VOX PATRUM 32 ( 2012) t .

58
Sawomir BRALEWSKI
*
HIERARCHIA WSCHODNICH BISKUPW
WHISTORIOGRAFIIKOCIELNEJVWIEKU
Sam termin hierarchia mona rozumie rnorako. Wywodzi si on od
greckich sw: erj wity i rc pocztek, zasada, wadza, lecz nie
wystpuje w grece klasycznej. Odnajdujemy go w dzieach Pseudo-Dionizego
Areopagity, prawdopodobnie syryjskiego mnicha yjcego na przeomie
V i VI wieku, ktry uy go dla okrelenia porzdku, jakiemu podlegaj anio-
owie oraz opisania adu strukturalnego panujcego w Kociele. Trzeba jednak
zaznaczy, e Pseudo-Dionizy pojmowa hierarchi szeroko i wzniole, ulega-
jc wpywowi kosmicznego gradualizmu bytowego charakterystycznego dla
neoplatonizmu. Pisa bowiem:
Hierarchia jest, jak j rozumiem, witym porzdkiem i wiedz, i dziaal-
noci, upodabniajc si tak dalece, jak to moliwe do boskiej formy,
i wznosi si do naladowania Boga proporcjonalnie do owiecenia, ktre jest
jej przekazywane przez samego Boga
1
.
Dla potrzeb niniejszych rozwaa rozumia bd hierarchi wedle defni-
cji sownikowej, okrelajcej j jako ustopniowany ukad
2
, w tym wypad-
ku obejmujcy biskupw, ale na tym najwyszym szczeblu bez wzajem-
nego podporzdkowania i zalenoci, na zasadzie primus inter pares. Wszak
z punktu widzenia aski episkopalnej biskupi s sobie rwni. Tak zawone
pole semantyczne hierarchii bliskie wic bdzie pojciu precedencji rozu-
mianemu jako porzdek pierwszestwa. Dzi kwestie te rozstrzyga protok
dyplomatyczny. W kanonach soborowych zajmujcych si spraw pierwsze-
stwa w Kociele uyte s terminy prwteon (pierwszestwo, przewodnictwo)
i presbea (starszestwo). Sformuowana w 6. kanonie Soboru Nicejskiego
(325) zasada pierwszestwa brzmi:
*
Dr hab. Sawomir Bralewski, prof. U profesor nadzwyczajny w Katedrze Historii
Bizancjum w Instyucie Historii na Wydziale Filozofczno-Historycznym Uniwersytetu dzkiego;
e-mail: sbralewski@o2.pl.
1
Ps-Dionysius Areopagita, De coelesti hierarchia III 1, SCh 58bis, 87, tum. M. Dzielska:
Hierarchia niebiaska, w: Pseudo-Dionizy Areopagita, Pisma teologiczne, Krakw 2005, 83.
2
M. Szymczak, Sownik jzyka polskiego, t. 1, Warszawa 1995, 694.
SAWOMIR BRALEWSKI 182
niech bdzie zachowywane w Kocioach pierwszestwo wynikajce ze
starszestwa
3
.
W ramach prowadzonych tutaj rozwaa interesowa mnie bd pogldy
poszczeglnych autorw Historii kocielnych z V wieku na temat biskupstw
uznawanych przez nich za najwaniejsze, oraz miejsce, jakie skonni byli im
przyzna w Kociele powszechnym. Szczegln uwag powic wic rno-
rakim zestawieniom czy listom zwierzchnikw kocielnych uoonym przez
wspomnianych historykw. Istotna dla moich rozwaa bdzie kolejno,
w jakiej ci wymienili poszczeglnych biskupw. Postaram si dociec przy-
czyn, ktre miay na ni wpyw, rozwaajc, na ile zasada dostosowywania
organizacji kocielnej do podziau politycznego, zwana zasad akomodacji
wspgraa w Historiach kocielnych, z zasad sukcesji apostolskiej.
Francis Dvornik (1893-1975) wyrazi pogld, e we wschodniej czci
cesarstwa dominowaa zasada akomodacji nad zasad apostolskiego pocho-
dzenia, gdy znajdowao si tam nazbyt wiele stolic biskupich zaoonych czy
zwizanych w jaki sposb z Apostoami
4
. Czy twierdzenie czeskiego badacza
znajduje uzasadnienie w precedencji biskupw stosowanej w greckiej histo-
riografi kocielnej V wieku? Na to pytanie sprbuj udzieli odpowiedzi.
1. Euzebiusz z Cezarei (ok. 260-340). Poniewa autorzy Historii ko-
cielnych pisanych w V wieku kontynuowali Histori Kocioa Euzebiusza
z Cezarei, niezbdne wydaje si zbadanie jego pogldw na temat hierarchii czy
precedencji najwaniejszych biskupw. Euzebiusz przywizywa du wag
do apostolskiego pochodzenia poszczeglnych stolic biskupich. Przypomina
o nim wielokrotnie w swojej Historii Kocioa. Jednym z zasadniczych celw,
jakie sobie stawia, byo przedstawienie losw spucizny pozostawionej przez
Apostow, z uwzgldnieniem ich najwybitniejszych nastpcw, o czym in-
formowa ju na wstpie swego dziea
5
. Biskup Cezarei skrupulatnie ustala
kolejno poszczeglnych biskupw. Stara si przedstawi cigo sukcesji
apostolskiej od narodzenia Chrystusa do zburzenia domw modlitwy w cza-
sie przeladowa chrzecijan w 305 roku
6
. Czy Euzebiusz mia wiadomo
uprzywilejowania Piotra w gronie Apostow i czy jego pogldy na ten temat
rzutoway na goszon przeze precedencj wrd biskupw?
Wedle Euzebiusza, co godne podkrelenia, Apostoowie nie byli nigdzie
pierwszymi biskupami, lecz dziaali na rzecz Kocioa powszechnego
7
. Piotr
3
Concilium Nicaenum I (325) can. 6, tum. T. Wntrzak, w: Dokumenty Soborw Powszechnych
(= DSP), t. 1: 325-787, ukad i oprac. A. Baron H. Pietras, MT 24, Krakw 2002, 32 (tekst grec-
ki): T presbea szesqai taj kklhsaij, 33 (tekst polski).
4
Por. F. Dvornik, Bizancjum a prymat Rzymu, tum. M. Radoycka, Warszawa 1985, 32.
5
Por. Eusebius Caesariensis, HE I 1, 1, SCh 31, 3, tum. A. Lisiecki: Euzebiusz z Cezarei,
Historia Kocielna, POK 3, Pozna 1924, 4.
6
Por. tame VII 32, 32, SCh 41, 230-231, POK 3, 358.
7
Warto w tym miejscu przypomnie, e w Rzymie od koca III wieku uwaano Apostoa Piotra
183 HIERARCHIA WSCHODNICH BISKUPW W HISTORIOGRAFII KOCIELNEJ
natomiast wyrnia si spord pozostaych Apostow sw cnot. Historyk
widzia w nim swego rodzaju ich rzecznika. Wedle biskupa Cezarei Chrystus
po zmartwychwstaniu okaza mia szczeglne wzgldy nie tylko Piotrowi, ale
take Jakubom, Starszemu i Sprawiedliwemu, oraz Janowi
8
.
Euzebiusz mia pen wiadomo czenia rzymskiej stolicy biskupiej
z Apostoem Piotrem i rwnie wiadomie unika eksponowania tekstw bi-
blijnych, z ktrych mogaby wynika jaka szczeglna rola wyznaczona
przez Chrystusa Piotrowi, a zatem w konsekwencji uprzywilejowanie Piotra
wrd Apostow
9
. Historyk obawia si, jak mona przypuszcza, wyprowa-
dzania z pozycji Piotra pord uczniw Chrystusa prymatu biskupa Rzymu
w Kociele
10
. Konsekwentnie pomin te milczeniem wywody Ignacego
z Antiochii (ok. 30-107)
11
czy Ireneusza z Lyonu (ok. 140-202)
12
, wskazujce
na wan rol odgrywan przez Koci rzymski w wiecie chrzecijaskim
13
.
W relacji Euzebiusza Apostoowie ewangelizowali i zakadali Kocioy
w wielu miastach Imperium Romanum. Piotr zwizany by przez sw dzia-
alno nie tylko z Rzymem, ale te z Jerozolim, Cezare Palestysk,
Antiochi, Koryntem, a take z bliej nieokrelonymi miejscowociami
w Poncie, Galacji, Bitynii, Kapadocji i Azji, oraz porednio z Aleksandri
i Egiptem
14
. Rzym o tyle tylko zosta wyrniony, e tu Piotr dokona swego
ywota, i w miecie tym spoczy doczesne jego szcztki
15
.
za pierwszego biskupa miasta, por. Ch. Pitri, Roma Christiana. Recherches sur lglise de Rome,
son organisation, sa politique, son idologie de Miltiade Sixte III (311-440), Rome 1976, 357-389.
8
Por. Eusebius Caesariensis, HE II 1, 3, SCh 31, 49, POK 3, 51; zob. S. Bralewski, Obraz pa-
piestwa w historiografi kocielnej wczesnego Bizancjum, Byzantina Lodziensia 10, d 2006, 25-29.
9
Por. Bralewski, Obraz papiestwa, s. 25-37.
10
O obawach Euzebiusza wiadczy moe przemilczenie w jego Historii Kocioa interwencji
podjtej w obronie ortodoksji przez papiea Dionizego Rzymskiego (259-268) na prob duchow-
nych zaniepokojonych nauczaniem patriarchy Aleksandrii, Dionizego (248-264), por. Bralewski,
Obraz papiestwa, s. 85-88. Jak stara si wykaza R. Minnerath (La position de lglises de Rome
aux trois premiers sicles, w: Il primato del vescovo di Roma nel primo millennio. Ricerche e testi-
monianze, Atti del Symposium Storico-Teologico (Roma, 9-13 ottobre 1989), ed. M. Maccarrone,
Citt del Vaticano 1991, 148) w pierwotnym Kociele les prrogatives de Pierre ne sont pas mortes
avec lui, mais quelles lui ont survcu dans limage que la deuxime gnration chrtienne se faisait
de lui, comme signe actuel de lunit des glises.
11
Por. Ignatius Antiochenus, Epistula ad Romanos. Prologus, SCh 10, 107, tum. A. widerkwna,
BOK 10, Krakw 1998, 128.
12
Por. Irenaeus Lugdunensis, Adversus haereses III 3, SCh 34, 104, 1-3.
13
Por. Bralewski, Obraz papiestwa, s. 38-39.
14
Por. Eusebius Caesariensis, HE III 1, 2, SCh 31, 97, POK 3, 91-92; tame III 4, 2, SCh 31,
100, POK 3, 94. W innym swoim dziele (O objawieniu Boga), Euzebiusz, wymieniajc Kocioy
zaoone przez Piotra, wspomnia na pierwszym miejscu Cezare Palestysk, a dopiero potem
Antiochi, Rzym, a nawet Aleksandri, zob. Eusebius Caesariensis, Theophania IV 6, GCS 11/2,
173, 32-34.
15
Por. Eusebius Caesariensis, HE II 25, 5, SCh 31, 92, POK 3, 88.
SAWOMIR BRALEWSKI 184
Euzebiusz, co jaki czas, zwykle odnotowujc zmian panujcego wadcy
lub konkretny rok jego panowania, dokonywa przegldu kocielnych kadr
16
.
Nie czyni tego jednak w sposb systematyczny. Nie ma w jego dziele ocze-
kiwanego porzdku w podawanych przeze zestawieniach zwierzchnikw
najwaniejszych stolic biskupich. Sabo owa wynikaa najpewniej z braku
stosownych rde bd te luk w tych, ktre byy dla dostpne. Najczciej
pojawiay si w jego zestawieniach cztery biskupstwa: Rzym, Aleksandria,
Antiochia i Jerozolima. Ponadto skonstatowa trzeba, e sukcesja Piotrowa
rzymskich biskupw stanowia ramy, wok ktrych Euzebiusz przedstawi
dzieje Kocioa w ksigach IV-VII swej Historii. Sukcesja w Aleksandrii
odegraa podobn rol, obok rzymskiej, w ksidze IV, podczas gdy biskupi
Antiochii w takiej roli wystpowali rzadko, a biskupi Jerozolimy nigdy
17
.
Mona by na tej podstawie pokusi si o zrekonstruowanie hierarchii bisku-
pw w dziele Euzebiusza. Zwraca jednak uwag fakt, e w podanych przeze
zestawieniach wspomniani biskupi wystpuj w rnej kolejnoci. Trudno
zatem na tej podstawie wyciga jakie wnioski co do hierarchizowania ich
przez autora. Mona natomiast stwierdzi, e prawie zawsze biskupi Rzymu
byli odnotowywani przez Euzebiusza na pierwszym miejscu
18
.
Eksponowanie w ten sposb Rzymu jest o tyle zaskakujce, e Euzebiusz
daleki by od chci promowania papiestwa. Niewtpliwie wic daa tu o so-
bie zna zasada akomodacji. Rzym jako stolica Imperium Romanum by
w centrum zainteresowania wielu pisarzy, take Euzebiusza. Nie tylko jed-
nak polityczno-cywilizacyjne znaczenie miast wycisno swe pitno na listach
biskupw spisywanych przez Euzebiusza. Zamieszczanie w nich Jerozolimy
wiadczy o tym najdobitniej. Nie naleaa ona przecie do czoowych orod-
kw miejskich Imperium Romanum, a po zburzeniu jej w roku 70, zostaa
odbudowana dopiero za panowania Hadriana (117-138) jako miasto helleni-
styczne i nazwana ku czci tego cesarza oraz Jowisza Kapitoliskiego Colonia
Aelia Capitolina
19
. Jej znaczenie jako orodka miejskiego i administracyjnego
byo niewielkie skoro Ammian Marcelin (ok. 330-395), opisujc w Dziejach
rzymskich wschodnie prowincje Cesarstwa, nie wymieni jej wrd miast
16
Por. G.F. Chesnut, The First Christian Histories: Eusebius, Socrates, Sozomen, Theodoret, and
Evagrius, Paris 1978, 99-102; F. Winkelmann, Historiography in the Age of Constantine, w: Greek
and Roman Historiography in Late Antiquity: Fourth to Sixth Century A.D., ed. G. Marasco, Leiden
2003, 27.
17
Por. V. Twomey, Apostolikos Thronos. The Primacy of Rome as refected in the Church
History of Eusebius and the historico-apologetic writings of Saint Athanasius the Great, Mnster
1982, 135-136.
18
Por. Bralewski, Obraz papiestwa, s. 41-43.
19
Por. Eusebius Caesariensis, HE IV 6, 4, SCh 31, 166, POK 3, 150; zob. Dio Cassius, Historia
Romana 69, 12; D. Golan, Hadrians Decision to supplant Jerusalem by Aelia Capitolina, Historia
35 (1986) 226-239.
185 HIERARCHIA WSCHODNICH BISKUPW W HISTORIOGRAFII KOCIELNEJ
Palestyny, cho znalazo si tam miejsce nie tylko dla Cezarei, lecz rwnie
dla Askalonu, Eleutheropolis, Gazy i Neapolis
20
.
Wedug Historii Kocioa Euzebiusza w pierwszych dziesitkach lat
dziejw Kocioa to nie rzymska wsplnota ze swoim biskupem zajmowaa
w nim naczeln pozycj, ale Koci w Jerozolimie. Ten ostatni straci jed-
nak znaczenie po zniszczeniu miasta po powstaniu Bar-Kochby (132-135),
co wyranie stara si Euzebiusz zaznaczy. Jak si wydaje, od urodzin b-
dc zwizanym z Cezare, a od 313 r. penic urzd jej biskupa, historyk nie
by w aden sposb zainteresowany, aby broni prestiu biskupa Jerozolimy,
ktry podlega metropolitalnej wadzy Cezarei
21
. Wida to wyranie w zesta-
wieniach zwierzchnikw kocielnych, kiedy trzykrotnie Euzebiusz wymieni
biskupw Cezarei Palestyskiej przed jerozolimskimi
22
. Myl, e nie mona
wykluczy, i podkrelanie przeze wysokiej rangi Kocioa w Jerozolimie
w pocztkach chrzecijastwa miao stanowi przeciwwag dla ideologii pry-
matu rzymskiego wyprowadzanego z czasw apostolskich
23
.
Mimo to Euzebiusz wymienia biskupa Rzymu na pierwszym miejscu,
przyznajc mu pierwszestwo. Miao ono jednak charakter honorowy, gdy
w jego przekonaniu nie sza za nim realna zwierzchno, tzn. pierwszestwo
to nie przekadao si na adn form jurysdykcji, a rozpatrywa je mona
jedynie na paszczynie precedencji. Tak wic, jak si wydaje, Euzebiusz
w tworzonych przez siebie zestawieniach biskupw kierowa si zasad ako-
modacji, robic wyjtek dla Jerozolimy, ale i w tym wypadku zasada ta zwy-
ciaa kiedy Jerozolim poprzedzaa Cezarea Palestyska.
20
Por. Ammianus Marcellinus, Rerum gestarum XIV 8, 11, tum. I. Lewandowski: Dzieje
rzymskie, t. 1, Warszawa 2002, 92.
21
Por. J. Pollok, Narodziny koncepcji Ziemi witej. Palestyna w teologicznej refeksji
Euzebiusza z Cezarei i Cyryla Jerozolimskiego, w: Chrzecijastwo u schyku staroytnoci. Studia
rdoznawcze, red. T. Derda E. Wipszycka, t. 1, Warszawa 1997, 103-105.
22
Por. Eusebius Caesariensis, HE V 22, SCh 41, 65, POK 3, 237; VII 14, SCh 41, 188, POK
3, 325; VII 32, 24, SCh 41, 228, POK 3, 357; VII 32, 29, SCh 41, 230, POK 3, 358. J. Pollok
(Narodziny, s. 103) konstatuje, e w Historii Kocioa Euzebiusza nie da si zauway objaww
napicia midzy Cezare a Jerozolim, co wydaje si ka na karb powstania dziea na dugo
przed 313 rokiem, a wic na czas, zanim historyk zosta biskupem Cezarei. Jeli natomiast wzi
pod uwag argumenty R.W. Burgessa (The date and editions of EusebiusChronici Canones and
Historia Ecclesiastica, JTS 48:1997, 471-504) i przesun pierwsze wydanie Historii na lata
313/314, trzeba znale inne uzasadnienie dla wspomnianej postawy Euzebiusza, tym bardziej, e
nie mona jej sprowadza tylko do braku przejaww rywalizacji midzy Kocioami rzeczonych
miast, skoro wyranie pierwszoplanow rol w wiecie chrzecijaskim przypisuje on wsplnocie
jerozolimskiej.
23
Por. Bralewski, Obraz papiestwa, s. 44-49. Zdaniem R. Minnerath (La position de lglises
de Rome, s. 146): Lglise de Rome avait conscience dtre lhritire de la tradition hirosolo-
mitaine de Jacques et de celle de Pierre, Aptre de Jsus-Christ (1P 1,1), rconcili avec un Paul
plus modr. Ayant recueilli cet hritage, lglise de Rome tait devenue comme la nouvelle glise-
Mre, dans le rle jadis dvolu Jrusalem. Euzebiusz nie wyraa jednak podobnego przekonania.
SAWOMIR BRALEWSKI 186
2. Filostorgiusz (ok. 368-433). Najwczeniejsze z Historii kocielnych V
wieku jest dzieo Filostorgiusza. Niestety znamy je tylko we fragmentach i to
z drugiej rki. Bardzo wic trudno interpretowa jego przekaz na temat pierw-
szestwa przysugujcego poszczeglnym biskupom, tym bardziej, e by on
arianinem, wyznawc doktryny anomejskiej. Historyk mia na pewno wiado-
mo sukcesji apostolskiej. Pisa bowiem, e Eulaliusz (331-333) by 23. bi-
skupem antiocheskim po Apostoach
24
. W innym miejscu za wskazywa, e
Maksym III (333/334-351) by 40. biskupem Jerozolimy, Atanazy (295-373)
za 18. biskupem Aleksandrii. Po nich wymieni dopiero biskupa Antiochii,
ktrego imi w tekcie si nie zachowao
25
. Fragment w jest niepeny. Czy
zatem na jego podstawie mona sugerowa, e Filostorgiusz dawa pierwsze-
stwo biskupowi Jerozolimy przed biskupem Aleksandrii i Antiochii? Trudno
powiedzie.
3. Sokrates Scholastyk (ok. 380-450). Kolejny historyk Kocioa z V wie-
ku, Sokrates mia wiadomo apostolskiego pochodzenia stolic biskupich.
Zna przecie dzieo Euzebiusza z Cezarei, a i sam wspomnia w odniesieniu
do Ignacego z Antiochii, e by on jej trzecim biskupem po Apostole Piotrze
26
.
Jak si jednak wydaje, Piotrowe pochodzenie biskupstwa nie przekadao si
dla Sokratesa w aden sposb na praktyk ycia kocielnego, a co za tym idzie
nie dawao adnego tytuu do pierwszestwa w Kociele. Nie wynosi przecie
biskupw Antiochii nad innych hierarchw z wadz ponadmetropolitaln.
Zwracajc uwag na rnice w terminie obchodzenia wita Paschy,
Sokrates podkrela, e biskupi na Zachodzie opowiadali si za kultywowa-
niem w tej kwestii tradycji pochodzcej od Apostow Piotra i Pawa
27
, tak jak
kwartodecymanie odwoywali si w tej materii do Apostoa Jana. Wywodzi,
e adna ze stron nie bya jednak w stanie przedstawi rzeczowych dowodw
opartych na Biblii. Mimo wic, e Sokrates wydawa si dostrzega cigo
tradycji zachowywanej od czasw apostolskich w Kocioach, to wedle niego
ani Zbawiciel, ani Apostoowie nie zostawili na ten temat adnych rozporz-
dze. Stawiali sobie bowiem cele o wiele bardziej wzniose, jak zaprowadze-
nie sprawiedliwego ycia i bogobojnoci. Na tym tle regulowanie celebracji
wit wydawao si historykowi kwesti mao znaczc, o ktrej decydoway
lokalne zwyczaje, tak jak w wielu innych sprawach. W przekonaniu zatem
Sokratesa tradycja apostolska dotyczya jedynie rzeczy zasadniczych. Na tej
podstawie mona domniemywa, e historyk wyklucza jej wpyw na kwesti
pierwszestwa w Kociele.
24
Por. Philostorgius, HE III 15b, GCS 21, 45, 33-34.
25
Por. tame, GCS 21, 206, 26-27 (= Anhang VII: Fragmente eines Arianischen historiogra-
phen, 7 und 8a).
26
Por. Socrates, HE VI 8, 11, 36-38, SCh 505, 298, tum. S. Kazikowski: Sokrates Scholastyk,
Historia Kocioa, Warszawa 1986
2
, 466.
27
Tame V 22, 28, 105-107, SCh 505, 224, tum. Kazikowski, s. 429.
187 HIERARCHIA WSCHODNICH BISKUPW W HISTORIOGRAFII KOCIELNEJ
Wida to take w przekazie Sokratesa w odniesieniu do Konstantynopola.
Historyk wspomina jedynie, e Konstantyn, rozbudowujc Byzantion, uczy-
ni z niego miasto rwne Rzymowi, co wydaje si dotyczy gwnie jego wy-
gldu i znaczenia politycznego
28
. W relacji Sokratesa cesarz specjaln usta-
w zapewni mia Konstantynopolowi tytu Drugiego Rzymu
29
. Historyk nie
rozwodzi si te nad kanonem Soboru Konstantynopolitaskiego (381), na-
dajcym biskupowi wschodniej stolicy imperium godno drugiego biskupa
Cesarstwa, zaraz po biskupie Rzymu, a zacytowa jedynie ofcjalne uzasadnie-
nie stwierdzajce, e Konstantynopol jest Nowym Rzymem
30
.
W tym kontekcie ciekawie wygldaj zestawienia najwaniejszych bis-
kupw podane przez Sokratesa. Pierwsze z nich dotyczy Soboru Nicejskiego
(325). Historyk przedstawi pocztek listy biskupw, ktrzy kolejno wyraali
akceptacj dla uoonego w czasie obrad credo. Z tekstu wynika, e wykaz
w zaczerpn Sokrates z Liber synodicus Atanazego, biskupa Aleksandrii,
ktry by osobicie obecny w Nicei. Mona byo zatem spodziewa si, e
sporzdzi ow list na podstawie protokow obrad, bdcych w dyspozy-
cji Kocioa w Aleksandrii. Na pierwszym miejscu wymieniony zosta tam
Hozjusz (ok. 256-359), biskup Kordoby, na drugim przedstawiciele biskupa
Rzymu, prezbiterzy Wiktor i Wincenty, na trzecim Aleksander I (313-328),
biskup Aleksandrii, na czwartym Eustacjusz (ok. 324-332), biskup Antiochii
i w kocu na pitym biskup Jerozolimy Makary I (314-333)
31
. O ile wspo-
28
Por. Socrates, HE I 16, 1-4, 1-25, SCh 477, 172-174, tum. Kazikowski, s. 108-109. Na
polityczny wymiar, jaki mia akt zaoenia nowej stolicy wskazywa M. Salamon (Nowy Rzym
chrzecijaski w oczach Bizantyczykw, w: Prawosawie, red. J. Drabina, Krakw 1996 = Studia
Religiologica 19:1996, 12). Konstantynopol, stawszy si now stolic cesarstwa, nie mg nadal
podlega Heraklei, metropolii diecezji Tracji.
29
Por. Socrates, HE I 16, 1, 7-12, SCh 477, 172, tum. Kazikowski, s. 108. Wedug Sokratesa
prawo to miao zosta wyryte na kolumnie wystawionej na placu zwanym Strategion. W innych
rdach nie ma adnej wzmianki na temat podobnego aktu prawnego, jeli nie liczy tych zawartych
w dziele Hezychiusza Illustriosa (Patria Constantinoupoleos 39, ed. Th. Preger, Scriptores
Originum Constantinopolitanarum [= SOC] fasc. 1, Lipsiae 1901, s. 17, 3-6) i Kronice Wielkanocnej
(Chronicon Paschale, ed. L. Dindorfus, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae 6/2, Bonnae 1882,
s. 529, 17-18 = PG 92, 709C-712A), ktre G. Dagron (Naissance dune capitale: Constantinople et
ses institutions de 330 451, Bibliothque Byzantine. tudes 7, Paris 1984, 45) uwaa za przejte
z Historii Kocioa Sokratesa i jest w zwizku z tym przekonany o jego pomyce w tej sprawie.
Przeciwnego zdania jest M. Salamon (Rozwj idei, s. 30-31), w przekonaniu ktrego take teksty
Sozomena (HE II 3, 5, SCh 306, 238, tum. S. Kazikowski: Hermiasz Sozomen, Historia Kocioa,
Warszawa 1989, 85) i Filostorgiusza (HE II 9, GCS 21, 20, 6-22, 5) oparte s na inskrypcji ze
Strategionu (tame, s. 35).
30
Por. Socrates, HE V 8, 13, 37-39, SCh 505, 168-170: Tte d ka ron kfrousin,
ste tn Kwnstantinouplewj pskopon t presbea cein tj timj met tn `Rmhj
pskopon, di t enai atn nan `Rmhn, tum. Kazikowski, s. 403.
31
Por. tame I 13, 12, 53-87, SCh 477, 154-156, tum. Kazikowski, s. 105. Zachowano tutaj
kolejno biskupw wystpujc w wiekszoci manuskryptw Historii Kocioa Sokratesa. W wy-
daniu GCS NF 1, 46-51 (a za nim SCh 477) Gnther Christian Hansen zrekonstruowa list uczest-
SAWOMIR BRALEWSKI 188
mnian list i zarazem kolejno wymienionych tam biskupw zaczerpn
Sokrates z dziea Atanazego, to sam zadecydowa, ilu znajdujcych si na
niej duchownych zamieci w swojej relacji. Wida skupi si na tych, ktrych
uzna za najwaniejszych.
Pierwsze miejsce przypisane tu Hozjuszowi zwizane jest z rol, jak od-
grywa w biskup przy boku cesarza Konstantyna I (306-337), bdc w tym
czasie jego gwnym doradc w sprawach kocielnych
32
. Jednak ju drugie,
na ktrym fgurowali legaci biskupa rzymskiego, czy naley z pozycj zaj-
mowan przez biskupa stolicy w Kociele powszechnym. Jego reprezentanci
wszak sami z siebie nie posiadali wystarczajcego autorytetu, aby zajmowa
tak eksponowane miejsce, tym bardziej, e nie byli biskupami.
O ile z pozycj biskupw Rzymu, Aleksandrii i Antiochii mona wiza
znaczenie polityczne miast, w ktrych rozwijay si ich Kocioy, o tyle wymie-
nienie na pitym miejscu biskupa Jerozolimy naley przypisa jedynie wzgl-
dom religijnym i historycznemu znaczeniu miasta miejsca w przekonaniu
chrzecijan uwiconego yciem, mierci i zmartwychwstaniem Chrystusa.
Zwraca uwag fakt, e przed biskupem Jerozolimy nie pojawio si w tym
zestawieniu imi Euzebiusza, biskupa Cezarei Palestyskiej, ktry, jak wie-
my, wzi udzia w obradach i zaakceptowa przyjte tam credo
33
. Biskup
Jerozolimy podlega przecie wadzy kocielnej biskupa Cezarei i z tego po-
wodu winien by wymieniany po nim. Dawa temu wyraz w swej Historii
Kocioa sam Euzebiusz. Trzeba to tumaczy pogldami Atanazego, z ktrego
dziea Sokrates, jak sam wyzna, zaczerpn fragment wspomnianej listy bisku-
pw. Ten za widzia w Euzebiuszu heretyka-arianina i wroga przyjtej w Nicei
formuy wiary
34
. Wydaje si, e z tego samego powodu biskup Aleksandrii nie
przyzna czoowego miejsca Euzebiuszowi z Nikomedii ( 341), kocielnemu
zwierzchnikowi miasta, w ktrym odbyway si obrady, chocia ten z tej racji,
jak mona przypuszcza, odgrywa w nich niepoledni rol.
W pozostaych zestawieniach najwaniejszych biskupw sporzdzonych
przez Sokratesa na pierwszym miejscu znajduje si zwierzchnik Kocioa
rzymskiego
35
. Drugim miejscem Sokrates obdarza do konsekwentnie bisku-
nikw soboru na podstawie manuskryptu Marcianus Venetus gr. 344 oraz innych rde, zob. SCh
477, 152-153, przyp. 2.
32
Por. V.C. de Clercq, Ossius of Cordova. A Contribution to the History of the Constantinian
period, Studies in Christian Antiquity 13, Washington 1954.
33
Por. G.C. Stead, Eusebius and the Council of Nicaea, JTS 24 (1973) 85-100; Th.D. Barnes,
Constantine and Eusebius, London 1981, 216.
34
Por. Ch. Kannengiesser, Athanasius of Alexandria. Three orations against the Arians: a reap-
praisal, StPatr 17 (1982) vol. 3, 981-995.
35
Por. Socrates, HE IV 1, 14, 38-39, SCh 505, 26, tum. Kazikowski, s. 330; V 3, 1, 1-2, SCh
505, 154, tum. Kazikowski, s. 396; VI 1, 2, 5-6, SCh 505, 258, tum. Kazikowski, s. 447. Nie zosta
on uwzgldniony dwa razy, kiedy historyk zajmowa si uczestnikami soborw w Konstantynopolu
z roku 381, zob. tame V 8, 3-5, 6-14, SCh 505, 166, tum. Kazikowski, s. 401) i w Efezie z roku
189 HIERARCHIA WSCHODNICH BISKUPW W HISTORIOGRAFII KOCIELNEJ
pa Aleksandrii
36
. Na trzecim miejscu na og umieszcza biskupw Jerozolimy
przed biskupami Antiochii
37
.
Podobn regularno mona zauway take w przypadku Konstantynopola.
Sokrates wymienia jego biskupa konsekwentnie na ostatnim miejscu spo-
rd piciu najwaniejszych biskupstw. Czyni to wbrew 3. kanonowi Soboru
Konstantynopolitaskiego I (381), o ktrym sam informowa w swoim dzie-
le. W jego relacji obecni na obradach biskupi ogosili kanon, e biskup
Konstantynopola ma przywilej godnoci zaraz po biskupie Rzymu, poniewa
Konstantynopol jest nowym Rzymem
38
.
Przyjta zatem przez Sokratesa kolejno biskupstw byaby nastpujca:
Rzym, Aleksandria, Jerozolima, Antiochia, Konstantynopol. Ostatnie podane
przez Sokratesa zestawienie biskupw, ktre zachowuje tak wanie kolej-
no, umieci on relacjonujc wydarzenia, majce miejsce po mierci cesa-
rza Teodozjusza I (379-395)
39
, a okres ten nazwa wspczesn sobie epok
40
.
O ile umieszczenie na pierwszym miejscu Rzymu, a na drugim Aleksandrii,
mogoby wiadczy o kierowaniu si przeze zasad akomodacji, to ju
umieszczenie Jerozolimy przed Antiochi kci si z ni wyranie, a jesz-
cze bardziej sprzeczne z ni wydaje si ostatnie miejsce przewidziane dla
Konstantynopola. Zaskakuje ono tym bardziej, e sam Sokrates zwizany by
przecie ze rodowiskiem konstantynopolitaskim. Zna te 3. kanon Soboru
Konstantynopolitaskiego (381), a w dodatku pisa wbrew prawdzie o istnieniu
kanonu zakazujcego wyznaczania kogokolwiek na urzd biskupi wbrew opi-
431, por. tame VII 34, 6-9, 18-32, SCh 505, 122-124, tum. Kazikowski, s. 545. Na pierwszym
z nich nie byo ani biskupa Rzymu, ani jego przedstawicieli. Natomiast na drugim jego legaci przy-
byli z duym opnieniem i nie odegrali aktywnej roli.
36
Z jednym wyjtkiem, kiedy wymieniajc rzdzcych poszczeglnymi Kocioami za pano-
wania cesarzy Gracjana (375-383) i Teodozjusza I, na drugim miejscu wymieni biskupa Jerozolimy,
por. tame V 3, 1, 2-3, SCh 505, 154, tum. Kazikowski, s. 396. Trzeba jednak zaznaczy, e
zwierzchnicy Kociow w Rzymie i w Jerozolimie byli jedynymi spord wspomnianych, kt-
rych Sokrates uwaa za ortodoksw i ktrzy niepodzielnie zarzdza mieli swoimi Kocioami.
Pozostali uwzgldnieni przeze hierarchowie stali na czele wsplnot podzielonych midzy ortodok-
sw i heretykw, bd sami byli heretykami. Wskazana prawidowo nie tumaczy jednak cako-
wicie kolejnoci zastosowanej przez Sokratesa, gdy w innym fragmencie swej Historii Kocioa,
mimo rozamw targajcych Kocioami Aleksandrii i Antiochii, wymieni biskupa Jerozolimy do-
piero na czwartym miejscu, a wic po biskupach rzeczonych wsplnot chrzecijaskich, zob. tame
IV 1, 14-16, 38-48, SCh 505, 26, tum. Kazikowski, s. 330.
37
Por. tame V 3, 1, 1-4, SCh 505, 154, tum. Kazikowski, s. 396; V 8, 3-4, 6-9, SCh 505, 166,
tum. Kazikowski, s. 401; VI 1, 2, 5-10, SCh 505, 258, tum. Kazikowski, s. 447; VII 34, 3, 6-10,
SCh 506, 122, tum. Kazikowski, s. 545. Poza jednym wzmiankowanym ju wyjtkiem czyni to
konsekwentnie (nie licz tu listy podanej przy okazji zatwierdzenia credo nicejskiego, gdy bya
cytowana za Atanazym).
38
Tame V 8, 13, 37-39, SCh 505, 168-170, tum. Kazikowski, s. 403.
39
Por. tame VI 1, 1-2, 1-10, SCh 505, 258, tum. Kazikowski, s. 447.
40
Por. tame VI (Prologus) 6, 19, SCh 505, 256, tum. Kazikowski, s. 445.
SAWOMIR BRALEWSKI 190
nii biskupa Konstantynopola
41
. Niewykluczone, e Sokrates myla tu o edyk-
cie Teodozjusza II (408-450) z roku 421, wedug ktrego nie mona byo or-
dynowa biskupw w Illiricum bez zgody i wiedzy biskupa Konstantynopola,
cieszcego si takimi samymi prerogatywami, jak biskup Starego Rzymu
42
.
W kadym razie Sokrates, piszc o nieistniejcym kanonie, sam zwiksza
znaczenie biskupa Konstantynopola w Kociele, a jednoczenie, wymieniajc
go jako ostatniego z grona piciu najwaniejszych biskupw, umniejsza je.
Wida zatem w postpowaniu Sokratesa jaskraw sprzeczno.
By moe wynikaa ona z zaangaowania historyka w walki frakcyjne,
majce miejsce w onie samego duchowiestwa Konstantynopola. Sokrates
wytrwale popiera Proklosa (434-446) w jego staraniach o urzd biskupa sto-
licy, a krytykowa jego przeciwnikw z Filipem z Side ( po 431) na cze-
le. Mia take krytyczny stosunek do niektrych biskupw Konstantynopola,
a konkretnie do Jana Chryzostoma (398-404), czy Nestoriusza (428-431)
43
.
Prawdopodobnie jednak jego ocena dziaalnoci zwierzchnikw Kocioa sto-
licy wschodniej czci cesarstwa nie miaa wpywu na wspomnian kolejno.
Wychwala przecie innych biskupw Konstantynopola: Attyka (406-425),
Sisinniosa I (426-427), a przede wszystkim wspczesnego mu Proklosa
44
.
Krytykowa za take biskupw Rzymu, gwnie Innocentego I (401-417)
45
,
czy biskupw Aleksandrii: Teofla I (384-412) i Cyryla (412-444)
46
, a komen-
tujc perturbacje majce miejsce w Kociele, pisa nawet, i zo wzio po-
cztek z Egiptu
47
. Krytycyzm w nie mia jednak adnego przeoenia na
miejsce, jakie Sokrates przyznawa biskupom Rzymu i Aleksandrii w swych
zestawieniach zwierzchnikw kocielnych.
41
Por. tame VII 28, 2, 5-9, SCh 506, 106, tum. Kazikowski, s. 536.
42
Por. Codex Theodosianus XVI 2, 45, SCh 497, d. Th. Mommsen, Paris 2005, 212. Wedug
bdnej interpretacji Edmunda Przekopa (Wschodnie patriarchaty staroytne (IV-X w), Warszawa
1984, 31) edykt cesarski z 421 r. regulowa sytuacj w trzech diecezjach: Azji, Tracji i Pontu. Nic
pono nie mogo si tam dokona bez uprzedniej wiedzy biskupa Konstantynopola. W Kodeksie
Teodozjusza takiego edyktu jednak nie ma.
43
Por. P. Van Nuffelen, Un hritage de paix et de pit. tude sur les histoires ecclsiasti-
ques de Socrate et de Sozomne, Leuven 2004, 20-35; S. Bralewski, Rozbienoci w ocenie Jana
Chryzostoma w relacjach Sokratesa i Hermiasza Sozomena, w: Cesarstwo Bizantyskie: dzieje, reli-
gia, kultura. Studia ofarowane Profesorowi Waldemarowi Ceranowi przez uczniw na 70-lecie Jego
urodzin, red. P. Krupczyski M. Leszka, ask 2006, 9-24.
44
Por. Socrates, HE VII 3, 11-12, 31-38, SCh 506, 26, tum. Kazikowski, s. 500; VII 4, 1-3,
1-11, SCh 506, 26-28, tum. Kazikowski, s. 500; VII 26, 1-4, 1-16, SCh 506, 100-102, tum.
S. Kazikowski, s. 534; VII 41, 1-7, 1-20, SCh 506, 142-144, tum. Kazikowski, s. 556.
45
Por. tame, VII 9-11, SCh 506, 40-46, tum. Kazikowski, s. 506-509.
46
Sokrates (VII 7, 1-5, 1-17, SCh 506, 34-36, tum. Kazikowski, s. 503-504) konstatowa z na-
gan, i od czasu intronizacji biskupa Cyryla: wadza biskupa Aleksandrii niezalenie od spraw
episkopatu zacza obejmowa sprawy publiczne; por. tame VII 7, 4, 11-13, SCh 506, 34-36, tum.
Kazikowski, s. 504.
47
Tame, VI 6, 42, 135-136, SCh 505, 286, tum. Kazikowski, s. 460.
191 HIERARCHIA WSCHODNICH BISKUPW W HISTORIOGRAFII KOCIELNEJ
Przyznanie pierwszestwa biskupowi Jerozolimy przed biskupem
Antiochii mogo wynika z poparcia de biskupa Jerozolimy do unieza-
lenienia si nie tylko od metropolitalnej zwierzchnoci kocielnej biskupa
Cezarei Palestyskiej, ale take od zwierzchnoci ponadmetropolitalnej bis-
kupa Antiochii, do czego dy Juwenal (422-458), wczesny zwierzchnik
Kocioa jerozolimskiego
48
. Pewne kroki w tym kierunku podejmowa ju
wczeniej Cyryl Jerozolimski (351-386)
49
. Sozomen (ok. 400-450) wspomina,
e porni si on z Akacjuszem ( 366/367), biskupem Cezarei Palestyskiej
w przedmiocie uprawnie metropolitalnych, uwaajc si za zwierzchnika
siedziby apostolskiej
50
. Juwenal odwoywa si w sprawie godnoci swe-
go urzdu do Soboru Efeskiego (431), a potem Sobr Chalcedoski (451)
rozpatrywa w tej kwestii jego spr z Maksymem II (449-455), biskupem
Antiochii
51
. W Chalcedonie Jerozolim wyniesiono jako miasto zmartwych-
wstania Chrystusa
52
. Prawdopodobnie aspiracje biskupa jerozolimskiego po-
pieraa cesarzowa Eudokia (ok. 400-460), o ktrej wyprawie do Jerozolimy
wspomina Sokrates
53
. O samym jednak Juwenalu historyk wypowiada si
mao przychylnie. Stwierdzi bowiem, e ten wraz z Cyrylem, biskupem
Aleksandrii, chcc wywrze zemst na Janie [biskupie Antiochii], zdetroni-
zowali go
54
.
Szukajc przyczyn, dla ktrych Sokrates zastosowa wspomnian kolej-
no biskupw, nie mona pomin wpyww zewntrznych. Wydaje si, e
mg j przej z Historii Kocioa Rufna z Akwilei (ok. 345-410), na kt-
rej cile si opiera, szczeglnie przy pisaniu pierwszej wersji swego dziea,
o czym sam wspomina
55
. Ot Rufn zestawi biskupw dokadnie w takiej
samej kolejnoci, co Sokrates
56
. Rufn te mia powody, aby faworyzowa
biskupw Jerozolimy. Przez dwadziecia lat bowiem zwizany by z tamtej-
48
Por. E. Honigmann, Juvenal of Jerusalem, DOP 5 (1950) 209-279.
49
Por. J.W. Drijvers, A Bishop and his City Cyril of Jerusalem, StPatr 42 (2006) 113-125;
E. Yarnold, Cyril of Jerusalem, London New York 2000, 4-8; P. Van Nuffelen, The career of Cyril
of Jerusalem (c. 348-87). A Reassessment, JTS NS 58 (2007) 141-145.
50
Sozomenus, HE IV 25, 2, SCh 418, 332, tum. Kazikowski, s. 274.
51
Por. Przekop, Wschodnie patriarchaty, s. 33-34 oraz s. 176, przyp. 49.
52
Por. Concilium Chalcedonense (451), ACO II 1, 2, ed. E. Schwartz, Berolini Lipsiae 1933,
s. 121[317], 21 (V 1, 6); tame, s. 125 [321], 31-32 (V 29); tame, s. 130 [326], 32 (VI 1, 6); tame,
s. 141[337], 29 (VI 9, 6).
53
Por. Socrates, HE VII 47, 1-3, 1-9, SCh 506, 154-156, tum. Kazikowski, s. 501-502;
zob. H. Leclercq, Plerinage aux Lieux Saints, XV: Le plerinage dEudocie, DACL XIV 116-
120; C. Horn, Empress Eudocia and the Monk Peter the Iberian: Patronage, Pilgrimage, and the
Love of a Foster-Mother in Fifth-Century Palestine, ByF 28 (2004) 206-213; P. Maraval, Lieux
saints et plerinages dOrient. Histoire et gographie des origines la conqute arabe, prface de
G. Dagron, Paris 2004
2
, 69-70.
54
Socrates, HE VII 34, 9, 31-32, SCh 506, s. 124, tum. Kazikowski, s. 547.
55
Por Socrates, HE I 12.
56
Por. Rufnus Aquileiensis, HE II 21, PL 21, 527B-528A.
SAWOMIR BRALEWSKI 192
szym Kocioem. Rufn przyby do Jerozolimy w 377 r., gdzie od kilku ju
lat, prawdopodobie od 374 r., przebywaa wspierajca go materialnie Melania
Starsza ( 410). Dziki jej pomocy zaoy tam klasztor na Grze Oliwnej.
Wraz z Melani Starsz, ktra stworzya w pobliu klasztoru Rufna esk
wsplnot, obejmowali opiek pielgrzymw przybywajcych do Jerozolimy,
rozszerzajc akcj charytatywn take na jej mieszkacw. Wydaje si, e
Rufna czya swego rodzaju zayo z biskupem Jerozolimy Janem II (386-
417), z ktrego rk przyj wicenia kapaskie ok. 390 roku. Rufn wic nie
bez przyczyny popiera wysokie aspiracje biskupw Jerozolimy w Kociele
powszechnym. Mona jednak przypuszcza, e tworzc wspomniane zesta-
wienia biskupw, kierowa si on przede wszystkim zasad apostolskiego po-
chodzenia biskupstw, a Sokrates kolejno t przej.
4. Hermiasz Sozomen ( 450). Historia Kocioa Sozomena, podobnie
jak dzieo Sokratesa, prezentowaa konstantynopolitaski punkt widzenia.
Midzy nimi wystpuje poza tym bardzo dua zaleno, gdy Sozomen wa-
ciwie poprawia i uzupenia dzieo Sokratesa
57
. Mona nawet zaoy, e od
pocztku przystpowa do pracy nad dziejami Kocioa z zamiarem dokonania
korekty interpretacji, przedstawionej przez Sokratesa.
W przekonaniu Sozomena Piotr zajmowa wyjtkow pozycj wrd
Apostow, jako ich lider. Streszczajc bowiem edykt wydany przez cesarza
Teodozjusza I, historyk nazwa Piotra koryfeuszem apostow ( korufaoj
tn postlwn)
58
, mimo e we wspomnianym akcie prawnym nie byo po-
dobnego okrelenia. Sozomen wprowadzi zatem w dodatek w peni wiado-
mie. Tronem Piotrowym nazywa za rzymsk stolic biskupi, okrelajc j
te mianem tronu apostolskiego, czym dawa dowd, i wywodzi biskupw
Rzymu od Apostoa Piotra
59
. Podkrelajc Piotrowe pochodzenie rzymskiej
stolicy biskupiej, Sozomen wydaje si wskazywa na prymat biskupa Rzymu.
Przy czym, o ile pierwszy ze wskazanych tytuw rezerwowa jedynie
dla biskupiej siedziby w Rzymie, o tyle drugim z nich obdarza take sto-
57
Zwracano na to uwag wielokrotnie, por. Chesnut, The First Christian Histories, s. 205;
G. Sabbah, Introduction, III: Sozomne et Socrate, w: Sozomne, Histoire ecclsiastique, livres I-II,
SCh 306, Paris 1983, 59; F.M. Young, From Nicaea to Chalcedon: a guide to the literature and its
background, London 1983, 32; Th.D. Barnes, Athanasius and Constantius: theology and politics in
the Constantinian empire, Cambridge 1993, 206; T. Urbainczyk, Observations on the Differences be-
tween the Church Histories of Socrates and Sozomen, Historia 46 (1997) 355-356. W przekonaniu
P. Janiszewskiego (ywioy w subie propagandy, czyli po czyjej stronie stoi Bg. Studium klsk
i rzadkich fenomenw przyrodniczych u historykw Kocioa w IV i V wieku, w: Chrzecijastwo
u schyku staroytnoci. Studia rdoznawcze, t. 3, red. T. Derda E. Wipszycka, Krakw 2000,
153) Sozomen chcia stworzy konkurencyjne dla Sokratesa dzieo, blisze kanonom klasycznej
literatury i gustom klasycyzujcych rodowisk intelektualnych Konstantynopola.
58
Sozomenus, HE VII 4, 6, 29, SCh 516, s. 84, tum. Kazikowski, s. 458.
59
Por. tame IV 15, 6, SCh 418, 256, tum. Kazikowski, s. 237.
193 HIERARCHIA WSCHODNICH BISKUPW W HISTORIOGRAFII KOCIELNEJ
lice biskupie w Jerozolimie, Antiochii i Aleksandrii
60
. Podkreli trzeba
jednak, e Sozomen tronem apostolskim nie nazwa ani razu biskupstwa
w Konstantynopolu. Historyk wydaje si natomiast wyprowadza jego wyso-
k rang ze zwizku z Rzymem, ktry to zwizek zosta wykreowany przez
cesarza Konstantyna, dziaajcego na polecenie samego Boga. To Bg wy-
bra Byzantion na miejsce nowej stolicy, a cesarz posuszny Jego gosowi,
powikszy obszar miasta, otoczy je murami, rozbudowa, zasiedli ludno-
ci sprowadzon m.in. ze Starszego Rzymu i nie tylko nazwa od swego
imienia Konstantynopolem, ale i Nowym Rzymem. Wysiki wadcy, aby
zrwna we wszystkim now stolic z italskim Rzymem
61
, zostay uwieczo-
ne powodzeniem, bowiem dziki asce Boej rozrosa si ona do tego stopnia,
e liczb mieszkacw i bogactwem przewyszya dawn. Bg za wspiera
zapa cesarza i poprzez swe objawienia potwierdza wito wybudowanych
przeze kociow. Tak wic nowa stolica, zrwnana w prawach ze star, sta-
a si wspuczestniczk jej pierwszestwa, godnoci dorwnujc pierwszej
(t `RmV mtimon)
62
. Sam Sozomen widzia dodatkowo w Konstantynopolu
miasto Chrystusa
63
, nie znajce pogaskich kultw
64
. Mimo zatem, e nie
miao ono apostolskiego pochodzenia, jego pozycja dorwnywaa Rzymowi
z woli nie tylko cesarza, lecz take samego Boga.
Omawiajc 3. kanon Soboru Konstantynopolitaskiego I, historyk nie
ograniczy si do przedstawienia jego zwizej treci, gdzie mowa jest o przy-
wileju pierwszestwa (presbea), jaki po biskupie Rzymu mia przysugi-
60
Por. tame I 2, 2, SCh 306, 122, tum. Kazikowski, s. 36; tame I 17, 2, SCh 306, 194, tum.
Kazikowski, s. 68.
61
Por. tame II 3, 6, SCh 306, 240: n psi de dexai spoudsaj fmillon t par
'Italoj `RmV tn mnumon at plin o dimarten, tum. Kazikowski, s. 86.
62
Por. tame II 3, 2, SCh 306, 236, tum. Kazikowski, s. 85; zob. te tame II 3, 1, SCh 306,
236: n sa `RmV kraten ka koinwnen at tj rcj katestsato, tum. Kazikowski,
s. 85. Wedug F. Dvornika (Bizancjum a prymat Rzymu, s. 30-31) przeniesienie rezydencji cesarskiej
na Wschd stao si silnym bodcem dla rozwoju idei Piotrowej w Rzymie.
63
Por. Sozomenus, HE II 3, 7, SCh 306, s. 240, tum. Kazikowski, s. 86-87; zob. te Eusebius
Caesariensis, Vita Constantini III 48, GCS 7, 98, 1-11, tum. T. Wntrzak, MT 44, Krakw 2007,
193. Wedug G. Dagrona (Naissance dune capitale, s. 38-39) pniejsze rda donoszce o dedy-
kacji miasta Chrystusowi inspiroway si przekazami Euzebiusza i Sozomena, por. Nicephorus
Callistus Xanthopulus, HE VII 49, PG 145, 1325C-D; Georgius Cedrenus, Historiarum compen-
dium, CSHB 4/1, s. 565, 1-4 (= PG 121, 613C).
64
Przeczy temu pierwsza ceremonia fundacji miasta z roku 324, majca charakter pogaski,
por. G. Dagron, Naissance dune capitale, s. 29-47. 373. Por. te Zosimus, Historia nova, II 31, 1-3,
tum. H. Cichocka, s. 107; Hesychius Illustris, Patria Constantinoupoleos 15-16, SOC fasc. 1, s. 6, 7
- 7, 12; tame 41, SOC fasc. 1, s. 17, 10 - 18, 2. M. Salamon (Rozwj idei Rzymu Konstantynopola
od IV do pierwszej poowy VI wieku, Katowice 1975, 78) zwrci uwag, e pogld o braku trady-
cji pogaskiej wschodniej stolicy by konsekwencj jej zaoenia przez chrzecijaskiego wadc,
a sama idea w kolejnych wiekach przyczynia si do wzrostu napicia midzy dwoma biskupstwami
stoecznymi.
SAWOMIR BRALEWSKI 194
wa zwierzchnikowi Kocioa w Konstantynopolu, zarzdzajcemu biskupim
tronem Nowego Rzymu
65
, lecz stara si wyjani przyczyny jego wynie-
sienia. Ponownie wic wskazywa, e Konstantynopol nazywano Nowym
Rzymem
66
, a miasto posiadao wewntrzn organizacj z senatem na czele,
wzorowan na dawnej stolicy. Podsumowujc swj wywd Sozomen skonsta-
towa, e prawa i przywileje jednakowe byy we wszystkim w obu miastach
67
.
Jak zatem wida, w opinii historyka, biskup Konstantynopola wspuczestni-
czy w wysokiej godnoci posiadanej przez biskupa Rzymu. Poniewa w prze-
konaniu Sozomena dziao si tak nie tylko z woli cesarza Konstantyna, ale
take samego Boga, myl, e nie mona wspomnianego wyniesienia sprowa-
dza wycznie do racji politycznych.
Sozomen w swej Historii Kocioa da o wiele mniej zestawie najwa-
niejszych biskupw ni uczyni to Sokrates. Co ciekawe, na trzy tego typu
zestawienia, jakie w ogle zamieci w swym dziele, dwa przypadaj na
panowanie cesarza Konstantyna I. Pierwsze z nich zamieci niemal na po-
cztku swej relacji, kiedy przeszed, jak to uj, do opowiadania wydarze.
Wskaza wwczas, e za konsulatu Kryspusa ( 326) i Konstantyna wadz
w Kociele rzymskim sprawowa Sylwester I (314-335), w aleksandryjskim
Aleksander, a w jerozolimskim Makary. Biskupi tron Antiochii, jak poda
Sozomen, od czasu mierci biskupa Romana nie zosta obsadzony z powodu
przeladowa chrzecijan a do soboru w Nicei, kiedy to przeniesiono tam
65
Sozomenus, HE VII 9, 2, 10-12, SCh 516, s. 104: met d tn `Rmhj tn Kwnstantinou-
plewj pskopon t presbea cein j Naj `Rmhj tn qrnon pitropeonta, tum.
S. Kazikowski, s. 467. E. Stein (Le dveloppement du pouvoir patriarcal du sige de Constantinople
jusquau Concile de Chalcdoine, Le Monde Slave 4:1926, 83) zauway, i w kanonie tym przyz-
nano biskupowi Konstantynopola pierwsz rang po papieu: mais sans ajouter cette lvation de
dignit aucune extension de ses pouvoirs hirarchiques; por. te P. Rodopoulos, Primacy of Honor
and Jurisdiction (Canons Two and Three of the Second Ecumenical Synod), w: La signifcation et
lactualit du II
e
Concile Oecumnique pour le monde chrtien daujourdhui, Chambsy Geneve
1982, 377-384; J. Meyendorff, The Council of 381 and the Primacy of Constantinople, w: La signi-
fcation, s. 399-413. G. Dagron (Naissance dune capitale, s. 458), dostrzegajc paralelno midzy
kanonami nicejskimi 6 i 7, a konstantynopolitaskimi 2 i 3, doszed do wniosku, e Konstantynopol
zosta uznany explicitement nouvelle Rome a implicitement nouvelle Jrusalem. W prze-
konaniu M. Salamona (Rozwj idei Rzymu Konstantynopola, s. 98) do zastosowania w kanonie
okrelenia Nowy Rzym, a nie Drugi Rzym, nie naley przywizywa wikszego znaczenia,
skoro tym drugim tytuem posugiwa si Grzegorz z Nazjanzu (329/330-ok. 390), wczesny biskup
Konstantynopola.
66
Sozomen podkrela (HE VII 9, 3, 13, SCh 516, 104, tum. Kazikowski, s. 467), e miasto
miao ju t nazw (tn proshgoran plij), co si odnosi do Nowego Rzymu wspomnianego
we wczeniejszym zdaniu.
67
Por. tame VII 9, 3, 12-16, SCh 516, 104-106, tum. Kazikowski, s. 467: dh gr o mnon
tathn ece tn proshgoran plij ka gerousv ka tgmasi dmwn ka rcaj mowj
crto, ll ka t sumblaia kat t nmima tn n 'Italv `Rwmawn krneto, ka t
dkaia ka t gra per pnta katrv szeto.
195 HIERARCHIA WSCHODNICH BISKUPW W HISTORIOGRAFII KOCIELNEJ
Eustacjusza, biskupa ssiedniej Beroi
68
. Jak mona przypuszcza wymienie-
nie na kocu Antiochii byo spowodowane wczesnym wakatem na urzdzie
biskupim tamtejszego Kocioa. Cho Sozomen mg to take uczyni pod
wpywem lektury dziea Sokratesa, ktry wydawa si dawa pierwszestwo
biskupowi Jerozolimy przed biskupem Antiochii. W kadym razie wrd czte-
rech najwaniejszych Kociow znajdowaa si wsplnota jerozolimska.
Podobn kolejno biskupw zastosowa Sozomen opisujc wydarzenia,
jakie miay miejsce po mierci cesarza Teodozjusza I, acz z dwoma rnica-
mi doczy do zestawienia biskupa Konstantynopola, a biskupa Antiochii
przesun przed biskupa Jerozolimy, jako e w tym czasie tron biskupa antio-
cheskiego by ju obsadzony. W relacji Sozomena zatem:
Gow Kocioa rzymskiego by wtedy po Damazym [366-384] Syrycjusz
[384-399]; Kocioowi konstantynopolitaskiemu przewodzi Nektariusz
[381-397], aleksandryjskiemu Teofl [I], a nastpnie antiocheskiemu
Flawian [381-404], i jerozolimskiemu Jan [II]
69
.
Kolejno ta zostaa przyjta przez cesarza Justyniana (527-565), ktry usank-
cjonowa istnienie piciu patriarchw w takim wanie porzdku pierwsze-
stwa: Rzym, Konstantynpol, Aleksandria, Antiochia, Jerozolima
70
.
Zwraca uwag, e i Sokrates zajmujc si tym samym okresem, a wic
dziejami Kocioa i pastwa po mierci cesarza Teodozjusza I, poda podobne
zestawienie, w ktrym wystpuj ci sami biskupi. Jedynie na czele Kocioa
rzymskiego wymieni zamiast Syrycjusza, jak uczyni to Sozomen, jego po-
przednika Damazego. Popeni jednak bd, gdy Damazy ju nie y i zastpi
go wanie Syrycjusz. Sozomen dostrzeg t pomyk i wprowadzi stosow-
n korekt. Nie bya to jedyna rnica midzy wskazanymi zestawieniami.
W tekcie Sokratesa biskup Jerozolimy zosta wymieniony przed biskupem
Antiochii, a hierarcha Konstantynopola znalaz si na kocu stawki. Sozomen
zatem wprowadzi do wykazu przedstawionego przez Sokratesa istotne korek-
ty. Poprawi bd Sokratesa dotyczcy wczesnego biskupa Rzymu, przenis
biskupa Konstantynopola na drugie miejsce, zapewne zgodnie z 3. kanonem
Soboru Konstantynopolitaskiego I, opisanego przeze w Historii Kocioa,
oraz przesun biskupa Antiochii przed biskupa Jerozolimy, tego ostatniego
wymieniajc na kocu. Jak si wydaje zmian tych dokona wiadomie, po-
prawiajc tekst Sokratesa. Jak zatem mona przypuszcza, tak oto wygl-
daa hierarchia najwaniejszych stolic biskupich wedug Sozomena: Rzym,
Konstantynopol, Aleksandria, Antiochia, Jerozolima.
Tym bardziej wic zaskakuje zestawienie biskupw, biorcych udzia
w soborze w Nicei w 325 r. podane przez Sozomena. W grupie obecnych
68
Por. tame I 2, 1-2, SCh 306, 120-122, tum. Kazikowski, s. 36.
69
Tame VIII 1, 1, 6-10, SCh 516, 226, tum. Kazikowski, s. 518.
70
Por. Przekop, Wschodnie patriarchaty, s. 35.
SAWOMIR BRALEWSKI 196
na obradach dostojnikw z siedzib apostolskich, jak zaznaczy historyk, na
pierwszym miejscu wymieni on biskupa Jerozolimy, a w nastpnej kolejno-
ci biskupw Antiochii, Aleksandrii i przedstawicieli biskupa Rzymu. Tak
znaczne w tym przypadku wyeksponowanie biskupa jerozolimskiego miao
zwizek z zastosowanym przy ustalaniu hierarchii biskupw kryterium ich do-
boru, ktrym byo apostolskie pochodzenie Kociow. W tej kategorii adne
z biskupstw nie mogo dorwna jerozolimskiemu. Ostatnie miejsce, na ja-
kim znaleli si legaci rzymscy, wynikao z nieobecnoci ich biskupa w Nicei.
Sozomen wymieni bowiem najpierw tych, ktrzy wzili udzia w obradach,
by na koniec poinformowa, e Sylwester I, biskup Rzymu, nie mg w nich
uczestniczy z powodu swego sdziwego wieku. Zwraca take uwag fakt, e
biskup Antiochii zosta tu wymieniony przed biskupem Aleksandrii. Nie da si
tego wytumaczy inaczej, jak tylko Piotrowym pochodzeniem biskupstwa an-
tiocheskiego. Wszak pisa o nim ju Euzebiusz z Cezarei, a Sokrates, ktrego
dzieo Sozomen dobrze zna, wyraa podobne przekonanie w odniesieniu do
Ignacego z Antiochii, widzc w nim trzeciego z kolei biskupa tamtejszego
miasta po Apostole Piotrze
71
.
Wydaje si zatem, e Sozomen odrnia ofcjaln hierarchi biskupw,
na ktrej swe pitno odcisna zasada akomodacji, od hierarchii zwizanej
z apostolskim pochodzeniem ich wadzy biskupiej.
5. Teodoret z Cyru (ok. 393-460). Du wag do apostolskiego pocho-
dzenia Kociow przywizywa take kolejny z historykw Teodoret z Cyru,
ktry czsto uywa w swoim dziele na okrelenie wsplnot ortodoksyj-
nych wyraenia katolicki i apostolski, eby poda tu chociaby przykady
Kociow w Aleksandrii
72
, czy w Antiochii
73
. Zreszt okrelenia apostolski
uywa bardzo czsto, odnoszc go do wiary, tradycji czy zwyczajw prze-
jtych od Apostow, i traktujc je jako probierz do oceny prawowiernoci
w Kociele. Oznaczao ono jednak dla niego take pochodzenie.
W swej Historii Kocielnej biskup Cyru dwukrotnie zamieci zestawienia
hierarchw najwaniejszych stolic biskupich. Za pierwszym razem przyst-
pujc do omwienia kontrowersji ariaskiej
74
wymieni wczesnych hierar-
chw kocielnych
75
w nastpujcej kolejnoci: Rzym, Antiochia, Jerozolima,
Konstantynopol, Aleksandria. Pojawienie si na kocu tej stawki Aleksandra I,
biskupa Aleksandrii, byo zwizane z tokiem narracji Teodoreta, ktry w na-
stpnym rozdziale zamieci tre listu tego biskupa do jego imiennika
w Konstantynopolu na temat bdu Ariusza (256-336). Dlatego istotniejsze
71
Por. Socrates, HE VI 8, 11, 36-38, SCh 505, 298, tum. Kazikowski, s. 466.
72
Por. Theodoretus Cyrensis, HE I 9, 7, 58, SCh 501, 224.
73
Por. tame V 9, 16, 146-147, SCh 530, 374.
74
Por. tame, I 2, 1-12, 1-69, SCh 530, 144-150.
75
Por. tame I 3, 1-3, 1-15, SCh 530, 150-152.
197 HIERARCHIA WSCHODNICH BISKUPW W HISTORIOGRAFII KOCIELNEJ
jest drugie zestawienie zamieszczone przez historyka na kocu jego dziea.
Wydaje si, e gruntownie je przemyla. Zapowiada wszak Teodoret, e
wymieni wedug porzdku (kat txin) biskupw najwikszych miast (tn
meglwn gemonesantaj plewn). Zastosowana przeze kolejno bya
nastpujca: Rzym, Antiochia, Aleksandria, Jerozolima, Konstantynopol.
Co ciekawe w tym wypadku nie podkrela apostolskoci wspomnianych
Kociow. Uczyni tak zapewne ze wzgldu na znajdujcy si wrd nich
Koci konstantynopolitaski, ktry nie mia za sob tak dugiej i chwalebnej
przeszoci. Znamienne, e zosta on wymieniony przez Teodoreta na ostatnim
miejscu, w przeciwiestwie do Kocioa rzymskiego, od ktrego rozpocz
wspomniane zestawienie.
Zwraca rwnie uwag umieszczenie biskupa antiocheskiego na drugim
miejscu przed biskupem Aleksandrii. Oczywicie mogo to wynika z faktu,
e historyk sam zwizany by z Antiochi. W cytowanym przeze licie bisku-
pw zebranych na soborze w Konstantynopolu, a adresowanym do biskupw
zebranych na synodzie w Rzymie, Koci antiocheski zosta nazwany naj-
starszym i prawdziwie apostolskim Kocioem [], w ktrym po raz pierw-
szy uyto czcigodnego imienia chrzecijan
76
. Wydaje si jednak, e kluczem
do zastosowanego przez Teodoreta porzdku biskupw byo Piotrowe pocho-
dzenie siedzib biskupw wymienionych w pierwszej kolejnoci. Kocioy
w Rzymie i w Antiochii w wiadomoci wczesnych, ksztatowanej midzy
innymi przez Euzebiusza z Cezarei, zostay zaoone przez Apostoa Piotra.
W Rzymie znajdowa si w dodatku jego grb. Fundamenty pod Koci
w Aleksandrii pooy z kolei ucze Piotra Marek. Wsplnota wiernych
w Jerozolimie bya za jedynie naznaczona obecnoci Piotra, gdy wedle tra-
dycji, choby tej lansowanej przez wspomnianego ju Euzebiusza, ani Aposto,
ani jego uczniowie, nie odgrywali w niej czoowej roli. We wspomnianym
ju poprzednio licie biskupw zebranych na soborze w Konstantynopolu, cy-
towanym przez biskupa Cyru, Jerozolima zyskaa miano matki wszystkich
Kociow
77
. Mimo to Teodoret umieci j dopiero na czwartym miejscu za
Rzymem, Antiochi i Aleksandri, ale przed Konstantynopolem. Nie zasto-
sowa wobec niej zasady akomodacji, gdy nie odgrywaa ona wikszej roli
jako centrum polityczne. Nie kierowa si te wobec niej zasad historyczn,
gdy musiaby jako matk Kociow wymieni j na pierwszym miejscu. Jak
si zatem wydaje, zadecydowaa tu zasada Piotrowego pochodzenia. Tak wic
Teodoret ustalajc porzdek poszczeglnych Kociow zastosowa najpraw-
dopodobniej podwjne kryterium. Odwoa si do zasady akomodacji, kie-
dy mwi o biskupach w najwikszych miastach, oraz do zasady Piotrowego
pochodzenia biskupstw, t ostatni uwaajc za waniejsz, skoro wymieni
Jerozolim przed Konstantynopolem.
76
Tame V 9, 16, 146-148, SCh 530, 374, tum. wasne..
77
Tame V 9, 17, 154-155, SCh 530, 374, tum. wasne.
SAWOMIR BRALEWSKI 198
***
Jak zatem wida, piszcy w IV wieku Euzebiusz z Cezarei, hierarchizujc
biskupw kierowa si przede wszystkim zasad akomodacji. W przypadku
historykw tworzcych wiek pniej zasada ta wydaje si mie ju zdecy-
dowanie mniejsze znaczenie. Przekaz Filostorgiusza, jako fragmentaryczny,
trudny jest co prawda do interpretacji, ale w podejciu Sokratesa widoczna jest
ju wyranie zasada apostolskiego pochodzenia, cho najpewniej przejta od
Rufna z Akwilei. Sozomen odrnia ofcjaln hierarchi biskupw, opart na
zasadzie akomodacji, od hierarchii wynikajcej z apostolskiego pochodzenia
poszczeglnych biskupstw. Natomiast Teodoret czy obydwie zasady, dajc
wyran przewag Piotrowemu pochodzeniu Kociow, a wic zasadzie apo-
stolskiego pochodzenia. Wydaje si zatem, wbrew przekonaniu F. Dvornika,
e autorzy Historii kocielnych z V wieku w precedencji biskupw wynosili
zasad apostolskiego pochodzenia Kociow nad zasad akomodacji.
THE HIERARCHY OF EASTERN BISHOPS
IN THE ECCLESIASTICAL HISTORIOGRAPHY OF THE FIFTH CENTURY
(Summary)
Francis Dvornik has expressed the view that, in the Eastern part of the Empire,
the principle of accommodation dominated over the principle of the apostolic ori-
gin. The situation, he maintained, resulted from the fact that the aforementioned
area included excessively numerous sees which were either established by one of
the Apostles or were considered to be somehow connected with their activities.
Does the conclusion of the Czech researcher fnd any justifcation in the way
the precedence of bishoprics is depicted in the Greek ecclesiastical historiography
of the ffth century? The present article is to give an answer to the question.
The analysis of the ecclesiastical historiography in question demonstrates that
Eusebius of Caesarea, who wrote in the IV th century, while setting a hierarchy
of bishops was guided frst and foremost by the principle of accommodation. The
church historians, however, who compiled their works a mere century later put
a decisively lesser stress on Eusebius predilection in that matter. Although the
narrative of Philostorgius, since fragmentary, is hard to interpret, Socrates atti-
tude displays a marked tendency of favoring the importance of the apostolic ori-
gin, which was most probably taken over from Rufnus of Aquileia. Sozomen
tended to tell the difference between the offcial hierarchy of bishops, which was
based on the principle of accommodation, and the structure of bishoprics connec-
ted with the Apostles. Theodoretus, in turn, tended to connect both the principles,
however, preferring the idea of the Church originated by saint Peter, accordingly
of the ecclesiastic structure based on the principle of the apostolic origin.
As a consequence, and contrary to F. Dvorniks thesis, it should be concluded
that (at least) the authors of the Ecclesiastic Histories of the ffth century were in
199 HIERARCHIA WSCHODNICH BISKUPW W HISTORIOGRAFII KOCIELNEJ
favor of the principle of the apostolic origin and maintained it was over the prin-
ciple of accommodation.