stanisawa Marszakowskiego, ktry nie przyzna si do
wsppracy z wywiadem i wkrtce zosta wyreklamowany z gestapo dziki staraniom kie-
rownictwa rmy Siemens, bardzo cenicego jego fachowe umiejtnoci.
Do rozprawy ju nie doszo. Akta sdowe zostay zniszczone prawdopodobnie w cza-
sie bombardowania wiosn 1945 r., a 19 kwietnia 1945 r. do Lipska wkroczyli Amerykanie.
Czonkinie babskiej siatki ocalay i wrciy do Polski. Natomiast jedyny mczyzna oskar-
ony w Grosse Sache zaszy si gdzie w Szwajcarii i such o nim zagin.
Wybrana literatura
Encyklopedia konspiracji wielkopolskiej 19391945, red. M. Woniak, Pozna 1998; Stefan Igna-
szak, Prowokacja Bartza. Bd Lombardu. Aresztowania w sieci poznaskiej, Biuletyn Informa-
cyjny ZAK Okrg Wielkopolska 1991, nr 1; Maria Marszakowska-Kaniewska, Dziaalno Eks-
pozytury Wywiadowczej Wojskowej Suby Kobiet (ZWZ) Armii Krajowej w Wielkopolsce, Biuletyn
Informacyjny ZAK Okrg Wielkopolska 1991, nr 4, 1992 nr 1, 2, 3; Piotr Matusak, Wywiad Zwizku
Walki Zbrojnej Armii Krajowej 19391945, Warszawa 2002; Halina Sarnecka, Gehenna kobiet [w:]
Pamitniki ocalonych. Wspomnienia winiw hitlerowskich miejsc kani w Wielkopolsce, oprac. W. Ja-
mroziak, M. Olszewski, Pozna 1983, s. 435464; Sylwetki kobiet onierzy, t. 2, red. K. Kabziska,
Toru 2006; Marian Woniak, Drogi i bezdroa wywiadu ofensywnego KG AK, Biuletyn Informacyjny
ZAK Okrg Wielkopolska 1991, nr 1; Marian Woniak, Dziaaczki wielkopolskie [w:] By nie ode-
szy w mrok zapomnienia. Udzia kobiet polskich w II wojnie wiatowej, red. Z. Polubiec, Warszawa
1976; Elbieta Zawacka, Szkice z dziejw Wojskowej Suby Kobiet, Toru 2001.
Krzyyk wykonany
przez Mari Marszakowsk
w czasie uwizienia w Forcie VII
(Wielkopolskie Muzeum
Walk Niepodlegociowych)
54
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EDANIEL RUBI, IPN POZNA
POCZTKI OKUPACJI
NIEMIECKIEJ W WIELKOPOLSCE
NA PRZYKADZIE KOSTRZYNA
Tereny II Rzeczypospolitej zajte przez wojska niemieckie we wrze-
niu 1939 r. zostay potraktowane przez Niemcw w dwojaki sposb.
Zadecydoway o tym dekrety wydane przez Adolfa Hitlera, od-
powiednio 8 i 12 padziernika. Pierwszy z nich mwi o wcieleniu
naszych zachodnich ziem do Rzeszy, drugi powoywa tzw. Generalne
Gubernatorstwo. Oba dekrety weszy w ycie 26 padziernika
1939 r., czyli z chwil wprowadzenia penej administracji cywilnej
w miejsce zniesionego zarzdu wojskowego
1
.
O Wielkopolsce traktowa pierwszy z dekretw. Niemiecki agresor z przedwojennego
wojewdztwa poznaskiego oraz przyczonych do niego czci wojewdztw pomorskiego,
dzkiego i warszawskiego utworzy Reichsgau Posen (Okrg Rzeszy Pozna). Od 29 stycz-
nia 1940 r. nosi on nazw Reichsgau Wartheland, czyli Okrg Rzeszy Kraj Warty i dzieli si
na trzy rejencje: Inowrocaw, Pozna i d
2
.
Kraj Warty traktowany przez Niemcw jako teren wracajcy do macierzy mia si
sta wzorcowym okrgiem Rzeszy (Mustergau). Planowano wic, e obszar ten w cigu kilku
lat zostanie pozbawiony jakichkolwiek cech polskoci i e mieszkajcy tam Polacy stan si
niewolnikami pracujcymi na rzecz III Rzeszy. Takie wanie zadanie postawiono przed Art-
hurem Greiserem, dotychczasowym prezydentem Senatu Wolnego Miasta Gdask.
Nasz najsilniejsz mioci do ojczyzny jest nienawi do Polakw, ktrych nie-
nawidzimy jak dumy
3
.
Arthur Greiser
Greiser, ktry urodzi si w rodzie Wielkopolskiej, wynis z domu rodzinnego niena-
wi do wszystkiego, co polskie. Jego bliska znajomo z Hitlerem sprawia, e mia rozlege
wpywy. Zosta mianowany namiestnikiem (Reichsstatthalter) Kraju Warty, a nastpnie gau-
leiterem, czyli szefem partii NSDAP w okrgu.
1
S. Nawrocki, Wielkopolska w okresie zarzdu wojskowego [w:] Zbrodnie Wehrmachtu w Wiel-
kopolsce w okresie zarzdu wojskowego (1 wrzenia25 padziernika 1939), Kalisz 1986, s. 30.
2
AIPN Po, 3/372, t. 2, Statut prawny narodu polskiego pod okupacj niemieck na ziemiach za-
chodnich Rzeczypospolitej 19391945, k. 2; pocztkowo utworzono rejencj kalisk, ale zostaa ona
zmieniona w 1940 r. na rejencj dzk z wydzielonymi miastami d oraz Kalisz.
3
W. Porzycki, Posuszni a do zbrodni. Rola niemieckiego personelu administracyjnego w reali-
zacji hitlerowskiej polityki w Kraju Warty 19391945, Kronika Wielkopolski 1992, nr 4, s. 27.
55
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Jego kompetencje byy bardzo szerokie. Decydowa o sytuacji prawnej podbitej ludnoci
i stopniu jej eksploatacji, a zatem bezporednio wpywa na polityk eksterminacyjn Pola-
kw. Greiser, jak pokazay jego pniejsze decyzje, skrztnie wykorzystywa przysugujce
mu uprawnienia, zaostrzajc przepisy i prawo karne narzucane polskiemu spoeczestwu
4
.
Za wprowadzanie i przestrzeganie tego prawa odpowiadaa caa okupacyjna machina, po-
czwszy od wadz administracyjnych, a koczc na policji bezpieczestwa, ktra miaa ogrom-
n wadz nie tylko na terenach okupowanych, ale i w III Rzeszy. Staa si w kocu pastwem
w pastwie, o czym moe wiadczy fragment ustawy o gestapo: [...] od decyzji i zarzdze
gestapo nie ma odwoania, a wadza sdowa nie ma prawa badania ich legalnoci
5
.
Ponur saw okryy si oddziay policji bezpieczestwa i suby bezpieczestwa dziaa-
jce w ramach specjalnych grup operacyjnych (Einsatzgruppen der Sicherheitspolizei und des
Sicherheitsdienst), ktre wkraczay na terytorium Polski za jednostkami frontowymi Wehr-
machtu. Zostay one zorganizowane ju na kilka miesicy przed wojn. W myl porozumienia
midzy szefem policji i suby bezpieczestwa Reinhardem Heydrichem a naczelnym do-
wdc wojsk ldowych (OKH), kadej z armii biorcych udzia w ataku na Polsk przydzie-
lono jedn z takich grup
6
. Zostay one pniej przeksztacone w stacjonarne placwki policji
i Sicherheitsdienst z tymi samymi funkcjonariuszami
7
.
Powoano rwnie Specjalny Referat ds. Operacji Tannenberg (Sonderreferat Unterneh-
men Tannenberg), ktry funkcjonowa od sierpnia do 17 padziernika 1939 r. Jego obowiz-
kiem byo opracowywanie meldunkw Einsatzgruppen po wykonaniu okrelonych zada
przez t formacj. Specjalne grupy operacyjne nie dziaay po omacku, lecz posugiway si
uoonymi ju przed wojn z pomoc mniejszoci niemieckiej w Polsce tzw. Sonderfahn-
dungsbuch Polen. Byy to listy ponad 61 tys. polskich obywateli przeznaczonych do wy-
eliminowania w pierwszej kolejnoci. Jak stwierdzi Heydrich, operacja ta miaa charakter
nadzwyczaj radykalny, mianowicie chodzio w niej m.in. o likwidacj szerokich polskich
k kierowniczych, obejmujcych tysice osb
8
. Represje dotkny tych Polakw, wok
ktrych mg si zorganizowa opr przeciw wadzy okupanta niemieckiego. Byli to zatem
ludzie penicy funkcje publiczne, np. samorzdowcy i politycy, powstacy wielkopolscy
i lscy, dziaacze plebiscytowi, czonkowie Polskiego Zwizku Zachodniego, ziemianie, du-
chowni, nauczyciele i spoecznicy a wic osoby znane w swoich rodowiskach i cieszce si
duym autorytetem. Nierzadko o ich zatrzymaniu i losie decydowali miejscowi Niemcy.
W Wielkopolsce operoway dwie grupy operacyjne EG III oraz EG IV. Gdy armia niemie-
cka przesza przez Wielkopolsk, we Frankfurcie nad Odr utworzono EG VI, ktrej dowd-
c zosta SS-Oberfhrer Erich Naumann (skazany po wojnie za popenione zbrodnie na kar
mierci przez powieszenie)
9
. Podlegaa ona bezporednio Greiserowi. Grupa ta dzielia si na
dwa oddziay: Einsatzkommando 14, ktrej dowdc by SS-Sturmbannfhrer Gerhard Flesch,
4
E. Serwaski, Wielkopolska w cieniu swastyki [w:] Zbrodnie niemieckie w Wielkopolsce 1939
1945, Pozna 2004, s. 2728.
5
S. Nawrocki, Policja hitlerowska w tzw. Kraju Warty 19391945, Pozna 1970, s. 24.
6
M. Rutowska, Eksterminacja inteligencji wielkopolskiej w latach II wojny wiatowej [w:] Aus-
serordliche Befriedunksaktion 1940. Akcja AB na ziemiach polskich, Warszawa 1992, s. 142.
7
M. Wardzyska, By rok 1939. Operacja niemieckiej policji bezpieczestwa w Polsce Intelli-
genzaktion, Warszawa 2009, s. 53.
8
K. Radziwoczyk, Akcja Tannenberg grup operacyjnych Sipo i SD w Polsce jesieni 1939 r.,
Przegld Zachodni 1966, nr 5, s. 9697.
9
Einsatzgruppen, Biuletyn GKBZH w Polsce 1963, t. 14, s. 187.
56
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Eoraz Einsatzkommando 15, ktr dowodzi SS-Sturmbannfhrer Franz Sommer. W padzierni-
ku operowao prawdopodobnie rwnie Einsatzkommando 11 pod dowdztwem Heinza Gra-
efego
10
.
Oarami zbrodniczej dziaalnoci tyche EK padli m.in. mieszkacy powiatu redzkie-
go, a konkretnie niewielkiego miasta Kostrzyn, lecego ok. 21 km na wschd od Poznania
i w podobnej odlegoci od rody Wielkopolskiej, ale w kierunku pnocnym. W 1938 r.
liczyo ono ok. 3,5 tys. mieszkacw, w tym ponad 3,3 tys. Polakw, ok. 180 Niemcw,
4 ydw oraz 1 Czech.
Polacy z Kostrzyna skadali danin krwi w zrywach narodowych i w chwili odradzania
si Polski po latach zaborw. W Powstaniu Wielkopolskim (19181919) miasto wystawio
stuosobow kompani, blisko czterdziestoosobowy pluton walczcy w ramach II kompanii
redzkiej i osiemnastoosobowy oddzia z Gutw, ktry ruszy na pomoc walczcemu Pozna-
niowi. W walkach polego jedenastu kostrzynian, w tym Wodzimierz Miklaszewski odzna-
czony Krzyem Virtuti Militari
11
. Dwadziecia lat pniej Polacy ginli z rk niemieckich
w wyniku samowolnych mordw bd w zorganizowanych, masowych i publicznych egze-
kucjach, ktre przetoczyy si przez ca Wielkopolsk w padzierniku 1939 r.
Pierwsze oddziay niemieckie pojawiy si w Kostrzynie 10 wrzenia 1939 r. Wadz
przejli miejscowi Niemcy, z lekarzem weterynarii Brunonem Smolnym jako burmistrzem.
Stanisaw Matysek, ktry by wczeniej sekretarzem Zarzdu Miejskiego, na pocztku wojny
opuci miasto, zabierajc ze sob pieczcie. Postanowi jednak wrci, co udao mu si zro-
bi po 10 wrzenia
12
.
Zatrzyma si z rodzin u swoich teciw przy ul. redzkiej 52, w mieszkaniu znajduj-
cym si w pewnej odlegoci od ich dotychczasowego miejsca zamieszkania; tam te Niemcy,
przedstawiajcy si jako funkcjonariusze gestapo, rozpytywali o niego. Niemiecka waciciel-
ka domu Kazimiera Thiel wydaa mu dobre wiadectwo, chwalc za terminowo w paceniu
czynszu oraz stwierdzajc, e nie moe mie do niego adnych zastrzee. Potwierdzaa jej
sowa inna Niemka, nauczycielka Margarete Nachtigal
13
.
Do samego Matyska, z poleceniem jego zatrzymania, Niemcy dotarli 13 wrzenia. W tym
momencie, dziki powoaniu si na Nachtigal, nie zosta aresztowany. Stao si to jednak ju
nastpnego dnia. Wraz z nim do budynku szkoy powszechnej zosta doprowadzony jego
szwagier Feliks Pogorzelski. Szkoa znajdowaa si vis--vis mieszkania Matyskw.
Okoliczni mieszkacy twierdzili, e w nocy byo sycha straszliwe krzyki i jki. Szkoa
staa si miejscem kani sprowadzanych tam 13 i 14 wrzenia mczyzn. Swj udzia w tym
procederze mieli, nie po raz ostatni, miejscowi Niemcy, bracia Christian i Wilhelm Phlero-
wie, oraz jeden lub kilku onierzy.
W budynku zgromadzono siedmiu mczyzn, m.in. kapitana rezerwy burmistrza Stefana
Skrzypczaka (zgin w Forcie VII)
14
i Jana Forszpaniaka wonego magistrackiego. Wszyst-
10
S. Nawrocki, Policja..., s. 42.
11
K. Matysek, Kostrzyniacy w Powstaniu Wielkopolskim, Kostrzyn 2008.
12
Archiwum Podrczne Oddziaowej Komisji cigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu
w Poznaniu, OKP III Ds. 7/68, Zamordowanie 14 IX 1939 r. w Kostrzynie sekretarza Zarzdu Miej-
skiego Stanisawa Matyska, k. 6670.
13
Archiwum Podrczne OKZpNP, S. 11/07/Zn, t. I, Rozstrzelanie 20 X 1939 r. 28 Polakw na
rynku w Kostrzynie, k. 4952.
14
K. Matysek, Kostrzyski sownik biograczny, Kostrzyn 2011, s. 34.
57
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
kich faszywie oskarono o przeladowanie ludnoci niemieckiej. Sekretarzowi Rady Miej-
skiej zarzucono ponadto, e rekwirowa niemieckim gospodarzom konie, ktre wykorzystano
podczas ewakuacji w pierwszych dniach wrzenia. By to zarzut nieuzasadniony, poniewa
obowizkiem dostarczenia podwodw zostali obcieni take polscy rolnicy. Przez ptorej
godziny winiowie stali w szkolnym holu z podniesionymi rkoma, twarz do ciany. Gdy
kto opuszcza rce, by kuty bagnetem w plecy. Pniej kadego winia wyprowadzano
osobno do niewielkiego budynku gospodarczego, gdzie nastpnie zmuszano go do kadzenia
si na wywrconej taczce. onierz trzyma gow Polaka midzy nogami, a Phlerowie bili
go pak gumow, kijem i spryn, co powodowao wyrywanie kawakw ciaa. Kadego
maltretowano p godziny.
Pobitych przeprowadzano nastpnie do ustpu. Gdy na miejsce dotar Pogorzelski, Maty-
sek lea nieprzytomny na pododze. Winiowie rwnie tutaj musieli sta z podniesionymi
rkoma. Niemcy rozkazali Pogorzelskiemu trzyma Matyska. Po pgodzinie wszystkich za-
mknito w budynku gospodarczym, gdzie byli wczeniej bici. Tam Matysek wkrtce skona
na rkach szwagra
15
.
Niewiadoma dramatu rodzina 14 wrzenia prbowaa interweniowa u Nachtigal, ale
ona niechtnie przyja paczk dla uwizionego Matyska. Stwierdzia przy tym, e to dobry
czowiek, ale jednak Polak. Przesyk odesaa nastpnego dnia.
Prawda wysza na jaw w godzinach poudniowych. Zauwaono wwczas grup pobitych
i zakrwawionych mczyzn prowadzonych ulicami miasta do aresztu znajdujcego si w bu-
dynku stray poarnej
16
. Nie byo wrd nich Matyska. Bardzo szybko rozesza si wie
o jego mierci. Te zamordowanego uda si do burmistrza, aby potwierdzi krce plotki.
Niemiec odpowiedzia, e o wszystkim dowie si po wojnie, i przestrzeg, by ona nie nosia
aoby po mu. Ale jedna z mieszkanek Kostrzyna widziaa, jak w nocy wywoono ciao
ze szkoy. Z wozu, na ktrym si znajdowao, wypad kapelusz, ktry pniej tra do ony
Matyska. Jak si okazao, nalea do jej ma. Mimo podejmowanych prb, ciaa nigdy nie
udao si odnale
17
.
Kolejny cios spad na mieszkacw 16 wrzenia, kiedy do Kostrzyna dotar oddzia wcho-
dzcy w skad Einsatzkommando 14. Na rozkaz dowdcy Franza Tormanna funkcjonariusze
krcy po miecie w dwuosobowych patrolach doprowadzili na rynek wszystkich mczyzn,
mieszkacw Kostrzyna, jak rwnie tych, ktrzy po tuaczce wojennej wracali przez Ko-
strzyn do swoich domw.
Na rynku odbya si selekcja, w ktrej brali udzia miejscowi Niemcy, m.in. Bruno Smolny
i jego crka Elsa, Gustaw i Georg Huth, Karl i Paul Kaweccy, Erhard Seel, Wilhelm Phler,
Paul Theurer, Wilhelm Tonn i Margarete Nachtigal. Zwolniono piekarzy i pracownikw elek-
trowni.
Niemcy straszliwie zncali si nad osiemnastoletnim Tadeuszu Drzewieckim, uczniem
klasy maturalnej liceum handlowego w Poznaniu i znanym lokalnym dziaaczem harcerskim.
Na placu znalaz si ju dotkliwie pobity, prawdopodobnie jak stwierdzia jego siostra
15
Archiwum Podrczne OKZpNP, OKP III Ds. 7/68, Zamordowanie 14 IX 1939 r. w Kostrzynie
sekretarza Zarzdu Miejskiego Stanisawa Matyska, k. 13.
16
Zostali przewiezieni do poznaskiej Cytadeli, gdzie przebywali sze tygodni. Byli przesuchi-
wani i brutalnie bici za rzekome przeladowanie Niemcw. Z wyjtkiem Forszpaniaka, wysanego do
Oranienburga, pozostaych zwolniono i odesano do Kostrzyna.
17
Relacja Kazimierza Matyska, 24 III 2011 r. (w zbiorach autora).
58
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EUrszula za odmow usunicia z klapy marynarki krzya harcerskiego. Elsa Smolny, ktrej
wzgldy Drzewiecki niegdy odrzuci, szepna kilka sw jednemu z funkcjonariuszy. Ten
niemal natychmiast podszed do Polaka i zacz go bi po twarzy. Wybi mu zby i wali go
kolb karabinu po stopach.
Gdy grupa okoo stu mczyzn ruszya w stron Swarzdza, Drzewiecki zosta z niej wy-
czony. Musia biega wok kolumny i przez cay czas by bity przez stranikw. Jak wspo-
mina jeden z uczestnikw tego marszu, Drzewiecki by tak bardzo skatowany, e nie mona
byo go rozpozna. Gdy pada, Niemcy kuli go bagnetami. Okoo 3 km za Kostrzynem ko-
lumna zatrzymaa si. Oprawcy odprowadzili Tadeusza Drzewieckiego kilkadziesit metrw
w pole. Po chwili pady strzay. Ciaa nigdy nie odnaleziono
18
. Warto doda, e w niemieckich
obozach koncentracyjnych zginli trzej bracia Tadeusza: Bolesaw (w Gross-Rosen), Mieczy-
saw (w Owicimiu) oraz Czesaw (w Mauthausen).
Po dojciu do Swarzdza wszystkich winiw zamknito w hali fabrycznej. Nastpnego
dnia zaadowano ich na ciarwki i przewieziono do Owiska. Stamtd zaprowadzono ca
kolumn do koszar w Biedrusku, gdzie by obz policyjny
19
. Niektrzy z zatrzymanych, po
sprawdzeniu, zostali zwolnieni do domw.
18
Archiwum Podrczne OKZpNP, S. 132/04/Zn, Zamordowanie Tadeusza Drzewieckiego przez
gestapo w Skaowie 16 IX 1939 r., t. I, k. 2124.
19
S. Nawrocki, Policja..., s. 207.
Einsatzkommando 14
A
I
P
N
59
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Do Kostrzyna 19 wrzenia przywieziono emerytowanego inyniera kolei Bolesawa Ra-
doskiego. Przebywa on w Kociokowej Grce u swojej siostry, ktrej pomaga przy ni-
wach. Niemcy uwizili go, poniewa nie chcia wyda koni, ktrych potrzebowali do prac
polowych. Niemieccy oprawcy najpierw pobili go na boisku Sokoa, a nastpnie zamordo-
wali. Ciao wywieli w nieznanym kierunku.
Prawdopodobnie 20 wrzenia zosta zamordowany rolnik Jzef Szramkowski, ktrego
ciao znaleziono na targowisku miejskim
20
.
Narastajcy terror osign swoje apogeum midzy 20 a 23 padziernika. Wielkopolska
staa si wwczas aren masowych egzekucji Polakw uznanych przez okupanta za szczegl-
nie niebezpiecznych dla III Rzeszy. Miejscem kani sta si rwnie Kostrzyn, a ca operacj
starannie przygotowano.
Aresztowania wedug wczeniej przygotowanych list rozpoczy si 18 padziernika i ob-
jy 30 osb. Dokonywali ich miejscowi Niemcy, czonkowie Hilfspolizei, Paul Theurer oraz
Wilhelm i Christian Phlerowie. Do uwizionych doczono pniej Kazimierza Wojtkowia-
ka, ktrego aresztowano na skutek oskare Willego Reicha, ktry zemci si na Polaku za
to, e uderzy go kiedy za piewanie hitlerowskich piosenek. Pniej Reich powiedzia ojcu
Kazimierza, e nie mg darowa, i taki smarkacz tak go potraktowa
21
.
Rodziny donosiy winiom poywienie, pienidze, koce i papierosy. Wieczorem 19 pa-
dziernika w rynku pojawiy si wozy drabiniaste zaadowane som, a obok muru cmentarnego
wykopano d o wymiarach 4 na 15 m. Do mieszkacw Kostrzyna powoli zacza dociera myl,
e aresztowani Polacy zostan zamordowani. Ich rodziny prboway interweniowa u Nachtigal,
ale ona odmwia pomocy, stwierdzajc, e Polacy musz cierpie za to, co zawinili. Nienawi-
dzili Niemcw
22
. Rozmawiay rwnie z burmistrzem i z Erhardem Seelem, bo prawdopodob-
nie tych troje miao najwikszy udzia w selekcji Polakw przeznaczonych do likwidacji.
W pitek 20 padziernika okoo czternastej do Kostrzyna przyby oddzia Einsatzkom-
mando 15. Dowodzi nim Franz Sommer, ktry stan na czele sdu doranego. Godzin p-
niej Polacy zostali doprowadzeni pod siln eskort na pierwsze pitro domu katolickiego przy
ul. Dworcowej 8. Tam te w cigu p godziny odby si sd. Polacy nie mogli si broni,
nie byo polskich wiadkw. Oskarali niemieccy ssiedzi, ktrzy zarzucili Polakom udzia
w zamordowaniu 103 Niemcw pochodzcych m.in. z powiatu redzkiego. Czynu tego mieli
si dopuci w okolicach Turku, chocia nikogo z oskaronych tam nie byo.
Ocalay tylko dwie osoby, ktre umieszczono w areszcie ledczym: Leon Pacholski,
obroca Warszawy z przepustk potwierdzajc jego zwolnienie z niewoli, oraz Stanisaw
Janiszewski, ktry mia dokument informujcy o przejciu postpowania wyjaniajcego
w Cytadeli poznaskiej po powrocie z tuaczki wojennej.
Gdy trwaa rozprawa, polskim pracownikom z pobliskiej elektrowni Niemcy rozkazali
rozadowa podkady kolejowe z ciarwki. Zostay one uoone pionowo przed wozami.
Miay peni rol kulochwytw. Pluton egzekucyjny skada si z trzydziestu osb. Nieco
pniej okazao si, e by to ten sam oddzia, ktry okoo dziewitej dokona egzekucji
29 Polakw na rynku w rodzie Wlkp. Przed egzekucj czonkowie komanda rozeszli si do
okolicznych sklepw; w restauracji pili wdk.
20
Relacja Kazimierza Matyska, 24 III 2011 r. (w zbiorach autora).
21
Archiwum Podrczne OKZpNP, S. 11/07/Zn, t. I, Rozstrzelanie 20 X 1939 r. 28 Polakw na
rynku w Kostrzynie, k. 4647.
22
Ibidem, k. 9296.
60
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ewiadkami ostatniej drogi Polakw prowadzonych przez Seela i crk Smolnego byli sp-
dzeni na rynek mieszkacy Kostrzyna. Po doprowadzeniu skazacw na miejsce nakazano im
zdj wierzchni odzie, a do kapelusza zoy zegarki i obrczki. Polacy modlili si i egnali
ze sob nawzajem.
Wyprowadzono pierwsz dziesitk. Pluton ustawi si w trzy rzdy. Pada salwa. Ocer
podszed i dobi yjcych, strzelajc z pistoletu. Ostatnia, trzecia grupa, liczya osiem osb.
Bya szesnasta dwadziecia. Pracownicy elektrowni przewieli ciaa na cmentarz.
Nad grobem znaleli si umundurowani Niemcy oraz Phler i Theurer. Gdy do zbioro-
wego grobu zaczto skada zamordowanych Polakw, okazao si, e nauczyciel Konrad
Gowiski jeszcze y. Usiad na wozie, mwic: Dajcie mi spokj, ja jestem niewinny
23
.
Pooono go jednak na trawie i dobito.
Zamordowani to: Czesaw Borhardt (ur. 1889), waciciel fabryki sztucznego
miodu w Kostrzynie; Antoni Domaski (ur. 1881), waciciel nieruchomoci i war-
sztatu koodziejskiego w Kostrzynie; Edmund Draheim (ur. 1901), piekarz, pro-
wadzi restauracj dworcow w Kostrzynie; Marian Gerula (ur. 1897), nauczyciel
Publicznej Szkoy Powszechnej w Kostrzynie; Ignacy Glabisz (ur. 1901), zarzd-
ca majtku hr. Mielyskiego w Iwnie; Konrad Gowiski (ur. 1907), nauczyciel
Publicznej Szkoy Powszechnej w Kostrzynie; Kazimierz Haupa (ur. 1903), dy-
rektor banku Kasa Oszczdnoci w Kostrzynie; Franciszek Kasprzyk (ur. 1913),
stolarz z Brzena; Wadysaw Krylak (ur. 1888), zastpca komendanta Policji
Pastwowej w Nekli; Wawrzyn Kubacki (ur. 1907), waciciel nieruchomoci
i skadnicy opaowej w Kostrzynie; Gerhard Linke (ur. 1910), nauczyciel Publicznej
Szkoy Powszechnej w Nekli; Dionizy Mikietyski (ur. 1881), waciciel nieru-
chomoci i restauracji w Kostrzynie; Franciszek Namys (ur. 1880), waciciel ma-
jtku Tarnowo; Jan Nowak (ur. 1881), kierownik tartaku w Nekli; Jan Nowotarski
(ur. 1896), kierownik Publicznej Szkoy Powszechnej w Kostrzynie; Jan Okarma
(ur. 1897), waciciel nieruchomoci i restauracji w Kostrzynie; Antoni Pacholski
(ur. 1893), waciciel nieruchomoci i zakadu rzenickiego w Kostrzynie; Florian
Pitek (ur. 1900), kierownik Publicznej Szkoy Powszechnej w Klonach; Franciszek
Pielucha (ur. 1900), piekarz z Kostrzyna-Skaowa; Wadysaw Sikorski (ur. 1910),
robotnik z Kostrzyna; Ludwik wierkowski (ur. 1887), prowadzcy biuro pisania
poda w Kostrzynie; Zygmunt wierkowski (ur. 1882), waciciel nieruchomoci,
mistrz stolarski, wiceburmistrz Kostrzyna; Feliks Walkowiak (ur. 1900), zastpca
naczelnika stacji PKP w Nekli; Tadeusz Widelicki (ur. 1882), kierownik Publicznej
Szkoy Powszechnej w Iwnie; Marian Winowicz (ur. 1894), waciciel sklepu pas-
manteryjnego w Kostrzynie; Kazimierz Wojtkowiak (ur. 1911), robotnik z Kostrzyna;
Ignacy Wrblewski (ur. 1890), kierownik Publicznej Szkoy Powszechnej w Nekli;
Maksymilian uromski (ur. 1879), emerytowany policjant
24
.
23
Ibidem, k. 5356.
24
Ibidem, k. 201203; M. Walczak, Straty osobowe polskiego rodowiska nauczycielskiego
w okresie wojny i okupacji hitlerowskiej 19391945, Warszawa 1984, s. 313317.
61
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
W czasie okupacji na nieozna-
czonej mogile pojawiay si kwiaty,
ktre Niemcy natychmiast usuwa-
li. Po wojnie ekshumowano ciaa
i przeniesiono je do osobnych kwa-
ter. Wtedy te Stanisaw Wrblew-
ski zezna, e egzekucja bya lmo-
wana przez onierzy z okna jego
mieszkania. Jak dowiedzia si od
jednego z nich, nagranie miao tra
do Drezna
25
.
W gronie straconych znala-
zo si siedmiu nauczycieli z Ko-
strzyna i Nekli. Polacy uwaali, e
selekcji nauczycieli z Kostrzyna
dokonaa Nachtigal, ktra po egze-
kucji powiedziaa do Marty Etter:
[...] gdyby w miejsce nauczycieli
rozstrzelano siedmiu robotnikw,
przebrzmiaoby to bez echa dlate-
go musieli zgin nauczyciele
26
.
Polskich pedagogw z Nekli oraz
Krylaka, Nowaka i Walkowiaka za-
denuncjowa niemiecki nauczyciel,
Kurt Mller. Krylak kontrolowa
przed wojn spotkania mniejszoci
niemieckiej, Nowak by dziaaczem
Stowarzyszenia Kupcw i Przemy-
sowcw, Walkowiak sekretarzem
Koa Zwizku Powstacw Wielko-
polskich (prezesa Antoniewskiego
ostrzeg przed aresztowaniem Niemiec Arendt, ktry pomg mu przedosta si do GG).
Dziaaczami spoecznymi byli rwnie inni zamordowani. Nowotarski udziela si spo-
ecznie jako czonek Rady Miejskiej, Zarzdu Towarzystwa Czytelni Ludowych, Polskiego
Zwizku Zachodniego, Koa Przyjaci Harcerstwa Polskiego, Koa Przyjaci Zwizku Po-
wstacw Wielkopolskich, Komisji Egzaminacyjnej przy Pastwowym Seminarium Nauczy-
cielskim, wsporganizowa Towarzystwo Budowy Szk, by dyrygentem koa piewaczego
oraz kierownikiem publicznej Szkoy Doksztacajcej dla Dorosych. Pitek i Widelicki to
harcerze i dziaacze Polskiego Zwizku Zachodniego. uromski by powstacem wielkopol-
skim, a po przejciu na emerytur w 1936 r. nalea do Bractwa Kurkowego. Namys zao-
y spdzielni mleczarsk. Inni zamordowani naleeli do Towarzystwa Gimnastycznego
25
AIPN BU GK 163/29, Ankieta miejsc i faktw zbrodni hitlerowskich przeprowadzona przez
Sdy Grodzkie, k. 6.
26
Archiwum Podrczne OKZpNP, S. 11/07/Zn, Rozstrzelanie 20 X 1939 r. 28 Polakw na rynku
w Kostrzynie, t. I, k. 4344.
Gerhard Linke, nauczyciel z Nekli
F
o
t
.

z

A
r
c
h
i
w
u
m

I
n
s
t
y
t
u
t
u

Z
a
c
h
o
d
n
i
e
g
o
62
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
ESok, Towarzystwa Pszczelarzy, Akcji Katolickiej, Katolickiego Stowarzyszenia Modzie-
y, Zwizku Ocerw Rezerwy i Ochotniczej Stray Poarnej. O przygotowanych wczeniej
listach osb przeznaczonych do likwidacji moe wiadczy to, e gestapo pytao o nauczy-
cielk z Iwna Waleri Jaszczysk, ktra wyprowadzia si stamtd trzy lata wczeniej.
Jak wspomniaem, Pacholskiego i Janiszewskiego osadzono w areszcie miejskim, a wraz
z nimi od 31 padziernika Romana Tomaszewskiego, zwolnionego jeca wojennego,
ktry zgodnie z zarzdzeniami wadz okupacyjnych zgosi swoje przybycie na posterunek
andarmerii i zda wojskowy ekwipunek. Gdy jednak wrci do domu, aresztowano go. ona
zaniosa mu obiad 4 listopada, ale gdy dotara tam pniej z kolejnym posikiem, ma ju
nie zastaa. Poinformowano j, e jako zakadnik zosta wysany do rody Wlkp. Jak widzie-
li wiadkowie, miejscowi czonkowie Hilfspolizei Christian Phler i Georg Huth oraz jaki
umundurowany Niemiec wieli samochodem trzech Polakw. Samochd zatrzyma si 9 km
za Kostrzynem, niedaleko wsi Wgierskie. Winiowie zostali poprowadzeni w gb lasu, je-
den z mczyzn mia opat. Gdy doszli na polan, rozkazano im wykopa d; dwch z nich
musiao wybiera ziemi rkoma. Jak wspomina Czesaw Kaczmarski, ktry obserwowa
egzekucj z odlegoci 400 m, funkcjonariusze Hilfspolizei stanli za Polakami i oddali do
nich strzay. Ciaa przysypali ziemi. Gdy mordercy odjechali, Kaczmarski odkopa Polakw,
liczc, e ktry z nich yje. Niestety, wszyscy byli zabici. Zakopa ciaa w obawie, e Niem-
cy mog rozstrzela ca wie
27
.
Kilka dni pniej niemieccy piloci, ktrzy polowali w lesie, natrali na grb. Przywoali
do siebie pracujcego w polu rolnika Michaa Nowickiego i rozkazali mu rkoma odkopa
ciaa. Ten rozpozna Janiszewskiego. Gdy Niemcy zorientowali si, e to ciaa Polakw, po-
lecili mu wrci do pracy. O zamordowanych dowiedziay si ich rodziny, ale dopiero po
wojnie ekshumowano ciaa i przeniesiono na cmentarz.
W Kostrzynie w 1939 r. Niemcy nie tylko mordowali tych, ktrych uwaali za szczeglnie
niebezpiecznych, lecz take rozpoczli akcj wysiedlania ludnoci i przejmowania polskiej
wasnoci. Na przykad Aniela Pacholska, ktra stracia ma Antoniego, a take szwagra
Leona, wraz z piciorgiem dzieci zostaa wyrzucona z domu przez Niemca Georga Hutha
najpierw do Konstantynowa, a pniej na roboty do Rzeszy. Rodzina Kruszonw zosta-
a usunita z gospodarstwa przez Phlera, Theurera, ssiada Reisego oraz dwch onierzy.
Podobny los spotka on zamordowanego Jana Nowotarskiego i jej czworo dzieci. Phler
przej te czterdziestohektarowe gospodarstwo Kazimiery Karalus, ktra miaa troje maych
dzieci, a jej m przebywa jeszcze w niewoli. Restauracj Marii Dybizbaskiej przej Nie-
miec z Rzeszy Friedrich Wilke
28
.
Odpowiedzialni za te czyny w wikszoci uniknli kary. Miejscowi Niemcy wyjechali,
uciekajc przed zbliajcym si frontem, a z wysoko postawionych funkcjonariuszy skazano
z pewnoci dowdc EG VI SS-Oberfhrera Ericha Naumanna. Na mocy wyroku sdu zo-
sta on powieszony.
ledztwa prowadzone w Niemczech zostay umorzone w latach siedemdziesitych i osiem-
dziesitych, podobnie jak wszczte w 2004 r. przez Oddziaow Komisj cigania Zbrodni
przeciwko Narodowi Polskiemu w Poznaniu. W uzasadnieniu podano, e zidentykowani
sprawcy nie yj, a innych nie udao si ustali.
27
Archiwum Podrczne OKZpNP, OKP III Ds. 27/68, Zamordowanie 4 XI 1939 r. w lesie W-
gierskie Stanisawa Janiszewskiego, Leona Pacholskiego, Romana Tomaszewskiego, k. 4757.
28
Ibidem, k. 56.
63
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
AGNIESZKA PTAKOWSKA-SYSO
KONSPIRACJA CHODZIESKA
19391944
W 1939 r. w Chodziey Polacy stanowili 83,1 proc. mieszkacw
miasta, ludno niemiecka za 16,4 proc.; w maju 1940 r. Niemcw
byo 41 proc., a w 1943 r. 56 proc.
1
Pozostae miasta powiatu byy
zniemczone w jeszcze wikszym stopniu. I chocia sprawnie dziaa
tam niemiecki aparat terroru dysponujcy rozleg sieci agentw,
to jednak w Chodziey i jej okolicach powstao kilka niezalenych od
siebie organizacji podziemnych. Do dzi geneza tych struktur kon-
spiracyjnych nie jest do koca wyjaniona
2
.
Po przegranej przez Polsk kampanii wrzeniowej Chodzie znalaza si w obrbie ziem
wcielonych do III Rzeszy. Od momentu wkroczenia do miasta Niemcy prowadzili polityk bez-
wzgldnych i masowych represji w stosunku do ludnoci polskiej i ydowskiej. Rozpoczy si
wywzki mieszkacw na roboty do Niemiec oraz wysiedlenia do Generalnego Gubernator-
stwa. Zmieniano nazwy miast i ulic. Chodzie nazywaa si ju Kolmar, a rynek sta si placem
Hitlera. Nowym burmistrzem zosta Paul Pepliski
3
, czonek NSDAP i Jungdeutsche Partei,
konsekwentny wykonawca niemieckiej polityki grabiey i wysiedle ludnoci polskiej. I mimo
to, w tej niezmiernie trudnej i skomplikowanej sytuacji, zaczy powstawa pierwsze organiza-
cje konspiracyjne. Jedn z nich mia by luny zwizek grupy osb Lene Ory
4
. Dziaalno
konspiracyjn podj lekarz Feliks Krzywoszyski z Margonina, jednak jego mier w 1940 r.
przerwaa formowanie si ruchu oporu w tej miejscowoci. Marian Ginter (ktry dziaa w struk-
turach ZWZ w Poznaniu) utworzy dwie konspiracyjne trjki, ale nie zdoa ich rozbudowa.
Rwnoczenie dziaalno w podziemiu rozpocz Marceli Krzycki Iwan, gospodaruj-
cy w lecej ok. 20 km od Chodziey wsi Karolinka
5
. Pierwsz konspiracyjn trjk utworzy
on ju w 1939 r., wszed w jej skad wraz z on Frid Gosposi, z pochodzenia Niemk,
i mieszkajc na terenie ich gospodarstwa Cecyli Wudarczyk Swoj. Pocztkowo dziaal-
no Krzyckiego nie wzbudzaa zainteresowania gestapo. Tymczasem zdoa on zwerbowa
do swojego oddziau dawnych kolegw szkolnych i obj dziaaniem okoliczne wsie. Osta-
tecznie mia do dyspozycji ok. 30 osb.
1
S. Chmielewski, Dzieje Chodziey, Chodzie 1998, s. 376.
2
O przyczynach tego stanu rzeczy pisze dokadnie Zenon Szymankiewicz w: W konspiracji wiel-
kopolskiej 19391945. Wybr wspomnie, Pozna 1993, s. 67.
3
Paul Pepliski urodzi si w Szamocinie w 1898 r.; jego ojciec by Polakiem, matka Niemk. On
sam czu si Niemcem. Walczy po stronie niemieckiej w Powstaniu Wielkopolskim. Po zakoczeniu
I wojny wiatowej pozosta w Chodziey. Wsppracowa z niemieckim wywiadem, zorganizowa te
grup nazistw, ktra wspomagaa wojska hitlerowskie we wrzeniu 1939 r.
4
To take zostao zakwestionowane po wojnie.
5
Krzycki by czowiekiem wyksztaconym, nauczycielem, ale za swoje pogldy zosta przez wa-
dze sanacyjne pozbawiony prawa wykonywania zawodu; by take sadownikiem i rolnikiem; nigdy
nie by w wojsku i nie bra udziau w walkach we wrzeniu 1939 r.
64
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EDziaajc w bardzo trudnych warunkach konspiracji, grupa Krzyckiego w latach 19411944
przeprowadzia kilka udanych akcji wymierzonych w okupanta (poniej omawiam tylko trzy).
Byy to na terenie powiatu chodzieskiego jedne z nielicznych skutecznych inicjatyw o charakte-
rze zbrojnym. Ich przygotowanie i realizacja wymagay niezwykego sprytu, odwagi i brawury.
Naley pamita, e z kadym kolejnym dniem okupacji wzrastaa liczba ludnoci niemieckiej
na tym terenie. Polacy, ktrzy tu jeszcze pozostali, yli w nieustannym zagroeniu i cigej oba-
wie o swoje ycie. Docieray do nich informacje o zbrodniach dokonywanych przez Niemcw
w Chodziey i okolicznych wsiach. Sytuacja i moliwoci walki z wrogiem na ziemiach wcie-
lonych do III Rzeszy byy o wiele trudniejsze ni w Generalnej Guberni.
Marceli Krzycki by inicjatorem akcji dywersyjnych, ktrych celem byo zadawanie oku-
pantowi strat, przede wszystkim gospodarczych.
W maju 1941 r. grupa Iwana przeprowadzia pierwsz akcj (z uyciem broni), kt-
r dowodzi Antoni Rutkowski Sok z Szamocina ze Szkoy Lenikw w Margoskiej
Wsi
6
, po wywoaniu zwarcia instalacji elektrycznej, wynis radio. Przekaza je znajdujcym
si na zewntrz czonkom grupy, ktrzy wywieli zdobycz do Karolinki. Udao im si zbiec
przed pocigiem, bo wysmarowali rop buty i tropice ich psy nie znalazy ladw. Sam Rut-
kowski nie wzbudzi podejrze Niemcw, pracowa w tej szkole jako ciela.
Radio, ktrego suchano wsplnie, umieszczono w piwnicy w stodole Krzyckich, w kt-
rej przetrzymywano rwnie bro. W tym zakonspirowanym pomieszczeniu odbyway si
narady i spotkania oddziau. Z domu do kryjwki przecignito przewd elektryczny, ktre-
go spicie, wywoywane przez Frid lub Cecyli Wudarczyk, byo znakiem zbliajcego si
niebezpieczestwa.
Na polecenie Krzyckiego czonkowie jego oddziau, pracujcy w rnych miejscach po-
wiatu, zbierali i dostarczali mu informacje o: aresztowaniach i wywzkach przeprowadzanych
wrd Polakw, zbrodniach niemieckich, poborze do wojska i dziaaniach okupanta. W ten
sposb Iwan zdoa ustali, e w mleczarni w Margoninie Niemcy zamierzaj zmagazyno-
wa du ilo masa. Jeden z czonkw grupy Maurycy Michalski Michaek, ktry by
pracownikiem mleczarni, ukrad klucze. W cigu kilku godzin zostay wykonane ich kopie.
Noc 18 stycznia 1944 r., po otwarciu bramy, Krzycki i jego ludzie weszli niepostrzeenie
na teren mleczarni. Nastpnie podjecha samochd, ktrego kierowca by przebrany w mun-
dur niemieckiej organizacji TODT. Czonkowie grupy Iwana zaadowali 320 kg masa
i samochd odjecha do Biaoliwia. Po zakoczeniu operacji mleczarni oraz bram do niej
zamknito dorobionymi kluczami. Warto doda, e nad mleczarni mieszkaa jej kierownicz-
ka, Niemka, ktra miaa telefon, by w razie niebezpieczestwa wezwa pomoc. Tamtej nocy
niczego nie syszaa. Niemcy rozpoczli ledztwo, w ktrego trakcie aresztowali kilka przy-
padkowych osb oraz siedemnastoletniego Michaka. Zanim hitlerowcy zdyli go przesu-
cha, kierowniczka mleczarni zawiadczya o jego niewinnoci zosta zwolniony.
W maju 1944 r., pnym wieczorem, oddzia Krzyckiego ponownie dokona napadu na
Szko Lenikw w Margoskiej Wsi, z ktrej skradziono niemieckie mundury i bielizn
wojskow pozostawion przez Orodek Szkolenia Specjalistw cznoci Luftwaffe.
Akcje te wzbudzay wcieko Niemcw, ktrzy nie mogli tra na trop organizacji. Po-
szukiwania sprawcw nie przyniosy efektw, zatrzymano kliku podejrzanych, ktrych po
brutalnym przesuchaniu zwolniono. Polacy przekazywali sobie szczegy kolejnych opera-
cji, cieszc si ze strat poniesionych przez Niemcw. Dziaania grupy Iwana byy skuteczne
6
Margoska Wie ley kilka kilometrw od Karolinki.
65
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
i bardzo sprawnie przeprowadzane, ale jednoczenie powodoway zaostrzenie polityki repre-
sji i jeszcze wiksz czujno Niemcw.
Do dzi niewyjaniona pozostaje kwestia, na czyj rozkaz dziaa Krzycki
7
. Faktem jest,
e zdobyte maso i mundury zostay przerzucone przez Note. Dziaalno grupy Iwana
zaskoczya i zaniepokoia dowdztwo chodzieskiego obwodu Armii Krajowej.
Przyjmujc wyniki bada Zenona Szymankiewicza, mona uzna, e struktury Polskiego
Pastwa Podziemnego zaczy powstawa w Chodziey stosunkowo pno, bo w 1941 r. Do-
szo wtedy do pierwszych kontaktw midzy poznaskimi dziaaczami a Bronisawem Maro-
nem, przedwojennym burmistrzem Chodziey. Inicjatorem spotkania by Franciszek Unrug,
szef Kierownictwa Walki Cywilnej Gwnej Delegatury Rzdu dla Ziem Zachodnich, ktry
zna Marona jeszcze sprzed wojny
8
.
Na polecenie Unruga do Chodziey dotar Konrad Latanowicz Adam
9
. Jego zadaniem byo
rozpoznanie sytuacji w miecie i nawizanie kontaktu z Maronem. Ten ostatni by ju czonkiem
organizacji Ojczyzna, w ktrej wiosn 1940 r. zosta zaprzysiony przez Kirya Sosnowskiego
Konrada
10
. W 1942 r. Latanowicz zosta szefem Wydziau VI (Informacja i Prasa) w sztabie
ZWZ-AK w Poznaniu. Nadzr nad konspiracj chodziesk przej wwczas por. Jan Kamiski
Rokita
11
, ktry kierowa Wydziaem I (Organizacyjnym) Okrgu Poznaskiego ZWZ-AK.
Na polecenie Biura Zachodniego Delegatury Rzdu na Kraj Maron przystpi do tworzenia
tajnej cywilnej administracji pastwowej dla powiatu chodzieskiego, wgrowieckiego i oborni-
ckiego. W tej sprawie we wrzeniu i grudniu 1942 r. do Chodziey przyby Edward Serwaski
Mietek, emisariusz Biura Zachodniego, a zarazem szefa Referatu Wojskowego (administra-
cji zastpczej) w Inspektoracie Rejonowym Wgrowiec (potem Zachd) AK. W oddalonym
o ok. 4 km od Chodziey Podaninie zorganizowano punkt kontaktowy do przekazywania kore-
spondencji. Ostatnie spotkanie Serwaskiego z Maronem odbyo si w kwietniu 1944 r.
12
7
On sam podawa swoim ludziom sprzeczne informacje. Raz, e dziaa na rozkaz Gryfa Pomor-
skiego, w innej wersji, e sprzeda lub wymieni maso na bro. Badacze dziejw Gryfa Pomorskie-
go nie doszukali si ladw wiadczcych o wsppracy z Krzyckim.
8
Z. Szymankiewicz, Z dziejw chodzieskiego obwodu Armii Krajowej, Rocznik Nadnotecki
19881989, t. XIXXX, s. 108.
9
Konrad Latanowicz by nauczycielem. W padzierniku 1939 r. utworzy organizacj Dla Ciebie
Polsko. W 1942 r. zorganizowa Wielkopolsk Tajn Organizacj Powstacw, ktra zostaa scalona
z AK. Zgin w abikowie 2 czerwca 1944 r. Obszerny biogram znajduje si w Encyklopedii konspi-
racji wielkopolskiej 19391945, red. M. Woniak, Pozna 1998, s. 317318.
10
Por. Z. Szymankiewicz, Bronisaw Maron burmistrz Chodziey, konspirator, wizie abiko-
wa, Kronika Wielkopolski 1997, nr 3 (82), s. 119.
11
Ocer zawodowy WP. Po klsce wrzeniowej przeszed do dziaalnoci konspiracyjnej, wstpi
do Suby Zwycistwu Polski, wsptworzy komrki organizacyjne ZWZ-AK. Prowadzi te akcj
scaleniow dziaajcych na terenie Wielkopolski lokalnych organizacji konspiracyjnych ze struktura-
mi ZWZ. W maju 1943 r. awansowany do stopnia kapitana. Aresztowany w 1943 r., poddany brutalne-
mu ledztwu, 7 VI 1944 r. rozstrzelany w abikowie. Za postaw w ledztwie awansowany do stopnia
majora. Por. Encyklopedia konspiracji wielkopolskiej, s. 244245.
12
E. Serwaski przebywa w 1944 r. w Chodziey w innym charakterze ni dotychczas. Z Depar-
tamentu Spraw Wewntrznych, ktry zajmowa si tworzeniem tajnej administracji w terenie, prze-
szed jesieni 1943 r. do Departamentu Informacji i Prasy Delegatury Rzdu, ktrego zosta szefem.
Pozostaje tajemnic, czego dotyczyo ostatnie spotkanie Serwaskiego z Maronem. Por. Z. Szyman-
kiewcz, Bronisaw Maron..., s. 120; E. Serwaski, W krgu myli zachodniej. Wspomnienia i zapiski
Wielkopolanina, Pozna 2003.
66
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EBronisaw Maron, po zoeniu w 1942 r. przysigi przed kpt. Janem Kamiskim, rozpo-
cz tworzenie struktur wojskowych Polskiego Pastwa Podziemnego w Chodziey. Uywa
pseudonimw: Sp, Mars i ysy. Maron mianowa podchorego Pawa Bednarskiego
Ska
13
ktry zoy przed nim przysig komendantem chodzieskiego Obwodu AK
14
.
Do obowizkw Ska naleao: zorganizowanie komendy, zbieranie informacji, gromadze-
nie broni, rozpoznawanie i likwidacja kondentw oraz pomoc materialna polskim rodzinom.
Bednarski rozpocz budow organizacji od werbowania zaufanych ludzi. Byli to m.in. dawni
szkolni koledzy, niektrzy czonkowie rodziny
15
oraz znani z patriotycznej postawy miesz-
kacy miasta i okolic. Stosowano system trjkowy. Rozszerzaniu kontaktw konspiracyjnych
sprzyjaa wojenna praca Bednarskiego, ktry by wozakiem i mg swobodnie porusza si po
powiecie. Wkrtce czonkiem organizacji zostaa Irena Krzywoszyska
16
z Margonina, ktra
jako lekarz moga si przemieszcza, nie wzbudzajc przy tym adnych podejrze wrd
Niemcw. Penia ona funkcj szefa suby sanitarnej.
Chodzieski Obwd AK otrzyma krypt. Chodnik i liczy okoo 30 osb w samym mie-
cie oraz 22 osoby na terenie powiatu. W 1943 r. trzykrotnie do Chodziey przyby z Poznania
mjr Jan Kamiski Franek, ktry przekaza wytyczne dotyczce dziaania w konspiracji i prze-
strzeg przed niemieckimi agentami. Podczas spotka omawiano take przygotowania do prze-
jcia zrzutu broni, do ktrego jednak nigdy nie doszo. W spotkaniach tych uczestniczy Maron,
a odbyway si one w kuni Franciszka Jankowskiego, czonka AK, gdzie bywa Serwaski.
Nad bezpieczestwem dziaaczy czuwa Bednarski ze swoimi ludmi. Podczas jednej ze swoich
wizyt mjr Kamiski uda si do Margonina, gdzie dokona odprawy tamtejszego oddziau AK
i spotka si z Krzywoszysk. Jesieni 1943 r., po aresztowaniach przeprowadzonych przez
Niemcw w poznaskich strukturach AK, kontakt z Frankiem zosta przerwany. Organiza-
cja chodzieska dziaaa nadal. Nie zaprzestano zbierania informacji na temat ruchu pocigw,
rozmieszczenia si niemieckich i zbrodni popenianych przez Niemcw. Bednarski i jego ludzie
w miar moliwoci organizowali pomoc materialn dla polskich rodzin.
W 1943 r. doszo do pierwszego spotkania Krzyckiego i Bednarskiego. Porednikiem by
Micha Seran, czonek grupy Iwana, a zarazem szkolny kolega Bednarskiego. W rozmo-
wach uczestniczy Maron. Postanowiono, e oddzia z Karolinki podporzdkuje si dowdz-
twu z Chodziey. Pocztkowo Krzycki mia si odnosi bardzo sceptycznie do tego pomysu,
ale pod naciskiem Marona zmieni zdanie. Planowano, e grupa Krzyckiego bdzie stanowi
oddzia bojowy chodzieskiego obwodu Armii Krajowej.
W czerwcu 1944 r. w Chodziey pojawi si agent gestapo, niejaki Jzef Przybya. Sta-
ra si zjedna sobie ludzi, podajc informacje z frontu o klskach Niemiec. Stwarza pozo-
13
Pawe Bednarski urodzi si 4 II 1918 r. w Chodziey. Tu skoczy Pastwowe Gimnazjum
im. w. Barbary; we wrzeniu 1939 r. walczy z Niemcami w rejonie Bydgoszczy, potem nad Bzur
i w obronie stolicy. Po kapitulacji Warszawy znalaz si w niewoli, z ktrej zwolniono go 4 X 1939 r.
Wrci do Chodziey, gdzie mieszkali jego matka i brat.
14
Bednarski w swoich wspomnieniach podaje, e Maron nawiza z nim kontakt w poowie 1941 r.
Z. Szymankiewicz pisze, e nastpio to w lutym 1942 r. Por. P. Bednarski, Konspiracja pod Gonty-
cem [w:] W konspiracji wielkopolskiej 19391945, s. 13; Z. Szymankiewicz, Z dziejw..., s. 108.
15
By to np. jego kuzyn Franciszek Bednarski, aresztowany i zamordowany przez Niemcw w a-
bikowie w 1944 r. Natomiast szwagier Pawa, Stanisaw Krzymiski, podpisa folkslist. Podobnie
postpia jego matka Teresa Bednarska.
16
Wdowa po Feliksie Krzywoszyskim, ktry by jednym z pierwszych inicjatorw tworzenia
organizacji na terenie powiatu chodzieskiego.
67
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
ry, e chce utworzy organizacj konspiracyjn i szuka odpowiednich ludzi. By kilkakrotnie
w gospodarstwie Krzyckich
17
i prawdopodobnie przenikn do jednej z konspiracyjnych trjek
jako rzekomy cznik Iwana. Kiedy Bednarski z Krzyckim zorientowali si, e maj do
czynienia z agentem gestapo, opracowali plan jego likwidacji. Ale Przyby znik, natomiast
Niemcy, ktrzy mieli ju wystarczajco wiele informacji, 8 sierpnia 1944 r. w ramach akcji
Apfelbach przeprowadzili aresztowania czonkw Armii Krajowej w Chodziey, Margoni-
nie, Obornikach, Czarnkowie, Wgrowcu i Midzychodzie. Wczesnym rankiem otoczyli go-
spodarstwo Krzyckich, dzieci ustawili pod cian i groc ich rozstrzelaniem, zmusili Iwana
do wyjcia z ukrycia; zosta pobity, a nastpnie aresztowany i wraz z Michaem Seranem
przewieziony do Chodziey. Frida Krzycka natychmiast zniszczya wszystkie dokumenty, Ce-
cylia Wudarczyk za wyniosa w nocy bro i radio, ktre zakopaa w lesie
18
. Niemcy wrcili
jeszcze do zabudowa w Karolince, chcc znale kryjwk. Aresztowali Frid, ktra mimo
e poddana brutalnemu przesuchaniu nie wydaa nikogo. Zostaa pozbawiona niemieckiego
obywatelstwa, ale po kilku dniach j zwolniono. Krzyckiego najpierw osadzono w piwnicy
magistratu w Chodziey z Pawem Bednarskim, Bronisawem Maronem, Iren Krzywoszy-
sk i innymi czonkami organizacji. Tutaj zostali pobici przez Paula Pepliskiego, ktry oskar-
y ich o przygotowywanie powstania. Nastpnie przeniesiono ich do chodzieskiego wizienia,
a 10 sierpnia 1944 r. do siedziby gestapo w Domu onierza w Poznaniu, gdzie byli brutalnie
przesuchiwani. Bednarski po wojnie wspomina: Przywizanego i wycignitego na tym sto-
le, bio mnie bykowcami przewanie dwch funkcjonariuszy gestapo. Dodaj jeszcze, e przed
biciem byem cay mokry, poniewa zlewano mnie wod. Uderze bykowcem otrzymywaem
na og kilkadziesit. Do czsto te wsadzano mi na gow metalowe wiadro i uderzano po
nim bykowcami
19
. Bednarski zosta przewieziony do obozu w Sachsenhausen, gdzie przeby-
wa do koca wojny. Po wyzwoleniu powrci do rodzinnej Chodziey.
Rwnie brutalnie przesuchiwany by Maron, ktry ze wzgldu na sw przedwojenn po-
zycj, dowiadczenie i kontakty sta si inspiratorem i gwnym organizatorem konspiracji
w Chodziey. To on czuwa nad rozwojem organizacji; z nim w celu stworzenia struktur
wojskowych i cywilnych skontaktowali si dziaacze ZWZ-AK z Poznania. Warto doda,
e syn Bronisawa Edmund Maron by komendantem Obwodu AK w Czarnkowie, a na-
stpnie przywdc grupy partyzanckiej w Puszczy Noteckiej
20
, gdzie przeprowadzi ze swoim
oddziaem kilka brawurowych akcji. Niemcy, ktrzy organizowali na niego obawy, podejrze-
wali, e ojciec wsppracuje z synem, i torturami prbowali zmusi Bronisawa Marona do
wskazania miejsca pobytu Edmunda. Aresztowali te 21 sierpnia 1944 r. jego drug on Ger-
trud oraz crk z pierwszego maestwa, rwnie Gertrud. Obie znalazy si w abikowie,
17
Jak wspominaj dzieci Krzyckiego, Przyby obdarowywa Frid prezentami, a im rozdawa
cukierki.
18
Na podstawie relacji dzieci Krzyckiego. Nie odnaleziono broni i radia zakopanych przez Cecy-
li Wudarczyk.
19
Fragment zezna zoonych przez Pawa Bednarskiego przed Okrgow Komisj Badania
Zbrodni Hitlerowskich w Poznaniu (w zbiorach autorki).
20
O dziaalnoci Edmunda Marona w strukturach AK patrz: M. Woniak, Z dziejw czarnkow-
skiego obwodu Armii Krajowej, Rocznik Nadnotecki 19881989, t. XIXXX. Edmund Maron zosta
aresztowany przez UB w 1945 r.; zwolniony dwa lata pniej na mocy amnestii; w 1949 r. reakty-
wowa swj oddzia partyzancki; w 1952 r. zosta ponownie aresztowany i skazany na kar mierci,
ktr zamieniono na 12 lat pozbawienia wolnoci; opuci wizienie w 1956 r. w cikim stanie; zmar
w 1960 r. w Chodziey.
68
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ea nastpnie przewieziono je do obozu koncentracyjnego w Ravensbrck, w ktrym ona Bro-
nisawa zgina kilka tygodni pniej (we wrzeniu 1944 r.). On sam przeszed bardzo cikie
ledztwo. Po wielokrotnym pobiciu umieszczono go w klatce z drutu, ktr wystawiano na
soce. W wyniku tortur i odniesionych ran zmar 22 sierpnia 1944 r. w abikowie. W akcie
zgonu wpisano niewydolno krenia jako przyczyn mierci
21
. Bronisaw Maron nie wyda
nikogo, nie zdradzi adnych szczegw dotyczcych chodzieskiego podziemia.
Zachodzi podejrzenie, e oprawc Bronisawa Marona by Max Albert Schmidt pocho-
dzcy z Szamocina
22
. By on funkcjonariuszem gestapo w Domu onierza w Poznaniu i pro-
wadzi przesuchania chodzieskich dziaaczy Armii Krajowej. Jego cech charakterystyczn
byo zdeformowane (wykrcone) ucho. Po zakoczeniu wojny Schmidt by poszukiwany, ale
nie udao si go odnale. Z Szamocina ucieka take jego rodzina.
Wojenne losy Marcelego Krzyckiego rwnie skoczyy si w abikowie. Na podstawie
relacji doktor Ireny Krzywoszyskiej wiadomo, e by w bardzo zym stanie zdrowia i praw-
dopodobnie nie przey ewakuacji obozu w nocy z 20 na 21 stycznia 1945 r. Ostatni pocz-
twk wysa do domu z dat 30 grudnia 1944 r. Na pewno y jeszcze 19 stycznia 1945 r.
23

i by moe zosta wywieziony wraz z siedmiuset winiami w gb Niemiec
24
. Jego ciaa
nigdy nie odnaleziono. Frida Krzycka po wojnie wysza ponownie za m i do swojej mierci
w 1987 r. mieszkaa w Karolince.
Dziaacze chodzieskiego podziemia wykazali si wielk oarnoci i powiceniem.
Cz z nich zapacia najwysz cen.
Serdecznie dzikuj dr Annie Zikowskiej, kustosz Muzeum Martyrologii w abikowie,
za udostpnienie potrzebnych dokumentw, zezna i notatek Zenona Szymankiewicza.
21
Akt zgonu (w zbiorach autorki).
22
Miasteczko pooone ok. 15 km od Chodziey.
23
Na podstawie zawiadczenia wydanego przez Gwn Komisj Badania Zbrodni przeciwko
Narodowi Polskiemu Instytut Pamici Narodowej w Warszawie (w zbiorach autorki).
24
W dokumentach znajdujcych si w Muzeum Martyrologii w abikowie przy nazwisku
Krzyckiego w rubryce uwagi widnieje skrt Dtsch.
69
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
AGNIESZKA UCZAK, IPN POZNA
PODZIEMIE
NIEPODLEGOCIOWE
W WIELKOPOLSCE
W LATACH 19451956
Armia Czerwona wkroczya na teren Wielkopolski w lutym 1945 r.,
a zatem p roku pniej ni na tereny tzw. Polski lubelskiej. o-
nierze podziemia niepodlegociowego w tym regionie stanli jed-
nak wobec podobnych dylematw, co onierze w caym kraju. Wielu
z nich podjo decyzj kontynuowania walki o suwerenn Polsk.
Zaczy wic powstawa zarwno organizacje antykomunistyczne,
jak i oddziay zbrojne. W latach 19451956 w Wielkopolsce dziaao
60 oddziaw partyzanckich oraz 109 organizacji antykomunistycz-
nych. Liczby te przecz stereotypowi pokornych i praworzdnych
Wielkopolan, ktry funkcjonuje w powszechnej wiadomoci.
Najwiksz organizacj antykomunistyczn
bya Wielkopolska Samodzielna Grupa Ochotnicza
Warta. Idea powstania tej organizacji narodzia
si w pierwszych miesicach 1945 r. jako oddolna
inicjatywa regionalna dowdcy Okrgu Pozna-
skiego Armii Krajowej. Gwnym celem Warty
byo ujcie w ramy organizacyjne byych onierzy
AK (a take wszystkich niechtnych komunistycz-
nej wadzy) oraz pomoc i ochrona przed przelado-
waniami ze strony UB i NKWD. Twrc i zarazem
dowdc WSGO Warta by ostatni komendant
Okrgu Poznaskiego AK, ppk Andrzej Rzewuski
Hacza.
Formalnie WSGO Warta zostaa powoana
rozkazem z 10 maja 1945 r. Podjto akcj organi-
zacyjnego podporzdkowania oddziaw lenych
oraz zwalczania bandytyzmu. Istotne znaczenie
miaa take dziaalno informacyjna oparta gw-
nie na prasie (Stranica Sumienia) i ulotkach
redagowanych przez sztab. Warta bya organi-
zacj silnie rozbudowan w terenie. Rzewuski tworzc jej struktury, bazowa na sieci or-
ganizacyjnej byej AK. Warta skadaa si z dowdztwa grupy, siedmiu komend rejono-
wych, komend obwodowych, placwek i plutonw; jej liczebno szacuje si na 56 tys.
onierzy. Po mianowaniu delegatem Okrgu Poznaskiego Delegatury Si Zbrojnych na Kraj
Ppk Andrzej Rzewuski Hacza
A
I
P
N
70
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E(co nastpio w czerwcu 1945 r.) ppk. Andrzeja Rzewuskiego peni on take funkcj
zwierzchnika WSGO Warta. Trudno dzi precyzyjnie ustali, jakie byy zalenoci mi-
dzy funkcjonujc wczeniej Wart a Okrgiem Poznaskim DSZ. Organizacja prowadzia
rwnie rozmowy, majce na celu podporzdkowanie innych struktur antykomunistycznych.
Jednym z zada poznaskiej Delegatury Okrgu byo prowadzenie wywiadu politycznego,
gospodarczego, spoecznego oraz wojskowego na terenie wojewdztwa poznaskiego. Prace
wywiadowcze koordynowa szef Wydziau II kpt. Wadysaw Roman Janiszewski. Sprawo-
zdania Delegatury od poowy czerwca do wrzenia 1945 r. byy przesyane do komendanta
Obszaru Zachodniego DSZ pk. Jana Szczurka-Cergowskiego Sawbora. Jednym z istot-
nych zada Delegatury bya Akcja , ktr prowadzono w caym kraju. Koncentrowaa si
ona na krzewieniu propagandy antykomunistycznej wrd onierzy ludowego Wojska Pol-
skiego, rozeznawaniu panujcych w nim nastrojw oraz dziaalnoci wywiadowczej dotycz-
cej rozmieszczenia poszczeglnych
jednostek wojskowych. Akcj
kierowa Wydzia IV. W Okrgu Po-
znaskim DSZ robi to kpt. Adam
Radliski Makowicz. Struktury
terenowe WSGO Warta skutecz-
nie rozpoznay jednostki wojskowe
w dwudziestu jeden wielkopolskich
miejscowociach. Ponadto organi-
zacja ppk. Rzewuskiego formalnie
podporzdkowaa sobie nie mniej
ni siedem oddziaw zbrojnych:
por. Jana Kempiskiego Byska,
ppor. Zygmunta Borostowskiego
Bora, por. Feliksa Antoniewi-
cza Raka, ppor. Czesawa Mocka
Spirytusa, Jana Skiby Strzay,
por. Ludwika Sinieckiego Szarego
oraz N.N. Tarzana. Prawdopo-
dobnie dowdztwu WSGO Warta
podlega rwnie oddzia dowodzo-
ny przez Giedymina Rogiskiego
Dzielnego.
Rzewuski w Replice... spisa-
nej w wizieniu i przedstawiajcej
dziaalno WSGO Warta tak scha-
rakteryzowa partyzantk: Jednym
z celw utworzenia Warty byo
niepuszczanie samopas uzbrojonych
ludzi. Powszechnie jest znanym, do
jakiej anarchii doprowadzio to pusz-
czenie w innych terenach, szczeglnie
na Lubelszczyznie i Kielecczyznie.
Trzymanie tych ludzi w wiadomoci,
onierze oddziau zbrojnego dowodzonego przez
Gedymina Rogiskiego Dzielnego; po lewej:
kpr. Stanisaw Frydrych ,,Wicher
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

W
.

H
a
n
d
k
e
g
o
Od lewej: por. Jan Kempiski Bysk
oraz N.N. Ali
A
I
P
N
71
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
e s skrpowani dyscyplin i obowizkiem posuszestwa, hamowao ich przed warcholstwem
i szkodliwym dziaaniem na wasn rk. Cel ten zosta osignity, gdy do sierpnia 1945 roku
na terenie wojewdztwa panowa taki spokj, jaki nie panowa w adnej dzielnicy Polski. Jeeli
nastpio zakcenie tego spokoju w czasie pniejszym, to sprowokowane to zostao aresz-
towaniami przeprowadzonymi przez U.B. Udzia w tych wypadkach Warty mia charakter
wycznie obronny. Ona bya stron napadnit i nie wystpowaa nigdzie, gdzie nie bya za-
czepiana. Mwic to, nie mam na myli akcji krotoszyskiej, ani wogle partyzanckich wyst-
pie Byska i innych. Do tych samowolnych wybrykw powrc w dalszym cigu. Na razie
ogranicz si do podkrelenia, e jedynie dziki zorganizowaniu Warty nie rozpoczy si one
znacznie wczeniej i to na bez porwnania wiksz skal. Akcja podejmowania i rozadowywa-
nia dzikich oddziaw lenych obok zwalczania bandytyzmu zmierzaa rwnie do podniesienia
bezpieczestwa na terenie wojewdztwa
1
.
Wbrew wyranym rozkazom przeoonych por. Jan Kempiski Bysk dalej podejmowa
akcje zbrojne. Do nieudanych naley zaliczy prby podporzdkowania oddziau por. Fran-
ciszka Olszwki Otta przez komendanta obwodu kpiskiego WSGO Warta, zwaszcza
po zamordowaniu 14 listopada 1945 r. przez Otta jego przeoonego kpt. Tadeusza Tyra-
kowskiego. We wrzeniu i padzierniku dziaalno zbrojna oddziau Olszwki znacznie si
nasilia. W wietle akt aparatu represji onierze Otta dopuszczali si niekiedy morderstw
na niewinnych osobach.
Jako przykad naley tu
wymieni zbiorow egze-
kucj osb pochodzenia
niemieckiego prz6eprowa-
dzon przez oddzia Otta
w poowie padziernika
w lasach komorzyskich,
niedaleko Szymonkowa.
Wrd oar byo siedem
kobiet i dwch jedenasto-
letnich chopcw
2
.
Dziaalno WSGO
Warta bya nansowana
ze rodkw otrzymywa-
nych z Obszaru Zachod-
niego DSZ dla Okrgu
Poznaskiego DSZ. Przed
utworzeniem Delegatury Okrgu fundusze pozyskiwano z akcji ekspropriacyjnych. Upraw-
nienia sdownicze (wydawanie wyrokw) mia wycznie Wojskowy Sd Specjalny, ktry
dziaa na szczeblu Delegatury Okrgu. Przez cay czas istnienia sd ten nie wyda ani jedne-
go wyroku.
1
Replika ppk. A. Rzewuskiego, Dokument nr 12 [w:] Konspiracja antykomunistyczna i podzie-
mie zbrojne w Wielkopolsce 19451956, red. A. uczak, A. Pietrowicz, Pozna 2007, s. 152.
2
Badania w kwestii tworzenia czarnej legendy oddziau Otta przez aparat represji prowadzi
obecnie dr Ksawery Jasiak (IPN w Opolu). Jednoznaczna ocena dziaalnoci tego oddziau bdzie
moliwa dopiero po ich zakoczeniu.
Amnestia w 1947 r.; onierze oddziau zbrojnego Bora
w czasie zdawania broni w WUBP w Poznaniu
(w rodku Kazimierz Szczepaniak Borys)
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

D
.

S
z
c
z
e
p
a
n
i
a
k
a
72
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EZgodnie z rozkazem szefa Sztabu Naczelnego Wodza, gen. Stanisawa Kopaskiego
(z 17 wrzenia 1945 r.), nawoujcym do rozwizania wszystkich organizacji wojskowych
w kraju, 15 listopada 1945 r. ppk Rzewuski wyda rozkaz rozwizania WSGO Warta.
Warto doda, e Rzewuski by zdecydowanie przeciwny przejciu podlegych mu struktur
wojskowych do Zrzeszenia Wolno i Niezawiso. Na tym tle doszo do rozamu w Ko-
mendzie Okrgu. Obaj zastpcy Rzewuskiego penicy funkcj szefa sztabu Delegata Okr-
gu ppk Sylwester Goliski Marian, Wolski oraz zastpujcy Hacz jako dowd-
ca WSGO Warta mjr/ppk (imi nieznane) Nowicki Czerwiski zamierzali wczy
struktury organizacji do powstajcego Okrgu Pozna Zrzeszenia WiN. To wanie Goliski
zosta mianowany tymczasowym prezesem Okrgu Pozna WiN z rozkazem przejmowania
lokalnych ogniw Warty. Opierajc si na kadrach WSGO Warta, Goliski zdoa zorga-
nizowa Komend Okrgu WiN i komrki terenowe zrzeszajce w poowie listopada 1945 r.
okoo osiemdziesiciu osb.
Rozwizanie WSGO Warta zbiego si w czasie z rozpracowaniem przez WUBP
w Poznaniu jej struktur oraz siatek Okrgu Poznaskiego WiN. Rzewuskiego i jego bliskich
wsppracownikw aresztowano 26 listopada 1945 r., a trwajce wrd onierzy Warty
aresztowania spowodoway, e Goliski zawiesi dziaalno okrgu i opuci kraj. Podpu-
kownik Rzewuski popeni w areszcie samobjstwo, po tym jak niewiadomie zdekonspiro-
wa siebie i swoich podkomendnych, wysyajc grypsy, ktre byy przechwytywane przez
funkcjonariuszy UB.
W Wielkopolsce podjto rwnie prby tworzenia siatek konspiracyjnych podziemia nur-
tu narodowego. W maju 1944 r. Okrg X Pozna Narodowych Si Zbrojnych (niescalonych
w 1942 r. z AK) rozpocz scalanie z Okrgiem Pozna AK. Proces ten zosta przerwany na
skutek czciowego rozbicia struktur AK przez Niemcw. W tej sytuacji NSZ w Wielkopolsce
podporzdkoway si Okrgowi dzkiemu AK i utworzyy Okrg Pozna NSZ-AK, zacho-
wujc daleko idc autonomi. Siedzib dowdztwa Okrgu Pozna NSZ-AK bya prawdo-
podobnie Czstochowa. W momencie wkroczenia Armii Czerwonej do Wielkopolski stano-
wisko komendanta piastowa mjr/ppk Jan Poray-Wybranowski Radosz (ostatni komendant
Okrgu X NSZ), ktry peni t funkcj prawdopodobnie do pocztku 1945 r. Po wejciu
Armii Czerwonej siatka NSZ-AK zostaa skadrowana i przesza do gbszej konspiracji. Jej
czonkowie dziaali bez kontaktu z Narodowym Zjednoczeniem Wojskowym, ktre w woj.
poznaskim nie miao wasnych struktur (jedynie mianowano komendanta). Jak wiadomo,
sformowana w Warszawie w marcu 1945 r. Komenda Gwna NZW nie zdoaa zorganizowa
Okrgu Poznaskiego. W ramach Okrgu X NSZ ograniczone dziaania podjo natomiast
kilkanacie osb wywodzcych si z NSZ-AK Wielkopolski wschodniej. Aktywno siatki
zamara prawdopodobnie na przeomie 1945 i 1946 r.
W poowie lutego 1945 r. dowdztwo NSZ (niescalonych z AK) kierowane przez tajn
Organizacj Polsk podjo prb stworzenia Obszaru Zachd NSZ (Okrg Pozna i Pomo-
rze). Usiowano odtworzy zerwan czno z terenem, co jednak napotykao wiele trudno-
ci ze wzgldu na liczne aresztowania. Zreorganizowana 1 kwietnia 1945 r. przez KG NSZ
sie terytorialna skadaa si z Obszaru Zachd (Stanisaw Kasznica Wsowski), Obszaru
Poudnie (Micha Pobocha Micha) i Obszaru Wschd (Mirosaw Ostromcki Mirski).
Dziesi podporzdkowanych im okrgw w rzeczywistoci byo dopiero w fazie projek-
tw
3
. Natomiast do wsppracy oddziaw NSZ z onierzami DSZ w terenie nie doszo, gdy
3
K. Komorowski, op. cit., s. 528529.
73
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
podziemie poakowskie odcio si od
wsppracy z NSZ
4
.
W lutym 1945 r. pod nazw Armia
Polska w Kraju Zachd powsta Okrg
II Pozna NSZ, ktry istnia do lipca
1945 r. Komendantem Okrgu II Po-
zna NSZ zosta ppk Stanisaw Kasz-
nica. Dowdztwo NSZ zlikwidowao
5 lipca 1945 r. Okrg II i wczyo jego
struktury do Okrgu III (Warszawa).
W okresie od lipca do wrzenia 1945 r.
na skutek aresztowa Okrg II Pozna
NSZ zosta rozbity, a jego struktur nie
odtworzono, mimo prb podjtych
przez kpt. Jzefa Wysockiego. Dzia-
alno konspiracyjn zawieszono
w 1946 r.
Przykadem dziaajcej w Wielko-
polsce organizacji o charakterze lokal-
nym byy Polskie Siy Zbrojne. Grupa
powstaa w kwietniu 1945 r. w Pozna-
niu i liczya okoo dwudziestu osb. Na
czele sztabu Grupy Operacyjnej stan
Bolesaw Rubaszewski Korczak. Or-
ganizacja dziaaa w Poznaniu i jego
okolicach. Gwny nacisk pooono na
propagand antykomunistyczn. Wyda-
wano gazetk Zew Narodu oraz ulot-
ki. Czonkowie organizacji gromadzili
rwnie bro. Zamierzano wysya
listy z pogrkami do funkcjonariuszy
UB i dziaaczy PPR. Rubaszewski planowa intensywn rozbudow struktury organizacji,
nawizujc do terminologii stosowanej w AK (okrgi, podokrgi, rejony, obwody). W ramach
PSZ powstay nastpujce obwody szkieletowe: w Poznaniu (dzielnica Wilda), obwd Lu-
boLasekPuszczykowo, obwd abikowoFabianowoKotowo, Oborniki, Krzyowniki.
Najbardziej rozbudowany by obwd Kpno. By on najliczniejszy tworzyo go jedenacie
osb. Grupa dziaajca w Poznaniu i okolicach zostaa zlikwidowana przez WUBP w Pozna-
niu, a komendant aresztowany 19 sierpnia 1945 r.
4
Ibidem, s. 529. Krtkotrwaa wsppraca NSZ i DSZ miaa miejsce gwnie dziki inicjatywie
ocera AK, DSZ i OP mjr./ppk. Jana Kamieskiego Konara na terenie Okrgu Poznaskiego DSZ
i Krakowsko-Rzeszowskiego DSZ. Utworzony w Czstochowie Obszar Zachodni Nie, ktrego ko-
mendantem zosta Jan Kamieski (AK), a jego zastpc Stanisaw Kasznica (NSZ), mia opiera si
na szkielecie organizacyjnym AK i bazowa na akowskich nansach. Kasznica dysponowa natomiast
sieci kontaktw i doskonale zna teren. L. Kuliska, Narodowcy. Z dziejw obozu narodowego w Pol-
sce w latach 19441947, WarszawaKrakw 1997, s. 130.
Gazetka Zew Narodu wydawana latem 1945 r.
przez grup Polskie Siy Zbrojne; organizacja
kierowana przez Bolesawa Rubaszewskiego
Korczaka dziaaa w Poznaniu i okolicach
74
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EDziaalno organizacji w obwodzie Kpno bya kontynuowana do wiosny 1946 r., kiedy
ostatecznie zostaa zawieszona. Komendantem w Kpnie od maja do lipca 1945 r. by Ze-
ryn Gorczniak Zer, Gra. Jego zastpc od maja 1945 r. by Stanisaw Piekarski vel
Stanisaw Ornatowski Orkan. Dziaalno organizacji w Kpnie polegaa na prowadzeniu
propagandy antykomunistycznej: dystrybuowaniu ulotek i prasy otrzymywanej z Poznania.
Podobnie jak w Poznaniu, gromadzono rwnie bro.
Dowdztwo PSZ w Poznaniu zostao aresztowane w sierpniu 1945 r. i stano przed s-
dem. Siatka organizacji w powiecie kpiskim, dziki temu e zerwaa kontakty organizacyj-
ne z Poznaniem, moga kontynuowa sw dziaalno. Ubecy nie wpadli na jej lad. Dopiero
w marcu 1946 r. Gorczniak przekaza Piekarskiemu informacj o aresztowaniach sztabu PSZ
w Poznaniu oraz podj decyzj o przerwaniu dziaalnoci obwodu Kpno.
Na przeomie 1948 i 1949 r. powstaa oglnopolska organizacja Kraj, ktr zaoy
Zenon Sobota wida, Jan, dziaajcy od 1945 r. pod przybranym nazwiskiem Tomaszew-
ski. Warto doda, e Sobota jest jedn z najbardziej kontrowersyjnych postaci podziemia
niepodlegociowego zarwno okresu wojennego, jak i powojennego. Historycy nie potra
jednoznacznie ustali, jakim subom w kolejnych latach swojego ycia faktycznie suy.
Nie potra rwnie odpowiedzie na pytanie, czy wicej ludzi uratowa, czy te wyda na
mier i cikie ledztwa w siedzibach gestapo lub aresztach sowieckiego i polskiego komu-
nistycznego aparatu represji
5
. Organizacja Kraj istniaa w wojewdztwach warszawskim,
rzeszowskim, lubelskim, katowickim, wrocawskim i poznaskim
6
. W Poznaniu dziaalno
organizacji zostaa zapocztkowana wiosn 1950 r., po zwerbowaniu Zdzisawa Majewskie-
go. Wiosn 1950 r. do Majewskiego, mieszkajcego w Poznaniu przy ul. Mickiewicza 17/9,
zgosia si Krystyna Metzger Krystyna, Kamiska i umwia go z Janem na spotkanie
w Warszawie. Majewski przystpi do organizacji i otrzyma pseudonim Micha. czni-
kiem midzy Tomaszewskim a czonkami organizacji w Poznaniu bya Krystyna. Pozna-
ski orodek otrzyma krypt. Pola. Liczba czonkw organizacji nie jest znana; wiadomo
o przystpieniu w lipcu 1951 r. jeszcze jednej osoby
7
. W tym samym czasie Sobota rozbu-
dowywa w Poznaniu drug komrk Kraju, o czym nie wiedzia Majewski. W grudniu
1951 r. Krystyna Metzger, przyrodnia siostra Ottona Pileckiego, przyjechaa z Warszawy do
Poznania i zaproponowaa mu wstpienie do organizacji. Pilecki zgodzi si i otrzyma pseu-
donim Mieczysaw. Ponadto 1 i 2 czerwca 1952 r. spotka si w Warszawie z Janem,
gdzie omwili rozbudow organizacji. Pilecki otrzyma wwczas polecenie zwerbowania nie
wicej ni czterech osb. A zatem Sobota Jan stara si moliwie gboko konspirowa
swoj siatk.
Nie uchronio to jednak organizacji przed dekonspiracj. Kraj zosta rozpracowany przez
Departament III MBP w Warszawie, co nastpio w czerwcu 1952 r. Pileckiego aresztowano
27 czerwca 1952 r. Dwa dni pniej na polecenie MBP aresztowano rwnie Zdzisawa Ma-
jewskiego. Sobota zosta wydany UB przez Krystyn Metzger. Funkcjonariusze UB otoczyli go
2 lipca 1952 r. w Zwierzycu koo Zamocia. Najprawdopodobniej popeni samobjstwo
8
.
5
T. Balbus, Czowiek, onierz, wsppracownik MBP. Sprawa Zenona Soboty widy czyli
o popltanych yciorysach ludzi podziemia [w:] Pami i Sprawiedliwo 2004, nr 1, s. 299300.
6
Ibidem, s. 311.
7
Trudno ustali personalia tej osoby, gdy wystpuje ona jako Kazimierz Piechocki Tadek
lub Kazimierz Perzyski.
8
T. Balbus, op. cit., s. 312.
75
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Charakterystyczne dla organizacji
podziemia antykomunistycznego po
1947 r. w Wielkopolsce, jak rwnie
w caym kraju, byo coraz wiksze roz-
lunianie kontaktw pomidzy poszcze-
glnymi grupami. Proces atomizacji wi-
doczny jest szczeglnie w powstajcych
grupach modzieowych nowej kon-
spiracji. Pod koniec lat czterdziestych
i w pierwszej poowie lat pidziesitych
coraz rzadziej podejmowano inicjatywy
nawizywania kontaktw z centralnymi
orodkami kierowniczymi lub koordy-
nowania dziaalnoci kilku organizacji
w rnych regionach. W Wielkopolsce
byo wwczas przede wszystkim 96 modzieowych organizacji antykomunistycznych o roz-
maitym stopniu zaawansowania rozwoju organizacyjnego. Powstawanie modziewek nasili-
o si w latach 19481950 (w 1948 r. w Wielkopolsce powstao 16 organizacji, w 1949 r. 17,
w 1950 r. 14).
Charakteryzujc podziemie niepodlegociowe, naley omwi take dziaajce w Wiel-
kopolsce oddziay zbrojne. Ich geneza ma zwizek z opisanym przez Krystyn Kersten me-
chanizmem spirali terroru represje NKWD i UB na byych onierzach AK i NSZ zmu-
szay ich do ponownej ucieczki do lasu. Charakter oddziaw zbrojnych w Wielkopolsce by
podobny do partyzantki lenej w caym kraju, cho liczebno onierzy w oddziaach bya
znacznie mniejsza, gdy przecitny oddzia liczy zaledwie kilkanacie osb. Zdarzay si od-
dziay wiksze np. oddzia Eugeniusza Kokolskiego Gronego, ktry liczy od trzydziestu
do szedziesiciu onierzy, oddzia Franciszka Olszwki Otta, ktry mona szacowa
na pidziesiciu onierzy, oddzia poakowski ppor. Edmunda Marona Mura-Dba, ktry
liczy okoo czterdziestu onierzy czy oddzia por. Kempiskiego Byska, liczcy okoo
szedziesiciu onierzy. Oddziay lene skaday si przede wszystkim z uciekajcych przed
represjami onierzy AK, NSZ; czsto byli to dezerterzy z WP. Najwiksze oddziay operowa-
y na terenie Wielkopolski wschodniej i poudniowej. Charakterystyczne byo przenikanie do
podziemia zbrojnego w Wielkopol-
sce partyzantw z innych regionw
kraju, przede wszystkim z Lubel-
szczyzny i Kielecczyzny.
W 1945 r. pewne wsparcie dla
oddziaw lenych stanowiy poste-
runki MO. Penicy sub funkcjo-
nariusze czsto byli onierzami AK
lub znajomymi i krewnymi onierzy
w oddziaach. Informatorw na po-
sterunkach MO (np. w Laskach czy
Szymonkowie) mia Franciszek Ol-
szwka Otto. Rwnie milicjanci
posterunku MO w Przygodzicach
Bon daniny narodowej Armii Polskiej
w Kraju Zachd z sierpnia 1945 r.
onierze oddziau por. Franciszka Olszwki Otta
A
I
P
N
76
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ew powiecie ostrowskim wsppracowali z oddziaem Ludwika Sinieckiego Szarego. Rze-
wuski stwierdzi: [...] w okresie tworzenia organw i wadz polskich wydaem rozkaz obsa-
dzania milicji przez naszych onierzy. Umoliwio to im legalne wykonywanie naoonego
na nich obowizku obrony ludnoci przed gwatem i rabunkiem. Jest cay szereg okolic, gdzie
do ostatniej chwili milicja w caoci lub czciowo skadaa si z onierzy AK, a nastpnie
Warty lub miaa wypoyczon od nas bro. I z ca satysfakcj stwierdzam, e tam gdzie
to miao miejsce milicja od samego pocztku znalaza si na wysokoci zadania i zjednaa
sobie powszechn wdziczno i szacunek ludnoci, tymczasem gdzie indziej udzia milicji
w rabunkach ludnoci by na porzdku dziennym
9
.
Oddziay zbrojne miay niekiedy informatorw z aparatu bezpieczestwa. Otto
utrzymywa kontakt z pracownikami PUBP w Kpnie, Kluczborku i Namysowie. In-
nym przykadem s bracia Maeccy. Mieczysaw Maecki by funkcjonariuszem PUBP
we Wrzeni, rozpracowujcym podziemie w ramach pracy na stanowisku referenta Sek-
cji II. Jego brat, Andrzej Maecki, nalea do oddziau Leona Wesoowskiego Wichury.
Ostatecznie Mieczysaw Maecki po rozpoczciu przez WUBP w Poznaniu rozpracowania
oddziau Wichury zdezerterowa (w czerwcu 1945 r.) ze suby w PUBP i jako Hura-
gan wstpi do oddziau brata. Jednoczenie wynis z UB spis sieci agenturalnej oraz
doniesienia agenturalne dotyczce oddziau Wichury. Od lipca 1945 r. peni funk-
cj zastpcy dowdcy. Znajomo metod pracy aparatu bezpieczestwa przez Maec-
kiego umoliwia sprawniejsz dziaalno oddziau i dezorientacj UB.
W niektrych oddziaach partyzanckich panowaa dyscyplina wojskowa. Dla zilustrowania
warto przytoczy porzdek dnia w od-
dziale por. Ludwika Sinieckiego Sza-
rego: Szary zwraca szczegln uwa-
g na sprawno, sprysto i karno
w oddziale. W tym celu przeprowadza
z caym oddziaem wiczenia z broni,
wykady o dziaaniu broni, pogadanki
polityczne. Ustali opracowany przez
siebie regulamin dnia, ktry przedsta-
wia si nastpujco: godz. 4.00 pobud-
ka. Do godz. 12.00 gimnastyka, mycie,
modlitwa, niadanie, czyszczenie broni
i wykad o broni. Od godz. 12.0015.00
rozstawienie wart i odpoczynek, godz. 18.00 kolacja
10
. Oddzia Szarego zosta rozwizany
we wrzeniu 1945 r.
Inaczej wygldaa dyscyplina w oddziaach istniejcych duej. Cakowity jej brak pa-
nowa w oddziale Stanisawa Panka Rudego. Aby unikn izolacji, Rudy podj prb
kontaktu organizacyjnego ze strukturami Konspiracyjnego Wojska Polskiego dziaajcymi
w powiecie wieluskim, dowodzonymi przez kpt. Stanisawa Sojczyskiego Warszyca.
Brak dyscypliny w oddziale Rudego wykazaa kontrola przeprowadzona przez inspekto-
ra grup lenych KWP kpt. Eugeniusza Tomaszewskiego Czarskiego. To wpyno na de-
9
Replika ppk. Andrzeja Rzewuskiego..., s. 153.
10
AIPN, 0185/14, WSGO Warta. Oddzia pod dowdztwem Ludwika Sinieckiego ps. Szary,
Opracowanie Wydziau C KW MO w Poznaniu, b.d., mps, k. 910.
Oddzia zbrojny Antoniego Fryszkowskiego Rysia
A
I
P
N
77
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
cyzj o przekazaniu dowdztwa
grupy ppor. Alfonsowi Olejnikowi
Babiniczowi, Romanowi, co
ocjalnie nastpio 3 maja 1946 r.
Natomiast Rudy stworzy nieza-
leny od KWP niewielki oddzia
leny liczcy kilku onierzy.
W Wielkopolsce nawet naj-
wiksze oddziay rzadko podejmo-
way ataki na miasta powiatowe,
a nigdy na wojewdzkie. Rwnie
nie dokonano ani jednego zama-
chu na wysokich rang dziaaczy
partyjnych i pastwowych, nie
wysadzano pocigw czy obiek-
tw przemysowych. Z przyczyn
technicznych i politycznych nie
atakowano te jednostek woj-
skowych. Akcje przeprowadzane
przez oddziay nosiy przede wszystkim charakter samoobrony. Podobnie jak w caej Polsce,
akcje oddziaw przeprowadzone wiosn i latem 1945 r., majce na celu uwolnienie aresz-
towanych kolegw, byy skierowane gwnie na lokalne areszty urzdw bezpieczestwa
i wizienia. W 1945 r. do najwaniejszych akcji podziemia naley zaliczy: rozbicie siedziby
PUBP w Kpnie (22/23 wrzenia 1945 r.) i uwolnienie winiw przez oddzia Francisz-
ka Olszwki Otta; zajcie razem z onierzami placwki komiskiej WSGO Warta
siedziby GUBP w Kominie (1 wrzenia 1945 r.) przez oddzia Zygmunta Borostowskiego
Bora; wykonanie wyroku mierci na funkcjonariuszu GUBP w Kominie i nieudan prb
odbicia winiw z wizienia w Kominie (10/11 padziernika 1945 r.) przez oddzia por.
Jana Kempiskiego Byska, a take nieudan prb zdobycia siedziby PUBP w Kroto-
szynie (24 sierpnia 1945 r.) przez oddzia Bora. W Wielkopolsce dochodzio rwnie do
wsplnie podejmowanych akcji; np. 2 wrzenia 1945 r. oddziay por. Ludwika Sinieckiego
Szarego i por. Jana Kempiskiego Byska przeprowadziy nieudany atak na siedzib
PUBP w Ostrowie Wielkopolskim. Udan akcj byo zajcie wizienia w Szamotuach (78
czerwca 1945 r.) przez oddzia Armia Krajowa Wadysawa Tomczaka Zadory i uwol-
nienie dwch zatrzymanych onierzy.
Walka prowadzona przez zbrojne podziemie miaa wymiar lokalny. Partyzanci zdobywa-
li bro przede wszystkim przez rozbrajanie posterunkw MO. Od lutego 1945 do kwietnia
1947 r. na terenie Wielkopolski oddziay zbrojne rozbroiy 123 posterunki MO.
Od poowy 1945 do jesieni 1946 r. w skali kraju istniay tereny kontrolowane przez par-
tyzantw. W Wielkopolsce te byy takie przypadki, cho dotyczyy znacznie mniejszych
obszarw. Na przykad na przeomie lat 1945 i 1946 oddzia Gronego paraliowa rozwj
administracji w powiecie tureckim. Warto przytoczy fragment sprawozdania tureckiego sta-
rosty powiatowego za czas od 1 do 30 listopada 1945 r.: Intensywno pracy Starostwa jest
hamowana akcj band dywersyjnych, ktrych dziaalno potguje si. Administracja poowy
powiatu jest sparaliowana. Kontrakcja ze strony UB na razie adna... Wobec akcji band
dywersyjnych zarzdzenia wadz nie odnosz podanego skutku... wrd ludnoci widoczne
onierze oddziau Bora, ktrzy przybyli ze wschodu do
pow. krotoszyskiego; zdjcie wykonane na wschodnich
kracach Polski, na przeomie maja i czerwca 1945 r.
(od gry z lewej Gral, Kajtek, Robak, N.N.,
N.N.; w dolnym szeregu: trzeci od lewej por. Zygmunt
Borostowski Bora, Wicher)
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

D
.

S
z
c
z
e
p
a
n
i
a
k
a
78
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ezdenerwowanie i wycze-
kiwanie...
11
.
W pocztkowym
okresie oddziay byy
wspierane przez miejsco-
w ludno (np. oddzia-
y Bora, Dzielnego
i Gronego). Oddzia
Kokolskiego Gronego
zyska przychylno oko-
licznej ludnoci, poniewa
podczas akcji onierze
niszczyli dokumentacj
urzdow, a zwaszcza
wykazy wiadcze rze-
czowych, ktre rolnicy
byli zobowizani dostar-
cza na rzecz pastwa.
Stosunek chopw do od-
dziau i pomoc udzielan Gronemu dobrze ilustruj wspomnienia jednego z mieszkacw
Skaryna w gminie kawczyskiej: Zdobywali bro na posterunkach. Oni byli z AK, pod-
wody przywoziy ich do Skaryna. [...] Oni czsto przyjedali jakimi innymi podwodami
do Skaryna na odpoczynek. Taka grupa na cztery wozy dwudziestu czterech. Grony ich
rozsya, mwi Chopcy, poszukajcie sobie kwater. [...] Od Gronego byli w porzdku.
Mieli swojego piekarza i rzenika. Chopa nie ruszyli. Jak potrzebowali miso, to kupowali
od chopa i pacili. Oni rabowali tylko pastwowe spdzielnie
12
.
Zazwyczaj wystpieniom zbrojnym towarzyszyo wygaszanie przemwie do ludnoci.
Inny, bardziej dydaktyczny charakter miay kary publicznej chosty na lokalnych dziaaczach
PPR. Dziaalno propagandowa oddziaw bya do specyczna i polegaa przede wszyst-
kim na pogrkach wysyanych do przedstawicieli miejscowych wadz, natomiast o wiele
rzadziej rozpowszechniano ulotki. Warto przytoczy fragment pogrki Polskiej Podziemnej
Armii Narodowej, wysanej do Wojskowego Sdu Rejonowego w Poznaniu podczas proce-
su onierzy oddziau Jana Kempiskiego Byska: W zwizku z procesem wytoczonym
przeciwko czonkom oddziau partyzanckiego Byska Polska Podziemna Armia Narodowa
jest zmuszona przesa Wojsk.[owemu] Sd.[owi] Rej.[onowemu] ostre ostrzeenie. Zasiada-
jcy na awie oskaronych przed Wojsk.[owym] Sdem Rejonowym w Poznaniu naczelnik
oddziau partyzanckiego Byska Jan Kpiski oraz 24 jego czonkw s w myl prawa
midzynarodowego legalnymi partyzantami i jako tacy wzici do niewoli musz by trakto-
wani wycznie jako niewolnicy, a nie jako pospolici bandyci i w adnym wypadku nie mog
11
G. Piasecka, Oddzia partyzancki Grony. Z dziejw podziemia zbrojnego w powiecie tur-
kowskim w latach 19441946, Echo Turku, 25 VI 2000, nr 26, s. 6. Autorka powouje si na prac
J. Tomczaka, Powstanie i ksztatowanie si organw wadzy ludowej w miecie Turku i w powiecie
tureckim w latach 19451950, UAM, Pozna 1975, praca dyplomowa w maszynopisie, s. 101.
12
G. Piasecka, Oddzia partyzancki Grony..., cz. 6, Echo Turku, 16 VII 2000, nr 29, s. 6.
Autorka cytuje relacj Romana Musielaka zoon w czerwcu 2000 r.
onierze oddziau Gronego jesieni 1945 r.; od lewej: Henryk
Karpiski Tarzan, Feliks Lisowski Stawa, Bolesaw Kamiski
Sor, Jzef Burzyski bik (w tle), Eugeniusz Kokolski Grony,
Marian Goek Sok
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

J
.

B
e
d
n
a
r
k
a
79
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
by sdzeni i skazani! Polscy partyzanci maj takie samo prawo istnienia jak wojsko polskie!
Bowiem pki nie bd w Polsce przeprowadzone wybory do sejmu i senatu, polscy partyzanci
bd ocjalnymi przedstawicielami opozycji polskiej. Dlatego te rzdowcy niechaj postpu-
j wzgldem schwytanych czonkw wojsk partyzanckich w myl prawa midzynarodowego!
[...] Naczelne dowdztwo P.P.A.N. postanowio na specjalnym posiedzeniu, odbytym w dniu
30.4.46 r. w swej gwnej kwaterze, nastpujc uchwa: Za kadego czonka oddziau
Byska skazanego przez Wojskowy Sd Rejonowy w Poznaniu na kar mierci Polska Pod-
ziemna Armia Narodowa skarze bezmiosiernie dwch jecw z pord milicjantw i funk-
cjonariuszy bdcych w rkach P.P.A.N [...]
13
.
rodki na utrzymanie oddziaw pochodziy gwnie z akcji ekspropriacyjnych przepro-
wadzanych na instytucje pastwowe i publiczne.
Poparcie wiejskiej ludnoci Wielkopolski dla oddziaw zbrojnych zaleao przede
wszystkim od represji, jakie groziy za udzielanie pomocy. Eskalacja od 1946 r. represji or-
ganw bezpieczestwa spowodowaa zmniejszanie si zaplecza spoecznego. Skala poparcia
miejscowej ludnoci dla podziemia zbrojnego jako formy oporu wobec rzdw PPR wymaga
jeszcze licznych bada. Z pewnoci znacznie wiksz popularnoci wrd Wielkopolan cie-
szya si legalna forma opozycji, jak byo Polskie Stronnictwo Ludowe. Podobnie jak w ca-
ym kraju, rwnie w Wielkopolsce po amnestii ogoszonej 22 lutego 1947 r. aktywno pod-
ziemia zbrojnego prawie zanikna. W wojewdztwie poznaskim podczas akcji ujawniania
funkcjonariusze poznaskiego WUBP odnotowali ogem 2398 osb, w tym 796 onierzy
podziemia niepodlegociowego. Z tej liczby 275 osb naleao do organizacji konspiracyj-
nych, a 521 do oddziaw partyzanckich. Dodajmy, e przeprowadzona amnestia stworzya
nowe warunki do podjcia rozpracowania przez UB rodowisk niepodlegociowych.
Trudno precyzyjnie ustali liczb onierzy podziemia antykomunistycznego, ktrzy zo-
stali skazani przez sdy na kar mierci lub, mimo otrzymania lejszego wyroku, zmar-
li w wizieniu. Wedug najnowszych bada Wojskowy Sd Rejonowy w Poznaniu wyda
169 wyrokw mierci za szeroko rozumian dziaalno polityczn, z ktrych na pewno wy-
konano 76 wikszo w wizieniu karno-ledczym przy ul. Myskiej w Poznaniu. Czsto
robi to osobicie naczelnik wizienia UB Jan Mynarek. Cz egzekucji wykonywano w le-
sie midzy Gdkami a Krnikiem.
Osoby dziaajce w organizacjach antykomunistycznych i oddziaach zbrojnych, ktre
znalazy si w kartotekach aparatu bezpieczestwa, opatrzono etykietk wroga ludu. Na-
stpnie zostay objte inwigilacj trwajc do lat osiemdziesitych XX w. oraz licznymi szy-
kanami, jak chociaby trudnoci ze znalezieniem pracy czy zdobyciem wyksztacenia.
Wybrana literatura
Atlas polskiego podziemia niepodlegociowego 19441956, red. A. Jaczyska, M. ladecka,
S. Poleszak, R. Wnuk, WarszawaLublin 2007; Jerzy Bednarek, Oddzia Franciszka Olszwki Otta.
Z dziejw powojennej konspiracji antykomunistycznej, Pami i Sprawiedliwo 2004, nr 1 (5); Kon-
spiracja antykomunistyczna i podziemie zbrojne w Wielkopolsce 19451956, red. A. uczak, A. Pietro-
wicz, Pozna 2007; Skazani na kar mierci przez Wojskowy Sd Rejonowy w Poznaniu 19461955,
red. W. Handke, R. Lekiewicz, Pozna 2006; Zmagania ze spoeczestwem. Aparat bezpieczestwa
wobec Wielkopolan w latach 19451956, red. A. uczak, A. Pietrowicz, Pozna 2008.
13
AIPN Po, 06/123, t. 1, Dowdztwo Okrgu Wojskowego nr 3 (DOW), Pismo do WSR w Pozna-
niu podpisane przez generaa Orkana, 30 IV 1946 r., k. 365.
80
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EMARCIN PODEMSKI, IPN POZNA
DAMY WYPUSZCZENIA
ARESZTOWANYCH KOLEGW
Z KRAKOWA!
W maju 1946 r. doszo w Polsce do pierwszego masowego wyst-
pienia przeciw komunistycznej wadzy. Pochody, wiece i strajki
przetoczyy si przez wiele polskich miast i miasteczek, poczyna-
jc od Maopolski i lska, przez dzkie, Wielkopolsk, Kujawy
i Pomorze. Nie ominy rwnie Poznania. Organizowane przez mo-
dzie wystpienia byy wyrazem protestu przeciw deprecjonowaniu
przez komunistw wita Narodowego Trzeciego Maja.
Chocia tu po wojnie komunici pozwolili na obchodzenie tego wita pastwowego,
eby jak twierdzili zachowa z naszej przeszoci to, co byo w niej postpowe i twr-
cze
1
, to traktowali je jako wiatopogldowo obce i konkurencyjne w stosunku do pierwszo-
majowego wita Pracy. Postrzegajc oba wita w kategoriach walki o rzd dusz, obawiali
si, e obchody uroczystoci trzeciomajowych przerodz si w niekontrolowane przez aparat
bezpieczestwa manifestacje niechci do wadz. Dlatego pod koniec kwietnia 1946 r. Mini-
sterstwo Informacji i Propagandy wydao nakaz ograniczenia ich do zamknitych akademii,
przedstawie i zawodw sportowych
2
. Ostateczn decyzj w tej kwestii podjo prawdopo-
dobnie Ministerstwo Bezpieczestwa Publicznego dzie przed uroczystociami.
Mimo zakazw, w wielu miejscowociach na terenie caego kraju studenci i modzie
szkolna czsto byli to harcerze licznie uczestniczyli w majowych uroczystociach i po-
chodach, brutalnie jednak tumionych przez milicjantw, onierzy i funkcjonariuszy Urzdu
Bezpieczestwa. Byo kilkudziesiciu rannych i tysice aresztowanych. W niektrych miej-
scowociach (d, Wocawek) byy take oary miertelne. Szacuje si, e w zamieszkach
mogo zgin od czterech do ponad dwudziestu osb
3
.
Symbolem wydarze z 3 maja sta si Krakw, gdzie demonstracja naleaa do najlicz-
niejszych (podobnie byo na Grnym lsku); zostaa rozpdzona przy uyciu broni pancer-
1
APP, KW PPR w Poznaniu, sygn. 42, Uchway, wytyczne, instrukcje KW PPR 1946, s. 92.
2
K. Dworaczek, Wydarzenia 3 Maja 1946 r. w Gliwicach [w:] Wadza, polityka i spoeczestwo
w Gliwicach w latach 19391989, red. B. Tracza, KatowiceGliwice 2010, s. 57; W. Mazowiecki,
Pierwsze starcie. Wydarzenia 3 maja 1946, Warszawa 1998, s. 54; . Kamiski, Polacy wobec nowej
rzeczywistoci 19441948. Formy pozainstytucjonalnego, ywioowego oporu spoecznego, Toru
2000, s. 160161.
3
Ibidem, s. 119120, 140141; take . Kamiski, Cztery zdjcia z albumu UB. Poznaski Maj
46, Biuletyn Instytutu Pamici Narodowej 2004, nr 10 (45), s. 67; . Kamiski, dzkie protesty
modziey 19451946, Kronika Miasta odzi 1997, nr 12, s. 176185; M. Pawlak, Drugi wocaw-
ski strajk szkolny w dniach 36 maja 1946 r. [w:] Ksiga Pamitkowa Gimnazjum i Liceum Ziemi
Kujawskiej we Wocawku wydana z okazji Jubileuszu 90-lecia, red. M. Pawlak, Wocawek 1992,
s. 6669.
81
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
nej przez siy bezpieczestwa. Funkcjonariuszy UB wspiera oddzia sowiecki
4
. Wydarzenia
krakowskie odbiy si szerokim echem w caym kraju i przyniosy kolejn fal strajkw, so-
lidaryzujcych si z aresztowanymi krakowskimi akademikami. Jedna z takich demonstracji
zorganizowana zostaa w Poznaniu 13 maja 1946 r.
Praworzdne spoeczestwo
W Poznaniu podobnie jak w caej Wielkopolsce 3 maja 1946 r. nie doszo do wik-
szych manifestacji i star ze subami porzdkowymi
5
. Administracja lokalna z pocztku
skonsternowana i nieukrywajca dezaprobaty dla decyzji centrali ostatecznie pod naciskiem
poznaskiego UB zrezygnowaa z pierwotnego planu uroczystoci
6
. Spoeczestwo za przy-
jo biern postaw, co z satysfakcj odnotowa poznaski aparat bezpieczestwa
7
. Natomiast
obawy funkcjonariuszy UB, e pochd zostanie zorganizowany przez rodowiska harcerskie,
zniky po przeprowadzeniu przez nich 2 maja rozmowy z komendantem Chorgwi Wielko-
polskiej.
W godzinach przedpoudniowych na pl. Wolnoci zaczli gromadzi si ludzie, co jak
przypuszczali pracownicy UB byo nastpstwem zamieszczonej w prasie Stronnictwa
Pracy informacji o planowanym przemarszu; do uformowania pochodu jednak nie doszo.
Ocjalne uroczystoci zorganizowano natomiast w godzinach popoudniowych w auli Uni-
wersytetu Poznaskiego
8
. Nieobecno na nich przedstawicieli wadz miejskich i woje-
wdzkich, przy jednoczesnym (symptomatycznym) braku odpowiedniego wystroju auli,
sprawiao smutne wraenie pogodzenia si spoeczestwa z przegran batali o uczczenie
155. rocznicy uchwalenia Konstytucji 3 maja. Wywoao to gorc dyskusj podczas posie-
dzenia Wojewdzkiej Rady Narodowej w Poznaniu 6 maja 1946 r., na ktrym mwiono, e
to pastwowe wito nie zostao odpowiednio uszanowane. Niektrzy radni stwierdzili, e
mieszkacy wojewdztwa poznaskiego z niezadowoleniem przyjli lekcewace, a nawet
wrogie podejcie wadz do trzeciomajowego wita. Jednak na przykad Alfons Sobolew-
ski, radny ze Stronnictwa Demokratycznego, owiadczy: Nasze spoeczestwo wielko-
polskie jest spoeczestwem praworzdnym, jeli wadze owiadcz, e nie witujemy,
to zastosuj si do tego
9
.
Wojewoda, wojewoda!
Po kilku dniach do Poznania zaczy dociera informacje o tragicznym przebiegu obcho-
dw narodowego wita w innych miastach, przede wszystkim w Krakowie. Czerpano je
4
W. Mazowiecki, op. cit., s. 102.
5
W wojewdztwie poznaskim pochody zorganizowano w Czarnkowie, Gnienie, Gorzowie,
Lesznie i Wolsztynie. Zob. AIPN, 1571/591, Raport specjalny. Sprawozdanie ze wita Trzeciego
Maja w woj. poznaskim, 6 V 1946 r., k. 234.
6
APP, Protokoy z sesji Wojewdzkiej Rady Narodowej w Poznaniu 1946 r., sygn. 18, s. 219220,
264265.
7
AIPN, 1572/357, Pismo MBP z 6 VI 1946 r. na temat raportu dekadowego WUBP w Poznaniu
za okres od 1 V do 10 V 1946 r., k. 110. Wielu studentw byo nieobecnych w tym czasie w Poznaniu,
poniewa do 12 maja trway ferie witeczne.
8
AIPN, 1571/591, Raport specjalny. Sprawozdanie ze wita Trzeciego Maja w woj. poznaskim,
6 V 1946 r., k. 234; take Akademia 3 Maja w Poznaniu, Gos Wielkopolski, 4 V 1946, nr 121.
9
APP, Protokoy z sesji Wojewdzkiej Rady Narodowej w Poznaniu 1946 r., sygn. 18, s. 212.
82
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ez audycji zagranicznych rozgoni radiowych: BBC i Gosu Ameryki
10
, a take od powracaj-
cych po witecznych feriach studentw. Przekazywane poczt pantoow wiadomoci byy
niepene i niejednokrotnie jak to bywa w takich przypadkach wyolbrzymione. Opowia-
dano o uyciu czogw sowieckich i wielu oarach miertelnych. Dramatyczne informacje
potwierdzili przybyli do Poznania studenccy emisariusze z Uniwersytetu Jagielloskiego
11
.
Sprawa pobytu w Poznaniu krakowskich kurierw jest bardzo zagadkowa. Prawdopo-
dobnie byo to dwoje studentw: mczyzna i kobieta (niewysoka blondynka)
12
, ktrzy zja-
wili si w miecie na par dni przed 13 maja 1946 r. Spotykali si tylko z wybranymi oso-
bami, a niewtajemniczonym wyjaniali, e ich wizyta w stolicy Wielkopolski ma charakter
turystyczny bd rodzinny. Widywani byli czsto w Domu Studenckim przy ul. w. Marcin 7,
gdzie prowadzili rozmowy m.in. ze studentami medycyny Stanisawem Wadem i Romanem
Wankiewiczem
13
. Miejsce wybrano nieprzypadkowo. W budynku tym oprcz domu studenc-
kiego miecia si take Bratnia Pomoc oraz stowka. Spotykali si tam zatem nie tylko miesz-
kacy bursy, lecz take inni studenci Uniwersytetu Poznaskiego. Poznascy akademicy, solida-
ryzujc si z krakowskimi studentami, postanowili rozpocz przygotowania do manifestacji.
10
Relacja Janusza Paszyskiego, 26 VII 2007 r. (w zbiorach A. uczak). Co prawda Paszyski
przebywa w tym czasie w rodzinnym Wocawku, jednak pozyskiwanie niezalenych od komuni-
stycznych wadz informacji byo w caym kraju identyczne.
11
Relacja Jana Podhorskiego, 7 II 2011 r. (w zbiorach autora).
12
Relacja Wandy Pawowicz, 3 III 2011 r. (w zbiorach autora).
13
Ibidem.
Ulotka wzywajca do strajku solidarnociowego
A
I
P
N
83
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Prawdopodobnie od 11 maja (bya to sobota) w Bratniaku oraz na poszczeglnych wydzia-
ach Uniwersytetu Poznaskiego i Akademii Handlowej (obecny Uniwersytet Ekonomiczny) za-
czy si pojawia ulotki informujce o dramatycznym przebiegu wydarze w Krakowie. Jedna
z zatrzymanych pniej studentek podczas przesuchania podaa przyblion tre takiej ulotki:
Nasi koledzy z Krakowa s aresztowani i osadzani w wizieniach, a my milczymy. Nie pozwl-
my, aeby nasi koledzy, ktrzy ginli w walkach o niepodlego Polski i zapeniali obozy karne,
teraz znw mieliby by wizieni i uwaani za zdrajcw
14
. W ulotkach nawoywano jednoczenie
do strajku w obronie aresztowanych. W niedziel wieczorem (12 maja), jak informowa Wydzia
V WUBP w Poznaniu, na kadym pitrze gmachu Akademii Handlowej i na tablicy ogosze
w Domu Akademickim przy ul. w. Marcin 7 rozwieszone byo wezwanie do strajku.
Nastpnego dnia od rana na wszystkich uczelniach wyczuwao si nastrj ekscytacji i nie-
pokoju, co szczeglnie rzucao si w oczy akom dopiero co przybyym z ferii witecznych.
Rozmowy studentw na wydziaach, ulicach i w stowce ogniskoway si wok planowa-
nego pochodu. Emisariusze krakowscy w godzinach porannych docierali do poszczeglnych
wydziaw oddalonych od centrum miasta, opowiadajc o zajciach w Krakowie i jednocze-
nie nawoujc do przyczenia si do organizowanej manifestacji. Niejednokrotnie potgo-
wali emocje, podajc nieprawdziwe informacje o idcym ju ulicami Poznania pochodzie.
Tak byo m.in. na Wydziale Rolno-Lenym Uniwersytetu Poznaskiego, gdzie w bd zosta
wprowadzony starosta pierwszego roku Jan Podhorski. Impulsywny mody czowiek, bdc
14
AIPN Po, 75/335, Wyrok WSR w Poznaniu, 20 VII 1946 r., Protok przesuchania Marii ozi-
skiej przez Wadysawa Bednarskiego, 13 V 1946 r., k. 5.
Solidarnociowa demonstracja poznaskich studentw
A
I
P
N
84
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Eprzekonany o trwajcym ju strajku, gromadzcych si przed wykadem w sali studentw we-
zwa do opuszczenia wydziau i udania si do centrum miasta. Jako miejsce zbirki wskaza
pl. Wolnoci. Okazao si, e studenci innych wydziaw we wczesnych godzinach popou-
dniowych nie wyszli jeszcze na ulice
15
.
Podanie przez krakusw nie do koca prawdziwych wiadomoci miao prawdopodobnie
zmotywowa do szybkiego dziaania akademikw przebywajcych w budynkach uczelnia-
nych znajdujcych si daleko od centrum miasta, gdy ulotki jednoznacznie informoway,
e protest rozpocznie si dopiero ok. 15.00.
Jako miejsce zgromadzenia wyznaczono plac przed aul uniwersyteck. Mniejsze gru-
py gromadziy si rwnie przy gmachu Akademii Handlowej i na mocie Uniwersyteckim.
Do zebranych przed aul przemwi student, objaniajc, ktrdy bd szli demonstranci na
pl. Kolegiacki, gdzie miecia si siedziba wojewody poznaskiego Feliksa Widy-Wirskiego.
Wyjania rwnie intencj demonstracji
16
. Po jego przemowie zwarty tum ruszy wzdu
ul. Armii Czerwonej. Po drodze gstnia, poniewa przyczali si do niego napotkani stu-
denci. Skandowano hasa z daniem wypuszczenia aresztowanych w Krakowie studentw
i niesiono transparenty (przynajmniej trzy
17
) z analogicznymi postulatami. Nie wznoszono
adnych okrzykw politycznych. Manifestujcym studentom towarzyszya sympatia prze-
chodniw
18
. Zaczy si pojawia pierwsze oddziay Milicji Obywatelskiej.
Trudno dzi okreli dokadn tras przemarszu. Z dokumentacji Urzdu Bezpiecze-
stwa wynika, e pochd dwukrotnie przeszed gwnymi ulicami rdmiecia: Armii Czer-
wonej
19
, Seweryna Mielyskiego, Franciszka Ratajczaka (obecnie 3 Maja), 27 Grudnia,
znw Franciszka Ratajczaka, ponownie Armii Czerwonej, Waami Batorego (obecnie
al. Niepodlegoci), Aleksandra Fredry, ponownie 27 Grudnia, wok pl. Wolnoci, ul. Rze-
czypospolitej (obecnie Feliksa Nowowiejskiego). Na tej ostatniej drog manifestantom mia
zagrodzi kordon milicji, wic wycofali si oni na pl. Wolnoci i skierowali na ul. Paderew-
skiego; przechodzc przez Stary Rynek, dotarli na pl. Kolegiacki
20
. yjcy wiadkowie nie
15
Relacja Jana Podhorskiego, 7 II 2011 r. (w zbiorach autora).
16
AIPN Po, 75/335, Wyrok WSR w Poznaniu, 20 VII 1946 r., Protok przesuchania Jana Kos-
malskiego, 22 V 1946 r., k. 23.
17
Relacja Wandy Pawowicz, 2 III 2011 r. (w zbiorach M. Podemskiego). W aktach UB i MO
wspomina si tylko o jednym transparencie.
18
Relacja Janusza Paszyskiego, 26 VII 2007 r. (w zbiorach A. uczak); relacja Mieczysawa
Wodzickiego, 27 VII 2007 r. (w zbiorach A. uczak); relacja Jana Podhorskiego, 2 II 2011 r. (w zbio-
rach autora); A. Brzeziski, Manifestacja studencka 13 Maja 1946, Kronika Miasta Poznania 1994,
nr 34, s. 229. Naley jednak doda, e w sprawozdaniu szefa WUBP w Poznaniu z 23 V 1946 r.
napisano, e spoeczestwo poznaskie do manifestacji ustosunkowao si biernie.
19
We wszystkich dokumentach sporzdzonych przez funkcjonariuszy UB i MO wymienia si osob-
no ul. Armii Czerwonej (ewentualnie alej) i ul. w. Marcin. By moe za ulic Armii Czerwonej uwa-
ano istniejc do 1946 r. al. Marszaka Pisudskiego, natomiast przemianowan w tym samym roku
ul. w. Marcin okrelano cigle wedug starego nazewnictwa. Na temat historycznego nazewnictwa ulic
Poznania zob. J. Niezboraa, Skorowidz historyczny nazw ulic miasta Poznania, Pozna 2010.
20
AIPN Po, 06/68/5, Raport specjalny Wydziau V WUBP w Poznaniu, 16 V 1946 r., k. 24; AIPN
Po, 083/211, Raport Komendy Miejskiej MO o sytuacji politycznej w miecie Poznaniu, 6 VI 1946 r.,
k. 220; AIPN Po, 75/335, Wyrok WSR w Poznaniu, 20 VII 1946 r., Protok przesuchania Jana Kos-
malskiego, 22 V 1946 r., k. 23. Oddzia KBW chcc uniemoliwi wejcie na plac wszystkim demon-
strantom, zagrodzi wejcie od strony ul. Szkolnej. Kordon zosta jednak przerwany przy chralnych
okrzykach studentw: Wojsko z nami!.
85
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
potwierdzaj jednak dwukrotnego przejcia przez centrum Poznania. By moe niecisoci
te s spowodowane uformowaniem kilku mniejszych kolumn przemarszowych, idcych
rnymi ulicami.
Zebrany na pl. Kolegiackim tum liczy ponad tysic osb
21
. Prbujc zmusi Widy-Wir-
skiego do wyjcia, aby przekaza mu petycj z prob o interwencj w sprawie aresztowanych
studentw z Krakowa, skandowano: Wojewoda, wojewoda!. Wok placu pojawiy si od-
dziay milicji z robicym najwiksze wraenie plutonem konnym, a take oddzia Korpusu
Bezpieczestwa Wewntrznego i funkcjonariusze UB. Na ich widok zaczto wznosi okrzyki:
Milicja z nami!, Niech yje Wojsko Polskie!, Nie zagraamy bezpieczestwu!. Ubrani
po cywilnemu pracownicy UB zaczli jednak wyciga z tumu najbardziej aktywnych de-
monstrantw. Do pacykacji przystpili rwnie milicjanci. Na agresj sub porzdkowych
studenci odpowiedzieli piewem patriotycznych i religijnych pieni: Boe co Polsk, Roty
oraz Mazurka Dbrowskiego.
Prawdopodobnie w tym czasie na pl. Kolegiacki wjecha samochd z rektorem Uniwer-
sytetu Poznaskiego prof. Stefanem Dbrowskim, na ktrego widok studenci odpiewali
21
APP, Stenogramy z posiedze Miejskiej Rady Narodowej IVVI 1946 r., sygn. 26, k. 80; AIPN
Po, 083/211, Raport Komendy Miejskiej MO o sytuacji politycznej w miecie Poznaniu, 6 VI 1946 r.,
k. 220; AIPN Po, 06/68/15, Sprawozdanie dekadowe Sekcji IV Wydziau V za okres 1020 V 1946,
21 V 1946 r., k. 23; AIPN Po, 06/68/5, Raport specjalny Wydziau V WUBP w Poznaniu, 16 V 1946 r.,
k. 24; AIPN, 01265/303, Raport dekadowy szefa WUBP w Poznaniu za okres 1120 V 1946, 23 V 1946 r.,
k. 91. W tym czasie na wyszych uczelniach poznaskich uczyo si 7 tys. studentw.
Milicja konna rozpdzajca demonstracj
A
I
P
N
86
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EGaudeamus. Do gmachu Urzdu Wojewdzkiego zaproszono dwunastoosobow delegacj
studentw, ale kolejni demonstranci byli jednak zatrzymywani i wpychani na samochody
ciarowe, nazywane pogardliwie budami.
Rozmowy delegatw z wicewojewod Grosickim (Widy-Wirski by pono nieobecny)
spezy na niczym. Delegaci o wynikach spotkania poinformowali zebranych studentw
i wezwali do rozejcia si. Opuszczenie placu uniemoliwiay jednak suby porzdkowe,
ktre nie zwaajc na ch dobrowolnego zakoczenia zgromadzenia, dyy do zatrzyma-
nia wszystkich studentw. Solidarno z brutalnie traktowanymi manifestantami okazywali
obecni na placu robotnicy, ktrzy pracowali przy odgruzowywaniu zniszczonego dziaaniami
wojennymi centrum Poznania. Jeden ze wiadkw zapamita, e rzucali cegami w inter-
weniujcych milicjantw
22
. Pewnej liczbie osaczonych studentw udao si wydosta wa-
nie przez ruiny
23
. Tych, ktrym ucieczka si nie udaa, wywoono samochodami do siedziby
KW MO w Poznaniu przy ul. Gogowskiej (obecnie w budynku tym mieci si VIII Liceum
Oglnoksztacce) lub do gmachu Wojewdzkiego Urzdu Bezpieczestwa Publicznego przy
ul. Kochanowskiego. Cz z zatrzymanych traa prawdopodobnie rwnie do wizienia
przy ul. Myskiej
24
. Wywoona modzie bya oklaskiwana przez gapiw, natomiast milicja
konna eskortujca ciarwki wygwizdywana. Szacunki co do liczby zatrzymanych s
rne i wahaj si od 633 do 1000 osb
25
.
Wikszo z zatrzymanych po wylegitymowaniu i przesuchaniu zostaa wypuszczona
tego samego lub nastpnego dnia. Tych, ktrych uznano za prowokatorw, pozostawiono
w areszcie.
Socjalistyczne sowo honoru
Wieci o wydarzeniach na pl. Kolegiackim szybko obiegy cae miasto. W rodowisku
akademickim zawrzao. Oburzenie brutalnym potraktowaniem pokojowej demonstracji oraz
obawa o losy zatrzymanych studentw spowodoway, e 14 maja 1946 r., w poudnie, z ini-
cjatywy rektora Stefana Dbrowskiego zorganizowano wiec w auli uniwersyteckiej
26
. O wy-
znaczonej godzinie aula bya wypeniona po brzegi. Wielu studentw, nie mogc dosta si
do rodka, staa przed gmachem uniwersytetu. Wrd zgromadzonych znaleli si take ucz-
22
Relacja Jana Podhorskiego, 2 II 2011 r. (w zbiorach autora).
23
Relacja Janusza Paszyskiego, 26 VII 2007 r. (w zbiorach A. uczak).
24
Na Mysk przewieziono (tak sama twierdzi) Mari Echaust-Twarowsk. adne rda nie
potwierdzaj jednak przetransportowania grupy studentw do wizienia przy ul. Myskiej.
25
Liczba 633 zatrzymanych podana jest w: AIPN Po, 06/68/5, Raport specjalny Wydziau V WUBP
w Poznaniu, 16 V 1946 r., k. 25; AIPN, 01265/303, Raport dekadowy Szefa WUBP w Poznaniu za
okres 1120 V 1946, 23 V 1946 r., k. 9192; AIPN Po, 06/68/15, Sprawozdanie dekadowe Sekcji IV
Wydziau V WUBP w Poznaniu za okres 1020 V 1946 r., 21 V 1946 r. Liczba ok. 800 zatrzymanych
podana jest za w: APP, KW PPR w Poznaniu, Protok z posiedzenia Egzekutywy KW PPR w dniu
15 V 1946 r., sygn. 7, s. 98. Liczb ok. 1000 zatrzymanych podano natomiast w: AIPN, 0397/767,
t. 12, Notatka dotyczca strajkw studenckich w maju 1946 r., 22 XI 1988 r., k. 1. Informacj o za-
trzymaniu a tysica studentw mog poniekd potwierdza akta milicyjne, gdzie stwierdzono, e do
samej tylko Komendy Wojewdzkiej MO przewieziono 700 osb. Zob. AIPN Po, 083/61, Raport sy-
tuacyjny miesiczny z dziaalnoci Suby Zewntrznej KM MO w Poznaniu za miesic maj 1946 r.,
3 VI 1946 r., k. 355.
26
Relacja Wandy Pawowicz, 3 III 2011 r. (w zbiorach autora); relacja Jana Podhorskiego, 2 II 2011 r.
(w zbiorach autora).
87
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
niowie jednego z poznaskich gimnazjw,
ktrzy opucili lekcje i przyszli wyrazi
solidarno ze starszymi koleankami i ko-
legami
27
.
Gos zabra rektor Dbrowski oraz wo-
jewoda Widy-Wirski. Mowa rektora trwaa
okoo godziny. Bya podniosa, ale i rzeczo-
wa. Nawiza w niej do wita Narodowego
Trzeciego Maja, stwierdzajc, e modzie
chciaa je uczci, poniewa tak zostaa wy-
chowana. Prbowa wymc na wojewodzie
deklaracj, e adnych dalszych zatrzyma
pord poznaskich studentw nie bdzie.
Nie ukrywa rwnie celu spotkania: wy-
muszenie na wadzy zwolnienia areszto-
wanych akademikw. Zdarzenia z poprzed-
niego dnia nazwa bezprawiem, dodajc,
e modzie naraona jest na wielkie nie-
bezpieczestwo. Przemowa uwielbianego
przez studentw rektora bya kilkakrotnie
przerywana gromkimi brawami. Widy-Wir-
ski natomiast, prbujc wkra si w a-
ski zgromadzonych, mwi o niepotrzeb-
nych aresztowaniach i bijc si w piersi,
przyrzeka, e bdzie interweniowa w sprawie zatrzymanych nawet u wadz najwyszych.
Obieca, e kolejnych zatrzyma nie bdzie. Wspominajc wasne studia na Uniwersytecie
Poznaskim, podkrela, e on rwnie jest wychowankiem profesora Dbrowskiego
28
. Nie
omieszka jednak stwierdzi, e wystpienia z 13 maja byy inspirowane przez czynniki
obce uczelni poznaskiej, na ktrej zawsze panowaa atmosfera powagi i rzetelnej pracy
29
.
Do wytupanej przez studentw przemowy wojewody zoliwie odnis si Dbrowski, na-
zywajc Widy-Wirskiego nieudanym wychowankiem
30
.
Wiec zakoczy si okoo pitnastej. Mimo zapewnie Widy-Wirskiego przed gmachem
uniwersytetu stay milicyjne samochody i czekajcy na wychodzcych studentw funkcjona-
riusze MO. Rektor skomentowa ten widok sowami: Oto socjalistyczne sowo honoru
31
.
W tym dniu do wikszych star z milicj jednak nie doszo, a gromadzcych si przed siedzi-
b Bratniej Pomocy studentw milicja konna szybko rozpdzia.
27
Byli to uczniowie czwartej klasy Gimnazjum im. Bergera. Pomysodawcami solidaryzowania
si ze studentami byli: Zenon Grzegorzewski i Leon Klimecki. Zob. AIPN Po, 06/68/15, Sprawozdanie
dekadowe Sekcji IV Wydziau V za okres 1020 V 1946 r., 21 V 1946 r., k. 25.
28
Relacja Wandy Pawowicz, 3 III 2011 r. (w zbiorach autora).
29
Zgromadzenie Akademickie w Auli Uniwersyteckiej, Gos Wielkopolski, 15 V 1946, nr 132.
30
Relacja Wandy Pawowicz, 3 III 2011 r. Rektor nawizywa z pewnoci do praktykowanych
przez Widy-Wirskiego (lekarza z wyksztacenia) zakazanych w II RP zabiegw aborcji. Po tym,
jak jedna z pacjentek zmara podczas takiego zabiegu, odebrano mu prawo wykonywania zawodu.
31
Relacja Wandy Pawowicz, 3 III 2011 r. (w zbiorach autora).
Prof. Stefan Dbrowski
A
r
c
h
i
w
u
m

P
A
N

w

P
o
z
n
a
n
i
u
88
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
ESpadkobiercy ONR
Zwoany przez rektora wiec wadza zamierzaa wykorzysta do skanalizowania nara-
stajcego napicia, jednak przez kolejne dni, a nawet tygodnie kwestia nastpstw ponie-
dziakowego protestu wci wywoywaa wrd studentw ywe dyskusje i reakcje. Nie
pomoga opublikowana w reimowej prasie odezwa demokratycznych organizacji mo-
dzieowych, krytykujca ostatnie wydarzenia i wzywajca do spokoju
32
. Nie wyciszyy
nastrojw take prby zastraszania studentw oraz ich rodzicw przez wojewod Widy-
-Wirskiego, ktry w artykule Sowo przestrogi opublikowanym na amach Gosu Wielkopol-
skiego grozi: Jako reprezentant Rzdu na obszarze Wojewdztwa Poznaskiego poczuwam
si do obowizku przestrzec, e wadze bezpieczestwa maj stanowcze i surowe instrukcje,
i e w adnym razie nie bd po tym przestrzeeniu uwaa za potrzebne interweniowa
w kierunku bagatelizowania sprawy, w przypadku jakichkolwiek prb dalszego zaostrzania
sytuacji przez czynniki nieodpowiedzialne. Prosz rodzicw i opiekunw o zasadnicze i po-
wane potraktowanie sprawy
33
. Gos zabraa rwnie Miejska Rada Narodowa w Poznaniu,
ktra wydaa (przy dziesiciu gosach wstrzymujcych si) przedoon przez radnego PPR
Bolesawa Taedlinga rezolucj potpiajc wystpienia antyrzdowe endecko-faszystow-
skich studentw
34
.
Studenci nie zapomnieli jednak o kilkudziesiciu kolegach
35
przetrzymywanych w kaza-
matach poznaskiego WUBP. Kolportowali ulotki wzywajce do solidarnoci koleeskiej,
organizowali Msze w. w intencji uwizionych, a podczas spotkania z premierem TRJN
Edwardem Osbk-Morawskim, ktre odbyo si 23 czerwca 1946 r. w sali gwnej Akade-
mii Handlowej, stanowczo domagali si wypuszczenia aresztowanych
36
.
W tej sytuacji wadze rozpoczy kampani oszczerstw pod adresem caego rodowiska
uniwersyteckiego w Poznaniu. W prasie pojawiy si artykuy, w ktrych wzywano do usu-
nicia z uczelni niepokornych studentw i profesorw, okrelajc ich mianem faszystw, pa-
karzy, yletkarzy i spadkobiercw ONR. Domagali si rwnie zniesienia autonomii uczelni
oraz szerokiego dostpu do nich osb z rodzin chopskich i robotniczych, co miao przy-
czyni si do wzmocnienia na uczelniach elementu demokratycznego. dania te odzwier-
ciedlay rzeczywiste, omawiane wwczas jedynie w wskich gronach partyjnych, plany ko-
munistycznego reimu
37
.
Wszystkie komunistyczne odezwy, rezolucje i artykuy akcentoway kwesti rzekomych
inspiracji protestu studenckiego. Wystpienia w rodowisku uniwersyteckim nazywano ogl-
32
Odezw podpisay: Akademickie Koo Modziey Wiejskiej Wici, Akademicka Sekcja
Zwizku Modziey Pracujcej Jedno, Akademicka Sekcja Zwizku Modziey Demokratycznej,
Zwizek Niezalenej Modziey Socjalistycznej oraz Akademicki Zwizek Walki Modych ycie.
Zob. Przeciw wystpom reakcyjnych jednostek Uniwersytetu Poznaskiego, Wola Ludu, 17 V 1946,
nr 113.
33
Sowo przestrogi, Gos Wielkopolski, 17 V 1946, nr 134.
34
APP, Miejska Rada Narodowa w Poznaniu protokoy posiedze 1946, sygn. 17, s. 141.
35
W sprawozdaniu dekadowym Sekcji IV Wydziau V z 21 V 1946 r. podana jest liczba 54 osb.
36
AIPN Po, 06/68/15, Sprawozdanie Sekcji IV Wydziau V WUBP w Poznaniu za okres 110 VI
1946, 11 VI 1946 r., k. 2830; take ibidem, Sprawozdanie Sekcji IV Wydziau V WUBP w Poznaniu
za okres 2030 VI 1946 r., 2 VII 1946 r., k. 35.
37
O wzmocnieniu wpywu w rodowisku uniwersyteckim dyskutowano na posiedzeniu Egzeku-
tywy Komitetu Wojewdzkiego PPR 15 V 1946 r. APP, KW PPR w Poznaniu, Protok z posiedzenia
Egzekutywy KW PPR, 15 V 1946, sygn. 7, k. 98.
89
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
nopolsk akcj, przygotowan przez przeciwnikw nowego ustroju, ktr kierowaa jaka
centrala. W Poznaniu podejrzenia rzucono na nauczycieli akademickich, w tym przede
wszystkim chocia nie bezporednio na prof. Dbrowskiego. Robili to m.in. funkcjona-
riusze UB, ktrzy prbowali wykreowa go na gwnego prowodyra wystpie studenckich.
Rektor, bezkompromisowy antykomunista, w okresie midzywojennym zwizany z ruchem
narodowym, by intensywnie inwigilowany od koca 1945 r. Podczas przesucha zatrzyma-
nych studentw ocerowie ledczy niejednokrotnie podejmowali prby uzyskania informacji
kompromitujcych profesora
38
. Bezskutecznie. Niezadowalajce dla nich byy rwnie wyni-
ki prac operacyjnych
39
.
Demonstranci przed sdem
Zatrzymanie 13 maja duej liczby studentw pozwolio jednak na werbunek kilkunastu osb.
Z otrzymywanych od agentury doniesie funkcjonariuszom UB udao si ustali nazwiska kilku
studentw, pono najbardziej aktywnych w przygotowaniach protestu
40
. Zebrany materia obci-
ajcy musia by wszelako na tyle saby, e nikomu nie postawiono zarzutu uczestnictwa w przy-
gotowaniach manifestacji. Oskarono jednak picioro studentw
i wytoczono im proces przed Wojskowym Sdem Rejonowym
w Poznaniu. Byli to: Ryszard Baszkiewicz (student I roku Aka-
demii Handlowej), Jan Kosmalski (student I roku AH), Maria
oziska (studentka I roku pedagogiki UP obecnie Echaust-
Twarowska), Tadeusz Palacz (student I roku ekonomii politycz-
nej UP) oraz Witold Zajc (student II roku medycyny UP).
Osoby te nie naleay do organizatorw protestu i przy-
czyy si do niego raczej przypadkowo. Za gwny dowd
oskarenia posuyy zdjcia z demonstracji, na ktrych funk-
cjonariusze UB rozpoznali czterech z wymienionych akade-
mikw
41
. Tadeusz Palacz zosta natomiast wyznaczony do
procesu, prawdopodobnie dlatego e by czonkiem PSL.
Do chwili obecnej zachoway si cztery fotograe doku-
mentujce wydarzenia majowe w Poznaniu. Prawdopodobnie
wykona je ucze Kubanek
42
, zatrzymany 14 maja 1946 r. pod
zarzutem wykonywania zdj z balkonu przy ul. Armii Czerwonej 3, podczas rozpdzania
studentw przez oddziay milicji konnej
43
. Ta informacja pozwala na postawienie tezy, e trzy
38
O to, czy rektor Dbrowski namawia studentw do protestu, pytany by Janusz Paszyski.
Relacja Janusza Paszyskiego, 26 VII 2007 r. (w zbiorach A. uczak).
39
AIPN Po, 06/68/11, Sprawozdanie Sekcji II Wydziau V WUBP w Poznaniu za okres 20
31 V 1946 r., 1 VI 1946 r., k. 21.
40
Za prowokatorw uznano Jerzego Kauca (Kanza), Helen Pitkwn, Czesawa Robaka,
Mieczysawa Machur, Zygmunta Rypiskiego, Magdalen Barkiewicz i Jana Podhorskiego (wszyst-
kie nazwiska wedug pisowni z akt UB).
41
Maria Echaust-Twarowska twierdzi, e nie znajdowaa si na pokazywanej jej przez pracowni-
kw UB fotograi. Relacja Marii Echaust-Twarowskiej, 2 III 2011 r. (w zbiorach autora).
42
Bd Kubanka. Zdanie w aktach UB brzmi: W dniu 14 maja br. przytrzymano ucznia Kuban-
ka [...].
43
AIPN Po, 06/68/15, Sprawozdanie dekadowe Sekcji IV Wydziau V WUBP w Poznaniu za
okres 1020 V 1946 r., 21 V 1946 r., k. 2325.
Maria oziska
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

M
.

E
c
h
a
u
s
t
-
T
w
a
r
o
w
s
k
i
e
j
90
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Eze wspomnianych zdj przedstawiaj wydarzenia z 14 maja 1946 r. Wtedy bowiem (o czym
bya ju mowa), po zakoczeniu wiecu w auli UP, cz studentw podesza pod siedzib Domu
Akademickiego przy ul. Armii Czerwonej 7 (dawniej i obecnie w. Marcin), gdzie rozgonieni
zostali przez milicj konn. Mona domniemywa, e tajemniczy Kubanek by rwnie fotogra-
fem uwieczniajcym pochd z 13 maja, o ktrym wspominaj zapisy w aktach UB.
Proces odby si 20 lipca 1946 r. Jawnej rozprawie prze-
wodniczy ppk Wadysaw Garnowski, przewodniczcy Woj-
skowego Sdu Rejonowego w Poznaniu. By on sdzi take
przed wojn. Podsdnych bronili wybitni poznascy adwo-
kaci: Stanisaw Hejmowski (broni Kosmalskiego i Palacza),
Kazimierz Nowosielski (broni Baszkiewicza) i Alfred Olek-
sy (broni oziskiej i Zajca). Wszyscy podsdni oskareni
zostali o przygotowania do gwatownego zamachu na przed-
stawicieli wadzy pastwowej.
Po przesuchaniu wiadkw obrocy wygosili przem-
wienia, ktre jak informowa Kurier Wielkopolski wy-
wary silne wraenie na obecnych w sali rozpraw. Dziennikarz
Kuriera pisa: Mec. Oleksy zwrci uwag na charakter
i cechy modziey oraz porwna wypadki te z innymi wy-
padkami i wystpieniami modziey akademickiej w kraju
i za granic. Adwokat Hejmowski, trzymajc si paragrafw
prawa, w twardych sowach zbija twierdzenia prokuratury.
Obrona prawna studentw staa na wysokim poziomie zawodowym
44
.
O godzinie czternastej przewodniczcy skadu sdziowskiego ogosi wyrok. Nie dopatru-
jc si przestpstwa w postaci zamachu na przedstawiciela wadzy pastwowej, sd przyj za
udowodnione jedynie uczestnictwo w zbiorowisku publicznym i niedopuszczenie go mimo
trzykrotnego opartego na prawie wezwania waciwej wadzy. Wszyscy oskareni skazani
zostali na sze miesicy pozbawienia wolnoci w zawieszeniu na dwa lata
45
.
Strajki studenckie z maja 1946 r., w tym protest poznaskich akademikw, nie byy i nie
s obecne w zbiorowej pamici Polakw. Zoyo si na to wiele przyczyn. Wydarzenia te
odbyy si w okresie podboju pastwa przez komunistw, kiedy to upatrywano gwnego
wroga demokracji w oddziaach zbrojnych polskiego podziemia niepodlegociowego
lub w legalnie dziaajcej opozycji politycznej w postaci Polskiego Stronnictwa Ludowego.
Proporcje te doskonale obrazuj dokumenty UB oraz stenogramy z posiedze Wojewdz-
kiej Rady Narodowej w Poznaniu, gdzie o wiele wicej miejsca powicono likwidacji
koa PSL w Kpnie czy potyczkom polskiego podziemia zbrojnego z oddziaami MO i UB
w okolicach Krotoszyna ni wanie studenckim protestom. To tym ya opinia publiczna
w owym czasie. Wkrtce odbyo si referendum ludowe, by pogrom w Kielcach, w okresie
przygotowa do wyborw Sejmu Ustawodawczego nasili si terror... Wydarzenia majowe
zginy w wirze historii.
44
Echa demonstracji majowej przed Sdem Wojskowym w Poznaniu, Kurier Wielkopolski,
23 VII 1946, nr 19. Kurier Wielkopolski by organem prasowym poznaskiego Stronnictwa Demo-
kratycznego.
45
AIPN Po, 75/335, Wyrok WSR w Poznaniu, 20 VII 1946 r., k. 115116.
Mec. Stanisaw Hejmowski
A
I
P
N
91
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
PAWE KARP, DANIEL KOTELUK
PRZYMUSOWA
SUBA POLSCE
NA PRZYKADZIE WOJEWDZTWA POZNASKIEGO
Maszeruje rozpiewana bra w przyszoci wiat tczowy
Hymn SP
Decyzja o powoaniu Powszechnej Organizacji Suba Polsce za-
cza si ksztatowa w poowie 1947 r. w kierownictwie Polskiej
Partii Robotniczej. Towarzyszyo jej przekonanie, e w ramach
struktur istniejcych wwczas formacji modzieowych (Zwizku
Walki Modych, Zwizku Modziey Wiejskiej Rzeczypospolitej
Polskiej Wici, Organizacji Modziey Towarzystwa Uniwersytetu
Robotniczego i Zwizku Modziey Demokratycznej) wci nie stwo-
rzono wystarczajcych moliwoci ksztatowania wiatopogldu
modziey wedug jednolitych stalinowskich wzorcw.
Pod koniec 1947 r. okoo 3,2 mln ludzi w wieku 1525 lat nie naleao do jakiejkolwiek
organizacji reimowej
1
. Wprowadzenie nowego modelu wychowawczego dla wszystkich
modych obywateli Polski ludowej pozwolioby na osignicie celu ideologicznego przed-
siwzicia projektowanego przez administracj partyjno-pastwow. Z punktu widzenia
wadz byo ono niezwykle wane w sytuacji zauwaanej podatnoci modziey na dziaania
przeciwnikw ustroju komunistycznego. Niemniej istotne byo take pozyskanie na pod-
stawie prawnie usankcjonowanego przymusu pracy setek tysicy robotnikw niezbdnych
do realizacji Trzyletniego Planu Odbudowy i Przebudowy Kraju (19471949).
Przygotowanie zaoe organizacyjnych dla PO SP powierzono Gwnemu Zarzdo-
wi Polityczno-Wychowawczemu Wojska Polskiego. Uwidocznio si to w paramilitarnej
strukturze i programie intensywnego przysposobienia wojskowego
2
. Zamierzenia wadz
znalazy swoje odzwierciedlenie w przyjtej 25 lutego 1948 r. przez Sejm ustawie o po-
wszechnym obowizku przysposobienia zawodowego, wychowania zycznego i przyspo-
sobienia wojskowego modziey oraz o organizacji spraw kultury zycznej i sportu
3
. Mia-
a ona obj wszystkich obywateli Polski obojga pci w wieku od 16 do 21 lat. Zadania
1
J. Hellwig, Powszechna Organizacja Suba Polsce, Warszawa 1977, s. 17. Jednolit organizacj
modzieow Zwizek Modziey Polskiej (ZMP) powoano w lipcu 1948 r. na Kongresie Jednoci
Modziey Polskiej we Wrocawiu.
2
W celu realizacji tych funkcji programowych wprowadzona zostaa m.in. modzieowa odznaka
Bd Sprawny do Pracy i Obrony. Jej zdobycie wymagao wykazania si w dyscyplinach sportowych
i takich konkurencjach, jak: strzelanie z wiatrwki, broni maokalibrowej i karabinu, rzut granatem,
pokonanie wojskowego toru przeszkd, zob. M. Niewiadomski, BSPO w szkole, Warszawa 1954, passim.
Istniaa take odznaka Sprawny do Pracy i Obrony dla osb powyej dziewitnastego roku ycia.
3
DzU 1948, nr 12, poz. 90.
92
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Epowszechnego przysposobienia zawodowego i wojskowego modziey okrelono nastpu-
jco: [...] organizowanie udziau w realizacji planw odbudowy i rozbudowy demokratycz-
nej Polski Ludowej, szkolenie wykwalikowanych zastpw budowniczych dla wszyst-
kich dziedzin ycia narodowego, zapewnienie harmonijnego rozwoju zdrowia i tyzny
zycznej oraz wysokiego poziomu spoecznej i narodowej wiadomoci, przygotowanie
do zadania obrony caoci i niepodlegoci Rzeczypospolitej (art. 1.2). Do bezporednie-
go wykonania powyszych zada na mocy ustawy utworzona zostaa PO SP (art. 3.2)
4
.
Intensywny rozwj organizacji w pierwszym okresie jej istnienia ilustruj dane dotyczce
stanu liczebnego z 31 lipca 1948 r. Przyjto ju wwczas ponad 777 tys. junakw i junaczek
(w tym roku faktycznie suyo mniej ni 10 proc. z nich), a liczba cywilnych i wojskowych
pracownikw przekraczaa 5 tys.
5

W 1948 r. modych ludzi sucych w SP skierowano do pracy na terenie szeciu woje-
wdztw. Pracowali oni przede wszystkim przy realizacji wielkich inwestycji socjalistycznej
gospodarki, jak budowa Trasy W-Z w Warszawie czy magistrali prowadzcej z Pustyni B-
dowskiej, skd do lskich kopal dostarczano piasek. W wojewdztwie poznaskim dziaaa
20. Brygada SP pod dowdztwem kpt. Jzefa Durkalca, pracujca przy regulacji Warty
i Powy w rejonie Konina. Brygady pracoway w dwumiesicznym systemie turnusowym lub
szeciomiesicznym inwestycyjnym.
W skali kraju praca junakw i junaczek miaa bardzo wymiern warto. Natomiast racjo-
nalne wykorzystanie tego potencjau, a take rzeczywistego entuzjazmu widocznego zwasz-
cza wrd tych, ktrzy mogli nauczy si zawodu i w ten sposb awansowa spoecznie od
pocztku napotykao liczne przeciwnoci
6
. Byy to nieprawidowoci spowodowane szybkim
tempem tworzenia organizacji, przypadki wiadomego amania przepisw ustawy i takie nie-
docignicia organizacyjne, jak ze warunki socjalne, nieprzygotowanie frontu robt, niewy-
starczajca liczba wykwalikowanej kadry i jej naganne zachowanie wobec modziey. Trzeba
doda, e ci komendanci PO SP, ktrzy krytycznie zapatrywali si na komunistyczne przed-
siwzicia polityczno-gospodarcze, byli nie tylko inwigilowani przez aparat bezpieczestwa,
ale rwnie usuwano ich ze stanowisk
7
. Na ich miejsce desygnowano ideowych czonkw partii
lub ZMP gwarantujcych bezkrytyczn realizacj tzw. planu szecioletniego
8
.
4
Dziki jej powstaniu atwiej byo stopniowo wprowadza w ycie elementy wzorca osobowo-
ciowego budowniczego socjalizmu czowieka zaangaowanego, upolitycznionego, wcielajcego
w ycie zaoenia teoretyczne lozoi marksistowskiej, J. Hellwig, op. cit., s. 2122.
5
L.S. Szuba, Powszechna Organizacja Suba Polsce jako narzdzie pracy i indoktrynacji
modziey w latach 19481955, Lublin 2006, s. 32. W 1951 r. (1 X) byo ju 1 150 901, a w 1952 r. (III)
1 171 432 junakw i junaczek. J. Hellwig, op. cit., s. 29, 31.
6
Ocjalne publikacje przyznaway po czasie: W akcji wyjaniajcej mwio si, e w SP mo-
dzie otrzyma pene umundurowanie, obte wyywienie i znajdzie si pod opiek wysoko wykwa-
likowanej kadry. Te stwierdzenia naleay bardziej do kategorii pragnie ni moliwoci. Zob.
E. Szafraski, Powstanie i dziaalno spoeczno-polityczna Powszechnej Organizacji Suba Polsce
na rodkowym Nadodrzu w latach 19481955, Biuletyn Informacyjny Komisji Historycznej Rady Wo-
jewdzkiej Federacji Socjalistycznych Zwizkw Modziey Polskiej w Zielonej Grze 1978, nr 2, s. 43.
7
AIPN Po, 060/54/8, Sprawozdanie dekadowe i miesiczne PUBP Krosno IIV kw. 1949 r., Spra-
wozdanie miesiczne za czas od 28 V do 28 VI 1949 r., k. 21. Zachowano w tej publikacji oryginaln
pisowni cytowanych rde.
8
Ibidem, Sprawozdanie miesiczne za czas od 28 XI do 28 XII 1949 r., k. 22; A. Czubiski, Pol-
ska i Polacy po II wojnie wiatowej (19451989), Pozna 1998, s. 290.
93
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Wprowadzona wedug wzorcw sowieckich idea wspzawodnictwa pracy, ktr for-
sowano w PO SP, godzia wprost w ustawowy szecio- lub omiogodzinny dzie pracy.
Oczywiste jest, e rekordy przodownikw przekraczajce nawet 1000 proc. normy uzy-
skiwano dziki maksymalnemu zwikszeniu liczby godzin roboczych i kosztem przerw
na odpoczynek. Odbywao si to zazwyczaj za spraw odgrnie narzuconych przez zet-
empowcw, czysto propagandowych zobowiza poszczeglnych brygad, hufcw czy
plutonw
9
.
Szczeglnie istotna okazaa si kwestia zapewnienia junakom i junaczkom odpowied-
nich warunkw socjalnych. Opnienia w wydawaniu posikw, ich za jako, zmniejsza-
nie racji ywnociowych, fatalne warunki sanitarne w kuchniach czy brak rodkw czysto-
ci byy czstym zjawiskiem. Bardzo powane zagroenie stanowio lekcewaenie zasad
bhp, co doprowadzio do licznych wypadkw, rwnie miertelnych
10
. Nierzadko brakowa-
o waciwego nadzoru ze strony kadry, czsto po prostu opuszczajcej miejsce pracy. Tak-
e nie we wszystkich brygadach zostaa zagwarantowana opieka lekarska na odpowiednim
poziomie. Podkreli naley, e wszystkie te kwestie regulowaa ustawa z 25 lutego 1948 r.
Odpowiedzi byy nie tylko masowe skargi, ale przede wszystkim dezercje, rwnie zbio-
rowe
11
.
Przeomowy w funkcjonowaniu PO SP mia by rok 1953, w ktrym gwny nacisk
zamierzano pooy na pozyskanie a 125 tys. ochotnikw, junakw i junaczek. Formowane
z nich brygady z punktu widzenia wadz miay bardzo wielk warto propagandow.
Ukierunkowane na osignicie tego celu dziaania, ktre powierzono przede wszystkim akty-
wistom ZMP, nie przyniosy jednak oczekiwanych rezultatw. W tej sytuacji przymus suby
w SP by egzekwowany dalej
12
.
Na terenie wojewdztwa poznaskiego pocztkowo funkcjonowao 458 komend gmin-
nych SP najwicej w skali caego kraju. Po wprowadzeniu reformy administracyjnej
w 1950 r. w nowo utworzonym wojewdztwie zielonogrskim znalazo si ich 82. Pod wzgl-
dem liczby junakw i junaczek (stan z 1 padziernika 1951 r.) wojewdztwo poznaskie
plasowao si na drugim po katowickim miejscu
13
.
9
Tego typu akcje byy intensywnie wykorzystywane propagandowo. Pod hasem Bierzmy z nich
przykad prasa, gazetki cienne, radiowzy nieustannie kreoway nowych bohaterw socjalistycz-
nego wspzawodnictwa pracy. Czekay na nich nagrody rzeczowe, odznaczenia i awanse. Organizo-
wano rwnie krajowe zloty przodownikw pracy.
10
W zaczniku do zarzdzenia Komendy Gwnej PO SP z 23 V 1949 r., dotyczcym do-
kumentacji wypadkw nadzwyczajnych, zamieszczono przykady szyfrowania meldunkw opra-
cowywanych na podstawie rzeczywistych wydarze. Czytamy m.in.: w powiecie Bonie zabity
zosta komendant gminny Zakrzewski przez nieznanych sprawcw; w powiecie Szamotuy junak
Jurczak z hufca miejskiego dokona zabjstwa czonka Milicji Obywatelskiej; trzech junakw
w czasie prac trzydniowych ulego nieszczliwemu wypadkowi na skutek wybuchu miny w powie-
cie Wielu; w brygadzie nr 4 szeciu junakw zachorowao na czerwonk L.S. Szuba, op. cit.,
Aneksy, s. 281.
11
Ibidem, s. 7577, 8586, 101.
12
Niestawienie si do rejestracji lub odmowa przyjcia karty powoania skutkoway kar do
dwch miesicy aresztu, do dwudziestu tysicy zotych grzywny lub obiema karami cznie. Niesta-
wienie si po otrzymaniu karty powoania i porzucenie pracy lub wicze, odpowiednio do trzech
miesicy i 50 tys. z (art. 6465 ustawy).
13
J. Hellwig, op. cit., s. 29; idem, Powszechna Organizacja Suba Polsce na Ziemi Lubuskiej
(19481950), Przegld Lubuski 1975, nr 23, s. 105.
94
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EPrzebieg rekrutacji do PO SP w wojewdztwie poznaskim w 1953 r. ilustruj dane
dotyczce przeprowadzonej rejestracji modziey mskiej z rocznika 1936. Na ogln liczb
15 314 osb podlegajcych obowizkowi stawienia si przed komisjami zanotowano 1352
przypadki absencji, w tym 388 nieusprawiedliwionych. Spord wszystkich przebadanych
10 455 uznano za zdolnych do suby. Z rnego typu zwolnie i odrocze skorzystao 2622
junakw, w wyniku czego stan, jak to okrelono, czystych zasobw wynosi 7833 osoby.
Ochotnikw byo tylko 1050, w tym 569 czonkw ZMP
14
.
Interesujco przedstawiaj si rwnie dane z tego samego okresu odnoszce si do re-
jestracji dziewczt. Ocena przebiegu tej akcji dokonana przez Oddzia Sprawozdawczy Ko-
mendy Gwnej PO SP uwidocznia jej liczne niedocignicia. Podkrelono niewaciwe
prowadzenie ewidencji przez rady narodowe, nieprawidowe dorczanie wezwa, brak rod-
kw transportu. Zauwaono niedostateczne zainteresowanie rejestracj nie tylko ze strony
Ligi Kobiet, ale i co ciekawe czonkw PZPR. Na przykad w powiecie kociaskim
przez cay czas trwania komisji mimo wysanych zaprosze nie byo przedstawiciela z KP
PZPR i ZMP
15
. Zdarzay si przypadki odmowy podpisania przez junaczki zawiadcze re-
jestracyjnych (np. przez wiadkw Jehowy) oraz wyranych deklaracji, e wol zapaci kar,
ni stawi si w brygadzie. Rodzice jednak nie byli skorzy do uiszczania kar pieninych,
dlatego kolegia wydaway orzeczenia o ich odpracowaniu. Odnotowano rwnie znacznie
powaniejsze problemy. Na przykad [...] w powiecie Wrzenia jun. Wieczirkiewicz, ktra
ukrywa si i jest poszukiwana przez MO w pow. Kalisz na skutek rozsiewanych plotek, e
dziewczta bd suyy w brygadach przez 9 miesicy, z gmin takich jak: Baszki, Opat-
wek, Markwacz, Kominek nie stawio si nawet w 50 proc.
16
Takim postawom junaczek
starano si za wszelk cen przeciwdziaa m.in. przez jak to formuowano masow ro-
bot uwiadamiajc w terenie, gdzie skierowano czonkw komitetw powiatowych PZPR,
zarzdw powiatowych ZMP i SP. Metod t zastosowano rwnie w stosunku do rodzi-
cw dziewczt uchylajcych si od pracy w SP.
W celu prowadzenia najbardziej istotnej pracy politycznej z modzie podjto liczne
dziaania. Organizowano spotkania z ochotniczkami byymi uczestniczkami brygad turnu-
sowych publiczne odczytywano pisane w entuzjastycznym tonie listy junaczek, prezento-
wano audycje o warunkach ycia i pracy w brygadach, inspirowano wystpienia rodzicw
zachcajce do ochotniczego zacigu. Ponadto wykorzystywano pras, gazetki cienne, ra-
diowzy, maswki, zebrania Ludowych Zespow Sportowych, a nawet sotysw w roli
agitatorw. W wojewdztwie poznaskim, wedug stanu z 26 marca 1953 r., zaowocowao
to zgoszeniem si 859 junaczek ochotniczek. Oceniono to jako wynik duo lepszy ni ten
uzyskany w roku poprzednim.
O tym, w jakim stopniu niech modziey do suby w brygadach bya uzasadniona,
wiadcz m.in. wyniki kontroli przeprowadzonej przez pracownikw KG i Komend Zgrupo-
wa Brygad we wszystkich eskich brygadach rolnych w maju 1953 r. Stwierdzili oni, e
wiele Pastwowych Gospodarstw Rolnych nie byo przygotowanych na przyjcie junaczek:
14
Archiwum Pastwowe w Poznaniu (dalej: APP), sygn. 129, Zesp Akt Komendy Wojewdz-
kiej Powszechnej Organizacji Suba Polsce w Poznaniu, Sprawozdanie z przeprowadzonej reje-
stracji modziey mskiej urodzonej w roku 1936 [1953 r.].
15
APP, sygn. 129, Ocena przebiegu rejestracji modziey eskiej na terenie woj. poznaskiego,
26 III 1953 r., k. 5.
16
Ibidem.
95
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
brakowao ek, naczy stoowych, wody, a umywalnie byy zbyt mae. W jednym z gospo-
darstw pod oknem izby chorych ley sterta obornika, obierek i innych mieci. Korytarze
w budynku mieszkalnym s nieowietlone. [...] We wszystkich drzwiach domu, w ktrym
stacjonuje brygada, brak jest klamek i zamkw
17
. Odnotowano te problemy ze sprztem,
rodkami transportu, a take brak wykwalikowanych brygadzistw. Niemniej od pocztku
wprowadzono wspzawodnictwo pracy, ktre przynioso oczekiwane przez inicjatorw tej
akcji wyniki (przekroczenie 200 proc. normy), chocia np. w jednym z dokumentw czy-
tamy: W niektrych brygadach, gdzie brak byo pracy politycznej, zdarzay si wypadki
negatywnego ustosunkowania si junaczek do pracy, do jedenastogodzinnego dnia pracy
18
.
Zdarzay si przypadki lekcewaenia przez czonkw kadry swoich obowizkw i zego trak-
towania junaczek. Skrajnym przykadem by dowdca brygady 219, ktry nie wywizywa
si ze swych obowizkw i prowadzi niemoralny tryb ycia
19
. Ci ludzie zostali pozbawieni
stanowisk. Kontrolujcy zwrcili take uwag na brak planw szkolenia oraz niedostateczn
walk o wzrost ilociowy organizacji ZMP-owskiej
20
.
Praktycznym sprawdzianem dziaa o charakterze propagandowym okazao si wcielenie
junakw do brygad inwestycyjnych, co odbywao si w kwietniu i maju 1953 r. Kadziono przy
tym nacisk na indoktrynacj modziey zrzeszonej w hufcach SP. W tzw. koncentracjach,
ktrych zorganizowano 512, uczestniczyo 42 789 osb. Bardzo wysoko ceniono odczytywane
wwczas listy junakw chwalcych warunki pracy i moliwo zarobku
21
. Przebieg wcielania,
zwaszcza na terenie, jak to okrelono, ciszych powiatw (Konin, Koo, Kalisz, Turek),
wymaga zmobilizowania penomocnikw wytypowanych z komitetw partii, zarzdw powia-
towych ZMP i rad narodowych. Ich zadaniem byo wzmc czujno na szczeblu gminnym
i dotrze do kadego junaka indywidualnie w celu przeprowadzenia z nim rozmowy na temat
brygadowy. W pierwszej kolejnoci dotyczyo to tych modych ludzi, ktrzy odmawiali odbio-
ru kart powoania, a ponadto negatywnie wypowiadali si o subie w SP. Stwierdzono, e
tego typu postpowanie przynioso podane rezultaty. Tam, gdzie akcja ta przebiegaa najmniej
sprawnie, do pracy skierowano rwnie nauczycieli, ktrych zadaniem byo propagowa SP,
w wyniku czego jak zauwaono dzieci poruszay ten temat w swoich domach.
W dalszym cigu nie udawao si unikn takich bdw organizacyjnych, jak dostarcza-
nie kart powoania jedynym ywicielom rodzin czy wysyanie ich na adresy niezgodne z miej-
scem aktualnego zamieszkania potencjalnych junakw. Odnotowano co prawda lepsz ni
w latach ubiegych wspprac z referatami wojskowymi powiatowych rad narodowych, ale
jednoczenie le oceniono kilka zarzdw powiatowych ZMP, ktre mao pomagay w okre-
sie wrczania kart powoania i samego wcielania, nie daway penomocnikw na gminy, jak
17
AAN, sygn. 958, Zesp Akt Komendy Gwnej Powszechnej Organizacji Suba Polsce,
Notatka w sprawie uruchomienia i pierwszych dni pracy I-go turnusu eskich brygad rolnych Po-
wszechnej Organizacji Suba Polsce [1953 r.].
18
Ibidem. Realia pracy w gospodarstwach pooonych w odlegych kracach Polski dla wielu
junaczek okazay si zbyt trudne: Wrd ochotniczek byy dziewczyny, ktre przyjechay szuka
przygd w yciu, a nie pracy w polu. Te szybko ucieky. Innych zraziy cikie warunki pracy i brak
ycia kulturalnego, E. Szafraski, op. cit., s. 50.
19
AAN, sygn. 958, Notatka w sprawie uruchomienia..., k. 4.
20
Ibidem.
21
APP, sygn. 129, Sprawozdanie opisowe z przebiegu wcielenia junakw do brygad inwestycyj-
nych szeciomiesicznych w dniach 22 i 25 IV 53 r. oraz 9 V 53 r. na terenie wojewdztwa pozna-
skiego, 13 V 1953 r., k. 18.
96
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Erwnie nie rozwijay pracy polityczno-wyjaniajcej
22
. Byo to o tyle zaskakujce, e wa-
nie na ZMP spoczywao zadanie prowadzenia indoktrynacji w ramach PO SP. W 1953 r.
kierunki pracy polityczno-wychowawczej zarzdw brygadowych ZMP wyznaczono nast-
pujco: ksztatowanie naukowego wiatopogldu modziey, zapoznawanie junakw z y-
ciem i nauk tow. Stalina, ukazywanie im perspektyw socjalistycznego budownictwa, budze-
nie nienawici do imperialistw i udaremnienie ich knowa przeciwko Polsce
23
.
Wszechobecna agitacja w pewnym stopniu przyniosa skutki spodziewane przez czynniki
partyjno-pastwowe. Zgaszajcy si ochotnicy deklarowali zamiar dostania si po zakoczeniu
pracy w brygadach do szk przysposobienia zawodowego, szk ocerskich, a nawet ch zaro-
bienia pienidzy. Jednake liczba osb wyraajcych w ten sposb akces do odbycia suby wci
nie zaspokajaa wygrowanych aspiracji wadz, ktre win za trudnoci z wcielaniem junakw
obciay rodzicw. W wymienionych ciszych powiatach rodzice mwili wprost: syna nie
dam, nic mi nie zrobicie i nikogo si nie boj; czy on jest bandyta, e musi wykonywa obowiz-
ki, jakie komu si podobaj; dobrze wiem, kto moe wyjecha do brygady, bo mam w minister-
stwie znajomego, to on wie, kto musi wyjecha, a kto nie, nie zawracajcie mi gowy
24
.
Odpowiedzialni za przeprowadzenie wciele musieli woy wiele wysiku w neutrali-
zowanie sprzeciwu rodzicw, a take w przekonywanie ich o realnoci kar za uchylanie si
od obowizku pracy w brygadach. Byo to tym trudniejsze, e nakadane grzywny czsto nie
byy pacone. Przedstawiciele wadz starali si wic tumaczy, e kary te stanowi jedynie
ostateczny rodek wychowawczy, a rodzice powinni dooy wszelkich stara, by ich unikn
przez dobrowolne stawienie si dzieci w punktach rekrutacyjnych. W wielu wypadkach taka
perswazja okazywaa si jednak niewystarczajca, a niedoszli junacy po prostu ukrywali si
w lasach i stodoach.
Dobrze by zorganizowany przejazd junakw z powiatowych punktw zbornych do punktu
wojewdzkiego, dlatego zanotowano stosunkowo niewiele incydentw. Ale poniewa wcze-
niej zdarzao si, e junacy upijali si, wprowadzono zakaz sprzeday alkoholu w dniach wcie-
lenia. Po opuszczeniu Poznania nie byo wypadkw ucieczek. Junacy ze piewem na ustach je-
chali do swych brygad w udekorowanych transportach. Oglna ocena Komendy Wojewdzkiej
PO SP w Poznaniu wykazaa lepsze efekty akcji ni w 1952 r.: peniejsze stawiennictwo mo-
dziey, wiksz liczb ochotnikw, zwaszcza dziewczt. Osignito to dziki zastosowanym
rodkom propagandowym i natarczywej agitacji wrd starszego spoeczestwa. Za najistot-
niejszy wniosek uznano zwraca uwag, by prasa nie dawaa artykuw o wycznie ochotni-
czych brygadach i niewaciwego okrelenia warunkw w brygadach SP jak to miao miej-
sce ostatnio w Przyjacice. cznie do dziesiciu brygad wcielonych zostao 3613 junakw
z rocznikw 1934 1936, w tym 757 ochotnikw i 1151 czonkw ZMP
25
.
Czy wic wers z Hymnu SP, formacji zlikwidowanej w 1955 r., zawarty w motcie,
by jedynie wielk iluzj komunistycznej propagandy? Ogromna praca na rzecz kraju, jak
wykonali junacy i junaczki brygad PO SP, stanowia jej niepodwaalny dorobek. Podob-
nie jak znaczca liczba modych ludzi, ktrzy zdobyli w ten sposb zawodowe kwalikacje.
22
Ibidem.
23
Archiwum Pastwowe w Zielonej Grze, sygn. 76, Zesp akt ZW ZMP w Zielonej Grze,
Instrukcje Zarzdu Gwnego ZMP o pracy ZMP w brygadach Suba Polsce, Instrukcja o pracy
ZMP w brygadach Suba Polsce, 13 IV 1953 r., k. 10.
24
APP, sygn. 129, Sprawozdanie opisowe z przebiegu wcielenia..., k. 21.
25
Ibidem. Co ciekawe, liczba ochotnikw bya wic znacznie nisza ni wcielonych zetempowcw.
97
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Nie moe to jednak przesoni skali nieprawidowoci, jakie zwizane byy z funkcjonowa-
niem tej organizacji. O negatywnym odbiorze spoecznym decydowa jej przymusowy cha-
rakter
26
. Dochodziy do tego ze warunki socjalne, obecna na kadym kroku indoktrynacja,
nieudolna organizacja pracy, czsto szalecze zobowizania produkcyjne eksploatujce po-
nad miar siy junakw oraz brak wykwalikowanej kadry. Dramatycznym odzwierciedle-
niem tego stanu rzeczy bya liczba 28 623 skarg i zaale skierowanych do poszczeglnych
ogniw SP w caym kraju w omawianym 1953 r.
27
W tym stanie rzeczy ci, ktrzy trali do
brygad, mimo grocych im konsekwencji, czsto decydowali si na ucieczk. Wczeniej
jednak starali si rnymi sposobami uchyli od tego niezwykle uciliwego obowizku.
26
Interesujco zostaa przedstawiona opinia na ten temat w przeznaczonej dla modziey Ksi-
dze urwisw Edmunda Niziurskiego, jednego z najbardziej poczytnych autorw okresu PRL. Widok
uczniw idcych na wycieczk do kopalni mieszkacy wsi skomentowali nastpujco: Zobowizanie
pewnie znw jakie. W zeszym roku przy drodze kopali, a teraz do kopalni. Ju przecie grzyby i go-
gi zbierali. Jak to nauka... Na nauk si posya, a nie do roboty, cholewa! Roboty to na polu do!.
Natomiast na spotkaniu w sprawie zaoenia spdzielni z sali pado pytanie: Panie, najpierw niech
pan powie, jak z t robot dzieci w kopalni. To takie SP czy jeszcze co inszego?. Warto tu doda, e
dziki takim plotkom rozsiewanym przez przeciwnikw spdzielni zebranie zakoczyo si askiem.
E. Niziurski, Ksiga urwisw, Warszawa 1954, s. 110, 160.
27
J. Hellwig, op. cit., s. 118.
98
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EAGNIESZKA UCZAK, IPN POZNA
POZNASKI CZERWIEC 56
Poznaski Czerwiec 56 by podobnie jak rewolucja wgierska,
powstanie w Niemczech i wydarzenia w Czechosowacji jednym
z wolnociowych i antytotalitarnych buntw w Europie rodkowej lat
pidziesitych XX w. To robotnicy Poznania utorowali drog g-
bokiemu przeomowi politycznemu, ktry nastpi w padzierniku
1956 r., przyspieszy destalinizacj, odchodzenie od opresyjnych
form dyktatury oraz zapocztkowa wprowadzanie reform, ktre
trwale i pozytywnie odrniay model komunizmu w Polsce od resz-
ty pastw bloku komunistycznego. Niestety, ranga tego wydarzenia
cigle nie jest dostatecznie wysoka. Warto zatem przypomnie ak-
tualne ustalenia historykw w kwestii przyczyn Poznaskiego
Czerwca 56, jego przebiegu, represji oraz pamici o nim.
W Polsce na pocztku
lat pidziesitych nie-
mal wszystkie dziedziny
ycia politycznego, spo-
ecznego, gospodarcze-
go i kulturalnego byy
podporzdkowane partii
komunistycznej. Polska
Zjednoczona Partia Ro-
botnicza wprowadzia
centralnie sterowan go-
spodark, ktrej spekta-
kularnym sukcesem mia
si okaza tzw. plan sze-
cioletni. Realizowano go
w latach 19501955, za
cen wyranego pogor-
szenia warunkw byto-
wych ludnoci. Od 1953 r.
zmniejszano zarobki, pod-
wyszano normy pracy
mimo e pracownicy
musieli j wykonywa
w coraz gorszych warun-
kach obcinano premie, likwidowano dodatki itp. Pojawiy si braki w zaopatrzeniu w yw-
no oraz artykuy przemysowe powszechnego uytku. Rodzio to niezadowolenie wszyst-
kich warstw spoeczestwa. Powszechny strach budzi potny, obsadzony wielotysiczn
armi funkcjonariuszy aparat bezpieczestwa, ktry mia likwidowa wszelkie przejawy opo-
ru oraz zapewni PZPR pen kontrol nad spoeczestwem.
Pierwsze chwile protestu
A
I
P
N
99
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Po mierci Jzefa Stalina (5 marca 1953 r.) w bloku komunistycznych pastw Europy
rodkowej i Wschodniej rozpocz si proces tzw. odwily. Zela powszechny terror, ludzie
przestali y w strachu, zaczli upomina si o swoje prawa i polepszenie warunkw ycia.
Pierwsi zaprotestowali Czesi i Niemcy. Wystpienia robotnicze, do ktrych doszo w za-
kadach zbrojeniowych koda w Pilznie 30 maja 1953 r. (Plzesk povstn), zostay stumio-
ne przez czechosowackie siy bezpieczestwa. Kilkanacie dni pniej, 17 czerwca 1953 r.,
niemieccy robotnicy budowlani rozpoczli w Berlinie Wschodnim protest przeciw podwy-
szeniu norm pracy. Strajki i demonstracje, podczas ktrych domagano si take demokratycz-
nych wyborw, rozszerzyy si na 272 enerdowskie miasta i miejscowoci. Do akcji wkroczy-
y sowieckie czogi. Wystpienia krwawo stumiono.
W Polsce najtrudniejsza sytuacja bya bodaj w Wielkopolsce, w tym take w Poznaniu.
Na krawdzi upadku znaleli si rolnicy, waciciele rednich i duych gospodarstw, co byo
efektem celowej polityki wadz zwizanej z kolektywizacj wsi. Wadze zlikwidoway cz
zakadw rzemielniczych, drobnych zakadw przemysowych i handlu obsugujcych gw-
nie rolnictwo, ktre dotychczas odgryway du rol w przeszo stu miastach i miasteczkach
wielkopolskich, lub ograniczyy ich dziaalno. Doprowadzio to do ograniczenia produkcji
rolnej i brakw ywnoci na poznaskim rynku. Nowo utworzone spdzielnie rzemielni-
cze i zaopatrzeniowe nie zaspokajay potrzeb ludnoci, ktra odczuwaa bardzo dotkliwie
ze warunki bytowe. Dodatkowo zaniano nakady na ochron zdrowia, owiat, gospodark
W centrum miasta, na pl. Stalina (obecnie pl. Mickiewicza)
A
I
P
N
100
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
komunaln i mieszkaniow zarwno w Poznaniu, jak i wojewdztwie, tumaczc si koniecz-
noci rozwijania innych, zacofanych gospodarczo regionw. Bardzo dotkliwe dla mieszka-
cw Wielkopolski byy braki ywnoci, zwaszcza misa. Od sierpnia 1955 do maja 1956 r.
stale brakowao masa w sprzeday rynkowej, niezadowolenie budzi brak wgla.
Od lipca 1953 r. w Zakadach im. Jzefa Stalina Pozna ZISPO (wczesna nazwa Za-
kadw Przemysu Metalowego Hipolita Cegielskiego) sukcesywnie podwyszano normy
pracy i nieprawidowo naliczano podatek od wynagrodze; przedsibiorstwo byo fatalnie
zorganizowane i zarzdzane. Powodowao to narastajce niezadowolenie robotnikw syg-
nalizowane wadzom przez protesty, podejmowanie kolejnych rozmw, wyjazdy delegacji
robotnikw na rozmowy do Warszawy (m.in. z Zarzdem Gwnym Zwizku Zawodowego
Metalowcw i w Ministerstwa Przemysu Maszynowego). Zaoga ZISPO zgosia 4704 wnio-
ski dotyczce poprawy organizacji pracy. Na licznych zebraniach, maswkach i wiecach ro-
botnicy przedstawiali kierownictwu zakadw i wadzom partyjnym najpilniejsze sprawy.
Podobna sytuacja miaa miejsce w innych poznaskich przedsibiorstwach. Fiasko rozmw,
ktre odbyy si 26 czerwca 1956 r. w Warszawie midzy delegacj poznaskich robotnikw
a wadzami centralnymi, byo bezporedni przyczyn podjcia decyzji o wyjciu na ulic.
Robotnicy brali pod uwag take to, e w tym czasie w stolicy Wielkopolski odbyway si
XXV Midzynarodowe Targi Poznaskie. Sdzili, e dziki temu ich protest zostanie zauwa-
ony m.in. przez goci z zagranicy, gwnie z krajw zachodnich.
Manifestanci na ul. w. Marcin/pl. Stalina (obecnie pl. Mickiewicza)
A
I
P
N
101
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Przebieg
W czwartek, 28 czerwca 1956 r., o 6.30
uruchomiono gwn syren w ZISPO. Dla
robotnikw niezadowolonych ze swojej
sytuacji bytowej, rozczarowanych pogar-
szajcymi si warunkami pracy i ignoro-
waniem ich da przez wadze by to
sygna do rozpoczcia manifestacji. W mil-
czeniu wyszli z zakadu na ulic; pochd
wyruszy w kierunku centrum Poznania,
gdzie znajdoway si siedziby wadzy
Miejskiej Rady Narodowej i Komitetu
Wojewdzkiego PZPR, aby w ten sposb
nakoni rzdzcych komunistw do kon-
kretnych rozmw i ustpstw.
Jeden z uczestnikw wspomina: Na
czele pochodu Cegielskiego szy kobiety
pracujce na kamieniu przy szlifowaniu
rcznym pude wagonw. Obdarte, wychu-
dzone, w wykolawionych drewniakach wyglday jak prawdziwe katornice. Za nimi pra-
cownicy montau i spawacze. Szlimy spokojnie, bez adnych okrzykw.
Do robotnikw ZISPO doczyli robotnicy z Zakadw Naprawczych Taboru Kolejowego,
Miejskiego Przedsibiorstwa Komunikacyjnego, Poznaskich Zakadw Przemysu Odzieo-
wego im. Komuny Paryskiej, Zakadw Gracznych im. Marcina Kasprzaka, Poznaskiej
Fabryki Maszyn niwnych, Wielkopolskiej Fabryki Urzdze Mechanicznych Wiepofama
oraz innych zakadw pracy. Tysice manifestantw doszo do placu przed Zamkiem, przy
ktrym miay swe siedziby wadze miejskie i partyjne.
Mecenas Micha Grzegorzewicz podczas jednego z poznaskich procesw mwi: Kto
widzia ten pochd, ten go chyba nie zapomni do koca ycia. Gdy karnie szli w ordynku,
szli zdyscyplinowani i z dum, i z godnoci. Ale nie zapomnijmy o tym, e to nie szed tum
spacerowiczw, tum gapiw, tum kibicw [...]. Szed tum wrzcy i kipicy, tum gniewny.
W miar jak gstnia, jak wzmaga si odgos krokw, narastaa rwnie temperatura uczu.
Taki nastrj to dynamit. Niebezpieczna staje si kada iskierka.
Demonstracja stopniowo nabieraa charakteru narodowego, antykomunistycznego i an-
tysowieckiego. Wznoszono hasa: My chcemy chleba!, Jestemy godni!, Precz z wy-
zyskiem wiata pracy!, Chcemy wolnej Polski!, Wolnoci!, Precz z bolszewizmem!,
damy wolnych wyborw pod kontrol ONZ!, Precz z Ruskami!, Precz z Rosjanami!,
Precz z komunistami!, Precz z czerwon buruazj!, My chcemy Boga!, damy reli-
gii w szkoach!. piewano take hymn polski, Rot oraz pieni religijne.
Delegacja manifestantw udaa si na rozmowy z przewodniczcym Prezydium MRN
Franciszkiem Frckowiakiem, domagajc si przyjazdu najwyszych przedstawicieli wadzy
z Warszawy premiera Jzefa Cyrankiewicza lub I sekretarza KC PZPR Edwarda Ochaba.
Po rozmowach z przewodniczcym MRN delegacja przesza do gmachu KW PZPR. Pod-
czas rozmowy z sekretarzem propagandy KW PZPR Wincentym Krak ponownie przed-
stawiono danie przyjazdu do Poznania Jzefa Cyrankiewicza. Krako, nakoniony przez
delegatw, publicznie zabra gos. Cz manifestantw wesza do MRN, inni demonstranci
Wrd demonstrantw byy dzieci
(ul. Stalingradzka, obecnie al. Niepodlegoci)
A
I
P
N
102
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ewtargnli do budynku KW PZPR, gdzie
pozrywali czerwone agi i wywiesili tab-
lice z hasami. Kolejna grupa wdara si do
budynku Komendy Wojewdzkiej Milicji
Obywatelskiej i nakaniaa milicjantw do
wzicia udziau w manifestacji. Pogoska
o aresztowaniu czonkw delegacji robot-
niczej spowodowaa, e spokojny dotd
tum rozpocz atak na wizienie przy
ul. Myskiej w celu uwolnienia rzekomo
aresztowanych delegatw. W budynku
wizienia zosta rozbity magazyn broni.
W rce manifestantw dostao si 80 jed-
nostek broni oraz amunicja. Z dachu bu-
dynku Zakadu Ubezpiecze Spoecznych
manifestanci zrzucili urzdzenia do za-
guszania zachodnich audycji radiowych.
Manifestanci weszli rwnie do budynku
Komitetu Miejskiego PZPR.
W tym samym czasie cz robotnikw ruszya pod gmach Wojewdzkiego Komitetu
do spraw Bezpieczestwa Publicznego (WKdsBP) symbolu zniewolenia i powszechnego
terroru. Z okien urzdu pady pierwsze strzay, ktre stay si pocztkiem walk ulicznych
w miecie. Zdobycie przez demonstrantw broni spowodowao, e pod budynkiem WKdsBP
rozpocza si wymiana ognia midzy cywilami a funkcjonariuszami BP. Wielogodzinne
oblenie gmachu, a nastpnie starcia zbrojne na terenie miasta trway do pnych godzin
wieczornych. Przez ca noc gmach by ostrzeliwany ze stanowisk ogniowych. W celu zdo-
bycia dodatkowej broni i amunicji uzbrojone grupy demonstrantw rozbrajay w cigu dnia
komisariaty MO w Poznaniu i okolicznych miejscowociach.
W pitek, 29 czerwca, w wikszoci zakadw w Poznaniu nie podjto pracy. Strajki trwa-
y w niektrych zakadach w Luboniu, Swarzdzu i Kostrzynie. W godzinach popoudnio-
wych grupa manifestantw prbowaa doj pod budynek WKdsBP. Na widok stojcych tam
czogw tum rozszed si.
Wadze postanowiy stumi bunt robotnikw przy uyciu wojska. Do Poznania cignito
dwie dywizje pancerne i dwie dywizje piechoty ponad 10 tys. onierzy. Caoci trwajcej
przez nastpne dwa dni pacykacji zbuntowanego miasta kierowa wiceminister obrony naro-
dowej gen. armii Stanisaw Popawski, ktry wraz z grup ocerw (m.in. zastpc dowdcy
Korpusu Bezpieczestwa Wewntrznego pk. Mieczysawem Putecznym i zastpc komen-
danta gwnego MO pk. Teodorem Dud) przylecia samolotem wojskowym do Poznania
28 czerwca okoo 14.00. W pacykacji uczestniczyo 360 czogw.
Oary i represje
W wieczornym (29 czerwca) przemwieniu radiowym do mieszkacw Poznania Cy-
rankiewicz powiedzia: kady prowokator czy szaleniec, ktry odway si podnie rk
przeciw wadzy ludowej, niech bdzie pewny, e mu t rk wadza ludowa odrbie [...]. Su-
rowymi karami grozi take nastpnego dnia na pogrzebie oar wczesny czonek KC PZPR
Edward Gierek.
Demonstrowali pracownicy wielu poznaskich
zakadw (ul. Fredry)
A
I
P
N
103
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Historycy nie s zgodni
w kwestii rzeczywistej liczby
oar miertelnych Poznaskiego
Czerwca. W 1981 r. oceniano, e
zginy 74 osoby. Najnowsze ba-
dania wskazuj na 57 osb, pion
ledczy Instytutu Pamici Narodo-
wej ustali liczb oar na nie mniej
ni 58. W literaturze pojawiay
si take informacje o 100 oa-
rach miertelnych, ale nie zna-
lazy potwierdzenia w rdach.
Najmodsz oar, ktra staa si
symbolem Czerwca 56, by trzy-
nastoletni Romek Strzakowski.
Rannych zostao ok. 650 osb.
Na uczestnikw buntu nie-
mal natychmiast spady represje.
Do pierwszych zatrzyma doszo jeszcze w trakcie tumienia protestw. W nocy z 28 na
29 czerwca funkcjonariusze UB i MO przeprowadzili akcj aresztowa najbardziej aktyw-
nych osb, ktr kontynuowano jeszcze przez wiele tygodni. Wedug jednego z raportw BP,
do 8 sierpnia zatrzymano cznie 746 osb. Wobec 323 z nich zastosowano areszt i wszczto
ledztwo, pozostaych zwolniono po przesuchaniach odbywajcych si w punkcie ltracyj-
nym na awicy, funkcjonujcym od 28 czerwca do 5 lipca.
Rozpoczto ledztwa, podczas ktrych zeznania na przesuchiwanych wymuszano biciem.
W celu szybkiego przeprowadzenia ledztw do WKdsBP w Poznaniu skierowano dodatkowo
145 funkcjonariuszy, a take kilkudziesiciu pracownikw Urzdu Wojewdzkiego i Urzdu
Miejskiego Warszawy. Do pracy ledczej wczono ponadto poznask milicj i czciowo
Komend Gwn MO. Uaktywniono sie agenturaln.
Zgodnie z obowizujc ocjaln tez propagandow wadze zdecydoway si osdzi
i ukara nie uczestnikw robotniczego nurtu, lecz tych, ktrzy popenili w okresie buntu
wykroczenia przeciw prawu. Zastosowanie teorii dwch nurtw w ledztwie i na proce-
sach poznaskich zasygnalizowa w wywiadzie prasowym 17 lipca prokurator generalny PRL
Marian Rybicki. Owiadczy on: Organy Prokuratury z ca rozwag i sprawiedliwoci
odrniaj w toku ledztwa robotnikw, ktrzy pod wpywem niezadowolenia wywoanego
niezaatwieniem ich susznych w duej mierze da wzili udzia w strajku i demonstracji,
od elementw awanturniczych, kryminalnych i prowokatorw. W tym kierunku prowadzono
ledztwa, a procesy sdowe miay potwierdzi tezy ocjalnej propagandy. Akty oskarenia
przeciwko 132 uczestnikom Poznaskiego Czerwca 56 zostay przygotowane i przekazane
do rozpatrzenia przez sdy (Sd Wojewdzki w Poznaniu oraz Sd Powiatowy dla Miasta
Poznania). Ostatecznie doszo jedynie do procesw: trzech, dziewiciu i dziesiciu.
Procesy odbiy si szerokim echem w Europie i na wiecie, gdy ich przebieg relacjonowali
zagraniczni korespondenci. Na salach sdowych byli rwnie obecni przedstawiciele ambasad,
m.in. USA i Francji. Podczas procesw erudycj i odwag polityczn wyrni si mecenas
Stanisaw Hejmowski, ktry w latach pniejszych by z tego powodu inwigilowany i szy-
kanowany przez SB. Wielkopolanie prbowali wywrze presj na wadzach, piszc anonimy
Na Mocie Uniwersyteckim
A
I
P
N
104
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ez pogrkami do prokuratorw i sdziw
oraz organizujc akcj ulotkow. Rwnie
z zagranicy napyway liczne gosy nawou-
jce do uczciwego prowadzenia ledztw.
Pierwszy z procesw, zwany potocznie
procesem trzech dotyczy oskaronych
o lincz na kapralu WUBP Zygmuncie Iz-
debnym rozpocz si 27 wrzenia 1956 r.
w budynku Sdu Wojewdzkiego w Pozna-
niu. Jzef Foltynowicz i Jerzy Sroka zostali
skazani na 4 lata i 6 miesicy pozbawienia
wolnoci. Nieco mniejszy wymiar kary,
4 lata wizienia, otrzyma Kazimierz urek.
Rwnie 27 wrzenia rozpocz si
w tym samym budynku proces dziewi-
ciu. (Oskareni w nim zostali: Zenon Ur-
banek, Jzef Pocztowy, Stanisaw Jaworek,
Ludwik Wierzbicki, ukasz Piotrowski,
Stanisaw Kaufmann, Leon Olejniczak,
Janusz Biegaski oraz Jan Suwart). Urbankowi, Pocztowemu, Jaworkowi i Wierzbickiemu
zarzucono, e dopucili si wraz z innymi, nie ustalonymi sprawcami gwatownego zamachu
na funkcjonariuszy organw BP znajdujcych si w gmachu Wojewdzkiego Komitetu do
spraw Bezpieczestwa Publicznego, natomiast Piotrowskiemu, Kaufmannowi, Olejniczako-
wi, Suwartowi i Biegaskiemu, e udzielili pomocy do gwatownego zamachu na funkcjona-
riuszy BP poprzez dostarczenie broni i amunicji. Ponadto oskarono wszystkich o nielegal-
ne posiadanie broni i amunicji. Zarzucone oskaronym czyny zostay zakwalikowane jako
przestpstwa z art. 1 oraz art. 4 mkk (od 5 lat pozbawienia wolnoci do doywocia lub kara
mierci). Do aktu oskarenia wczono ponadto spraw zabjstwa Romana Strzakowskiego
i dwch innych chopcw, mimo e materia zebrany w ledztwie nie pozwala na sformuo-
wanie takich zarzutw. W procesie dziewiciu obrony oskaronych podj si bezpatnie
lub za niskim wynagrodzeniem wieloosobowy zesp adwokatw, ktry uzgodni wspln
taktyk, a take przygotowa indywidualne linie obrony oskaronych. Zenon Urbanek, Stani-
saw Jaworek, Ludwik Wierzbicki zostali skazani na 6 lat pozbawienia wolnoci, Jzef Pocz-
towy na 3 lata, Janusz Biegaski na 2,5 roku, ukasz Piotrowski na 1,5 roku, Stanisaw
Kaufmann na 2 lata w zawieszeniu na 5; Jana Suwarta i Leona Olejniczaka sd uniewinni.
Ostatni z zaplanowanych procesw, tzw. proces dziesiciu, rozpocz si 5 padzierni-
ka 1956 r. Na awie oskaronych zasiedli: Janusz Kulas, Mikoaj Pac-Pomarnacki, Roman
Bulczyski, Wadysaw Kaczkowski, Hieronim Zielonacki, Marian Joachimiak, Antoni Kli-
mecki, Jan uczak, Zygmunt Majcher, Zbigniew Baszczyk. Oskarono ich o wiele czynw,
ktre mieli popeni w trakcie prowadzenia przez nich walki z onierzami LWP, funkcjona-
riuszami WKdsBP oraz akcji przeciw placwkom MO.
Na czele grupy postawiono Janusza Kulasa, aspoecznego typa, konika kinowego
o przezwiskach Eddie Polo i Woski Bandyta, a na drugim miejscu wroga klasowe-
go (syna byego obszarnika) Mikoaja Pac-Pomarnackiego.
Akt oskarenia zarzuca caej dziesitce nielegalne posiadanie broni; Janusz Kulas pod-
czas rozprawy gwnej owiadczy: nie przyznaj si do zarzucanych mi czynw, albowiem
Komitet Wojewdzki PZPR
opanowany przez poznaniakw
A
I
P
N
105
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
moje zeznania byy ze mnie wymuszane metod nieodbiegajc od metod SS-manw. Ad-
wokaci starali si wbrew zabiegom prokuratorw przedstawi toczce si procesy w kon-
tekcie spoeczno-politycznym. Bya to taktyka skuteczna, gdy we wrzeniu i padzierniku
1956 r. wyczuwao si ju nadchodzce zmiany. W przypadku procesu dziesiciu sdzia
zamiast zapowiedzianego na 22 padziernika ogoszenia wyroku najpierw wznowi proces
w celu przesuchania nowych wiadkw, nastpnie go odroczy do 6 listopada 1956 r., by go
ju nigdy nie wznowi. Wpyw na tak postaw miao bez wtpienia wystpienie Wadysawa
Gomuki, ktry na VII Plenum KC PZPR stwierdzi m.in.: przyczyny tragedii poznaskiej
i gbokiego niezadowolenia caej klasy robotniczej tkwiy w nas, w kierownictwie partii,
w rzdzie. Taka wykadnia przedstawiona przez pierwsz osob w pastwie w praktyce unie-
moliwiaa kontynuowanie represji.
Protest poznaskich robotnikw pokaza, jak ogromna bya niech spoeczestwa do
wadz i systemu. Poznaski Czerwiec 56 pokaza rwnie, e komunistyczna wadza spra-
wujca rzekomo rzdy w imieniu wielkoprzemysowej klasy robotniczej w rzeczywistoci nie
ma z ni nic wsplnego. By pierwszym w PRL masowym buntem robotnikw i mieszkacw
duego miasta, przeciw ktrym wadze skieroway czogi i karabiny maszynowe.
Walka o pami
Rok pniej I sekretarz KC PZPR Wadysaw Gomuka przed pierwsz rocznic Pozna-
skiego Czerwca 56 zaleci, by opuci nad tymi wydarzeniami aobn kurtyn milczenia.
Ocjalne obchody pierwszej rocznicy buntu byy zatem bardzo skromne. W czerwcu 1957 r.
Koci poznaski, wraz z nowo powoanym arcybiskupem Antonim Baraniakiem, w mod-
litwach podczas uroczystych naboestw przywraca pami oar czarnego czwartku.
Czog opanowany przez manifestantw ( ul. Dbrowskiego)
A
I
P
N
106
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Nie zapomniano o wsparciu materialnym dla rodzin oar. W padzierniku 1957 r. przy po-
znaskiej Kurii utworzony zosta Referat Miosierdzia Chrzecijaskiego, ktry opiekowa
si midzy innymi osobami potrzebujcymi po wypadkach czerwcowych pomocy material-
nej. Za porednictwem poznaskiej Kurii pomoc dla nich zaoarowaa te redakcja emigra-
cyjnego pisma Narodowiec w Paryu.
W latach 19571980 w Polsce milczano na temat Poznaskiego Czerwca 56. Pierwsza
ksika na ten temat ukazaa si na Zachodzie. Byo to wydane w Paryu w 1971 r. opra-
cowanie dziennikarki Ewy Wacowskiej Pozna 1956. Autorka bya naocznym wiadkiem
wydarze, a poczynione przez siebie obserwacje i notatki wykorzystaa do napisania ksiki.
Czytelnicy w kraju nie mieli jednak do tej publikacji dostpu.
Ogromn rol w upamitnianiu i dokumentowaniu tamtych wydarze odegra dr in. Alek-
sander Ziemkowski architekt, urbanista, planista przestrzenny, konstruktor. Przez lata nie-
strudzenie zbiera dokumenty i informacje o wydarzeniach i oarach Poznaskiego Czerwca.
Gdy w roku 1980 powsta Niezaleny Samorzdny Zwizek Zawodowy Solidarno, mia
ju przygotowan koncepcj ksiki o Czerwcu 56. Zorganizowa zesp dokumentalistw
zbierajcych materiay do monograi Poznaski Czerwiec 1956 pod redakcj Jarosawa Ma-
ciejewskiego i Zoi Trojanowiczowej ksika ukazaa si w 25. rocznic Czerwca. Zbiera
relacje uczestnikw, wiadkw, rodzin, a take osb z drugiej strony powstaczych barykad.
Jedn z pierwszych inicjatyw, jakie podjli czonkowie organizujcego si w 1980 r.
NSZZ Solidarno w Poznaniu, by projekt postawienia pomnika upamitniajcego tamte
wydarzenia. Uroczystego odsonicia pomnika w formie dwch kroczcych krzyy doko-
W rejonie najwikszych walk (ul. Dbrowskiego)
A
I
P
N
107
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
nano 28 czerwca 1981 r., czy-
li w 25. rocznic wydarze.
W dniu tym abp Jerzy
Stroba powici Pozna-
skie Krzye i wraz z ogrom-
n rzesz wiernych modli
si za oary terroru komuni-
stycznego. Po wprowadzeniu
stanu wojennego 13 grudnia
1981 r. pomnik sta si sym-
bolem pamici i sprzeciwu,
a miejsce wok niego teryto-
rium wolnych Polakw, prze-
strzeni, na ktrej wyraali
sprzeciw wobec stanu wojen-
nego, m.in. przez piewanie
patriotycznych pieni, wspl-
ne modlitwy, zapalanie zni-
czy, skadanie kwiatw. Papieowi Janowi Pawowi II, ktry odwiedzi Pozna w 1983 r.,
wadze nie zezwoliy na modlitw pod Poznaskimi Krzyami. Dopiero przeom polityczny
roku 1989 i narodziny III Rzeczypospolitej stworzyy warunki swobodnego pisania o Czerw-
cu, zaczto te ujawnia niedostpne poprzednio rda archiwalne.
Przez wiele lat komunistyczna propaganda pisaa o buncie poznaskich robotnikw jako
o wypadkach poznaskich lub wydarzeniach poznaskich. Okrelenia te miay umniej-
szy rang Czerwca 56. Rwnie dzisiaj historycy rozmaicie deniuj Poznaski Czer-
wiec 56. Niektrzy mwi o buncie, inni o rewolcie, a jeszcze inni o powstaniu. Wedug nie-
ktrych historykw poznaski bunt by rwnie rodzajem dowiadczenia granicznego midzy
dwiema fazami historii Polski. By ostatnim etapem tradycji zbrojnego, insurekcyjnego oporu
wobec wadzy, a jednoczenie pierwszym buntem robotniczym w PRL, po ktrym nastpiy
kolejne w 1970, 1976 i 1980 r.
Wybrana literatura
Eugenia R. Dabertowa, Agnieszka uczak, Walka o pami Czerwca 56: obchody 26. rocznicy
Czerwca w 1982 r. (stan wojenny), Pozna 2001; ukasz Jastrzb, Rozstrzelano moje serce w Pozna-
niu: Poznaski Czerwiec 1956 r. straty osobowe i ich analiza, Pozna 2006; Janusz Karwat, Janos
Tischler, 1956 Pozna Budapeszt, Pozna 2006; Pawe Machcewicz, Polski rok 1956, Warszawa 1993;
Edward Makowski, Poznaski Czerwiec 1956 pierwszy bunt spoeczestwa w PRL, Pozna 2006;
Powstanie Poznaskie 1956 roku. Akty oskarenia, wprowadzenie i oprac. Jerzy M. Grabus, Pozna
2010; Poznaski Czerwiec 1956, red. J. Maciejewski, Z. Trojanowiczowa, wyd. II poprawione i roz-
szerzone Pozna 1990; Poznaski Czerwiec 1956, red. S. Jankowiak, A. Rogulska, Warszawa 2002;
Poznaski Czerwiec 1956. Uwarunkowania przebieg konsekwencje, red. K. Biaecki, S. Jankowiak,
Pozna 2007; Poznaski Czerwiec 1956. Relacje uczestnikw, oprac. A. Ziemkowski, wyd. I Pozna
1995, wyd. II Pozna 2008; Poznaski Czerwiec56. Sens pamici, Pozna 2006; Widziaem powsta-
nie Czerwiec 1956: wspomnienia uczestnikw powstania poznaskiego o czerwcu 1956 (nadesane na
konkurs Przewodnika Katolickiego), Pozna 2006; Elbieta Wojcieszyk, Poznaski Czerwiec 1956 r.
i odwil padziernikowa w archidiecezji poznaskiej w wietle dokumentw aparatu represji PRL, Kro-
nika Wielkopolski 2007, nr 2, s. 514; Ustalenia i stan ledztwa w sprawie przestpczych dziaa funk-
cjonariuszy pastwa komunistycznego podczas tzw. Wydarze Poznaskich (S. 23/00/Zk).
Zniszczenia po walkach
A
I
P
N
108
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Fotograe aresztowanych uczestnikw Poznaskiego Czerwca
A
I
P
N
109
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
VIOLETTA JULKOWSKA
HISTORIA I PAMI
O CZERWCU 56 W KONTEKCIE
ZADA WSPCZESNEJ
EDUKACJI HISTORYCZNEJ
Jeli dzisiaj powanie stawiamy sobie pytanie, co musimy wiedzie
o przeszoci, bymy rozumieli samych siebie, oraz jakiej wie-
dzy o przeszoci bd potrzeboway nastpne pokolenia, to jedn
z odpowiedzi formuowanych z myl o wspczesnej edukacji histo-
rycznej jest ta, e pami i historia nie s alternatywnymi drogami
pozyskania tej wiedzy, lecz powinny nawzajem si dopenia.
Pytanie, jak uczy o Czerwcu 56, jest w rzeczywistoci pytaniem o to, jak w polskiej szko-
le uczy historii najnowszej? W poszukiwaniu odpowiedzi mona ograniczy si do kwestii
metodycznych i organizacyjnych, podpowiadajc nauczycielom rne strategie nauczania lub
podajc przykadowe rozwizania w postaci scenariuszy lekcji i materiaw pomocniczych
1
.
Ale mona te pj dalej w kierunku pogbienia reeksji oglnej na temat konsekwencji
tworzenia okrelonego obrazu najnowszej historii Polski, opierajc si na narracji podrczni-
kowej. Zakadajc, e oba tryby postpowania s dla nauczycieli wane, zacznijmy od pyta:
jaki wymiar edukacyjny, potwierdzony zapisem w podstawie programowej, maj wydarzenia
Poznaskiego Czerwca 56? czy maj one wymiar narodowy a wic postrzegane s jako
historycznie wane? czy moe maj tylko charakter lokalny, regionalny a zatem s prze-
chowywane gwnie w pamici spoecznoci lokalnej oraz w pamici yjcych wiadkw
i uczestnikw tych wydarze? czy nale do wydarze silnie i trwale obecnych w pamici
zbiorowej, take dziki bogatej historiograi i ocjalnej obecnoci w mediach? czy te moe
s upamitniane zaledwie okazjonalnie i tylko na terenie Poznania?
W dostpnych opracowaniach historycznych
2
jedni historycy nazywaj wydarzenia Po-
znaskiego Czerwca 56 powstaniem (nawet powstaniem narodowym), inni pierwszym
w powojennej historii wystpieniem lub buntem robotnikw. Wszyscy natomiast uwaaj,
e byy to wydarzenia przeomowe, a ich znaczenie polegao nie tylko na odegraniu roli
precedensowej i zarazem katalizujcej kolejne zdarzenia roku 1956 w Polsce, ale take na
sile i skali tego protestu, na jego szerokim oddziaywaniu spoecznym oraz na rozgosie
1
Materiay multimedialne i przykadowe scenariusze lekcji dostpne s na stronie internetowej
www.czerwiec56.ipn.gov.pl.
2
Obszerna bibliograa prac powiconych wydarzeniom oraz prowadzonym na ich temat bada-
niom dostpna jest na stronie www.czerwiec56.ipn.gov.pl; ponadto por. A. Dziurok, M. Gazowski,
. Kamiski, F. Musia, Od niepodlegoci do niepodlegoci. Historia Polski 19181989, Warszawa
2010, s. 278279.
110
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Emidzynarodowym. Inne podejcie prezentuje nowa podstawa programowa
3
, ktra podob-
nie jak poprzednia nie ukazuje Poznaskiego Czerwca jako wydarzenia osobnego i zasu-
gujcego na szczeglne upamitnienie. W dokumencie tym przedstawiane jest ono jedynie
w szerokim kontekcie historii PRL lub wczesnych kryzysw politycznych.
Czerwiec 56 w podstawie programowej
W nowej podstawie programowej, w czci odnoszcej si do szkoy podstawowej, w punk-
cie powiconym okresowi PRL, zalecany zakres obowizkowych wiadomoci i umiejtnoci
jest skromny i bardzo oglny
4
. Nauczyciel moe go jednak rozszerzy i nada mu specyczny
kierunek. Nadziej budzi zapis zawarty w zalecanych sposobach realizacji, z ktrego wynika
midzy innymi, e zadaniem szkoy jest ksztatowanie w uczniach postaw, w tym poczucia
wizi: ucze odczuwa wi ze wsplnot lokaln, narodow, europejsk i globaln
5
.
Jeli zapis ten zostanie zinterpretowany przez nauczyciela podejmujcego tematy z histo-
rii PRL, to wwczas rodzi si szansa na ukierunkowanie pracy lekcyjnej albo wok historii
regionalnej (w szkoach w Wielkopolsce), albo historii narodowej przez otwarcie ucznia na
przeszo z perspektywy jego wasnej teraniejszoci. Jest to zamys ze wszech miar suszny,
poniewa poczucia wizi nie zbuduje si wycznie na podstawie historii ujmowanej najcz-
ciej politycznie, jeli nie bdzie towarzyszy temu prba zrozumienia przez modzie wiata,
w ktrym yli jej dziadkowie i rodzice. wiat ten pozosta we wspomnieniach i relacjach
na ywo albo te jest potencjalnie dostpny jako utrwalony na zdjciach i w materiaach
multimedialnych. Zadaniem szkoy, a porednio nauczyciela historii, jest zatem docieranie do
tego typu materiaw.
Wracajc do analizy dokumentu pod ktem obecnoci w nim zapisu na temat Czerw-
ca 56 na poziomie ksztacenia gimnazjalnego, warto dostrzec, e program koczy si na roku
1918, a problematyka zwizana z histori najnowsz pojawi si dopiero w pierwszej klasie
szkoy ponadgimnazjalnej. Nim ta istotna zmiana zacznie obowizywa w roku szkolnym
2012/2013, uczniowie klas trzecich bd si uczy wedug starej podstawy programowej.
Wynika z niej, e o Poznaskim Czerwcu mog dowiedzie si przy okazji tematw zwiza-
nych z kryzysami politycznymi lat 1956, 1968 i 1970
6
. Podobnie sformuowany zosta zapis
w nowej podstawie programowej do szk ponadgimnazjalnych. W zakresie podstawowym
temat Czerwca 56 naley do zagadnienia Polska w systemie komunistycznym.
Najbardziej niepokojco wyglda problem Poznaskiego Czerwca i roku 1956 w zapisie
rozszerzonym podstawy do szk ponadgimnazjalnych, czyli obejmujcym przygotowanie
do matury z historii. Rok 1956 wystpuje tam jako pocztek okresu 19561970, ale zosta
pominity przy wyliczeniu kolejnych kryzysw spoeczno-politycznych.
3
Podstawa programowa ksztacenia oglnego w poszczeglnych typach szk, opublikowana
w dniu 15 stycznia 2009 r., DzU nr 4, poz. 17.
4
Zapis brzmi: Ucze: wskazuje na mapie granice PRL i wymienia jej ssiadw; opowiada
o PRL, uywajc poj: odbudowa zniszcze wojennych, awans spoeczny i likwidacja analfabety-
zmu, planowanie centralne, zaleno od ZSRR, dyktatura partii komunistycznej, cenzura, opozycja
demokratyczna.
5
Ibidem.
6
Ibidem. Odnony punkt zosta sformuowany nastpujco: Polska po 1945 roku: walka o ksztat
pastwa, polski stalinizm; przemiany gospodarczo-spoeczne w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej;
kryzysy polityczne lat 1956, 1968, 1970; wybr Polaka na papiea, rok 1980 i powstanie Solidarno-
ci, stan wojenny i lata osiemdziesite; przeom roku 1989, proces budowy III Rzeczypospolitej.
111
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Wniosek, jaki pynie z analizy dokumentu, jest nastpujcy: waciwe przedstawienie Po-
znaskiego Czerwca 56 bdzie zaleao gwnie od inwencji dydaktycznej nauczyciela.
Inspirujco mog zadziaa wskazania mwice o tworzeniu przez szkoy odpowiednich
warunkw budowania wizi ze rodowiskami lokalnymi. Powinny one uwraliwi nauczycieli
historii w szkoach podstawowych i ponadgimnazjalnych na problem pamici oraz na zadanie
upamitniania przeszoci, zwaszcza tej najnowszej. Tu pojawia si miejsce dla nowej formy
uprawiania historii, sytuujcej si na pograniczu historii i pamici, ktr to jest znana i prakty-
kowana w szkoach europejskich, zwaszcza brytyjskich, historia mwiona (oral history).
Historia mwiona jest now form usystematyzowania wiadectw osb yjcych, opowia-
dajcych o wasnych dowiadczeniach. Historycy zajmujcy si oral history podejmuj prb
werykacji zebranych danych, archiwizuj je, analizuj i umieszczaj we waciwym kontek-
cie historycznym. Dziki temu kolejne pokolenia badaczy bd mogy z nich korzysta jako
z wartociowego rda historycznego.
Dla nauczycieli i uczniw otwiera si nowe zadanie dydaktyczne, polegajce na dociera-
niu do zapisw historii mwionej lub wrcz wsplnego tworzenia tego typu zapisw opar-
tych na metodyce historii mwionej. Warto jednak zastanowi si nad celem takich stara ze
strony nauczycieli, bo przecie caa sprawa nie sprowadza si tylko do urozmaicenia lekcji
historii atrakcyjnym typem rde. Stoi za tym zupenie nowe podejcie do przeszoci, ktre
kryje w sobie powane zadanie edukacyjne dotyczce odpowiedzialnoci wspczesnych po-
kole za pami o przeszoci.
Czerwiec 56 w narracji historycznej podrcznikw szkolnych
Gdy mowa o historii najnowszej, sprawa podrcznikw do jej nauczania wydaje si kluczowa,
z tego wzgldu e mylenie historyczne uczniw, zwaszcza w starszych klasach szk ponadgim-
nazjalnych, ksztatowane jest gwnie na podstawie struktury tekstu narracji. Z analizy narracji
kilku wybranych podrcznikw do historii wynika, e w odniesieniu do wydarze Czerwca 56
dominuj teksty krtkie, skondensowane do wymiaru od trzech do kilkunastu zda. Objto
tekstu nie ma znaczenia, jeli narracja jest gruntownie przez autora przemylana i nadaje tym
wydarzeniom jasno okrelony sens znaczeniowy. A jest to moliwe, gdy zdania formuowane s
w taki sposb, e informuj rzeczowo, odwoujc si do konkretnych danych, i wraz z doczonym
materiaem rdowo-ikonogracznym tworz wystarczajc podstaw wyobraeniow.
Oto przykad tekstu, ktry mimo duego stopnia lakonicznoci zachowa znamiona informa-
cji rzeczowej: W czerwcu 1956 roku robotnicy zakadw im. Stalina (dzi Zakady Przemysu
Metalowego Hipolita Cegielskiego) w Poznaniu zadali podwyek pac i obnienia wyru-
bowanych norm. W czwartek 28 czerwca ogosili strajk i ruszyli ku centrum miasta. Po dro-
dze przyczyy si do nich zaogi innych fabryk. Demonstracja szybko urosa do 100 tysicy
ludzi. dano chleba i wolnoci, woano precz z komunistami i zrywano czerwone agi.
Cz demonstrantw zaja wizienie, uwolnia aresztowanych i zaopatrzya si w bro. Pod
gmachem urzdu bezpieczestwa pady pierwsze strzay. Po poudniu wadze rzuciy przeciw-
ko demonstrantom 8 tysicy onierzy, wspomaganych przez ponad 400 czogw i pojazdw
opancerzonych. onierzy poinformowano, e agenci imperializmu wywoali w Poznaniu
proniemieckie rozruchy. Wieczorem i w nocy wojsko stumio zamieszki. Wedug ocjalnych
danych podczas poznaskiego czerwca zgino 75 osb, a kilkaset odnioso rany
7
.
7
T. Makowski, J. Rzeniowiecki, Historia. Podrcznik dla klasy III gimnazjum, Gdask 2000,
s. 277.
112
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EZacytowany w caoci przykad narracji podrcznikowej o wydarzeniach Czerwca 56
spenia wymogi dydaktyczne, niezbdne dla ksztatowania podstawy wyobraeniowej ucznia.
Zawiera spor ilo informacji, ktre buduj wiarygodny i werykowalny rdowo obraz
przebiegu zdarze, a nawet skrconej ich topograi. W tekcie pojawiaj si sowa zacyto-
wane, ktre nadaj narracji sankcj rdow. Sowa te pochodz z transparentw niesionych
przez robotnikw, z okrzykw wznoszonych przez manifestujcy tum, ale rwnie z komu-
nikatw radiowych i przemwie przedstawicieli wadzy komunistycznej. Owe cudze so-
wa to rodzaj zastpczej obecnoci w tekcie podrcznika rnego typu rde mwionych,
pisanych, a nawet rde fotogracznych zinterpretowanych przez autora narracji podrczni-
kowej. Dziki konkretnym danym liczbowym ukazane zostay rzeczywiste rozmiary protestu
oraz si militarnych uytych do stumienia wystpie ludnoci cywilnej. W tym na pozr nie-
wielkim tekcie narracji podrcznikowej ukryty jest ogromny potencja informacyjny i edu-
kacyjny, ktry nauczyciel moe spoytkowa w czasie lekcji.
Bywa jednak czsto, e narracja podrcznikowa tworzona jest na podstawie utartych
schematw nalecych do odmiennego kontekstu kulturowego. Schematy te okazuj si zbyt
oglne, czasem zbyt abstrakcyjne, aby mogy informowa o konkretnych wydarzeniach hi-
storycznych. W takim przypadku dochodzi zazwyczaj do uproszczenia sensu zdarze, a to
z kolei sprawia, e uczniowie przyjmuj te schematy bezreeksyjnie i bior je za rzeczy-
wisty przebieg wydarze. Pozbawiona komentarza nauczyciela i dodatkowych materiaw
pomocniczych schematyczna lub zbyt oglnikowa narracja podrcznikowa albo staje si
niezrozumiaa, albo utrwala schematyczny obraz przeszoci, ktry nie budzc adnych
wtpliwoci i emocji przemija bez echa. Oto przykad: Dnia 28 czerwca na ulice miasta
wyszli robotnicy. Pokojowa manifestacja przeksztacia si w walki uliczne, krwawo stumio-
ne przez wojsko i milicj. Wielu uczestnikw aresztowano. Protest w Poznaniu przyspieszy
bieg wydarze w kraju
8
. (Obok tekstu zamieszczono niewielk fotogra pochodu robotni-
kw i pomnika oar protestu).
Ale nawet obszerna narracja historyczna nie sprosta wymaganiom dydaktycznym, jeli
nie da gwarancji stworzenia podstawy wyobraeniowej. Oto przykad zdania pozornie infor-
macyjnego: Kilkadziesit osb zgino, kilkaset byo rannych. Kilkudziesiciu skazanych po
kilku miesicach amnestionowano
9
.
Podrcznik moe prowadzi do deformacji obrazu przeszoci take przez nacechowa-
nie narracji sowami, ktre nieopatrznie przesuwaj akcenty w sposobie ukazywania zda-
rze i dwuznacznie oceniaj dziaania ich uczestnikw: Pod wpywem faszywych pogosek
o aresztowaniu delegatw robotniczych tum manifestantw wdar si do wizienia, a na-
stpnie, zabrawszy stamtd bro, zaatakowa siedzib Wojewdzkiego UB. Zniszczono apa-
ratur zaguszajc zachodnie rozgonie radiowe i uwolniono winiw. Bunt zosta przez
wadze krwawo stumiony, z uyciem wojska (podkrelenia V.J.)
10
.
Owa dwuznaczno bierze czsto swj pocztek w dostpnym materiale rdowym. Po-
suenie si ocjalnymi ocenami zdarze, komunikatami medialnymi lub wypowiedziami
przedstawicieli wadz, tworzonymi nawet wiele lat po fakcie, nadaje podrcznikowemu opi-
8
G. Wojciechowski, Razem przez wieki. Zrozumie przeszo. Historia do III klasy gimnazjum,
Pozna 2001.
9
M. Przybyliski, Pozna przeszo, zrozumie dzi. Dzieje najnowsze 18722006, Warszawa
2007, s. 236.
10
Ibidem.
113
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
sowi zdarze okrelon perspektyw, ktra nie jest perspektyw uczestnikw tych wydarze.
W tym kontekcie pojawia si problem pamitania Peerelu, a waciwie nieobecnoci tej
pamici. W sukurs przychodz prowadzone obecnie z myl o szkoach cenne projekty edu-
kacyjne, polegajce na zapisywaniu cudzych opowieci
11
. To wanie obrazy wyaniajce si
z tych opowieci mog zmieni perspektyw narracji historycznej, a przynajmniej wzbogaci
j o nowy, dotd nieobecny punkt widzenia.
Rwnie grone dla konstrukcji wiarygodnego obrazu przeszoci s pozornie drobne
bdy rzeczowe (np. milicja zamiast sub bezpieczestwa), dajce o sobie zna w narracji
podrcznikowej oraz brak orientacji w topograi miasta i kolejnoci wydarze, skutkujcy
niespjnym opisem ich przebiegu. Efekt ten moe zosta wzmocniony, gdy towarzyszy mu
nietypowy lub nieadekwatny do opisywanych zdarze, a w konsekwencji dezinformujcy
materia ikonograczny
12
. Jest to problem do istotny, dlatego e towarzyszcy narracji pod-
rcznikowej materia rdowy w postaci fotograi dokumentujcych zdarzenia ma za zada-
nie wspomaga budowanie podstawy wyobraeniowej uczniw umoliwiajcej rozumienie
sensu zdarze. Zatem dobr fotograi nie moe by przypadkowy ani wycznie ilustracyjny,
lecz celowy, ukierunkowany na pomoc w zrozumieniu, a wic czytelny dla odbiorcy. Podob-
nie dzieje si z doborem tekstw rdowych, ktrych zadaniem jest budowanie szerszego
kontekstu znaczeniowego, a nie efektowne i przy okazji czsto tendencyjne potwierdzanie
tez autora narracji.
Przykadem adekwatnie dobranej dokumentacji fotogracznej i rda pisanego jest ksi-
ka przygotowana niedawno przez IPN z myl o maturzystach. We fragmencie powiconym
wydarzeniom Czerwca 56 umieszczono fotogra panoramicznie ukazujc gwn ulic
Poznania wypenion czogami oraz obszerny fragment tekstu przemwienia radiowego Jze-
fa Cyrankiewicza z 29 czerwca, co daje czytelnikowi moliwo pogbionej pracy interpre-
tacyjnej. Przy nazbyt momentami oglnej narracji, odwoywanie si do materiau rdowego
bardzo pomaga w konkretyzacji historycznej tego, co w tekcie wydaje si do abstrakcyjne
i rozlege. Chodzi o zdania typu: Rewolta o charakterze ekonomicznym podyktowana dra-
matyczn sytuacj materialn robotnikw przerodzia si w antykomunistyczny bunt o an-
tysowieckim charakterze. Stanowia protest przeciwko komunistycznej rzeczywistoci we
wszystkich jej wymiarach: ekonomiczno-spoecznym, ideologicznym i politycznym
13
.
Natomiast przykadem niewaciwego uycia tekstu rdowego i uniemoliwienia od-
czytania czy te wrcz zagubienia jego sensu jest powszechne cytowanie jednozdaniowego
fragmentu wspomnianego przemwienia Cyrankiewicza: Kady prowokator czy szaleniec,
ktry odway si podnie rk przeciw wadzy ludowej, niech bdzie pewny, e mu t rk
wadza ludowa odrbie w interesie walki o podnoszenie stopy yciowej ludnoci, w inte-
resie dalszej demokratyzacji naszego ycia, w interesie naszej ojczyzny (podkrelono
sowa pomijane w podrcznikach V.J.).
11
Mowa o projekcie Pamitanie Peerelu, ktry polega na archiwizowaniu opowieci ludzi, y-
jcych w czasach PRL oraz gromadzeniu tych wypowiedzi w archiwum Domu Spotka z histori.
www.pamietaniepeerelu.pl. Materiaem przygotowanym z myl o Czerwcu 56 jest Notes edukacyj-
ny: Pozna. Czerwiec 56 zawierajcy zapis wspomnie uczestnikw i wiadkw zdarze czarnego
czwartku oraz zapis wspomnie zwykych ludzi, ktrzy nie brali bezporedniego udziau w wyda-
rzeniach. Kada z zebranych wypowiedzi ma warto materiau rdowego.
12
B. Burda, B. Halczak, R.M. Jzeak, M. Szymczak, Historia najnowsza. Zakres rozszerzony
dla liceum oglnoksztaccego, Gdynia 2005.
13
Por. A. Dziurok, M. Gazowski, . Kamiski, F. Musia, op. cit., s. 278279.
114
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EW wersji skrconej
sowa brzmi efektownie,
ale wiadcz o pewnoci,
arogancji, wrcz brutalno-
ci wadzy komunistycz-
nej nic poza tym. Dopie-
ro cao cytatu ukazuje
bezwzgldno i cynizm
komunistw, ich wiado-
m manipulacj w ocenie
faktw i napitnowanie
uczestnikw wydarze,
skrywane pod pozorami
troski o ad spoeczny i de-
mokracj. Tekst ukazuje
trwae cechy charaktery-
styczne dla jzyka wadzy,
komunikujcej spoecze-
stwu wasn wersj wyda-
rze.
Na zakoczenie...
Niepokoi moe ten-
dencja, jaka zarysowaa
si w wielu podrcznikach
do historii, polegajca na
zepchniciu wydarze
Czerwca 56 do wymiaru
lokalnego lub ich faktycz-
na marginalizacja, a co za
tym idzie sabe zakorze-
niona ich obecno w wiadomoci historycznej poza Wielkopolsk. Bez zrozumienia zna-
czenia, jakie wydarzenia ostatnich dziesicioleci odegray w historii Polski, obraz przeszoci
utrwalany przez szko w pamici modych pokole staje si niepeny i zagroony deformu-
jcym ujciem. Efektem tego typu deformacji s silnie utrwalone, stereotypowe przekonania
i trudno poddajce si werykacji opinie na temat najnowszej historii Polski.
Istnieje konieczno czenia w szkolnej edukacji historycznej uj tradycyjnie histo-
rycznych z nowym podejciem do przeszoci, w ktrym swoj obecno wyranie za-
znacza troska o pami. Przykadem takiego komplementarnego podejcia do tematyki
Czerwca 56 s wysiki podejmowane przez poznaski Oddzia IPN na rzecz utworzenia
specjalnej strony internetowej, czcej w sposb komplementarny oba podejcia do wyda-
rze: histori i pami
14
.
14
Por. www.czerwiec56.ipn.gov.pl Nauczyciele znajd na stronie obok tradycyjnych opracowa
i materiaw historycznych take zapisy dwikowe i materia przygotowany zgodnie z metod oral
history.
Poznaski Czerwiec, manifestacja na pl. Stalina
(obecnie Adama Mickiewicza)
A
I
P
N
115
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
KAROLINA ZIELAZEK-SZESKA
BUNT UKRYTY W PIWNICY?
MUZEUM POWSTANIA POZNASKIEGO CZERWIEC 56
Dlaczego w Poznaniu podczas okupacji nie byo ruchu oporu? Bo
by zakaz Ten gorzko brzmicy dowcip opowiadaj o sobie po-
znaniacy. art czsto kryje w sobie okruch prawdy, w tym przypadku
jednak jest dla mieszkacw Wielkopolski krzywdzcy. Jednym
z miejsc, ktre swoim istnieniem gono temu przeczy jest Muzeum
Powstania Poznaskiego Czerwiec 56, lia Wielkopolskiego Muzeum
Walk Niepodlegociowych, mieszczca si w podziemiach Centrum
Kultury Zamek.
W nowoczesnoci coraz trudniej oczekiwa od kolejnych pokole, e bd przeszo
poznawa jedynie z ksiek. Coraz czciej popularyzujc histori siga si wic po nowe
metody edukacji i nowe, zwizane z cyfrowymi mediami, noniki pamici. Obecnie za jedne
z popularniejszych nonikw pamici uwaa si nowoczesne w formie muzea narracyjne.
Idea ta odwouje si do takiego typu prezentacji wiedzy historycznej, w ktrym przekaz ma
ksztat rozwijajcego si opowiadania, ujtego w form rekonstrukcji wydarze. Na jego pod-
stawie widz ma zbudowa wasne wyobraenie na temat przeszoci. Przekaz tworzony jest
tu poprzez poczenie tradycyjnych eksponatw muzealnych z nowymi mediami, ktrych
formalny ksztat i charakter jest odpowiedzi na konkretne zapotrzebowania odbiorcw yj-
cych w rzeczywistoci Internetu i mediw cyfrowych. Ekspozycja zatem wszechstronnie od-
dziauje na widza: poprzez multimedia, obraz, dwik, scenogra i tekst. Od nowoczesnego
przekazu w muzeach projekcji lmw, komputerw, oddziaywania na wszystkie zmysy
ju nie uciekniemy. Zwaszcza modzi ludzie tego oczekuj - uwaa architekt Mirosaw Ni-
zio wspautor projektu ekspozycji w Muzeum Powstania Warszawskiego
1
.
O znaczeniu i zapotrzebowaniu na tego typu instytucje wiadczy fakt, e powstaje obecnie
tak wiele muzew multimedialnych, i mona ju mwi o modzie na muzea trendzie
obecnym zarwno w Polsce, jak i na wiecie. Muzeum Powstania Poznaskiego Czerwiec
56 naley do jednej z najwczeniej otwartych tego typu placwek w Polsce. Wydarzenia
Poznaskiego Czerwca s w powojennej historii Poznania jednym z najwaniejszych rejonw
pamici historycznej. Pomimo tego oraz mimo obecnoci w przestrzeni miejskiej pomnikw
i licznych ostatnio podejmowanych dziaa majcych na celu przywrcenie pamici i znacze-
nia wydarze z czerwca 1956 r., ktre s obszarem w wiadomoci zbiorowej poznaniakw
nie do koca oswojonym i przepracowanym. By moe dlatego e przeszo nie zostaa
rozliczona, nigdy nie wskazano ani nie ukarano winnych zbrodni wwczas popenionych?
Muzeum wydaje si zatem miejscem, ktre pozwala mieszkacom miasta odzyska i pe-
niej pozna wydarzenia Poznaskiego Powstania, a odwiedzajcym Pozna turystom ukaza
prawdziwe, wykraczajce poza utarte stereotypy oblicze miasta i jego historii.
Lokalizacja muzeum nie jest przypadkowa. Znajduje si w miejscu newralgicznym dla
wydarze czerwcowych. To tu uformowa si tum demonstrantw. To tu podzieli si na
1
Zob. Dariusz Bartoszewicz, Historia oywiona, Gazeta Wyborcza, 1 IV 2005.
116
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
kilka grup, z ktrych jedna, ruszya na ulic Mysk, wdara si do wizienia i uwolni-
a winiw, nastpna przesza przez teren Midzynarodowych Targw Poznaskich oraz
zniszczya znajdujce si na budynku ZUS urzdzenia zaguszajce zagraniczne rozgonie
radiowe. Ostatnia wreszcie grupa, ktra wyonia si z tumu demonstrantw zgromadzo-
nego przed Zamkiem dotara na pod gmach Urzdu Bezpieczestwa mieszczcy si przy
ul. Kochanowskiego podkrela kierownik Muzeum Krzysztof Gyda. Zamek wczesna
siedziba Miejskiej Rady Narodowej jako wiadek Poznaskiego Czerwca i kluczowe miejsce
wydarze, stanowi zatem idealn lokalizacj dla placwki. Miejsce pamici, za jakie mona
uzna muzeum, stapia si tu z tzw. pamici miejsca, podkrelajc jego wymow.
Niestety, mimo trafnoci wyboru lokalizacji, w ogromnej przestrzeni Zamku muzeum zni-
ka. Zaznaczajce wejcie stalowe cyfry 1956 nikn wrd samochodw i budki straniczej
znajdujcych si na ssiadujcym z placwk parkingu. Wski korytarz ze schodami pro-
wadzcy do sal wpywa na odbir caoci ekspozycji. Odnosi si wraenie, e wydarzenia
Poznaskiego Czerwca nadal s tematem, o ktrym mwi si ukradkowo, a pami o zbun-
towanym miecie schowana zostaa w piwnicy.
Prezentowana w muzeum staa wystawa, zatytuowana Powstanie Poznaskie 1956
ocalona pami skupia lini narracyjn na ukazaniu przebiegu wydarze z czerwca 56 oraz
ich przyczyn i skutkw, zgodnie z hasem towarzyszcym ekspozycji Miasto zbuntowao
si nieprzypadkowo. Ekspozycja koncentruje si, wic w zaoeniu na uchwyceniu istoty
Poznaskiego Czerwca pokazaniu, dlaczego ludzie yjcy w miecie kochajcym porzdek
i dyscyplin zdecydowali si wystpi przeciw systemowi, i stan do walki o byt, wolno
i wasn tosamo. Jednoczenie uwiadamia, e nie by to pojedynczy odosobniony zryw,
a walka miaa w poznaskich rodzinach swoj tradycj. O czym wiadcz pamitki rodzinne:
powstacze z czasw od Powstania Listopadowego do Wielkopolskiego, i po AK znajdujce
si w pierwszej sali Mieszkanie poznaniakw.
Zwiedzajc ekspozycj, w cigu godziny przechodzi si poprzez kolejne przestrzenie pry-
watne i publiczne, ukazujce oblicze zbuntowanego miasta: typowe mieszkanie poznaskiej
rodziny robotniczej w latach pidziesitych XX wieku; czciowo zrekonstruowany tramwaj
z epoki, w ktrym znajduj si archiwalne nagrania dwikowe walk i relacje wiadkw; za-
aranowan cel, w ktrej przebywali robotnicy, gdzie mona usysze ich wstrzsajce rela-
117
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
cje z wizienia; wreszcie sal rozpraw, w ktrej naciskajc przyciski mona wysucha mowy
obrocw i samych oskaronych poznaniakw. W sali Komitet Wojewdzki Polskiej Zjed-
noczonej Partii Robotniczej w Poznaniu, dominujcy element stanowi mwnica, z ktrej do-
biegaj fragmenty przemwie wadz partyjnych. Na umieszczonych na stole prezydialnym
monitorach LCD, prezentowane sa gwne zaoenia propagandowe epoki. Ulotki i fragmen-
ty artykuw sugestywnie ilustruj zaoenia planu szecioletniego, ktrego wprowadzanie
byo dla poznaniakw gospodarcz i ekonomiczn katastrof oraz propagand antykapitali-
styczn. Atmosfer tej sali dopeniaj plakaty propagandowe epoki socrealistycznej z czoo-
wym plakatem Wodzimierza Zakrzewskiego Partia sternikiem narodu. Ta sala konfrontuje
kamstwo i propagand epoki z rzeczywistoci pokazan w innych czciach wystawy.
Osi spinajc poszczeglne czci wystawy s odtworzone, za pomoc zdj, elementw
scenograi i multimediw, poznaskie ulice gwne areny wydarze Wolnoci oraz Ko-
chanowskiego.
Kada z wydzielonych sal oddziauje na widza poprzez cao zaaranowanej przestrzeni.
Przemawiaj nie tylko ciany, ale te grunt pod stopami. Sale ukazujce poznaskie ulice wy-
oone s brukiem, w sdzie i komitecie partii znajduje si parkiet, w celi deski. Szczegln
atmosfer panujc na ulicach Poznania w czasie powstania oddaj powikszone, penice
tu rol scenograi zdjcia. W takie przestrzenie wplecione s autentyczne eksponaty z epoki
rower, chodaki, w ktrych chodzili robotnicy fabryki Cegielskiego i fotogramy, np. w bruku
znajduj si podwietlone zdjcia oar. W narracje wczone s przejmujce dokumenty w tym
wyjtkowy cykl fotograi zrobionych z okna przy ulicy Poznaskiej przez Leszka Papierzy-
ckiego. Ukazuje on w nastpujcych po sobie dramatycznych sekwencjach wydarzenia, ktre
rozgryway si na rogu ul. Kochanowskiego i Poznaskiej. Pozwalaj one odtworzy przebieg
tragicznych wydarze. Na zdjciach wida najpierw rosnc grup demonstrantw przed bu-
dynkiem UB, nadjedajce czogi, a padajcych na ziemi demonstrantw, potem pojawiaj
si karetki pogotowia. Przy czym, zgodnie z histori ich powstania, fotograe te s prezentowa-
ne w zainscenizowanym oknie, ktrego rol spenia wmontowany w cian ekran.
Odtworzone w muzeum wntrze przecitnego poznaskiego mieszkania z lat pidzie-
sitych, mwi wiele o charakterze ekspozycji. To miejsce wane dla zwykych poznaniakw,
bo to oni byli uczestnikami wydarze czerwcowych. Taki charakter wystawy odwouje si
Fot. P. ycieski
118
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ezatem do osobistych wspomnie zwiedzajcych. Twrcy muzeum daj nam do zrozumie-
nia, e walka z systemem, toczya si przede wszystkim w sferze ycia prywatnego. To byo
centrum oporu przeciwko ocjalnej wadzy i ideologii. Obok pamitek z narodowych po-
wsta umieszczono tu odbiornik radiowy, z ktrego sycha audycje Radia Wolna Europa.
W rodzinnych domach przez kolejne pokolenia konstruowana bya tosamo przecitnego
poznaniaka, ktry wczy si w bunt.
Wystawa Powstanie Poznaskie 1956 ocalona pami zbudowana jest dwutorowo
w narracji przeplataj si losy indywidualne i zbiorowe. Historia zbiorowego dowiadcze-
nia poznaniakow opowiedziana jest rwnie z perspektywy indywidualnych losw; poprzez
pisemne i ustne relacje wiadkw (powtarzajca si w poszczeglnych salach relacja Stani-
sawy Sobaskiej) i spersonalizowane eksponaty, np. przestrzelona koszula Romka Strza-
kowskiego. Personalizacja powoduje odwoywanie si do emocji odbiorcy, pozwala na jego
peniejsze zaangaowanie w historyczny przekaz. atwiej i bardziej emocjonalnie porusza
opowie o losie pojedynczego czowieka ni np. podanie statystycznych, zbiorowych da-
nych. Dlatego warte rozwaenia jest pozostawienie czasowej (ze wzgldu na ograniczon
przestrze wystawiennicz) wystawy powiconej najmodszej oerze poznaskiego czar-
nego czwartku Romkowi Strzakowskiemu. Stanowi ona bowiem jeden z najbardziej po-
ruszajcych momentw ekspozycji.
Ekspozycja jest ciekawa i przemylana, a niewielka przestrze muzeum, paradoksalnie
jest te jego atutem. Wystawa ogranicza si do najwaniejszych, kluczowych wtkw. Poru-
sza odbiorc, ale nie nudzi. Przejcie przez ni trwa okoo godziny, wic nie jest si skazanym
na zalew trudnymi do zapamitania informacjami.
Nie mona przy tym zapomnie, e rola nowoczesnego muzeum nie ogranicza si do
prezentowanej przez nie wystawy staej i organizowanych przez nie wystaw czasowych. Ma
ono peni te rol archiwum zbierajcego dokumenty i eksponaty dotyczce danej tematyki
i okresu. Zajmuje si wydawaniem publikacji, inicjowaniem szeregu dziaa edukacyjno-
kulturalnych. Jednoczenie funkcjonuje jako jednostka badawcza. Stanowi wic z zaoe-
nia medium poredniczce midzy badaniami naukowymi ze strony historykw a pamici
zbiorow rozumian powszechnie jako pami potoczna
2
. Muzeum Powstania Poznaskie-
go, zgodnie z duchem muzeum narracyjnego, spenia wymienione wyej zadania, prowadzi
te zajcia edukacyjne dla modziey. Organizuje cykliczne spotkania dla uczestnikw buntu
miasta z 1956 r. W bibliotece gromadzone s zbiory dokumentw i pamitek zwizanych
z Czerwcem 56. Muzeum zbiera te pniejsze pamitki i dokumenty zwizane z dziaal-
noci poznaskiej opozycji antykomunistycznej z czasw PRL i planuje rozszerzanie swojej
dziaalnoci.
Poznaska placwka miaa by jednym z pierwszych polskich nowoczesnych muzew
historycznych, now wizytwk miasta. Moe przyczyni si do przeamania niepamici po
dugim okresie wyciszania i deprecjonowania wagi Poznaskiego Czerwca. Szkoda, e nie
jest ono tak obecne w wiadomoci poznaniakw jak Muzeum Powstania Warszawskiego
w Warszawie. Miejsce to jest przecie wanym punktem na mapie Poznania. Upamitnia
i przedstawia bezprecedensowe wydarzenie w historii miasta. Sabo wypromowanie i wyeks-
ponowanie w przestrzeni miejskiej Muzeum Powstania Poznaskiego Czerwiec 56 zdaje
si wiadczy o tym, e poznaniacy nie doceniaj znaczenia swojego buntu i pamici o nim.
2
Bartosz Korzeniewski, Wystawy historyczne jako nonik pamici. Na przykadzie wystawy
o zbrodniach Wehrmachtu, Kultura wspczesna 2007, nr 3 (53), s. 68.
119
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
PRZEMYSAW ZWIERNIK, IPN POZNA
OPR SPOECZNY
I OPOZYCJA W EPOCE GIERKA
Problematyka oporu spoecznego oraz ksztatowania si i dziaalno-
ci opozycji demokratycznej w Wielkopolsce w czasie dekady rzdw
ekipy Edwarda Gierka naley jeszcze do zagadnie mao poznanych.
Dla badaczy wielkim problemem jest to, e po podziale Wielkopolski
na pi wojewdztw w 1975 r. materiay rdowe, przede wszyst-
kim te wytworzone przez SB, zostay rozproszone i dlatego dzi stan
ich zachowania jest mocno zrnicowany. wczesna reforma admi-
nistracyjna nie pomniejszya jednak roli Poznania, ktry pozosta
dominujcym orodkiem przemysowym i akademickim w tym regio-
nie. Take w tym miecie koncentrowaa si dziaalno opozycji.
Na pocztku lat siedemdziesitych wadzom PRL udao si ustabilizowa sytuacj po-
lityczn i ekonomiczn. W Wielkopolsce wzrosa produkcja przemysowa, zaczy rosn
pace i zelaa cenzura, co miao due znaczenie dla rodowisk intelektualnych. Okres ten
literaci zwizani z nurtem Nowej Fali nazywali nawet ma odwil. Ale te w tym czasie
SB miaa prowadzi dziaania dezintegrujce rodowiska opozycyjne, zapobiega tworzeniu
si grup i organizacji opozycyjnych, uniemoliwia wykorzystywanie legalnych klubw i sto-
warzysze do niezalenej dziaalnoci i nie dopuszcza do strajkw
1
.
Strajki i przejawy niezadowolenia
W grudniu 1970 r. w wielkopolskich zakadach nie doszo do protestw na tak du skal
jak na Wybrzeu. Jednak w cigu nastpnych miesicy w wielu przedsibiorstwach utrzy-
mywao si napicie, ktre uzewntrzniao si poprzez strajki i przejawy niezadowolenia.
Miay one gwnie charakter ekonomiczny. Pracownicy zgaszali te postulaty polityczne,
domagajc si m.in. zmian we wadzach centralnych i zwikszenia kompetencji zwizkw
zawodowych. W niektrych zakadach pracy sytuacj polityczn krytykowali rwnie czon-
kowie PZPR
2
. W okresie pniejszym zmalaa liczba protestw w zakadach pracy Wielko-
polski. Dane liczbowe zawiera ponisza tabela.
1
E. Makowski, Od socjaldemokracji do Solidarnoci, Pozna 1991, s. 276279; S. Baraczak,
O tak zwanej Nowej Fali, Solidarno Dolnolska, 17 IV 1981, nr 16/30; AIPN Po, 06/91, t. 16,
Pismo zastpcy komendanta wojewdzkiego MO ds. Suby Bezpieczestwa w Poznaniu do naczel-
nikw wydziaw i starszych inspektorw SB KW MO oraz I zastpcw komendantw powiatowych
MO ds. SB, 27 I 1971 r., k. 1516; AIPN Po, 0/6/227 t. 4, Dyrektywa nr 2 kierownictwa Ministerstwa
Spraw Wewntrznych w sprawie aktualnych zada resortu spraw wewntrznych, w szczeglnoci
Suby Bezpieczestwa i Milicji Obywatelskiej, 20 V 1971 r., k. 5354; AIPN Po, 06/227, t. 4, Dy-
rektywa nr 4 kierownictwa Ministerstwa Spraw Wewntrznych w sprawie gwnych zada resortu
w dalszych dziaaniach na rzecz poprawy bezpieczestwa wewntrznego, porzdku publicznego i dy-
scypliny w kraju, 13 III 1973 r., s. 2930.
2
A. Choniawko, Marzec 1968 i grudzie 1970 w Wielkopolsce, Kronika Wielkopolski 1982, nr 2.
120
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
1971 1972 1973 1974 1975

Strajki 14 3 8 4
Przejawy niezadowole 126 51 18 63 15
rdo: AIPN Po, 06/222, t. 44, Wystpienie, luty 1973, k. 34; AIPN Po, 06/222, t. 46, Wystpienie na
naradzie, [stycze 1976 r.], k. 180; AIPN Po, 06/ 222, t. 46, Analiza stanu bezpieczestwa wojewdztwa
poznaskiego za I procze 1975 r., 18 VII 1975 r., k. 274; ibidem, t. 35, Sprawozdanie z dziaalnoci
SB w wojewdztwie poznaskim za rok 1974, 6 II 1975 r., k. 426427. Dokument podaje inne dane
dot. 1973 r. 132 sytuacje koniktowe, w tym 8 przerw w pracy.
Jak wida, po roku 1971 w wielkopolskich zakadach strajki zdarzay si sporadycznie
i nie byo wikszych koniktw. W swoich dokumentach funkcjonariusze SB podkrelali, e
w 1975 r. liczba niezadowole w zakadach pracy zmalaa, a dziki wczesnemu rozpozna-
waniu sytuacji i przekazywaniu stosownych informacji wojewdzkim wadzom PZPR nie
dopuszczono do powstania przerw w pracy i zakce toku produkcji
3
.
Ale ju rok pniej, w zwizku z pogarszajc si sytuacj ekonomiczn, w zakadach
pracy czciej dochodzio do przejaww niezadowolenia, a 25 czerwca 1976 r. w woje-
wdztwie poznaskim spontaniczne strajki przeciw podwyce cen wybuchy w Poznaskiej
Fabryce oysk Tocznych i Fabryce Narzdzi Chirurgicznych Chifa w Nowym Tomylu.
Z pracy zwolniono wtedy szeciu pracownikw PFT i siedmiu z Chify. Wielu uczestni-
kw protestw otrzymao kary administracyjne i partyjne. W inny sposb sprzeciw wobec
podwyki cen wyrazili pracownicy trzeciej zmiany Poznaskich Zakadw Opon Samocho-
dowych Stomil, ktrzy po prostu odmwili spoycia posiku regeneracyjnego. Zarwno
25 czerwca, jak i w okresie pniejszym nastroje niezadowolenia panoway take w innych
wielkopolskich przedsibiorstwach. Przejawiay si one w ostrych w tonie wypowiedziach,
krytykujcych podwyki cen i sytuacj ekonomiczn w Polsce. Sporadycznie dochodzio do
przypadkw przerwania pracy, np. w nocy z 2 na 3 sierpnia 1976 r. miay miejsce krtkie
przestoje w Fabryce Samochodw Osobowych Polmo w Dbiu (wojewdztwo koniskie).
Wyrane pogorszenie nastrojw wadze dostrzegy w pierwszej poowie 1980 r. Doszo ww-
czas do wielu przejaww niezadowolenia w wielkopolskich zakadach pracy
4
.
Ulotki, anonimy, napisy na murach
Opr spoeczny przejawia si w wysyaniu anonimowych listw do aktywistw partyj-
nych i przedstawicieli aparatu pastwowego, malowaniu napisw na murach i sporzdzaniu
ulotek (wykonyway je pojedyncze osoby lub niewielkie grupy osb). Na przykad 15 lutego
1974 r. znaleziono w Poznaniu dziewi ulotek dotyczcych protestu przeciwko zmuszeniu do
opuszczenia ZSRR Aleksandra Soenicyna. Zawieray one takie hasa, jak: Tragedia Soe-
3
AIPN Po, 06/222, Wystpienie na naradzie, [stycze 1976 r.], k. 179180.
4
P. Zwiernik, Czerwiec 76 w wojewdztwie poznaskim [w:] Czerwiec 1976. Spory i reeksje po
25 latach, red. P. Sasanka i R. Spaek, Warszawa 2003, s. 5562; E. Wojcieszyk, P. Zwiernik, NSZZ
Solidarno w Koninie [w:] NSZZ Solidarno 1980 1989, t. 4, red. . Kamiski i G. Waligra,
s. 305306; AIPN Po, 06/222, t. 46, Informacja, 7 VII 1976 r., k. 94; AIPN Po, 064/3, t. 1, Analiza za-
groe za 1980 r., 30 XII 1980 r., k. 36; AIPN d, 0044/10, t. 1/CD, Informacja dot. sytuacji politycz-
no-operacyjnej i stanu bezpieczestwa w wojewdztwie kaliskim za okres od 26 III do 1 IV 1980 r.,
1 IV 1980 r., k. 115; ibidem, Informacja dot. sytuacji w WSK PZL-Kalisz, ZAP MERA i ZSM
Ursus w Ostrowie Wlkp., 2 VI 1980 r., k. 190191.
121
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
nicyna symbolem niewoli
myli i Wygnanie Soe-
nicyna = totalitaryzm za-
miast wolnoci. W Turku
17 lutego znaleziono dzie-
wi ulotek, przyczepio-
nych do supw telegra-
cznych. W nich rwnie
wyraano protest przeciw
wypdzeniu Soenicy-
na
5
. Z kolei po tragicznej
mierci Pyjasa kolporto-
wano w Poznaniu ulotki
informujce o Mszy w.
za jego dusz w kociele
oo. Dominikanw. Zostaa
ona odprawiona 23 maja
1977 r.
6
W ocenie SB,
w kolportowanych ulot-
kach dominoway akcenty antypartyjne, antyradzieckie, antypastwowe, szkalujce dziaaczy
partyjnych i pastwowych, a take popierajce opozycj. Charakter antypastwowy miao
60 proc. napisw, antyradziecki 40 proc. Ich tre skierowana bya przeciw kierownictwu
partii, ustrojowi socjalistycznemu i ZSRR, np.: Precz z PZPR KPZR (padziernik 1975 r.
na ul. Junikowskiej), Precz z komunizmem (luty 1978 r. pod mostem na ul. Hetmaskiej),
Precz z ZSRR, Precz z przy-
jani z ZSRR
7
. Kolportowano
rwnie wiersze-paszkwile,
omieszajce przywdcw PRL
lub gospodarcz polityk wadz.
Nasilenie wrogiej dziaalnoci
SB odnotowywaa w okresie
wit pastwowych (np. 1 Maja),
zjazdw PZPR, wyborw do
Sejmu, po decyzjach o charakte-
rze ekonomicznym lub podczas
wanych wydarze politycz-
nych (np. strajkw na Wybrzeu
w 1980 r.)
8
.
5
AIPN Po, 04/3307, Notatka subowa, 25 II 1974 r., k. 18; ibidem, Informacja, 18 II 1974 r., k. 4;
ibidem, Notatka subowa, 25 II 1974 r., k. 18.
6
APP, KW PZPR w Poznaniu, 1166, Informacja nr 52/77, 31 V 1977 r., k. 159.
7
AIPN Po, 08/932, t. IV, Notatka, 6 X 1975 r., k. 68; ibidem, 06/226/5/2, Materia pogldowy
napisu pod mostem Trasa Hetmaska, 3 II 1978, k. 170.
8
AIPN, 1509/1015, M. Kajko, Organizacja pracy operacyjnej w zakresie zwalczania wrogiej pro-
pagandy pisanej na terenie wojewdztwa poznaskiego w latach 19741978, k. 3738.
Ulotka znaleziona w Poznaniu 15 lutego 1974 r.
A
I
P
N
A
I
P
N
122
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
ESuba Bezpieczestwa zajmowaa
si take przypadkami zdzierania czer-
wonych ag lub celowego uszkadzania
ocjalnych hase propagandowych, np.
w nocy z 20 na 21 czerwca 1978 r. na
ul. Dzieryskiego oblano farb plansze
z hasami: Program partii programem
narodu i Przewodzi partia
9
. Intensyw-
ne dziaania operacyjne i ledcze SB pro-
wadzia take po nieudanej prbie pod-
palenia Konsulatu ZSRR w Poznaniu.
W nocy 17 wrzenia 1973 r. nieustalona
osoba wrzucia (wybijajc szyb) zapa-
lon butelk z naft do gabinetu kon-
sula Kuzniecowa. Przymocowana bya
do niej blaszka z wyrytym napisem:
17 IX 1939, symbolem trzech krzyy
i literami NWO. Butelka si nie rozbia.
Bezpieka nie wykrya sprawcy. Dwa lata
pniej, 17 sierpnia, dwie osoby obrzu-
ciy jajami gablot z materiaami pro-
pagandowymi o ZSRR ustawion przed
wejciem do sowieckiego konsulatu
10
.
Wykaz przypadkw tzw. wrogiej propagandy pisanej w wojewdztwie poznaskim przed-
stawia ponisza tabela, opracowana przez funkcjonariusza SB na podstawie materiaw ope-
racyjnych Wydziau III.
Ulotki Anonimy Napisy
Lata Fakt Ilo Fakt Ilo Fakt Ilo
1975 2 5 2 40
1976 8 24 11 50 3 9
1977 4 30 19 23 3 3
1978 6 478 7 12
1979 10 65 4 6 2 7
1980 7 132 6 24 4 15
Razem 37 732 49 165 12 34
rdo: AIPN, 1510/4707, Wroga propaganda pisana w m. Poznaniu i wojewdztwie poznaskim
w latach 19751980. Wykaz nie odzwierciedla wszystkich przypadkw przejcia ulotek; np. w czerwcu
1980 r. SB przeja operacyjnie 1875 egz. wzywajcych do obchodw 24. rocznicy 28 VI 1956 r.
Z kolei w 1978 r. nie wykazano przypadku wrogiego napisu przy ul. Hetmaskiej.
9
AIPN Po, 06/222, Notatka urzdowa, 21 VI 1978 r., k. 62; ibidem, Protok ogldzin uszko-
dzenia hasa i plakatu przy ul. Dzieryskiego 247, 21 VI 1978 r., k. 63; ibidem, t. 30, Plan pracy
Wydziau III KW MO Pozna w 1978 r., 9 XII 1977 r., k. 235.
10
AIPN Po, 08/932, t. 1, Szyfrogram do Departamentu III MSW w Warszawie, 18 IX 1973 r.,
k. 13; ibidem, t. IV, Telegram nr 9758/75, 17 VIII 1975 r., k. 12.
A
I
P
N
123
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Od 1 czerwca 1975 do 30 czerwca 1980 r. Wydzia III KW MO w Poznaniu zaoy 75 spraw
operacyjnych, w ramach ktrych zajmowano si poszukiwaniem autorw wrogiej propagandy.
Do czerwca 1980 r. rozpatrzono 44 sprawy, z ktrych 21 zakoczyo si ustaleniem sprawcw
11
.
Niezalene rodowiska
rodowiska, w ktrych mogy powstawa w pierwszej poowie lat siedemdziesitych ini-
cjatywy o charakterze opozycyjnym lub kontestacyjnym, byy dezintegrowane i kontrolowane
operacyjnie przez SB. Do rodowisk tych mona zaliczy kombatantw II wojny wiatowej
(onierzy AK i Polskich Si Zbrojnych na Zachodzie), uczestnikw konspiracji powojennej
i legalnej opozycji (PSL), a take rodowiska artystyczne i literackie. Przykadem moe by
Teatr smego Dnia, ktrego kierownikiem artystycznym by Stanisaw Baraczak. W 1971 r.
teatr zacz wystawia sztuk Krwiodawcy, ktra nawizywaa do wydarze Grudnia 70.
Po ingerencji cenzury zmieniono czciowo jej tre. Zmieniono te tytu na Jednym tchem.
W 1977 r. niektrzy aktorzy i pracownicy Teatru smego Dnia (np. Ewa Wjciak, Roman
Radomski i Jerzy Nowacki) zaangaowali si w akcj obrony Stanisawa Baraczaka i powo-
ania Studenckiego Komitetu Solidarnoci w Poznaniu
12
.
Problemem dla wadz byy rwnie teatry i kabarety studenckie (np. Na skraju, wiad-
kowie, Przyjaciele, Dziadki, Deska, Dynia), ktre czsto nie podporzdkowyway
si decyzjom cenzury i prezentoway treci o wyranie wrogich tendencjach. Niektre zo-
stay rozwizane w 1975 r. po wystpach w ramach Tygodnia Kultury Studenckiej UAM
13
.
Znaczc rol w rodowisku studentw odgryway take duszpasterstwa akademickie.
Spord dwunastu takich wsplnot najbardziej aktywne byo duszpasterstwo prowadzone
przez dominikanina o. Honoriusza Kowalczyka. Wedug szacunkw SB rocznie przewijao
si przez nie ok. 5 tys. studentw (zdaniem dominikanw ok. 10 tys.), a jego aktywnymi
uczestnikami byo prawie 400 osb. Niektrzy spord nich (np. Wodzimierz Fenrych, Wie-
saw Lisecki, Edmund Maliszewski, Maria Rembarz) zaangaowali si w 1977 r. w obron
Baraczaka, protesty po tragicznej mierci Stanisawa Pyjasa, kolporta bibuy lub organizo-
wanie Studenckiego Komitetu Solidarnoci
14
.
Ocjalnej, politycznej linii partii sprzeciwiali si niektrzy poznascy literaci, m.in.
Stanisaw Baraczak, Lech Dymarski, Ryszard Krynicki. W rodowisku tym krytykowano
11
AIPN, 1510/4707, A. Spychaj, Wroga propaganda pisana w m. Poznaniu i wojewdztwie po-
znaskim w latach 19751980, ASW, Warszawa 1982, k. 24. Dane przytoczone przez por. Spychaja
rni si troch od liczb podanych przez M. Kajk.
12
AIPN Po, 003/738, Informacja dot. sytuacji w rodowiskach modzieowych w woj. poznaskim,
19 IV 1972 r., k. 339351; ibidem, Informacja dot. dziaalnoci Teatru smego Dnia, 11 XII 1972 r.,
k. 307309; AIPN Po, 06/210, t. 5, Informacja o sytuacji polityczno-operacyjnej w okresie od 26 do
31 I 1975 r. na terenie wojewdztwa poznaskiego, 1 II 1975 r., k. 18; AIPN Po, 06/222, t. 46, Analiza sta-
nu bezpieczestwa wojewdztwa poznaskiego za I procze 1975 r., 18 VII 1975 r., k. 262

264; na temat
dziaalnoci opozycyjnej literatw (rwnie w Poznaniu) zob. Twrczo obca nam klasowo. Aparat
represji wobec rodowiska literackiego 19561990, A. Chojnowski i S. Ligarski, Warszawa 2009.
13
AIPN Po, 06/215, t. 9, Meldunek operacyjny, 30 X 1975 r., k. 8; ibidem, Meldunek operacyjny,
2 XII 1975 r., k. 1011; AIPN Po, 06/222, t. 30, Plan pracy Wydziau III w 1976 r., 30 XII 1975 r.,
k. 270.
14
W. Fenrych, Studencki Komitet Solidarnoci w Poznaniu, 2007, mps; AIPN, 1509/542, J. Frieske,
Oddziaywanie Kocioa rzymsko-katolickiego na modzie akademick jako jedna z form przeciwdzia-
ania procesom laicyzacji, na przykadzie wyszych uczelni w Poznaniu, Legionowo 1977 r., k. 1820.
124
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Edziaalno cenzury i domagano si wolnoci sowa. Wpyw na negatywn ocen postpowa-
nia wadz PRL mia te przebieg zjazdu ZLP, ktry 22 i 23 lutego 1975 r. odby si w Po-
znaniu. Dziaania SB i kierownictwa politycznego zjazdu spowodoway wyeliminowanie
czoowych kandydatw opozycji do wadz ZLP (m.in. Zbigniewa Herberta)
15
. Po ogoszeniu
w 1975 r. przez wadze PRL propozycji zmian w konstytucji wrd sygnatariuszy najbardziej
znanego protestu, nazywanego Listem 59, byli rwnie poznascy poeci: Baraczak, Dymarski
i Krynicki. We wrzeniu 1976 r. Baraczak zosta czonkiem Komitetu Obrony Robotnikw
16
.
Przypadki kontestowania polityki wadz PRL zdarzay si rwnie w niektrych legal-
nych organizacjach. Przykadem moe by dziaalno tzw. grupy modych w Stowarzyszeniu
PAX. Mniej wicej od poowy lat siedemdziesitych narasta w nim kryzys, przejawiajcy
si rozamem midzy star kadr kierownicz a nurtem modzieowym. Podzia admini-
stracyjny w 1975 r. spowodowa konieczno utworzenia nowych organizacji wojewdzkich
PAX. Po tych zmianach, w latach 19771978 dziesi orodkw znalazo si pod wpywem
[...] frondy ideologicznej, ktra w duchu demokratyczno-liberalno-narodowym zacza si
domaga miejsca w ocjalnej strukturze PAX-u. W grupie modych by m.in. Romuald
Szeremietiew, szef oddziau PAX w Lesznie, a jednoczenie czonek podziemnego Nurtu
Niepodlegociowego i uczestnik Ruchu Obrony Praw Czowieka i Obywatela. Z kolei w Po-
znaniu w takiej grupie aktywnie dziaa Maciej Pstrg-Bieleski, rwnie czonek ROPCiO.
W 1979 r. obaj byli wspzaoycielami Konfederacji Polski Niepodlegej
17
.
Opozycja
W 1973 r. autor anonimowego listu skierowanego do Komendy Powiatowej MO w Ostro-
wie Wlkp. tak ocenia wczesn sytuacj: Jestemy modzi, ale ju [] znamy si na tych
sprawach [...]. Punkty oporu s i bd w tym pastwie []. Jestemy straszliwie rozjuszeni.
Precz z Sowietami z Polski
18
. Pojawiajce si w ulotkach lub anonimach nazwy organizacji
byy przynajmniej w niektrych przypadkach kcyjne, bo zamiarem autorw byo zasu-
gerowanie wadzom, e istnieje wiele podziemnych organizacji. Przykadem mog by ma-
teriay podpisane przez Komitet Chrzecijaskiej Organizacji Polityczno-Spoecznej, Sztab
Gwny OWP lub Patriotw Polskich
19
.
Sporadycznie zdarzay si jednak przypadki tworzenia niezalenych grup o charakterze
opozycyjnym lub kontestujcych wczesn sytuacj polityczn. Na przykad w 1974 r. stu-
dent UAM oraz studenci z Gdaska, odzi i Warszawy zaoyli grup, ktr nazwano Syndy-
kat 134. Z analiz SB wynika, e miaa ona charakter anarchistyczny z domieszk trockizmu
15
AIPN Po, 06/210, t. 5, Depesza szyfrowa do dyrektora Departamentu III MSW w Warszawie,
gen. bryg. A. Krzysztoporskiego, 23 II 1975 r., k. 4445; AIPN Po, 06/222, t. 46, Analiza stanu bez-
pieczestwa wojewdztwa poznaskiego za I procze 1975 r., 18 VII 1975 r., k. 262.
16
Projekt propozycji dotyczcych dziaa wobec sygnatariuszy listw protestacyjnych, 28 II 1976 r.
[w:] . Kamiski, P. Piotrowski, Opozycja demokratyczna w Polsce w wietle akt KC PZPR (19761980).
Wybr dokumentw, Wrocaw 2002, s. 2124; AIPN Po, 06/222, t. 46, Towarzysze!, k. 145156.
17
Ferment w PAX-ie, Kultura 1979, nr 78 (370371), s. 153154; G. Waligra, Romuald Sze-
remietiew opozycjonista w PAX, Pami i Sprawiedliwo 2004, nr 2 (6), s. 330331; Akt KPN,
Gazeta Polska, 10 IX 1979, nr 3.
18
AIPN Po, 04/3307, Meldunek o wpywie postpowania, 20 II 1974 r., k. 14.
19
AIPN, 1509/1015, M. Kajko, Organizacja pracy operacyjnej w zakresie zwalczania wrogiej pro-
pagandy pisanej na terenie wojewdztwa poznaskiego w latach 19741978, k. 39; AIPN Po, 04/3307,
Informacja, 18 II 1974 r., k. 4; Notatka subowa, 25 II 1974 r., k. 18.
125
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
i rewizjonizmu
20
. W tym samym roku Stanisaw Mach, student Akademii Medycznej, pr-
bowa utworzy organizacj o nazwie Elita o charakterze loy masoskiej. Mach opracowa
program tej grupy, znaki umowne, zorganizowa skrzynk kontaktow oraz rozpocz akcj
werbunkow. Organizacja miaa przeciwstawi si prbom amania demokracji. W stycz-
niu 1975 r. SB przeprowadzia z nim rozmow ostrzegawcz, w wyniku ktrej zaprzesta
prowadzenia dziaalnoci
21
. W 1975 r. studenci UAM Marian Krzyostaniak, Jerzy Lu,
Wojciech Cielewicz, Pawe Gredczyszyn zaoyli grup okrelan przez SB jako klub
opozycjonistw. Zajmowali si zbieraniem i rozpowszechnianiem wierszy satyrycznych
i artw politycznych
22
.
Sytuacja zmienia si po czerwcu 1976 r. We wrzeniu powsta KOR, ktrego jednym
ze wspzaoycieli i czonkw by Baraczak. Po doniesieniu naczelnika Urzdu Miasta
w Puszczykowie, ktry posdzi Baraczaka o prb wrczenia mu apwki, rektor UAM
zawiesi go 28 grudnia w obowizkach nauczyciela akademickiego. O przebiegu wydarze
Baraczak poinformowa czonkw KOR podczas spotkania w Warszawie 3 stycznia 1977 r.
Wyjani, e przekaza naczelnikowi datek na bibliotek, natomiast w trakcie konfrontacji
naczelnik przeinaczy fakty i w konsekwencji prokurator oskary Baraczaka o prb wr-
czenia apwki. Sd Rejonowy w Poznaniu 14 lutego skaza Baraczaka na rok pozbawienia
wolnoci w zawieszeniu na trzy lata. Kilka miesicy pniej, 14 lipca, na podstawie orze-
czenia Komisji Dyscyplinarnej UAM odebrano Baraczakowi prawo wykonywania zawodu
nauczyciela akademickiego
23
.
Dziaania w obronie Baraczaka (m.in. petycja 292 studentw do ministra szkolnictwa
wyszego), protesty po tragicznej mierci Stanisawa Pyjasa w Krakowie oraz szykany wobec
uczestnikw tych akcji przyczyniy si do zintegrowania rodowisk opozycyjnych i powoania
w Poznaniu Studenckiego Komitetu Solidarnoci. W jego dziaalno zaangaowali si stu-
denci UAM, niektrzy aktorzy Teatru smego Dnia, uczestnicy Duszpasterstwa Akademic-
kiego oo. Dominikanw. Wrd inicjatorw SKS znajdowali si m.in. aktualni i dawni dzia-
acze SZSP. Owiadczenie (bez podania nazwisk) informujce o powstaniu SKS w Poznaniu
nosio dat 15 listopada 1977 r. Dopiero pod owiadczeniem SKS z 23 listopada podpisali si
20
AIPN Po, 06/222, t. 44, [Sytuacja operacyjna w wojewdztwie poznaskim, 1974 tr.], k. 228.
W dokumencie nie podano nazwiska studenta UAM, ktry zorganizowa t grup.
21
AIPN Po, 06/210, t. 5, Informacja, 13 V 1975 r., k. 130131. Cielewicz zosta pobity przez
ZOMO podczas demonstracji ulicznej 13 II 1982 r. i zmar w marcu 1982 r.
22
AIPN Po, 06/210, t. 5, Informacja, 13 V 1975 r., k. 130131. Cielewicz zosta pobity przez
ZOMO podczas demonstracji ulicznej 13 II 1982 r. i zmar w marcu 1982 r.
23
Notatka subowa Jerzego Filipiaka kierownika Wydziau Nauki i Owiaty KW PZPR w Po-
znaniu dot. akcji protestacyjnej w obronie S. Baraczaka, 11 I 1977 r. [w:] . Kamiski, P. Piotrowski,
op. cit., s. 73; AIPN Po, 08/1838, t. 5, Protok przesuchana wiadka, 11 XII 1976 r., k. 1519; AIPN,
0248/59, t. 6, Meldunek operacyjny, 5 I 1977 r., k. 164. W 1976 r. Baraczak stara si o zakup czci
prywatnej willi w Puszczykowie. Sprawy zwizane z kupnem zaatwia w Urzdzie Miasta w Pusz-
czykowie. Meldunek operacyjny naczelnika Wydziau III KW MO w Poznaniu kpt. Jerzego Siejka na
temat spotkania Stanisawa Baraczaka z prof. Jerzym Ziomkiem w sprawie dyscyplinarnego zwol-
nienia Baraczaka z pracy na Uniwersytecie Adama Mickiewicza [w:] Twrczo obca, s. 458.
W. Fenrych, op. cit., mps. Szerzej na temat dziaalnoci KOR zob. A. Friszke, Opozycja polityczna
w PRL 19451980, Londyn 1994, s. 338351; Kryptonim Gracze. Suba Bezpieczestwa wobec
Komitetu Obrony Robotnikw i Komitetu Samoobrony Spoecznej KOR (19761981), wstp i oprac.
. Kamiski i G. Waligra, Warszawa 2010.
126
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Estudenci UAM: Ewa Kubacka, Jacek Kubiak, Jerzy Nowacki, Wiesawa Skrzeszewska, Ma-
ciej Szczerkowski (wszyscy z polonistyki), Wodzimierz Fenrych i Jaromir Jedliski (obaj
z historii sztuki), Wiesaw Lisecki (muzykologia), Edward Maliszewski (biologia). W okresie
pniejszym doczyo jeszcze kilku sygnatariuszy, m.in. Janusz Zemer, Wodzimierz Fili-
pek, Andrzej Mller (wszyscy z polonistyki), Krystyna Antowska (studentka anglistyki), Zbi-
gniew Konieczny (student nauk politycznych, pniej funkcjonariusz SB) i Magorzata Bra-
tek (muzykologia). W latach 19771980 dziaacze SKS organizowali akcje w obronie osb
represjonowanych, kolportowali publikacje wydawane poza cenzur, organizowali spotka-
nia w ramach Uniwersytetu Latajcego i TKN, wystpowali w obronie Teatru smego Dnia
(wadze wytaczay aktorom sprawy o charakterze niepolitycznym lub nkay ich metodami
administracyjnymi, np. utrudnianiem wyjazdw za granic). W Klubie Od Nowa (gdzie
miecia si siedziba teatru) odbyway si niektre spotkania dziaaczy SKS
24
.
W 1979 r. uczestnicy poznaskiego SKS byli wsporganizatorami Klubu Samoobrony Spo-
ecznej Regionu Wielkopolsko-Kujawskiego, ktry zawiza si 28 czerwca 1979 r. Do jego
organizatorw naleeli: Restytut Staniewicz, Stanisaw Baraczak, Magorzata Bratek, Wodzi-
mierz Fenrych, Jerzy Nowacki, Jan Andrzejewski (pracownik Centry), Stanisaw Januszkie-
wicz z Bydgoszczy i Zbigniew Konieczny z Gniezna oraz dziaacze z Kalisza: Antoni Pietkie-
wicz, Bogusaw liwa i Tadeusz Wolf. W dziaalno klubu zaangaoway si take inne osoby,
m.in. Edmund Chrociski (redaktor Pryzmatu i organizator Wielkopolskiej Inicjatywy Wy-
dawniczej), Zdzisaw Hetzig z Bydgoszczy, Andrzej Mller i Krystyna Antowska.

Klub stawia
sobie rne cele, w tym walk z represjami z powodw politycznych, wiatopogldowych, wy-
znaniowych, rasowych oraz udzielanie pomocy osobom przeladowanym i pokrzywdzonym.
Klub wydawa owiadczenia dotyczce wczesnej sytuacji politycznej, a jego czonkowie brali
udzia w akcjach kolportau ulotek i nieocenzurowanych publikacji
25
.
W 1979 r. zacz dziaa w Poznaniu take Ruch Modej Polski. Jego organizatorami byli
studenci UAM pochodzcy z Gorzowa Wlkp.: Marek Jurek, Krzysztof Nowak i Piotr Mie-
recki. W dziaalno RMP zaangaowali si rwnie Jarosaw Fiszer, Edward Maliszewski,
24
Notatka nt. dziaalnoci Teatru smego Dnia funkcjonujcego pod patronatem SZSP w Po-
znaniu [w:] . Kamiski, P. Piotrowski, op. cit., s. 156157; W. Fenrych, op. cit., mps; Apel Studenc-
kiego Komitetu Solidarnoci w Poznaniu do pracownikw naukowych wyszych uczelni poznaskich
z 17 XI 1977 r. i do mieszkacw miasta Poznania z 14 I 1979 r. [kserokopie ulotek w zbiorach autora];
Studencki Komitet Solidarnoci w Poznaniu, Kultura 1978, nr 12 (364365), s. 226229 (dokument
opublikowany take w: Z. Semmerling, M. Nadolski, Opozycja demokratyczna w Polsce 19761980.
Wybr dokumentw, Warszawa 1994, s. 212216, gdzie dokument zatytuowano: Owiadczenie o utwo-
rzeniu [poznaskiego] Studenckiego Komitetu Solidarnoci). W dokumentach SB przyjto bdn dat
powstania SKS w Poznaniu 6 XII 1977 r., prawdopodobnie dlatego, e w tym dniu TW Ojo przekaza
SB informacj o powstaniu poznaskiego SKS, a dzie pniej Wydzia III SB rozpocz prowadzenie
SOR krypt. Nonet, w ramach ktrej rozpracowywano SKS (AIPN Po, 08/1296, Meldunek operacyjny,
7 XII 1977 r., k. 7071). Dziaacze SKS wyraaj rne opinie na ten temat, np. zdaniem Jaromira Jedli-
skiego za pocztek dziaalnoci SKS naley uzna sformuowanie owiadczenia Studenckiego Komitetu
Solidarnoci w Poznaniu, noszcego dat 23 listopada 1977 r. (relacja Jaromira Jedliskiego, 2008 r.,
w zbiorach autora). O dziaalnoci SKS i TKN w Polsce (rwnie w Poznaniu) zob. Kryptonim Wasa-
le. Suba Bezpieczestwa wobec Studenckich Komitetw Solidarnoci 19771980, oprac. . Kamiski
i G. Waligra, Warszawa 2007; . Kamiski, G. Waligra, Kryptonim Pegaz. Suba Bezpieczestwa
wobec Towarzystwa Kursw Naukowych 19781980, Warszawa 2008.
25
Nowe inicjatywy spoeczne, Komunikat 1979, nr 31/32; Owiadczenie, 16 IV 1980. Cele KSS
RWK, Biuletyn Informacyjny 1980, nr 1.
127
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Bogusaw Kiernicki i Marek Robak. Mimo rnic ideowych midzy RMP a SKS, dziaacze
ruchu uczestniczyli w wykadach TKN. Czonkowie RMP wsppracowali te z dziaaczami
ROPCiO, przede wszystkim z Restytutem Staniewiczem, ktry powadzi w swoim mieszka-
niu punkt konsultacyjno-informacyjny. Studenci nalecy do SKS i RMP wsporganizowali
niezalene uroczystoci lub w nich uczestniczyli (np. z okazji kolejnych rocznic Czerwca 56,
dziewitej rocznicy Grudnia 70 i czterdziestej rocznicy zbrodni w Katyniu)
26
.
Niezalene uroczystoci organizowano te w Kaliszu. W kociele w. Mikoaja 11 grudnia
1979 r. zostaa odprawiona Msza w. za polegych robotnikw, a 1 sierpnia 1980 r. w kocie-
le franciszkaskim za polegych w Powstaniu Warszawskim. W 1980 r. jeden z dziaaczy
kaliskiej opozycji, Tadeusz Konarski, podczas spotkania ZBoWiD zgosi ocjalnie pomys
postawienia na pl. w. Jzefa w Kaliszu pomnika ku czci zamordowanych w Katyniu
27
.
26
Pamici Poznaskiego Czerwca 1956 r., Opinia 1978, nr 7/8 (15/16); W. Fenrych, op. cit.,
mps; Relacja Krzysztofa Nowaka, 2008 r. (w zbiorach autora). O RMP w Polsce (rwnie w Poznaniu)
zob. P. Zaremba, Modopolacy, Gdask 2000; o pocztkach RMP w Gorzowie Wlkp. zob. M. Mar-
cinkiewicz, Szalecy, ktrzy wymarzyli sobie niepodlego. Ruch Modej Polski w Gorzowie Wiel-
kopolskim spotkanie organizacyjne z 1213 czerwca 1979 r. [w:] A. Lewandowski, K. Marulewska,
A. Meller, Nie ma ycia bez swobody. 30 lat Ruchu Modej Polski (19792009), Toru 2009; Rocznica
Katynia, Informator Zachodni 1980, nr 1.
27
Wolne Sowo, 115 XII 1979, nr 1314; AIPN d, 0044/10, t. 1/CD, Informacja dot. sympatyka
ROPCiO Bronisawa Matusiaka oraz naboestwa aobnego w kociele franciszkaskim, 4 VIII 1980 r.,
k. 277; ibidem, Informacja dot. sytuacji w wojewdztwie kaliskim dla sekretariatu KW, 8 VIII 1980 r.,
k. 232; ibidem, Informacja dotyczca dziaalnoci antysocjalistycznej, 10 VII 1980 r., k. 235236.
Fotograa operacyjna SB wykonana 14 lutego 1977 r. przed budynkiem Sdu Rejonowego
w Poznaniu przy ul. Myskiej po procesie Baraczaka; osoby zidentykowane przez SB:
Marcin Kszycki i Jan Komolka (pierwszy i drugi z lewej), na pierwszym planie: Anna Baraczak,
Stanisaw Baraczak, Lech Dymarski, za Dymarskim: Jerzy Nowacki i Wojciech Woyski
A
I
P
N
128
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EChocia w latach siedemdziesitych Wielkopolska nie naleaa do najbardziej aktywnych
orodkw opozycyjnych, to wedug ocen poznaskiej SB w dziaalno opozycyjn zaanga-
owanych byo okoo 300 osb.
Niezalena dziaalno wydawnicza
Niezalene ocyny wydawnicze w Poznaniu powstay dopiero pod koniec lat siedemdzie-
sitych. Ukazujce si wczeniej nieocenzurowane publikacje mona zaliczy do tzw. sam-
izdatw. Na przykad w 1973 r. ukaza si tomik wierszy Ryszarda Krynickiego Wszystko
jest moliwe przepisany na maszynie w kilkunastu egzemplarzach. W 1976 r. Stanisaw Ba-
raczak opublikowa, te w formie maszynopisu, zbir wierszy Ja wiem, e to niesuszne
28
.
W 1979 r. zacza funkcjonowa w Poznaniu Witrynka Literatw i Krytykw. Wydawnictwo
zostao zorganizowane przez Jaromira Jedliskiego i Wodzimierza Karpiskiego, a zwizani
z nim byli: Stanisaw Baraczak, Ryszard Krynicki, Andrzej Wilowski, Ireneusz Adamski,
Marek Przybya, Wojciech Woyski i Piotr Sonnewend (ps. Stanisaw Piotrowski). W latach
19791980 wydano tomiki wierszy Edwarda Estlina Cummingsa 100 wierszy (w przeka-
dzie Baraczaka), Lecha Dymarskiego Za zgod autora, Bertolta Brechta Elegie bukowskie
i inne wiersze (w przekadzie Ryszarda Krynickiego), Andrzeja Wilowskiego Wiersze i ry-
sunki 19731980. Witrynka Literatw i Krytykw prowadzia dziaalno do 1981 r.
29
Dru-
gim niezalenym wydawnictwem w Poznaniu bya Wielkopolska Inicjatywa Wydawnicza
prowadzona przez Edmunda Chrociskiego. Zostaa ona zaoona na pocztku 1980 r. po
spotkaniu Chrociskiego z Mirosawem Chojeckim. W 1980 r. nazw WIW sygnowano np.
Informator Zachodni i Poznaskie Broszury Spoeczne. Ocyna ta funkcjonowaa po
sierpniu 1980 r., a pniej take po wprowadzeniu stanu wojennego
30
.
Wanym aspektem dziaalnoci opozycji demokratycznej w latach 19761980 byo wy-
dawanie nieocenzurowanych czasopism. Prawdopodobnie pierwszym pismem wydawanym
w Poznaniu przez rodowiska opozycyjne by Przegld Zachodni; w jego wydawanie zaan-
gaowany by m.in. Maciej Pstrg-Bieleski. W 1978 r. ukazay si dwa numery. W numerze
pierwszym redakcja tak pisaa o jego charakterze: Jestemy pismem podziemnym, zerwa-
limy z legalnoci, nie podajc skadu redakcji []. W Polsce Ludowej bylimy rzdzeni
rozmaicie, ale nigdy dotd przez a tak pozbawionych moralnoci ludzi. Na amach pisma
publikowano informacje o dziaalnoci opozycji w Poznaniu oraz innych orodkach, wiado-
28
APP, KW PZPR w Poznaniu, 3724, Wszystko jest moliwe, 1973. Fotokopia maszynopisu. Na
egzemplarzu tej publikacji znajduje si adnotacja, e jest to wybr niepublikowanych tekstw z tomi-
ku Organizm zbiorowy, przepisanych w padzierniku 1973 r. w iloci 12 egzemplarzy; S. Baraczak,
Ja wiem, e to niesuszne. Wiersze z lat 19751976, Pozna 1976, mps.
29
Wodzimierz Karpiski, WLiK wydawnictwo prawie nieznane, Solidarno Wielkopolski,
15 XII 1981, nr 13.
30
Wielkopolska Inicjatywa Wydawnicza, s. 14, [ok. 1983 r.], mps. Wedug informacji podawa-
nych przez Chrociskiego wydawnictwo powstao w 1978 r. (np. w: Strze si przyjaci, 1 VIII 1985,
mps, s. 1). Natomiast Fenrych wspomina, e WIW powstaa na pocztku 1980 r.: Inicjatywa ta po-
wstaa pewnego dnia wiosn 1980 roku w parku na Malcie. Przechadzalimy si tam z Chrociskim
i Koniecznym. Konieczny pali si do dziaalnoci, podobnie jak Chrociski. [] Postanowilimy
wic stworzy wydawnictwo o takiej wanie nazwie (W. Fenrych, Komentarz do Biuletynu KSS
RWK, 16 V 2008, s. 12). W dokumentach SB nazwa WIW nie pojawia si przed 1980 r. (AIPN Po,
08/1873, SOR krypt. Edek dot. rozpracowania Chrociskiego). Dotychczas nie odnalazem te
adnych publikacji sygnowanych przez WIW, a wydanych w latach 1978 i 1979.
129
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
moci o wydarzeniach w kraju i na wiecie, a take artykuy na temat wczesnych problemw
politycznych i spoecznych
31
.
Innym niezalenym pismem by Pryzmat redagowany przez Edmunda Chrociskie-
go, powielany metod odbitek fotogracznych w nakadzie okoo 100 egz. Na jego zawar-
to skaday si informacje przedrukowywane z Biuletynu Informacyjnego KSS KOR,
przede wszystkim dotyczce przypadkw amania prawa, a take informacje wasne. Przed
Sierpniem 80 ukazao si sze numerw Pryzmatu, kady w objtoci jednej strony for-
matu A4. Pryzmat kolportowany by gwnie w poznaskich zakadach pracy. Wedug
ustale SB, pierwszy numer Pryzmatu zosta rozkolportowany w styczniu 1979 r. w Ardo-
mie, natomiast nr 2 zosta skonskowany 31 stycznia 1979 r. w fazie przygotowa (wraz
ze sprztem fotogracznym) podczas rewizji w mieszkaniu Chrociskiego
32
.
Najbardziej aktywn dziaalno wydawnicz w Poznaniu prowadzi SKS. W wikszoci
byy to druki ulotne, ale podejmowano te prby wydawania czasopism. Niepowodzeniem za-
koczyy si jednak zamiary wydania Biuletynu Akademickiego. Kiedy 10 kwietnia 1979 r.
powielano pierwszy numer tego periodyku w jednym z pokoi w akademiku Jowita, wkro-
czyli tam funkcjonariusze SB, ktrzy skonskowali 495 egzemplarzy, powielacz Razzy,
maszyn do pisania i publikacje niezalene. Z kolei Andrzej Mller, jeden z rzecznikw SKS,
zredagowa i rozpowszechni w formie maszynopisu co najmniej trzy numery Wiadomo-
ci Jowity. Zawieray one m.in. informacje o represjach wobec dziaaczy opozycji
33
. W li-
stopadzie 1979 r. ukaza si pierwszy numer Ulotki Informacyjnej Studenckiego Komitetu
Solidarnoci. Opublikowano w nim informacje o wykadach Wadysawa Bartoszewskiego,
o uniemoliwianiu innych prelekcji i represjach wobec poznaskich studentw. Zrelacjono-
wano te niezalen manifestacj, ktra odbya si w Warszawie 11 listopada 1979 r., oraz
zamieszczono apel Krystyny Feldman i Sydonii Basiskiej adresowany do Senatu UAM, ne-
gatywnie oceniajcy przypadki podejmowania wsppracy z SB przez pracownikw UAM
34
.
Z kolei wiosn 1980 r. poznaski SKS wyda dwa Zeszyty SKS, zawierajce przedruk
artykuu z emigracyjnego Aneksu na temat patologii spoecznych w Polsce oraz przedruk
przedwojennego opracowania Oswalda Balzera Uwagi o projekcie nowej ustawy w szkoach
akademickich. Materia ten nawizywa do toczcej si wwczas dyskusji o sytuacji w szkol-
nictwie wyszym
35
.
31
AIPN, 0364/50, Przegld Zachodni 1978, nr 1 (odpis), Przegld Zachodni 1978, nr 2 (zbio-
ry Orodka KARTA), t. 3, k. 311. Notatki z rozmowy telefonicznej z M. Pstrg-Bieleskim,
29 VIII 2009 r. W wydawanie pisma zaangaowane byy jeszcze dwie nieznane osoby.
32
Wielkopolska Inicjatywa Wydawnicza, s. 14, [ok. 1983 r.], mps: wedug tego opracowania
pierwszy numer Pryzmatu ukaza si w styczniu 1978 r., dotychczas nie odnalazem jednak adnych
publikacji wydawanych przez Chrociskiego w 1978 r.; AIPN Po, 08/1837, t. 2, Meldunek operacyjny,
31 I 1979, k. 11; ibidem, [Meldunek operacyjny], 23 IV 1979 r., k. 19; ibidem, t. 1, Meldunek operacyj-
ny, 31 I [19]79 r., k. 11.
33
AIPN Po, 08/1296, Meldunek operacyjny, 10 IV [19]79 r., k. 163. Studenci nie zdyli wydru-
kowa ostatniej (szstej) strony Biuletynu Akademickiego; AIPN, 0222/701, t. 5, Meldunek opera-
cyjny, 10 V 1979 r., k. 160. Dotychczas nie odnalazem adnego numeru Wiadomoci Jowity. Cz
egzemplarzy zostaa zniszczona przez czonkw SZSP i pracownikw DS Jowita.
34
Apel SKS-u; Do Senatu UAM; Manifestacja w Warszawie; Wykady Bartoszewskiego, Ulotka
Informacyjna Studenckiego Komitetu Solidarnoci, 20 XI 1979 r., nr 1.
35
Nowoci z niezalenych wydawnictw poznaskich, Informator Zachodni 1980, nr 1, s. 67.
130
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EW styczniu 1980 r. ukaza si pierwszy numer Biuletynu Informacyjnego wydany przez
KSS RW-K, a w maju pierwszy numer niezalenego pisma Informator Zachodni wyda-
ny przez WIW. Na amach obu pism zamieszczono informacje o represjach wobec opozycji
i dziaaniach podejmowanych przez ni w Poznaniu, nazwiska i adresy kontaktowe dziaaczy
opozycyjnych. Ponadto w Informatorze Zachodnim opublikowano polemik z informacja-
mi zamieszczonymi w prasie ocjalnej oraz artyku Wodzimierza Fenrycha Czy ZSRR prag-
nie olimpiady w Moskwie?
36
.
Bardziej aktywn dziaalno wydawnicz prowadzili opozycjonici z Kalisza (we wsp-
pracy z dziaaczami z Wrocawia i Zduskiej Woli), ktrzy wydawali Wolne Sowo syg-
nowane przez ROPCiO. W jego wydawanie zaangaowali si m.in.: Antoni Pietkiewicz, Ta-
deusz Wolf, Bogusaw liwa, Jzef M. Janowski i Zenobia Cieliska. Od czerwca 1979 do
sierpnia 1980 r. ukazao si 21 numerw. Periodyk mia charakter publicystyczno-informa-
cyjny. Na jego amach zamieszczano artykuy powicone represjom, problemom krajowym
i zagranicznym, politycznym, ekonomicznym i etycznym (w duej czci byy to przedruki
z innych pism wydawanych poza cenzur)
37
.
Jedn z przyczyn tego, e w latach 19761980 Pozna nie by aktywnym orodkiem wy-
dawniczym, bya dziaalno osobowych rde informacji, m.in. TW Ojo, TW Jacek,
TW Kuba, TW Washington Irving. Osoby te bray udzia w drukowaniu i kolportowaniu
bibuy oraz miay du wiedz o funkcjonowaniu niezalenego obiegu wydawniczego. Dziki
ich informacjom esbecy mogli konskowa podczas rewizji niezalene publikacje i dokonywa
przej operacyjnych. Na przykad TW Washington Irwing (studentka anglistyki) przeka-
zaa SB w sierpniu 1980 r. 116 egzemplarzy numeru 51/52 i 428 egzemplarzy numeru 57 Ro-
botnika. Due iloci bibuy (take drukowanej przez siebie) przekazywa TW Jacek (student
nauk politycznych, pniej funkcjonariusz SB)
38
. Na przykad w 1978 r. SB przeja ponad
3 tys. wrogich opracowa, a w 1980 r. Wydzia III przej 8646 takich materiaw (w tym
2321 operacyjnie). W wojewdztwie kaliskim bezpieka przeja w 1979 r. ok. 2 tys. egzem-
plarzy literatury bezdebitowej, a w pierwszym kwartale 1980 r. ok. 500 egzemplarzy
39
.
36
Biuletyn Informacyjny 1980, nr 1; Informator Zachodni 1980, nr 1. Do pisma doczono
rwnie dodatki: opracowanie poznaskiego SKS na temat sytuacji w szkolnictwie wyszym oraz
nieaktualne owiadczenie KSS RWK w sprawie aresztowania Mirosawa Chojeckiego.
37
G. Schlender, Solidarno Wielkopolski Poudniowej w latach 19802000, Kalisz 2001, s. 43;
Wolne Sowo, 1 X 1979, nr 9; Wolne Sowo, 1 VI 1980, nr 20. Od nr. 20 pismo nosio podtytu:
Nurt Chrzecijasko-Spoeczny.
38
AIPN Po, 08/1296, t. 1, [Meldunek operacyjny], 5 VIII [19]80 r., k. 223; ibidem, [Meldunek ope-
racyjny], 28 II [19]80 r., k. 209; ibidem, [Meldunek operacyjny], 22 III [19]80 r., k. 214. Zbigniew Ko-
nieczny, zarejestrowany jako TW Jacek, nr rej. 26582, zdjty z ewidencji 30 VII 1983 r. (AIPN Po,
00193/1/3), od 1982 r. funkcjonariusz SB. Tomasz Skorupski, zarejestrowany przez Sekcj IX Wydz.
III KW MO w Poznaniu 26 II 1979 r. jako kTW, nast. TW Kuba, od 25 V 1984 r. jako TW Hubert,
nr rej. 27727, zdjty z ewidencji Wydz. C WUSW w Poznaniu 25 I 1985 r. (AIPN Po, 06/214/36/1;
AIPN Po, 00193/1/3), od 1984 r. funkcjonariusz SB. O dziaalnoci Z. Koniecznego i T. Skorupskiego
zob. K.M. Kamierczak, cile tajne. Nieznane fakty z historii Wielkopolski, s. 145150; na temat
dziaalnoci TW Ojo (Marka Szpendowskiego) zob. K. Kamierczak, Gwiazda agentury, Gos
Wielkopolski, III 2006.
39
AIPN Po, 06/222, t. 32, Problemowy plan pracy Suby Bezpieczestwa KW MO w Poznaniu
na 1979 r., 30 XII 1978 r., k. 44; ibidem, Sprawozdanie za 1980 r., k. 92; AIPN d, 0044/10, t. 1/CD,
Ocena stanu bezpieczestwa publicznego w wojewdztwie za 1979 r. i I-szy kwarta 1980 r. oraz kie-
runkw przedsiwzi w zakresie realizacji uchway KW z 1977 r., 30 IV 1980 r., k. 151.
131
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Lato 1980 r. w Wielkopolsce
Od pocztku lipca, w zwizku z wprowadzonymi podwykami cen, w caym kraju narasta
sprzeciw spoeczestwa. Podobnie byo w Wielkopolsce. W lipcu i sierpniu w piciu woje-
wdztwach regionu doszo do strajkw w co najmniej 65 zakadach pracy. Jeden z pierwszych
protestw mia miejsce na Wydziale W2 Zakadw Mechanicznych Pomet w Poznaniu.
Okoo trzystu pracownikw 30 czerwca wyrazio swoje niezadowolenie, celowo ograniczajc
wydajno pracy, a nastpnego dnia wybuch strajk. Z kolei 25 lipca strajkowali pracowni-
cy Fabryki W4 HCP
40
. Najwikszy zasig miay jednak protesty w wojewdztwie kaliskim,
szczeglnie w Ostrowie Wlkp. Midzy 19 a 30 lipca strajki wybuchy tam w co najmniej 25
zakadach pracy, a w sierpniu w kolejnych szeciu. Przez trzy dni (2325 lipca) strajkoway za-
ogi Fabryki Urzdze Mechanicznych w Ostrzeszowie, Zakadw Automatyki Przemysowej
MERA ZAP (1921 lipca) i Zakadw Naprawczych Taboru Kolejowego w Ostrowie Wlkp.
(2325 lipca). Strajkowali te pracownicy lii Ursusa, Zakadu Elementw Betonowych
Prefabet, Wza PKP, Wielkopolskich Zakadw Przemysu Sklejek, Spomaszu, Centrali
Rybnej, Spdzielni 1 Maja i Asco. Kolejne strajki rozpoczy w sierpniu, np. w Zakadach
Przemysu Owocowo-Warzywnego w Kotlinie (1 sierpnia), Fabryce Wyrobw Runowych
Runotex w Kaliszu (5 sierpnia), Fabryce Automatw Tokarskich w Pleszewie (2728 sierp-
nia) i Wytwrni Sprztu Komunikacyjnego PZL w Kaliszu (28 sierpnia)
41
. W dokumencie
KC PZPR wymieniono lipcowe strajki w wojewdztwie kaliskim wrd najwikszych w tym
czasie protestw w Polsce (obok strajkw w Lublinie, widniku, yrardowie i Warszawie)
42
.
W sierpniu, w okresie strajkw na Wybrzeu, najwiksze protesty miay miejsce w woje-
wdztwach pilskim i poznaskim. Midzy 25 a 30 sierpnia wystpiy one w co najmniej jede-
nastu zakadach pracy Piy, Czarnkowa, Trzcianki, Lubasza, Zotowa i Okonka. Strajkowali
pracownicy m.in. Zakadw Sprztu Owietleniowego Polam w Pile, ZNTK i komunikacji
miejskiej. Z kolei przez wojewdztwo poznaskie najwiksza fala strajkw przetoczya si 29
i 30 sierpnia. Impulsem do nich by strajk w Wojewdzkim Przedsibiorstwie Komunikacyj-
nym. Strajk podjy te zaogi HCP (2930 sierpnia) i Poznaskiej Fabryki Maszyn niwnych
(2931 sierpnia). W caym wojewdztwie (poza Poznaniem rwnie w Gnienie, Luboniu i re-
mie) protestoway zaogi co najmniej 21 zakadw. Strajki sierpniowe przede wszystkim byy
wyrazem poparcia dla strajkujcych stoczniowcw i zgoszonych przez nich postulatw
43
.
40
M. Dbrowski, Lubelski Lipiec, 1980, Lublin 2000, s. 8389; AIPN Po, 06/210, t. 8, Informacja,
30 VI 1980 r., k. 225; AIPN Po, 08/1170, t. 1, Notatka urzdowa, 25 VIII 1980 r., k. 227; ibidem, Notat-
ka urzdowa, 25 VII 1980 r., k. 228; ibidem, Notatka subowa, 25 VII 1980 r., k. 229230.
41
AIPN d, 0044/10/CD, Informacje dotyczce sytuacji polityczno-operacyjnej w wojewdztwie
kaliskim, k. 246247, 249, 263264, 272, 284, 291, 303; G. Schlender, NSZZ Solidarno Region Wiel-
kopolska Poudniowa [w:] NSZZ Solidarno, t. 4, k. 493496; G. Schlender, Solidarno Wielko-
polski Poudniowej w latach 19802000. Zarys dziejw, Kalisz 2001, s. 45, 373376, 475476, 499, 517,
541. Autorka wymienia dwanacie zakadw strajkujcych w lipcu i sierpniu, w tym pi (PKS i Polo
w Sycowie, ZPW Prospan i Wlczanka w Wieruszowie, JZPML Jaroma w Jarocinie), o ktrych
nie ma danych w informacjach SB na temat sytuacji polityczno-operacyjnej w wojewdztwie kaliskim.
42
APP, KW PZPR, 599, Informacja o przebiegu i tle wydarze strajkowych, X 1980 r., k. 288
i nast. b.p.
43
Szerzej na temat przebiegu strajkw w Poznaniu zob. P. Zwiernik, Geneza i pocztki dziaalno-
ci NSZZ Solidarno w Poznaniu, Kronika Miasta Poznania 2005, nr 4; P. Zwiernik, NSZZ So-
lidarno Regionu Wojewdztwo Pilskie (www.sierpie1980.pl); J. Wsowicz, NSZZ Solidarno
Region Wojewdztwo Pilskie [w:] NSZZ Solidarno, t. 4, s. 244245.
132
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EW tym czasie na murach pojawiay si ulotki i napisy, krytyczne wobec wadz lub popie-
rajce strajkujcych, m.in. Gdask czeka. Niektre byy rozrzucane w przedsibiorstwach
lub w pobliu nich. Na przykad ulotki na ul. Dzieryskiego (ok. 100 sztuk) zawieray hasa:
Solidaryzujemy si ze stoczniowcami Gdaska, Dzikujemy wam stoczniowcy, Niech
yje wolny Gdask, Wysze ceny, wysze pace, damy wolnych wyborw. Ulotki zna-
lezione w Wiefamelu (dano w nich poprawy zaopatrzenia) i przed wejciem do FOS
Ponar-Wiepofama nawoyway do przyczenia si do strajku. Na murze w pobliu wejcia
do Fabryki W7 HCP namalowano napis: Chwaa strajkujcym
44
.
Protestujcych robotnikw popierali take dziaacze opozycji demokratycznej. Szeciu
czonkw KSS Regionu Wielkopolsko-Kujawskiego (Edmund Chrociski, Andrzej Ml-
ler, Zbigniew Konieczny, Jan Andrzejewski, Krystyna Antowska i Stanisaw Januszkiewicz)
spotkao si 17 sierpnia i opracowao owiadczenie dotyczce wystpienia premiera Babiucha
z 15 sierpnia. Grupa dziaaczy SKS oraz czonkw i wsppracownikw KSS KOR opraco-
waa z kolei apel popierajcy postulaty strajkujcych stoczniowcw i od 22 sierpnia zbieraa
pod nim podpisy. Wrd sygnatariuszy byli m.in.: o. Aleksander Hauke-Ligowski, o. Hono-
riusz Kowalczyk, prof. Jarosaw Maciejewski, prof. Zoa Trojanowicz, prof. Leszek Nowak,
dr Stanisaw Baraczak, Ryszard Krynicki, Wojciech Woyski i Roman Brandstaetter. Apel
zawieli stoczniowcom Kubiak i Dymarski. Do Stoczni Gdaskiej udali si take aktorzy
Teatru smego Dnia
45
.
44
AIPN, 1510/1401, Przejawy wrogiej propagandy pisanej w latach 19801981 na przykadzie
wojewdztwa poznaskiego, Warszawa 1985, k. 37; AIPN Po, 08/1221, t. 4, Meldunek operacyjny
nr 2549, 22 VIII 1980 r., k. 14; ibidem, Meldunek operacyjny nr 2606, 26 VIII 1980 r., k. 27.
45
AIPN Po, 06/210, t. 9, Depesza szyfrowa, 17 VIII 1980 r., k. 128a; AIPN Po, 06/215, t. 4/3, Mel-
dunek operacyjny, 17 VIII 1980 r., k. 43; ibidem, Meldunek operacyjny, 12 X 1980, k. 5152; ibidem,
Owiadczenie, 17 VIII 1980 r., k. 4749. Owiadczenie to nie zostao opublikowane. Wrd uczestni-
kw spotkania 17 VIII byo trzech TW: Jacek, Syrena i Washington Irving; AIPN Po, 0186/961,
Meldunek operacyjny, 22 VIII 1980 r., mfm; ibidem, Meldunek operacyjny, 2 IX 1980 r., mfm; ibidem,
Meldunek operacyjny, [data dzienna nieczytelna] 1980 r., mfm. Wedug ustale SB do 2 IX zebrano
87 podpisw (zob. Strajkowy Biuletyn Informacyjny Solidarno, 25 VIII 1980); E.R. Dabert,
Solidarno Wielkopolska 19801989. Kalendarium, Pozna 1996, s. 10; B. Fabiaska, By wolnym
Polakiem, Pozna 2000, s. 11.
Winieta niezalenego pisma Wolne Sowo
133
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
KAROLINA BITTNER, IPN POZNA
RODOWISKO
POZNASKICH PUNKW
W RAPORTACH BEZPIEKI
W zwizku z istnieniem na terenie Poznania grup punk ocenionych
na okoo 120 osb oraz ze wzgldu na du szkodliwo spoeczn
zjawiska [] postanowiono wspomnian organizacj obj kontrol
operacyjn w ramach sprawy operacyjnego sprawdzenia krypto-
nim Agrafka czytamy w meldunku operacyjnym Wydziau III
KW MO Pozna
1
. Obserwacja poznaskich punkw prowadzona bya
od kwietnia 1980 do maja 1981 r. Plan przedsiwzi operacyjnych
w SOS krypt. Agrafka przewidywa nastpujce kierunki dziaa:
[] zabezpieczenie dopywu informacji o wszelkich zamierzeniach
punkw, rozpoznanie kontaktw punkw, ujawnianie i dokumen-
towanie faktw wrogiej dziaalnoci ruchu punk, neutralizowanie
wrogiej dziaalnoci punkw
2
.
Przeom lat siedemdziesitych i osiemdziesitych to pocztek rockowego boomu w Polsce.
Wraz ze wzrostem popularnoci muzyki rockowej powstay nowe subkultury. Na ulicach polskich
miast pojawiy si grupy punkw, skinheadw, poppersw, metalowcw... Budzio to zarwno za-
interesowanie, jak i obawy ze strony spoeczestwa oraz wadz. W aktach SB znale mona licz-
ne lady zainteresowania niekonwencjonalnymi zachowaniami modziey, nie tylko punkw
3
.
Historia ruchu
Subkultura punk pojawia si w poowie lat siedemdziesitych w Wielkiej Brytanii jako
odpowied sfrustrowanej modziey robotniczej na z sytuacj gospodarcz
4
. Ideologia ru-
chu zostaa wyraona za pomoc hase: no future nie ma przyszoci, anarchy anarchia,
no rules nie ma regu. Jego istot bya negacja rzeczywistoci i wszelkich instytucji ogra-
niczajcych wolno. Zewntrzne atrybuty subkultury punk to czarna skrzana kurtka nabita
wiekami, skrzana opaska na rk z wiekami, tzw. pieszczocha, wojskowe buty, tzw. glany,
oraz irokez, tj. wysoko postawione, kolorowe wosy. Dopenieniem tego byy liczne agrafki
1
AIPN Po, 0186/831, Meldunek operacyjny sowny opis zagroenia, 12 IV 1980 r., k. 10. Podsta-
w rdow tego tekstu s materiay zgromadzone w ramach SOS krypt. Agrafka 19801981.
2
Ibidem, Plan przedsiwzi operacyjnych w sprawie operacyjnego sprawdzania krypt. Agraf-
ka, 17 XII 1980 r., k. 1213.
3
Por. K. Lesiakowski, P. Perzyna, T. Toborek, Jarocin w obiektywie bezpieki, Warszawa 2004.
4
Rwnolegle subkultura punk rozwijaa si w USA wrd studentw, ale w Wielkiej Bryta-
nii punkowie rekrutowali si gwnie z klasy robotniczej. Zob. M. Lewandowski, Jzyk subkultury
punkw, Pozna 2007, s. 10; M. Pczak, May sownik subkultur modzieowych, Warszawa 1992;
H. Zgkowa, Sownictwo polskich tekstw rockowych: listy frekwencyjne, Pozna 1991.
134
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ewpinane w uszy, nos bd w ubranie. Przeomowym wydarzeniem dla ruchu punk sta si
koncert grupy Sex Pistols w Londynie w lipcu 1976 r. Punk by najbardziej zbuntowan
i prowokacyjn form rocka. Styl ten mia drani swoj prostot i ostrym brzmieniem, a jego
celem byo wykrzyczenie prawdy o wiecie. Agresywnej muzyce i obrazoburczym tekstom
towarzyszyy prowokacyjne zachowania na koncertach niszczenie instrumentw, demolo-
wanie sceny, uczestnictwo w tacu pogo.
Zaamanie gospodarki w drugiej poowie dekady, niespenione oczekiwania pokadane
w polityce Edwarda Gierka, w kocu stan wojenny to wszystko budzio frustracj, z ktr
Polacy radzili sobie w rny sposb. Jedni by wyrazi swj sprzeciw emigrowali, inni
podejmowali dziaalno opozycyjn, jeszcze inni wybierali ekspresj artystyczn, na przy-
kad poprzez muzyk punk, ktra bya jak form swobodnej wypowiedzi. Kwintesencj tej
wolnoci sta si festiwal rockowy w Jarocinie organizowany kadego lata od 1980 do 1994 r.,
rwnie w czasie stanu wojennego.
W 1980 r. ruszya nowa fala polskiego rocka, spychajc na drugi plan zespoy z nurtu mu-
zyki modej generacji (MMG). Do gosu doszo punkowe podziemie rozwijajce si od dru-
giej poowy lat siedemdziesitych, ktrego pojawienie si zapocztkowao muzyczn rewolucj.
Punk muzyka buntu, niezgody i protestu wdar si w polsk rzeczywisto. Sta si inspiracj
dla Polakw urodzonych w latach szedziesitych, ktrych modo przypada na dekad Gier-
ka okres niepewnoci i kryzysu. Nie potrali oni zaakceptowa sytuacji w kraju, nie godzili si
na ograniczanie wolnoci jednostki i manipulacj. Rezultatem tego by wysyp grup punkrocko-
wych. W 1978 r. w warszawskim klubie Hybrydy wystpia pierwsza polska formacja punko-
wa Walek Dzedzej Pank Bend, ktrej zaoyciel Lesaw Danicki (Walek Dzedzej) znany
by jako poeta i uliczny muzyk grajcy w przejciach podziemnych stolicy. Koncerty Walek
Dzedzej Pank Bend byy ewenementem na polskiej scenie muzycznej, zarwno pod wzgldem
brzmieniowym, jak i tekstowym. Wykrzykiwany ze sceny tekst: Nie jestem may, nie jestem
duy, nie jestem mdry, nie jestem gupi, nie jestem w zetemesie, nie jestem w korze, nie jestem
w partii nie jestem, k, niczym!
5
, cieszy si du popularnoci wrd modziey, budzc
jednoczenie sceptycyzm dorosych. Po koncercie tego zespou jak grzyby po deszczu pojawiay
si inne grupy muzyczne, grajce muzyk ostr, bezkompromisow, wrcz obrazoburcz, lecz
szczer i autentyczn. Zadebiutoway midzy innymi Kryzys, Nocne Szczury, KSU oraz
Deadlock, ktry jest uwaany za prekursora polskiego punk rocka. Wan rol w rozwoju
tego typu muzyki w Polsce odegra Henryk Gajewski, artysta-konceptualista, jak nazywa go
Tomasz Lipiski. Stworzy on galeri Post Remont miejsce, do ktrego cigay punki z ca-
ego kraju zorganizowa pierwszy duy koncert punkowy w Galerii Studio w Paacu Kultury,
a take umoliwia rozwj kontaktw midzyludzkich na rnych paszczyznach
6
.
Swych si w punk rocku prbowao wiele zespow, wiadczy o tym liczba zgosze na
festiwal w Jarocinie, ale tylko niektre z nich zapisay si w historii polskiego rocka. Jedn
z nich by warszawski Dezerter. Grupa rozpocza dziaalno w maju 1981 r. pod nazw
SS-20, ktr pod naciskiem cenzury musiaa zmieni
7
. Od nazwy bowiem zaleao by albo
nie by zespou. Dezerter wyrnia si oryginalnym brzmieniem, niezwyk ekspresj oraz
5
W. Rogowiecki, Surng na polskiej, nowej fali, Non Stop 1984, nr 2, s. 3.
6
Mio i religia, wywiad G. Brzozowicza z T. Lipiskim, Non Stop 1988, nr 4, s. 4.
7
SS-20 to oznaczenie sowieckiego pocisku rakietowego dalekiego zasigu. Rwnie nazwa De-
zerter budzia sprzeciw cenzury, dlatego zesp wystpowa jako De Zerter bd The Zerter.
Por. P. Gnoiski, J. Skaradziski, Encyklopedia polskiego rocka, Pozna 2001, s. 152.
135
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
prowokacyjnymi, ironicznymi tekstami, w ktrych w sposb bezporedni mwi o peerelow-
skiej rzeczywistoci. Utwory Ku przyszoci, Szwindel, Spytaj milicjanta, Paac zapewniy
grupie miejsce w czowce polskiego rocka oraz rzesze fanw.
Autentyczno brzmienia, prowokacyjne, lecz inteligentne teksty byy wizytwk nie tyl-
ko Dezertera. Podobny poziom prezentoway zaogi: Siekiera, Moskwa, WC, TZN
Xenna, Armia oraz Brak
8
. Ta ostatnia grupa bya uznawana za przedstawicielk naj-
bardziej zbuntowanego odamu [polskiej] modziey
9
. Lider i zarazem autor tekstw Bra-
ku, Ziemowit Kosmowski, krytykowa otaczajcy go wiat i ludzi, nie szczdzc gorzkich
i ostrych sw. Pokolenie, najwikszy przebj grupy, mona z pewnoci okreli hymnem
punkowej modziey lat osiemdziesitych: Cae nasze pokolenie / narkomani i faszyci /
punki, kurwy, terroryci / gwaciciele / miech / krzyk / wszystko / nic / lk / przyjaciele
10
.
Punk w Poznaniu
Przedstawiciele subkultury punk pojawili si w stolicy Wielkopolski pod koniec roku 1979.
Pocztkowo ich aktywno ograniczaa si do spotka, podczas ktrych wymieniali nagrania
zespow punkrockowych, gwnie z Zachodu. To wanie dziki muzyce liczebno pun-
kw rosa bardzo szybko. Wedug informacji uzyskanych od KO G w styczniu 1980 r.
w Poznaniu byo okoo pidziesiciu punkw, gwnie uczniw technikw samochodowego
i chemicznego. Organizatorem tego ruchu w stolicy Wielkopolski mia by dwudziestodwu-
letni student z Warszawy, poruszajcy si samochodem z emblematami charakterystycznymi
dla tej subkultury. W kwietniu 1980 r. liczebno punkw w Poznaniu okrelano na ok. 120.
Ruch ten szybko rozpowszechni si w szkoach rednich rnego typu, a przycza si do
nich element pasoytniczy. Budz odraz w spoeczestwie, a midzy nimi a rwienikami
w szkoach dochodzi do bjek i terroryzowania modszych uczniw
11
czytamy w mel-
dunku SB. Zwolennicy subkultury punk rekrutowali si przede wszystkim ze starszych klas
szk rednich, a przywdcy grup ze rodowiska studenckiego bd marginesu spoecznego.
W materiale rdowym najczciej wymieniane s: Liceum Plastyczne, Zasadnicza Szkoa
Samochodowa oraz Przyzakadowa Zasadnicza Szkoa Zawodowa Przedsibiorstwa Elek-
tromonta. W tej ostatniej w ruchu punk zaangaowanych byo wedug dyrektora placwki
dwch uczniw, ktrzy przychodzili na zajcia z wpitymi w ubrania agrafkami. Z kolei
uczniowie-punki z Liceum Plastycznego nie tylko mieli wpite w ubrania agrafki, lecz take
ubierali si ekstrawagancko, a na cianach tej szkoy kilkakrotnie pojawiy si narysowane
agrafki oraz napisy Punk.
Miejscem zbirek poznaskich punkw by Stary Rynek. Std grupami wyruszay m.in.
do hali widowiskowo-sportowej Arena, by uczestniczy w koncertach MMG. Spotykay si
w kawiarni Swatka (najczciej w poniedziaki wczesnym popoudniem, by wymieni si
pytami czy kasetami) lub w czwartki w klubie studenckim PWSSP DNO.
W 1980 r. w Poznaniu powstaa grupa nawiedzonych, jak okrelali j funkcjonariusze
SB, czca ideologi punk i hippisw. Niewiele o nich wiemy. Wedug pierwszych relacji KO
MM przywdc grupy by Artur, lecz w notatce z 3 lipca 1980 r. czytamy, e bya to bdna
8
Twrcy i fani punk rocka zwykli tak nazywa zarwno zespoy grajce w gatunek, jak i grupy
punkw.
9
R.S. Wagnerowski, Ale czego mi brak, Non Stop 1983, nr 6.
10
Pokolenie. Kultowa Dekada, vol. 4: Alternatywnie, Polskie Radio S.A. 2005.
11
AIPN Po, 0186/831, Informacja, 10 IV 1980 r., k. 52
136
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Einformacja i e nawiedzonymi kieruje Wojtek o pseudonimie Prorok. Znamy tylko kilku
czonkw grupy: Piele, Harry, Lilka. Grupa ta, a zwaszcza jej przywdca, ktry plano-
wa zorganizowanie manifestacji przed budynkiem konsulatu Stanw Zjednoczonych w Po-
znaniu (rda nie mwi w jakim celu), staa si przedmiotem szczeglnego zainteresowania
sub. W meldunku z lipca 1980 r. powstanie grupy nawiedzonych zostao okrelone jako
odrbne zagroenie w sprawie operacyjnego sprawdzania krypt. Agrafka. W rozpracowa-
niu nawiedzonych wykorzystano TW Karola, ktremu powierzono zadanie przekonania
organizatorw ewentualnej manifestacji o bezcelowoci tego typu dziaa oraz o konsekwen-
cjach, jakie ponios nie tylko oni, lecz rwnie jej uczestnicy. Do manifestacji nie doszo, gdy
jak si okazao bya to spontaniczna i nieprzemylana inicjatywa, charakterystyczna dla
tego ruchu. W rezultacie z powodu nie stwierdzenia wrogiej dziaalnoci postanowiono
zlikwidowa zagroenie, jakim byli nawiedzeni. Rwnie zagadkowa bya sprawa grupy
Hitler-boys, o ktrej wszyscy syszeli, lecz nikt nie wie, kto w tym jest.
W 1981 r. liczba punkw w Poznaniu zmniejszya si. W raportach MO odnotowano za-
rwno wycofywanie si modych ludzi z ruchu, jak i malejce wrd modziey zaintereso-
wanie przynalenoci do tej subkultury. Miao to by wynikiem dziaa sub: rozmw pro-
laktyczno-ostrzegawczych i pogadanek, przeprowadzanych przez dyrektorw szk. Uznano
te, e punki nie prowadz dziaalnoci politycznej, a ich aktywno ma wycznie charakter
kryminalny. W tej sytuacji postanowiono zakoczy spraw operacyjnego sprawdzania krypt.
Agrafka
12
.
Charakterystyka punkw
Punk, jak kada subkultura, posugiwaa si okrelonymi kodami znakami przynale-
noci do danej grupy modzieowej. Symbolem punkw bya jak wspomniaam agrafka
wpita w ubranie, ucho, policzek czy nos. Popularne byo te koo z wpisan we liter k,
pochodzce od angielskiego OK i wiadczce, e osoba uywajca tego znaku jest w po-
rzdku.
W meldunkach czsto podkrelano, e swastyki, napisy SS, hemy SS bd Wehrmachtu
byy znakiem rozpoznawczym tej subkultury: Dnia 24.10.1980 r. widziano 5 mczyzn na
przystanku tramwajowym koo hotelu Bazar. Ubrani byli w hemy niemieckie z II wojny
wiatowej, panterki koloru khaki lub skrzane czarne kurtki, buty wysokie z cholewami, na
rkach mieli biae opaski z wyhaftowanymi czarnymi swastykami, niektrzy z nich posiadali
elazne krzye zawieszone na szyi
13
.
W raportach niejednokrotnie zwracano uwag na ekscentryczne zachowanie punkw, kt-
re nie tylko przemieszczay si grupami, nosiy akcesoria niemieckie z czasw II wojny wia-
towej, byy czasami uzbrojone w acuchy, pozdrawiay przechodniw hitlerowskim gestem,
lecz take wznosiy hasa: Nas jest wicej i wkrtce zrobi si ze wszystkim porzdek
14
.
Podczas koncertw punki czsto odgryway sceny egzekucji i niejednokrotnie dochodzio do
scysji midzy nimi a pozosta modzie.
Mona jednak poda w wtpliwo, czy to rzeczywicie przedstawiciele tej subkultury,
gdy w literaturze, a take w pniejszych raportach SB dotyczcych ruchw modzieowych
12
Kontynuowano obserwacj w ramach sprawy obiektowej krypt. Euklides.
13
AIPN Po, 0186/831, Nielegalne organizacje i zwizki modziey z udziaem dorosych,
18 VI 1980 r., k. 31.
14
Ibidem.
137
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
w PRL, mamy do czynienia z odmiennym obrazem punkw
15
. Trudno jednoznacznie powie-
dzie, skd si bior te rnice. By moe wynikao to z niewiedzy poznaskich milicjantw
i funkcjonariuszy SB na temat tworzcych si w latach osiemdziesitych subkultur i skutkiem
tego byo zakwalikowanie kadej wyrniajcej si strojem czy zachowaniem osoby do
punkw. Nie mona te wykluczy, e poznaskie punki posugiway si elementami faszy-
stowskimi, co zbliao ich do nazi punk.
Zagroenie
W wietle akt SB punk by przede wszystkim ruchem o charakterze faszystowskim. Punk
jest oparty na ideologii wywodzcej si z Wielkiej Brytanii, a rozpowszechnionej w szeregu
krajw zachodnich, ktra gosi walk z cywilizacj na wszystkich jej obecnych frontach,
glorykujc przemoc
16
. Jednym z gwnych celw operacji Agrafka byo zatem to, by nie
dopuci do propagandy wrogich hase oraz faszystowskich symboli
17
. Zachowania, takie
jak namalowanie w kwietniu 1980 r. na gmachu Teatru Wielkiego dwu swastyk oraz napisu
Nur fr SS, byy jedn z przyczyn podjcia obserwacji punkw przez SB.
Koncerty rockowe, a zwaszcza festiwale i przegldy, w ktrych uczestniczya modzie
z caego kraju, sprzyjay spotkaniom punkw. Jedn z takich imprez bya Midzynarodowa
Wiosna Estradowa organizowana w Poznaniu na terenie Midzynarodowych Targw Po-
znaskich. W 1980 r. w ramach MWE odby si koncert zespow muzyki modej generacji.
Przybycie do miasta licznej grupy punkw zmusio milicjantw do nasilenia obserwacji.
Z dokonanego do chwili obecnej rozpoznania operacyjnego wynika, e grupy te mog
zbiera si w rnych punktach miasta, a nastpnie bd w wikszych grupach przechodzi-
y w stron terenw Midzynarodowych Targw Poznaskich, gdzie odbywa si bdzie
wikszo imprez MWE czytamy w meldunku MO. Plan operacyjnego i porzdkowego
zabezpieczenia imprezy, opracowany przez KW MO i Wydzia Kryminalny MO, zakada
niedopuszczenie do propagandy wrogich hase oraz symboli faszystowskich, a take dal-
sz prac operacyjn, ktrej celem miao by ujawnienie osb biorcych udzia w ruchu
Punk. W rezultacie tych dziaa trzydzieci pi osb doprowadzono do Komisariatu
Specjalnego ds. MTP, gdzie zoyy wyjanienia. Za propagowanie symboli hitlerowskich
w stosunku do czterech osb skierowano wnioski o ukaranie na podstawie art. 61 kodeksu
wykrocze.
Bacznej obserwacji poddano poznask modzie uczestniczc w Muzycznym Campin-
gu, zorganizowanym w lipcu 1980 r. w Lubaniu lskim. By on okazj do spotkania punkw
z rnych regionw Polski, w zwizku z czym spodziewano si aktw politycznych oraz
propagowania przemocy. Tymczasem impreza przebiegaa w spokojnej atmosferze; nie do-
szo do adnych ekscesw, nie noszono te faszystowskich symboli. Spotkania grup Punk
z rnych miast sprowadzay si jedynie do wsplnego chodzenia na koncerty i picia alko-
holu. W rozmowach nie poruszano adnych spraw politycznych donosi TW Karol
18
.
Rozmowy punkw koncentroway si wok muzyki, idoli, a take Ramonesa przywdcy
punkw warszawskich. Wrd nagannych zachowa wymieniono nagminne spoywanie al-
koholu, malowanie twarzy farbami i uywanie wulgarnych sw.
15
Por. K. Lesiakowski, P. Perzyna, op. cit.
16
AIPN Po 0186/831, Meldunek operacyjny, Sowny opis zagroenia, 12 IV 1980 r., k. 10.
17
Ibidem, Nielegalne organizacje i zwizki modziey z udziaem dorosych, 10 V 1980 r., k. 16.
18
Ibidem, Nielegalne organizacje i zwizki modziey z udziaem dorosych, 29 VII 1980 r., k. 25.
138
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Aktywizacji punkw sprzyjay z jednej strony koncerty, z drugiej powrt do szkoy. Dla-
tego te wrzesie by okresem intensywnych dziaa SB, zmierzajcych do wykrycia nowych
grup, ustalenia danych ich czonkw, zneutralizowania wpywu na modzie niezaangaowa-
n oraz zmniejszenia liczebnoci grup punkowych.
Obok oskare o propagowanie faszyzmu poznaskim punkom zarzucano dziaalno
opozycyjn. Wrd kontestacyjnych zachowa wymieniano: malowanie napisw o wro-
gich treciach politycznych, zakcanie obchodw uroczystoci pastwowych. Przykadem
dziaalnoci antypastwowej byo wydarzenie ze Szkoy Podstawowej nr 89 w Poznaniu.
Ucze smej klasy 18 maja 1980 r. na cianie budynku wykona napis Pomcimy Katy.
W notatce subowej czytamy, e ucze ten nie cieszy si dobr opini, gdy czsto wywo-
ywa bjki, a zdaniem dyrektora szkoy by troch opniony w rozwoju, co przejawia si
w jego trudnociach w opanowaniu materiau szkolnego. Skd wiedzia o Katyniu? W trakcie
rozmowy wyjaniajcej swj postpek stwierdzi, e do gowy przyszed mu pomys napisa-
A
I
P
N
139
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
nia tego hasa, kiedy przypomnia sobie, e za oary w Katyniu odbya si msza w kociele
Dominikanw, o czym informoway ulotki rozwieszone na jego osiedlu
19
. Ojciec chopca
zezna, e syn znalaz si pod wpywem silnie oddziaywujcych na niego kolegw z osiedla
[] wpina sobie w ubranie agrafki. Przynis te [] do domu hem niemiecki, nie mwic
rodzicom do czego on ma suy
20
. Elementy te niewtpliwie wiadcz co najmniej o sym-
patyzowaniu z ruchem punk.
Poznaskie rodowisko punkw wczyo si rwnie do akcji strajkowej w sierpniu 1980 r.
We wczesnych godzinach rannych 29 sierpnia 1980 r. w rejonie ul. Hetmaskiej kilkunasto-
osobowa grupa punkw usiowaa nakoni do strajku poznaniakw udajcych si do pracy,
wrczajc im ulotki wzywajce do protestu. Miaa nawet grozi pobiciem tym, ktrzy podejm
prac. By to jednak jedyny przypadek zaangaowania punkw w ruch Solidarnoci.
Wrd zagroe ze strony punkw wielokrotnie wymieniano dziaania kryminogenne oraz
problem narkomanii szerzcej si w tym rodowisku. Zdaniem SB punk by szkodliwy spo-
ecznie z kilku wzgldw: [] przyczynia si do powstania gangw na wzr chuligaskich
grup w krajach zachodnich; powoduje i prowokuje bjki z uczniami nie akceptujcymi ten
styl ycia; prowadzi do terroryzowania uczni sabszych, [] budzi odraz i niezadowolenie
spoeczestwa
21
. Zakcanie porzdku publicznego to najczciej stawiany punkom zarzut.
Nasilenie tego typu zachowa byo cile zwizane z koncertami muzyki modej generacji,
dlatego te kady taki wystp by odpowiednio zabezpieczany przez milicjantw.
Zakoczenie
Celem SOS krypt. Agrafka byo wyjanienie zaoe subkultury, ustalenie i kontrola
czonkw, przede wszystkim przywdcw, zmniejszenie ich wpywu na modzie, a w kon-
sekwencji likwidacja grup punkw w Poznaniu. W stosunkowo krtkim czasie prowadzenia
obserwacji, bo od kwietnia 1980 r. do maja 1981 r., wykorzystano wiele metod i rodkw
operacyjnych. Informacje o punkach i ich dziaaniach uzyskiwano od tajnych wsppracow-
nikw i kilku kontaktw operacyjnych, wrd ktrych by m.in. pedagog szkolny z X LO.
Plan przedsiwzi operacyjnych zakada m.in. uzyskiwanie danych o punkach i nawizy-
wanych przez nich kontaktach, dokumentowanie ich dziaalnoci, czyli wydawanych pism,
plakatw i ulotek, legitymowanie i doprowadzenie do dyspozycji Wydziau Kryminalnego
KW MO osb podejrzanych o przynaleno do subkultury oraz informowanie o tym Wydzia-
u III KW MO, prowadzenie rozmw prolaktyczno-ostrzegawczych z punkami czy w kocu
uczestnictwo w zabezpieczeniach modzieowych imprez muzycznych.
Wydawaoby si, e ruch punk stanowi powane zagroenie dla wadz. Tymczasem
z przeanalizowanego materiau rdowego wynika, e zasadniczym zagroeniem ze stro-
ny punkw byo szerzenie faszyzmu. Epatowanie faszystowskimi symbolami, jak rwnie
naduywanie alkoholu i przemoc w stosunku do modszych kolegw traktowano jako czyny
kryminalne. Chocia jeden z byych czonkw subkultury okreli ideologi punk jako wrog
ustrojowi, to przecz temu niezbyt liczne przejawy dziaa antypastwowych w rodowisku
poznaskim. Wielu z poznaskich punkw przystpio do ruchu z ciekawoci, niekoniecznie
z pobudek ideologicznych. Mona powiedzie, e w wietle SOS krypt. Agrafka punk by
bardziej mod ni buntem politycznym.
19
Ibidem, Notatka subowa, 26 V 1980 r., k. 78.
20
Ibidem, Notatka subowa dot. rozmowy z Januszem Korczyskim, 18 VI 1980 r., k. 85.
21
Ibidem, Informacja, 10 IV 1989 r., k. 5253.
140
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EKRZYSZTOF M. KAMIERCZAK
TAJEMNICA
KONSPIRACYJNEGO
MAGAZYNU
Min zaledwie pierwszy miesic stanu wojennego. Na ulicach wisia-
y plakaty groce wizieniem za posiadanie broni palnej. W domu
przy ul. Dworkowej 9 w Poznaniu, rozbieranym z powodu budowy
linii tramwajowej, 18 stycznia 1982 r. odkryto na strychu bro, ma-
teriay wybuchowe i dokumenty. By to zakonspirowany magazyn
Wielkopolskiej Samodzielnej Grupy Ochotniczej Warta
1
. Przetrwa
w ukryciu 37 lat.
Skrytki pod parkietem
Wyprowadzilimy si z Dworko-
wej krtko przed stanem wojennym,
ale jedzilimy tam jeszcze po pozosta-
wione rzeczy wspomina Andrzej Pta-
siski. Podczas jednej z takich wizyt
jeden z robotnikw powiedzia mi, e
przy zrywaniu parkietu znalaz skryt-
k. To byo wielkie zaskoczenie. Bya
ona w miejscu, gdzie latami stao nasze
ko. Wczeniej pokj ten przez wiele
lat zajmowaa, wraz z mem Platonem
Takajszwilii
2
, Janina, ciotka mojej ony,
Magorzaty
3
.
1
Wielkopolska Samodzielna Grupa Ochotnicza Warta utworzona zostaa w maju 1945 r. na
bazie Okrgu Poznaskiego AK. Dziaaa do rozbicia przez UB w listopadzie 1945 r. Kierowa ni
ppk Andrzej Rzewuski. Wicej na ten temat: A. uczak, Podziemie niepodlegociowe w Wielkopol-
sce w latach 19451956, Biuletyn Instytutu Pamici Narodowej 2011, nr 56 (125126), s. 6979.
2
Platon Takajszwili (18981965) by jednym ze stu gruziskich ocerw sprowadzonych w okre-
sie midzywojennym do Polski na zaproszenie marsz. Jzefa Pisudskiego. Bra udzia w obronie
Warszawy. W czasie wojny przebywa na robotach w Niemczech. Po wojnie by dowdc garnizonu
w Lesznie. Podpukownik Takajszwili musia odej z wojska, po tym jak w 1947 r. jego podwadni
w obronie porwanej przez sowieckich onierzy kobiety uyli broni, zabijajc kilku Rosjan. W tym
samym roku wzi lub z Janin Bodnar, wdow po koledze zabitym w bitwie nad Bzur. Wicej na
ten temat: Krzysztof M. Kamierczak, Tajne ycie Platona, Gos Wielkopolski, 28 VIII 2009.
3
Relacja Andrzeja Ptasiskiego (w zbiorach autora).
Janina i Platon Takajszwili
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

A
.

U
g
r
e
c
h
e
l
i
d
z
e
-
L
u
k
a
c
141
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Skrytka by niewielka,
miaa rozmiary poowy kart-
ki formatu A4. Odkryli j
Kazimierz liwiski i Zdzi-
saw Nogaj
4
, pracownicy r-
my Henryka Ciesielskiego.
W schowku bya czapka (fu-
raerka) oraz dwie biao-czer-
wone opaski i legitymacje sa-
nitariuszek Armii Krajowej.
Zdaniem Ptasiskiego legity-
macje podpisane byy przez
dowdc AK, gen. Tadeusza
Bora-Komorowskiego
5
. Jed-
na z legitymacji zostaa wysta-
wiona na Janin Bodnar (ta-
kie nazwisko, po pierwszym
mu, nosia w tamtym czasie
ciotka Ptasiskiego). Druga
jak wynika z zachowanego protokou przesuchania Ptasiskiego przez Sub Bezpiecze-
stwa na nazwisko Krzymieniecka lub Krzywicka. Przepytywani robotnicy podali, e na le-
gitymacjach bya data 17 lipca 1944 (co oznacza, e wystawiono je podczas przygotowa
do Powstania Warszawskiego). Przyznali te, e pod parkietem w innym pokoju odkryli dru-
g, podobn skrytk, ale bya ona pusta.
Ptasiski wraz z on Magorzat zawiz znalezione przedmioty ciotce, ktra ju od kil-
kunastu lat nie mieszkaa przy Dworkowej i nie wiedziaa nawet, e dom bdzie burzony.
Rozpakaa si na widok przywiezionych rzeczy. Pocaowaa opask. A potem wystraszona
powiedziaa: Tylko nie chodcie na strych! Tam jest maszyna z pisanym przeze mnie roz-
kazem. Nie zdyam go dokoczy, bo przyszo UB wspomina Magorzata Ptasiska
6
.
Dopiero wtedy dowiedziaa si, e jej ciotka miaa jaki zwizek z powojenn dziaalnoci
podziemn.
Panzerfausty na strychu
Ptasiski pojecha na Dworkow. Powiedzia o skrytkach na strychu swojemu znajomemu,
Stanisawowi Wieczorkowi, ktry prowadzi mieszczcy si nieopodal warsztat samochodo-
wy Usugowej Spdzielni Inwalidw. Poczekali do wieczora, a odeszli robotnicy pracujcy
przy rozbirce. Weszli na strych razem z pracownikiem Wieczorka.
Podoga na najwyszej kondygnacji nie zostaa jeszcze zerwana, ale nosia ju lady naru-
szania. Odrywajc kolejne deski, mczyni szybko zorientowali si, e cay strych jest jedn
wielk skrytk. Pod podwjn podog znajdoway si stosy dokumentw, mapy wojskowe,
amunicja, materiay wybuchowe i bro. Caa wolna przestrze bya zasypana trocinami, by
w razie ostukiwania nie mona byo odkry, e pod podog znajduje si magazyn. Trotyl
4
AIPN Po, 003/355, t. 10 z 18, Notatka subowa, 19 I 1982 r., k. 4.
5
Relacja Andrzeja Ptasiskiego (w zbiorach autora).
6
Relacja Magorzaty Ptasiskiej (w zbiorach autora).
Budynek przy Dwrokowej 9 w Poznaniu
tu przed zburzeniem w 1982 r.
A
I
P
N
142
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ei amunicja byy w soi-
kach, pewnie dlatego,
by zabezpieczy je
przed zawilgoceniem.
Bya te bro auto-
matyczna i niemie-
ckie przeciwpancerne
panzerfausty. Pracow-
nik, ktry z nami by,
zastanawia si, czy
wystrza dosignby
pobliskiej siedziby SB
przy ul. Kochanow-
skiego wspomina
Ptasiski. Cz do-
kumentw znielimy
do warsztatu. Zastana-
wialimy si, co zrobi
z tym znaleziskiem. Byo tego za duo, by szybko ukry, a nie wiedzielimy, komu mona by
to szybko przekaza. Nastpnego dnia robotnicy mieli rozpocz demonta na strychu. Pta-
siski po rozmowie z ciotk ich wczeniej ostrzeg, e w budynku mog by kolejne skrytki.
Nie byo wiadomo, ile oni wiedz i czy sprawa si nie rozesza szerzej. Obawialimy si, e
nasze odkrycie moe wyj na jaw, a to by stan wojenny i groziy bardzo powane konse-
kwencje za posiadanie broni
7
wspomina Stanisaw Wieczorek.
Mczyni zdecydowali, e zawiadomi Milicj Obywatelsk. Ptasiski prbowa zrobi
to telefonicznie, ale nie mg si dodzwoni. Ostatecznie Wieczorek poszed wieczorem do
Komendy Wojewdzkiej MO i osobicie zawiadomi dyurnego o odkryciu przy Dworkowej.
Zanim przyjechaa milicja, w piecyku wykorzystywanym przez robotnikw do ogrzewania
si mczyni spalili cz dokumentacji. Byy to gwnie dokumenty zawierajce persona-
lia. Nie wiedzielimy wtedy ani jakiej organizacji dotycz, ani jakich osb. Kto wie, moe
te dokumenty byyby dla kogo niebezpieczne, gdyby dostay si w rce wadzy tumaczy
Wieczorek.
Wkrtce przyjechaa milicja. Na noc wystawiono posterunek pilnujcy wejcia do budyn-
ku. Nazajutrz pojawili si funkcjonariusze SB. Z notatki
8
sporzdzonej przez kpt. Jerzego Ko-
zowskiego wynika, e na strychu znaleziono osiem pociskw modzierzowych, osiem prze-
ciwpancernych pociskw artyleryjskich, trzy granaty rczne (radzieckie, typu F-1), dziewi
pancerfaustw, 3,2 kg trotylu, pistolet maszynowy wzr 43 z przebitymi numerami seryjnymi,
trzy magazynki ukowe z nabojami kal. 7,62 mm, urzdzenie detonacyjne (pniej okazao si,
e by to odbiornik radiowy), sj z amunicj, niemieckie naboje do rakietnicy i 31 map. Znale-
ziono take duy zbir dokumentw, maszyn do pisania marki Remington oraz egzemplarze
ycia Warszawy (z 11 wrzenia 1945 r.) i Gosu Wielkopolskiego (z 12 wrzenia 1945 r.).
Oprnianie strychu zajo kilka godzin. Zawarto tajnego skadu WSGO Warta zaa-
dowano na dwie ciarwki. Uzbrojenie i materiay wybuchowe wywieli saperzy.
7
Relacja Stanisawa Wieczorka (w zbiorach autora).
8
AIPN Po, 003/355/, t. 10 z 18, Notatka, 19 I 1982 r., k. 11.
Znaleziona bro
A
I
P
N
143
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Na tropie podziemnej kasy
Kiedy Ptasiscy opowiedzieli ciotce o odkryciu na strychu, bya przeraona, ale nie oka-
zaa zdziwienia. Zaskoczya krewnych pytaniem: A kasa?. Dopiero pniej wyjania, e
na terenie posesji byy take inne skrytki, w ktrych przechowywano dolary nalece do
oddziau AK. Byy to spore jak na powojenny okres sumy. Z zachowanych akt sprawy
obiektowej o kryptonimie Merkur
9
prowadzonej od 1952 r. przeciwko osobom podejrzewa-
nym o zwizki ze WSGO Warta wynika, e UB nie udao si ustali personaliw skarbnika.
Z zezna Rzewuskiego
10
wiadomo jednak, e w dniu jego aresztowania w tajnej kasie organi-
zacji byo 6510 dolarw amerykaskich i 89 081 zotych. Poda on szczegowe wyliczenie,
ale powoujc si na zoon przysig, odmwi informacji o tym, gdzie pienidze s prze-
chowywane, oraz wskazania osb, ktre mog nimi dysponowa.
O tym, czy odnaleziono pienidze, Ptasiscy nic nie wiedz, ale opowiadaj o dziwnym
zachowaniu Henryka F., ktry w 1962 r. w niejasnych okolicznociach zosta wacicielem
domu przy Dworkowej 9. Opukiwa ciany, kopa w piwnicy. Dziwilimy si temu, co robi.
Dopiero po odkryciu tajnego magazynu zrozumielimy, e musia co wiedzie. Ale skd?
do dzisiaj zastanawia si Ptasiski. Jego zdaniem, nie mona wykluczy, e F. co znalaz.
Chepi si bogactwem. W latach siedemdziesitych uciek do Kanady.
Po odkryciu zakonspirowanego magazynu pani Janina mwia bliskim, e w domu byy
ukryte pozostaoci po AK z Powstania Warszawskiego. Nigdy nie wspomniaa, e chodzio
o WSGO Warta, organizacj utworzon ju po rozwizaniu AK i bezwzgldnie zwalczan
przez aparat bezpieczestwa PRL. Nigdy nie zdradzia, e znaa jej zaoyciela, ppk. Andrze-
ja Rzewuskiego
11
Hacz.
Rzewuski 26 listopada 1945 r. wpad w zasadzk zorganizowan przez Urzd Bezpiecze-
stwa w mieszkaniu przy ul. Gobiej w Poznaniu, bdcym wczeniej skrzynk kontaktow
organizacji. Ocer prbowa si broni, ale nie mia szans funkcjonariuszy UB byo czte-
rech, a jemu zaci si pistolet.
Reszt ycia Rzewuski spdzi w podziemnej celi aresztu ledczego UB przy ul. Kocha-
nowskiego. Bezpieka dugo nie wiedziaa, kim on jest. Na przesuchaniach ocer nie podawa
swoich personaliw, nie wyda adnego ze swoich podwadnych. Odmwi podania nazwisk
czonkw i wskazania skrytek organizacji. Ubecy mieli jednak tajnych informatorw, roz-
szyfrowali take kody stosowane przez Hacz w korespondencji. Jesieni 1945 r. za kraty
trao kilkudziesiciu czonkw WSGO Warta.
9
Spraw obiektow Merkur przeciwko osobom ze rodowiska WSGO Warta wszcz
sier. Tadeusz Wojcieszak. AIPN Po, 003/355/, t. 1 z 18. Postanowienie o wszczciu rozpracowania
obiektowego, 26 II 1952 r., k. 4.
10
Do podjcia 6510 dolarw papierowych, 89.081 z, ktre znajduj si w miejscach mi znanych,
mog by przejte przez osoby neutralne, ktrych adresw ja wyjani nie mog z uwagi na zoon przy-
sig; zob. AIPN Po, 003/355/, t. 1 z 18. Protok z przesuchania podejrzanego, 2 XII 1945 r., k. 130.
11
Andrzej Rzewuski (18961946) Hacza zawodowy wojskowy, przedwojenny ocer. W cza-
sie wojny w AK, uczestnik Powstania Warszawskiego (dowodzi kompani w batalionie Miosz),
potem dowdca AK w Poznaniu, komendant Okrgu Poznaskiego Delegatury Si Zbrojnych i twrca
WSGO Warta. Aresztowany w 1945 r., po kilku miesicach popeni samobjstwo na wie o tym,
e UB przejmowao jego poufn, zaszyfrowan korespondencj, co przyczynio si do aresztowania
czonkw organizacji. W marcu 2011 r. prezydent Bronisaw Komorowski przyzna Rzewuskiemu
pomiertnie Krzy Komandorski Orderu Odrodzenia Polski.
144
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EWystawiona przez Konrada?
Podczas ledztwa przeciw czonkom organizacji UB mia podstawy podejrzewa, e Janina
Takajszwili ma zwizki z Wart. wiadczyy o tym rne poszlaki. Aresztowany 23 listopada
1945 r., zwizany z Zrzeszeniem Wolno i Niezawiso Kazimierz Leski zezna, e Rzewuski
145
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
mieszka przy Dworkowej. O kontaktach pani Janiny z nim wiadczyy take przechwytywa-
ne przez UB listy dowdcy organizacji. W jednym z nich wspomina swojej onie o Janinie
X, by przekazaa jej jego listy. Bezpieka przeja te list Haczy do Janiny Bodnarowej,
w ktrym prosi j o skontaktowanie z on kuriera dostarczajcego list. W korespondencji ppk
Rzewuski nie wspomina jednak ani sowa o jej roli w organizacji. Chocia w czasie likwidacji
Warty Janina Takajszwili unikna bezporednich represji, dotkny j one pniej.
W 1956 r. Ministerstwo Spraw Wewntrznych powiadomio kontrwywiad bezpieki w Po-
znaniu, e kobieta miaa kontakt z Konradem, kurierem rzdu emigracyjnego w Londy-
nie. W listopadzie 1945 r. wpad on w rce funkcjonariuszy UB. Konrad mia przy sobie
1000 dolarw (zawrotn na owe czasy kwot) oraz pdzel do golenia z ukrytymi w jego
oprawce zaszyfrowanymi wiadomociami. Odbiorc jednej z nich miaa by pani Janina,
wwczas jeszcze Bodnar, a nie jak bdnie podaje ubecka notatka Takajszwili. Konrad
by moe by u niej przy Dworkowej w miesicu poprzedzajcym jego aresztowanie
12
.
Jak to si stao, e chocia kurier wpad w rce UB w 1945 r., to dopiero jedenacie
lat pniej bezpieka zaja si jego spotkaniem z mieszkank Poznania? wiato na to rzu-
ca wydana w 2005 r. ksika Tajemnice CIA: wspomnienia szpiega wszech czasw. Autor,
byy pracownik CIA Ted Shackley, opisa, jak w poowie lat pidziesitych zdemaskowano
w Berlinie Zachodnim Gustawa Greckiego
13
znanego jako Konrad. Mia on pracowa dla
wywiadu USA, ale okaza si podwjnym agentem. Zdekonspirowany informator uciek do
Polski. To tumaczyoby, dlaczego dopiero wtedy, z wieloletnim opnieniem, wszczto spra-
w dotyczc mieszkanki domu przy Dworkowej.
Podjta w 1956 r. dwuletnia inwigilacja bezpieki zakoczya si askiem, a podczas prze-
suchania Janina Takajszwili nie przyznaa si do dziaalnoci szpiegowskiej. Nie byo wy-
starczajcych dowodw na to, by wsadzi j do wizienia. Poddano j jednak obserwacji.
Pani Ptasiska pamita, e w drugiej poowie lat pidziesitych przez dugi czas przed do-
mem przy Dworkowej dyurowali funkcjonariusze i legitymowali przychodzcych.
Prolaktycznie on gruziskiego ocera inwigilowano w latach szedziesitych.
Kontrwywiad PRL nie zapomina o niej take w latach pniejszych. Jeszcze na pocztku lat
siedemdziesitych Janina Takajszwili bya w zainteresowaniu bezpieki i umieszczano j
w wykazach osb ideologicznie niepewnych, ktre byy wczeniej rozpracowywane, ale nie
skazano ich z braku dowodw
14
.
ledztwo po trzydziestu siedmiu latach
Gdyby magazyn dosta si w rce UB w 1945 r., represje w stosunku do konspiratorw
byby zapewne o wiele bardziej dotkliwe. Objyby take znacznie wiksz cz czon-
kw organizacji. W skrytkach bya bowiem nie tylko bro i dokumenty z personaliami, ale
take kody telegraczne do cznoci radiowej z licznymi oddziaami Warty istniejcymi
12
AIPN Po, 003/671/, t. 11, Dotyczy Takajszwili-Bodnar Janiny, na podstawie akt arch. 3209/B,
11 II 1965 r., k. 99. Przyjazd Gustawa Greckiego z tysicem dolarw do Poznania potwierdzaj
te jego zachowane akta wsppracownika wywiadu: zob. AIPN, 001121/65, Streszczenie rozmowy
z ob. Greckim, 28 II 1959 r., k. 1019.
13
Ted Shackley, Tajemnice CIA: wspomnienia szpiega wszech czasw, Bellona 2008, wydanie
oryginalne 2005 (Spymaster: My Life in the CIA), s. 3436.
14
AIPN Po, 003/671/8, Charakterystyka kontrwywiadowcza wojewdztwa poznaskiego po za-
gadnieniu angielskim, 31 VII 1971 r., k. 236.
146
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ew Wielkopolsce (wiele z nich nigdy nie zostao rozpracowanych przez UB). W dziaaniach
bezpieki przeciw onierzom podziemia pomocne byyby take ukryte w magazynie szczeg-
owe schematy organizacyjne oraz instrukcje dla oddziaw Warty opracowane przez ppk.
Rzewuskiego. Nawet w 37 lat po rozbiciu organizacji bezpieka bya ni bardzo zainteresowa-
na. Po odkryciu tajnego magazynu postpowanie wszcz Wydzia ledczy SB w Poznaniu.
Ustalenia ze ledztwa wczono te do sprawy Merkur.
Podczas ledztwa esbecy szybko zorientowali si, e brakuje czci akt Warty. Wypyty-
wali o nie Ptasiskiego i Wieczorka. Szczegowo przesuchiwali te robotnikw pracujcych
przy rozbirce. Biegym z rnych dziedzin zlecili przeprowadzenie wielu specjalistycznych
bada dotyczcych przedmiotw przejtych z magazynu Warty. Przygotowano m.in. eks-
pertyz maszyny do pisania, amunicji, pociskw przeciwpancernych i panzerfaustw. Zdeto-
nowano je, a saperzy stwierdzili, e mimo upywu lat pociski i granaty byy sprawne.
Bogdan Jele, naczelnik Wydziau ledczego, 20 stycznia 1982 r. przekaza do ekspertyzy
w Zakadzie Kryminalistki Komendy Gwnej Milicji Obywatelskiej bro rczn i amunicj
z Dworkowej. Biegli stwierdzili, e bya ona sprawna. Uznali, e nie mona ustali pocho-
dzenia pistoletu maszynowego, gdy fachowo zatarto na nim numery seryjne: wyszlifowano
pole numerowe i dodatkowo wytrawiono je kwasem.
W lutym 1982 r. Jele przekaza do Wydziau C w Poznaniu
15
dokumenty znalezione
przy Dworkowej. Byy wrd nich dwie paczki z niewypenionymi drukami powiadczenia
spisowe, dokumenty zameldowania (organizacja wykorzystywaa je do produkowania fa-
szywych dokumentw tosamoci) i paczka ze szczegowymi wojskowymi mapami topo-
gracznymi. Wrd dokumentw byy take wystawione przez burmistrza Jarocina przepustki
in blanco z piecztkami i podpisami zezwalajce na poruszanie si pojazdami (tu po wojnie
byy one odpowiednikiem prawa jazdy), schemat miotacza przeciwpancernego, przetumaczona
z niemieckiego instrukcja uycia pancerfausta oraz synny wiersz z 28 sierpnia 1944 r. Czekamy
na ciebie czerwona zarazo
16
, za ktrego posiadanie w okresie stalinowskim grozio wizienie.
Janina Takajszwili nie doczekaa czasw, gdy czonkowie Warty zostali uznani za bo-
haterw. Zmara w 1989 r., nie zdradzajc ani za ycia, ani po mierci krewnym swojej
przeszoci. ladw po niej nie znaleziono w mieszkaniu zmarej. Likwidujc je, bylimy
zdziwieni, e ciocia nie pozostawia adnych listw, adnych zdj, adnych danych kontak-
towych znajomych zwizanych z okresem wojny. Starsi ludzi na og trzymaj je ze wzgl-
dw sentymentalnych. A tymczasem nie znalelimy nawet tych pamitek powstaczych ze
skrytki, ktre przywielimy jej z Dworkowej. Tak, jakby do koca dochowywaa zobowi-
za o utrzymaniu wszystkiego w tajemnicy
17
mwi Magorzata Ptasiska.
Analizujc znalezione w skrytkach rozkazy awansowe dowdcy, odkryem, e lokatorka
domu przy Dworkowej miaa tak sam dat urodzenia, jak naleca do poakowskiej orga-
nizacji Wanda Zduska, ktra penia funkcj skarbnika WSGO Warta. Jeli nie bya to
przypadkowa zbieno dat, to oznaczaoby, e Janinie Takajszwili powierzono piecz nad
pienidzmi organizacji.
15
AIPN Po, 003/355/, t. 2 z 18, Pismo do naczelnika Wydziau C, 4 II 1982 r., k. 1.
16
Autorem wiersza by Jzef Szczepaski Ziutek (19221944), dowdca druyny w batalionie
Parasol, twrca m.in. tekstu do synnej piosenki powstaczej Paacyk Michla.
17
Relacja Magorzaty Ptasiskiej (w zbiorach autora).
147
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
ALEKSANDRA PIETROWICZ, IPN POZNA
NEUTRALIZOWANIE
PROF. ZYGMUNTA
WOJCIECHOWSKIEGO
Zbrodnie systemu komunistycznego w latach powojennych w sferze
kultury narodowej dotykay bezporednio stosunkowo niewielkiej
grupy spoecznej, ale swymi skutkami nkay spoeczestwo polskie
przez kolejne dekady.
Polityka dekapitacji spoecznej
1
wprowadzana bya etapami, w zasadzie ju po rozpra-
wieniu si z konspiracj niepodlegociow i jawn opozycj. Wrd kierunkw uderzenia
nakrelonych w czerwcu 1947 r. przez wadze partyjno-pastwowe byo usunicie z uniwer-
sytetw najbardziej reakcyjnych uczonych. W rozpoczynajcej si ofensywie ideologicznej
najwaniejsza rola przypada instancjom partyjnym. One to miay decydowa o waciwej
polityce kadrowej, przy czym dziaania te prowadzono dwutorowo. Przede wszystkim cho-
dzio o przygotowanie wasnej modej kadry pracownikw naukowych, ktrzy mieli opa-
nowa instytucje naukowe, przy jednoczesnym usuwaniu starych profesorw, uznawanych
za reakcyjnych idealistw.
Polityka czystek nabraa przyspieszenia latem 1948 r., a najwiksze jej nasilenie
przypado na lata 19491952. Wspieray j nowe rozwizania systemowe: dekret o or-
ganizacji nauki i szkolnictwa wyszego z 28 padziernika 1947 r., a nastpnie ustawa
o szkolnictwie wyszym i o pracownikach nauki z 15 grudnia 1951 r., ktra zniszczya
resztki samorzdnoci uczelni. Usuwano wybitnych uczonych, ludzi o wielkim autoryte-
cie moralnym. Niszczono warsztaty ich pracy i dorobek naukowy, spychano w ndz ma-
terialn. Decydowa dorany interes polityczny i ideologiczny rzdzcej partii. W walce
z polsk elit intelektualn, ktra poniosa ju przecie niedajce si powetowa straty
w czasie dopiero co zakoczonej wojny, wan instytucj wspierajc parti by aparat
bezpieczestwa publicznego.
Uniwersytet Poznaski, tak jak i cae poznaskie rodowisko naukowe, nie unikn strat
zwizanych z dekapitacj elity intelektualnej. Do walki z reakcyjn profesur, do jej sta-
ej kontroli i niewybrednej publicznej krytyki uczelniane instancje partyjne nie wahay si
wciga modziey akademickiej, zwaszcza tej z awansu spoecznego. Kilku profesorw
znalazo si w wizieniach i aresztach. Kilkunastu usunito w latach 19471951, czasem
w upokarzajcych okolicznociach. Kariery naukowe wielu niepokornych modszych
wiekiem uczonych ulegay zahamowaniu bd zaamaniu. Cz pozostaych uczonych,
1
Celny ten termin uyty zosta przez Piotra Huebnera, zob. Stalinowskie czystki w nauce
polskiej [w:] Skryte oblicze systemu komunistycznego. U rde za, red. R. Baecker i P. Huebner,
Warszawa 1997, s. 211. Zob. idem, Polityka naukowa w Polsce w latach 19441953. Geneza systemu,
WrocawWarszawaKrakw 1992.
148
D
O
K
U
M
E
N
T
Yzastraszona, skadaa samokrytyk, zmieniaa tre i podstawy metodologiczne swoich wyka-
dw
2
. W sprawozdaniu Podstawowej Organizacji Partyjnej Uniwersytetu za okres od 1 stycz-
nia do 1 padziernika 1950 r. napisano: Dzisiaj Partia na Uczelni przedstawia tak duy ciar
gatunkowy i autorytet, e nie ma sprawy z adnej dziedziny [], ktra nie byaby rozwizana
przy wspudziale POP
3
. W kocu tego roku odnotowywano z dum oczyszczenie wielu
katedr i wydziaw uniwersyteckich, cho spowodowao to braki w obsadzie.
Informacja ta brzmi nie do koca wiarygodnie w wietle doniesienia kontaktu poufnego
K, charakteryzujcego sytuacj na Uniwersytecie Poznaskim w listopadzie 1951 r. Tekst
doniesienia, ktry publikujemy poniej, zachowa si w aktach rozpracowania obiektowego
(RO) Zachd, prowadzonego przez Wydzia V WUBP w Poznaniu przeciw Instytutowi
Zachodniemu
4
.
Bya to jedna z tych placwek naukowych, ktr szczeglnie interesowaa si bezpieka.
Instytut, kierowany przez prof. Zygmunta Wojciechowskiego
5
, dziaa bowiem od pocztku
w newralgicznym obszarze styku nauki i polityki. Trwajca od wiosny 1945 r. wytona
praca badawcza i wydawnicza
6
zacza si zaamywa w poowie 1948 r. w zwizku ze
wspomnian ju marksistowsk ofensyw ideologiczn skierowan przeciw rodowi-
skom naukowym oraz towarzyszc jej przebudow organizacji nauki, majc umoliwi
centralne sterowanie i cis kontrol ze strony czynnikw partyjno-pastwowych. Z chwi-
l utworzenia Polskiej Akademii Nauk (padziernik 1951 r.) wiele obszarw badawczych
instytutu przejtych zostao przez PAN bd ulego likwidacji. Umacnianie si fundamen-
talistw we wadzach pastwowych powodowao nasilanie atakw na wsppracownikw
instytutu, ktrych oskarano o nacjonalizm, klerykalizm, niemarksistowskie, idealistyczne
2
T. Schramm, Uniwersytet Poznaski w latach 19451956 [w:] Alma Mater Posnaniensis.
W 80. rocznic utworzenia Uniwersytetu w Poznaniu, red. P. Hauser, T. Jasiski, J. Topolski, Pozna
1999, s. 209225.
3
Ibidem, s. 222.
4
Na temat Instytutu Zachodniego: Z. Mazur, Antenaci. O politycznym rodowodzie Instytutu Za-
chodniego, Pozna 2002; 50 lat Instytutu Zachodniego. Dokonania, zmagania, wyzwania, Przegld
Zachodni 1994, nr 3; 60 lat Instytutu Zachodniego. Midzy nauk a polityk, Przegld Zachodni
2004, nr 2; Instytut Zachodni w dokumentach, wybr i oprac. A. Choniawko i Z. Mazur, Pozna 2006.
Zob. te: G. Strauchold, Myl zachodnia i jej realizacja w Polsce ludowej w latach 19451957, Toru
2003; T.P. Rutkowski, Nauki historyczne w Polsce 19441970. Zagadnienia polityczne i organizacyj-
ne, Warszawa 2007.
5
Zygmunt Wojciechowski (19001955), historyk pastwa i prawa, profesor Uniwersytetu Po-
znaskiego, dziaacz Narodowej Demokracji, Zwizku Modych Narodowcw i Ruchu Narodowo-
-Pastwowego. Od grudnia 1939 r. ukrywa si na terenie GG. Czonek konspiracyjnej organizacji
Ojczyzna, kierownik Studium Zachodniego, wykadowca tajnego Uniwersytetu Ziem Zachodnich,
wsppracownik Departamentu Informacji i Prasy Delegatury Rzdu RP na Kraj, wsporganizator
Instytutu Zachodniego i jego dyrektor (19451955), sekretarz generalny Poznaskiego Towarzystwa
Przyjaci Nauk, czonek PAU i PAN.
6
B. Piotrowski, Dorobek naukowy Instytutu Zachodniego, Przegld Zachodni 2004, nr 2,
s. 3746. Jak zauway Stobiecki, prace instytutu obok odkrywania nowych obszarw badawczych,
stanowiy [] ciekawe forum bada o charakterze interdyscyplinarnym, czcym wiedz i metody
historyczne m.in. z geogra, demogra, archeologi, prawoznawstwem. Wyniki tych bada []
czsto miay charakter pionierski [] nowatorstwo bada Instytutu Zachodniego tkwio korzeniami
w nauce przedwojennej, nie miao z marksizmem nic wsplnego. Silnie czyo si natomiast z potrze-
bami politycznymi kraju, zob. R. Stobiecki, Historia pod nadzorem, d 1993, s. 4546.
149
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
ujcia metodologiczne
7
. Niech i podejrzliwo wadz budzia wzgldna samodzielno
tej placwki oraz spoisto jej rodowiska. Najprostszym, a bardzo dotkliwym sposobem
zwalczania instytutu byo ograniczanie jego moliwoci nansowych
8
. Spowodowao to
drastyczne cicia kadrowe. O ile w 1949 r. w instytucie zatrudnionych byo 60 osb, o tyle
w 1955 tylko 19. W raportach funkcjonariuszy UB z satysfakcj odnotowywano postpuj-
c likwidacj instytutu, trudnoci nansowe, redukcje zatrudnienia
9
.
Inwigilacja Instytutu bya prowadzona na szersz skal od poowy 1947 r. w ramach
dwch rozpracowa obiektowych: kryptonim Zachd (przez piony V resortu, powoa-
ne m.in. do ochrony szkolnictwa, instytucji owiatowych i kulturalnych) oraz kryptonim
Alfa (przez piony III, zajmujce si przede wszystkim zwalczaniem reakcyjnego podzie-
mia). Jak stwierdzono: Figuranci opracowania to profesorowie UP, dziennikarze, adwoka-
ci, ludzie bardzo sprytni i przebiegli, na obecnym etapie cile powizani i wsppracujcy
7
W notatce z 5 III 1952 r. sporzdzonej na polecenie KC PZPR prof. Juliusz Bardach pisa m.in.:
Instytut Zachodni przejawia oywion dziaalno w zakresie badania historii Ziem Odzyskanych,
nie tknitej niemal zupenie przez polsk nauk buruazyjn. Ma on w tym zakresie szereg pozycji
o wikszej lub mniejszej wartoci, ktrych wspln cech jest, e zostay opracowane z nacjonali-
stycznego punktu widzenia. [] Politycznie instytut jest opanowany cakowicie przez grup katoli-
kw, ktrych skupi wok siebie prof. Wojciechowski. [] Partia nie ma adnego realnego wpywu na
prace instytutu, a w szczeglnoci na tematyk i metod opracowania podejmowanych prac. Instytut
Zachodni w dokumentach, s. 113117.
8
Notatka kierownika Wydziau Nauki KC PZPR Kazimierza Petrusewicza dla sekretarza
KC PZPR Edwarda Ochaba, marzec 1952 r., Instytut Zachodni w dokumentach, s. 120.
9
AIPN Po, 003/230, Raport o przebiegu rozpracowania, b.d.w. [koniec 1953 r.], s. 713.
Prof. Zygmunt Wojciechowski (pierwszy z prawej) przed siedzib Instytutu Zachodniego w Poznaniu
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

a
u
t
o
r
k
i
.
150
D
O
K
U
M
E
N
T
Yz reakcyjn czci kleru katolickiego
10
. Podstawowym rdem informacji o inwigilowa-
nym rodowisku byy doniesienia agenturalne. Rok 1950 stanowi przeom w pozyskiwaniu
informatorw
11
. Posikowano si take kontaktami poufnymi, wywodzcymi si ze rodowisk
naukowych. Najczciej wykorzystywany w sprawie Zachd by kontakt poufny Kazi-
mierz lub K oraz . Cenne informacje uzyskiwano te z instancji partyjnych.
Zamieszczone poniej doniesienie kontaktu poufnego K moe by przykadem wspo-
mnianej wsppracy partii i bezpieki w zwalczaniu polskich elit intelektualnych. Z godn
zastanowienia tendencj do przejaskrawiania, nieomal demonizowania opisywanej sytuacji
i ludzi, K daje upust zoci, jak wywoywaa w nim wysoka pozycja prof. Wojciechow-
skiego w poznaskim rodowisku naukowym. Dziki niej dyrektor Instytutu Zachodniego
mia mie nieomal nieograniczone moliwoci szkodzenia z trudem rozwijajcej si pracy
partyjnej na Uniwersytecie. Wyjtkowo perdn czci doniesienia jest fragment sugerujcy
moliwo prowadzenia dziaalnoci szpiegowskiej przez rodowisko zwizane z profesorem
oraz odwoujcy si jednoznacznie do osb ze rodowiska naukowego, skazanych w gonym
procesie krakowskim
12
.
Instytut Zachodni przetrwa okres bdw i wypacze, ponis jednak straty, ktre niea-
two jest oszacowa. Nie chodzi tu jedynie o degradacj prnej instytucji naukowej, o znacz-
ne ograniczenie jej moliwoci badawczych i wydawniczych, redukcj liczby pracownikw,
rozerwanie zespow badawczych, zniweczenie planw, narzucenie kagaca cenzury. Chodzi
przede wszystkim o zwichnite represjami ludzkie yciorysy, o spnione lub niedokonane
naukowe kariery, o zmarnowany potencja intelektualny, zniszczone zdrowie, przedwczesne
zgony
13
.
10
AIPN Po, 003/230, Orzeczenie biegego dot. organizacji Ojczyzna, 18 II 1950 r., k. 190191.
11
AIPN, 00231/173, t. 53; AIPN, 00231/173, t. 52; AIPN, 00231/173, t. 30; AIPN, 00231/173, t. 32;
AIPN Ka, 00144/986.
12
Zachowaa si cz druga doniesienia k.p. K, ktrej z braku miejsca nie publikujemy w ca-
oci. K, wida niezadowolony z opieszaoci sub w stosunku do ludzi Wojciechowskiego, pospie-
szy z kolejnymi informacjami: Wszyscy modzi pracownicy naukowi usunici z pracy ze wzgldw
politycznych, natychmiast uzyskuj prac na warunkach lepszych ni je mieli na UP. W ten sposb
kadra [] reakcyjnych naukowcw wcale si nie zmniejsza. Mimo wysikw nie udao si nam nikogo
z tej grupy usun z terenu i przenie do dziedzin, w ktrych nie miaby moliwoci pracy naukowej.
Gdybymy my decydowali o rozdziale rodkw nansowych dawanych przez Pastwo na odcinek na-
uki, moglibymy wszystkie elementy chwiejne uzaleni od nas i zwiza z nami stopniowo, stawiajc
konkretne wymagania od strony ideologicznej i metodologicznej. W tej sytuacji naukowcy reakcyjni s
od nas materialnie kompletnie niezaleni, co wicej, materialnie w peni zabezpieczeni, aby wytrwa-
li w wiernoci dla buruazyjnego wiatopogldu i metodologii nauk. AIPN 01208/158, Doniesienie
k/p K, 29 XI 51 r., k. 87. Interesujcym uzupenieniem doniesienia K jest doniesienie kontaktu po-
ufnego : [...] okazuje si, e wszyscy pracownicy naukowi, ktrych z inicjatywy Partii usuwa si ze
szk wyszych, uzyskuj stanowiska w Instytucie. Tak np. prof. Kowalenko i in. Instytut [nieczytelne]
w ten sposb placwk ideologicznie i politycznie obc; ibidem, Do sprawy Zachd. Uporzdkowa-
nie materiaw wg zaczonego schematu, 10 XII 1951 r., Doniesienie k.p. , 16 VI 1951 r., k. 79, 80.
13
W tym kontekcie wymieni wypada przede wszystkim Kirya Sosnowskiego i Alojzego Targa.
Aresztowanie, wieloletnie wizienia, problemy ze znalezieniem pracy po zwolnieniu w obu tych wy-
padkach doprowadziy do zaamania wietnie zapowiadajcych si karier naukowych i edytorskich.
Obaj doktoryzowali si w 1962 r. Targ mia wtedy 57 lat, Sosnowski 52 lata. Fakt ten nie pocign za
sob jednak widocznego awansu naukowego. ledztwo i lata wizienia odbiy si take na ich zdro-
wiu, doprowadzajc do przedwczesnej, a w przypadku Sosnowskiego tragicznej mierci.
151
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
rdo: K/P K
14
Pozna, dnia 26 listopada 1951 r.
Przyj: Konieczny
Dnia: 21 XI 1951 r.
cile tajne!
DONIESIENIE K/P
Ocena sytuacji politycznej na Uniwersytecie Poznaskim
1. Uwagi wstpne: Sytuacja i nastroje w rodowisku uniwersyteckim, a take na terenie
innych szk wyszych w Poznaniu ulegy duej i zasadniczej zmianie w porwnaniu z sytu-
acj i nastrojami sprzed roku i dwch. Podczas gdy wwczas olbrzymia wikszo naukow-
cw, zwaszcza modych, naleaa do ywiow chwiejnych, ale pozwalajcych sob kiero-
wa i gotowych nawet w razie wyranej propozycji z naszej strony wstpi do Partii, to teraz
nastpio wyrane usztywnienie tych ywiow, wzrs ich opr wobec prb wcignicia
ich do jakiejkolwiek akcji spoecznej, wzrosa take niech do dyskutowania problemw
politycznych, w ktrych naleaoby ujawni swoje stanowisko. Jednym sowem olbrzymia
chwiejna dotd wikszo pracownikw naukowych przesza wyranie pod kierownictwo
elementw zdecydowanie wrogich i reakcyjnych, wymkna si z naszych rk. Przyczyny tej
ewolucji wypadkw, o ile one pozwalaj si stwierdzi, s nastpujce: po pierwsze utrwalio
si przekonanie o nieuchronnoci wojny, przy czym jej wybuch rne teoryjki oznaczaj do-
kadnie, mianowicie na maj przyszego roku. Dla udowodnienia tych tez bierze si argumen-
ty rzekomo naukowe, z dziedziny ekonomii, w szczeglnoci pewne zagadnienia dochodu
narodowego su za podstaw tych twierdze. Wiem, e takie argumenty i tezy stawiane
s na gruncie prywatnym przez b. prof. Taylora
15
. Po drugie zakada si w tej chwili, e
wojna bdzie zwyciska dla Amerykanw, przy czym argumentuje si przy pomocy danych
o przewadze technicznej Ameryki oraz przez wskazywanie na trudnoci wewntrzne w na-
szym Pastwie, ktre okrela si mianem gbokiego gospodarczego i politycznego kryzysu.
Po trzecie jako wniosek z poprzednich tez wyprowadza si twierdzenie o stosunkowo rychej
zmianie istniejcego w Polsce porzdku i o jego nietrwaoci. Wreszcie po czwarte niedawny
Kongres Nauki Polskiej interpretuje si jako rezygnacj Partii z ostrej polityki w dziedzinie
nauki, jako kurs na liberalizm, co pozwala przypuszcza, e naukowcy nawet kierunkw nie-
marksistowskich mog liczy na utrzymanie si na Uniwersytecie jeszcze przez dugi czas.
[I Kongres Nauki Polskiej obradowa w Warszawie od 29 VI do 2 VII 1951 r. z udziaem
ok. 1800 przedstawicieli rodowisk naukowych. Starannie przygotowany przez PZPR, ode-
gra wan rol w procesie uzalenienia nauki polskiej od partii, centralizacji zarzdzania
nauk (powoanie PAN), ograniczenia swobody bada naukowych i narzucenia metodologii
materializmu dialektycznego AP.] W okrelonych rodowiskach naukowcw liczy si take
14
AIPN, 01208/158, Doniesienie kontaktu poufnego K. Ocena sytuacji na Uniwersytecie Po-
znaskim, 26 XI 1951 r., k. 5052.
15
Edward Taylor (18841964), ekonomista, od 1919 r. organizator studiw ekonomicznych na Uni-
wersytecie Poznaskim i w Wyszej Szkole Handlowej w Poznaniu, czonek PAU, wsptwrca Pol-
skiego Towarzystwa Ekonomicznego, dziaacz obozu narodowego, radny m. Poznania (19301932).
152
D
O
K
U
M
E
N
T
Yna wpywy u wadz centralnych pewnych jednostek, a zwaszcza rektora Ajdukiewicza
16

i prof. Zygmunta Wojciechowskiego. Mona wic, posuwajc si daleko, twierdzi o tym, e
obz reakcji znajduje si na Uniwersytecie w ofensywie na elementy chwiejne i zdobywa je.
2. Niewtpliw gow obozu reakcji w rodowisku uniwersyteckim jest prof. Zygmunt
Wojciechowski, dziaajcy tu nie tylko jako profesor Historii Polski na Wydziale Prawa, ale
take jako dyrektor Instytutu Zachodniego i sekretarz generalny Pozn[askiego] Towarzy-
stwa Przyj[aci] Nauk. Stanowiska te oddaj w jego rce decyzje w sektorze nauki nie tylko
na Uniwersytecie, ale w caym rodowisku naukowym poznaskim. Wojciechowski skupi
przy sobie du grup oddanych sobie naukowcw i przy pomocy posiadanych rodkw
uzaleni od siebie szerokie koa pracownikw naukowych. Jeeli jego wpyw w dziedzinie
dydaktycznej na Uniwersytecie jest stosunkowo mniejszy, to w dziedzinie naukowej (prac.
naukowo-badawczych) jest on na terenie Poznania monopolist i faktycznym kierownikiem.
Mona mwi w tym rodowisku o grupie Wojciechowskiego, grupie nie tylko w sensie zwo-
lennikw okrelonego kierunku naukowego, ale take w sensie politycznym, zwolennikw
okrelonego kierunku politycznego i ideologicznego.
3. Geneza grupy Wojciechowskiego. Siga ona czasw przedwojennych, kiedy Wojcie-
chowski, jako jeden z wodzw poznaskiej endecji, wybitny dziaacz Klubu 11 Listopada
i redaktor pisma Awangarda. Mody Ruch Narodowy
17
, autor wielu pism i broszur politycz-
nych zdoby sobie w rodowisku uniwersyteckim poznaskim wielki autorytet polityczny
jako rzecznik tzw. obozu narodowego i polskiego nacjonalizmu. Ten autorytet potra on
wykorzysta obecnie i cae rodowisko poznaskie bynajmniej nie widzi w nim tego, za co
chce ocjalnie uchodzi rzecznika porozumienia i wsppracy z obecnym Rzdem, [lecz]
rzecznika obozu przeciwnego rzdowi. Dziaalno naukow i polityczn prof. Wojciechow-
skiego zrozumie mona tylko na tle caoksztatu jego dziaalnoci yciowej, z wczeniem
dziaalnoci przedwojennej.
4. Kierunek ideologiczny. Sam prof. Wojciechowski i jego grupa reprezentuj od cza-
sw przedwojennych okrelony kierunek polityczny i wiatopogldowy, kierunek nacjonali-
styczny, wic skrajnie buruazyjny. Wida to z wszystkich publikacji naukowych i popular-
no-naukowych, jakie w formie ksikowej pod rm albo Tow[arzystwa] Przyj[aci] Nauk
(TPN [waciwie PTPN]) albo Instytutu Zachodniego, bd to w formie artykuw na amach
wychodzcych pod redakcj Wojciechowskiego pism, takich jak: Przegld Zachodni, ycie
i Myl, Czasopismo Historyczno-Prawne, Roczniki Historyczne, Roczniki Dziejw Spo-
ecznych i Gospodarczych. Z ksiek popularno-naukowych najszerzej rozpowszechnione
s dziea z cyklu Ziemie Staropolskie, w ktrego ramach wyszy: lsk, Ziemia Lubuska,
Pomorze Zachodnie i obecnie przygotowuje si do druku Prusy i Warmia. Caa waciwa
tematyka tych prac i artykuw sprowadza si do jednego zagadnienia, ktremu Wojciechow-
ski oddaje si od lat: do zagadnienia niemieckiego. Zagadnienie to ujmowane jest w duchu
nacjonalistycznym jako stosunek dwch niezmiennych w zasadzie grup narodowych, dwch
ras: germaskiej i sowiaskiej, polskiej i niemieckiej. Z rnic rasowych i narodowych py-
16
Kazimierz Ajdukiewicz (18901963), lozof i logik, przed wojn profesor Uniwersytetu Jana
Kazimierza we Lwowie, od 1945 r. zwizany z Uniwersytetem Poznaskim, rektor (19481952),
od 1955 r. profesor Uniwersytetu Warszawskiego, czonek PAU, PAN, Polskiego Towarzystwa Filozo-
cznego, Midzynarodowego Instytutu Filozoi. Doktor h.c. Uniwersytetu w Clermont-Ferrand.
17
Waciwie Awangarda. Miesicznik Modych, potem Awangarda Ruch Modych, wreszcie
Awangarda Pastwa Narodowego.
153
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
nie odwieczny konikt polsko-niemiecki (da temu wyraz w ksice pod charakterystycznym
tytuem Polska Niemcy dziesi wiekw zmaga). Na nacjonalistycznych ksikach grupy
Wojciechowskiego wychowuje si obecne pokolenie modziey, tak jak dawne wychowa-
o si na jego ksikach przedwojennych. Konkretne zagadnienia Polski Ludowej takie jak
okres okupacji, ziemie odzyskane, historia stosunkw polsko-niemieckich, s podporzdko-
wane zasadniczemu tematowi, problemowi niemieckiemu.
5. Ludzie grupy Wojciechowskiego. Wchodz do tej grupy ludzie ze rodowiska po-
znaskiego, zwaszcza poznaskiej humanistyki, jak profesorowie Tymieniecki
18
, Kacz-
marczyk
19
, Matuszewski Jzef
20
, Szczaniecki Micha
21
, Labuda Gerard
22
, Kowalenko Wa-
dysaw
23
, Klafkowski Alfons
24
, Pospieszalski Marian
25
. Chodzi o grup szczeglnie z nim
zwizan. Ze rodowiska krakowskiego zwaszcza prof. Lehr-Spawiskiego
26
[!] i Jzef
18
Kazimierz Tymieniecki (18871968), historyk, wsporganizator Uniwersytetu w Poznaniu.
W czasie okupacji wykadowca tajnego Uniwersytetu Ziem Zachodnich i Uniwersytetu Warszawskie-
go. Po wojnie powrci do pracy na UP. Czonek PAU, PAN, Polskiego Towarzystwa Historycznego,
PTPN. Doktor h.c. uniwersytetw w Warszawie, Poznaniu, Krakowie i we Wrocawiu.
19
Zdzisaw Kaczmarczyk (19111980), historyk pastwa i prawa. W czasie okupacji uczestnik tajnego
nauczania na UJ, wsppracownik konspiracyjnego Studium Zachodniego. Po wojnie zwizany z UP i In-
stytutem Zachodnim (p.o. dyrektora 19641965). Pose na Sejm (19591963), czonek PZPR od 1959 r.
20
Jzef Matuszewski (19112003), historyk prawa, przed wojn stypendysta cole des Chartres
w Paryu, po wojnie zwizany z UP, a od 1961 r. z Uniwersytetem dzkim.
21
Micha Szczaniecki (19101977), historyk pastwa i prawa. W czasie II wojny wiatowej
w Wojsku Polskim we Francji, od 1940 r. jeniec wojenny. Od 1946 r. zwizany z UP oraz z Instytutem
Zachodnim (dyrektor 19611964). Od 1965 r. profesor UW.
22
Gerard Labuda (19162010), historyk. W czasie okupacji uczestnik tajnego nauczania na UZZ.
Po wojnie zwizany z UP (rektor 19621965) i Instytutem Zachodnim (dyrektor 19581960). Czonek
PAN i reaktywowanej PAU (prezes honorowy), sekretarz generalny PTPN, przewodniczcy Rady
Naukowej Instytutu Zachodniego, Biblioteki Krnickiej i Instytutu im. Oskara Kolberga. Doktor h.c.
uniwersytetw Gdaskiego, Toruskiego, Jagielloskiego, Warszawskiego i Szczeciskiego.
23
Wadysaw Kowalenko (18841966), historyk, archeolog. Przed wojn wykadowca na Wy-
szym Kursie Nauczycielskim w Poznaniu, dziaacz Towarzystwa Nauczycieli Szk rednich i Wy-
szych oraz Ligi Morskiej i Kolonialnej. W czasie okupacji czonek Ojczyzny, wsporganizator
tajnego UZZ, tajnego Instytutu Morskiego i Instytutu Zachodniego. Po wojnie zwizany z UP (do
likwidacji jego katedry w 1950 r.). Organizator Wyszej Szkoy Handlu Morskiego w Gdyni (rektor
19451948). Czonek PTPN.
24
Alfons Klafkowski (19121982), przed wojn redaktor Dziennika Poznaskiego. W czasie
okupacji wsppracownik Delegatury Rzdu na Kraj. Po wojnie zwizany z UP (wieloletni dziekan
Wydziau Prawa, rektor w latach 19561962). Wsppracownik Instytutu Zachodniego. Czonek
PISM, GKBZHwP, delegat ministra spraw zagranicznych w Komitecie Nauk Prawnych PAN. Pose
na Sejm w 19721976 i 19801984 (bezpartyjny z listy PAX). Czonek Rady Pastwa (19821985),
organizator i prezes Trybunau Konstytucyjnego (19851989). W latach 19681978 czonek delegacji
polskiej na sesje plenarne Zgromadzenia Oglnego ONZ.
25
Karol Marian Pospieszalski (19092007), prawnik, przed wojn sdzia, dziaacz PZZ. W czasie
okupacji czonek Ojczyzny, wsppracownik Delegatury Rzdu na Kraj, wsporganizator Insty-
tutu Zachodniego. Po wojnie zwizany z Instytutem Zachodnim (kierownik Sekcji Badania Dziejw
Okupacji Niemieckiej, usunity w 1966 r.) oraz UP. Czonek PTPN, GKBZHwP.
26
Tadeusz Lehr-Spawiski (18911965), jzykoznawca, slawista, przed wojn zwizany z UJK
i UJ (rektor 19381919 i 19451946). Aresztowany w ramach Sonderaktion Krakau, w lutym 1940 r.
zwolniony z KL Sachsenhausen. Prowadzi tajne nauczanie uniwersyteckie. Wsppracowa z Dele-
gatur Rzdu na Kraj. Wsporganizator Instytutu Zachodniego i przewodniczcy jego Kuratorium
154
D
O
K
U
M
E
N
T
YMitkowski
27
, z warszawskiego zwaszcza prof. Aleksander Gieysztor
28
, z wrocawskiego
prof. Wadysaw Czapliski
29
. Wikszo tych ludzi bya z nim zwizana bd to ju przed
wojn, bd to w okresie okupacji. Grupa ta jest zwarta politycznie i wiatopogldowo, jest
mu oddana cakowicie, nie ma w niej ludzi, ktrych mona by na tym terenie wygra prze-
ciw Wojciechowskiemu. Ludzie ci s zwizani z Wojciechowskim kierunkiem naukowym
i wsplnot naukowych zada. S z nim zwizani politycznie, jako wyznawcy tego samego
kierunku politycznego. S zwizani organizacyjnie, jako pracownicy etatowi czy nieetato-
wi Instytutu Zach[odniego] czy TPN-u [PTPN]. S zwizani materialnie i nansowo, gdy
wszyscy czerpi dochody z imprez naukowych organizowanych przez Wojciechowskiego.
Wszyscy maj wic powan baz materialn, ktrej nie ma chyba aden z marksistow-
skich naukowcw w Poznaniu. Ludzie grupy Wojciechowskiego s rozstawieni na wszyst-
kich Wydziaach i sekcjach, w redakcjach wszystkich pism naukowych, we wszystkich
komisjach senackich i wydziaowych, bibliotece i archiwum pastwowym. Wojciechowski
wie o wszystkim, co dzieje si na Uczelni, potra wszystkim przez swoich ludzi pokiero-
wa. Wojciechowski ma mono staego kontaktu ze swoimi ludmi wszystkich rodowisk
w Polsce. Zjazdy Instytutu Zach[odniego], prace na[d] realizacj rnych imprez, czste
konferencje, wyjazdy daj dostateczne wyjanienie owych czstych podry ludzi tej grupy.
Najczciej jest w ruchu ze rodowiska warszawskiego prof. Gieysztor (cz[onek] Kierow-
nictwa Bada nad Pocztkami Pastwa Polskiego, tzw. Millennium), z tytuu zajmowania
si pracami wykopaliskowymi na terenie caego kraju, z rodowiska krakowskiego dr Mit-
kowski, z rodowiska poznaskiego dr Wadysaw Chojnacki
30
, toruskiego prof. Karol
Grski
31
. Ale podre take innych czonkw tej grupy s liczne. Konferencje i zjazdy na-
ukowe odbywaj si nie w Poznaniu, a w Osiecznej
32
pod Lesznem. W grupie Wojciechow-
skiego nie ma demokracji, wolnej wypowiedzi zda, zdanie dyrektora jest ostateczne
i bezapelacyjne. Kieruje on wszystkim, wnika we wszystko i o wszystkim decyduje, majc
(19451965). Profesor UJ, czonek PAU, PAN, Instytutu Sowiaskiego w Pradze. Doktor h.c. uniwer-
sytetw w Pradze i Soi.
27
Jzef Mitkowski (19111980), historyk mediewista, zwizany z UJ, Archiwum Akt Dawnych
miasta Krakowa i Bibliotek Czartoryskich w Krakowie.
28
Aleksander Gieysztor (19162000), historyk mediewista, w czasie okupacji pracownik BIP
KG ZWZ-AK, wykadowca konspiracyjnego UW. Po wojnie zwizany z UW (prorektor 19561959),
IHKM PAN i IH PAN. W latach 19491953 szef Kierownictwa Bada nad Pocztkami Pastwa Pol-
skiego. Czonek PAN (prezes 19811984, 19901992), dyrektor Zamku Krlewskiego w Warszawie.
29
Wadysaw Eugeniusz Czapliski (19051981), historyk, przed wojn wykadowca w Pastwo-
wym Pedagogium w Krakowie. W latach okupacji uczestnik tajnego nauczania gimnazjalnego i aka-
demickiego. Po wojnie wykadowca UJ, od 1946 r. zwizany z Uniwersytetem Wrocawskim. Czonek
PAU, PAN, Wrocawskiego Towarzystwa Naukowego, Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Krlew-
skiej Akademii Nauk w Kopenhadze. Doktor h.c. Uniwersytetu Gdaskiego.
30
Wadysaw Chojnacki (19201991), historyk, bibliograf, zwizany z UP, a od 1953 r. z IH PAN
(m.in. kierownik Pracowni Bibliograi Historii Polski XIX i XX w.).
31
Karol Grski (19031988), historyk. Od 1932 r. zwizany z UP. Uczestnik kampanii wrzenio-
wej, wizie obozw jenieckich w Niemczech (19391945). Od jesieni 1945 r. zwizany z Uniwer-
sytetem Mikoaja Kopernika w Toruniu. Czonek PAU. Doktor h.c. uniwersytetw w Toruniu i we
Wrocawiu. Od 1956 dziaacz KIK.
32
W zamku w Osiecznej k. Leszna znajdowa si dom pracy twrczej i orodek wypoczynkowy
dla pracownikw Instytutu Zachodniego.
155
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
do pomocy on
33
, osob o wybitnej inteligencji, piastujc ocjalne stanowisko zastp-
cy sekretarza PTN-u [PTPN]. Kadra ludzi skupiona przy Wojciechowskim rozszerza si
na szereg modszych naukowcw, z reguy zwizanych wiatopogldowo z tym obozem,
ktrzy uzyskuj std pomoc materialn w rnej formie. Ludzie grupy Wojciechowskiego
maj kontakty zagraniczne. Przedwojenne stosunki ka przypuszcza, e ambasador Wi-
niewicz
34
w Waszyngtonie (przed wojn szef prof. Klafkowskiego w redakcji konserwa-
tywnego i sanacyjnego Dziennika Poznaskiego), czy prof. Bohdan Winiarski
35
, sdzia
Midzynarodowego Trybunau w Hadze, od czasu do czasu pojawiajcy si w kraju, mog
mie pewne zwizki z t grup, a przynajmniej z jej niektrymi czonkami. Pomijam ju
kontakty listowne z zagranic, ktre istniej. Nie jest bez znaczenia, e Instytut Zachodni
prowadzi dziaalno przez szereg lat pod bezporednim kierownictwem b. ministra Z[iem]
O[dzyskanych] Gomuki, e dotacje uzyskiwa przy osobistej interwencji b. premiera Osbki-
-Morawskiego. Jego zwizek z grup prawicowo-nacjonalistyczn by wic wyrany.
Nie jest te bez znaczenia fakt, e bliskimi wsppracownikami Instytutu Zachodniego
byli doc. Karol Buczek
36
i dr Mnch
37
, skazani w procesie krakowskim
38
zdaje si w 1948 r.
Doda naley, e Instytut Zachodni zorganizowa w ub. latach szereg ekspedycji naukowych
na ziemie odzyskane dla zebrania materiau faktycznego i ilustracyjnego do wydawanych
publikacji (Ziemie Staropolski). Ekipy instytutu zebray olbrzymi ilo wszelkiego mate-
riau, majcego warto gospodarcz i polityczn, czy wojskow. Tylko drobna cz tego
materiau zostaa opublikowana, reszta spoczywa chyba w archiwum instytutu.
33
Maria Wojciechowska z d. wieawska (19021990), historyk bohemistka, przed wojn wsp-
pracowniczka Komisji Atlasu Historycznego PAU. W czasie okupacji wspieraa dziaalno konspi-
racyjn swego ma. Zaoyciel oraz czonek Instytutu Zachodniego. Po wojnie zastpca sekretarza
generalnego PTPN, pracownik naukowy Instytutu Sowianoznawstwa PAN, dziaaczka spoeczna.
34
Jzef Winiewicz (19051984), polityk, publicysta. Przed wojn redaktor naczelny Dziennika
Poznaskiego. Podczas II wojny wiatowej na emigracji. Po powrocie do kraju (1945) w subie
dyplomatycznej (ambasador w Waszyngtonie), wiceminister spraw zagranicznych (19571972), wice-
prezes Towarzystwa cznoci z Poloni Zagraniczn.
35
Bohdan Winiarski (18841969), prawnik, profesor UP (dziekan Wydziau Prawa 19361939),
reprezentowa Polsk w kilku komisjach Ligi Narodw, dziaacz obozu narodowego, pose na Sejm.
W okresie II wojny wiatowej zakadnik wojskowy, potem na uchodstwie (prezes Banku Polskiego).
Po wojnie wrci do kraju, w latach 19461967 sdzia Midzynarodowego Trybunau Sprawiedliwo-
ci w Hadze. Czonek PAU, PTPN, American Academy of Political and Social Sciences i in.
36
Karol Buczek (19021983), historyk mediewista, docent UJ, kustosz Muzeum Czartoryskich
w Krakowie, dziaacz ludowy. W czasie okupacji czonek konspiracyjnego Ruchu Ludowego, uczest-
nik tajnego nauczania na UJ. Po wojnie dziaacz PSL i WiN. Skazany na pitnacie lat wizienia, zwol-
niony w 1954 r. ze wzgldu na stan zdrowia, kar zawieszono mu w 1956 r. Zatrudniony nastpnie jako
profesor w IH PAN (m.in. kierownik Pracowni Sownika Historyczno-Geogracznego Polski).
37
Henryk Mnch (19061968), historyk, archiwista, od 1928 r. pracownik Archiwum Akt Daw-
nych miasta Krakowa. W czasie okupacji czonek ZWZ-AK, wsppracownik konspiracyjnego In-
stytutu Batyckiego. Po wojnie czonek DSZ i WiN, skazany na pitnacie lat wizienia, wiziony do
sierpnia 1956 r. Zatrudniony w Muzeum Historycznym miasta Krakowa, wsppracownik Oddziau
PAN w Krakowie.
38
Proces krakowski (zwany te procesem II Zarzdu Gwnego WiN) toczy si przed Wojsko-
wym Sdem Rejonowym w Krakowie od 11 VIII do 10 IX 1947 r. Zob. m.in.: F. Musia, Midzy praw-
d a propagand. Przebieg procesu krakowskiego na sali sdowej i w propagandzie komunistycznej
(11 VIII10 IX 1947 r.), Zeszyty Historyczne WiN-u 2002, nr 18, s. 163210, tame inne artykuy
dotyczce tego procesu.
156
D
O
K
U
M
E
N
T
Y6. Wnioski: Grupa Wojciechowskiego ciy nad yciem caego poznaskiego rodowiska
naukowego. W postaci legalnych instytucji uzyskaa ona mono rozwinicia dziaalnoci prze-
de wszystkim naukowej, w okrelonym politycznie duchu, ale take politycznej. Absolutnie nic
powiedzie nie da si w tej chwili, czy prowadzia dziaalno wywiadowcz. Stwierdzi jednak
naley, e ma do takiej dziaalnoci wszelkie podstawy i moe w obecnych warunkach podj j
w kadej chwili. Jej sia, zwarto, nadzwyczaj mdre kierownictwo (prof. Wojciechowskiego),
sprysto organizacyjna, zasig i rodki sprawiaj, e wszelka nasza dziaalno zmierzajca
do pozyskania naukowcw naszego rodowiska jest z gry skazana na niepowodzenie. Nasza
obecna sabo na Uniwersytecie sprowadza si do tej grupy i jej oddziaywania na naukowcw.
Caa grupa stoi waciwie osob prof. Wojciechowskiego. Pozbawienie go stanowisk doprowa-
dzi praktycznie do likwidacji grupy, sparaliuje, pozbawi gowy.
[dopisek rczny]:
w 2. egz.
1. MBP
2. Spr[awa] Zachd
Za zgodno
[podpis nieczytelny]
A
I
P
N
157
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
ZWIERNIK PRZEMYSAW, IPN POZNA
POCZYEM AGREGATY
I PIERWSZY PRZEMWIEM
Jednym z wanych wydarze Poznaskiego Czerwca 56 byo uru-
chomienie przez uczestnikw demonstracji samochodu z megafonem.
Dziki temu wznoszone hasa i wygaszane przemwienia syszao
tysice manifestantw. Z tego samochodu wzywano te do uwolnie-
nia winiw osadzonych w wizieniu przy ul. Myskiej.
Powan rol w rozwoju wydarze 28 czerwca 1956 r. odegraa pogoska o rzekomym aresz-
towaniu delegacji Zakadw im. J. Stalina ZISPO (kilka miesicy pniej zmieniono nazw
na Zakady Przemysu Metalowego H. Cegielski Pozna). Do jej powstania przyczynio si
aresztowanie 27 czerwca Czesawa Rutkowskiego, pracownika Zakadw Naprawczych Taboru
Kolejowego i aktywnego uczestnika strajku: Zosta on jeszcze tego samego dnia wieczorem
zatrzymany przez PUBP w Szamotuach. Fakt ten mia odegra niema rol w zajciach na-
stpnego dnia. Podczas ostrej wymiany zda z Wincentym Krak, sekretarzem KW PZPR,
uczestnicy manifestacji domagali si uwolnienia Rutkowskiego: W pewnym momencie ktry
z robotnikw zada wypuszczenia Cz[esawa] Rutkowskiego. W[incenty] Krako nie zorien-
towany w tej sprawie odpowiedzia, e za wysuwanie postulatw w imieniu robotnikw nikt
nie zosta aresztowany. Odpowied ta spotkaa si z gwizdami i krzykami pracownikw ZNTK.
Dalsze kontynuowanie przemwienia byo ju niemoliwe. Przez plac przetacza si zacza
pogoska o aresztowaniu Rutkowskiego, ktra przerodzia si w plotk o aresztowaniu delegacji
Cegielskiego. I tak zrodzi si najwikszy mit tego dnia. Przekonanie o aresztowaniu delegacji
szybko rozpowszechnio si wrd manifestantw
1
.
Tymczasem z opanowanego przez manifestantw samochodu z megafonem wznoszono
hasa (np. damy obniki cen, damy powrotu religii w szkole), intonowano pieni
i wygaszano przemwienia. Poinformowano te manifestantw o rzekomym aresztowaniu
delegacji ZISPO, ktra dzie wczeniej przebywaa w Warszawie na rozmowach w Minister-
stwie Przemysu Maszynowego. Wezwano rwnie do pjcia pod wizienie przy ul. My-
skiej i uwolnienie przetrzymywanych w nim winiw. Uczestnicy demonstracji przeszli tam
dwiema drogami: przez pl. Modej Gwardii (obecnie pl. Cyryla Ratajskiego) oraz al. Marcin-
kowskiego. W czasie przejazdu al. Marcinkowskiego samochd z megafonem zatrzyma si
w okolicy hoteli Bazar i Poznaski, wznoszono hasa na cze cudzoziemcw. Gdy samochd
dotar na ul. Mysk, wizienie byo ju zdobyte
2
.
1
A. Choniawko, Przebieg wydarze czerwcowych w Poznaniu [w:] Wydarzenia czerwcowe w Po-
znaniu 1956, red. E. Makowski, Pozna 1981, s. 36, 4041.
2
P. Machcewicz, Polski rok 1956, Warszawa 1993, s. 89, 95; E. Makowski, Poznaski Czerwiec
1956. Pierwszy bunt spoeczestwa w PRL, Pozna 2006, s. 8384; J. Karwat, J. Tischler, 1956 Pozna
Budapeszt, Pozna 2006, s. 3539; A. Choniawko, op. cit., s. 4445.
158
D
O
K
U
M
E
N
T
YWz megafonowy
Na podstawie materiaw ledczych mona podj prb odtworzenia okolicznoci, w ja-
kich samochd
3
ten znalaz si przy ul. Kociuszki i zosta uruchomiony przez demonstrantw.
Samochd marki GMC nalea do Wojewdzkiego Zakadu Remontowo-Instalacyjnego
cznoci Oddzia Megafonizacji, mieszczcego si przy al. Marcinkowskiego 28
4
. W doku-
mentach tej instytucji okrelony zosta jako wz megafonowy; 28 czerwca 1956 r. samo-
chodem kierowa Aleksander Tylski, a megafon obsugiwa Jan Mijas. Wyjechali oni z garay
przy ul. Bugarskiej 39 w godzinach rannych (podobnie jak w dniach poprzednich) i udali
si do Oddziau Megafonizacji przy al. Marcinkowskiego, gdzie zostawili agregat niezbdny
do uruchomienia gonikw i zabrali pracownikw, ktrych zawieli do miejsca ich pracy.
Nastpnie pojechali na teren Midzynarodowych Targw Poznaskich; pniej zamierzali
dojecha z powrotem do siedziby oddziau przy al. Marcinkowskiego. Okazao si to nie-
moliwe z powodu tumu manifestantw w centrum miasta, wic skierowali si do siedziby
dyrekcji przy ul. Kociuszki 77. Na polecenie dyrektora Bandurskiego samochd ustawiono
na podwrzu, a jego obsuga pozostaa w siedzibie dyrekcji
5
.
Tymczasem (wedug zezna Mijasa ok. godz. 11) samochd zosta wypchnity z podwrza
na ulic przez demonstrantw, ktrzy prbowali go uruchomi: Ja i Tylski wybieglimy na ulic
i zauwaylimy grup osb, ktrzy dobijali si do wewntrz samochodu. W tym czasie na ci-
arwce stojcej u zbiegu ul. Kociuszki i Armii Czerwonej (wczeniej i obecnie ul. w. Mar-
cin) znajdowao si dwch pracownikw ZNTK Florian Deckert i Jzef Tomaszczyk. Pode-
sza tam grupa mczyzn w kombinezonach roboczych (wedug zezna Tomaszczyka byo to
ok. godz. 10) i nawoywaa do udzielenia pomocy w uruchomieniu samochodu z megafonem.
Deckert i Tomaszczyk udali si wraz robotnikami do samochodu: Zauwaylimy stojcy tam
radiowz, a wok niego peno ludzi []. Grupa stojcych tam ludzi pocza szuka kierowcy,
aby uruchomi radiowz. Kiedy kierowca zgosi si, grupa osb polecia mu uruchomi motor,
co ten uczyni. Okazao si jednak, e nie byo moliwoci uruchomienia megafonu, poniewa
niezbdny do tego agregat znajdowa si na al. Marcinkowskiego. Wraz z grup kilkunastu osb
obsuga radiowozu udaa si wic po to urzdzenie (samochd jecha ul. Lampego, 27 grudnia,
przez pl. Wolnoci do al. Marcinkowskiego). Agregat zosta przyczepiony do samochodu i pod-
czony do megafonu. Uczestniczy w tym m.in. Tomaszczyk. Zacz przemawia: Jako pierw-
szy ja przemwiem, powiedziaem te sowa: Kto chce mie popraw bytu, niech przyjdzie pod
Zamek. W czasie przejazdu pod Zamek przez megafon przemawiao wiele osb. Jak zezna
Tomaszczyk, w radiowozie byo due zamieszanie i wszyscy wyrywali sobie mikrofon z rk,
a na ul. Armii Czerwonej do samochodu zacza pcha si masa ludzi
6
.
3
W dokumentach i opracowaniach mona znale rne okrelenia tego samochodu, np. radio-
wz, wz gonikowy Polskiego Radia, samochd transmisyjny Polskiego Radia. W dokumencie
wystawionym przez jego dysponenta okrelono go jako wz megafonowy.
4
AIPN Po, 04/2135, Pismo gwnego inyniera ds. radiofonii i megafonizacji Witolda Lisakow-
skiego do WUdsBP w Poznaniu, 27 VII 1956, k. 114.
5
Ibidem, Protok przesuchania wiadka (Jana Mijasa), 19 VII 1956, k. 52; ibidem, Protok
przesuchania wiadka (Witolda Lisakowskiego), 23 VII 1956, k. 71. Przy ul. Kociuszki mieci si
Wojewdzki Zarzd cznoci, bya te dyrekcja poczty.
6
Ibidem, Protok przesuchania wiadka (Jana Mijasa), 19 VII 1956, k. 52; ibidem, 04/2073,
Protok przesuchania podejrzanego (Jzefa Tomaszczyka), 1 VIII 1956, k. 1820. W zeznaniach
wystpuj rnice w okreleniu godziny uruchomienia samochodu (10.00 lub 11.00). Wedug ustale
prof. Makowskiego zosta on sprowadzony przed Zamek ok. 9.50 (por. E. Makowski, op. cit., s. 83).
159
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
Tum zbierajcy si przy wozie megafonowym
A
I
P
N
160
D
O
K
U
M
E
N
T
YWedug jednego ze wiadkw, samochd sta przy Zamku okoo godziny. W przemwie-
niach zaczy pada wezwania, aby uda si pod wizienie na ul. Myskiej i jak zezna
Jan Mijas w tym te kierunku nasz wz pojecha. Wraz w tumem demonstrantw wz
megafonowy przejecha ul. Armii Czerwonej i al. Marcinkowskiego w poblie wizienia.
Okazao si jednak, e winiowie zostali ju wypuszczeni. Wwczas zaczto nawoywa,
aby uda si na ul. Kochanowskiego, bo tam s zabici. Ulic Nowowiejskiego i al. Sta-
lingradzk (obecnie al. Niepodlegoci) samochd dojecha do ul. Poznaskiej. Z powodu
ostrzau w pobliu ul. Kochanowskiego kierowca zatrzyma pojazd i dopiero po kilku godzi-
nach zabra go z powrotem na ul. Kociuszki
7
.
ledztwo
W wyniku prowadzonych przez funkcjonariuszy UB dziaa operacyjnych i ledczych
ustalono dane kilku osb, ktre przebyway w wozie megafonowym, wygaszay prze-
mwienia lub wznosiy hasa. ledztwem objto m.in. pracownikw ZNTK: Zo Porta-
, Floriana Deckerta (sygn. sprawy: IV Sn. 26/56) i Jzefa Tomaszczyka (sygn. sprawy:
IV Sn. 79/56).
Pod koniec wrzenia 1956 r. we wniosku o przeduenie ledztwa stwierdzono, e dotych-
czas prowadzone postpowanie przeciw osobom, ktre z radiowozu wznosiy podburzajce
okrzyki i nawoyway do gwatownych zamachw na gmachy pastwowe, nie doprowadzio
do wykrycia wszystkich sprawcw.
Po pewnej zmianie sytuacji politycznej w Polsce spowodowanej przesileniem politycz-
nym w padzierniku 1956 r. zostay umorzone ledztwa: przeciw Deckertowi 23 pa-
dziernika, przeciw Portale 24 padziernika, przeciw Tomaszczykowi 26 padziernika
1956 r.
8
Piszc w 1990 r. o procesach uczestnikw Poznaskiego Czerwca 56, Jan Sandor-
ski zwrci uwag, e yjcy wiadkowie tych wydarze niewiele mogli doda do swoich
dotychczasowych relacji i nadal nie ustalono tosamoci wielu osb, ktre znajdoway si
w samochodzie
9
.
Oprcz poddania czynnociom ledczym, pracownicy byli rwnie rozliczani w ma-
cierzystych zakadach pracy ponosili kary administracyjne lub partyjne. Z powodu udziau
w Poznaskim Czerwcu 56 z PZPR wykluczono nastpujcych pracownikw ZNTK: Flo-
riana Deckerta, Jzefa Tomaszczyka, Mariana Komorowskiego, Jana Wesoego, Kazimie-
rza Bednarka, Pelagi Szulc, Stanisawa Pusiaka, Bolesawa Brzoz i Stanisawa Chrykie-
wicza. Po Padzierniku 56, w wyniku nowej oceny wypadkw poznaskich dokonanej
przez KC PZPR, Komitet Zakadowy PZPR przy ZNTK przystpi do naprawienia krzywd
7
Ibidem, Protok przesuchania wiadka (Jana Mijasa), 6 VII 1956, k. 4850; ibidem, Protok
przesuchania wiadka (Jana Mijasa), 19 VII 1956, k. 5253; Protok przesuchania wiadka (Kazi-
mierza Brencza), 11 IX 1956, k. 9798.
8
AIPN Po, 04/2073, Postanowienie o przedueniu czasu trwania ledztwa, 29 IX 1956, k. 26.
Prowadzenie ledztwa przeduono do 28 XII 1956 r.; ibidem, 04/2135, Postanowienie o umorzeniu
ledztwa, 23 X 1956, k. 112; ibidem, Postanowienie o umorzeniu ledztwa, 26 X 1956, k. 27; ibidem,
04/2074, Postanowienie o umorzeniu ledztwa, 24 X 1956, k. 62.
9
J. Sandorski, Procesy poznaskie z 1956 roku. Wtpliwoci, polemiki, klimaty [w:] Poznaski
Czerwiec 1956, red. J. Maciejewski i Z. Trojanowiczowa, Pozna 1990, s. 168169. W tej sprawie
ledztwem byli objci rwnie pracownicy innych zakadw pracy: Zdzisaw Kielczewski (Wiepofa-
ma) i Bogdan Marianowski (ZISPO).
161
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
wyrzdzonych czonkom wykluczonym za wypadki poznaskie; w konsekwencji osoby te
zostay zrehabilitowane
10
.
Publikowany fragment protokou z 10 lipca 1956 r. z plenum Komitetu Zakadowego
PZPR przy ZNTK
11
odnosi si do okolicznoci udziau Floriana Deckerta i Jzefa Tomasz-
czyka w uruchomieniu wozu megafonowego i wznoszenia hase podczas demonstracji.
Protok dokumentuje take sposb karania czonkw PZPR, aktywnych uczestnikw Po-
znaskiego Czerwca 56.
1956 lipiec 10, Pozna Fragment protokou z posiedzenia Komitetu Zakadowego PZPR
przy Zakadach Naprawczych Taboru Kolejowego Pozna w Poznaniu
Protok
z
a
Plenum Kom[itetu] Zak[adowego]
a
POP z dnia 10 VII [19]56r.
Obecni:
[Roman] Stpniewski
12
, tow. Przybylak
13
K[omitet] W[ojewdzki PZPR], tow. Kosak
14

K[omitet] W[ojewdzki PZPR], [Antoni] Skrzypczak
15
, [Edward] Kawczyski
16
, [Stani-
saw] Stawny
17
, [Adam] Stefaniak
18
, [Wadysaw] P[a]etzold
19
, Michalak
20
, [Stanisaw] No-
waczyk
21
, [Zdzisaw] Wojciechowski
22
, [Wodzimierz] Kapturski
23
, [Franciszek] Bombaa
24
,
aa
Rcznie skrelono sowa posiedzenia egzekutywy. Nad skrelonymi wyrazami wpisano rcznie
Plenum Kom. Zak.
10
APP, KZ PZPR przy ZNTK, 5, Referat sprawozdawczy na konferencj sprawozdawczo-wybor-
cz Komitetu Zakadowego PZPR ZNTK Pozna, X 1956, k. 187.
11
Ibidem, Protok Plenum Komitetu Zakadowego POP z dnia 10 VII 1956 r., k. 206213. Cz
protokou na s. 208213 zawiera m.in. oceny PZPR przy ZNTK dot. Poznaskiego Czerwca, rozlicze-
nia czonkw partii, ktrzy przyczyli si do protestw, a take sytuacji w tym zakadzie.
12
Roman Stpniewski (ur. 1921) od 1945 r. w PPR, nast. w PZPR. Wwczas II sekretarz KZ
PZPR przy ZNTK, od 21 XI 1956 r. I sekr. KZ.
13
Przybylak brak bliszych danych.
14
Kosak brak bliszych danych.
15
Antoni Skrzypczak wczesny czonek egzekutywy KZ PZPR przy ZNTK.
16
Edward Kawczyski wczesny czonek KZ PZPR przy ZNTK, w tekcie Kapczyski.
17
Stanisaw Stawny wczesny czonek egzekutywy KZ PZPR przy ZNTK.
18
Adam Stefaniak wczesny zastpca czonka KZ PZPR przy ZNTK.
19
Wadysaw Paetzold wczesny czonek egzekutywy KZ PZPR przy ZNTK.
20
Michalak bliszych danych nie ustalono. W KZ byy dwie osoby o tym nazwisku: Leon Mi-
chalak i Stefan Michalak.
21
Stanisaw Nowaczyk wczesny czonek egzekutywy KZ PZPR przy ZNTK.
22
Zdzisaw Wojciechowski wczesny czonek KZ PZPR przy ZNTK.
23
Wodzimierz Kapturski wczesny czonek KZ PZPR przy ZNTK.
24
Franciszek Bombaa (ur. 1918) od 1946 r. w PPS, nast. w PZPR. wczesny czonek egzekuty-
wy KZ PZPR przy ZNTK.
162
D
O
K
U
M
E
N
T
Y[Walenty] Antkowiak
25
, [Leon] Walkowiak
26
, [Edmund] Kolasiski
27
, [Maksymilian] Kerber
28
,
[Franciszek] Skrzypczak
29
, [Wadysaw] Marciniak
30
, [Stanisaw] Springer
31
, Szymkowiak
32

K[omitet] W[ojewdzki PZPR], [Stanisaw] Zapeski
33
K[omitet] W[ojewdzki PZPR].
Sprawy organizacyjne
Tow. Stpniewski
b
zapoznaje egzekutyw co do wykrocze [w] zajciach czwartkowych
nastpujcych towarzyszy: [Floriana] Deckerta
34
, [Jzefa] Tomaszczyka
35
, [Stanisawa]
Chrykiewicza
36
, [Jana] Wesoego
37
, [Kazimierza] Bednarka
38
, ktrzy w zajciach czwartko-
wych zdradzili szeregi partyjne.
Sprawa tow. Tomaszczyka jako radnego Dzielnicowej Rady Narodowej i agitatora na na-
szych Zakadach wrogo ustosunkowanego i solidaryzujcego
c
si z caymi masami sztraj-
kujcymi
39
, kt[r]y wystpowa jeden jako pierwszy w zajciach ulicznych rwnoczenie
z tow. Deckertem, ktrzy po wypiciu 1/2 litra wdki na ul. Chudoby zdobyli samochd pro-
pagandowy i z niego nawoujc ludno do gromadzenia si przed Ratuszem
40
, wizieniem,
Urzdem Bezpieczestwa
41
. Tow. Tomaszczyk
d
wygasza przez megafony samochodowe
b
Cz nazwiska poprawiona odrcznie.
c
W tekcie solidarujcego.
d
W tekcie Tamaszczyk.
25
Walenty Antkowiak (ur. 1921) od 1947 r. w PPR, nast. w PZPR; wczesny czonek egzekuty-
wy KZ PZPR przy ZNTK.
26
Leon Walkowiak wczesny czonek KZ PZPR przy ZNTK.
27
Edmund Kolasiski wczesny czonek KZ PZPR przy ZNTK, wicedyrektor ZNTK.
28
Maksymilian Kerber mistrz lusarski w oddziale V, wczesny czonek KZ PZPR przy ZNTK.
29
Franciszek Skrzypczak (ur. 1910) od 1945 r. w PPS, nast. w PZPR; wczesny czonek KZ PZPR
przy ZNTK.
30
Wadysaw Marciniak wczesny czonek KZ PZPR przy ZNTK.
31
Stanisaw Springer wczesny czonek KZ PZPR przy ZNTK.
32
Szymkowiak bliszych danych nie ustalono.
33
Stanisaw Zapeski w latach 19501954 czonek egzekutywy KW PZPR w Poznaniu, od
1954 r. sekretarz KW PZPR.
34
Florian Deckert (19111985) lusarz. W latach 19451971 pracownik ZNTK. Od 1945 r.
w PPR, nast. w PZPR. Wwczas przewodniczcy Rady Oddziaowej Zwizku Zawodowego Koleja-
rzy. W lipcu 1956 r. wykluczony z PZPR, po padzierniku 1956 r. zrehabilitowany.
35
Jzef Tomaszczyk (19131996) lusarz. W latach 19451969 pracownik ZNTK, wwczas
radny Dzielnicowej Rady Narodowej Pozna-Jeyce, czonek PZPR, wykluczony w lipcu 1956 r.,
zrehabilitowany po padzierniku 1956 r.
36
Stanisaw Chrykiewicz czonek Oddziaowej Organizacji Partyjnej PZPR nr 15, czonek
ORMO. W lipcu 1956 r. wykluczony z PZPR, po padzierniku 1956 r. zrehabilitowany.
37
Jan Wesoy wczesny sekretarz egzekutywy Oddziaowej Organizacji Partyjnej PZPR nr 7
przy oddziale VIIIo. W lipcu wykluczony z PZPR, po padzierniku 1956 r. zrehabilitowany.
38
Kazimierz Bednarek (ur. 1920) lusarz, wczesny sekretarz organizacji partyjnej w oddzia-
le 8-O (dzia osobowy), czonek Komitetu Dzielnicowego PZPR, w lipcu 1956 r. wykluczony z PZPR,
po padzierniku 1956 r. zrehabilitowany.
39
W gwarze poznaskiej niektre wyrazy zaczynajce si od liter st wymawiao si szt, np.
sztrajk zamiast strajk.
40
Chodzi o Nowy Ratusz. Wwczas ocjalna nazwa Zamku, w ktrym miaa siedzib Miejska
Rada Narodowa.
41
Wojewdzki Urzd ds. Bezpieczestwa Publicznego przy ul. Kochanowskiego.
163
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
antyrzdowe hasa jak: my chcemy Boga. Powracajc w sobot do pracy tow. Tomaszczyk
e

umawiali si z tow. Deckertem jak bd si tumaczy. Po nawietleniu wyej wymienionej
sprawy zawezwano tow. Tomaszczyka i przedstawiono mu wyej wymienione zarzuty.
Tow. Skrzypczak ciko mnie na ten temat wogle dyskutowa bo w moim pojciu
ta manifestacja nie miaa nic wsplnego ze sztrajkiem, a cile z obaleniem wadzy ludo-
wej. Wstyd mnie, e nie umielimy temu przeszkodzi. Tow. Tomaszczyk jako czonek Rady
Dzielnicowej i aktywista jak si dowiadujemy w tej smutnej dla nas chwili przewodniczy
wrogim elementom i dlatego stawiam wniosek o wykluczenie
f
jego z szeregw partii.
Tow. Stefaniak robiem ja sam te powstanie, ale przeciwko faszystom ktrzy nas uci-
skali i nie przypuszczaem, e ktokolwiek na nasz wadz ludow, ktr mymy wybra-
li bdzie stara si psioczy
g
. Zapytuj si tow. Tomaszczyka co miao wsplnego to haso
My chcemy Boga czy my jako partia do tej chwili zabranialimy uczszczania do kocioa
i wyznawania jakiejkolwiek religii. Widzc wrogo tow. Tomaszczyka do naszego ustroju
i naszych wadz popieram wniosek tow. Skrzypczaka.
Tow. Stawny wychowywani tacy towarzysze jak towarzysz Tomaszczyk przez 11 lat i kt-
rzy nas
h
ohydnie zdradzili i poszli
h
na lep wroga uwaam, e nad takimi towarzyszami nie po-
winna si ju odbywa jakakolwiek [
i
] dyskusja i dlatego popieram wniosek tow. Skrzypczaka.
Tow. Kerber obserwujc tow. Tomaszczyka trudno mi uwierzy eby mona byo si tak
maskowa. W rod tow. Tomaszczyk sumiennie pracowa i nie przerwa pracy, a w czwartek
pokaza zupenie inne ustosunkowanie do naszej wadzy ludowej, popieram rwnie wniosek
o wykluczenie
j
.
Tow. Kapczyski sumiennie pracowa tow. Tomaszczyk na naszym Zakadzie to fakt,
lecz ponosi win za przelan krew i powinien by wydalony z partii i [
k-k
] jednoczenie odda-
ny w rce prokuratorskie.
Tow. Paetzold z wypowiedzi towarzyszy wynika caa perdia jego charakteru i stawiam
wniosek o wykluczenie z szeregw partii.
Tow. Tomaszczyk przyznaj si do winy lecz robiem to tylko za namow Deckerta
l
za-
mroczony alkoholem. Zrobiem to zupenie niewiadomie, dlatego, e alkoholu nie uywam,
a zamroczony szedem za podszeptami Deckerta
l
, win swoj chtnie naprawi.
Tow. Stachowiak zapytuj co robilicie w tym wozie.
Odpowied

zapasowym kluczem otworzono samochd i nim pojechano na ul. Marcin-

kowskiego i w drodze krzyczaem Kto chce poprawy bytu niech idzie przed zamek.
Tow. Przybylak zapytuj kto kupi wdk
Odpowied Deckert na ul. Chudoby.
Tow. Kozak zapytuj kto uruchomi wz i kto pierwszy przemawia.
e
W tekcie Tmszczyk.
f
W tekcie przykluczenie.
g
W tekcie proczy.
h-h
W tekcie ochydnie zradzili i poli.
i
Przekrelono: ju.
j
Na marginesie, z lewej strony prostoktna piecz: Polska Zjednoczona Partia Robotnicza Komi-
tet Dzielnicowy Pozna Wilda Wpyno dnia 14. 7. 56 Nr akt 3083 Ilo zacznikw. Skierowa-
no organ. Data, nr akt i sowo organ wpisane rcznie.
k-k
Wyraz nieczytelny skrelony maszynowo.

W tekcie Dyckerta.
l
W tekcie Odpoweiwd.
164
D
O
K
U
M
E
N
T
YOdpowied jaki szofer uruchomi wz, a ja poczyem agregaty i pierwszy przem-
wiem
42
.
Tow. Kozak zapytuj kto pisa hasa Precz z komun
m
, My chcemy chleba.
Odpowied tego nie wiem.
Tow. Kozak zapytuj jakie stanowisko zajlicie jak chciano bi I sekretarza KW.
Odpowied bierne.
Tow. Stpniewski
n
brak samokrytyki u tow. Tomaszczyka pokazao nam wszystko, a agi-
tacja jak prowadzi w tragiczny czwartek jest gorsza od samego strzelania
o
i popieram wnio-
sek tow. Skrzypczaka o wykluczenie go z szeregw partii.
Egzekutywa wniosek popara jednogonie, a tow. Stpniak odebra mu legitymacj par-
tyjn.
Sprawa tow. Wesoka Jana sekretarza O[oddziaowej] O[organizacji] P[partyjnej nr] 7
oddz[ia] VIIIo
43
.
Jako sekretarz solidaryzowa si dnia 27 VI 56 z ca mas szumowin w czasie przem-
wie tow. [Jzefa] Pieprzyka
44
i [Leona] Stasiaka
45
nie stara si jako sekretarz danego od-
dziau tumi wrogich
p
okrzykw szumowin, a 28 VI 56 jak wszyscy wyszed na miasto przed
ratusz, zamiast przyj do Komitetu Zakadowego.
Tow. Wesoek wrci o godz. 11-tej do Zakadu przebierajc si poszed do domu. Po
poudniu z ciekawoci tow. Wesoek poszed na ul. Roos[e]velta. Interesujc si caymi zaj-
ciami czwartkowymi o godz. 19.00
r
tow. Wesoek poszed do parku Kasprzaka czy tam co
nowego si nie robi, o godz. 20.00
s
dopiero wrci do domu. 29 [VI] br. tow. Wesoek nie
podj pracy
t
zaraz z rana a solidaryzowa si razem z wszystkimi.
Tow. Skrzypczak zapytuje jakie ma argumenty na przedstawiane zarzuty.
Odpowied nie ma adnych i przyznaj si, e popeniem wielki bd wychodzc na
miasto jako sekretarz oddziaowy. []
u
rdo: APP, Komitet Zakadowy Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej w Zakadach Napraw-
czych Taboru Kolejowego Pozna w Poznaniu, 5.
m
W tekcie Precz u kumun.
n
Cz nazwiska wpisano rcznie.
o
W tekcie szczelania.
p
W tekcie wgorich.
r
W tekcie 19-tej.
s
W tekcie 20-tej.
t
W tekcie prac.
u
Pominito cz dokumentu (s. 208213) zawierajc m.in. oceny PZPR przy ZNTK dot. Pozna-
skiego Czerwca 56, rozliczania czonkw partii, ktrzy przyczyli si do protestw, i sytuacji w tym
zakadzie. Na kocu dwa nieczytelne podpisy.
42
Zdarzenie miao miejsce w al. Marcinkowskiego.
43
Oddzia VIIIo oddzia napraw wagonw osobowych.
44
Jzef Pieprzyk wczesny przewodniczcy Miejskiej Rady Narodowej w Poznaniu.
45
Leon Stasiak wczesny I sekretarz KW PZPR w Poznaniu.
165
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
KAROLINA BITTNER, IPN POZNA
MY GODUJEMY
MY CHCEMY CHLEBA
W latach pidziesitych do Polskiego Radia spywao rocznie kil-
kaset tysicy listw, na podstawie ktrych sporzdzano Biuletyny
Biura Listw Komitetu ds. Radiofonii Polskie Radio, a w sytuacjach
wyjtkowych rwnie Biuletyny Specjalne Biura Listw Komitetu
ds. Radiofonii Polskie Radio. Nie byy one powszechnie dostp-
ne; traktowano je jako poufne, a czasami wrcz tajne. Krg
odbiorcw by cile okrelony i obejmowa najwaniejsze osoby
w pastwie, wrd ktrych byli m.in. I sekretarz KC PZPR, sekreta-
rze KC PZPR, premier i redaktor naczelny Trybuny Ludu.
Z pewnoci listy te nie stanowiy caej spywajcej do radia korespondencji. Trudno te
dzi powiedzie, jaki by stopie ingerencji redakcji biuletynw. By moe ograniczaa si
ona tylko do kwestii edytorskich, ale nie mona wykluczy poprawek merytorycznych.
Listy nadsyane do Polskiego Radia dotyczyy wszelkich aspektw ycia w Polsce Ludo-
wej, w tym wydarze politycznych, m.in. buntu poznaskich robotnikw 28 czerwca 1956 r.
Suchacze jednoznacznie utosamiali si z robotnikami z Poznania, przeciwstawiajc si za-
razem komunistycznej propagandzie. Do redakcji Polskiego Radia nadchodziy listy z caego
kraju, pisane przez przedstawicieli rnych zawodw i grup spoecznych, dlatego te mona
je dzi uzna za najlepszy probierz stosunku Polakw do Czerwca 56.

1956 lipiec 3, [Warszawa] Biuletyn nr 40 Biura Listw Komitetu do Spraw Radio-
fonii Polskie Radio
Kazimierz A[...], robotnik rolny z Wyrzyskiego
st[empel] pocztowy obenica, pow. Wyrzysk, woj. bydgoskie
(nr 707497 z dnia 30 VI 1956 r.)
Jestem czonkiem partii od 1945 roku i mocno wierzyem w parti i jej zasady, ale skoro
si dowiedziaem, e nasze wojsko i milicja strzelaa do braci robotnikw i chopw, to sobie
pomylaem: po co mwiono tyle, e sanacja strzelaa do robotnikw, kiedy obecnie robotnik
strzela do robotnika.
To nie imperialici zrobili, wy sami w to nie wierzycie, ale gd i ndza wrd klasy pra-
cujcej spowodowaa ten stan, ktry mia miejsce w Poznaniu.
Ja mam na utrzymaniu rodzin skadajc si z omiu osb. Czy mog wyy z ca rodzi-
n za marne 900 z miesicznie? W to chyba sami nie wierzycie, bo zarabiacie grube tysice,
a my musimy od 15 kadego miesica godowa. Tak, to jest prawda rzeczywista, ktra zmu-
sza cay nard do takich manifestacji, jaka bya w Poznaniu.
Czy wiecie, e kady chop, robotnik i kady czonek partii na naszym terenie wierzy, e
po zmianie waszej polityki zmieni si i stopa yciowa naszego narodu? Ale nie w tym kie-
runku id wasze prace. To s obiecanki, bo kiedy robicie obniki cen, to za kilka dni ten sam
towar o innej nazwie kosztuje o 100% wicej.
166
D
O
K
U
M
E
N
T
YW krajach kapitalistycznych robotnik zarobi tyle, e moe y i si jako tako ubra, a u nas
nawet na skromne ycie nie moe zarobi?
My godujemy my chcemy chleba. O ile to dostaniemy, to bdzie spokj i ludzie bd
chtnie i oarnie pracowali, a wy mordujecie wasnych braci, a teraz win zganiacie na im-
perialistw.
U nas kady by poszed na taki bj, jak w Poznaniu, bo mamy dosy tej biedy. Pomimo e
jest czonkiem partii, ycie mnie zmusi do takiego postpku i tak mwi kady.
Wy chcecie si teraz wybieli, e to zrobili wrogowie, e to byli imperialici, e robotnicy
za namow poszli. O nie, jeden, dziesiciu to mogoby by, ale nie caa armia robotnikw
z Poznania by miaa wierzy w propagand wroga? Co to, to nie. Robotnicy chcieli tylko
pokaza gociom zagranicznym, e nie mamy tak dobrze, jak wy to chwalicie.
Wasze 10% podwyki pac nie starcz nawet na sl, a co mamy mwi o czym innym. Wa-
sze mowy o budowie, o trudnociach, o rozwoju nie daj przekonania, bo Niemcy Zachodnie
te byy zniszczone, ale patrzcie, jak u nich teraz yj.
Dlatego nie wierz w wasze faszywe propagandy. Straciem zaufanie do partii, do wa-
dzy, w ktr tak mocno do tej chwili wierzyem.
Dzieci pacz chleba, ja sam od dwch dni go nie jadem, a wy robicie wielkie przyjcia
i bale za nasze ciko zapracowane pienidze. Ten wyzysk rzdu jest gorszy od wyzysku
czowieka przez czowieka.
rdo: Orodek Dokumentacji i Zbiorw Programowych TVP S.A., 1050/15, kopia.
1956 lipiec 14, [Warszawa] Biuletyn nr 42 Biura Listw Komitetu do Spraw Ra-
diofonii Polskie Radio
B[yy] dziaacz spoeczny
st[empel] pocztowy Bonie k[oo] Warszawy
(nr 708041 z dnia 8 VII [19]56 r.)
Ukochan Ojczyzn nasz zrujnowan przez okupanta da si porwna do gospodarstwa
rolnego, ktre zostao czciowo spalone, obrabowane z inwentarza i zdewastowane. I pomi-
mo naprawd krytycznych warunkw materialnych, przystpilimy, tak jak w rolnik w go-
spodarstwie, do odbudowy budynkw i stopniowego zakupu inwentarza, z jedn wszystkich
czc nas myl, e z roku na rok bdzie lej, bdzie lepiej.
Nie zdadz si adne argumenty, bo biae jest biae, a czarne jest czarne. Ci wszyscy, co
uwiadamiaj nas, niech sprbuj przey tylko jeden miesic za pac, jak obecnie otrzy-
muje przecitny robotnik, a wwczas bd mieli waciwy obraz na stop yciow, ktra
w ich pojciu u nas si polepsza.
Odnonie co do wypadkw poznaskich, to tylko jest jeden bd, e nie nastpiy one
wszdzie i jednoczenie, bo c nam pozostao, gdy zostalimy doprowadzeni godowymi
pacami na brzeg przepaci. Radio i prasa donosi, e zaogi warszawskich fabryk protestoway
przeciw uczestnikom wystpienia poznaskiego (ja pracuj w jednej z warszawskich fabryk)
i nie syszaem adnego najmniejszego sowa protestu ze strony robotnikw, oprcz dwch
panw, co przemawiali, a tych nikt nie zna, a my t[o] j[est] zaoga na maswce bylimy my-
l i sercem z poznaskim robotnikiem, bo wiemy, co znaczy ycie za 1000 z miesicznie.
List ten piszemy wsplnie i jestemy w posiadaniu zeszytu, ktry przypadkowo naprawd
dosta si do rk naszych przy zaadunku makulatury do wagonu. Wacicielk tego zeszytu
jest jedna ministrowa, ktra prowadzia sobie, jak kada gospodarna gospodyni, rozchody
167
D
O
K
U
M
E
N
T
Y
w swoim domu. To jest tam umieszczona pozycja: od dnia 1 padziernika 1955 r. do 20 pa-
dziernika tego roku na wydatki kuchenne, czyli na ycie, wydano 17 tysicy 264 z 80 gr.
Za ile rodzin robotniczych zarabiajcych po 1000 z tuczy si jedna rodzina w Polsce
Ludowej? A pan minister w swoich wystpieniach nawouje do wyrzecze i czciowego
ograniczenia i kae czeka, bo pniej bdzie lepiej.
rdo: Orodek Dokumentacji i Zbiorw Programowych TVP S.A., 1050/17, kopia.
1956 lipiec 4, [Warszawa] Biuletyn Specjalny nr 4 Biura Listw Komitetu do
Spraw Radiofonii Polskie Radio
Obywatel z Warszawy
(nr 707602 z dnia 2 VII [19]56 r. )
Wstrzsny sumieniem krwawe zajcia w Poznaniu, ale gorzej wstrzsaj si ludzkie
nerwy, patrzc na tak trudne ycie, jakie dzisiaj mamy.
Pracuj od wschodu do zachodu soca i z ledwoci dostaj 1000 z miesicznie. Nie moe
mi wystarczy nigdy na nic, a yj tak skromnie. A ile jest takich co tylko 500 z otrzymuj?
Jak moecie strawi to wszystko? Jak moecie patrze na matki, ktre co dzie dwigaj
dzieci do obkw i przedszkoli w por najlepszego ich spania?
Otwrzcie drog do ycia, otwrzcie nam drzwi do prawa. Nie budujcie nam niewoli
i wizienia. Nie nazywajcie nas achudrami i bandytami, bo jestemy tacy ludzie jak i wy,
z takimi samymi odkami.
Niech te sowa potrzsn waszym sumieniem. Nie straszcie nas czogami i maszynowymi
karabinami. Dajcie nam miesic urlopu wypoczynkowego, jak innym. Nie powstrzymaj nas
wasze czogi, bo nam wszystko jedno czy si mczy, czy zgin. Dosy tej mczarni, uwa-
ajcie mocno, bo ostatnie yy s ju pod napiciem. Milicja, co stoi wokoo Warszawy, nam
nie zaszkodzi i nas nie zatrzyma.
rdo: Orodek Dokumentacji i Zbiorw Programowych TVP S.A., 1050/16, kopia.
Manifestanci na ul. Tadeusza Kociuszki
A
I
P
N
168
S
Y
L
W
E
T
K
I
MICHA WOEJKO
BOLESAW SKAWISKI
VEL BRONISAW OLSZEWSKI
RAWICZ, SOKOOWSKI
Bolesaw Skawiski urodzi si 13/26 listopada
1
1915 r. w Homlu. By synem Bolesawa
i Marii z domu Cholewa. Pochodzi z rodziny ziemiaskiej (Skawiscy piecztowali si her-
bem Rawicz) osiadej w dawnym powiecie lidzkim (w wojewdztwie, pniej w guberni wi-
leskiej). Gniazdem rodzinnym Skawiskich by prawie czterystuhektarowy majtek Kulba-
czyn. W 1925 r. Bolesaw zosta przyjty do jezuickiego gimnazjum w Wilnie, ktre ukoczy
w 1934 r. Po zoeniu matury wstpi na Wydzia Prawa i Nauk Spoecznych Uniwersytetu
Stefana Batorego w Wilnie
2
.
W trakcie studiw zosta czonkiem Konwentu Polonia. Bya to najstarsza polska korpo-
racja akademicka. Powstaa na uniwersytecie w Dorpacie w 1828 r., a po odzyskaniu niepod-
legoci przeniesiono j do Wilna, gdzie funkcjonowaa do zamknicia uniwersytetu przez
okupacyjne wadze litewskie w grudniu 1939 r. Po roku Bolesaw Skawiski porzuci uczel-
ni i w sierpniu 1935 r. zosta powoany do Szkoy Podchorych Rezerwy Kawalerii w Cen-
trum Wyszkolenia Kawalerii w Grudzidzu, a nastpnie przeniesiony na mocy rozkazu nr 122
z 30 maja 1936 r. do Szkoy Podchorych Kawalerii. Promocj na stopie ocerski otrzyma
w 15 sierpnia 1938 r. (starszestwo z dniem 1 padziernika 1938 r.)
3
.
Podporucznik Bolesaw Skawiski dosta przydzia do 2. plutonu w 1. szwadronie 4. Pu-
ku Uanw Zaniemeskich w Wilnie
4
. Na czele swego plutonu wyruszy 30 sierpnia z Wilna
w rejon koncentracji w okolicach Piotrkowa Trybunalskiego. W walkach 1939 r. puk ponis
powane straty. Tragiczny okaza si zwaszcza dzie 9 wrzenia 1939 r., kiedy puk przepra-
wia si wpaw przez Wis w okolicach Maciejowic. Jako pierwszy szed pluton pod dowdz-
twem ppor. Skawiskiego. Zdziesitkowane pododdziay walczyy nastpnie na Lubelszczy-
nie i Podkarpaciu, gdzie ostatecznie skapituloway. Bolesaw Skawiski dosta si do niewoli
1
Pierwsza data jest wedug kalendarza juliaskiego, druga gregoriaskiego. Metryka w tecz-
ce studenckiej B. Skawiskiego, Lietuvos Valstybes Centrinis Archyvas, LCVA F. 175. Ap. 2VICa.
B 3675.
2
W dokumentach z teczki studenckiej B. Skawiskiego znajduje si kopia wiadectwa matural-
nego oraz wasnorcznie napisany yciorys, LCVA F. 175. Ap. 2VICa. B 3675.
3
S. Radomyski, Zarys historii Szkoy Podchorych Kawalerii w Grudzidzu 19221939, Warszawa
1989; R. Rybka, K. Stepan, Rocznik ocerski 1939. Stan na dzie 23 marca 1939 r., Krakw 2006, s. 154.
Wspomnienia B. Skawiskiego spisane w 1994 r., mps, s. 50. Kopia maszynopisu zostaa udostpniona
autorowi przez wnuczk Bolesawa Skawiskiego Agnieszk Buar (w zbiorach autora).
4
Taka bya ocjalna nazwa puku. Przydomek zaniemeski jednostka otrzymaa na pamitk
tego, e podczas walk z bolszewikami w 1919 r. puk jako pierwszy przekroczy rzek Niemen. W WP
mwio si artobliwie, e w kawalerii jest 26 pukw uaskich i jeszcze jeden 4. Puk Uanw
Zaniemeskich. Jak wynika ze wspomnie B. Skawiskiego suy on w 2. plutonie 1. szwadronu jed-
nostki i przez pewien czas w 3. szwadronie, dokd zosta oddelegowany por. R. Rybka, K. Stepan,
op. cit., s. 691.
169
S
Y
L
W
E
T
K
I
niemieckiej. Z kampanii 1939 r. wyszed z lekk ran gowy. Podczas jednej z potyczek kula
przebia hem i utkna w uku brwiowym, ale nie bya to grona rana i kul udao si usun.
W walkach obronnych 1939 r. walczyli take dwaj modsi bracia Bolesawa: Jzef,
ur. w 1917 r., i Jan, ur. w 1920 r. Obaj byli ochotnikami i suyli w 110. puku uanw, ktrym
dowodzi ppk Jerzy Dmbrowski upaszka, synny zagoczyk z wojny w 1920 r. Puk
ten walczy z dywersj sowieck na Kresach, z Armi Czerwon na przedpolach Grodna,
w Puszczy Augustowskiej i nad Biebrz. Po rozwizaniu jednostki bracia wrcili na rodzinn
Nowogrdczyzn, gdzie zostali zadenuncjowani (prawdopodobnie przez skomunizowanych
chopw ze wsi Brzozowce Wielkie)
5
i trali do wizienia w Misku. Zostali skazani na kar
mierci przez rozstrzelanie (data i miejsce wykonania wyroku nie s znane)
6
. Przywoanie
tej tragicznej historii jest o tyle wane, e w pewnym sensie uksztatowaa ona Bolesawa.
Dlatego w 1945 r. nie mia on najmniejszych zudze co do zasadnoci walki z komunistami,
przez ktrych straci ojcowizn i rodzonych braci.
W czasie okupacji Bolesaw Skawiski przebywa m.in. w Oagu II C Woldenberg.
W 1945 r. znalaz si w grupie jecw ewakuowanych przez Niemcw, ale uwolnionych
przez Armi Czerwon.
Po odzyskaniu wolnoci uda si do Czstochowy razem z kpt. Adamem Radliskim
i por. Zbigniewem Naborowskim
7
. Zamieszkali u rodziny por. Edmunda Kotliskiego, ktry
by koleg Skawiskiego. Tam te spotkali si z Kazimierzem Leskim Bradlem i Leonem
Piaseckim Szczsnym, ktrzy zaproponowali im wstpienie do konspiracji. Z Czstochowy
pod zmienionymi nazwiskami udali si do Poznania, gdzie stawili si do dyspozycji ppk. An-
drzeja Rzewuskiego Haczy, Wojmira, szefa konspiracyjnej Wielkopolskiej Samodziel-
nej Grupy Ochotniczej Warta
8
. Skawiski otrzyma rozkaz objcia komendy Inspektora-
tu Wgrowiec, w ktrego skad wchodziy Obwody: Wgrowiec, Czarnkw i Wiele. Ju
jako Bronisaw Olszewski uda si do Wgrowca, gdzie podj prac w miejscowym urz-
dzie ziemskim, prowadzc jednoczenie aktywn dziaalno konspiracyjn: ledzi ruchy
5
Wspomnienia B. Skawiskiego (w zbiorach autora).
6
Prezydium Rady Najwyszej ZSRS 6 stycznia 1941 r. odrzucio podanie o uaskawienie ob-
winionych. Odpis sprawy archiwalnej nr 21139 z Centralnego Archiwum KGB Republiki Biaoru
oraz kopia listu Departamentu Prokuratury Ministerstwa Sprawiedliwoci RP do B. Skawiskiego
z 7 lipca 1995 r. (w zbiorach autora).
7
Adam Radliski, ur. 14 lipca 1910 r., kpt. w korpusie saperw, w latach 19381939 kursant
Wyszej Szkoy Wojennej; por. Zbigniew Naborowski, ur. 16 wrzenia 1911 r., w 1939 r. dowdca
1. szwadronu w 3. Puku Strzelcw Konnych, dowdca Inspektoratu II Kalisz w WSGO Warta;
zob. R. Rybka, K. Stepan, op. cit., s. 150, 250, 711.
8
B. Skawiski, Wspomnienia z mojej pracy konspiracyjnej po powrocie do Kraju z obozu jeniec-
kiego, mps, b.d., s. 2 (kopia w zbiorach autora); Skawiski poda, e Z. Naborowski wystpowa jako
Zygmunt Wasilewski Zajczkowski, natomiast Adam Radliski mia gurowa jako Czerwiski,
chocia nie by tego pewien. Jeli jednak przyj t sugesti za zgodn z rzeczywistoci, kpt. Adam
Radliski to nie kto inny, tylko zastpca dowdcy WSGO Warta, a nastpnie p.o. szefa konspiracyj-
nych struktur organizacji; zob. B. Biegalski, Wykaz organizacji konspiracyjnych dziaajcych na tere-
nie rodkowego Nadodrza w latach 19451956, Zielona Gra 1994, s. 69. Niemniej naley odnotowa,
e R. Wnuk podaje, i Czerwiski by rozszyfrowany jako Nowicki (brak imienia); zob. R. Wnuk,
Poakowska konspiracja antykomunistyczna w Wielkopolsce w 1945 r., Zeszyty Historyczne WiN-u
2000, nr 14. Jakkolwiek trudno jednoznacznie przesdzi, jakie byy prawdziwe personalia Czerwi-
skiego, to skaniabym si ku wersji Skawiskiego osoby obdarzonej fenomenaln wrcz pamici
i nieskorej do koloryzowania.
170
S
Y
L
W
E
T
K
I
wojsk sowieckich, transporty broni, czogw i sprztu na zachd oraz wywzk dbr mate-
rialnych na wschd. Prowadziem te prac propagandow wspomina Skawiski spe-
cjalnie wrd modziey, rozpowszechniaem otrzymywane ulotki i tajn pras. Do moich
obowizkw naleao take nawizywanie kontaktw z istniejcymi i dziaajcymi jeszcze
zbrojnymi oddziaami AK [mowa oczywicie o oddziaach poakowskich M.W.] oraz pomoc
przybywajcym ze wschodniej Polski partyzantom. [...] W okresie mojej pracy zwerbowaem
i zaprzysigem okoo 30 osb i nawizaem czno z jednym oddziaem AK. Dowdc
tego oddziau skontaktowaem z kpt. Radliskim. [...] Z nazwisk ludzi wsppracujcych ze
mn w Wgrowcu pamitam inyniera rolnego Bohdana Iykiewicza, Hann Wolniewicz,
por. MO Czajkowskiego, milicjanta o imieniu Jzek oraz kilku partyzantw z Wileszczyzny.
Skrzynk kontaktow miaem w cukierni przy rynku, wacicielk tej cukierni bya siostra
in. Iykiewicza
9
.
Na przeomie sierpnia i wrzenia 1945 r. Skawiski otrzyma rozkaz udania si do Kra-
kowa i nawizania kontaktw z osobami mogcymi uatwi przerzut na Zachd. Zadanie to
okazao si niewykonalne z powodu spalenia miejsc kontaktowych, w ktrych mia si
zameldowa. Po powrocie do Wielkopolski zda szczegowy raport z pobytu w Krakowie
komendantowi WSGO Warta, ktry przedstawi go Andrzejowi Rzewuskiemu Wojmiro-
wi do odznaczenia Srebrnym Krzyem Zasugi z Mieczami.
Pod koniec padziernika lub na pocztku listopada 1945 r. Skawiski otrzyma rozkaz
natychmiastowego opuszczenia Wgrowca i stawienia si u kpt. Adama Radliskiego w Po-
znaniu, od ktrego otrzyma wiadomo o licznych aresztowaniach wrd czonkw WSGO
Warta i rozkaz wyjazdu do Trjmiasta, gdzie mia spotka si z kpt. Leonem Piaseckim
Szczsnym
10
. Razem z nim wyjechaa czniczka Aleksandra Szczepska Joanna, z ktr
kilka miesicy pniej wzi lub
11
. Do spotkania doszo w Sopocie; oprcz kpt. Piaseckiego
bra w nim udzia ocer tytuowany pukownikiem, od ktrego Skawiski otrzyma zadanie
powrotu do Poznania, nawizania kontaktu z kpt. Radliskim i zakomunikowania mu rozkazu
natychmiastowej likwidacji dziaajcych jeszcze struktur konspiracyjnych oraz niezwoczne-
go udania si do Warszawy. Radliski przekaza Skawiskiemu dokumenty i kas organizacji,
a nastpnie wyjecha z Poznania, unikajc aresztowania w 1945 r. By te gociem na lubie
Skawiskiego ze Szczepsk.
Skawiski wspomina: W cigu kilku tygodni grudnia 1945 r. i stycznia 1946 r. kilka razy
przebywalimy z Olek tras PoznaSopot i odwrotnie. Ocala dokumentacj bez specjal-
nych trudnoci przewielimy do Sopotu. Trudniej byo z kas. U pani Niny [w punkcie
w Poznaniu, gdzie byy zgromadzone fundusze organizacji M.W.] przez prawie dwa tygo-
dnie by kocio. Dziki duemu szczciu udao si zmyli ubowcw i wykona rozkaz. Ca
kas, w ktrej byo chyba kilka lub nawet kilkanacie tysicy dolarw (w zocie i banknotach),
przekazaem kpt. Leonowi Piaseckiemu w obecnoci pukownika nieznanego nazwiska
12
.
9
B. Skawiski, op. cit., s. 23.
10
Ibidem, s. 4. Wedug Skawiskiego kpt. Leon Szczsny posugiwa si jesieni 1945 r. nazwi-
skiem Remigiusz Furmaski.
11
Wielkopolanka, ur. 15 stycznia 1918 r. w Poznaniu. Wysiedlona w 1939 r. z Poznania do GG.
Ca okupacj spdzia w Warszawie. Bya czniczk KG AK. Ranna w Powstaniu Warszawskim
(w okolicach pl. Trzech Krzyy). Po upadku powstania unikna niewoli. Od lutego 1945 r. przeby-
waa w Poznaniu. Bya czniczk Komendy WSGO Warta. Wysza za m za B. Skawiskiego
2 II 1946 r. Zmara w Gdasku 25 IV 1993 r.
12
B. Skawiski, op. cit., s. 5.
171
S
Y
L
W
E
T
K
I
Byo to ostatnie zadanie, jakie przyszo wykona Skawiskiemu w ramach suby w WSGO
Warta. Skawiski zamieszka z on w Sopocie, pniej przenis si do Gdaska. Gdy zo-
rientowa si, e nie zosta zdekonspirowany, gdy ubecy szukali Bronisawa Olszewskiego,
zameldowa si w Sopocie pod wasnym nazwiskiem.
W Trjmiecie Bolesaw Skawiski mieszka do koca ycia. Przez wiele lat pracowa
w Zjednoczeniu Pastwowych Zakadw Rolnych
13
, a nastpnie w przedsibiorstwie Pa-
stwowe Tory Wycigw Konnych w Sopocie. By cenionym i sumiennym pracownikiem.
W ostatnich latach ycia zaangaowa si w prace nad odtworzeniem Konwentu Polonia.
Zmar 1 sierpnia 2002 r. i zosta pochowany na cmentarzu w Sopocie. Za udzia w kampanii
wrzeniowej odznaczono go Krzyem Walecznych.
13
AIPN, 1532/5583, Akta paszportowe Bolesawa Skawiskiego. W dokumentacji tej znajduje
si niezwerykowana informacja o przynalenoci Skawiskiego do PPS. W charakterystyce spo-
rzdzonej przez pracownika zakadu pracy wystpujcego o wydanie paszportu na wyjazd subo-
wy do Czechosowacji napisano: Po wyzwoleniu nalea do PPS, jak wynika z wypowiedzi jego
[tak w oryginale M.W.], zosta usunity dlatego, e by ocerem przedwojennym, a rodzice posiadali
wiksze gospodarstwo.
172
S
Y
L
W
E
T
K
I
ALEKSANDRA PIETROWICZ, ELBIETA WOJCIESZYK, IPN POZNA
DZIEWCZYNA Z FOTOGRAFII
Prawie dwa lata temu w Biuletynie Instytutu Pamici Narodowej
1

wrd kilku fotograi obrazujcych ycie codzienne Polakw
w tzw. Kraju Warty znalazo si zdjcie rodziny Latuszkw wyko-
nane w okupowanym Krotoszynie. Uwieczniono na nim witowanie
rocznicy poycia maeskiego w domowym zaciszu, na tle obra-
zu Zbuntowany Orze. Nieznane nam byy losy ludzi z fotograi,
otrzymanej dziki uprzejmoci Muzeum Regionalnego w Krotoszynie.
Czasem jednak historia sama potra si o siebie upomnie.
Na pocztku 2010 r. autork artykuu odszuka jeden z czytelnikw Biuletynu, ktry
rozpozna na zdjciu swoj krewn. Dziki jego porednictwu nawizaymy kontakt z pani
Leokadi Lorkiewicz z domu Latuszek. W lipcu 2010 r. spotkaymy si z ni i jej dwiema
przyjacikami w przemiym, penym pamitek mieszkaniu Zbigniewy Zelby-Tymojczyk
w Krotoszynie. Trzeci uczestniczk spotkania bya pani Teresa Ruks-Stankiewicz.
Popyna opowie o latach okupacji, ktre jak si dowiedziaymy nie odebray im
radoci ycia i odwagi do dziaania, chocia pooyy si tragicznym cieniem na ich modoci.
1
A. Pietrowicz, Strengstens verboten. Z ycia codziennego Polakw we wzorcowym Okrgu
III Rzeszy, Biuletyn Instytutu Pamici Narodowej 2009, nr 89 (103104), s. 4760.
Rodzina Latuszkw z Krotoszyna, witujca rocznic poycia maeskiego, sfotografowaa si
z pamitkowym obrazem nazywanym w rodzinie Zbuntowany Orze, 1941 r.
M
u
z
e
u
m

R
e
g
i
o
n
a
l
n
e

w

K
r
o
t
o
s
z
y
n
i
e
173
S
Y
L
W
E
T
K
I
W pierwszym dniu wrzenia 1939 r. rodzina Latuszkw, podobnie jak inne rodziny urzdni-
kw pastwowych (ojciec Leokadii, Jzef, by policjantem), znalaza si w transporcie ewaku-
acyjnym, ktrego miejscem przeznaczenia miaa by kiew. Nastpnego dnia, w okolicach
Koa, pocig zosta zbombardowany przez samoloty niemieckie. Ciko ranny dziewicioletni
braciszek Leokadii Mieczysaw zmar jeszcze tego samego dnia. Rozpocza si tragiczna
tuaczka ewakuantw. Przez Warszaw, gdzie przeyli kolejne potworne bombardowanie, trali
do Lublina, a potem w okolice Zamocia. Byli na terenach znajdujcych si pod okupacj so-
wieck. Tam po raz pierwszy Leokadia zetkna si z rozstrzeliwaniami Polakw.
Wreszcie, po uzyskaniu koniecznych przepustek, mogli wraca w rodzinne strony pie-
szo. W drodze spotkali si z wielk yczliwoci ludzi; dziki temu przetrwali. W Krotoszy-
nie zastali mieszkanie doszcztnie rozgrabione. I znw pomoga ludzka solidarno. Wokoo
panowa terror i szykany. Dochodziy wieci o egzekucjach, wysiedleniach, wywzkach do
obozw. Obowizek cikiej pracy zastpi szkoln nauk. Dla Polakw nie byo dostpu
do kultury, rozrywek, sportu. Niemcy dla swojego bezpieczestwa wyznaczali zakadnikw.
Mimo przygnbienia Polacy nie poddawali si nastrojom rozpaczy. Powstaway pierwsze
podziemne organizacje.
Leokadia zoya konspiracyjn przysig 8 grudnia 1939 r. i otrzymaa pseudonim Wara.
Miaa wtedy siedemnacie lat. Wraz z najbliszymi koleankami i kolegami znalaza si w Sza-
rych Szeregach i podziemnej organizacji modziey katolickiej Odrodzenie
2
, ktr kierowa
2
Organizacja powstaa ju 2 X 1939 r. Skupiaa w swoich szeregach przede wszystkim sodali-
cyjn modzie z Gimnazjum im. H. Kotaja w Krotoszynie, do ktrej wkrtce doczyli harcerze
z 3. druyny im. A. Makowskiego, prowadzeni przez phm. Hieronima awniczaka. Organizacja
liczya ok. 60 osb w wieku od 16 do 22 lat.
Konspiracyjna lekcja; od lewej: Kazimierz Patalas Czik, Leokadia Latuszek Wara,
Zbigniewa Zelba Szara, Wadysaw Latuszek Oksza
W
i
e
l
k
o
p
o
l
s
k
i
e

M
u
z
e
u
m

W
a
l
k

N
i
e
p
o
d
l
e
g

c
i
o
w
y
c
h
174
S
Y
L
W
E
T
K
I
Alojzy Matyniak Mak
3
. Uczestniczya w wydawaniu i kolportowaniu prasy konspiracyjnej
(w nieduym Krotoszynie ukazyway si m.in. czasopisma Drogowskaz i Biuletyn Informa-
cyjny Agencji CIDiO
4
), prowadzia tajn dziaalno kulturalno-artystyczn i charytatywn,
wspomagaa konspiracyjne duszpasterstwo, przygotowywaa si do pomocniczej suby woj-
skowej w szeregach ZWZ-AK (szkolenie sanitarne, czno). Staraa si take kontynuowa
nauk szkoln na kompletach prowadzonych przez Hieronima awniczaka Wron
5
oraz w ra-
mach tajnej wszechnicy Wszem
6
. Sama z kolei uczya dzieci z zaprzyjanionych rodzin.
W 1942 r. zostaa wyrwana z rodzinnego Krotoszyna i wywieziona do cikiej pracy przy-
musowej w fabryce zbrojeniowej w Hanowerze, gdzie zreszt rwnie staraa si szerzy ducha
harcerskiego i odrodzeniowego, nawizujc przy tym wiele serdecznych przyjani z innymi
niewolnicami III Rzeszy. (Pniej stworzone przez ni struktury zostay wczone do kroto-
szyskiej konspiracji i otrzymay kryptonim Zapocie). Ciko chora, niezdolna do pracy, po
roku powrcia do Krotoszyna. W czasie okupacji razem z matk Mari i bratem Wadysawem
Oksz bya czterokrotnie wyrzucana z mieszkania. Ojciec pozosta w Generalnym Guberna-
torstwie, gdzie mimo wszystko czu si bezpieczniej. Czasami jednak przyjeda do Kroto-
szyna przez zielon granic, m.in. w dniu, w ktrym przypadaa rocznica jego lubu z Mari.
Wtedy kto z domownikw zdejmowa ze ciany obraz z bukietem kwiatw, otwiera ramki
i wydobywa ukryty wewntrz wizerunek polskiego ora. [...] bo Niemcy chcieli go zniszczy,
a on si buntowa i chcia si pokaza. I kiedy znika wierzchni obrazek z kwiatami bya Pol-
ska wyjania pani Leokadia pochodzenie nazwy Zbuntowany Orze.
Po wielkim entuzjazmie 23 stycznia 1945 r. gdy przed ratuszem krotoszyskim zebra-
a si chyba caa ludno miasta, a onierze AK pod wodz por. Wadysawa Kdzierskie-
go wyrzucali przez okna hitlerowskie agi i portrety nadcigna groza nowego systemu.
Harcerstwo prbowao dziaa w podziemiu. Szybko jednak zaczy si represje. Najblisza
przyjacika Leokadii, Zbigniewa Zelba-Tymojczyk, ktra w pierwszym powojennym roku
wsppracowaa z Akacj, pismem Kompanii Rycerskiej Armii Krajowej
7
, wydawanym
3
Alojzy Matyniak (19211999), kierownik konspiracyjnej organizacji modzieowej Odrodze-
nie, czonek ZWZ-AK w Obwodzie Krotoszyn, redaktor prasy konspiracyjnej, organizator tajnego
nauczania, czonek WSGO Warta (kierowa Kompani Rycersk AK), wsporganizator Akademic-
kiego Zwizku Przyjaci uyc Prou, aresztowany 3 VI 1949 r.; WSR w Poznaniu 25 X 1949 r.
umorzy spraw w zwizku z dekretem o amnestii z 2 VIII 1945 r. Historyk kultury Sowian Zachod-
nich, wykadowca Uniwersytetu dzkiego.
4
Skrt od Centrala Informacji, Dementacji i Optymizacji.
5
Hieronim awniczak (19201987), instruktor harcerski, czonek Szarych Szeregw i Odrodze-
nia, czonek ZWZ-AK, wsppracownik Powiatowej Delegatury Rzdu w Krotoszynie, organiza-
tor tajnego nauczania, czonek WSGO Warta (Kompania Rycerska AK), aresztowany 17 V 1949 r.
W zwizku z dekretem o amnestii z 2 VIII 1945 r. WSR w Poznaniu 25 X 1949 r. umorzy spraw.
Nauczyciel, dziaacz kulturalny.
6
Tajna wszechnica o kryptonimie Wszem zostaa utworzona z inicjatywy A. Matyniaka w celu
koordynowania akcji tajnego nauczania na poziomie szkoy redniej. Utworzone komplety (trjki)
pracoway przede wszystkim metod samoksztacenia, korzystajc m.in. ze skryptw przygotowy-
wanych przez przebywajc w miecie inteligencj, ktra stanowia te kadr nauczajc. Pierwszym
rektorem Wszem by ks. Stefan Ogrodowski Stok, aresztowany 7 X 1941 r., zamordowany w obo-
zie koncentracyjnym w Dachau 11 XI 1942 r.
7
Kompania Rycerska Armii Krajowej (KRAK) bya modzieow organizacj konspiracyjn,
dziaajc od marca do listopada 1945 r. w ramach WSGO Warta na terenie Obwodu Krotoszyn. Or-
ganizacja prowadzia dziaalno wywiadowcz, informacyjn, propagandow oraz wychowawcz.
175
S
Y
L
W
E
T
K
I
A
I
P
N
176
S
Y
L
W
E
T
K
I
konspiracyjnie przez Alojzego Matyniaka, znalaza si w areszcie krotoszyskiego Urzdu
Bezpieczestwa, gdzie na skutek pobicia doznaa trwaego kalectwa. Leokadia prowadzia
sekretariat legalnej organizacji Prou, dziaajcej na rzecz autonomii ludnoci sowiaskiej
na uycach, ktr rwnie kierowa Matyniak. Na szczcie nie bya represjonowana.
Jako uoya sobie ycie. Dziki tajnemu nauczaniu szybko nadrobia stracony czas. Zdo-
bya zawd ksigowej. Wysza za m za ocera II Korpusu, ktry dugo tua si w poszu-
kiwaniu pracy, bo w ludowej Polsce jako przedwojenny nauczyciel nie mg pracowa
w swoim zawodzie. By okres, kiedy sama utrzymywaa ca rodzin.
W 1989 r. trzy przyjaciki z zapaem rozpoczy dokumentowanie dziejw krotoszy-
skiego Odrodzenia i harcerstwa, powoujc Krg Szarych Szeregw. Wczyy si w two-
rzenie w swoim miecie wiatowego Zwizku onierzy AK. Wreszcie mogy dziaa jawnie,
doczekay si te uznania. W lutym 2003 r. pani Leokadia zostaa mianowana porucznikiem.
Umwiymy si na ponowne spotkanie wiosn 2011 r. Niestety, nie zobaczymy ju
dziewczyny z naszej fotograi. Leokadia Lorkiewicz zmara 30 grudnia 2010 r., spocza
na cmentarzu w Krotoszynie.
W trakcie notacji. Od lewej: Teresa Ruks-Stankiewicz, Leokadia Latuszek-Lorkiewicz, Elbieta
Wojcieszyk, Zbigniewa Zelba-Tymojczyk.
F
o
t
.

A
.

P
i
e
t
r
o
w
i
c
z
177
S
Y
L
W
E
T
K
I
ALEKSANDRA PIETROWICZ, IPN POZNA
GDY ZABRAKO
KOORDYNACJI...
YCIE I MIER JEDNEGO Z WIELKOPOLSKICH WYKLTYCH
Na podwrzu gospodarstwa Baszczykw w Ligocie w powiecie kro-
toszyskim (obecnie pow. Ostrw Wlkp.) 21 sierpnia 1945 r., okoo
21.00, ubecy z Ostrowa Wlkp. zastrzelili zicia gospodarzy, dwudzie-
stoomioletniego Czesawa Mocka. Wywoao to wzburzenie wrd
funkcjonariuszy z Krotoszyna nie dlatego, e ich koledzy zamor-
dowali czowieka, lecz dlatego e w tym czasie rozpracowywali oni
lokalne struktury Wielkopolskiej Samodzielnej Grupy Ochotniczej
Warta, z ktrymi Mocek by zwizany.
Czesaw Mocek urodzi si 2 czerwca 1917 r. w Komicu w powiecie pleszewskim w ro-
dzinie chopskiej. Po ukoczeniu szkoy powszechnej postanowi ksztaci si podobnie
jak wielu innych uzdolnionych, a niezamonych wiejskich chopcw w Seminarium Na-
uczycielskim. Ukoczy je w 1936 r. w pobliskim Krotoszynie, po czym odby roczny kurs
w Szkole Podchorych 25. Dywizji Piechoty. Od wrzenia 1937 r. pracowa jako nauczyciel
w szkole powszechnej w Komicu, angaujc si zarazem w dziaalno spoeczn w Pol-
skim Zwizku Zachodnim. Urzdzane przez niego w 1939 r. patriotyczne i antyhitlerowskie
wiece zapady w pami okolicznych mieszkacw, wrd ktrych byli te Niemcy.
Plutonowy podchory Mocek zosta zmobilizowany 25 sierpnia 1939 r. do 70. pp. Dla
niego kampania wrzeniowa przecigna si do pocztkw padziernika, kiedy to udao mu
si wydoby z kota, w ktrym znalaza si Samodzielna Grupa Operacyjna Polesie. Uni-
kajc niewoli niemieckiej, powrci w rodzinne strony. Tu jednak od pocztku musia si
ukrywa, bo jako dziaacz Polskiego Zwizku Zachodniego by poszukiwany przez niemiec-
k policj. Chocia czsto zmienia miejsca pobytu, zaangaowa si jednak w dziaalno
konspiracyjn najpierw w ramach Tajnej Organizacji Wojskowej, a po jej czciowym rozbi-
ciu od poowy 1940 r. w Zwizku Walki Zbrojnej. Uczestniczy w organizowaniu siatki
cznoci konspiracyjnej Inspektoratu Rejonowego Ostrw Wlkp. Wiosn 1942 r. otrzyma
zadanie zorganizowania maego ze wzgldu na warunki panujce w Wielkopolsce od-
dziau partyzanckiego w ostrowskim Obwodzie AK. Grupa, nazwana od jego pseudonimu
oddziaem Spirytusa, operowaa do koca okupacji niemieckiej w lasach korytnickich
i bronowsko-taczanowskich. Partyzanci kryli si w podziemnych bunkrach, ktre sami wy-
kopali. W jednym z takich bunkrw ukrywali radiostacj. Obsugiwa j sam Mocek. Gwna
baza oddziau znajdowaa si w Ligocie, gdzie gromadzono bro, amunicj, mundury, sprzt
wojskowy oraz dokumenty niezbdne do legalizacji konspiratorw. W oddziale Spirytusa
praktyczne szkolenie wojskowe przechodzili czonkowie kompanii Kierownictwa Dywersji
(Kedywu) ostrowskiego Inspektoratu AK. Szef ostrowskiego Kedywu (potem Kedywu
okrgowego) por. Wadysaw Urban bik wspomina: Gwnym moim zadaniem w ZWZ
byo szkolenie modziey: szkolenie bojowe, nauka o broni, czytanie mapy, dziaania przez
zaskoczenie. Spotkania konspiracyjne odbyway si [...] u Spirytusa. [...] bunkier zosta
178
S
Y
L
W
E
T
K
I
zbudowany za zgod leniczego, nazywa si
Kowalczyk. [...] Zrobilimy prycz na czte-
rech, szeciu ludzi si miecio. Zamasko-
wanie potem waz by zamaskowany, taka
kapa otwierana. Tam trzeba byo si wlizn.
Due to byo 2,3 m, wysoko 1,5 m. [...]
A my ze Spirytusem mielimy oddzielny
bunkier, w stodole u babci Turowskiej [w Li-
gocie A.P.]. Cay by zaoony som, jak
byo klepisko i ssiek, to byo odgrodzone
deskami. Dwie deski byy wyjte, tak dopa-
sowane, wchodzio si tam, na tym somy
byo 1,5 metra, e nawet jakby dgali, to by
nie wyczuli. I od tyu si zamykao. Na sta-
e przeniosem si do bunkra w kocu 1943
roku pn jesieni. Spirytus jest dowdc
oddziau partyzanckiego. Po nominacji mojej
na szefa dywersji to ja byem zwierzchnikiem
Spirytusa. [...] Spirytus sobie bidak ra-
dzi cay czas sam. adnej pomocy Okrgu
nie mia, nic. Kartki [...] dopiero otrzyma,
jak ja do Okrgu poszedem, bo wiedziaem,
e kartki s i tacy, ktrzy nie potrzebowali,
mieli dwa komplety, a taki, co potrzebowa,
nie mia adnej.
Oddzia przeprowadza te akcje sabotaowo-dywersyjne. Ich celem byy niemieckie for-
macje policyjne (zwaszcza Bahnschutz), urzdy okupanta (niszczenie dokumentacji), ma-
gazyny, obiekty gospodarcze i urzdzenia telekomunikacyjne. Wykonywano te zamachy na
kondentw. W drugiej poowie 1944 r. oddzia liczy okoo pidziesiciu onierzy.
Ze wspomnie por. Urbana: Akcje sabotaowe to byy np. rozkrcanie szyn na stacji w Ta-
czanach, Biniew wagony, sypanie piasku do manic, wytopienie osi [...] lista przewozowa
mwia, co zawiera dany wagon. [...] Wiem, e w jednym bya bro. Akcje szkoleniowe to
w bunkrze 4, 6 m nie byo sycha wiele strzaw w lesie. W partyzantce to nie ma czasu przy-
mierzy, tylko liczya si szybko wyjcia broni. wiczylimy to do znudzenia, ale to mi nie-
jednokrotnie uratowao ycie. Obchodzenie si z granatem, to byo bardzo wane. Ja si przeko-
naem przy Cytadeli poznaskiej, e modzie nie umiaa si obchodzi z granatem [...].
Jesieni 1943 r. na Mocka spady dodatkowe obowizki, poniewa zosta szefem Wydziau
Informacji i Propagandy sztabu Okrgu Pozna AK (z miejscem pobytu w Ostrowie Wlkp.).
W Ligocie zorganizowa placwk nasuchw radia zagranicznego, na podstawie ktrych przy-
gotowywa rcznie pisane komunikaty dla dowdztwa. Od wiosny do jesieni 1944 r. wydawa
na powielaczu gazetk Armia Krajowa. By autorem wikszoci zamieszczanych w niej arty-
kuw. Wspiera take lokalne inicjatywy wydawnicze (np. gazetk Orze Biay).
Wspomina por. Urban: Drwala [por. Jana Koodzieja, p.o. komendanta Okrgu Po-
znaskiego AK A.P.], dowdc Okrgu zobaczyem pierwszy raz na odprawie [...] To byo
w 1944 roku. Pojechaem na t odpraw ze Spirytusem. [...] udawali, e jeden drugiego nie
zna, a oni ze Spirytusem si znali z seminarium nauczycielskiego.
Czesaw Mocek Spirytus, Komendant Obrony
Ostrowa Wlkp. w styczniu 1945 r.
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

m
j
r
.

L
u
d
w
i
k
a

M
i

k
a
179
S
Y
L
W
E
T
K
I
W styczniu 1945 r. Mocek mia obj obowizki komendanta obrony Ostrowa Wlkp., ale
ze wzgldu na szybko przesuwajcy si front nie zdoa przedosta si ze swoim oddziaem
do tego miasta. Rozwin wic dziaania patrolowe w rejonie Raszkowa oraz zorganizowa
samoobron w Ligocie i okolicy, staczajc potyczki z wycofujcymi si oddziaami Weh-
rmachtu. Za wyrniajc si sub w konspiracji zosta awansowany do stopnia porucznika,
a za aktywn, pen powicenia odwag wobec nieprzyjaciela sub otrzyma Krzy Or-
deru Wojennego Virtuti Militari V klasy.
Struktury AK w Okrgu Pozna nie ujawniy si po wkroczeniu wojsk sowieckich. Oddzia-
y, ktre zaangaoway si w otwart walk, wystpoway pod szyldem lokalnej samoobrony
bd stray obywatelskiej. Oddzia Spirytusa zosta czciowo rozformowany. W Ligocie
kontynuowano dziaalno informacyjno-propagandow, rcznie wykonujc ulotki i asze.
Ze wspomnie por. Urbana: Jeeli chodzi o Spirytusa, to ani ja, ani on nie bylimy
politykami. My bylimy onierzami. Uwaalimy ju pod koniec, e jednak Polsk wyzwol
Rosjanie. Jaki bdzie stosunek Sowietw do nas, trudno byo przewidzie. [...] I ju 18 stycz-
nia 1945 roku, na odprawie Drwal nam nie kaza, jak Rosjanie wejd, wystpowa pod
szyldem AK ze wzgldu na sankcje rosyjskie. I dlatego wystpilimy jako Placwka Lech,
a nie placwka AK. [...] Ja zawsze uwaaem, e ustrj musi by taki, jaki sobie spoecze-
stwo wybierze. Ale nikt nie przypuszcza, jaka bdzie sytuacja. Ja byem pewny, e po wojnie
wrc do wojska, a Spirytus chcia wrci do pracy jako nauczyciel.
W styczniu 1945 r. por. Mocek polubi swoj czniczk Wadysaw Baszczyk Jago-
d. lub Spirytusa to ja zorganizowaem chopakw, pistolety, po trzy strzay kady
odda, jak wychodzili z kocioa wspomina por. Urban. Podobno rozwaa wyjcie z kon-
spiracji i myla o studiach na Uniwersytecie Poznaskim. Czesaw Mocek junior przyszed
na wiat ju po mierci ojca.
Na pocztku lutego 1945 r. razem z kpt. Janem Koodziejem Drwalem (od kwietnia
1944 r. p.o. komendanta Okrgu Poznaskiego AK) i ppor. Wadysawem Urbanem bi-
kiem szefem Kedywu uda si do Poznania, gdzie oczekiwa ich nowy komendant Okr-
gu Poznaskiego AK pk Andrzej Rzewuski Hacza.
Ze wspomnie por. Urbana: [...] rowerami pojechalimy we trjk, ja, Drwal i Spiry-
tus, do Poznania. [...] Wiedziaem, e celem tej jazdy jest dalsza konspiracja i e jedziemy
nawizywa kontakt z komendantem Obszaru. [...] To by mj pierwszy kontakt z Hacz.
[...] Ja ze Spirytusem bylimy na ul. w. Jzefa 2, tj. od w. Jzefa byo wejcie, a na zaple-
czu mia warsztat szewski pan Musiaowski. (To byli dalsi krewni Spirytusa). Zosia Musia-
owska, crka tego pana, bardzo czsto pisaa Haczy na maszynie, jak co potrzebowa.
Tam byo bardzo wygodnie, bo od w. Jzefa si wchodzio, a mona byo wyj na drug
ulic bram, po schodkach, bo tam bya ulica niej. Prawie codziennie Koodziej by u nas na
w. Jzefa. [...] Hacza przychodzi te na w. Jzefa.
Przystpiono do tworzenia kadrowych struktur konspiracyjnych, wczonych wkrtce do
Wielkopolskiej Samodzielnej Grupy Ochotniczej Warta i Delegatury Si Zbrojnych Okrg
Pozna. W tym czasie trway jeszcze walki o Pozna, w ktrych uczestniczyli take onierze
AK. Mocek obj dowdztwo plutonu ochotnikw w walkach o Cytadel poznask. Le-
galizujc swj pobyt w Poznaniu, zatrudni si, na polecenie pk. Rzewuskiego, w Subie
Ochrony Kolei przy DOKP Pozna, dziki czemu mg nosi bro i korzysta z uatwionych
wyjazdw.
Na przeomie lutego i marca zorganizowa w Dobrzycy i Ligocie jednostk kadrow,
do ktrej weszli jego towarzysze broni z czasw okupacji niemieckiej. W zamian za bro
180
S
Y
L
W
E
T
K
I
i amunicj udzielali oni pomocy dezerterom z wojska, zaopatrujc ich w ubrania cywilne,
dokumenty i pienidze; mieli wasny dzia legalizacji, pracujcy rwnie na potrzeby innych
struktur Warty; prowadzili dziaalno informacyjno-propagandow i byli przygotowywani
do wykonywania wyrokw Sdu Specjalnego przy Komendancie Wielkopolskiej Samodziel-
nej Grupy Ochotniczej Warta.
W nocy z 22 na 23 lipca 1945 r. Mocek dowodzi ubezpieczeniem akcji na gorzelni
w Korytnicy. Zmagazynowany w Komicu i Poznaniu spirytus peni w tamtych czasach
z powodzeniem funkcj pienidza.
W ostatniej dekadzie lipca 1945 r. funkcjonariusze PUBP w Krotoszynie, korzystajc
z wiedzy uzyskanej przede wszystkim od zwerbowanych informatorw, przystpili do li-
kwidacji struktur Warty na terenie powiatu. Rozbite zostay placwki w Strzyewie i Do-
brzycy. Mocek znw zacz si ukrywa. Jako pierwsi na jego trop wpadli ubecy z Ostrowa
Wlkp. dysponowali oni bowiem zeznaniami torturowanych onierzy z plutonu andarmerii
Strona tytuowa gazetki Armia Krajowa
wydawanej przez Czesawa Mocka
Z
e

z
b
i
o
r

w

E
.

J
a
k
u
b
k
a
181
S
Y
L
W
E
T
K
I
Obwodu Ostrw WSGO Warta, aresztowanych 9 sierpnia 1945 r. Funkcjonariusze UB
wtargnli 21 sierpnia o zmierzchu na teren gospodarstwa teciw Mocka w Ligocie. Wedug
relacji rodziny, do domu weszo dwch osobnikw, jeden z nich by w mundurze. Po krtkiej
rozmowie Mocek wyszed z nimi na podwrze. Wkrtce potem rodzina usyszaa dwa strzay.
Sprawcy twierdzili pniej, e Mocek rzuci si na nich. Komendant PUBP w Krotoszynie
por. Marian Beck otrzyma wkrtce meldunek z PUBP w Ostrowie (zajcie miao miejsce na
obszarze dziaania krotoszyskiego UB), w ktrym tamtejszy komendant, por. Edward Cyran,
informowa, e funkcjonariusze z Ostrowa zamierzali aresztowa pozostajcego w ich zain-
teresowaniu Czesawa Mocka, tymczasem uprzedzili ich trzej nieznani osobnicy, ktrzy
Mocka zastrzelili. Porucznik Beck nie by naiwny i od pocztku podejrzewa o to zabjstwo
swoich kolegw z Ostrowa Wlkp. Natychmiast te uda si tam osobicie, by wyjani spra-
w. atwo sobie wyobrazi jego wcieko, gdy przypuszczenie si potwierdzio. Ocjalnie
mg tylko ubolewa na brak wsppracy, ktra tym zdarzeniem utrudni dalsze rozpraco-
wanie obwodu WSGO Warta w Krotoszynie. Rywalizacja midzy ssiadujcymi z sob
urzdami bezpieczestwa, z ktrych jeden nie zawaha si przed wkroczeniem na teren dru-
giego, nie tylko utrudnia w rezultacie bardzo wane, bo skierowane przeciw najsilniejszej
w Wielkopolsce organizacji niepodlegociowej, ledztwo. Przede wszystkim kosztowaa y-
cie jednego z najdzielniejszych onierzy konspiracyjnej Wielkopolski. W raporcie wysanym
do WUBP w Poznaniu nazajutrz po mierci Spirytusa por. Beck napisa m.in.: Mocek
mg by wzity ywcem poniewa nie posiada broni w chwili zajcia. Bdc czowiekiem
sabej budowy ciaa z atwoci mg by ujty przez pracownikw PUBP Ostrw, ktrych
byo trzech. [...] Po dokonanym swoim dziele na naszym terenie prac[ownicy] PUBP Ostrw
odjechali nie zawiadamiajc nas o wyej wymienionym zajciu.
Porucznik Urban wspomina: Ju w wizieniu [w Kominie A.P.] mnie powiadomiono
o mierci Spirytusa. [...] Sdziem, e Spirytus zgin albo podczas ucieczki, albo si
broni, albo podczas aresztowania. Wiedziaem tylko, e nie yje. Tam w Kominie w wizie-
niu, umoliwi mi wtedy ten stranik spotkanie z pozostaymi i ustalilimy, e teraz na ledz-
twie kontakt tylko do Spirytusa, dalej nikt nic nie wie. Jak ju wiedziaem, e Spirytus
nie yje, to na Spirytusie musiao si zatrzyma cae dalsze ledztwo.
Czesaw Mocek spocz na cmentarzu paraalnym w Nowej Wsi (pow. Krotoszyn). o-
nierz z jego oddziau partyzanckiego Edmund Jakubek Profesor po latach wspomina:
mier Spirytusa to byo co potwornego dla nas, a por. Urban wyzna: To bya mier
przyjaciela. Ja zawsze liczyem, e bdziemy ze sob wsppracowa, ale gdy otrzymaem
wyrok 10 lat... To byo takie beznadziejne... Trzeba byo si z tym pogodzi, oczywicie
z tego sobie spraw zdawaem. No i ja jeszcze wyszedem lepiej, bo siedz i yj, a on zu-
penie za nic, zupenie za nic.
Wybrana literatura
Edmund Jakubek, Kpt. Czesaw Mocek ps. Spirytus, Kordzik, Biuletyn Informacyjny
ZAK Okrg Wielkopolska 2000, nr 3 (42), s. 2830; idem, Ostrowski orodek Armii Krajowej,
Ostrw Wielkopolski 2005, passim; Jerzy Pietrzak, O Spirytusie po 50 latach, Gazeta Ostrowska,
17 IX 1995; Marian Woniak, Mocek Czesaw [w:] Encyklopedia konspiracji wielkopolskiej 19391945,
red. M. Woniak, Pozna 1998, s. 360; Okrg Poznaski Armii Krajowej w kocowej fazie okupacji
(19431945), red. M. Woniak, Pozna 1995, s. 36, 40, 41, 76, 77, 93; Aleksandra Pietrowicz, Czesaw
Mocek (19171945) [w:] Konspiracja i opr spoeczny w Polsce 19441956. Sownik biograczny, t. IV,
red. M. Bielak, K. Krajewski, KrakwWarszawaWrocaw 2010, s. 407411; Relacja por. Wadysawa
Urbana bika (archiwum IPN).
182
Z
M
A
R
L
I
IZABELA PIONTEK
JAN WO (19142011)
Jan Wo urodzi si 24 grudnia 1914 r. we
wsi Wioska w powiecie wolsztyskim. Obda-
rzony silnym i niepokornym charakterem, od
wczesnej modoci zwiza si z wojskiem.
Ju w wieku czternastu lat wstpi do Szko-
y Podocerskiej dla Maoletnich w Koninie.
Przydzielony po jej ukoczeniu do 9. pp Le-
gionw w Zamociu, podj nauk w dziaaj-
cej przy puku Szkole Podchorych. Specjali-
zowa si w zakresie taktyki walki z uyciem
broni przeciwpancernej. Pod okiem mjr. dypl.
Mariana Kopaskiego z Oddziau II Sztabu
3. DP Legionw szkolony by take do pracy
w wywiadzie. W kampanii wrzeniowej bra
udzia w walkach w rejonie rodkowego biegu
Wisy. W listopadzie 1939 r. zosta zaprzysi-
ony i kontynuowa walk w ramach Zwizku
Walki Zbrojnej pod pseudonimami Jarosz
i Warta. Organizowa rwnie placwki wy-
wiadu na terenie caego powiatu zamojskiego.
Latem 1940 r. zosta aresztowany przez gestapo w Zamociu. Poniewa biegle zna nie-
miecki, odesano go do pracy w Arbeitsamcie w Zamociu w charakterze tumacza, a z cza-
sem pracownika biura, co dawao mu szersze pole do dziaalnoci konspiracyjnej.
W 1941 r. zosta mianowany drugim adiutantem komendanta Obwodu AK Zamo,
kpt. Wacawa Stasiewicza Bartosza, Bystrego. Przeniesiony w 1942 r. do placwki Arbe-
itsamtu w Krasnobrodzie, kontynuowa prac wywiadowcz i nawiza wspprac z dowd-
c oddziaw partyzanckich kpt. Janem Turowiczem Norbertem. Po aresztowaniu Barto-
sza w 1943 r. przeszed do walki zbrojnej w szeregach oddziaw AK dowodzonych przez
Norberta. Jako dowdca plutonu Trawa walczy do koca lipca 1944 r. Z chwil wkro-
czenia Sowietw odmwi wraz z czci dowdcw zoenia broni i czynnie stawia
opr sowiecko-ukraiskim oddziaom, ktrych dziaania byy wymierzone przeciw akowcom
i ludnoci cywilnej. Kilkakrotnie zosta zaocznie skazany przez NKWD na kar mierci po
raz ostatni za akcj na wizienie NKWD w Zamociu we wrzeniu 1944 r., podczas ktrej
uwolni Norberta i 31 onierzy jego oddziaw.
Ostrzeony przed aresztowaniem, przedar si do Wielkopolski i tu zaangaowa si w po-
wstajce struktury Wielkopolskiej Samodzielnej Grupy Ochotniczej Warta organizacji
oporu skierowanego przeciw prosowieckiej wadzy w Polsce formowane przez ostatniego
komendanta Okrgu Poznaskiego AK ppk. Andrzeja Rzewuskiego Hacz. Przyj funk-
cj komendanta Obwodu Wolsztyn. Zagroony aresztowaniem, ukrywa si w Rostarzewie,
Grodzisku, Poznaniu oraz (pod faszywym nazwiskiem) w poniemieckim majtku Schulzen-
dorf na Pomorzu Zachodnim. Po kolejnych amnestiach powrci do Wolsztyna ok. 1954 r.
183
Z
M
A
R
L
I
Mia due kopoty ze znalezieniem pracy. Uzyska wreszcie zatrudnienie w dziale nan-
sowym Pastwowej Spdzielni Spoywcw Spoem w Wolsztynie. W styczniu 1956 r.,
na podstawie sfabrykowanych zarzutw, zosta niespodziewanie zatrzymany i osadzony
w areszcie ledczym UB w Poznaniu, po czym po prawie piciomiesicznym ledztwie
zwolniony z powodu ustania przyczyn zatrzymania. Wrci do pracy na poprzednim sta-
nowisku.
Na walnym zebraniu PSS Spoem w Wolsztynie wybrano go na prezesa zarzdu, mimo
e nie spenia podstawowego w owych czasach warunku czonkostwa w partii. Tpic
wszelkie przejawy niegospodarnoci, doprowadzi wolsztysk PSS Spoem do rozkwitu
i uzyskania przez ni nagrody dla najlepiej prosperujcej spdzielni spoywcw w kraju.
Dziaania lokalnych czynnikw partyjnych spowodoway, e jego osob zainteresoway si
centralne wadze spdzielni w Warszawie. Zleciy one kontrol majc na celu znalezienie
pretekstu do usunicia elementu politycznie niepodanego ze stanowiska prezesa wol-
sztyskiej PSS Spoem. Kilkutygodniowa, szczegowa kontrola nie wykazaa adnych
uchybie. Zamiast go zatem odwoa, podjto decyzj o przeniesieniu go do szczeciskiej
PSS Spoem na nisze stanowisko. Po kolejnych prbach szykanowania zoy rezygnacj
i powrci do Wolsztyna. W drugiej poowie lat szedziesitych powierzono mu funkcj
kierownika gospodarstwa Kek Rolniczych w Mochach. Peni j do momentu wydania mu
przez lokalnych dygnitarzy partyjnych polecenia przejcia prywatnych gruntw nalecych
do miejscowych rolnikw indywidualnych. Odmwi i zoy rezygnacj.
Na pocztku lat siedemdziesitych poznaski Centralny Orodek Badawczo-Rozwojowy
Drobiarstwa zaproponowa mu kierowanie Stacj Testow Kur we Wroniawach. Pod jego
okiem powstaa wzorcowo dziaajca stacja dowiadczalna, prowadzca (pod egid Akademii
Rolniczej w Poznaniu oraz we wsppracy z podobnymi orodkami w Polsce, Niemczech,
Francji, USA, Czechosowacji i na Wgrzech) badania genetyczne rnych ras kur. Na stano-
wisku kierownika STK we Wroniawach pozosta a do przejcia na emerytur.
Po upadku systemu komunistycznego powierzono mu funkcj przewodniczcego Komite-
tu Obywatelskiego w Wolsztynie, a po pierwszych wolnych wyborach samorzdowych zosta
burmistrzem Wolsztyna. Bya to ostatnia peniona przez niego funkcja publiczna.
Wrd pracownikw cieszy si opini szefa stawiajcego na dyscyplin i pracowito,
oceniajcego ludzi wedug kompetencji i przymiotw charakteru, a nie pogldw politycz-
nych; bezkompromisowego wobec szkodliwych ukadw i niegospodarnoci, za to yczli-
wego w stosunku do pracownikw. W latach dziewidziesitych zaangaowa si w dziaal-
no wiatowego Zwizku onierzy Armii Krajowej Okrgu Wielkopolska jako prezes Koa
Wolsztyn. Wsppracowa take z Okrgow Komisj Badania Zbrodni przeciwko Narodowi
Polskiemu w Poznaniu. Dziki jego staraniom wielu onierzy wykltych WSGO Warta
oraz onierzy AK otrzymao uprawnienia kombatanckie. Rwnie z jego inicjatywy yjcy
onierze WSGO Warta Obwodu Wolsztyn otrzymali wasny sztandar, ktry obecnie prze-
chowywany jest w Muzeum im. Marcina Roka w Wolsztynie.
Za swoje dokonania otrzyma wiele odznacze, m.in. za wybitne zasugi bojowe Krzy
Srebrny Orderu Wojennego Virtuti Militari, za zasugi na rzecz niepodlegoci kraju Krzy
Za Wolno i Niepodlego z Mieczami, a z okazji dziewidziesitej rocznicy odzyskania
przez Polsk niepodlegoci za wybitne osignicia na polu obronnoci kraju i dziaalno
spoeczn Krzy Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski. W 2008 r. uhonorowany zosta
take tytuem Zasuonego dla Ziemi Wolsztyskiej, a w 2009 r. tytuem Zasuonego dla
Powiatu Wolsztyskiego. Zmar 14 lutego 2011 r. w Wolsztynie.
184
Z
M
A
R
L
I
KLKA TYLKO PRZED BOGIEM
JERZY NARBUTT
(12 PADZIERNIKA 1925 31 MAJA 2011)
Kiedy umar w Warszawie Twrca hymnu Solidarnoci
nie byo rozgosu. Wiadomo o Jego mierci nie traa na
pierwsze strony gazet, portali internetowych. Tu i wdzie
pojawiy si krtkie noty wspomnieniowe, bo ci, ktrzy Go
poznali zapamitaj Go na zawsze. Pomylaem, jakie ycie
taka mier. y cicho, na skraju toczcej si rzeczywistoci,
potrac jednak odcisn na niej niezatarte znami. By fe-
nomenem niezwykym przypadkiem czowieka pokorne-
go i dumnego zarazem. Poznaem Go w redakcji tygodnika
ad. Publikowa u nas swoje felietony. Pojawia si raz
w tygodniu. Przenikliwym spojrzeniem spoglda na nas,
modych, penych zapau. Czasem rzuca jakie wspomnienie
powstaczej Warszawy. Jej obraz nosi w sobie kadego dnia.
Skromnej postury, delikatny nie nadawa si do dowodzenia antykomunistyczn rewolt.
Wnis w ni wkad, na swj poetycki sposb. Napisa sowa, ktre opatrzone muzyk Sta-
nisawa Markowskiego stay si hymnem potnego zwizku zawodowego:
Solidarni, nasz jest ten dzie,
A jutro jest nieznane,
Lecz yjmy tak, jak gdyby nasz by wiek;
Pod wolny kraj spokojnie kad fundament.
A jeli kto nasz polski dom zapali,
To kady z nas gotowy musi by,
Bo lepiej bymy stojc umierali,
Ni mamy klczc na kolanach y.
Solidarni, nasz jest ten dzie;
Zjednoczmy si, bo jeden jest nasz cel!
Po jego mierci w komunikacie PAP przypomniano, e mia niemay, ale te dodaj-
my szerzej nieznany dorobek: Jerzy Narbutt by autorem kilku zbiorw opowiada, tomw
wierszy, licznych artykuw i esejw. Wrd napisanych przez niego utworw prozatorskich
znajduje si przede wszystkim kilka tomw nowel m.in. Debiut i inne opowiadania, W mie-
cie wesele, Znowu zakwitnie listopad, Benes i powie Ostatnia twarz portretu,
pierwotnie wydana w drugim obiegu w 1981 roku. Drugie wydanie wyszo po latach, dopiero
w 2002 r. Napisa rwnie m.in. Uciec z wiey Babel, Awantury polemiczne, Od Kra-
szewskiego do Parnickiego, Spory o sowa, spory o rzeczy, Dwa bunty i Wyrzucony
na brzeg ycia.
[] Jerzy Narbutt zadebiutowa jako prozaik w roku 1957 na amach Tygodnika Po-
wszechnego. W roku 1975 Narbutt podpisa List 59 przeciw zmianom w Konstytucji PRL,
185
Z
M
A
R
L
I
za co zosta objty zakazem
druku i publikowa w wy-
dawnictwach tzw. drugie-
go obiegu m.in. w pismach
Zapis, w Spotkaniach,
Opinii. Wsppracowa
z pras katolick, przez
wiele lat przede wszystkim
z tygodnikiem ad a
do jego upadku w 1994 r.
Podano podstawowe
fakty z ycia: Urodzi si
12 padziernika 1925 roku
w Warszawie w rodzinie
o tradycjach patriotycz-
nych - jego dziadek Ferdynand by uczestnikiem Powstania Styczniowego. Narbutt studiowa
na Wydziale Filozocznym Uniwersytetu Warszawskiego, m.in. u prof. Wadysawa Tatar-
kiewicza. Przeszo rodziny pisarza zwizana bya z Kresami. Rodzinne gniazdo Narbutta
to Szyrwinty, majtek ziemski po stronie Litwy Kowieskiej. wiadectwa rodzinne z Kresw
zadecydoway o kresowej tematyce wielu jego utworw literackich. Wikszo ycia spdzi
jednak w Warszawie, gdzie przey i Wrzesie 1939 roku i Powstanie Warszawskie. Po 1945
roku przez sze lat ukrywa si, zagroony poborem do ludowego wojska (orzeczono, e jest
zdolny do suby, mimo trapicych go od dziecistwa chorb). Aresztowany i osadzony w wi-
zieniu, wyszed dziki amnestii. W latach stanu wojennego ponownie ukrywa si, tym razem
przed internowaniem, m.in. w klasztorach w Serpelicach i Lubartowie. Przypomniano te: By
laureatem nagrody literackiej im. Leszka Proroka, posiadaczem lauru poetyckiego Biaego
Pira w Pocku, nagrody specjalnej ministra kultury i dziedzictwa narodowego. W roku
2007 prezydent Lech Kaczyski odznaczy go Komandori Orderu Odrodzenia Polski.
Nie mog do tego nie do-
da, e odszed od nas dum-
ny warszawiak i Polak. Ta
duma nigdy nie prowadzia
Go do wyniosoci, lecz do
suby innym. Nigdy nie
ugi kolan przed monymi
i mocarzami wiata tego.
Klka tylko przed Bogiem.
egnaj Jurku! Niech
Pan da Ci niewidncy laur
chway.
Uroczystoci pogrzebo-
we odbyy si 6 czerwca.
Po Mszy w. w Jego ulubionym sanktuarium w. Andrzeja Boboli zosta pochowany na cmen-
tarzu katolickim na ul. Wolskiej. Warto zatrzyma si tam przy Jego grobie.
JAN M. RUMAN
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
Fot. P. ycieski
186
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
TRZYDZIESTOLECIE POWSTANIA
TYGODNIKA SOLIDARNO
WARSZAWA, 5 MAJA
Sesja na ten temat odbya si
w Centrum Edukacyjnym IPN im.
Janusza Kurtyki. W jej pierwszej
czci Andrzej Friszke omwi po-
wstanie Tygodnika Solidarno;
Grzegorz Majchrzak dziaania,
ktre SB podja przeciw tygodni-
kowi w pocztku lat osiemdzie-
sitych; Jan Olaszek dziaalno
w strukturach podziemnych w la-
tach 19811989 ludzi zwizanych
z tygodnikiem. Antoni Dudek
zaj si rol tygodnika w sporze,
ktry by toczony wewntrz obozu
solidarnociowego w 1990 r. Na
drug cz sesji zoyy si trzy
dyskusje panelowe z udziaem
czonkw zespou redakcyjnego
z rnych okresw dziaalnoci
TS. Redaktorami naczelnymi
tygodnika byy tak rne osobo-
woci polityczne, jak pniejsi
premierzy Tadeusz Mazowie-
cki i Jarosaw Kaczyski; podob-
nie zrnicowane byy zespoy
redakcyjne. Prelegenci czsto
byli konfrontowani z yw re-
akcj publicznoci, wrd ktrej
znajdowaa si niemaa grupa byych i obecnych dziennikarzy TS. Szczegln (a obecnie
rzadk) cech wikszoci wystpie bya umiejtno prowadzenia dialogu, mimo skrajnie
rnych pogldw. Sesj zakoczyy wystpy jednego z felietonistw tygodnika Jana Pie-
trzaka w lokalu Stowarzyszenia Wolnego Sowa.
P
WYSTAWA PLASTYKA NIEZALENA
19761989
WARSZAWA, 10 MAJA 10 CZERWCA
W programie wernisau znalazy si: pokaz lmw dokumentalnych o kulturze niezale-
nej w PRL oraz dyskusja z udziaem Jerzego Brukwickiego, Ryszarda Stryjeckiego, Tadeu-
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
187
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
sza Ruzikowskiego i Krzysztofa
Brzechczyna (moderator).
Ekspozycja, podzielona na
trzy okresy: 19761980, 1980
1981 i 19811989, prezentowaa
najwaniejsze w okresie pierw-
szej Solidarnoci i stanu wo-
jennego przejawy niezalenego
ruchu artystycznego: malarstwo,
rzeb, rysunek, instalacje prze-
strzenne, kalendarze, pocztwki
i plakaty. Zasadniczym celem
wystawy bya prezentacja sztuki
profesjonalnej, wyzwalajcej si spod mecenatu komunistycznego pastwa, i tworzenia nieza-
lenego obiegu artystycznego.
BC
KONFERENCJA OKUPOWANA EUROPA.
PODOBIESTWA I RNICE
WARSZAWA, 1011 MAJA
W konferencji, ktra odby-
a si w Centrum Edukacyjnym
IPN, uczestniczyo dwudziestu
badaczy z Polski, Belgii, Francji,
Niemiec i Stanw Zjednoczo-
nych. Pierwsz sesj Okupa-
cje. Terror okupanta prowadzi
ukasz Kamiski. Wygoszo-
no w niej nastpujce referaty:
Tomasz Szarota Warszawa,
Bruksela, Pary czy cakowicie
nieporwnywalna okupacja nie-
miecka?; Cecile Vast (Francja)
Metody i wyniki niemieckiej
okupacji Francji: represje i rodki odwetowe wobec ruchu oporu; Kazimierz J. Latuch
Przemiany demograczne i straty ludnociowe Polski 19391945. Raporty rzdowe i opra-
cowania demograczno-historyczne; Julien Blanc (Francja) Francuska opinia publiczna
wobec okupacji (19401941); Maren Rger (Niemcy) (Nie-)codzienno podczas niemie-
ckiej okupacji we Francji i w Polsce. Stosunki intymne i dzieci wojny.
Sesj drug Sprawa ydowska prowadzi Marek Gazowski. Wysuchano referatw:
Danuty Drywy Dziaalno rzdu RP na uchodstwie i jego placwek dyplomatycznych
w akcji ratowniczej na rzecz polsko-ydowskich uchodcw w Zachodniej Europie w latach
II wojny wiatowej; Wojciecha ukaszuna Ratunek czy niebezpieczestwo? Obszary le-
ne na terenie Generalnego Gubernatorstwa jako miejsce schronienia ludnoci ydowskiej
Fot. P. ycieski
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
188
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
w czasie okupacji niemieckiej;
Rachel Brenner (USA) Poza
Russell, Benda i Gide: Koncep-
cja szczcia a rzeczywisto
Zagady w dziennikach Aurelii
Wyleyskiej i Marcina Uryno-
wicza Jeeli kiedy kto zapyta:
jak ylicie? Jak to znosilicie?
Terror okupanta niemieckiego
w zapiskach literatw polskich
Sesj trzeci z referatami
Zdzisawa Jana Kapery Powo-
anie ekspozytury 300 i jej losy
w okresie czerwiec 1940listopad 1942; Emmanuel Debruyne (Belgia) Prby wsppra-
cy belgijsko-polskiej w okupowanej Belgii (19401944); Fabrice Maerten (Belgia) Polacy
w ruchu oporu w okupowanej Belgii: midzy integracj a partykularyzmem; i Przemysawa
Gasztold-Senia Polskie odznaczenia dla Belgw prowadzi Wadysaw Buhak.
Ostatni sesj Polskie Pastwo Podziemne prowadzia Cecile Vast. Mona w niej byo
usysze referaty: Marka Ney-Krwawicza Siy Zbrojne w Kraju Armia Krajowa; Ma-
cieja uczkowskiego GL i OW PPS w wojskowych strukturach Polskiego Pastwa Pod-
ziemnego; Waldemara Grabowskiego Cywilne struktury Polskiego Pastwa Podziemnego
i Agnieszki Dzieranowskiej Program badawczy Straty osobowe i oary represji pod
okupacj niemieck 19391945.
SP
CHOPSKI PROTEST W SENACIE
WARSZAWA, 11 MAJA
W zwizku z trzydziest
rocznic rejestracji rolniczej So-
lidarnoci w Senacie RP zostaa
otwarta wystawa Strajki ustrzy-
cko-rzeszowskie. Grudzie 1980
luty 1981, przygotowana
przez OBEP IPN w Rzeszowie.
Wystawa ukazuje dokumenty,
fotograe, informacje prasowe
i plakaty pochodzce ze zbiorw
IPN, Archiwum Pastwowego
w Przemylu, archiwum Zarzdu
Regionu Rzeszowskiego NSZZ Solidarno oraz osb prywatnych. Przedstawiaj one pol-
sk wie przed rokiem 1980, pocztki opozycji chopskiej pod koniec lat siedemdziesitych
oraz powstanie pierwszych struktur zwizkowych rolniczej Solidarnoci pnym latem
i jesieni 1980 r. Ukazuj przebieg i pacykacj protestu w Ustrzykach, strajk okupacyjny
w Rzeszowie (ocjalne rozmowy, posiki, naboestwa i wypoczynek), polityk wadz par-
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
189
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
tyjno-rzdowych, szczeglnie jej wymiar propagandowy, i dziaania organw bezpiecze-
stwa skierowane przeciw strajkujcym.
TB
O TYM NIE MONA ZAPOMNIE
WARSZAWA, 12 MAJA
Centrum Edukacyjne IPN
oraz fundacje Ja Kobieta
i Mecenat Sztuki zainspi-
roway nauczycieli i uczniw
do realizacji projektu eduka-
cyjnego O tym nie mona
zapomnie spotkania z ko-
bietami, ktre przeszy pieko
Ravensbrck.
Projekt skada si z kil-
ku etapw. Zainteresowani
nim nauczyciele otrzymali
scenariusz lekcji przygoto-
wany przez Olg Tumisk
i wedug niego poprowadzili
w swoich szkoach zajcia. Na-
stpnie kilkuosobowe zespoy
uczniw, ktre napisay listy
do byych winiarek i wysay
je do Centrum Edukacyjnego,
zostay zaproszone do udziau
w warsztatach przygotowujcych
do spotka ze wiadkami histo-
rii i zaznajamiajcych z techni-
k dokumentowania ich relacji
w formie notacji historycznej.
Warsztaty przeprowadzili: Anna
Klimowicz, Barbara Pamrw,
Micha Kurkiewicz i Leszek Ry-
sak. Kolejnym etapem projektu byo seminarium z udziaem Andrzeja Kunerta, sekreta-
rza Rady Ochrony Pamici Walk i Mczestwa, prezesek fundacji Ja kobieta i Mecenat
Sztuki oraz byych winiarek obozu koncentracyjnego w Ravensbrck. W czasie semina-
rium uczniowie umwili si na indywidualne spotkania z byymi winiarkami, ktre zde-
cydoway si opowiedzie o swoich przeyciach i wyraziy zgod na utrwalenie wspomnie
w postaci notacji. Fina tego pilotaowego projektu odby si 17 czerwca. Jedenacie zespo-
w z siedmiu licew dwch warszawskich i piciu podwarszawskich zaprezentowao
rezultaty swojej pracy, czyli opracowane notacje.
AK
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
190
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
FESTIWAL GIER HISTORYCZNYCH
WARSZAWA, 14 MAJA
W nocy z 14 na 15 maja w go-
dzinach 19.0001.00 w Centrum
Edukacyjnym IPN odby si
pierwszy Nocny Festiwal Plan-
szowych Gier Historycznych,
ktrego celem bya popularyza-
cja gier opowiadajcych o historii
najnowszej. Uczestnicy spotka-
nia mogli zobaczy kilkanacie
planszowych gier, m.in.: 303,
Kolejka, Memoir 44, Mali
Powstacy, Polska 1939 oraz
Twilight Struggle. Najwiksz
popularnoci cieszya wielko-
formatowa plansza do gry 303. Wielu goci festiwalu skorzystao z moliwo zagrania
w gr Kolejka. Zainteresowanie wzbudza pokaz ataku na pocig pancerny podczas bitwy
pod Mokr, przygotowany przez sklep Wargamer, w grze wojennej z gurkami Flames
of War. Uczestnicy mieli te moliwo wygrania gier planszowych w odbywajcych si
co p godziny konkursach. Regionalne edycje festiwalu odbyy si take w Biaymstoku,
Cieszynie, Kielcach, odzi i Zambrowie.
MK
NOC MUZEW W IPN
WARSZAWA, 14 MAJA
Archiwum IPN po raz trzeci
udostpnio zwiedzajcym swoje
zbiory, by mogli oni zapozna
si ze sposobami udostpniania
i digitalizacji jednostek archiwal-
nych, metodami przechowywania
oraz technikami konserwacji
dokumentw. W tym roku mona
byo m.in. zobaczy orygina-
y raportu dowdcy likwidacji
warszawskiego getta Jurgena
Stroopa i tzw. planu Pabsta, czyli
niemieckiej wizji Warszawy przy-
szoci jako prowincjonalnego
miasteczka. Pokazano take tajny niegdy plan zabezpieczenia przez tysice funkcjonariuszy
SB, MO i LWP meczu Polska-Brazylia.
P
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
F
o
t
.

K
.

H
o

o
p
i
a
k
191
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
PAPIE MUSIA ZGIN
WARSZAWA, 17 MAJA
W Centrum Edukacyjnym IPN
odbya si promocja ksiki Pa-
pie musia zgin. Wyjanienia
Ali Agcy. W spotkaniu udzia wzili:
Andrzej Grajewski, prokurator pio-
nu ledczego IPN Micha Skwara
i Andrzej Paczkowski. Publikacja
szczegowo odsania kolejne fazy
przygotowa do zamachu na Jana
Pawa II, ustala tosamo uczest-
niczcych w nich osb oraz zwra-
ca uwag na wtki, ktre w trakcie
procesu, prawdopodobnie z przy-
czyn politycznych, nigdy nie zosta-
y rozwinite ani wyjanione.
BOHATEROWIE SIERPNIA 80
WARSZAWA, 20 MAJA 2011
W Centrum Edukacyjnym IPN
odby si na II edycji projektu
Kamienie Pamici znajd boha-
tera Sierpnia80. W projekcie wzi-
o udzia 36 szk. Do Warszawy
przyjechali przedstawiciele 24 pla-
cwek. Zaprezentowali oni swoje
dziaania powicone ludziom bio-
rcym udzia w solidarnociowym
zrywie lat 19801981. Uczniowie
i nauczyciele mieli mono obej-
rzenia wynikw projektw, wy-
miany dowiadcze, a dziki spot-
kaniom z jej wiadkami wrd
ktrych bya Zoa Romaszewska
mieli take yw lekcj historii.
OPOWIEM CI O WOLNEJ POLSCE
WARSZAWA, 2224 MAJA
W konferencji wieczcej IV edycj projektu edukacyjnego Opowiem ci o wolnej Pol-
sce spotkania ze wiadkami historii, ktra odbywaa si w Muzeum Powstania Warszaw-
skiego oraz w Centrum Edukacyjnym IPN wzili udzia uczniowie i nauczyciele z 29 szk
z caej Polski i z polskiej szkoy w Czechach
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
A
I
P
N
192
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
Celem projektu byo zainteresowa-
nie modziey najnowsz histori Polski.
Dziki spotkaniom ze wiadkami historii
uczniowie mogli pozna dzieje swojego re-
gionu i losy osb, ktre przeciwstawiajc
si na rne sposoby nazizmowi i komu-
nizmowi przyczyniy si do odzyskania
przez Polsk niepodlegoci i budowy spo-
eczestwa obywatelskiego.
Uczniowie zaprezentowali zrealizo-
wane przez siebie projekty i opowiedzieli
o nich zaproszonym ekspertom. Zobaczy-
li te fragmenty lmw przygotowanych
swoich kolegw.
Projekt jest realizowany od 2007 r. przez Instytut Pamici Narodowej, Centrum Edukacji
Obywatelskiej oraz Muzeum Powstania Warszawskiego. W cigu kilku lat zebrano wielu re-
lacji, z ktrych najciekawsze zostay opublikowane w wydawnictwie albumowym Migawki
z przeszoci. Opowieci wiadkw historii.
OT
TECZKI IPN WIADECTWEM WITOCI
WARSZAWA, 25 MAJA
W ramach Dyskusyjnego
Klubu Filmowego IPN odby
si pokaz lmu Zawd: Prymas
Polski. W 2007 r., dziki za-
chcie i wsparciu prezesa IPN
Janusza Kurtyki i Jana aryna,
wwczas dyrektora BEP, po-
wsta scenariusz do tego lmu
w re. Anny T. Pietraszek, ktra
przeprowadzia take kwerend
w dokumentacji zgromadzonej
na kard. Stefana Wyszyskie-
go, znajdujcej si w Archiwum
IPN. W setkach teczek odnalaza
dowody mrwczej pracy bezpieki, ktra dniami i nocami osaczaa, badaa, prowokowaa
i szpiclowaa Prymasa i jego otoczenia rodzin, przyjaci. Kady jego krok, sowo, list,
pisma ledzio czasami nawet szedziesiciu funkcjonariuszy SB.
W esbeckich dokumentach nie ma ladu bdu, wahania, jakiegokolwiek odstpstwa od
wiary, mioci do Ojczyzny, jakiegokolwiek faktu, ktry rzuciby najdrobniejszy cie na
osob prymasa Stefana Wyszyskiego. Teczki Prymasa stay si dowodem jego wi-
toci. Nikt zwyczajny nie udwignby tak straszliwej presji. On jednak si czerpa
z wiary. Licznie zgromadzeni widzowie zadawali pytania: Jak to moliwe przez p
wieku y pod tak presj esbekw, przeprowadza przez to pieko mentalne nard,
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
193
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
i pozosta bez cienia? Film jednoznacznie dokumentuje, e jeli kto by czysty jak dia-
ment, to taki pozosta, nawet w esbeckich teczkach z archiww IPN. Tylko kamcy musz
si ba prawdy.
ATP
WOY 43. TRUDNA ROZMOWA
O TRUDNEJ HISTORII
WARSZAWA, 26 MAJA
Jedn z kolejnych inicjatyw IPN dotyczcych relacji midzy Polakami i Ukraicami bya
debata Woy 1943, czyli najtrudniejsza karta w dziejach Polakw i Ukraicw, ktra
odbya si w Centrum Edukacyjnym IPN. Wzili w niej udzia: Grzegorz Motyka badacz
stosunkw polsko-ukraiskich, czonek Rady IPN; Ewa Siemaszko autorka i wspautorka
wielu publikacji powiconych stosunkom polsko-ukraiskim; Anna Lisiecka z Polskiego
Radia twrczyni audycji na ten temat oraz Andrzej Talaga (Dziennik Gazeta Prawna)
i Rafa Ziemkiewicz (Rzeczpospolita) obaj powicajcy w swej publicystyce sporo
uwagi najtrudniejszym epizodom w historii Polski. Debat prowadzi Jan aryn, ktry roz-
pocz j od pytania: Czy to, co si stao na Woyniu i w Maopolsce Wschodniej, byo
ludobjstwem? Ewa Siemaszko powoaa si na ustalenia GKZpNP. Grzegorz Motyka,
zgadzajc si z tez o ludobjstwie, pyta: jak ocenia polski odwet i polsk polityk lat mi-
dzywojennych?; konieczne jest uwzgldnienie kontekstu wydarze lat czterdziestych oraz
konsekwencji dla aktualnych wzajemnych stosunkw. Mwic o ludobjstwie, trzeba wzi
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
194
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
pod uwag rwnie intencje sprawcw. Dla Ewy Siemaszko najwaniejsze jest zadouczy-
nienie za niewinne cierpienie ludzi, jego upamitnienie, a take przeamanie dzisiejszego
zakamania wobec tego, co si dziao przed ponad szedziesicioma laty. Polacy byli ele-
mentem etnicznie niepasujcym do projektu przyszego pastwa ukraiskiego podsumo-
wa Jan aryn.
Dokadnej liczby oar nie da si ustali, bo nie prowadzono ich ewidencji. Mogo ich by
100 tys. (Grzegorz Motyka) lub 130 tys.; na samym Woyniu od 60 do 80 tys.; 43 tys. oar
jest znanych z nazwiska (Ewa Siemaszko).
Czy to by Holocaust Polakw? brzmiao kolejne pytanie prowadzcego. Panowie
Motyka i Talaga mieli wtpliwoci, nie tylko z powodu zasigu i skali, ale rwnie dlatego,
e od wielu lat sowo to przypisane jest tragedii narodu ydowskiego.
Panelici zastanawiali si, jak rozmawia z Ukraicami, jakie badania prowadzi, jak
prowadzi polityk historyczn? Pastwo polskie ma obowizek ustalenia prawdy i upa-
mitnienia oar to stwierdzenie Ziemkiewicza zyskao aplauz publicznoci. Dzisiejszy
stan pamici o wydarzeniach na Woyniu i Maopolsce Wschodniej Ewa Siemaszko ocenia
jako horrendum.
Anna Lisiecka opowiedziaa o inicjatywie Polskiego Radia wydania specjalnego albumu
Woy 1943, powiconego woyskiej tragedii, dedykowanego pamici Janusza Kurtyki
i Andrzeja Przewonika. Znalazy si w nim reportae i rozmowy nagrane przez dziennika-
rzy Polskiego Radia, fragment powieci Wodzimierza Odojewskiego Roksana oraz sucho-
wisko Teatru PR Anioy w re. Andrzeja Piszczatowskiego.
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
195
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
W KLUBIE GROTA:
O ODDZIALE II KOMENDY GWNEJ ZWZ AK
WARSZAWA, 26 MAJA
Klub Historyczny im. gen. Stefana Roweckiego
Grota goci dr. Andrzeja Chmielarza z Wojsko-
wego Centrum Edukacji Obywatelskiej w Warsza-
wie. Wygosi on referat Organizacja i dziaalno
Oddziau II Komendy Gwnej ZWZ AK. Oddzia
ten zajmowa si wywiadem, kontrwywiadem,
sprawami bezpieczestwa, legalizacj i cznoci
polskiego ruchu oporu. Dysponowa siatkami agen-
tw, ktre rozpracowyway zarwno front wschod-
ni, okupowane ziemie polskie i terytorium III Rze-
szy. Jego szefami byli ppk dypl. Wacaw Berka
Brodwicz, ppk dypl. Marian Drobik Dzicio,
ppk dypl. Franciszek Kwiryn Herman Nowak,
pk dypl. Kazimierz Iranek-Osmecki Makary,
ppk dypl. Bohdan Zieliski Tytus.
IPN NA PIKNIKU NAUKOWYM
WARSZAWA, 28 MAJA
Biuro Edukacji Pub-
licznej IPN wzio udzia
w corocznym pikniku
naukowym. Pod hasem
Wolno odby si on
w stoecznym parku marsz.
Rydza-migego, a zorga-
nizoway go Polskie Radio
i Centrum Nauki Koper-
nik. Biuro Edukacji Pub-
licznej zaprezentowao
wszystkie swoje gry. Od
rana do wieczora namiot
145, w ktrym znajdowao
si stoisko IPN, odwiedzi-
y tumy graczy. Mona
byo gra w Awans, Pa-
mi 39, 303 i Kolej-
k. Instruktorami gier byli pracownicy BEP. Najwytrwalsi gracze mogli wygra m.in. gr
Pami 39 oraz lm o kolejkach w PRL.
KM
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
196
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
IV RAJD SZLAKIEM
ONIERZY WYKLTYCH
OSTROKAPOCKPUTUSKSIEDLCEBROK,
1619 CZERWCA 2011
Ju po raz czwarty odby si Rajd Szlakiem onierzy Wykltych. Zosta on zorganizo-
wany przez Oddziaowe Biuro Edukacji Publicznej IPN w Warszawie oraz para w. An-
drzeja w Broku nad Bugiem (we wsppracy z prezydentami Ostroki i Siedlec, starostami
trzech powiatw: pockiego, putuskiego, wyszkowskiego, burmistrzami Putuska, gminy
Brok i Wyszkowa, wjtem gminy Ostrw Mazowiecka, nadlenictwami Putusk i Ostrw
Mazowiecka oraz Midzyzakadow Komisj NSZZ Solidarno Pracownikw Owiaty
Ziemi Putuskiej) i odby si na terenie powiatw: pockiego, ostrockiego, putuskiego,
siedleckiego i ostrowskiego.
Rajd to atrakcyjna i przystpna forma upowszechnienia wrd modych ludzi wiedzy na
temat onierzy podziemia niepodlegociowego z lat czterdziestych i pidziesitych oraz
upamitnienia trudu i powicenia czonkw powojennej konspiracji. Modzie moga po-
zna miejsca i postaci zwizane z walkami i dziaalnoci antykomunistycznej partyzantki
niepodlegociowej, spotka si ze wiadkami historii i zebra od nich relacje. W czasie
rajdu odby si na konkursu dotyczcego historii najnowszej, przeznaczonego dla gim-
nazjalistw. Konkurs zorganizowany zosta przez Oddzia IPN w Warszawie i Publiczne
Gimnazjum w Broku nad Bugiem.
F
o
t
.

M
.

B
i
e
l
a
k
197
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
W ostatnim dniu uczestnicy wzili udzia w Mszy w. w kociele w. Andrzeja Apostoa
w Broku, a po niej obejrzeli inscenizacj odbicia aresztowanych przez NKWD partyzan-
tw polskiego podziemia antykomunistycznego. Na rajd przygotowano okolicznociow
broszur dotyczc dziaalnoci powojennej konspiracji niepodlegociowej na terenie Ma-
zowsza i Podlasia oraz pocztwki z wizerunkami i biogramami por. Hieronima Piotrow-
skiego Jura, kpt. Stanisawa Pieszkowskiego Bomby, Jana Kmioka Wira, por. Jzefa
Maczuka Brzaska. Uczestnicy marszu otrzymali specjalnie zaprojektowane koszulki,
zawierajce m.in. ryngraf z Matk Bosk Ostrobramsk. Ostatnim elementem Rajdu byo
sadzenie drzewek na przyszej trasie turystycznej Szlak onierzy Wykltych.
IS
F
o
t
.

M
.

B
i
e
l
a
k
F
o
t
.

M
.

B
i
e
l
a
k
198
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
STACHANOWCY ZAMIESZALI
W PEERELOWSKIM KOTLE
SZCZECIN, 3 CZERWCA
W auli I Liceum Oglnoksztaccego w Szczecinie, uczniowie szk ponadgimnazjalnych
mogli obali powszechn tez, e dzisiejsza modzie nie ma pojcia o peerelu. W turnieju
zorganizowanym przez szczeciski oddzia IPN wanie taka wiedza si liczya i nie cho-
dzio tylko o znajomo nazwisk pierwszych sekretarzy i daty. Uczestnicy I Turnieju Histo-
rycznego Szerokim gestem. Zamieszajmy w peerelowskim kotle musieli zna rwnie lmy
obrazujce okres Polski ludowej, literatur a nawet muzyk.
O tytu mistrzw turnie-
ju walczyo trzynacie druyn
ze szczeciskich szk kada
z nich miaa wasn, wymylon
wczeniej nazw. Pojawiy si
wic zarwno zwizane z oma-
wianym okresem (Ludzie z mar-
muru, Stachanowcy), histori
ogln (Grunwald, Mieszko)
lub niezwizane w ogle z tema-
tami przewodnimi (np. Natalia,
Kamienica Loitzw). Aby nie
byo zbyt atwo, po kadej z czte-
rech rund musiay poegna si
z rywalizacj trzy lub cztery zespoy z najmniejsz liczb punktw. A pytania wcale nie byy
takie proste. W pierwszym etapie modzie musiaa wykaza si ogln wiedz z dziejw
peerelu, np. kto wypowiedzia synne sowa o elaznej kurtynie oraz kto by autorem Znie-
wolonego umysu. Druga cz rundy pierwszej do-
tyczya lmw uczestnicy musieli nie tylko kojarzy
poszczeglne sceny z konkretnymi lmami (takimi
jak Sami swoi, Skarga czy mier jak kromka chleba),
ale take dopasowa tytuy do konkretnych wydarze.
Etap drugi polega na rozpoznawaniu zdj: uczestnicy
dostali pocite fotograe, ktre najpierw mieli zoy
w cao, a pniej uoy w kolejnoci chronologicz-
nej. Cho mogoby si wydawa, e jest to zadanie
stosunkowo proste, to okazao si, e akurat sprawio
najwicej kopotw i adna z druyn nie uzyskaa mak-
symalnej liczby punktw, zdarzyo si nawet, e jeden
z zespow zaliczy zero.
Kolejna runda nie bez powodu zyskaa tytu mu-
zyczny relaks sprawia ona najwicej zabawy za-
rwno licealistom, jak i organizatorom. wietnie
bawilimy si podczas tworzenia listy piosenek, kt-
rych tytuy musieli zgadywa uczniowie zdradzia
F
o
t
.

A
.

y
s
a
k
o
w
s
k
a
F
o
t
.

A
.

y
s
a
k
o
w
s
k
a
199
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
Katarzyna Rembacka, organizatorka turnieju. Rwnie uczestnicy byli zachwyceni Uwiel-
biam piosenki z tego okresu, szczeglnie Iren Santor i Budk Suera szkoda, e akurat
mj zesp nie wylosowa tych wykonawcw powiedzia Bartek Jakimiec z zespou Sta-
chanowcy, reprezentant II Liceum Oglnoksztaccego w Szczecinie. I cho Bartek moe
aowa, e nie mg zapiewa Takie Tango, to w ostatecznym rozrachunku musi by z siebie
dumny jego druyna bez problemw przesza do rundy naowej, w ktrej zaja pierwsze
miejsce i uzyskaa tytu mistrza turnieju. W ostatnim etapie liczya si ju nie tylko wiedza
potrzebny by rwnie reeks, poniewa odpowiadaa ta druyna, ktra pierwsza zgosia
si po usyszeniu pytania.
Organizatorom nale si ogromne brawa za wymylenie tak ciekawej formy sprawdze-
nia wiedzy uczniw dotyczcej historii najnowszej. Z pewnoci nie by to typowy konkurs
bo na ktrym konkursie mona popiewa wsplnie z organizatorami Pszczk Maj czy
pomia si ze sprzeczek Kargula i Pawlaka? Rwnie nagrody byy szczeglne: ksiki wy-
dane przez IPN oraz rewelacyjna gra planszowa Kolejka, ktra z pewnoci pozwoli uczest-
nikom na dugo pozosta w peerelowskim klimacie absurdw z Misia.
I na sam koniec jeszcze jedno to pisaam ja, uczestniczka turnieju, czonkini zespou
Stachanowcy, Agata ysakowska. ubudu bu, ubudu bu
YCIE I PISMA
PK. TADEUSZA MNNICHA
WARSZAWA, 21 CZERWCA 2011
yw dyskusj wywoaa prezentacja ksiki dr. Marka Ga-
zowskiego Pukownik egota. ycie i pisma pukownika dypl.
Tadeusza Mnnicha w Centrum Edukacyjnym IPN Przystanek Hi- Krzysztof Mnnich
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
F
o
t
.

A
.

y
s
a
k
o
w
s
k
a
200
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
storia. Czasy walki o nie-
podlego Polski, ktre
w modoci uformowa-
y Tadeusza Mnnicha
przypomnia historyk
Przemysaw Wywia. Au-
tor przedstawi po krtce
ycie bohatera. Gociem
specjalnym by Krzysztof
Mnnich syn pukowni-
ka. Dziki niemu uczest-
nicy spotkania mogli
pozna gar rodzinnych
anegdot o yciu adiutanta
Naczelnego Wodza.
OTWARCIE WYSTAWY CZERWIEC 76.
ZACZO SI W WALTERZE
RADOM, 7 CZERWCA 2011
Na placu przed budynkiem Urzdu Miasta Radom (ul. eromskiego) odbyo si uroczyste
otwarcie wystawy plenerowej Czerwiec 76. Zaczo si w Walterze, przygotowanej przez
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
201
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
IPN oddzia w Lublinie i delegatur w Radomiu oraz Archiwum Pastwowe w Radomiu
i Urzd Miasta Radom. Wystawa przypomniaa, e wbrew kalkulacjom bezpieki i partii, to
wanie spokojny zwykle Radom wpisa si na zawsze w histori Polskich Miesicy.
SPOTKANIE FILMOWE: PIELGRZYMKI
JANA PAWA II DO OJCZYZNY
WARSZAWA, 12 CZERWCA 2011
Blisko sto osb zgromadzi temat piel-
grzemek Jana Pawa II do Ojczyzny z okresu
PRL w sali kinowej warszawskiego kocioa
Wszystkich witych. Spotkanie otworzyli
organizatorzy Jarosaw Tsiorowski z sekre-
tariatu Prezesa IPN i proboszcz ks. Mirosaw
Nowak. Przed projekcj lmu Dariusza Wa-
lusiaka Musicie by mocni. Musicie by
wierni redaktor naczelny Biuletynu IPN
Jan M. Ruman przypomnia przeomowe
znaczenie pierwszej papieskiej podry do
Polski. Socjologiczne spojrzenie na feno-
men pielgrzymek w kontekcie przemian
spoeczno-ustrojowych przedstawia dr Bar-
bara Fedyszak-Radziejowska (na zdjciu),
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
202
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
CENZURA W PEERELU
WARSZAWA, 16 CZERWCA
W Centrum Edukacyjnym
IPN odbyo si spotkanie Klubu
Historycznego im. Stefana Ro-
weckiego Grota, prowadzone
przez Konrada Rokickiego. Pre-
legentem by Zbigniew Romek
z Instytutu Historii PAN. Autor
wykadu przedstawi zarwno
metody funkcjonowania, jak
i struktur kolejnych urzdw
cenzury oraz ich cakowit podle-
go doranym interesom apara-
tu komunistycznego. Opisa spo-
sb doboru i wyszkolenia kadry cenzorskiej. Omawiajc metody wprowadzania ingerencji
cenzorskich, zwrci
uwag na zasadniczy
cel, jaki przywieca
dziaaniom tej insty-
tucji: denie do po-
wszechnej autocenzu-
ry w sferze publicznej.
Po wykadzie odbya
si dyskusja, podczas
ktrej suchacze dzie-
lili si dowiadcze-
niami swoich spotka
z cenzur.
P
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
a dr Piotr ysakowski
mwi o reakcjach ko-
munistw na wybr
Jana Pawa II, a take
o echach wyboru m.in.
wsrd onierzy suby
zasadniczej. Spotkania
u Wszystkich witych
stay si okazj do pre-
zentowania dorobku
Instytutu w murach naj-
wikszej warszawskiej
wityni.
203
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
KOMIKS HISTORYCZNY
WARSZAWA, 18 CZERWCA 2011
Mionicy komiksu mieli swoj uczt. Wszystko za spraw I Festiwalu Komiksu Hi-
storycznego, jaki odby si w Centrum Edukacyjnym IPN. Na takiej imprezie nie mogo
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
204
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
zabrakn twrcw, wy-
stawcw, rysownikw,
a nade wszystko nie-
zrwnanego mistrza pol-
skiego komiksu Henry-
ka Jerzego Chmielew-
skiego, znanego bardziej
jako Papcio Chmiel.
W imieniu IPN wszyst-
kich sympatykw przy-
wita prof. Jerzy Eisler,
ktry po wprowadzeniu
w tematyk zaprosi do
obejrzenia towarzyszcej
festiwalowi wystawy ry-
sunkw dokumentuj-
cych przygody Tytusa,
Romka i ATomka. Jed-
nym z punktw progra-
mu bya promocja naj-
nowszego komiksu Wilcze tropy. Zeszyt 1 Zygmunt, wydanego przez IPN. Na Festiwa-
lu mona byo zdoby autografy rysownikw, wzi udzia w rozbudowanych warsztatach
i pozna tajniki pracy autora.
PG
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
205
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
KONFERENCJA MUZEW
POZNA, 2022 CZERWCA
Konferencja Polskich Mu-
zew Historycznych zostaa
zorganizowana przez Wielko-
polskie Muzeum Walk Nie-
podlegociowych w Poznaniu,
Muzeum Pocztkw Pastwa
Polskiego w Gnienie oraz
poznaski Oddzia IPN. Te-
matyka pierwszych dwch dni
obrad dotyczya roli muzew
w upowszechnianiu historii
ze szczeglnym uwzgldnie-
niem zagadnie zwizanych
z muzealn narracj historycz-
n i dziaalnoci muzeum
w spoecznoci lokalnej. Trzeci dzie konferencji powicony zosta upamitnieniu 55 rocz-
nicy Poznaskiego Czerwca i rozwaaniom dotyczcym kultywowania pamici o protestach
spoecznych, do jakich doszo w pastwach bloku wschodniego.
Sesj 22 czerwca poprzedzio otwarcie plenerowej wystawy W obronie pamici. Pomnik
Poznaskiego Czerwca 1956 przygotowanej przez Oddziaowe Biuro Edukacji Publicznej
w Poznaniu. Zaprezentowano niepublikowane dotd fotograe wykonane w dniach 2728
czerwca 1981 r. przez artyst fotograka Janusza Nowackiego. Zdjcia umieszczone na plan-
szach ukazuj przebieg obchodw 25. rocznicy Poznaskiego Czerwca. Dokumentuj uroczy-
ste odsonicie
tablic i pomni-
ka miejsc,
ktre byy ele-
mentem walki
spoeczestwa
o pami zbio-
row, o nada-
nie jej innego
ksztatu od za-
pl anowanego
przez wadze.
Wystawa jest
prezentowana
w Parku Cesar-
skim nieopodal
Poz na ski ch
Krzyy.
KF
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
206
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
XXX-LECIE POWSTANIA NIEZALENEGO
ZRZESZENIA STUDENTW
TORU, 25 CZERWCA
Organizatorem wojewdzkich obchodw XXX-lecia powstania Niezalenego Zrzeszenia
Studentw by Urzd Marszakowski Wojewdztwa Kujawsko-Pomorskiego. Przybyli liczni
dziaacze NZS, gwnie z Uniwersytetu Mikoaja Kopernika w Toruniu, ale take z uczelni
bydgoskich, m.in. z Uniwer-
sytetu Kazimierza Wielkiego
i Uniwersytetu Technologicz-
no-Przyrodniczego. Zebranych
powita marszaek wojewdz-
twa Piotr Cabecki. Krtki
rys historii NZS przedstawi
dawny jego dziaacz prof. Woj-
ciech Polak. Gos zabra take
byy przewodniczcy Zarzdu
Uczelnianego toruskiego NZS,
gen. Zbigniew Nowek. Podnio-
sym momentem uroczystoci
byo udekorowanie orderami,
odznaczeniami pastwowymi
i medalami marszaka
wojewdztwa Unitas
Durat Palatinatus
Cuiaviano-Pomera-
niensis dziaaczy z lat
osiemdziesitych, za-
suonych w walce
o niepodlego Pol-
ski i prawa czowie-
ka. Wrczono take
pamitkowe monety
ufundowane przez Na-
rodowy Bank Polski.
F
o
t
.

J
.

R
u
m
a
n
F
o
t
.

R
.

S
t
a
s
i
a
k
F
o
t
.

J
.

R
u
m
a
n
207
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
Po uroczystoci zebrani
udali si na skwer obok Mu-
zeum Etnogracznego, gdzie
otwarte zostay wystawy:
Studencka Solidarno. Nie-
zalene Zrzeszenie Studen-
tw Uniwersytetu Mikoaja
Kopernika w Toruniu (1980
1989) oraz Studencka Soli-
darno. Niezalene Zrzesze-
nie Studentw w Bydgoszczy
(19801989). Przygotowali
je pracownicy Delegatury
IPN w Bydgoszczy Izabela
Mazanowska, dr Krzysztof
Osiski i dr Przemysaw Woj-
towicz.
Wieczorem, w toruskim klubie
studenckim Od Nowa, przy muzy-
ce zespou Czaqu przyszed czas na
wspomnienia i dugie nocne Polakw
rozmowy. Warto doda, e NZS UMK
byo jedn z najaktywniejszych organi-
zacji uczelnianych w latach osiemdzie-
sitych, a Biuro Polityczne KC PZPR
na posiedzeniu w dniu 24 maja 1983 r.
ocenio, e rodowisko akademickie To-
runia jest najbardziej ekstremistyczne
w kraju obok rodowisk Uniwersytetu
Warszawskiego i Akademii Medycznej
w Krakowie.
F
o
t
.

R
.

S
t
a
s
i
a
k
F
o
t
.

J
.

R
u
m
a
n
F
o
t
.

J
.

R
u
m
a
n
208
N
O
T
Y

O

A
U
T
O
R
A
C
H
Karolina Bittner historyk, pracownik OBEP IPN w Poznaniu, doktorantka na Wydzia-
le Historycznym UAM; zajmuje si kultur masow w PRL ze szczeglnym uwzgldnie-
niem muzyki popularnej.
Violetta Julkowska dr hab., adiunkt w Instytucie Historii UAM; autorka licznych pub-
likacji powiconych historiograi polskiej i dydaktyce historii oraz wspautorka pod-
rcznikw szkolnych do historii; bada zwizki historii, literatury i sztuki.
Pawe Karp dr n. hum., wsppracownik Instytutu Historii Uniwersytetu Zielonogr-
skiego.
Janusz Karwat dr hab., prof. Wyszej Szkoy Nauk Humanistycznych i Dziennikar-
stwa w Poznaniu; opublikowa ok. 120 prac naukowych powiconych dziejom Poznania
i Wielkopolski oraz historii wojskowoci, m.in.: Od idei do czynu. Myl i organizacje nie-
podlegociowe w Poznaskiem 18871919; Wybrane aspekty Powstania Wielkopolskiego
1918/1919.
Krzysztof M. Kamierczak dziennikarz, autor licznych artykuw na temat historii
PRL oraz ksiek, m.in.: cile tajne; Tajne specjalnego znaczenia; Lew z Gwnej.
Daniel Koteluk dr n. hum., badacz dziejw wsi, ruchu ludowego, Kocioa katolickiego
i emigracji polskiej.
Agnieszka uczak dr, naczelnik OBEP IPN w Poznaniu; zajmuje si problematyk
grabiey polskich dbr kultury podczas okupacji niemieckiej i podziemiem zbrojnym
w latach 19391945 w Wielkopolsce.
Przemysaw Matusik dr, pracownik Instytutu Historii UAM w Poznaniu i czonek
midzywydziaowego Centrum Instytut Wielkopolski; zajmuje si dziejami Wielkopol-
ski i miasta Poznania oraz histori Kocioa i przemianami ideowymi w XIX w.; opubli-
kowa m.in.: Religia i nard. ycie i myl Jana Komiana 18141877.
Aleksandra Pietrowicz historyk, pracownik OBEP IPN w Poznaniu, wspautorka
m.in: Zmagania ze spoeczestwem. Aparat bezpieczestwa wobec Wielkopolan w latach
19451956.
Izabela Piontek nauczycielka i lektorka jzyka niemieckiego; czonek Wielkopolskiego
Stowarzyszenia Pamici Armii Krajowej.
Marcin Podemski historyk, pracownik OBEP IPN w Poznaniu.
Agnieszka Ptakowska-Syso nauczycielka historii; zainteresowania badawcze
m.in.: komunizm w Polsce w latach pidziesitych i szedziesitych XX w.
Daniel Rubi historyk, pracownik OBEP IPN w Poznaniu.
Micha Woejko historyk, doktorant na Wydziale Nauk Historycznych i Spoecznych
UKSW; specjalizuje si w historii ziem pnocno-wschodnich II RP i podziemia niepod-
legociowego po 1944 r.
Karolina Zielazek-Szeska historyk, doktorantka na Wydziale Historycznym UAM.
Przemysaw Zwiernik historyk, pracownik OBEP IPN w Poznaniu, autor publikacji
powiconych najnowszej historii Polski; zajmuje si oporem spoecznym, dziaalnoci
opozycji i NSZZ Solidarno w Wielkopolsce.
NOWOCI I PN
Prezes IPN dr ukasz Kamiski skada lubowanie przed Sejmem RP,
Warszawa, 28 czerwca 2011 r. (fot. P. ycieski)
Prezes IPN z kadr kierownicz Biura Edukacji Publicznej podczas
dorocznej narady, Opalenica, 29 czerwca 2011 r. (fot. P. ycieski)