Demokracja ekonomiczna

Alternatywne rozwizania w sferze zarzdzania spoecznego

Demokracja ekonomiczna moe wydawa si dziwnym pojciem. Nauczylimy si ceni
demokracj polityczn, ywotn dla naszej wolnoci. Gdy jednak gospodarka staje si
dominujca we wszystkic s!erac, nawet w samej polityce, trze"a przemyle na nowo
og#ln r#wnowag proces#w podejmowania decyzji, kt#re dzi nazywa si governance.
Gdy istotne decyzje o naszym yciu, naszyc wartociac i naszej przysz$oci wymykaj
si s!erze politycznej i s podejmowane przez korporacyjnyc ol"rzym#w, nad kt#rymi
nie mamy adnej kontroli, nie wystarcz okresowe wy"ory przedstawicieli politycznyc.
Dzi korporacje operuj wikszymi "udetami ni wikszo rzd#w planety. Nikt nie
wy"iera ic przyw#dc#w. % g$#wnyc $a&cucac produkcyjnyc na rynku panuje
wska grupa przedsi"iorstw, kt#ra narzuca ceny oraz za porednictwem reklamy i
kontroli nad mediami konstruuje pozytywny wizerunek samej sie"e. Demokratyzacja
gospodarki wy$ania si jako centralny temat.
'eorie ekonomiczne, kt#re odziedziczylimy po przesz$oci, w rzeczywistoci nie zdaj
sprawy z tego, co si dzieje. % tym eseju, w rozmaityc nurtac myli alternatywnej,
staramy si zidenty!ikowa szersz tendencj do odzyskiwania przez o"ywateli kontroli
nad kierunkami naszego rozwoju. Nie jest to zwyk$e wiczenie akademickie. (cieplenie
glo"alne stoi u naszyc "ram i zdajemy so"ie spraw, e o"sesyjna konsumpcja oparta na
eksploatacji taniego i ograniczonego zaso"u ) ropy na!towej ) prowadzi nas po prostu do
impasu. Nieodpowiedzialnie trwoniona i zanieczyszczana woda sprawia, e co roku *
miliony dzieci umieraj z powodu zanieczyszczenia rodowiska. +ycie w morzac
dos$ownie ulega zniszczeniu, a codzi o najwiksz rezerw ycia na planecie. 'ylko ,
proc. rodzin skupia w swoic rkac po$ow "ogactwa wiatowego- na "iedniejsz
po$ow ludnoci przypada zaledwie . proc. "ogactwa planety. 'ylko oso"y niewiadome
lu" powodowane z$ wiar nie zdaj so"ie sprawy z szerzcego si dramatu.
/ozwizania wycodz poza tradycyjne uproszczenia. (rganizacje spo$ecze&stwa
o"ywatelskiego zmuszaja nas, a"ymy wyszli poza tradycyjn dycotomi
przedsi"iorstw i pa&stwa. %y$aniajce si spo$ecze&stwo wiedzy ma za g$#wny czynnik
produkcji pewne do"ro ) wiedz ) kt#re mona "ezp$atnie rozsiewa i kt#re moe sta
si rodkiem demokratyzacji rozwoju. 0 to wizje wscodzcego wiata, gro1nego, a
zarazem pe$nego potencja$u, ale przede wszystkim nowego, kt#ry naley studiowa i
interpretowa w zaktualizowanyc !ormac.
Wadysaw Dowbor
Maj, 200
,
Demokracja ekonomiczna
Alternatywne rozwizania w sferze zarzdzania spoecznego
%stp
. ) 0zersza wizja
, ) 0zukajc wynik#w
2 ) 3ierzc wyniki
* ) 4inansjeryzacja nauk ekonomicznyc
5 ) (d spekulacji do spo$ecznie uytecznyc inwestycji
6 ) %$adza ekonomiczna i w$adza polityczna
7 ) 'eoria konsumpcji
8 ) ("lenie andlowe
9 ) :n!rastruktura gospodarcza i korzyci zewntrzne
.; ) /ozw#j lokalny
.. ) Gospodarka wiedzy
., ) Gospodarka s!er spo$ecznyc
.2 ) Gospodarowanie czasem
.* ) 'eoria ekonomiczna trwa$oci
.5 ) <olityka makroekonomiczna
.6 ) 'eoria gospodarki wiatowej
.7 ) <aradygmat wsp#$pracy
.8 ) =konomia organizacji spo$ecze&stwa o"ywatelskiego
.9 ) =tyka w ekonomii
,; ) Demokracja ekonomiczna
%nioski
>i"liogra!ia
?opyrigt @ Aadislau Dow"or @ ttpBCCdow"or.org
2
!jemne saldo
%yrwa w$os =uropejczykowi ) "oli mocniej
ni D!ryka&czykowi amputowa nog "ez znieczulenia.
4rancuz spoywajcy trzy posi$ki dziennie cierpi g$#d wikszy
ni 0uda&czyk, kt#ry ma jednego szczura na tydzie&.
<rzezi"iony Niemiec coruje ciej
ni trdowaty Eindus.
Dmerykanka z powodu $upieu cierpi "ardziej
ni :rakijka gdy jej nie sta na mleko dla dzieci.
Fniewani kart kredytow >elga ) perwersja wiksza
ni za"ra cle" 'ajlandczykowi.
/zuci w 0zwajcarii papierek na ziemi ) gorzej
ni spali ca$y las w >razylii.

?zador jednej muzu$manki drani "ardziej
ni dramat tysica "ezro"otnyc w Eiszpanii.
>rak papieru toaletowego w jednym szwedzkim domu @ sprono wiksza
ni "rak wody pitnej w tuzinie wsi suda&skic.

'rudniej zrozumie niedo"#r "enzyny w Eolandii
ni "rak insuliny w Eondurasie.
<ortugalczyk "ez tele!onu kom#rkowego wywo$uje zgroz wiksz
ni 3ozam"ijczyk "ez podrcznik#w.
%yscnity ogr#d w ki"ucu zasmuca "ardziej
Ni z"urzony dom w <alestynie.
3a$a Dngielka, kt#ra nie ma >ar"ie, "udzi wiksze przeraenie
ni zamordowani rodzice ma$ego Fgandyjczyka
'o nie jest wiersz. 'o tylko spis pozycji )
de"et na koncie Gacodu.
"ernando #orreia $ina, poeta port%galski

*
W naprawd& wolnej gospodarce wypata wynagrodze'
powinna by( spraw wolnego wybor%
www)diarioga%c*e)zip)net
5
Wstp
Dzi ju nie spos#" negowa rozmacu wyzwa&, wo"ec kt#ryc stoimy. Hednym z
porednic rezultat#w wprowadzania tecnologii in!ormacji i komunikacji, w powizaniu
z "adaniami na wszystkic poziomac, jest wyra1na widoczno rozmacu impas#w. Nie
codzi o dyskursy akademickie ani o gadanin polityczn. ?odzi o surowe i ju do
wiarygodne dane o procesac, kt#re dosigaj nas wszystkic. ?zytanie w gazecie o
nieszczciac tego wiata i wzdycanie na myl o smutnyc, ale odleg$yc sprawac
stopniowo zastpuje wiadomo, e tu codzi o nas samyc, o nasze dzieci, e kady z
nas ponosi odpowiedzialno za to, co si dzieje. 0prawa jest jasna w wietle garci
!akt#w zaczerpnityc z najnowszyc raport#w midzynarodowyc.
Zmiana klimatyczna
Na porzdku dziennym stoi ocieplenie glo"alne. Nie ulega wtpliwoci, e media czsto
zaw$aszczaj in!ormacje naukowe, a"y szerzy alarmistyczne wieci, kt#re "ardziej s$u
sprzeday wiadomoci i reklamie ni in!ormowaniu o"ywateli. Heli jednak signiemy
"ezporednio do 1r#de$, okae si, e zgodnie z :I /aportem 3idzyrzdowego <anelu
(NG do spraw Gmian Jlimatycznyc Kocieplenie systemu klimatycznego jest
jednoznaczne, co o"ecnie sta$o si oczywiste na podstawie o"serwacji wzrostu rednic
temperatur glo"alnyc powietrza i ocean#w, powszecnego topnienia nieg#w i
lodowc#w oraz glo"alnego podnoszenia si redniego poziomu m#rz.L
.

Nie "dziemy tu wcodzi w szczeg#$y tecniczne. Gw$aszcza dziki szerokiemu
rozpowszecnieniu !ilmu Niewygodna prawda Dla GoreMa glo"alne ocieplenie po raz
pierwszy uwiadomi$a so"ie wzgldnie poin!ormowana cz ludnoci. Dane naukowe
stopniowo wydostaj si z la"oratori#w, przenikaj do rodowisk opiniotw#rczyc i
powoli docieraj na szcze"el podejmowania decyzji w rzdac i wielkic !irmac. Na
tym poziomie narasta napicie midzy tymi, kt#rzy uwiadamiaj so"ie wyzwania, a
tymi, kt#rzy po prostu ro"i business as usual, czyli zacowuj si tak, jak"y nigdy nic.
Rachunek globalnego ocieplenia
<owolna zmiana zacowa& na szcze"lu struktur w$adzy ma swoje koszty. /zd 'ony
>laira poleci$ przeprowadzenie kalkulacji Nicolasowi 0ternowi, "y$emu naczelnemu
ekonomicie >anku Nwiatowego, a wic oso"nikowi nie sk$onnemu do ekstremizm#w
ekologicznyc. % raporcie 0terna opieraj si one na naj"ardziej godnyc zau!ania
danyc klimatycznyc, kt#ryc uywa si do oceny skutk#w cile ekonomicznycB tego,
co si stanie z kosztami, jeli potwierdz si ju stosunkowo pewne projekcje
klimatyczne, przy czym skalkulowano naj"ardziej prawdopodo"ne skutki, nie ignorujc
.
:<??, Climate Change 2007 !he "hysical #cience $asis% #ummary &or "olicymakers, s. 5 )
www.ipcc.cCspm,!e";7.pd!.
6
nieucronnego stopnia niepewnoci. Hest to pierwsza wszecstronna ocena Kracunku
klimatycznegoL.
Na wiecie raport zro"i$ due wraenia, "o w$anie u os#", kt#re zacowuj zdrowy
rozsdek, ale nie s specjalistami, zaspokaja on wielk potrze" zrozumienia, jaka jest
istota tego pro"lemu. Gdaniem 0terna, analiza danyc Kprowadzi do prostego wnioskuB
korzyci p$ynce ze zdecydowanego i wczesnego dzia$ania znacznie przewyszaj
koszty. % naj"liszyc dziesicioleciac nasze dzia$ania mog zagrozi rozk$adem
dzia$alnoci gospodarczej i spo$ecznej na szerok skal, ale pod koniec "iecego stulecia
i w przysz$ym stuleciu ju na skal podo"n do tej, kt#ra kojarzy si w wielkimi wojnami
i depresj gospodarcz z pierwszej po$owy OO w. Gmiany te trudno "dzie odwr#ci lu"
okae si to niemoliwe.L
3ecanizmy rynkowe po prostu nie wystarczaj, poniewa w kategoriac rynkowyc
taniej jest uywa ropy na!towej, kt#ra ley pod ziemi, pali trzcin cukrow na polac i
zape$nia nasze miasta samocodami. 'rzej g$#wni poszkodowani tego procesu )
przyroda, przysz$e pokolenia i oczywicie "iedota tego wiata, dwie trzecie ludzkoci,
kt#re nie maj g$osu ) s milczcymi rozm#wcami. Jonieczne jest spojrzenie systemowe
i d$ugo!alowe, a ono wymaga mecanizm#w podejmowania decyzji i zarzdzania, kt#re
wycodzi$y"y poza ramy "iecego interesu mikroekonomicznego. <od tym wzgldem
0tern nie owija rzeczy w "awe$nB KGmiana klimatyczna stanowi jedyne w swoim
rodzaju wyzwanie dla nauk ekonomicznycB wiadczy ona o najwikszym i naj"ardziej
wszecstronnym "ankructwie rynku, jakie kiedykolwiek widziano.L
2
'o mocna
deklaracja, kt#ra wskazuje na og#ln ewolucj pogld#w specjalist#w przynalenyc do
systemu, a nie zewntrznyc krytyk#w, o naszyc procesac decyzyjnyc.
Nie'ad spo'eczny
Do niedawna "y$o sporo ocen spo$ecznej dynamiki kapitalizmu, w kt#ryc sugerowano,
e nier#wno jest naprawd dramatyczna, ale sytuacja si poprawia. 0zczeg#lnie dziki
postpom gospodarczym ?in, nieco mniej os#" yje za niespe$na dolara dziennie. Aecz
zgodnie z tym, co wynika z "ilansu sytuacji spo$ecznej na planecie, dokonanego przez
(NG w dziesi lat po kopenaskim (#ocial #ummit), ona zn#w si pogarsza. Fdzia$
naj"ogatszyc .; proc. ludnoci wiata w produkcie ca$ego wiata cigle wzrasta i
docodzi do prawie 55 proc. % ostatnic dziesicioleciac pog$"i$a si luka docodowa
midzy krajami naj"ogatszymi i naj"iedniejszymi.
<oniewa "ogaci kupuj w$asno, a "iedni kupuj do"ra, kt#re pozwalaj im
przey, majtek rodzinny wskazuje na jeszcze silniejsz polaryzacj. % ,;;; r.
nagromadzone "ogactwo rodzinne szacowano na .,5 "ilion#w dolar#w, co r#wna$o si
.** tysicom dolar#w na oso" w 0tanac Gjednoczonyc, .8. tysicom dolar#w w
Haponii, ..;; dolarom w :ndiac, .*;; w :ndonezji i co daje wyo"raenie o tym innym
rodzaju polaryzacji.
?iekawe, e gdy m#wi si o dystry"ucji docodu, podatku od !ortuny, podatku od
spadku, w mediac nazywa si to populizmem i demagogi. Nie widzie dramat#w
,
% oryginale angielskimB K?limate cange presents a uniPue callenge !or economicsB it is te greatest and
widest@ranging market !ailure eQer seenL. Nicolas 0tern, !he *conomics o& Climate Change !he #tern
Review, ?am"ridge, ?am"ridge FniQersity <ress ,;;7, s. ..
7
pitrzcyc si na skutek o"ecnyc dynamik to "y nie"ezpiecznie lepym. <#1niej
przyjrzymy si z "liska tym danym.
(czywicie, nadal mona uwaa, e "ieda zawsze istnia$a. % artykule o stanie zdrowia
na wiecie 3idzynarodowy 4undusz %alutowy przedstawia prozaiczn danB na D:D0
zmar$o ju ,5 milion#w os#". FN:?=4 przedstawia dane o * milionac dzieci, kt#re
zmar$y w ,;;5 r., poniewa nie mia$y dostpu do wody ) to cz spor#d owyc .;
milion#w, kt#re co roku umieraj z a"surdalnyc przyczyn. $usiness as usual+
,ykluczenie produkcy-ne
3idzynarodowa Jorporacja 4inansowa R:4?S >anku Nwiatowego analizuje
koncentracj docodu i "ogactwa przez pryzmat potencja$u przedsi"iorczoci.
'radycyjnie >ank Nwiatowy przedstawia dane, kt#re odnosz si do u"ogic i szacuj
wymiar dramatu. 0 to dane, kt#re na przyk$ad m#wi nam, e na prze$omie stuleci "y$o
,,8 miliarda os#", kt#re mia$y poniej , dolar#w dziennie na ycie, z czego .,, miliarda
poniej . dolara. % o"ecnym studium szacuje si ogromn mas K1le uplasowanycL w
rozwoju gospodarczym planety i szuka si sposo"u na stwarzanie szans. ?odzi o *
miliardy os#", kt#ryc doc#d na oso" jest niszy ni 2 tysice dolar#w rocznie i kt#re
stanowi rynek 5 "ilion#w dolar#w. Nie m#wi si ju o tragedii spo$ecznej ) m#wi si o
szansac ekonomicznyc.
2

K* miliardy os#" u podstaw piramidy gospodarczej .$ase /& the "yramid 0 $/"1, a
wic te wszystkie oso"y, kt#ryc doc#d jest niszy ni 2 tysice dolar#w w lokalnej sile
na"ywczej, yj we wzgldnym u"#stwie. % "iecyc dolarac ameryka&skic ic
doc#d jest niszy ni 2,25 dolara dziennie w >razylii, niszy ni ,,.. dolara w ?inac,
.,89 w Ganie i .,56 w :ndiac. /azem posiadaj one jednak znaczna si$ na"ywczB
podstawa piramidy stanowi rynek konsumpcyjny na 5 "ilion#w dolar#w.L
'akie podejcie wz"udzi$o ju przejciowy entuzjazm w zwizku ze studiami
Eernando de 0oto o tym, jak skapitalizowa "iedot rozdajc jej tytu$y w$asnoci, i dzi
napdza wizje ?.J. <raalada, w kt#ryc ro"i si z niej jeli nie przedsi"iorc#w, to co
najmniej konsument#w.
'ymczasem dla nas, kt#rzy szukamy produkcyjnego w$czenia spo$ecznego tej
ogromnej masy ludnoci wiata, przedstawione dane, przy sile oddzia$ywania opinii
>anku, nie przestaj "y interesujce, poniewa pozwalaj wyra1nie stwierdzi, e
ogromna wikszo ludnoci wiata znajduje si poza tak zwanym postpem. %
rzeczywistoci wiat korporacyjny stwarza co znacznie gorszego ni u"#stwo )
zmniejsza zdolno tej ludnoci do zaw$aszczenia swojego rozwoju. ?odzi o
wykluczenie gospodarcze ponad dw#c trzecic ludnoci wiata. Ggodnie z raportem,
(the $/" population segments &or the most part are not integrated into the global
market economy and do not bene&it &rom it) Rsegmenty ludnoci znajdujce si u podstaw
piramidy w wikszoci nie s o"jte glo"aln gospodark rynkow i z niej nie
korzystajS. Hak si wydaje, uwadze autor#w raportu umkn$a ironia !aktu, e * miliardy
os#" okrela si mianem Ksegment#w ludnociL.
Hednak to wany dokument, poniewa porednio pokazuje stopie& napi, kt#re na
planecie generuje system, i potrze" proces#w alternatywnyc. 3yl, e Kinny wiat jest
2
:4? R:nternational 4inance ?orporationS, !he Ne2t 3 $illion 4arket #ize and $usiness #trategy at the
$ase o& the "yramid. *2ecutive #ummary, %orld >ank ,;;7, .. s. )
ttpBCCwww.wri.orgC"usinessCpu"sTdescription.c!mUpidV*.*,.
8
moliwyL, nie opiera si jedynie na "ardziej ludzkiej wizji i na ideac spo$ecznycB w
coraz wikszym stopniu codzi o konieczny warunek naszej e!ektywnoci ekonomicznej.
,yczerpywanie zasob5w
3odel konsumpcji na planecie jest modelem "ogatyc. Dlaczego r#wnie wszyscy
?i&czycy i Eindusi nie mieli"y mie prawa do posiadania w$asnego samocoduU <resja
z"iorowa, kt#ra z tego wynika, jest katastro!alna, po prostu dlatego, e "ogacze przyjli
pro!il konsumpcji, kt#rego upowszecnienie jest niemoliwe. 'aka polityka przek$ada si
na presj wo"ec zaso"#w nieodnawialnyc, kt#rej planeta nie moe wytrzyma. Dane o
zanikaniu ycia w morzac, erozji gle", redukcji rezerw s$odkiej wody w warstwac
wodononyc, przyspieszonym niszczeniu "ior#norodnoci, wylesianiu i innyc
procesac s dzi znane w szczeg#$ac, co dowodzi istnienia niezwyk$ego zjawiska,
kt#re mona nazwa zdolnoci tecniczn i "ezsilnoci polityczn. %szyscy widzimy,
co si dzieje, i "iernie si temu przygldamy, gdy nie ma zgodnoci midzy
mecanizmami politycznymi a realiami, kt#rym musimy sprosta, midzy rozmacem
wyzwa& a mecanizmami zarzdzania.
("ecne dynamiki mog przejciowo przetrwa dlatego, e opieraj si na matrycy
energetycznej, o kt#rej wiemy, e jest nietrwa$a. (to nasz ma$y statek kosmiczny Giemia
ze z"iornikami paliwa ) rop na!tow, kt#ra nagromadzi$a si przez miliony lat, a kt#r
zuywamy w cigu niespe$na dwustu lat. Fwaamy za normalne, e wsiadamy do
dwutonowego samocodu, a"y podwie1 nasze siedemdziesiciokilowe cia$o na poczt i
wys$a dwudziestogramowy list. % naszyc nowoczesnyc miastac homo oeconomicus
OO: w. codziennie wyrzuca na mieci oko$o kilograma produkt#w i jeszcze p$aci za ic
wyw#z. Nie zdajemy so"ie sprawy z marnotrawstwa. %szyscy wiemy, e yjemy w
systemie, kt#ry na d$usz met jest nietrwa$y, znamy rozmac impas#w i czekamy tylko
na to, e w ostatniej cwili pojawi si cudowne tecnologie, kt#re nas uratuj. Haka
alternatywa pozostaje o"ywatelowiU Gdy"y nie mia$ samocodu, jak "y przey$ w tak
zwanyc nowoczesnyc dynamikacU ?zy kto wy"ra$"y polityka, o kt#rym "y$o"y
wiadomo, e podniesie cen paliwaU 'aka sama logika stosuje si do rezerw s$odkiej
wody, ycia w morzac itd.
*
Zbie6ne dynamiki
(statnim podejciem wartym przytoczenia w tej naszej c$odnej i realistycznej
ocenie trudnoci, z kt#rymi si "orykamy, jest analiza powiza& dramat#w ekologicznyc
i spo$ecznyc. Janadyjski politolog 'omas Eomer@DiWon organizuje rozmaite
wycinkowe raporty i prezentuje ca$ociow, "ardzo do"rze udokumentowan wizj. 3yl
przewodnia, kt#r autor jasno przedstawia, "rzmi takB wielkie zagroenia strukturalne
z"iegaj si ze so" i staj si synergiczne.
5
0ztuczny rozkwit i drapiena konsumpcja, kt#re na "ogatym "iegunie planety
umoliwia koncentracja docodu i "ogactwa rodzinnego, stwarzaj presj na podo"n
*
<atrz zw$aszcza specjalny raport, K%orld 0tripped >areB 'e 0ocking 0tate o! te =artMs 3ineral
/esourcesL, New #cientist, ,6 maja ,;;7 r. ) www.newscientist.com.
5
'omas Eomer@DiWon, !he 7pside o& 8own Catastrophe, Creativity and the Renewal o& Civilization,
%aszyngton, :sland <ress ,;;6, *,6 s.
9
konsumpcj i podo"ny styl ycia. Eomer@DiWon krzyuje dane o polaryzacjac
ekonomicznyc z danymi o ewolucji presji demogra!icznej. Dzi na wiecie yje 6,*
miliona os#", kt#ryc licz"a przyrasta w tempie oko$o 75 milion#w rocznie przy coraz
"ardziej surrealistycznym pro!ilu konsumpcji na o"u "iegunac ) niedostatku i nadmiaru,
niedoywienia i oty$oci. (ko$o dw#c trzecic przyrostu ludnoci odnotowuje si w
stre!ie ndzy. Nie yjemy ju w epoce u"ogic i izolowanyc populacji. <laneta jest
jedna, kurczy si coraz "ardziej, a u"odzy wiedz, e s u"odzy. Gr#wnowaony rozw#j
jest niemoliwy, gdy procesy ekonomiczne, kt#re dzi na szerok skal panuj nad
polityk, kontroluje niewielu, gdy ogromna wikszo nie uczestniczy w wynikac i gdy
na domiar z$ego mecanizmy ekonomiczne uniemoliwiaj ludziom dostp do czego, co
3idzynarodowa (rganizacja <racy po prostu nazywa Kgodn pracL.
<esymizmU Nie, tylko zdrowy rozsdek i zorganizowana in!ormacja. G$#wne
wyzwania na planecie nie polegaj na wynalezieniu najszy"szego cipu czy
najskuteczniejszej "roniB polegaj na stworzeniu takiej organizacji spo$ecznej, jaka
pozwoli$a"y o"ywatelom mie wp$yw na to, co naprawd jest wane, i generowa
"ardziej racjonalne procesy. %raz z glo"alizacj sytuacja si pogorszy$a. Decyzje
strategiczne w sprawie tego, dokd zmierzamy jako spo$ecze&stwo, przypadaj odleg$ym
od nas instancjom. 0potkania tyc, kt#rzy rzdz, w DaQos przypominaj spotkania
"$yskotliwyc i niewiadomyc ksit w %iedniu w O:O w. (NG d1wiga na swoic
"arkac surrealistyczne dziedzictwo, kt#re sprawia, e "yle wysepka na (ceanie
0pokojnym ma jeden g$os, tak samo, jak :ndie, kt#re zamieszkuje jedna sz#sta ludnoci
wiata. %ielkie przedsi"iorstwa ponadnarodowe podejmuj decyzje !inansowe,
dokonuj wy"or#w tecnologicznyc lu" wywo$uj dynamiki konsumpcyjne, kt#re
o"ciaj ludzko, ale na kt#re nikt nie ma wp$ywu. Demokracja ekonomiczna to
jeszcze odleg$e pojcie. Hestemy o"ywatelami, lecz rzeczywisto nam si wymyka.
3yle w nowatorski spos#" o procesac decyzyjnyc, kt#re rzdz planet i
naszym yciem codziennym, to nie to samo, co "y na lewicy i protestowa al"o na
prawicy i "y zadowolonymB to sprawa zdrowego rozsdku i elementarnej inteligencji
ludzkiej, a dla najlepiej poin!ormowanyc ) sprawa nie cierpica zw$oki.
3odne sta$o si ju poczucie rozczarowania. 0toimy jednak w o"liczu wyzwaniaB
trze"a sprawi, a"y ta planeta !unkcjonowa$a. Dowiadczylimy ju wielkic uproszcze&,
czy to po linii powszecnego upa&stwowienia, czy po linii w$adzy korporacyjnej. %
rzeczywistoci kada w$adza "ez przeciwwagi wymyka si spod kontroli, a w z$oonym
wiecie, w kt#rym yjemy, nie ma prostyc rozwiza&.
Nie codzi o to, a"y "iadoli o dramatac, lecz o to, a"y skonstruowa rozwizania,
zidenty!ikowa nadzieje. % tym eseju wy"ierzemy drog polegajc na
systematyzowaniu wk$adu tyc, kt#rzy co wnosz. Nie trudno wskaza wizj, kt#ra si
rysujeB nie jest ona ani dzie$em korporacyjnyc mag#w, kt#ryc ksiki czytamy na
lotniskac, ani dzie$em superprzyw#dc#w politycznyc, kt#rzy cc zapewni nam
odkupienie, lecz skutkiem demokratycznego zaw$aszczania proces#w i wynik#w
gospodarczyc. % tym statku kosmicznym wszyscy jestemy cz$onkami za$ogi.
0Xo <aulo, ,5 czerwca ,;;7 r.
.;
Demokracja ekonomiczna
9*woluc-a struktur w'adzy rozwini:tego kapitalizmu wymyka
si: schematom teoretycznym, kt5re odziedziczyli;my po
przesz'o;ci) 0 ?. 4urtado, *m busca de novo modelo, /io de
Haneiro, <az e 'erra ,;;,, s. 9.
(<& economists could manage to get themselves thought o& as
humble, competent people, on a level with dentists, that would
be splendid=) ) Hon 3aynard Jeynes, K=conomic
<ossi"ilities !or (ur GrandcildrenL R.92;S, *ssays in
"ersuasion, Nowy Hork, %.%. Norton Y ?o. .962, s. 272.
6

/ealia gospodarcze i spo$eczne ulegaj g$"okim przemianom. Hest rzecz naturaln, e
przemianom ulega r#wnie najwaniejszy instrument ic interpretacji ) nauki
ekonomiczne. :nne "y$y regu$y gry w spo$ecze&stwac agrarnyc, w kt#ryc g$#wne
odniesienie stanowi$a kontrola ziemi, czy w spo$ecze&stwie przemys$owym, w kt#rym o
dyskusji stanowi$a w$asno rodk#w produkcji. ?zy mona przyjmowa takie same
odniesienia analityczne, gdy w gospodarce centralne miejsce zajmuj wiedza, us$ugi
spo$eczne i inne rzeczy KniematerialneLU
?zytajc niedawno ma$, lecz niezwykle "ogat ksik ?elso 4urtado pt. ,
poszukiwaniu nowego modelu zda$em so"ie spraw, do jakiego stopnia zmieni$y si
odniesienia, do jakiego stopnia potrze"ujemy nowyc poj, odnowionego spojrzenia.
<rzysz$o mi w#wczas do g$owy dokonanie pewnego przegldu niedawnej
midzynarodowej literatury ekonomicznej w poszukiwaniu odpowiedzi na podstawowe
pytanieB czy w "udowie jest nowa wizjaU ?zy powstaj nowe nauki ekonomiczne,
"ardziej nastawione na aktualn pro"lematyk, w og#le "lisze potrze" spo$ecze&stwaU
(czywicie, nie codzi o to, a"y nawigowa przez ogromne spektrum ca$ej literatury
ekonomicznej. +onglerki teoretyczne i ekonometryczne, kt#re staraj si uzasadnia
!ortun "ogaczy, rozgrzesza u"#stwo u"ogic czy trywializowa tragedi ekologiczn,
kt#ra przetacza si przez planet, po prostu nas nie interesuj. /#wnie dlatego, e
podejmowany przez nie wysi$ek jest zasadniczo kosmetyczny ) e staraj si os$odzi
pigu$k, kt#rej gorzki smak jest coraz "ardziej oczywisty. 'u interesuj nas propozycje,
kt#re szukaj realistycznyc i godziwyc rozwiza& alternatywnyc w o"liczu dziejcego
si wok#$ skandalu ekonomicznego.
Dyskutujc z niekt#rymi centralnymi ideami ?elso 4urtado i przegldajc szereg
studi#w, kt#re pojawi$y si w midzynarodowej literaturze ekonomicznej, doszed$em do
wniosku, e "dzie interesujce, jeli popracuj z ipotez, e na oryzoncie teorii
zarysowuje si co nowego, pewna wizja, kt#ra ju nie jest poprawion wersj teorii
wyposaonyc w scy$kowe moce interpretacyjne, lecz realistycznie odpowiada na nowe
wyzwania istoryczne.
%izj t w jej ca$okszta$cie mona zawrze w pojciu demokracji ekonomicznej.
Demokracja polityczna ) idea, zgodnie z kt#r w$adz nad spo$ecze&stwem naley
6
K>y$o"y wspaniale, gdy"y ekonomici potra!ili myle o so"ie jako o skromnyc, kompetentyc ludziac,
takic, jak dentyciZL
..
sprawowa zgodnie z paktem spo$ecznym i w spos#" demokratyczny, "y$a ogromnym
postpem, gdy we1mie si pod uwag wzgldn "lisko istoryczn kr#l#w, kt#rzy
sprawowali w$adz na mocy Kprawa "oegoL, imperi#w kolonialnyc, kt#re przesta$y
istnie zaledwie przed kilkoma dziesicioleciami, czy rozmaite !ormy dyktatury, kt#re si
zacowa$y.
Demokracja ekonomiczna wydaje si jeszcze ma$o znanym pojciem. 'ymczasem
>ertrand /ussell opisywa$ w latac czterdziestyc nastpujcy paradoksB uwaamy za
przeytek to, e rodzina kr#lewska cce rzdzi w jakim kraju czy podarowa
"ratankowi jaki region wraz z jego mieszka&cami i wszystkim innym, ale uwaamy za
normalne to, e jaka rodzina ) np. miliarderzy yjcy na naszej planecie ) dysponuje
tak w$adz gospodarcz i polityczn, jak dysponuje, i kupuje lu" sprzedaje
przedsi"iorstwa wraz z pracownikami i wszystkim innym, tak, jak"y to "y$o oso"iste
lenno. Dzi, gdy *25 rodzin ro"i, co zecce z zaso"ami przewyszajcymi docody
"iedniejszej po$owy ludnoci wiata i prowadzi planet coraz "ardziej
nieodpowiedzialnymi drogami, uprawnione jest rozszerzenie spostrzeenia /ussella i
poddanie pod dyskusj nauk ekonomicznyc g$#wnego tematu, kt#ry "rzmi takB trze"a
zdemokratyzowa gospodark.
7

+) ,zersza wizja
Hedn z rzeczy, kt#re pozostawi$ nam w spadku ?elso 4urtado, stanowi jego denie, a"y
teoria ekonomiczna Kpasowa$aL do rzeczywistoci. Nwiadczy o tym zar#wno cytat
otwierajcy niniejszy esej, jak i jego "ezporednia ocena tego, czego uczy si student
ekonomii. KNiesystematycznie przeczyta$ wiele materia$#w o rozwoju gospodarczym,
co nie zawsze widzia$ jasny zwizek midzy tymi lekturami a rzeczywistoci.L
8
'o
Knie zawszeL to zwyk$a uprzejmo tego ekonomistyB wszyscy odczuwamy narastajc
luk midzy tym, czego uczymy si lu" czego nauczamy, a dynamikami spo$ecznymi.
'eoria nie owietla ju naleycie drogi ) co do tego jest niewiele wtpliwoci.
'ymczasem powstaj nowe rzeczy i odpowiadajc na wezwanie 4urtado wy"ieramy
systematyzacj niekt#ryc niedawnyc przyczynk#w, przygldajc si w pewien spos#"
temu, co w r#nyc krajac wy$ania si na oryzoncie teorii ekonomicznyc, i skupiajc
si na autorac, kt#rzy tak czy inaczej usi$uj pokona t luk.
'[nia >acelar prezentuje 4urtado jako Klewicowego keynesistL, a /icardo >ielscowsky
okrela jego metod jako Kistoryczno@strukturalnL.
9
("ie te kwali!ikacje s
niewtpliwie s$uszne, ale nie wyczerpuj wizerunku tego cz$owieka, kt#ry $czy$
zainteresowania spo$eczne, postaw etyczn i otwarto teoretyczn pozwalajc mu
korzysta z poj zaczerpnityc z najrozmaitszyc nurt#w i dziedzin naukowyc.
Najwaniejsze "y$o dla niego zrozumienie wiata i zaproponowanie rozwiza&
alternatywnyc. Heli codzi o spadek teoretyczny po 4urtado, "y moe jedn z jego
najwaniejszyc cec "y$a w$anie odmowa wciskania reali#w w ramy zawczasu
7
KDkceptujemy zasad dziedzicznoci w odniesieniu do w$adzy ekonomicznej, odrzucajc je w odniesieniu
do w$adzy politycznej. Dynastie polityczne znikaj, ale dynastie ekonomiczne trwaj.L >ertrand /ussell, >
?istory o& ,estern "hilosophy, Nowy Hork, 0imon Y 0custer .97,, s. 6,,.
8
?elso 4urtado, *m busca de novo modelo Re&le2@es sobe a crise contemporAnea, /io de Haneiro, <az e
'erra ,;;,, s. 69.
9
'[nia >acelar de Dra\jo, K?elso 4urtadoB economista e cientista socialL, !eoria e 8ebate, luty@marzec
,;;5 r., s. 28 i nast.
.,
wykoncypowanyc teorii. Hego myl ogniskowa$a si na rzeczywistoci z ca$ym jej
"ogactwem i ca$ z$oonoci ) rzeczywistoci widzianej w wietle podstawowyc
wartoci sprawiedliwoci spo$ecznej, e!ektywnoci gospodarczej oraz ) przede
wszystkic w ostatnic pracac ) trwa$oci ekologicznej i "ogactwa kulturalnego.
Dlatego w jego wykonaniu teoria stawa$a si na nowo narzdziem w s$u"ie postpu
ludzkoci, pozostawiajc za so" arcipelag akademickic scron#w teoretycznyc i
zamraarek ideologicznyc. >y$a permanentnym procesem prze"udowy teoretycznej )
tak, a"y mog$a towarzyszy ewolucji rzeczywistoci.
Hednym ze sposo"#w sprostania wspomnianemu KrozdarciuL teoretycznemu jest pr#"a
systematyzacji i oceny ewolucji rozmaityc tradycyjnyc prd#w teoretycznyc. 'ak
pr#" podjto na przyk$ad we !rancuskim czasopimie >lternatives BconomiCues
.;
,
pokazujc ewolucje keynesist#w w kierunku neokeynesizmu, li"era$#w w kierunku
neoli"eralizmu, prdu ekonomii instytucjonalnej w kierunku neoinstytucjonalizmu itd.
<rzedrostek KneoL czsto wyraa to, co najnowsze w dygresjac teoretycznyc. Hest on
wygodny, "o pozwala przerzuci ma$y pomost midzy odziedziczon teori a
rzeczywistoci podajca drog nie przewidzian przez teori. 0prawia jednak, e
czsto mamy poczucie, i j poprawiamy, gdy "y moe potrze"ne "y$y"y nowe wizje.
4aktem jest, e za pomoc KneoL i KpostL "uduje si co, co coraz "ardziej przypomina
jaki patchwork, a tradycyjne osie ze wzgldu na sw#j ciar istoryczny mog uwizi
to, co nowe.
:nny spos#" polega na tym, e ze wie g$ow pr#"ujemy przyjrze si podstawowym
danym samej rzeczywistoci gospodarczej i spo$ecznej, zrewaloryzowa podejcie
empiryczne i stara si wy$oy moliwie jak najjaniej rozmaite przeo"raenia, kt#re
zacodz, osie zmian, takie, jak na przyk$ad przewaga dynamik !inansowyc, odk$adajc
na p#1niej szersze przedsiwzicia teoretyczne i ewentualne etykiety.
Nie ulega wtpliwoci, e w >razylii wszyscy czujemy si troc sierotami. Nie w s!erze
wartoci, poniewa poszukiwania czego, co <aulo 4reire po prostu nazywa$ Kmniej
nikczemnym spo$ecze&stwemL, nadal poruszaj nas wszystkic, a przynajmniej tyc
spor#d nas, kt#rzy o jego poszukiwaniac nie zapomnieli. 0ierotami pokolenia
mylicieli, kt#re odesz$o, za"ierajc ze so" ?elso 4urtado, ale r#wnie samego <aulo
4reire, 4lorestana 4ernandela, Darcy /i"eiro, 3iltona 0antosa i innyc ol"rzym#w, na
kt#ryc si powo$ywalimy. <od nieo"ecno wielkic mistrz#w i w o"liczu coraz
"ardziej dramatycznyc wyzna& jestemy zmuszeni kontynuowa nieustann
rekonstrukcj naszej zdolnoci rozumienia wiata i wynajdywania rozwiza&
alternatywnyc.
% OO w. wydawa$o si to prostsze. >ez wzgldu na to, czy naleelimy do prawicy, czy
do lewicy, "y$a pewna stosunkowo prosta KdrogaL, "y$y aleje teoretyczne, kt#rymi
wystarczy$o p#j. Na lewicy "y$o to upa&stwowienie rodk#w produkcji, centralne
planowanie i klasa z"awicielska ) proletariat. Na prawicy mielimy inn prost drog, z
prywatyzacj, mecanizmami rynkowymi inn klas z"awicielsk ) "uruazj. % ten
spos#" de!iniowa$o si symetrycznie instytucjonalne ramy w$asnoci, dominujcy
mecanizm regulacji i spo$eczn podstaw w$adzy. % o"liczu z$oonego spo$ecze&stwa,
z kt#rym si "orykamy, modele te si zestarza$y. Aewicowy etatyzm po prosty znik$ z
widnokrgu, a ruc waad$owy na prawo niepokojco os$a"i$ pa&stwo, generujc
.;
% KAa science ]conomiPue aujourdMuiL, >lternatives *conomiCues nr specjalny 57, maj ,;;2 r.,
przedstawia si og#ln wizj o"ecnyc nurt#w myli ekonomicznej ) www.alternatiQes@economiPues.!r.
.2
narastajce tendencje do caosu. <rawicowy prywatyzm, zreasumowany w
kapitalistycznym ekwiwalencie ?zerwonej Jsieczki ) Jonsensie %aszyngto&skim )
utrzymuje si nie z racji swojej wiarygodnoci teoretycznej, lecz dlatego, e s$uy
panujcym interesom.
4aktem jest, e wraz z ociepleniem glo"alnym, erozj gle", zniszczeniem
"ior#norodnoci, likwidacj ycia w morzac, powszecn polaryzacj na "ogatyc i
"iednyc i postpujc utrat zdolnoci rzdzenia ) a tym samym r#wnie samej
zdolnoci zaprowadzania porzdku rzeczy ) szy"ko zmierzamy ku dramatycznym
impasom strukturalnym w dos$ownym, a nie teatralnym znaczeniu tego s$owa. 'ylko
wprowadzeni w "$d, cierpicy na zamieszanie umys$owe i uprzywilejowani przez proces
nie widz, co si dzieje.
<ogld, kt#ry tu g$osimy, "rzmiB liczne czstkowe analizy konkretnyc proces#w zmian
przyczyniaj si do zaprojektowania nowej kon!iguracji teoretycznej- nie codzi o
makroteori podo"n do tej, jak 3arks stworzy$ dla drugiej po$owy O:O w., ale o
ca$okszta$t studi#w, kt#re wycodz od rzeczywistoci i stopniowo przyczyniaj si do
"udowy innej wizji wiata, jeszcze s$a"o okrelonej, kt#rej g$#wne zarysy dopiero
zaczynaj si wy$ania. 'eorie te niewtpliwie powstaj w segmencie tradycyjnej lewicy,
kt#ra potra!i przemyle swoje dawne uproszczenia. <owstaj jednak r#wnie wr#d
coraz liczniejszyc teoretyk#w KsystemowycL opuszczajcyc statek, kt#ry zawi#d$ ic
do sukcesu, poniewa zdaj so"ie spraw z a"surd#w, do jakic KsystemL doprowadzi$
planet. Nie codzi o jeszcze jedno KneoL, lecz o przyczynki, kt#re ) co rozproszone i
czstkowe ) nale do "udowli o innej arcitekturze.
Jady z nas ma sw#j odmienny wiat lektur. ?o wiemy, e a"solutnie niemoliwe jest
zapoznanie si z ca$ produkcj naukow nawet opu"likowan w o"r"ie stosunkowo
ograniczonyc dziedzin nauki, spr#"ujemy tu zidenty!ikowa nowe punkty odniesienia.
Do pewnego stopnia jestemy skazani na metodologi szkic#w czy na impresjonizmB jak
na o"razie /enoira widzimy niezliczone, rozrzucone "ez sensu punkty. Gdy oddalamy si
od o"razu, powstaje !orma. 're, kt#r zawiera, dopiero si wy$ania.
2) ,z%kajc wynik-w
Na najog#lniejszym poziomie rea"ilituje si pojmowanie nauk ekonomicznyc jako
instrumentu orientacji prowadzonyc polityk. ?elso 4urtado "ardzo do"rze to wyjaniaB
K'rze"a s!ormu$owa polityk rozwoju opart na okreleniu zasadniczyc cel#w, kt#re
pragniemy osign, a nie na logice rodk#w akumulacji narzuconej przez proces,
kt#rym zawiaduj przedsi"iorstwa ponadnarodoweL
..
. <od ktem metodologicznym to
punkt centralny. (statnio patrzylimy na gospodark tylko z punktu widzenia tempa
wzrostu, zapominajc, co wzrasta i dla kogo. G$oszc !a$szyw o"iektywno,
ograniczamy si do opracowania modeli, kt#re pozwalaj przewidzie, czy kurs dolara
wzronie, czy spadnie lu" czy ostatnia "om"a, kt#ra wy"uc$a w :raku, wp$ynie na cen
ropy na!towej. 'rze"a tu przypomnie o czym, co przecie powinno "y oczywisteB
ekonomia to rodek, kt#ry powinien s$uy zr#wnowaonemu rozwojowi ludzkoci,
pomagajc nam jako nauka w wy"orze naj"ardziej pozytywnyc rozwiza& oraz w
unikaniu naj"ardziej nie"ezpiecznyc impas#w.
..
?. 4urtado, op. cit., s. 26.
.*
Naley tu przypomnie o znaczeniu, jakie w .99; r. mia$o pojawienie si /aportu
Narod#w Gjednoczonyc o /ozwoju 0po$ecznym
.,
, kt#ry sugeruje prost, lecz potn
!ormu$B trze"a zapewni spo$ecze&stwo ekonomicznie e!ektywne, spo$ecznie
sprawiedliwe i ekologicznie trwa$e. % takiej mierze, w jakiej to powizanie cel#w
uzyskuje coraz szersz akceptacj wraz z coroczn dostpnoci wiatowego "ilansu,
kt#ry krzyuje trzy wymienione podejcia. i uwzgldniajc wszelkie ograniczenia
w$aciwe studiom og#lnym, mamy tam "ardzo wan Kgwiazd przewodniL. %
akademii mamy z tym jeszcze trudnoci, poniewa jedne dyscypliny naukowe zajmuj
si czynnikami spo$ecznymi, inne ekonomicznymi, a jeszcze inne ekologicznymi, gdy
tymczasem inicjatywy naley widzie jednoczenie pod trzema wspomnianymi ktami.
:c segmentacja jest coraz wyra1niej kontestowana, poniewa uniemoliwia systemow
wizj procesu.
0praw zasadnicz jest wic przezwycienie !a$szywej o"iektywnoci nauk
ekonomicznyc, tak, jak"y mia$y one ogranicza si do liczenia, KkonstatowaniaLB
ekonomia wydaje si tak skomplikowana dlatego, e r#ne prdy ekonomiczne po prostu
s$u r#nym interesom, a gdy interesy s sprzeczne, mamy do czynienia ze sprzecznymi
analizami. 4ederacja >ank#w m#wi nam, e ) sdzc na podstawie zysk#w ) >razylia
ma solidny system porednictwa !inansowego. Nie m#wi, e poywk tej solidnoci jest
coraz wiksza kruco poyczko"iorc#w, zw$aszcza w produkcyjnej s!erze gospodarki.
'am, gdzie po prostu codzi o o"ron roz"ienyc interes#w, co kada ze stron
przedstawia si jako KnaukowaL, czytelnik czsto widzi naukowy caos. Na ekonomicie,
kt#ry nie reprezentuje interes#w adnej szczeg#lnej grupy, spoczywa zadanie ujawnienia
tyc interes#w i szukania interesu og#lnospo$ecznego.
(ptymalna wizja tego powrotu nauk ekonomicznyc do ic roli normatywnej, skupionej
na "udowie cel#w, kt#re interesuj nas jako ludzko, znajduje si w ksice Eermana
Daly i Hona ?o""a Hr. pt. Dor the Common Eood Redirecting the *conomy toward
Community, the *nvironment, and a #ustainable Duture
.2
% Dutorzy wskazuj, e
powinnimy uzna ograniczenia odziedziczonyc mecanizm#wB KGmiana "dzie
wymaga$a korekty i ekspansji, "ardziej empirycznej i istorycznej postawy, mniej
sk$onnoci do "ycia ^nauk_ i woli podporzdkowania rynku celom, do kt#ryc
okrelania nie jest on zdolny.L Gmiana ta wynika$a"y z utraty przez rynek podstawowej
zdolnoci alokacji rzadkic zaso"#w, gdy do wy"oru s ic alternatywne wykorzystaniaB
K=konomici zidenty!ikowali trzy wielkie kategorie pro"lem#w z rynkiemB R.S sk$onno
konkurencji do samoeliminacji .sel&Feliminating1, R,S korozyjne oddzia$ywanie
samointeresu, kt#ry implikuje rynek, na moralny kontekst spo$ecznoci oraz R2S istnienie
d#"r pu"licznyc i koszt#w zewntrznyc.L
.*

%izja ta materializuje si w niedawnyc zaleceniac zawartyc w studiac Narod#w
GjednoczonycB naley skoncentrowa si Kna wyra1nyc politykac, tak, a"y unikn
zar#wno ujemnego wp$ywu glo"alizacji na rozw#j spo$eczny, jak i nowyc zagroe&
wynikajcyc z re!orm rynkowyc. 'rze"a podj rozmylne dzia$ania, kt#re w
porozumieniac midzynarodowyc oraz ustawodawstwac krajowyc i lokalnyc
wyra1nie zapewni$y"y ocron tosamoci i praw kulturalnyc, religijnyc i etnicznyc,
a take sprawi$y, a"y ta ocrona przek$ada$a si na kodeks postpowania o"owizujcy
.,
/aporty opracowane przez <rogram Narod#w Gjednoczonyc ds. /ozwoju R<NFDS s dostpne na
ttpBCCundp.orgCdro i ttpBCCundp.orgCplCdro.
.2
Eerman =. Daly, Hon >. ?o"" Hr., Dor the Common Eood, >oston, >eacon <ress .99*, 52* s.
.*
E.=. Daly, H.>. ?o"", op. cit., s. 8 i *9.
.5
korporacje krajowe i ponadnarodowe, podo"nie jak prywatne interesy operujce pod
jurysdykcj krajow.L
.5
Gdy m#wimy o Krozmylnyc dzia$aniacL, nie ograniczamy si ju do pos$usze&stwa
wo"ec Kmecanizm#wL. :nnymi s$owy, nie wystarcza stworzenie rodowiska
korzystnego dla rynku- trze"a ukierunkowa gospodark na to, co spo$ecze&stwo od niej
oczekuje. KDo"ro wsp#lneL wydaje si do"r de!inicj tego, czego ccemy, poniewa z
kadym dniem coraz lepiej rozumiemy, e ukierunkowanie gospodarki pod ktem
interes#w panujcyc mniejszoci stwarza pro"lemy dla wszystkic. <omys$ odzyskania
nauk ekonomicznyc jako narzdzia konstrukcji do"ra wsp#lnego, co prosty, jest
wany. (czywicie, naley okreli, co rozumiemy przez Kdo"ro wsp#lneL.
.) Mierzc wyniki
Heli ccemy ukierunkowa gospodark, racjonalnie kanalizujc swoje wysi$ki
produkcyjne na wyniki, kt#re nas interesuj, powinnimy skonstruowa instrumenty
oceny tyc wynik#w. 4urtado uywa pojcia Krentownoci spo$ecznejL, kt#re m#wi o
tym, co najistotniejsze, ale moe sprawi, e pomylimy produktywno
makroekonomiczn z produktywnoci sektor#w, kt#re normalnie kojarzymy ze Ks!er
spo$ecznL, takic jak edukacja, ocrona zdrowia itd. 3oe wyrazistsze "dzie pojcie
produktywno;ci systemowe-.
.6
<odstawowa logika jest prostaB gdy wielki producent soi ruguje rolnik#w na miejskie
pery!erie regionu, ewentualnie mona powiedzie, e wzros$a produkcja z ektara )
produktywno przedsi"iorstwa rolnego. <rzedsi"iorca powie, e wz"ogaci$ gmin.
'ymczasem, gdy skalkulujemy koszty, kt#rymi o"ci to spo$ecze&stwo na przyk$ad w
postaci &avelas i zanieczyszczenia w#d czy samego dyskom!ortu rodzin wyrugowanyc z
ic ziemi, nie m#wic ju o "ezro"ociu, kalkulacja okae si odmienna. Jalkulujc
wzrost produkcji soi, ale odejmujc porednie koszty, kt#rymi wzrost ten o"cia
spo$ecze&stwo, uzyskamy pe$niejszy i tecnicznie poprawny "ilans systemowy. 'ak
wic, powinnimy ewoluowa ku racunkowoci przedstawiajcej wynik w kategoriac
jakoci ycia, realnego postpu spo$ecznego.
<odo"nie, gdy jaki kraj sprzedaje swoje zaso"y naturalne, w racunkac !iguruje to jako
wzrost <J>, gdy tymczasem w rzeczywistoci kraj ten wyprzedaje odziedziczone zaso"y
naturalne, kt#ryc nie wyprodukowa$ i nie "dzie m#g$ odnowi, tote si dekapitalizuje,
zwikszajc "ezporednie "ogactwo kosztem przysz$yc trudnoci.
'o, co odziedziczylimy w s!erze metodologii, to system racunk#w narodowyc
wypracowany jeszcze w latac pidziesityc OO w. w ramac Narod#w
Gjednoczonyc, z dopasowaniami wprowadzonymi w .992 r. <rzynosi on os$awiony
<J> ) sum wartoci i koszt#w produkcji d#"r i us$ug, ograniczon jednak do s!ery
dzia$alnoci towarowej. Nie "dziemy tu jeszcze raz opisywa ogranicze& tej
.5
FN, !he <neCuality "redicament Report on the ,orld #ocial #ituation ,;;5, Nowy Hork, Fnited Nations
,;;5, s. .25.
.6
%szyscy poszukuj pojcia, kt#re dawa$o"y szerszy wyraz oczekiwanym wynikom spo$eczno@
ekonomicznym, gdy sama produktywno ekonomiczna jest z"yt wska, a"y mog$a odzwierciedla cele
spo$eczne. % swojej pracy *stratGgias de desenvolvimento local e regional H`rg 3eyer@0tamer m#wi o
konkurency-no;ci systemowe-, *conomist uywa pojcia Ksocial returnL, kalkulujc wp$yw inwestycji
spo$ecznyc, kt#re wnosz Kmoliwie najwikszy wk$ad w pro"lemy spo$ecze&stwaL, E. 0cmitz uywa
pojcia Kcollective e&&iciency) RwB IazPuez@>arPueroS.
.6
metodologii, kt#re dzi s do oczywiste.
.7
:stotne jest to, e poczynajc od .99; r.
pogldy Dmartya 0ena
.8
i metodologia wskaHnik5w rozwo-u spo'ecznego spowodowa$y
radykalny zwrotB istot ludzk przestaje si wiedzie jako narzdzie s$uce
przedsi"iorstwom ) w swoim czasie >ank Nwiatowy g$osi$, e edukacja jest do"ra, gdy
przyczynia si do wzrostu produktywnoci przedsi"iorstw ) i zaczyna si widzie j
jako g$#wny cel. :nnymi s$owy, s!era spo$eczna przestaje "y rodkiem zapewniajcym
osignicie cel#w gospodarczyc- przeciwnie ) s!er ekonomiczn zaczyna si widzie
jako rodek s$ucy poprawie jakoci ycia os#". +ycia z ocron zdrowia, edukacj,
kultur, wypoczynkiem, poczuciem "ezpiecze&stwa i tym wszystkim, czego oczekujemy
od ycia. Gospodarka ma s$uy osiganiu tyc cel#w spo$ecznyc ) prozaicznej jakoci
ycia.
(czywicie, jako ycia trudniej jest zmierzy ni warto o"rot#w przedsi"iorstwa
czy koszt !unkcjonowania szko$y pu"licznej, nie m#wic ju o ekonomii wolonariatu czy
pracy domowej ko"iet. /zeczywisto jest jednak taka, e dop#ki nie wypracujemy
powszecnie przyjtyc !orm pomiaru wartoci ko&cowej ) wynik5w ) naszej
dzia$alnoci, dop#ty nie "dziemy wiedzieli, jak ocenia polityki pu"liczne i prywatne.
Dzi, wykorzystujc metodologi wska1nik#w rozwoju spo$ecznego i idc jeszcze dalej,
osignito due postpy na tym polu. % ksice Heana Gadreya i 4lorence Hany@?atrice
pt. Ies nouveau2 indicateurs de richesse prezentuje si znakomicie zorganizowan
systematyzacj nowyc ram pojciowyc racunkowoci narodowej.
.9
'ak wic,
odr#nia si ksigowanie produkcji .outputs1 od rzeczywistyc wynik#w ocenianyc pod
ktem wartoci spo$ecznej .outcomes1, wska1niki ekonomiczne, spo$eczne i ekologiczne,
wska1niki o"iektywne Rna przyk$ad stop miertelnoci niemowltS i su"iektywne
Rosignite zadowolenieS, wyniki pienine i niepienine. Na tej podstawie
skonstruowano r#ne, dzi do"rze ugruntowane metodologie, takie, jak wskaHnik
dobrobytu ekonomicznego (s"erga i 0arpeMa, wskaHnik trwa'ego dobrobytu
ekonomicznego, wskaHnik realnego post:pu, wskaHnik realnych oszcz:dno;ci .genuine
savings1 >anku Nwiatowego i inne.
0zczeg#lnie interesujca jest metodologia przyjta przez CalvertF?enderson Juality o&
Ii&e <ndicators > New !ool &or >ssessing National !rends
,;
, prawdziwy "ilans
racunk#w narodowyc stosowany w 0tanac Gjednoczonyc. Gamiast pozostawa przy
sumie produktu pieninego, podzielono racunki na ., o"szar#w o"ejmujcyc doc#d,
ale r#wnie prawa cz$owieka, "ezpiecze&stwo pu"liczne, jako rodowiska itd. %
rezultacie Dmerykanie po raz pierwszy maj instrument oceny, jak i w jakic dziedzinac
sytuacja w ic kraju si poprawia Rlu" pogarszaS. :nteresujce jest to, e nie trze"a "y$o
konstruowa nowyc wska1nik#w czy przeprowadza nowyc "ada&B punktem wyjcia
"y$y istniejce dane, spor#d kt#ryc wy"rano naj"ardziej godne zau!ania, i po prostu
skrzyowano je inteligentnie wok#$ wielkic osi wynik#w praktycznyc oczekiwanyc
przez ludno.
.7
<atrz nasza > reproduKLo social, <etr#polis, =ditora Iozes ,;;2 ) ttpBCCdow"or.org.
.8
<odstawowa ksika Dmartya 0ena to Rozw5- i wolno;M, <ozna&, Gysk i 0@ka ,;;,.
.9
Hean Gadrey, 4lorence Hany@?atrice, Ies nouveau2 indicateurs de richesse, <ary, Aa D]couQerte ,;;5,
www.editionsladecouQerte.!r @ patrz "ardziej szczeg#$owe dane o tej ksice na ttpBCCdow"or.org pod
KDicas de leituraL. :nna znakomita ksika to <atrick IiQeret, ReconsidGrer la richesse "ropositions pour
lNGconomie solidaire, <ary, =ditions de lMDu"e ,;;2.
,;
Eazel Eenderson, Hon Aickerman, <atrice 4lynn Rred.S, Calvert ?enderson Juality o& Ii&e <ndicators >
New !ool &or >ssessing National !rends ) www.calQertgroup.com.
.7
0am >ank Nwiatowy w ko&cu zacz$ rewidowa swoje metodologie. % ,orld
8evelopment <ndicators 200O
,.
, w ta"eli 2..5, w kt#rej oceniono oszczdnoci, >ank
zaksigowa$ na przyk$ad produkcj drewna nie jako licz" pozytywn Rwzrost <J>S, lecz
jako dekapitalizacj kraju. Ggodnie z t sam logik, kraje eksportujce rop na!tow
zaczyna si postrzega jako kraje wydatkujce sw#j kapita$ naturalny i prezentujce
ujemne stopy oszczdnoci. % samej dziedzinie produkcji samocod#w, w kalkulacjac
zaczto odejmowa dodatkowe wydatki na ocron zdrowia spowodowane przez
zanieczyszczenie rodowiska. <oniewa metodologie >anku Nwiatowego maj du moc
indukcyjn, otwarcie to cieszy i w wielu krajac wywrze wp$yw na racunkowo
narodow.
0 r#wnie tw#rcze rozwizania ) i to ca$kiem praktyczne. Na przyk$ad w regionie
?ascaQel w "razylijskim stanie <arana ,, gminy zacz$y opracowywa gminne
wska1niki jakoci ycia
,,
. Hest to ,6 stosunkowo prostyc wska1nik#w, kt#re, sprzone
ze so", pozwalaj co roku oceni, czy sytuacja ludno;ci si poprawia, czy nie. Dziki
temu ludzie mog g$osowa na podstawie realnyc wynik#w dla ic ycia, a nie na
podstawie tego, kto rozda$ wicej koszulek ze swoimi podo"iznami. :nnowacja ta nie
wymaga$a wielkic kalkulacji ekonometrycznyc, poniewa dane istniej, ale oznacza$a
niezwykle wan zmian politycznB in!ormacje organizuje si dla ludnoci, a ze"rane
dane s naj"ardziej interesujce z punktu widzenia oceny jakoci ycia ludnoci. 'ak
wic, racunkowo gospodarcza staje si instrumentem w rkac o"ywateli i inicjatywy
r#nyc aktor#w pu"licznyc i prywatnyc "dzie si ocenia$o pod ktem wynik#w
ko&cowyc dla spo$ecze&stwa, przynajmniej na naj"liszym terytorium, na kt#rym ludzie
naj$atwiej mog "ra udzia$ w procesac podejmowania decyzji.
Gmiana podejcia w racunkac ekonomicznyc ma wic zasadnicze znaczenie. >ank,
kt#ry wykorzystuje nasze oszczdnoci do spekulacyjnyc lokat !inansowyc i
legitymuje si wysokimi zyskami, powoduje wzrost <J>, ale redukuje nasz
produktywno systemow, dekapitalizujc spo$ecznoci, zmniejszajc produkcyjne
wykorzystanie naszyc oszczdnoci. Niemiecki system porednictwa !inansowego,
oparty na ma$yc gminnyc kasac oszczdnoci, nie wykazuje wysokic zysk#w, ale
kanalizuje oszczdnoci ku spo$ecznie uytecznym inwestycjom, generujc lepsze
warunki ycia dla wszystkic.
,2
<rzy takim podejciu KzyskL musi "y spo$eczny, a
produktywno musi "y systemowa. 4akt, e nauki ekonomiczne ewoluuj ku takiej
racunkowoci integralnej, a nie tylko mikroekonomicznej, stanowi powany postp.
,*

(g#lnie rzecz "iorc, dla nauk ekonomicznyc wanym postpem jest radykalna zmiana
tego, jak organizujemy in!ormacje o uzyskanyc wynikac. Dop#ki pomiar sprowadza$
si do sumy wartoci produkcji przedsi"iorstw i do koszt#w s$u" pu"licznyc,
wycodzi$o na to, e postp polega jedynie na wzrocie zysk#w przedsi"iorstw i e
,.
%orld >ank, ,orld 8evelopment <ndicators 200O, %aszyngton ,;;2, s. .7* i nast.
,,
<rograma :ndicadores de Pualidade de Qida de ?ascaQel, Conceito e metodologia de aplicaKLo, IersXo .,
pa1dziernik ,;;. r. Rlu1ny dokumentS.
,2
Dane o zarzdzaniu oszczdnociami w Niemczec mona znale1 w !he *conomist, .6 czerwca ,;;* r.,
s. 77. (czywicie, *conomist u"olewa, e w landac niemieckic ustawodawcy Kodmawiaj zgody na
sprzeda kas oszczdnoci, kt#re s w$asnoci spo$ecznoci lokalnyc, na"ywcom z sektora prywatnegoL.
,*
Na temat roli in!ormacji w tym o"ywatelskim zaw$aszczaniu polityk ekonomicznyc patrz nasz artyku$
<n&ormaKLo para a cidadania e o desenvolvimento sustentPvel, ttpBCCdow"or.org, pod KDrtigos onlineL.
Naley tu wspomnie o wk$adzie metodologicznym 3arcio <ocmanna w studiac nad podzia$em
"ogactwa w >razylii i Dldaizy 0posatti w Kmapac wykluczeniaL.
.8
nawet s$u"y pu"liczne stanowi o"cienie. Gdy systemowo oceniamy wyniki dla
ca$ego spo$ecze&stwa, moemy wyro"i so"ie inteligentny pogld o rzeczywicie
osignitym postpie. >udowa "ardziej realistycznyc system#w oceny naszego postpu
gospodarczego i spo$ecznego koryguje strukturaln wad nauk ekonomicznyc.
Nasze poczucie niemocy w o"liczu dynamik ekonomicznyc w duej mierze wynika z
tego, e po prostu nie mamy instrument#w pozwalajcyc ustali wk$ad rozmaityc
rodzaj#w dzia$alnoci w nasz do"ro"yt. Niemal isteryczna wrzawa, kt#r wywo$uj
media na widok wzrostu <J> o par dodatkowyc punkt#w procentowyc, oddzia$uje na
powszecny niepok#j spowodowany "ezro"ociem i odwraca nasz uwag od g$#wnego
celu, kt#rym jest poprawa jakoci ycia spo$ecze&stwa, tote sprawia, e ludzie maj
mtlik w g$owac i s 1le poin!ormowani. (so"y zdezin!ormowane oczywicie nie
uczestnicz. Nie ma demokracji ekonomicznej "ez odpowiedniej in!ormacji o
dynamikac i wynikac, kt#re naprawd si licz. Jonstrukcja nowyc wska1nik#w
"ogactwa jest na tym polu szczeg#lnie wan osi.
/) "inansjeryzacja na%k ekonomicznyc*
:nna o analizy polega na deniu do tego, a"y zrozumie, co dzieje si z porednictwami
!inansowymi. Dziwne @ dominujce "adania teoretyczne nie troszcz si o to, a"y nasze
oszczdnoci "y$y "ardziej produktywne, ale o to, a"y stworzy "ardziej rozwinite
narzdzia do ro"ienia pienidzy za pomoc lokat !inansowyc. % ten spos#" !inanse
zaczto analizowa w izolacji od ic skutk#w i uytecznoci ekonomicznej, a spekulacja
!inansowa zacz$y odgrywa centraln rol w naukac ekonomicznyc.
,5

Nadal "ardzo aktualna jest w tej dziedzinie ksika Hoela Jurtzmana pt. !he 8eath o&
4oney. <oniewa pienidz sta$ si notacj ekonomiczn, kt#ra z szy"koci wiat$a
podr#uje na !alac wirtualnoci, wiat sta$ si glo"alnym kasynem. ?o waniejsze dla
nas, zysk i w$adza generowane przez spekulacj !inansow sprawi$y, e nauka
ekonomiczna o"sesyjnie skupia si na tej s!erze. Aista laureat#w Nagrody No"la w
dziedzinie ekonomii nadal jest zasadniczo ) z "ardzo rzadkimi wyjtkami w rodzaju
Dmartya 0ena ) list specjalist#w w dziedzinie zacowania rynku !inansowego. 0ytuacj
pogarsza !akt, e ta Nagroda No"la !aktycznie nie jest nagrod No"la, lecz nagrod
>anku 0zwecji. <eter No"el, wnuk Dl!reda No"la, kt#ry ustanowi$ nagrod, tak wyjania
zamieszanie rozmylnie stworzone przez pewne szczeg#lne rodowisko ekonomist#wB
K% korespondencji Dl!reda No"la nigdy nie "y$o adnej wzmianki o Nagrodzie No"la w
dziedzinie ekonomii. Jr#lewski >anki 0zwecji z$oy$ swoje jajo w gnie1dzie innego,
"ardzo szacownego ptaka i w ten spos#" narusza ^znak !irmowy_ No"la. Dwie trzecie
nagr#d >anku 0zwecji przyznano ekonomistom ameryka&skim ze szko$y cicagowskiej,
kt#rej modele matematyczne s$u do spekulacji na rynkac akcji ) co jest sprzeczne z
intencjami Dl!reda No"la, kt#ry pragn$ poprawy doli cz$owieczej.L 'ak wic, pienidze
przeznaczone na t nagrod nie pocodz z !unduszu No"la, a kryteria jej przyznawania
ustala si w rodowisku samej !inansjery, kt#ra tak oto, w wyniku oszustwa,
przyw$aszczy$a so"ie cudze zaszczytne miano. Do zamieszania, jakie panuje w tej
,5
<ewnego dnia jeden z kana$#w telewizyjnyc poprosi$ mnie o wywiad na temat sytuacji na gie$dac po
d$ugim weekendzie. %yjani$em dziennikarce, e lokaty !inansowe to nie moja dzia$ka. Gaskoczona,
zareagowa$a na to pytajcB KDle pan jest ekonomistU 'o w takim razie na czym pan si znaUL Hest "ardzo
znamienne, e wielki rodek masowego przekazu uwaa, i ekonomia sprowadza si do analizy lokat
!inansowyc lu" mecanizm#w spekulacyjnyc. 0am termin KrynekL uzyska$ dzi tak konotacj.
.9
sprawie, przyczyni$ si !akt, e !inansjerze uda$o si za$atwi przyznawanie nagrody
podczas tej samej ceremonii, na kt#rej w 0zwecji wrcza si Nagrody No"la, ale nie
zmienia to oceny tego procederu pod wzgldem etycznym.
,6

:nn demonstracj si$y tego samego segmentu ekonomii jest w$adza agencji oceny
ryzyka. Nasze wszystkie gazety o"nosz si z najnowszymi notowaniami Kryzyka
>razyliaL. >ardzo konserwatywny londy&ski *conomist o"urza si na wag, kt#r
osign$ oligopol trzec przedsi"iorstw ) 3oodyMs, 0tandard Y <oor R0Y<S i 4itc )
K"orykajcy si w ostatnic latac z ostr krytyk, poniewa pomyli$ si w zwizku z
takimi kryzysami, jak kryzysy =nronu, %orld?omu i <armalatu. 'e "$dy, rosnce
znaczenie agencji, "rak konkurencji midzy nimi i "rak analiz zewntrznyc zaczynaj
wywo$ywa nerwowo u niekt#ryc os#".L % *conomist argumentuje si r#wnie, e
agencje oceny ryzyka s op$acane przez tyc, kt#rzy emituj papiery wartociowe, a nie
przez inwestor#w, kt#rzy pos$uguj si ocenami ryzyka, i e w ten spos#" popadaj one
w oczywiste kon!likty interes#w. % rezultacie Knajpotniejsza si$a na rynkac
kapita$owyc jest poz"awiona jakiejkolwiek liczcej si regulacji.L
,7
:stota spekulacji !inansowej polega na akumulacji "ogactwa "ez potrze"y wytwarzania
odpowiedniego "ogactwa. <raktycznie rzecz "iorc, spekulanci !inansowi to oso"y, kt#re
yj z wysi$ku innyc, a to, co zyskuj, inni trac. Hosep 0tiglitz zrozumia$ to i napisa$
mocn i $atw w lekturze ksik pt. Elobalization and <ts 8iscontents
,8
, w kt#rej
pokaza$, e kraje przeywajce trudnoci potrze"uj wicej kapita$u, a"y zr#wnoway
swoj gospodark, a w tym samym czasie kapita$y spekulacyjne uciekaj z nic,
powodujc krac. 0w#j pogld w sprawie li"eralizacji kapita$#w 0tiglitz ilustruje
przypadkiem Dzji <o$udniowo@%scodniej, ale to samo rozumowanie stosuje si na
przyk$ad do Drgentyny w cwili, gdy rzd zadekretowa$ tak zwane corralito ) zakaz
wyp$at pienidzy z lokat d$ugoterminowyc i drastyczne ograniczenie wyp$at z
prywatnyc kont.
,9
%o"ec tyc nowyc dynamik o!icjalna teoria 3idzynarodowego 4unduszu
%alutowego, kt#ra na szerok skal zacowuje swoj dominujc pozycj, co jest
o"iektem narastajcego krytycyzmu, jest cynicznaB K<odstawowe korzyci p$ynce z
glo"alizacji !inansowej s do"rze znaneB kanalizujc !undusze tak, a"y zapewni im
,6
Na ten temat patrz artyku$ Eazel Eenderson w Ie 4onde diplomatiCue z lutego ,;;5 r., s. ,8. 4ormalna
nazwa Kno"laL w dziedzinie ekonomii to KNagroda >anku 0zwecji im. Dl!reda No"la w dziedzinie
ekonomiiL. Nagrody tej nie !unduje 4undacja No"la. %ikipedia w jzyku angielskim tak przedstawia !aktyB
K'e >ank o! 0weden <rize in =conomic 0ciences in 3emory o! Dl!red No"el, sometimes re!erred to as
te No"el prize in economics, was not a part o! No"elbs will. :t was instituted in .969 "y 0Qeriges
/iks"ank, te >ank o! 0weden. 0ince tis prize as no !oundation in No"elbs will, and is not paid !or "y is
money, it is tecnically not a No"el <rize. EoweQer, it is awarded wit te o!!icial No"el prizesL. Hest
rzecz znamienn, e Hanusa, o"ecnie jednego z naj"ardziej nowatorskic ekonomist#w, nagrodzono
<okojow Nagrod No"la.
,7
K?redit@rating agenciesB 0pecial /eportL, !he *conomist, ,8 marca ,;;5 r., s. 67 i nast. (statni cytat,
zaczerpnity z tego artyku$u, to s$owa Glenna /eynoldsa z niezalenej !irmy "ada& kredyt#w.
,8
Hosep 0tiglitz, Elobalization and its 8iscontents, Nowy Hork, %.%. Norton Y ?o. ,;;,. % <olsce
ksika ta wysz$a pt. Elobalizac-a, %arszawa, <%N ,;;7.
,9
% przypadku azjatyckim 0tiglitz analizuje co, co nazywa Kte naked sel!@interest o! !inancial marketsL i
stwierdza, e Kcapital !lows out o! a country in a recession, precisely wen te country needs it most, and
!lows in during a "oom, eWacer"ating in!lationary pressures. 0ure enoug, just at te time te countries
needed outside !unds, te "ankers asked !or teir money "ackL R0tiglitz, op. cit., s. .;;S. % sprawie
przypadku argenty&skiego, patrz nasz artyku$ >ltos -uros e descapitalizaKLo da economia, na
ttpBCCdow"or.org, pod KDrtigos (nlineL.
,;
"ardziej produkcyjne wykorzystanie, moe ona pom#c zar#wno krajom rozwinitym, jak
i rozwijajcym si w osigniciu wyszej stopy yciowej.L
2;
/ealny proces prze"iega na odwr#t. Dekapitalizuj si sektor produkcyjny, pa&stwo,
spo$ecznoci i konsumenci. Ai"eralizacja przep$yw#w kapita$u, kt#ra teoretycznie
powinna Kkanalizowa !undusze tak, a"y zapewni im "ardziej produkcyjne
wykorzystanieL, prowadzi, wrcz przeciwnie, do drenau zaso"#w w celac
spekulacyjnyc i zmusza przedsi"iorstwa do szukania samo!inansowania, generujc
!eudalizm !inansowy, w kt#rym kady szuka samowystarczalnoci, wskutek czego
zatraca si w$anie zdolno oszczdnoci jednyc do zasilania inwestycji innyc. 0kutek
jest dok$adnie odwrotny od przewidywanego czy takiego, jaki wyo"raa so"ie 34%, ale
r#wnie sp#jny z tym, jak dzia$a realnie istniejca gospodarka.
Dla nas interesujce jest tutaj to, e ju nie codzi o o"iektywne mecanizmy
ekonomiczne w rodzaju Kstosunk#w rynkowycLB codzi o wiadomy monta procesu
desta"ilizacji ekonomicznej i !inansowej, kt#ry o"ejmuje gigantyczne $ap#wki i
powizania sieci przyjaci#$ w rzdzie ameryka&skim, na %all 0treet, w wielostronnyc
organizacjac !inansowyc i w wielkic przedsi"iorstwac. % gr wcodz procesy
podejmowania decyzji, kt#re nie s zgodne z deklarowanymi celami, a tym "ardziej z
dzia$aniem mecanizm#w rynkowyc. 3ona oczywicie "rzydko nazywa te procesy,
na przyk$ad m#wi o imperializmie !inansowym, ale w rzeczywistoci mamy do
czynienia z mecanizmami manipulacji polityczno@!inansowej, kt#ryc nie ma w
tradycyjnyc kompendiac i kt#re tacy autorzy, jak wyej wymienieni, stopniowo
KdemontujL stosujc swojego rodzaju in6ynieri: na odwr5t ) pokazujc na aktualnyc i
ywyc przyk$adac, Kjak !unkcjonujeL okrelony segment dzia$alnoci gospodarczej.
Niezwyk$y jest rozmac dezin!ormacji w sprawie tak prostego !aktu, jak to, e lokaty
!inansowe, kt#re "ankierzy "ardzo lu"i nazywa inwestyc-ami, prowadz do
wz"ogacania porednik#w nie generujc nowyc aktyw#w i e to wz"ogacenie "ez
odpowiedniej produkcji ) polegajce na zaw$aszczaniu produkcji os#" trzecic ) od"ywa
si za nasze pienidze, a nie za pienidze samyc porednik#w.
2.
=konomia, kt#rej nauczamy, nie uczy nas najistotniejszego ) tego, jak konstruowa cele
rozwoju w nowym kontekcie zmiany tecnologicznej, deregulacji i zmiany
instytucjonalnej. 'e trzy kategorie zmian wcodz w sk$ad analiz 34%, kt#ry po
miadcej krytyce zaczyna "y nieco ostroniejszy w swoic przekonaniacB K?o
trudno "y kategorycznym w tak z$oonej sprawie, jak nowoczesny system !inansowy,
jest rzecz moliw, e procesy te stwarzaj wicej moment#w procyklicznyc ni w
przesz$oci. 3og r#wnie stwarza wiksze Rco jeszcze niewielkieS
prawdopodo"ie&stwo katastro!alnego za$amania.L
2,
'ak oto midzynarodowe kasyno !inansowe Rze swoim wymiarem krajowymS generuje
proces dekapitalizacji gospodarki, doprowadzajc do nies$ycanego niewykorzystania
2;
Dinance and 8evelopment, :34, marzec ,;;, r., s. .2.
2.
<iszemy o tym w / Cue G capital+, 0Xo <aulo, =ditora >rasiliense ,;;* Rwyd O, przejrzane i
rozszerzoneS.
2,
/aguram /ajan, dyrektor wydzia$u "ada& 34%, Dinance and 8evelopment, :34, wrzesie& ,;;5 r., s.
5*, pt. K/isky >usinessL. % oryginaleB K%ile it is ard to "e categorical a"out anyting as compleW as te
modern !inancial system, itMs possi"le tat tese deQelopments are creating more !inancial@sector induced
procyclicality tan in te past. 'ey may also create a greater Ral"eit still smallS pro"a"lility o! a
catastropic meltdown.L % argonie 34% procyclicality odnosi si do zjawiska wskazanego przez
0tiglitzaB kapita$y uciekaj wtedy w$anie, gdy gospodarka przeywa trudnoci, a wic wtedy, gdy
potrze"uje wk$ad#w kapita$owyc, tote ic ucieczka pog$"ia nier#wnowag.
,.
jednego z g$#wnyc czynnik#w dynamizujcyc gospodark ) naszyc oszczdnoci.
<odkrelamyB naszych oszczdnoci, poniewa w kasynie gra si pienidzmi z !unduszy
emerytalnyc, z dro"nyc gospodarstw rodzinnyc, z naszyc depozyt#w.
4aktycznie powsta$a kultura sektorowa. 0ektor kart kredytowyc stanowi ciekaw
ilustracj tego, jak nas sku"i, a jednoczenie pokazuj, jak moe nam si wydawa, e
jestemy wani p$acc Kz$ot kartL za kolacj z ukocan. % reklamac pokazuje si,
jak zjemy kolacj, ale to, kto ) dumny z sie"ie ) zostanie osku"any, to oczywicie KdanaL
karty kredytowej. Jarta po prostu pozwala ciga op$aty za wszystkie nasze transakcje )
ciga je na r#ne sposo"y zar#wno z kupc#w, jak i z konsument#w poprzez
RopododatkowanieS dodatkowe koszty uycia karty, narzucanie kredyt#w, jak r#wnie
odestki karne za op#1nionia w p$atnociac a ponadto wynajem sprzt#w. Na przyk$ad
General =lectric wyda$ ju 68 milion#w kart, z czego *; proc. w krajac rozwijajcyc
si. 'o jeszcze jedna !irma, kt#ra odkry$a, e zyskuje si wicej operujc cudzymi
pienidzmi ni "orykajc si z procesami produkcji. <rzecitny Dmerykanin dumnie
o"nosi si rednio z omioma kartami kredytowymi i yje zad$uony.
?iekawe, e zdaniem *conomist >razylijczycy zaliczaj si do nielicznyc ekspert#wB
KNa przyk$ad, wed$ug >ain Y ?ompany, innej !irmy konsultingowej, w latac .999@,;;*
w >razylii licz"a kart kredytowyc co roku wzrasta$a rednio o .7,2 proc. 'ymczasem
>razylijczycy sk$onni s p$aci nimi swoje miesiczne racunki, czciowo dlatego, e
stopy procentowe s wysokie R8@.. proc. miesicznieS, ale r#wnie dlatego, e wol
uywa swoic kart jako wygodnego rodka p$atniczego, a nie jako !ormy poyczki.
Dostpne s inne, ta&sze kredyty, m#wi /odol!o 0pielman z >ain. 'o moe wyjania
dlaczego w latac .999@,;;* roczne wydatki >razylijczyk#w realizowane kartami
kredytowymi, odliczajc in!lacj, spada$y o *,. proc.L
22
Hak m#wi si w kraju ?elso 4urtado, mamy do czynienia z zabawQ w cudzych
kapeluszach. Greszt 4urtado lu"i jasno si wyraaB KHu nikt nie ignoruje !antastycznej
koncentracji w$adzy, kt#ra dzi przejawia si na tak zwanyc rynkach &inansowych, na
kt#ryc dominuje dzia$alno spekulacyjno@walutowa.L
2*

Heli jednak nikt tego nie ignoruje, !aktem jest, e wszyscy wiemy, jak kszta$tuje si
wiatowy przemys$ samocodowy, ale nie wiemy, jak kszta$tuj si i organizuj swoj
w$adz polityczn i ekonomiczn grupy, kt#re zaw$aszczaj oszczdnoci. %e
wszystkic gazetac mamy strony z rozmaitymi kursami, ale nie ma tam ani s$owa o tym,
jak zarzdza si procesem. <ozwala si gra na stole w kasynie Rkady przynosi swoje
oszczdnoci lu" KinwestujeL pienidze za porednictwem inwestor5w instytuc-onalnych,
kt#rzy graj za nasS, ale poza naszym zasigiem pozostaje wiedza o tym, jak zarzdza si
sto$ami, jakie ma si szanse i kto ile na tym zyskuje. 'en ol"rzymi o"szar gospodarki
wymaga nawietlenia. Niezliczeni Kno"leL Rludzie szlacetni, tyle e niekt#rzy wol
nazywa ic ignobles, lud1mi nikczemnymiS ekonomii wypracowuj !ormu$y, kt#re maj
22
'e *conomist, .* stycznia ,;;6 r., s. 7*
2*
?elso 4urtado, / capitalismo global, /io de Haneiro, =d. <az e 'erra .998, s. 7- system elektronicznyc
operacji !inansowyc, takic jak jak andel algorytmiczny, wymaga ol"rzymic inwestycji w tecnologi
in!ormacji, w ameryka&skic grupac spekulacyjnyc tylko w ,;;5 r. ocenianyc na ,6,* miliarda
dolar#w. 3niejsze czy s$a"sze kraje swo"odnie mog stara si im towarzyszy. % rzeczywistoci jest to
glo"alny system wyw$aszczania oszczdnoci przez tyc, kt#rzy maj rodki pozwalajce panowa nad
mecanizmami. <atrz *conomist, * lutego ,;;6 r., s. 68, o K'ecnology and =WcangesL- patrz r#wnie
wyjanienie gospodarczyc wp$yw#w systemu w skali wiatowej, w raporcie jednej z rzadkic instytucji
midzynarodowyc podejmujcyc ten pro"lem w spos#" realistyczny, w owym czasie pod
kierownictwem /u"ensa /icuperoB FN?'DD, !rade and 8evelopment Report RSST.
,,
poprawi nasz umiejtno gry w ruletk, ale niewielu jest takic, jak na przyk$ad
0tiglitz, kt#rzy ods$aniaj r"ek tajemnicy i pocylaj si nad procesem generowanej w
ten spos#" w$adzy polityczno@!inansowej. ?zy nie przyda$a"y si tu odro"ina
demokracji, jeli ju nie kontroli, przynajmniej w s!erze in!ormacjiU Gra si toczy od
momentu kryzysu w ,;;8 roku. Generowane straty przez spekulant#w, kt#rzy emituj
rzeki papier#w wartociowyc "ez pokrycia dla swoic cel#w, s pokrywane przez
rodki pu"liczne kraj#w "ardziej dotknityc. /one miary ratuj "anki, ale tylko
zmieniaj de!icyt na sejfy p%bliczne) ?aos prywatny zmieni$ si w caos pu"liczny.
<od koniec ,;.; roku, jeszcze nie ustalono sposo"#w regulacji co"y w minimalnie
znaczcy spos#". Jasyno dzia$a dalej, mimo rosncego nie"ezpiecze&stwa. RryzykaS.
0) 1d spek%lacji do spoecznie %2ytecznyc* inwestycji
?iekawe, e patologiczne realia sektora !inansowego stwarzaj swoje w$asne antidota.
<odczas gdy dominujcy prd teoretyczny ) i gros zaso"#w ) umacnia dzia$alno
spekulacyjn i !inansowanie korporacji, tworzy si inny prd, kt#ry cce odpowiedzie
na prozaiczne potrze"y !inansowania ma$yc i rednic przedsi"iorstw, rodzinnej
gospodarki rolnej, organizacji spo$ecze&stwa o"ywatelskiego. %szyscy znaj dzia$alno
3uammada Hunusa w >angladeszu, ale warto uwypukli !akt, e due pienidze w
niewielu rkac wywo$uj caos, natomiast ma$e pienidze w wielu rkac przynosz
niezwyk$e wyniki w s!erze postpu gospodarczego i spo$ecznego.
25
Ge cile
ekonomicznego punktu widzenia dla kogo, kto nic nie ma, troc pienidzy to ol"rzymia
r#nica w dziedzinie ocrony zdrowia, warunk#w nauki dzieci, warunk#w produkcji.
/eorientacja, kt#rej si poszukuje, polega na tym, a"y zaso"y !inansowe zacz$y
prozaicznie s$uy naszemu rozwojowi. 0tiglitz s$usznie k$adzie nacisk na Community
Reinvestment >ct 0 ?/D ) z .977 r., kt#ry w 0tanac Gjednoczonyc zo"owizuje
instytucje porednictwa !inansowego, a"y co najmniej cz zaso"#w przeznacza$y na
rozw#j spo$ecznoci, kt#re przecie, koniec ko&c#w, s w$acicielami tyc zaso"#w. %
4ederal /egister z .9 lipca ,;;. r. wyjania si, e cel polega na zapewnieniu, i agencje
!inansowe Kspe$ni swoje sta$e i a!irmatywne o"owizki polegajce na udzielaniu
pomocy w s!erze zaspokajania potrze" kredytowyc spo$ecznoci lokalnyc, w kt#ryc
maj one zezwolenie na prowadzenie dzia$alnoci. <onadto Jongres poinstruowa$
agencje, e maj ocenia to, jak instytucje R!inansoweS odpowiadaj na potrze"y
kredytowe ca$ej swojej spo$ecznoci.L
26
<rzy tego rodzaju Ko"owizkacL i dzia$aniac
Ka!irmatywnycL jestemy daleko od swo"ody spekulowania zaso"ami os#" trzecic
przez porednictwa !inansowe. ?odzi o to, a"y zaso"y spo$ecznoci s$uy$y samej
spo$ecznoci. 3#wimy o ustawie ucwalonej w 0tanac Gjednoczonyc, kt#re
wycwalaj glo"alizacj, ale potra!i si "roni.
0tiglitz wskazuje r#wnie na znaczenie systemu istniejcego w ?inacB KGminy
kierowa$y swoje drogocenne rodki !inansowe na tworzenie majtku i ostro rywalizowa$y
ze so", a"y odnie sukces. Audzie z miasteczek i wiosek mogli zo"aczy, co si dzieje
z ic pienidzmi- wiedzieli, czy powstaj nowe miejsca pracy i czy docody wzrastaj.
25
3oammad cunus, $anCueiro dos pobres, 0Xo <aulo, dtica ,;;;- w ,;;6 r. cunus otrzyma$ <okojow
Nagrod No"la.
26
4ederal /egister, "roposed Rules t. 66 nr .29, .9 lipca, ,;;. r., s. 276;2 @
ttpBCCwww.!!iec.goQCcraCa"out.tm.
,2
3imo e mog$o tam nie "y demokracji, to "y$a odpowiedzialno. Nowe !irmy w
?inac powstawa$y na o"szarac rolniczyc. <rzyczyni$o si to do zmniejszenia
wstrzsu spo$ecznego, jaki nieucronnie towarzyszy uprzemys$owieniu. 'ak oto ?iny
z"udowa$y !undamenty pod now gospodark na istniejcyc instytucjac, utrzymujc i
powikszajc kapita$ spo$eczny, gdy tymczasem w /osji uleg$ on erozji.L
27

Niemcy o!eruj inny interesujcy przyk$ad, o kt#rym wspomnielimy wyej.
Gigantycznej masy oszczdnoci !inansowyc nie powierza si tak zwanym Kinwestorom
instytucjonalnymL, a"y nimi spekulowali. Garzdzaj nimi ma$e kasy oszczdnoci, kt#re
istniej w kadym miecie i miasteczku. *conomist in!ormuje, e w ten spos#" zarzdza
si ponad po$ow niemieckic oszczdnoci. % czasopimie tym uwaa si oczywicie,
e jest to czynnik zaco!ania, poniewa pienidze wykorzystywano "y "ardziej
dynamicznie, gdy"y tymi oszczdnociami zarzdza$y niekt#re midzynarodowe grupy
!inansowe. G tym, e te w$anie grupy !inansowe "y$y odpowiedzialne za kryzys w ,;;8
roku.
28
D"y tak twierdzi, trze"a nie widzie dro"nyc inicjatyw, kt#re mog podejmowa
do"rze skapitalizowane spo$ecznoci lokalne, zarzdzajc dro"nymi przedsi"iorstwami,
typowymi restauracjami, przetwarzaniem lokalnyc produkt#w rolnyc ) nie wszystko
musi i do 3cDonalda czy do sieci ipermarket#w ) w procesie, kt#ry nie jest tylko
ekonomiczny, ale r#wnie kulturalny i stowarzyszeniowy. 'rze"a nie widzie, e region
moe "y KpanemL swojego terytorium, wystpowa z w$asnymi inicjatywami, "y
kreatywny. Nie naley zapomina, e w 0tanac Gjednoczonyc 5* proc. przedsi"iorstw
zatrudnia do piciu os#" i e w tym kraju dzia$a ,6 milion#w mikro@ i ma$yc
przedsi"iorstw. 'o wielki hiatus w teorii ekonomicznejB za produktywne uwaa si w
nie tylko takie ma$e przedsi"iorstwo, kt#re sprowadza si do roli podwykonawcy
korporacyjnego giganta.
Gdy w zglo"alizowanym kapitalizmie teoria ekonomiczna czyni z indywidualnej i
stowarzyszeniowej inicjatywy gospodarczej "ia$ plam lu" skazuje j na zag$ad, w
ekonomii stosowanej pojawiaj si "ardzo ciekawe rzeczy. Jsika Ies placements
GthiCues stanowi rodzaj ma$ego podrcznika dla tyc, kt#rzy ze swoimi pienidzmi cc
ro"i poyteczne rzeczy zamiast deponowa je w "anku.
29
Niewiele teoretyzujc,
wycodzi od zasady, zgodnie z kt#r realnie istniejce oso"y cc zapewni r#wnowag
27
H. 0tiglitz, ElobalizationU ( Community Reinvestment >ct jest mowa na s. 7;, jako reakcji na rozdarcie
midzy oszczdnociami a potrze"ami rozwoju. ( opcji ci&skiej jest mowa na s. .7*@.75. 0tiglitz
wspomina r#wnie o przypadku ?zecB K:t ad created a capital market wic did not raise money !or new
inQestment, "ut allowed a !ew smart money managers Rmore accurately,wite@collar criminals ) i! tey did
wat tey did in te ?zec /epu"lic in te Fnited 0tates, tey would "e "eind "arsS to walk o!! wit
millions o! dollars o! otersM money.L :nteresujcy jest pogld 0tiglitza na nieliczne przypadki sukcesu
polityk !inansowycB K(ne attri"ute o! te success cases is tat tey are ^omegrown_, designed "y people
witin eac country, sensitiQe to te needs and concerns o! teir countryL Rs. .86S.
28
!he *conomist, .5 pa1dziernika ,;;* r.B K'e pu"lic sector "anks ) .. regional wolesale
Iandesbanken, a !ew deQelopment "anks and nearly 5;; saQings "anks ) account !or 26e o! German
"anking assets and more tan al! o! saQings deposits. 4or years tey aQe "een protected "y laws and state
guarantees !rom te !ull !orce o! te marketL Rs. 72S. *conomist jest "ardzo stronniczy i prowadzi
kampani. Hu w numerze z .2 grudnia ,;;2 r. ukaza$a si taka pe$na o"urzenia notatkaB K?onsider te
5;;@odd municipal saQings "anks tat old al! o! te money in GermansM saQings accounts. None o! tese
"anks as eQer "een priQatised, eQen toug priQate@sector "anks, wic aQe only .5e o! te saQings
deposits, would like te cance to "uy some.L % artykule u"olewa si z powodu istnienia w Niemczec Ko!
te tree@pillar structure o! priQate, pu"lic and co@operatiQe "anks tat stulti!ies te "anking systemL Rs.
69S.
,*
r#nym swoim interesom ) nie tylko cc mie rozsdne odsetki ze swoic pienidzy, ale
r#wnie poczucie "ezpiecze&stwa, p$ynno, gdy niespodziewanie "dzie konieczna, i
poczucie, e ic pienidze czemu s$u. <rzedstawione w ksice uyteczne lokaty
!inansowe odnosz si konkretnie do 4rancji, ale otwieraj og#lne perspektywy.
Na kadej stronie tego podrcznika przedstawia si inny !undusz etyczny wraz z jego
rednimi odsetkami lokacyjnymi, p$ynnoci Rniekt#re !undusze wymagaj okrelonego
czasu lokacyjnegoS, "ezpiecze&stwo Rod lokat gwarantowanyc przez pa&stwo po lokaty
ryzykowne, jak na rynku akcjiS i Ketyczn wartoci dodatkowL, przy kt#rej
szczeg#$owo opisuje si, w jak spo$ecznie lu" ekologicznie uyteczn dzia$alno jest
on zaangaowany. %e 4rancji nie tylko "udzi to zainteresowanie ludnoci, ale co wicej
lokalne "anki nalece do spo$ecznoci lu" do pa&stwa udzielaj gwarancji inicjatywom
podejmowanym na polu gospodarki solidarnej, tote jest to zupe$nie "ezpieczny proces
od strony !inansowej i wykazuje on wysok produktywno systemow.
'ypowe lokaty o"ejmuj przedsi"iorstwa gospodarki solidarnej ) na przyk$ad pienidze
lokuje si w ma$ym przedsi"iorstwie, kt#re w miecie organizuje transport dla os#"
niepe$nosprawnyc, a wic podejmuje z"yt ograniczon inicjatyw, a"y mog$a ona
zainteresowa tradycyjne grupy przedsi"iorcze ) lu" tradycyjne przedsi"iorstwa, kt#re
przesz$y przez sito serii takic kryteri#w, jak poszanowanie praw pracowniczyc,
poszanowanie konsumenta itp. 0 takie !undusze, kt#re ponadto wykluczaj og#$
przedsi"iorstw notorycznie aspo$ecznyc ) na przyk$ad produkujcyc "ro&, papierosy
czy napoje alkoolowe.
:mplikuje to z kolei ca$okszta$t kryteri#w oceny dzia$alnoci gospodarczej, kt#re
wycodz daleko poza zysk, i co za tym idzie, powstaj r#ne instytucje, kt#re
systematycznie monitoruj r#ne sektory dzia$alnoci i r#ne rodzaje przedsi"iorstw,
tote oso"a lokujca pienidze w danym !unduszu moe rzeczywicie pozna ko&cowy
uytek, kt#ry si z nic ro"i. %szyscy jestemy przyzwyczajeni do wska1nika Kryzyka
>razyliaL, kt#ry przedstawia ryzyko, jakie okrelony kraj czy okrelone przedsi"iorstwo
stanowi dla inwestor#w !inansowyc, ale niemal zupe$nie nie ma wska1nik#w
spo$ecznej uytecznoci przedsi"iorstw i nigdy nie m#wi si o ryzyku, jakie na przyk$ad
dzia$alno spekulacyjna stanowi dla >razylii. Dla nas pojcie to ma due znaczenie
dro"ne "anki gminne i ludno moe ledzi, co si dzieje z jej pienidzmi, normalnie nie
mamy najmniejszego pojcia, co si z nimi dzieje ) przy czym w sektorze prywatnym
jest pod tym wzgldem jeszcze gorzej ni w sektorze pu"licznym.
*;
0ystem stworzony we 4rancji jest dojrza$y i do wyszukany. ("ejmuje ustawodawstwo,
kt#re pozwala !iskusowi traktowa pewne lokaty !inansowe w spos#" zr#nicowany,
system notowa& przedsi"iorstw przez instytucje oceniajce, silny udzia$ organizacji
spo$ecze&stwa o"ywatelskiego, zwizk#w zawodowyc i w$adz lokalnyc oraz regularny
system in!ormowania akcjonariuszy czy inwestor#w !inansowyc. =kspansja tego
systemu prze"iega w tempie ,; proc. rocznie. :stniej organizacje spo$ecze&stwa
o"ywatelskiego, kt#re administruj ju ponad 8;; milionami euro, czyli , "ilionami
RmiliardyS reali "razylijskic. : nie inwestuj w kasynie midzynarodowym.
29
KAes placements ]tiPuesB comment placer son agentL, >lternatives *conomiCues ,;;2, .76 s. 0
www.alternatiQes@economiPues.!r. <oza tym we 4rancji rozmaite lokalne systemy pu"licznego zarzdzania
oszczdnociami RAa <oste, ?aisse dMfpargne, ?r]dit 3utuelS administruj *; proc. !rancuskic
oszczdnoci R!he *conomist, ,* grudnia ,;;5 ) 6 stycznia ,;;6 r., s. 99S.
*;
%arto, a"y postpowi w s!erze przedsi"iorstw towarzyszy$y inicjatywy :nstituto =tos i jego wska1niki
odpowiedzialnej przedsi"iorczoci @ www.etos.org."r.
,5
G teoretycznego punktu widzenia sukces takic dowiadcze& jest "ardzo wany,
poniewa oznacza, e koniec ko&c#w ludzie nie cc tylko maksymalizacji przycod#w i
"ezpiecze&stwa swoic pienidzy. Audzie cc ro"i rzeczy spo$ecznie uyteczne, jeli
maj okazje, a okazje si organizuje. 'on nadaje wstpna uwaga Eenri /ouill]
dM(r!euilaB K?ele s jasne. ?odzi o wprowadzenie solidarnoci, a wic troski o do"ro
wsp#lne, w samo serce gospodarki, tak, a"y wzrost prowadzi$ do postpu spo$ecznego i
trwa$ego rozwoju oraz a"y przedsi"iorstwa sta$y si spo$ecznie i ekologicznie
odpowiedzialne.L
*.

'a alternatywna o porednictwa !inansowego jest celem atak#w wielkic grup
spekulacyjnyc i wymiewa j mainstream nauk ekonomicznyc. 'ymczasem, gdy Eazel
Eenderson i inni wo$ali o (ethical market place), co dos$ownie znaczy Ketyczne lokaty
rynkoweL, spotka$o si to z ogromnym zainteresowaniem, kt#re materializuje si w
ogromnym nap$ywie zaso"#w. Dzi same spekulacyjne grupy !inansowe i wielkie "anki
otwieraj nisze spo$ecznie odpowiedzialnej dzia$alnoci, kt#re maj poprawi ic
wizerunek.
*,
Dla nas wszystkic interesujce jest to, e gdy giganty ponadnarodowe lu" narodowe
monopolizujce rozleg$e sektory gospodarki oraz manipulujce przep$ywami i dostpem
do in!ormacji gipsuj mecanizmy rynkowe, powstaj alternatywne !ormy regulacji
gospodarczej oparte na wartociac i "ezporednim uczestnictwie o"ywateli.
Gawsze postrzegalimy uprawianie polityki jako dzia$alno "ardzo skupion na
wy"orac, partiac, rzdzie. Aecz ostatnio zorganizowane spo$ecze&stwo o"ywatelskie
zakasuje rkawy i samo rozwija r#norodn dzia$alno. ?oraz wyra1niej i w coraz
"ardziej liczcym si stopniu na"iera !ormy dzia$alno gospodarcza kierujca si
wartociami, wizjami politycznymi w szerokim znaczeniu tego s$owa. Audzie odkrywaj,
e mog Kg$osowa swoimi pienidzmiL. /#wnie >razylii, z pomoc midzy innymi
<aula 0ingera, zaczyna prowadzi si dzia$alno po linii solidarnej ekonomii. Nie
spos#" ju zliczy inicjatyw na polu mikrokredytu, solidarnego kredytu, organizacji
pozarzdowyc s$ucyc za gwarant#w kredytu.
*2

Hest to dziedzina, w kt#rej, "ez nadmiernego teoretyzowania, powstaj znakomite studia
opisowe o tym, jak to dzia$a. Hest to r#wnie dziedzina, w kt#rej upowszecnia si
praktyka seminari#w i kon!erencji ) oso"y administrujce tymi nowymi !ormami
zarzdzania naszymi oszczdnociami dyskutuj na nic z przedstawicielami nauk
spo$ecznyc i konstruuj nowe wizje.
**

%ana jest tu ma$a dygresja. Nasz pogld o gospodarce cigle skupia si na
dwudziestowiecznej !a"ryce. %scodzcymi sektorami gospodarki nie s jednak !a"ryki,
lecz sieci ocrony zdrowia, powizane systemy edukacji, "adania i organizacja wiedzy,
dzia$alno kulturalna itd. Audzie si dziwi, e w 0tanac Gjednoczonyc na dzia$alno
*.
Eenri /ouill] DM(r!euil, K4inances solidairesB canger dM]celleL, Ies placements GthiCues, >lternatives
BconomiCues, ,;;2, s. .8 ) www.alternatiQes@economiPues.!r.
*,
<atrz www.azelenderson.com. % czasopimie #cienti&ic >merican z grudnia ,;;, r. ukaza$ si
interesujcy artyku$ o Hoanie >aQaria, sze!ie 'rillium Dsset 3anagement. (ceenia si w nim, e Kwiatowa
spo$eczno inwestor#w spo$ecznyc kontroluje ponad , "iliony dolar#w w lokatacL Rs. *;S. % lutym
,;;7 r. w >razylii w podo"nyc celac powsta$ portal www.mercadoetico.com."r.
*2
<od wzgldem skali i innowacji metodologicznej, patrz w szczeg#lnoci dowiadczenia >anco do
Nordeste i nowyc Dggncias de Garantia de ?redito, wspierajcyc dro"nyc producent#w.
**
% sprawie systematyzacji pewnyc tendencji w >razylii patrz 0]rgio /oscel, 4icrocrGdito no $rasil,
na ttpBCCdow"or.org, pod K<esPuisas coneWasL. <atrz take in!ormacje >razylijskiego 0towarzyszenia 4irm
3ikrokredytowyc @ laQoratoha"cred.org."r.
,6
przemys$ow przypada .* proc. <J> i .; proc. miejsc pracy oraz e szy"ko jej udzia$ w
<J> i zatrudnieniu spada, podczas gdy na ocron zdrowia przypada ju .5 proc. <J>.
Heli zsumujemy edukacj, kultur, "ezpiecze&stwo, okae si, e stanowi one ponad *;
proc. <J>. Gospodarka w coraz mniejszym stopniu opiera si na kapitale trwa$ym
Rmaszyny, wyposaenie, konstrukcjeS, a w coraz wikszym stopniu na organizacji i
wiedzy. :nnymi s$owy, gospodarka, kt#ra powstaje, nie potrze"uje gigantyzmu, a"y "y
e!ektywna ) wrcz przeciwnie. % rzeczywistoci, na skutek "iurokratyzacji i
monopolizacji kontroli dostpu do podstawowyc us$ug, w tej dziedzinie gigantyzm nie
oznacza korzyci, lecz niekorzyci skali.
*5
'ak wic, wystpuje z"ieno midzy powstawaniem nowyc sektor#w dzia$alnoci
gospodarczej a !ormami !inansowania, kt#ryc one wymagaj. Gdy dzia$alno
gospodarcza w s!erze spo$ecznej ) taka, jak ocrona zdrowia, edukacja, kultura i inne )
staje si dominujca w naszym sposo"ie produkcji, zmienia si r#wnie pojcie
!inansowania. 0ystem koncentrujcy !inansowanie moe do"rze dzia$a w przypadku
gigantycznyc przedsi"iorstw w s$u"ie zdrowiaB w takim przypadku mamy do
czynienia z a"surdalnym sojuszem interes#w spekulacyjnyc z przemys$em
coro"owym. Gdy jednak codzi o to, a"y prowadzi polityk spo$eczn, kt#ra mia$a"y
rezultaty w s!erze jakoci ycia, innowacje zarzdzania !inansowego po linii rozmaityc
!orm kredytu, kt#re powstaj, okazuj si doskonale sp#jne i ekonomicznie o wiele
"ardziej produktywne. Hest to dzia$alno kapilarna, kt#ra do"rze pasuje do sieciowyc
system#w !inansowania.
0ugerujemy tu, e w "udowie jest nowa teoria ekonomiczna, co "y moe tego nie
dostrzegamy, "o za "ardzo jestemy zajci polemik ze zwolennikami teorii koszt#w
kra&cowyc czy prawa korzyci komparatywnyc /icarda. Nie jest to dynamika
spo$ecznie do"roczynna i ekonomicznie marginalna. 'o wana przestrze&, kt#r naley
zaj. Nie trze"a czeka na rzd, kt#ry "dzie nam si podo"a$, a"y za"ra pienidze z
"anku i ulokowa swoje oszczdnoci w rzeczac uytecznyc. (dzyskanie przez nas
kontroli nad naszymi oszczdnociami wy$ania si jako o kszta$tujca dynamiki
spo$eczne, a prawo do naszej kontroli nad naszymi w$asnymi pienidzmi i do
wymagania, a"y si z nami rozliczano, jest jak naj"ardziej demokratyczne.
3) Wadza ekonomiczna i wadza polityczna
'ak konstruuje si wizja. =konomia nie jest nauk, kt#ra ma dostarcza naj"ardziej
wyszukanyc instrument#w analizy koniunktury, a"y zapewni orientacj spekulantomB z
powrotem powinna skupi si na wynikac ) Kcelac zasadniczycL ) kt#re ccemy
osign, zw$aszcza w spo$ecze&stwie ywotnym nie tylko pod wzgldem
ekonomicznym, ale r#wnie spo$ecznym i ekologicznym. G kolei, kierujc si Kgwiazd
przewodniL, okrelon przez te cele, naley odrodzi racunkowo ekonomiczn,
spos#", w jaki kalkulujemy wyniki, i pod ic ktem skanalizowa zaso"y stworzone
przez oszczdnoci populacji, kt#re s ic w$acicielkami, ale nie mog z nic korzysta,
"o z korzystania nimi je wyw$aszczono. ?y"a nie trze"a dodawa, e wyw$aszczenie to
wynika ze struktur w$adzy ekonomicznej, kt#re te si zmieniaj.
*5
>ardziej szczeg#$owo omawiamy t spraw w artykule EestLo social e trans&ormaKLo da sociedade, na
ttpBCCdow"or.org, pod KDrtigos onlineL, ,;;;, .8 s.
,7
%r#my do ksiki ?elso 4urtadoB K'rze"a s!ormu$owa polityk rozwoju opart na
okreleniu zasadniczyc cel#w, kt#re pragniemy osign, a nie na logice rodk#w
narzuconej przez proces akumulacji, kt#rym zawiaduj przedsi"iorstwa
ponadnarodowe.L <#1niej 4urtado komentuje, e Kplanetarny zasig dzia$ania
przedsi"iorstwa stanowi wielk mutacj w ewolucji systemu kapitalistycznego,
poniewa sprowadza si$y spo$eczne, kt#re "y$y w rucu wstpujcym, do po$oenia
podporzdkowanego i zasadniczo mody!ikuje rol pa&stwa narodowegoL.
*6
:nnymi s$owy, przedsi"iorstwo ponadnarodowe okrela swoje w$asne cele )maksymalny
zysk w jak najkr#tszym czasie, ale r#wnie struktury w$adzy, kt#re go konsoliduj ) i
wraz z procesami spekulacji !inansowej staje si instrumentem odstpstwa od Kcel#w
zasadniczycL.
DaQid Jorten jest dzi prawdopodo"nie oso", kt#ra najlepiej odra"ia Kzadanie domoweL
wyjaniajc, jak organizuje si i jak jest powizana w$adza wielkic korporacji. 'en
spokojny s$uga F0D:D po latac pracy w Dzji stwierdzi$ w ksice pt. ,hen
Corporations Rule the ,orld, e kon!likt midzy deklarowanymi celami ) promocj
do"ro"ytu ludnoci ) a praktykami przedsi"iorstw sta$ si tak ostry, i w znacznej
mierze zniweczy$ podejmowane przez niego wysi$ki promocji spo$ecznej, tote
postanowi$ wyjani, jak ta w$adza !unkcjonuje.
*7

Jsika sta$a si klasykiem, czciowo ze wzgldu na znakomit systematyzacj
in!ormacji i zdolno analizy, a czciowo ze wzgldu na to, e stanowi$a wiadectwo
ogromnej przepaci midzy znaczeniem, kt#re przedsi"iorstwa ponadnarodowe
uzyska$y w s!erze zarzdzania gospodarczego ) i w coraz wikszym stopniu politycznego
) spo$ecze&stwem, a niewielk in!ormacj, kt#r posiadamy, o tym, jak one !unkcjonuj.
Hedyn e!ektywnie dzia$ajc plac#wk "ada& nad przedsi"iorstwami
ponadnarodowymi, kt#ra dzia$a$a w ramac (rganizacji Narod#w Gjednoczonyc pod
nazw Fnited Nations ?enter !or 'ransnational ?orporations RFN?'?S, zlikwidowano w
latac dziewidziesityc.
' zaprogramowan matowo wzmocni$ mecanizm, kt#ry na ca$ym wiecie utrzymuje
media. Dzi wydatki na reklam stanowi cz ceny, kt#r p$acimy za produkty.
Ggodnie z ocen <NFD z .998 r., ten prywatny podatek kosztuje nas rocznie *2;
miliard#w dolar#w, a zgodnie z ocen Aawrence Aessiga z ,;;. r. nawet oko$o "iliona
dolar#w. <oniewa reklamy !inansuj g$#wnie wielkie korporacje i stanowi one
podstaw ekonomicznego przetrwania rodk#w in!ormacji, kt#rymi dysponujemy,
sk$onne s one przedstawia tylko sympatyczne o"razy tyc, kt#rzy kupuj ic przestrze&
lu" czas reklamowy. % rezultacie, gdy wy"ucaj takie skandale, jak =nron, %orldcom,
<armalat czy inne, jestemy nimi zaskoczeni.
'ymczasem jest to codzienny proceder, tote gdy egzekutywy wielkic przedsi"iorstw,
przy$apane na czym, co tra!ia do wiadomoci pu"licznej, wzruszaj ramionami i
komentuj, e Kwszyscy tak ro"iL. % swoic Con&essions o& an *conomic ?itman Hon
<erkins pokazuje, jak dos$ownie montuje si zad$uenie kraj#w politycznie
nieodpornyc. 'en g$#wny ekonomista !irmy 3ain R?as. '. 3ain :nc., !irmy
konsultingowej, kt#ra pracuje w s!erze in!rastruktur, jak =nron, >ecten, Ealli"urton i
inne s$ynne przedsi"iorstwaS podpisuje rozmylnie przesadzon prognoz wzrostu
*6
?. 4urtado, *m busca de novo modelo, s. 26 i 5;.
*7
DaQid Jorten, ,hen Corporations Rule the ,orld, %est Eart!ord ) 0an 4rancisco, Jumarian <ress @
>errett@Joeler <u"lisers .996.
,8
gospodarczego jakiego kraju ) mecanizm ten zastosowano w Dra"ii 0audyjskiej,
=kwadorze i wielu innyc krajac ) a"y nak$oni ten kraj do zainwestowania wielkic
sum w rozw#j in!rastruktury. <rzedsi"iorstwa, uz"rojone w takie raporty z
oszuka&czymi prognozami wzrostu, kt#re czyni wiarygodn p#1niejsz sp$at poyczek,
negocjuj z >ankiem Nwiatowym i innymi instytucjami odpowiednie poyczki, a
kontrakty wykonawcze oczywicie przypadaj takim, jak wyej wymienione
przedsi"iorstwom, kt#re pomagaj wywrze presj na udzielenie poyczki.
<rzedsi"iorstwa te wz"ogacaj si na kontraktac, wzrost gospodarczy nie nastpuje
Rnie ma cud#wS i kraj przekracza swoj zdolno zad$uenia. %kracza w#wczas drugi
mecanizm, kt#rym jest renegocjacja kontrakt#w na poszukiwanie z$# ropy na!towej i
innyc "ogactw. 'en mecanizm polega na wykorzystaniu rozmylnie wywo$anej
nieodpornoci !inansowej kraju. Normalnie mecanizm ten przedstawia si jako pomoc
dla "iednyc kraj#w, a te na og#$ nie maj prawa odrzuca przyjacielskiego ucisku.
*8

:nne "ardzo interesujce studium to praca Hoela >akana pt. !he CorporationB !he
"athological "ursuit o& "ro&it and "ower.
*9
Dutor wycodzi od rzeczy oczywistej, ale
zapomnianejB prawo, kt#re stworzy$o Koso"owo prawnL, mia$o croni oso"y, ale
rozszerzono je na przedsi"iorstwa, kt#re zacz$y korzysta z takic praw, jak"y "y$y
istotami ludzkimi. Naturalnie, jak pisze autor, oso" !izyczn mona posadzi za kratki,
ale nie mona tego zro"i z oso" prawn. D oso"a prawna dysponujc wielkimi
pienidzmi, niezliczonymi adwokatami, kontrol medi#w i permanentnym
samo!inansowaniem sprawowanej przez ni w$adzy ) za porednictwem tego, co p$acimy
kupujc jej produkty, p$acc jej procenty lu" uywajc jej oprogramowa& ) stopniowo
uzyskuje wielk w$adz. <odczas gdy jednak oso"a !izyczna ma r#ne aspekty i
zr#nicowane interesy, przeywa niepokoje etyczne, na mocy prawa korporacja ma tylko
o"owizek maksymalizowa zyski, tak, a"y zadowoli swoic akcjonariuszy.
% taki spos#" powstaje pseudooso"a, kt#ra ma zero skrupu$#w i ogromn w$adz.
0poso"y, w jakie korporacje uzyskuj dominacj nad nami, "ada si przy uyciu tyc
samyc kryteri#w, kt#ryc w ocronie zdrowia uywa si do klasy!ikacji psycopat#wB
"rak zainteresowania dla spo$ecze&stwa, "rak uczu etycznyc itd. Grupa os#" wpad$a na
pomys$, a"y z tej ksiki zro"i !ilm, co stanowi$o interesujc innowacj
metodologicznB zamiast czyta w ksice akapity w cudzys$owac, a"y wiedzie, co
<eter Drucker ma do powiedzenia o okrelonej sprawie, mamy do czynienia z
audiowizualnym cytatem i widzimy, jak Drucker wyjania sw#j pogld na ekranie. (g#$
opinii, zgrupowanyc w Krozdzia$acL !ilmowyc, odk$ada si w ko&cu na znakomity
dokument naukowy o zacowaniu korporacji. Drgumenty przedstawia si w o"razac i
wypowiedziac, a nie na stronac. /ezultat jest "ardzo przekonujcy, m#wi tam oso"y i
to pokazuje, jak "ardziej dynamicznie i ywo mona pisa nasze cikie dzie$a z zakresu
nauk ekonomicznyc.
5;

*8
Hon <erkins, Con&essions o& an *conomic ?it 4an, ) 0an 4rancisco, >errett@Joeler ,;;*. Jsika ta
sta$a si "estsellerem w 0tanac Gjednoczonyc. (strony czy nieostrony <erkins prawie dwa
dziesiciolecia nie m#g$ zdecydowa si, czy opu"likowa swoj relacj.
*9
Hoel >akan, !he Corporation !he "athological "ursuit o& "ro&it and "ower, Nowy Hork, /ee <ress,
,;;*.
5;
4ilm naukowy !he Corporation jest dostpny na www.tecorporation.com. 'rwa , godziny ,; minut.
Hest to dzie$o pierwszej klasy ) znakomity materia$ do sal wyk$adowyc. <eter Drucker nie zdo"y$ nagrody
najlepszego aktora wspomagajcego, ale (skar przyznany !ilmowi Dla GoreMa >n <nconvenient !ruth
wiadczy o wielkim awansie inteligentnyc i nieelitarnyc !orm wyrazu.
,9
3imo nieustannego o"lenia reklamowego wielkic korporacji nielegalny wymiar
dzia$alnoci korporacyjnej stopniowo wycodzi na jaw. :nteresujc lektur na tym polu
jest ksika Eenri /ouill] DM(r!euila pt) Bconomie, le rGveil des citoyens) $isze on4
56aje podatkowe, odgrywajce podw-jn rol& legalnej kryj-wki dla kapita-w
%si%jcyc* %nikn( zobowiza' fiskalnyc* i spoecznyc* i rol& powierzc*ni
mi&dzyfazowej w stos%nk% do gospodarki przest&pczej, kt-rej 7roczny prod%kt
br%tto8 M"W ocenia na bilion dolar-w, tj) od 2 do 0 proc) $9: planety ; szac%nki
s tr%dne ; staj si& w ten spos-b pralniami br%dnyc* pieni&dzy) 4raniois@OaQier
IersaQe, kt#ry studiowa$ takie siatki, powiada, e ^w przysz$oci tylko "iedni i durnie
"d p$aci podatki_... 0dzia Hean de 3aillard te ocenia to jednoznacznieB ^'ej
glo"alizacji gospodarki przestpczej towarzyszy kryminalizacja gospodarki wiatowej i
teraz o"ie tendencje sk$aniaj si ku wsp#lnej logice. 'ak wic, o"ecnie od"ywa si !uzja
gospodarki legalnej z gospodark przestpcz_.L
5.
DaQid Jorten, Hoel >akan, Hon <erkins i inni studiuj w$adz przedsi"iorstw
ponadnarodowyc, ale nie opracowuj teorii og#lnycB najpierw "adaj, co si dzieje i
jak. 0topniowo wy$aniaj si jednak prawid$owoci, sprzecznoci i tendencje. <owstaj
zarysy teorii, kt#re trze"a "dzie skon!rontowa z innymi "adaniami empirycznymi,
innymi analizami wycinkowymi.
%izje zn#w "d kontradyktoryjneB kapita$y korporacyjne "d wskazywa$y na
tecnologie, e!ektywno, kreatywno. :nni "d wskazywali na katastro!y ekologiczne,
koncentracj docodu, "ezro"ocie, manipulacj in!ormacyjn, moce destrukcyjne.
0przeczno ta nie rozwizuje si w o"r"ie s!ery ekonomicznej, lecz wtedy, gdy
wprowadza si szersz wizjB kada w$adza, kt#ra nie podlega kontroli, sk$onna jest
wyrodnie. Nauki ekonomiczne naley widzie jako kamie& z wicej ni jednej mozaiki,
kt#ry staje si zrozumia$y tylko w szerszym wymiarze. (g#lnie rzecz "iorc,
podstawowy argument jest jasnyB powstaje szeroka w$adza polityczna, kt#ra ma jednak
o"licze ekonomiczne i nie podlega kontrolom politycznym, poniewa rzekomo kontroluj
j Ksi$y rynkoweL. % rzeczywistoci nie kontroluje jej nikt.
<) =eoria kons%mpcji
<owr#my do osi metodologicznej, kt#r zajmujemy si w tym eseju. Nie codzi o
rewizj teoretyczn ) o sprawdzenie, czy analizy wielkic szk#$ myli ekonomicznej
zacowuj jeszcze moc wyjaniajc dzisiejsz rzeczywisto. ?odzi o to, a"y wyj od
osi o najwikszym oddzia$ywaniu strukturalnym, takic, jak w$adza przedsi"iorstw
5.
Eenri /ouill] DM(r!euil, *conomia cidadLB alternativas ao neoliberalismo, <etr#polis, =ditora Iozes
,;;,, s. 28. <rosz zauway, e "ankierzy ani nie s "iedni, ani g$upi. ?ytowany wyej Hean de 3aillard
jest !rancuskim sdzi, kt#ry "ada nielegalne przep$ywy !inansowe i opracowa$ interesujcy atlas
pienidzaB 7n monde sans loi Ia criminalitG &inanciVre en images, <ary, =d. 0tock .998, .*; s. Jsika
jest powicona ,6 sdziom zamordowanym podczas "ada& przep$yw#w !inansowyc tego rodzaju.
0tanowczo nie jest to wiat >lic-i w krainie czar5w. Gdy spotkalimy si z 3aillardem we 4rancji, wyjani$
on, e jednym z g$#wnyc pro"lem#w w represjonowaniu przestpczoci gospodarczej jest to, i nigdy nie
ma wyra1nej granicy midzy przestpc a przedsi"iorc, natomiast s stopnie przestpczoci ) od
wielkiego przedsi"iorcy, kt#ry Km#g$"y nie wiedzieL, przez adwokata, kt#ry montuje pozory legalnoci
oszustw, do jawnej korupcji. %e wspomnianej ksice Hoel >akan opracowa$ list proces#w karnyc i
wyrok#w skazujacyc General =lectric. Hack %elc, "y$y prezes tej !irmy, w swojej klasycznej, ociekajcej
lukrem ksice #traight &rom the Eut, kt#ra znajduje si w ksigarniac na wszystkic lotniskac
"razylijskic, co trzy strony uywa s$owa etyka. ( adnym oszustwie nie wspomina.
2;
ponadnarodowyc, !inansjeryzacja gospodarki itd., i lu1no idc w lady idei, kt#re
sugeruj nam lektury prac ?elso 4urtado, a szczeg#lnie lektura jego eseju pt. *m busca
de novo modelo, zidenty!ikowa osie analizy, kt#re odpowiadaj tendencjom
zarysowujcym si w literaturze ekonomicznej.
Nie codzi o lekcewaenie klasyk#w. Gas$uguj oni, a"y ic studiowa, ale w takic
ramac odniesienia, w jakic yli, co wymaga do"rej znajomoci istorycznej reali#w,
kt#re starali si wyjani. Heli cytuje si wielkic mistrz#w nie starajc si wykaza, do
jakiego stopnia przytoczona idea jest prawomocna w o"ecnym kontekcie, to jest to
jedynie podpieraniem si cudzym autorytetem. K<oniewa zacowanie zmiennyc
ekonomicznyc w duej mierze zaley o tyc parametr#w jpozaekonomicznyck, kt#re
de!iniuje si i kt#re ewoluuj w kontekcie istorycznym, nie mona izolowa studi#w
zjawisk ekonomicznyc od ic ram istorycznyc.L
5,

% kontekcie, kt#ry si przeo"raa, przeo"raa si musz nauki ekonomiczne. K%arto
pracy ekonomisty, zreszt podo"nie jak kadego innego "adaczaL, pisze 4urtado,
Kwynika z kom"inacji dw#c sk$adnik#wB wyo"ra1ni i odwagi w ponoszeniu ryzyka,
jakim jest poszukiwanie niepewnegoL. 'ak oto ekonomista, oddalajc si od konsensu,
Kspostrzee, e drogi wytyczone ju przez innyc s niewiele warteL i Kw kr#tkim czasie
straci powaanie dla tego, co ustalone i zawarte w kompendiacL.
52

Gdy ju to so"ie wyjanilimy, ccemy zaj si inn Kosia rzeczywistociL, kt#r jest
konsumpcja. KJonsumentowiL, pisze 4urtado, Kprzypada zasadniczo "ierna rola. Hego
racjonalno polega na ^prawid$owym_ reagowaniu na kady "odziec, kt#remu jest
poddanyl Hednostka ludzka moe zgromadzi wok#$ sie"ie mn#stwo przedmiot#w,
co nie wnios$a adnego wk$adu w ic wytworzenie. %ynalezienie takic przedmiot#w
podlega procesowi akumulacji, kt#ry znajduje potn d1wignie w ujednolicaniu wzor#w
konsumpcji.L % rezultacie cz$owiek przestaje "y podmiotem procesu- w ramac
Kracjonalnoci instrumentalnejL Kcz$owieka identy!ikuje si tu jako przedmiot, kt#ry
mona analizowa i programowaL.
5*

% tym punkcie idealnym antytekstem jest oczywicie praca 3iltona 4riedmana ze szko$y
cicagowskiej, kt#ry z zucwalstwem kogo, kto nie potrze"uje rozlicza si z
rzeczywistoci, a jedynie z korporacj, napisa$ przy uprzejmej wsp#$pracy swojej ony
/ose klasyczne Dree to Chose ) o$d z$oony wolnoci wy"oru, kt#r zapewnia system.
Gawsze uwaa$em, e 4riedman w niewielkim stopniu zawdzicza swoj !am i pseudo@
No"la sp#jnoci swojej myli i w wielkim stopniu g$oszeniu idei, kt#re "roni systemu.
0ystem za potra!i "y szczodry.
55
Hon J. Gal"rait z pewnoci nie jest KsystemowyL. <oza tym pisze po mistrzowsku.
Dawniej takie mistrzostwo implikowa$o"y skomplikowane zdania i wyszukane
wyraenia. Dzi, na stylistycznej pustyni wsp#$czesnyc nauk ekonomicznyc, przede
wszystkim implikuje pisanie proste i "ezporednie. ?zytajc !he *conomics o& <nnocent
Draud czujemy przyjemno, z kt#r wyra1nie Gal"rait j pisa$, w tym przyjemno
wyk$adania do"rze uporzdkowanyc myli, z kt#r kontemplujemy do"rze wykonan
prac.
5,
? 4urtado ) *m buscaU, s. 7,.
52
?. 4urtado, / capitalismo global, s. .;.
5*
?. 4urtado, *m busca%%%, s. 6; i 6..
55
3ilton and /ose 4riedman, Dree to Chose, Nowy Hork, EarQest >ooks .99;.
2.
%$adza korporacyjna szacownie si u"iera. Jorporacja przestaje "y monopolem czy
oligopolem kapitalistycznym i zaczyna nazywa si KrynkiemL
56
Gdaniem Gal"raita,
o!icjalna wersja, kt#r skonstruowano wok#$ tego rynku, mieci si w jednym zdaniuB Kw
systemie rynkowym twierdzi si, e ) powt#rzmy ) w$adza w ostatniej instancji znajduje
si w rkac tyc, kt#rzy kupuj lu" postanawiaj nie kupi, tak, e z pewnymi
zastrzeeniami w ostatniej instancji jest to w$adza konsumenta. %y"#r dokonany przez
konsumenta nadaje !orm krzywej popytu. 'ak, jak oddany g$os daje w$adz
o"ywatelowi, tak te w yciu gospodarczym krzywa popytu daje w$adz konsumentowi.L
3ecanizm jest "ardzo jasny, tylko e ma jedn wad ) nie odpowiada rzeczywistoci.
57

/zeczywistoci jest co, co Gal"rait nazywa Ksystemem korporacyjnymL, kt#ry opiera
si na monopolu lu" oligopolu i w wiecie wielkiej przedsi"iorczoci drastycznie
centralizuje w$adz ekonomiczn, korodujc przestrze& konkurencji i pozostawiajc
konsumenta "ez moliwoci wy"oru. G drugiej strony gigantyczny system manipulacji
konsumenta za pomoc reklamy sprawia, e to sam system korporacyjny okrela pro!il
popytu. G kolei w $onie korporacji w$adza nie jest rozmyta wr#d wielkiej licz"y
akcjonariuszy, lecz skoncentrowana w rkac "iurokracji korporacyjnej, o czym midzy
innymi wiadcz astronomiczne wynagrodzenia, jakie przyznaj so"ie wzajemnie jej
cz$onkowie. <oniewa oligopolizacja pozwala manipulowa cenami, w$cza si do nic
koszty "udowy marki i wizerunku korporacyjnego. 3ecanizm rynkowy zosta$
zastpiony przez mecanizm w$adzy.
% innym studium Gal"rait wypowiada si jeszcze wyra1niej, komentujc !akt, e
pojcie kapitalizmu wysz$o z mody. KDpro"owanym teraz odniesieniem jest system
rynkowy.L Gamiast w$acicieli kapita$u, Kmamy cudownie "ezoso"owyc oso"nik#w
zwanyc ^si$ami rynkowymi_. 'rudno "y$o"y wpa na lepszy pomys$ zmiany
terminologii na z"ien z interesami tyc, kt#rym pienidze daj w$adz. 'eraz
dysponuj oni !unkcjonaln anonimowoci.L
58
:nna o rozumowania Gal"raita wskazuje na oszustwo, jakim jest interpretacja
koniunktury makroekonomicznej. K4a$szywa i korzystna reputacja 4=D Rameryka&skiego
>anku /ezerw 4ederalnycS ma solidne !undamentyB ma on w$adz i presti "ank#w i
56
'rze"a wprowadzi tu pewne rozr#nienie. Gdy pocztkowo w naukac ekonomicznyc m#wilimy o
rynku, odnosilimy si do mecanizm#w konkurencji, kt#re tysicom aktor#w gospodarczyc pozwalaj
wsp#$zawodniczy na zasadac r#wnoci w przestrzeni wymiany andlowej. <oniewa takie pojmowanie
rynku jest sympatyczne, gdy implikuje mecanizmy demokratyczne, wielkie grupy ekonomiczne
przyw$aszczy$y so"ie ten termin i dzi KrynekL coraz "ardziej oznacza grup potnyc korporacji
panujcyc na rynku i zastpujcyc "ezoso"ow konkurencj mecanizmami kontroli ) tak zwanym
Kmanaged marketL. Niedawno, gdy na sile przy"ra$y grupy spekulacji !inansowej, KrynekL zacz$ oznacza
trzon wielkic inwestor#w instytucjonalnyc. Dzi tak pojmuje rynek wyspecjalizowana prasa, na
przyk$ad, gdy w o"liczu ulotnoci kurs#w in!ormuje, e Krynek jest nerwowyL. Na og#$ codzi o
nerwowo p#$ tuzina grup !inansowyc.
57
Hon Jennet Gal"rait, !he *conomics o& <nnocent Draud !ruth Dor /ur !ime, Nowy Hork, Eougton
3i!!lin ,;;*, 6, s. K:n te market system te ultimate power, to repeat, is eld to "e wit tose wo "uy or
coose not to "uy- tus, wit some Puali!ications, te ultimate power is tat o! te consumer. ?onsumer
coice sapes to te demand curQe. Ds te "allot giQes autority to te citizen, so in economic li!e te
demand curQe accords autority to te consumerl =conomics as taugt and "elieQed lags well "eind te
reality in all "ut te "usiness scoolsL Rs. ., i .2S.
58
H. J. Gal"rait, K4ree 3arket 4raudL, !he "rogressive, stycze& .999 r. % oryginaleB K'e approQed
re!erence now is to te market systeml :nstead o! capital owners in control, we aQe te admira"ly
impersonal role o! market !orces. :t would "e ard to tink o! a cange in terminology more in te interest
o! tose to wom money accords power. 'ey aQe now a !unctional anonymity.L
2,
"ankier#w oraz magiczn w$adz, kt#r przypisuje si walucie. 'rzymaj si one razem i
wspieraj 4=D i jego cz$onk#w, czyli "ank#w, kt#re do niego nale. % przypadku
recesji "ank centralny o"nia stopy procentowe, a "anki, kt#re s jego cz$onkami, musz
zao!erowa swoim klientom o"nion stop, w ten spos#" zaccajc ic do
wystpowania o poyczki. <roducenci wytwarzajcy do"ra i us$ugi "d teraz mogli
kupi zak$ady przemys$owe i maszyny, dziki czemu zaro"i pienidze i wzronie
konsumpcja !inansowana przez ta&sze poyczki. Gospodarka zareaguje na to i sko&czy
si recesja. Heli wtedy nastpi boom grocy in!lacj, r#wnie podjta przez 4=D i
narzucona "ankom cz$onkowskim decyzja o zwikszeniu kosztu kredytu spowoduje
podwyk st#p procentowyc. (graniczy to inwestycje przedsi"iorc#w i poyczki
przyznawane na konsumpcj, zredukuje nadmierny optymizm, zr#wnoway ceny,
croni nas przed in!lacj.L
59
'rudno, m#wi Gal"rait, Kpolega na tym, e ten wysoce
wiarygodny proces, kt#ry szeroko uwaa si za zgodny z rzeczywistoci, istnieje tylko
w mocno ugruntowanej wierze ekonomist#w, a nie w yciu realnym.L
K% rzeczywistociL, pisze Gal"rait, Kgdy ronie sprzeda, stopy procentowe to detal.
<rzedsi"iorstwa nie wystpuj o poyczki ani nie rozszerzaj produkcji, kt#rej nie maj
jak sprzedal 4aktem pozostaje to, e gdy czasy s do"re, wysze stopy procentowe nie
zmniejszaj inwestycji przedsi"iorstw. Nie maj wikszego znaczenia- liczy si
perspektywa wikszego zysku, a podczas recesji czy depresji czynnikiem kontroli jest
perspektywa niskic zysk#w.L
6;
Gdaniem Gal"raita, Kjedynym ca$kowicie wiarygodnym
lekiem na recesj jest solidny przyp$yw popytu konsumenta.L
6.
D najlepszy spos#"
zapewnienia tego przyp$ywu nie polega na o"nice podatk#w dla "ogatyc, kt#rzy
oszczdzaj i spekuluj, lecz na zwikszeniu docod#w naj"iedniejszyc, kt#rzy
konsumuj.
'ak wic, yjemy w kr#lestwie naukowej !antazjiB KNauki ekonomiczne oraz szersze
systemy ekonomiczne i polityczne kultywuj swoj wersj prawdy. 'a ostatnia
niekoniecznie ma zwizki z rzeczywistoci.L
6,
?o pozostaje z teorii konsumpcji, centralnej dla tradycyjnej wizji nauk ekonomicznyc,
jeli przedsi"iorstwa nie potrze"uj konkurowa o ceny coraz "ardziej administrowane
przez oligopole, jeli konsument nie ma in!ormacji lu" jest z"ytnio "om"ardowany
reklamami, a"y mie racjonalny wy"#r konsumpcji, i jeli zdolno regulacyjna pa&stwa
traci znaczenie w o"liczu procesu glo"alizacjiU (czywicie niewiele i !akt ten znajduje
odzwierciedlenie w a"surdalnym zniekszta$ceniu priorytet#w rozwoju gospodarczego.
% Raporcie o rozwo-u spo'ecznym RSST "ada si pro"lemy konsumpcji pod ktem
potrze" os#", co stanowi zucwa$ innowacj. <odstawowa myl tego raportu to
zgodno z rzeczywistociB KNwiat ma do zaso"#w, a"y przyspieszy rozw#j
spo$eczny dla wszystkic i wykorzeni na planecie najgorsze !ormy u"#stwa. <ostp w
s!erze rozwoju ludzkiego nie jest zadaniem ponad nasze si$y. Na przyk$ad oszacowano,
e ca$a dodatkowa inwestycja roczna, kt#ra "y$a"y konieczna do osignicia
powszecnego dostpu do podstawowyc us$ug spo$ecznyc, wynosi$a"y oko$o *;
59
Gal"rait, !he *conomics o& <nnocent Draud, s. **.
6;
'ame, s. *5 i *7.
6.
'ame, s. 6.. K'e one wolly relia"le remedy !or recession is a solid !low o! consumer demandl 'e
need!ul are denied te money tey will surely spend. 'e a!!luent are accorded te income tey will almost
certainly saQe.L
6,
'ame, s. O. K=conomics and larger economic and political systems cultiQate teir own Qersion o! trut.
'is last as no necessary relation to realityL.
22
miliard#w ) ;,. proc. wiatowego docodu, troc wicej ni zaokrglenie statystyczne.
<okrywa$o"y to wydatki na podstawow edukacj, ocron zdrowia, wyywienie,
ocron zdrowia reprodukcyjnego, planowanie rodziny oraz dostp do wody i jej
uzdatnianie i oczyszczanie dla wszystkic.L
62
<o tytu$em K<riorytety wiataUL i na zasadzie ilustracji, w raporcie por#wnuje si
potrze"y nie zaspokojone z powodu "raku zaso"#w i zaso"y o wtpliwym priorytecie. Na
przyk$ad dodatkowa inwestycja roczna, kt#ra zapewni$a"y wszystkim podstawow
edukacj, wynosi$a"y 6 miliard#w dolar#w, kt#ryc nie udaje si uzyska, gdy
tymczasem w 0tanac Gjednoczonyc wydaje si 8 miliard#w na kosmetyki- a"y
zapewni "ezpieczn wod i jej uzdatnianie i oczyszczanie dla wszystkic, potrze"a
"y$o"y 9 miliard#w, a w =uropie wydaje si .. miliard#w na lody- powszecna ocrona
zdrowia reprodukcyjnego dodatkowo wymaga$a"y rocznie ., miliard#w dolar#w, a wic
tyle samo, ile w =uropie i 0tanac Gjednoczonyc wydaje si na per!umy- podstawowa
ocrona zdrowia i podstawowe wyywienie dla wszystkic wymaga$y"y dodatkowo .2
miliard#w dolar#w w skali rocznej, a w =uropie i F0D wydaje si .7 miliard#w na
ywno dla zwierzt domowyc. <oza tym w Haponii wydaje si 25 miliard#w dolar#w
na szkolenie dyrektor#w przedsi"iorstw, w =uropie wydaje si 5; miliard#w na
papierosy i .;5 miliard#w na napoje alkoolowe, na wiecie wydaje si *;; miliard#w
dolar#w na narkotyki i 78; miliard#w na cele wojskowe.
6*
'ak wic, jednoczesna degradacja zdolnoci regulacyjnej rynku i redukcja roli pa&stwa
de!ormuj konsumpcj. Gdy interes ko&cowy konsumenta ju nie jest decydujcy,
procesy produkcyjne si de!ormuj. Nwiat, kt#ry dziedziczymy po tym procesie, jest
surrealistyczny. /zecz w tym, e do nowyc reali#w stosujemy przestarza$e systemy
regulacji. 'eoretycznie o"iektywnymi i demokratycznymi mecanizmami rynkowymi
wyjania si dynamiki nalece do powizanyc mecanizm#w w$adzy, kt#re z kolei
stwarzaj surrealistyczn kultur zacowania ekonomicznego, a ta ma "ardzo ma$o
wsp#lnego z tym, czego ccemy od naszego ycia.
Nasze wydatki coraz rzadziej wi si z zakupem jakiego produktu, a coraz czciej
wi si z uzyskaniem prawa do dostpu ) w s!erze ocrony zdrowia, tele!onii, telewizji
ka"lowej, kondominium i wielu innyc system#w konsumpcji, w kt#ryc nasz wy"#r jest
niezwykle ograniczony.
65
Fr"anizacja doprowadzi$a do ekspansji spoycia z"iorowego,
kt#re r#wnie o"ejmuje niewiele wy"or#w. Hestemy klientami okrelonego "anku,
poniewa nasze przedsi"iorstwo zawar$o z nim porozumienie, na mocy kt#rego
zo"owiza$o si go KzaopatrzyL w okrelon licz" kont !unkcjonariuszy, a nie dlatego,
e go wy"ralimy, a kartelizacja sprawia, e wy"ory staj si ma$o zr#nicowane.
%iedza stanowi towar w cudzys$owie, poniewa staje si 1r#d$em zysku tylko wtedy,
gdy jakie przedsi"iorstwo moe ograniczy dostp do niej lu" po"ra op$at za jej
wykorzystanie. 'o nowe realia. : co to za kapitalizm, gdy g$#wny element regulacyjny,
kt#rym ma "y popyt ko&cowy, przestaje odgrywa tak rolU
% takiej mierze, w jakiej rynki ) w oryginalnym znaczeniu demokratycznego
mecanizmu regulujcego niezliczonyc aktor#w gospodarczyc ) przestaj dzia$a,
system ewoluuje i zamienia si w zr#nicowane podsystemy zorganizowanego
62
@ FND<, ?uman 8evelopment Report RSST, Nowy Hork .998, s. 27.
6*
'ame, s. 27, ta"ela ...,.
65
<atrz zw$aszcza znakomit ksik Heremy /i!kina, ,iek dost:pu Nowa kultura hiperkapitalizmu, w
kt5re- p'aci si: za ka6dQ chwil: 6ycia, %roc$aw, %yd. Dolnolskie ,;;2, w kt#rej omawia si
szczeg#$owo dokonujc si zmian.
2*
powizania interes#w, r#ne w zalenoci od sektor#w, region#w i odziedziczonyc
kultur ekonomicznyc. D"y zrozumie te podsystemy, potrze"ne s nowatorskie studia
empiryczne. /ynek zaw$aszczony przez wielkie grupy jest coraz mniej demokratyczny i
w rzeczywistoci w coraz mniejszym stopniu jest rynkiem.
% epoce korporacji, gdy gospodark przestaj rzdzi prawa konkurencji rynkowej i nie
rzdz ni r#wnie prawa polityki, powstaje "ezrzdna przestrze&. Demokracja
ekonomiczna staje si koniecznoci.
) 1bl&2enie *andlowe
<od nieo"ecno odpowiednic system#w regulacji, a szczeg#lnie wraz z erozj
zdolnoci regulacyjnej rynku, wszystkie cwyty staj si dozwolone i wygrywa ten, kto
po prostu ma wikszy rozmiar, wiksz zdolno zakupu czasu reklamowego, g$"sz
tor" z !ors. Gawsze uczono nas, e konkurencja jest do"ra. Gak$ada si milczco, e
przedsi"iorstwa konkuruj, a"y lepiej nam s$uy. ?zy s$uszniej nie "y$o uzna, e
przedsi"iorstwa konkuruj, a"y so"ie lepiej s$uyU
<rosta wojna midzy przedsi"iorstwami niekoniecznie toczy si dla naszego do"ra.
?oraz czciej zadajemy so"ie pytanie, na czym polega rzeczywista rola, kt#r
odgrywamy w tym procesie. Gdy przez p#$ godziny staramy si dodzwoni do jakiej
kogo po to, a"y zaj$ si naszym pro"lemem i go rozwiza$, i nagle tele!on okazuje si
zajty, pozostajemy tylko ze znanym na pami !razesem, kt#ry tak czsto s$yszymyB
K'woje po$czenie jest dla nas "ardzo wane.L <oniewa za rozw#j podwykonawstwa w
us$ugac pu"licznyc skutkuje czstymi i wulgarnymi naduyciami jzyka przez
klient#w, zanim si wreszcie po$czymy, s$yszymy komunikatB KDla twojego
"ezpiecze&stwa to po$czenie jest nagrywane.L Naturalnie, dla naszego "ezpiecze&stwa.
Nasze codzienne stosunki o"ejmuj kontakty z przedsi"iorstwami lu" oso"ami, z
kt#rymi nie mamy oso"istyc interes#w, lecz interesy ekonomiczne. ?odzi o dro"ne
negocjacje, kt#ryc pe$no w naszym yciu codziennym. Aecz coraz "ardziej czujemy si
jak partyzanci z procami w rkac stawiajcy czo$o dzia$om gigant#w przedsi"iorczoci
dysponujcyc !lotami podwykonawc#w i potnymi kancelariami adwokackimi.
Nowe tecnologie pozwalaj nam ro"i rzeczy na odleg$oB komunikacja czsto
pozwala "$yskawicznie postawi i rozwiza dany pro"lem, a dawniej, a"y tak si sta$o,
musielimy przemieszcza si !izycznie wraz z papierami i in!ormacjami. 'a nowa
kultura jest niezwykle pozytywna i szy"ko przenika procedury "iurokratyczne.
'ymczasem, gdy ten proces zaw$aszczaj takie zoligopolizowane systemy, jak "anki,
tele!onia i inne, sam konsument staje si podwykonawc. % za"awnym artykule "ardzo
konserwatywny *conomist komentujeB K%iele os#" skary si, e przedsi"iorstwa
przenosz prac podwykonawc#w do kraj#w o niskic p$acac, ale ile spor#d nic
zauwaa, e przedsi"iorstwa w coraz wikszym stopniu czyni podwykonawcami
swojej pracy w$asnyc konsument#wU... Jto nie wpad$ w pu$apk serii nie ko&czcyc
si polece& wykrcania numer#w w systemie tonowymU 3oe to rozwcieczy i
odstraszy klient#w. %iele przedsi"iorstw, pragn o"niy koszty, rozmylnie utrudnia
dostp do ludzkiego operatora.L
66
<o$czenie ulega przerwaniu w cwili, gdy niemal
docieramy do oso"y, kt#ra mog$a"y rozwiza nasz pro"lem.
66
!he *conomist, .8 wrzenia ,;;* r., s. .6.
25
?zy mamy wy"#rU % artykule *conomist stwierdza si, e w takiej mierze, w jakiej
"anki przyjmuj ten system, konsument nie moe Kg$osowa nogamiL idc do innego
"anku. /ozmaite instytucje coraz "ardziej penalizuj spersonalizowany dostp, nawet
przez tele!on. Nie ma in!ormacji, e "anki o"niaj op$aty. Gaczynamy p$aci za us$ugi,
kt#re sami wykonujemy. Hak napisano w *conomist, K"y moe tego nie zauway$e, ale
teraz pracujesz r#wnie dla swojego "anku czy kompanii tele!onicznejL. <rzytacza si
tam przyk$ad tego, jak Ksamoo"s$uga online moe o"niy koszt transakcji do zaledwie
;,.; dolara, w por#wnaniu z 7 dolarami, kt#re ta sama transakcja kosztowa$a"y w
centrum o"s$ugi klienta.L
67
Napady wciek$oci, kt#re przeywamy z powodu nieproszonyc reklam zalewajcyc
nasze komputery, r#wnie odzwierciedlaj nasze narastajce poczucie "ezsilnoci. %
0tanac Gjednoczonyc ucwala si prawa ograniczajce -unk &a2ing ) reklamy wysy$ane
na nasze !aksy i drukowane tonerem, kt#ry my kupujemy.
68
4irmy reklamowe twierdz,
e tak wycodzi taniej. Flice naszego miasta stopniowo pokrywaj si reklamami
zewntrznymi z o"razami, o kt#re nie prosilimy. ?zy istnieje jaka granica etycznaU %
innym artykule w *conomist opowiada si o wojnie, kt#r ?oca@?ola, <epsi i inne !irmy
tocz z wod i mlekiem w szko$acB w zamian za zgod na zainstalowanie automat#w z
napojami c$odzcymi szko$y dostaj teczki dla uczni#w, oprogramowanie
komputerowe, sprzt sportowy itd.
69
%arto przyjrze si innemu wymiarowi tego skrzyowania scentralizowanej w$adzy
gospodarczej z kapilarnoci nowyc tecnologii. Gdy komputer jakiego
przedsi"iorstwa moe praktycznie za darmo rozes$a .; milion#w mejli, kt#re
przycodz do nas do domu lu" na nasze "iurko w pracy, zmieniaj si stosunki
ekonomiczne. 'en sam mecanizm pozwala nawet, na przyk$ad, podnie ma$ op$at,
kt#r uiszczamy, tak, e tego nie zauwaamy. Dmeryka&skie czasopismo $usiness ,eek
w specjalnym raporcie na ten temat dosz$o do wniosku, e 0tany Gjednoczone, kt#re "y$y
Iand o& the Dree, krajem ludzi wolnyc, szy"ko staj si Iand o& the Dee ) krajem
ukrytyc op$at .hidden charges1.
7;
% artykule pokazuje si na przyk$ad, jak przedsi"iorstwo D'Y', podnoszc przystpn
Kop$at za ocen regulacyjnL o 99 cent#w na miesic w racunkac swoic klient#w za
rozmowy zamiejscowe, zyska$o oko$o *75 milion#w dolar#w. (p$aty dyskretnie cigane
z konsument#w, kt#rzy reguluj swoje racunki online, przynosz "ankom zyski
oceniane na , "iliony dolar#w. K<rzedsi"iorstwa nie mog podnosi cen nie ponoszc
strat w swoic interesac, wic zamiast tego ukrywaj wysze op$aty w &ine printL,
67
!he *conomist, wk$adka !echnology Juarterly w tym samym numerze, s. .6.
68
'ame., s. ...
69
!he *conomist, .2 grudnia ,;;2 r., s. .5, (#urvey o& Dood). %arto zauway, e narastajce o"urzenie
przynosi owoce. ?oca@?ola przesta$a sprzedawa napoje orze1wiajce w szko$ac podstawowyc w >elgii.
'amtejszy dyrektor komunikacji ?oca@?oli, 'om Del!orge, wyjani$, e Kdwa lata temu !irma wprowadzi$a
nowy kodeks postpowania, w kt#rym stwierdza si, i szko$a nie jest miejscem andlu.L Dotyczy to tylko
!rancuskojzycznej czci >elgii i jedynie szk#$ podstawowyc. Dolha de #Lo "aulo, 5 stycznia ,;;5 r. %
0tanac Gjednoczonyc Dmerican >eQerage Dssociation postanowi$a w maju ,;;6 r. stopniowo wyco!a
?oca@?ol, <epsi i 0cweppes ze szk#$. New #cientist, .2 maja ,;;6 r. 0zersz ocen tego procesu mona
znale1 w artykule Eelio 0ilQy i Aadislau Dow"ora, K/esgatando a import[ncia da in!ormaiXo
pu"licitariaL, 4eio e 4ensagem, 9 maja ,;;5 r., s. *9 ) www.meioemensagem.com."r.
7;
$usiness ,eek, ,9 wrzenia ,;;2 r., Cover #tory 0 Dees= Dees= Dees= 7nable to raise prices, companies
are hitting consumers with hundreds o& hidden charges% !hatWs creating stealth in&lation and &ueling a
popular backlash%
26
wydrukac wielu stron na jednej kartce papieru. %ed$ug 0tepena >ro"ecka, dyrektora
?onsumer 4ederation o! Dmerica, Kjest duo $atwiej podnosi ceny za porednictwem
niejasnyc op$at czy o"cie& ni podnosi ceny sprzedayL. Heden z sdzi#w 0du
Najwyszego Jali!ornii zmusi$ 3aster?ard i Iis do zwrotu 8;; milion#w dolar#w
uzyskanyc z tytu$u ukrytyc op$at za zakupy w walucie zagranicznej. Dutor artyku$u
uwaa, e Kpo"ieranie op$at znajduje si poza kontrol. Hednym z najgorszyc
z$oczy&c#w jest przemys$ telekomunikacyjny, kt#ry reklamuje tanie plany rozm#w
"ezprzewodowyc i zamiejscowyc, a nastpnie szpikuje racunki za rozmowy przez
tele!ony kom#rkowe dodatkowymi o"cieniami, kt#re podnosz te racunki rednio o
., proc.L
<anuje etyka, zgodnie z kt#r Kwszyscy tak ro"iLB rzecznik D'Y' wyjania, e Kjeli
pu"likujesz wysze tary!y oparte na twoic wydatkac, a twoi konkurenci pu"likuj
nisze tary!y, ale na dole strony podnosz r#ne op$aty, to co zro"iszUL % raporcie
$usiness ,eek stwierdza si jeszcze, e Kpod wzgldem zdolnoci wymylania op$at nikt
nie jest w stanie pokona przemys$u kart kredytowycL. Aista akt#w roz"oju jest d$uga, a
na licie ic sprawc#w !iguruj niezliczone wielkie korporacje. 'yc dro"nyc legalnyc
kradziey dokonuje si na przyk$ad w cwilac naszego nieostronego odprenia, jak
przy wypoyczaniu !ilmu w sieci >lock"uster. <rzedsi"iorstwa lotnicze odkry$y, e
mog wymyla kary za to, i pasaer musi zmieni godzin lotu, nie m#wic ju o
przyciganiu pasaer#w o"ietnicami mil, dla kt#ryc nie zawsze jest miejsce. <rawie
zawsze codzi o dro"ne dodatki do g$#wnyc wydatk#w i konsument wzdyca, ale
p$aci.
7.
Fczucie gniewu i o"urzenia doprowadzi$o w 0tanac Gjednoczonyc do
utworzenia niezliczonyc instytucji spo$ecze&stwa o"ywatelskiego. Aecz walka jest
trudna, poniewa zwyk$y o"ywatel nie ma czasu lu" zaso"#w, a"y stawi czo$o
przedsi"iorstwom, kt#re s podwykonawcami wielkiej korporacji dysponujcej sta$ymi
s$u"ami adwokackimi, przedsi"iorstwami po"ierajcymi op$aty i kalkulujcymi ryzyko
i zysk oraz przedsi"iorstwami public relations, kt#re ura"iaj konsumenta i kontraktuj
sp#$ki KwizerunkoweL, dysponujce milionami dolar#w i wekslujce presje na "oczne
tory.
7,
%ynik og#lny jest taki, e gdy dodamy r#ne przeo"raenia ekonomiczne, takie jak
ukszta$towanie si wiata ol"rzym#w korporacyjnyc, kartelizacja pozwalajca
manipulowa cenami, upowszecnianie si napastliwej reklamy modelujcej nasze
koszty i nasz pro!il konsumpcji, $atwo wcodzenia korporacji do naszyc dom#w za
porednictwem naszego komputera, po"ierania dro"nyc op$at za wszystko, co ro"imy, a
nawet in!ormowania si, co ro"imy, za porednictwem osadzonyc w komputerac
cookies ) to wszystko tworzy nowy wiat, w kt#rym tradycyjne pojcia staj si ma$o
przekonujce. :n!ormacja o tym procesie jest rzadka, gdy codzi o korporacje, kt#re
media uwaaj za swoic klient#w ) na"ywc#w przestrzeni reklamowej. Hest to nowy
system, kt#ry z naszej strony wymaga prze!ormu$owania wielu tradycyjnyc kategorii, a
7.
0kala dzia$ania, na kt#r pozwalaj nowe tecnologie, na"ra$a tu zasadniczego znaczenia. Jorporacja z
dziesitkami milion#w klient#w moe niezwykle tanim kosztem rozproszy ma$e op$aty ) osadzenie w
systemie ) i normalnie klienci tego nie dostrzegaj lu" nie mog traci czasu na kad zmiane na
niezliczonyc kontac.
7,
% sprawozdaniu $usiness ,eek podaje si jako przyk$ady www.saQeonpone.com,
www.ripo!!report.com, www.complaints.com i inne. % >razylii wane us$ugi wiadczy :D=? @
www.idec.org."r.
27
zw$aszcza nagromadzenia "ada& empirycznyc, kt#re pozwoli$y"y nam na naj"lisze
rzeczywistoci postpy teoretyczne.
?elso 4urtado upatruje w konsumpcji centralny czynnik $a&cuca przyczynowoci
modelujcego system, kt#ry nami rzdzi, i pokazuje, e w naszym przypadku ) w
przypadku gospodarek mniej rozwinityc, kt#re przejmuj zwyczaje "ogatyc )
de!ormacja staje si jeszcze gro1niejszaB K<rzyjmowanie przez klasy panujce wzor#w
konsumpcji z kraj#w posiadajcyc duo wysze ni my poziomy akumulacji wyjania
wysok koncentracj docodu, uporczywe utrzymywanie si r#norodnoci spo$ecznej i
spos#" osadzenia w andlu midzynarodowym. % ostatniej instancji zmienn niezalen
jest przep$yw innowacji do wzor#w konsumpcji, kt#re promieniuj z kraj#w o wysokim
poziomie docodu. 'ymczasem rewersem tego mimetyzmu kulturalnego jest znana nam
koncentracja docodu. D"y uwolni si od skutk#w tego perwersyjnego imperatywu
kulturalnego, trze"a zmody!ikowa wzory konsumpcji w ramac szerokiej polityki
spo$ecznej, a zarazem istotnie zwikszy oszczdnoci, sp$aszczajc konsumpcj grup o
wysokic docodac.L
72
Jo$o logiczne si zamyka. Heli wielkie korporacje mog modelowa konsumpcj,
zaspokojenie potrze" konsumenta zmienia sens. % rzeczywistoci to my zaspokajamy
potrze"y przedsi"iorstw. K<lan wykonawczyL ocrony zdrowia o!eruje opiek
medyczn w luksusowym domu, z drogimi !otelami i wyper!umowanymi
recepcjonistkami. 0$u"a medyczna jest poniej krytyki ) nie z winy lekarzy, ale dlatego,
e reguluje j -ustFinFtime logiki !inansowej zastosowanej do ocrony zdrowia. >adania
marketingowe wskazuj, e klient z k$opotami zdrowotnymi czuje si poz"awiony
opieki, niepewny, sprawimy wic, a"y odni#s$ wraenie, e przy"ywa do otelu z
kilkoma gwiazdkami. Heli codzi o leczenie, kt#re jest drosze ni atrakcyjne panienki,
to przecie nie ono sprowadza klient#w. 'ak oto, za spraw zwyk$ej racjonalnoci zysku,
ocrona zdrowia staje si przemys$em coro"owym.
:stnieje nowa generacja "ada& nad konsumpcj. (czywicie, nie jest to nowy temat.
Gawsze warto na nowo przeczyta lekko sarkastycznego 'orsteina Ie"lena, kt#ry ju w
.899 r. pisa$ o ostentacyjnej konsumpcjiB K<oniewa spoycie tyc d#"r luksusowyc jest
dowodem "ogactwa, staje si zaszczytne. % ten spos#" !akt, e nie spoywa si ic w
naleytej iloci i jakoci, stanowi oznak niszoci i wystpku.L
7*
3amy r#wnie studia
%rigt 3ilesa, Iance <ackarda, 0zko$y 4rank!urckiej i inne, lecz takie prace, jak
/o"erta Juttnera czy Huliet 0cor zarysowuj jakociowo now wizj tej inwazji
andlowej. % swoim niedawnym / Resgate da 7topia EenriPue /attner napisa$ proste
zdanieB KNwiat nie jest towarem.L Gdanie to do"rze wyraa niejasne uczucie, kt#re
wszyscy mamy, e przekroczono granice.
75
% prezentacji ksiki Juttnera reasumuje si to podejcie potpiajc Knurt okrnyc
argument#w i z$oonyc modeli matematycznyc, ignorujcyc warunki realnego wiata
72
?elso 4urtado, / capitalismo global, s. 6;.
7*
'orstein Ie"len, !he !heory o& the Ieisure Class, Nowy Hork, DoQer <u"lications .99*, s. *6.
75
EenriPue /attner, / resgate da utopia cultura, polXtica e sociedade, 0Xo <aulo, <alas Dtenas ,;;5, s.
.96. *conomist przedstawia "ilans ekonomii wiary i ekspansj czego, co Dmerykanie nazywaj Kpassion
dollarsLB K<ojednanie Dmeryki ewangelickiej z Disneyem jest ostatnim przyk$adem szerszej tendencji )
pojednania Dmeryki religijnej z Dmeryk korporacyjn. %iele najwikszyc !irm medialnyc Dmeryki
wkracza na rynek religijny.L 3ona kupi ksiki dietetyczne, w kt#ryc wyjania si, Kco jad$"y HezusL.
Jomentujc, e Kwielkie korporacje dopiero niedawno odkry$y >ogaL, analizuje si si$ /uperta 3urdoca,
/andom Eouse, 'ime@%arner, 0ony i innyc. K<ro!it motiQeL sta$ si Kpropet motiQeL. 'o powszecne
Iale tudo. !he *conomist, 2 grudnia ,;;5 r., s. 6..
28
i lekcewacyc wartoci i cele, kt#ryc z $atwoci nie mona zamieni w commodities.
0k w tym, e te wartoci i cele stanowi co, co Dmerykanie jeszcze uwaaj za
nieod$czn cz ic tosamoci narodowejB sprawiedliwo, wolno, wiar,
wypoczynek, rodzin, mi$osierdzie, mi$o.L 0kupiajc nasze wysi$ki na commodities, na
postrzeganiu os#" jako konsument#w, a nie o"ywateli, system pog$"ia e!ektywno
produkcj rzeczy "ezuytecznyc. <oniewa procesem nie rzdz potrze"y os#", lecz si$a
na"ywcza, pog$"iaj si nier#wnoci. <oza utrat jakoci ycia dla wszystkic,
nier#wnoci powoduj nisk produktywno systemow. 'ak oto, e!ektywno
mikroekonomiczna powoduje niee!ektywno makroekonomiczn. KFjemne skutki
spo$eczne nier#wnoci ogromnie przewyszaj korzyci p$ynce z e!ektywnoci
alokacyjnej.L
76
Huliet >. 0cor jest do"rze zorganizowan "adaczk. Napisa$a ksik, kt#ra uzyska$a
wielki rozg$os midzynarodowy, pt. !he /verworked >merican, i zanalizowa$a w niej
stosunek Dmerykan#w do pracy. 4aktem jest, e Dmerykanie naprawd yj dla pracy,
popisujc si na przyk$ad ) z dum ) czasem wolnym od pracy, kt#ry pozostaje daleko w
tyle za innymi krajami. ?zy to zaletaU % ko&cu po co si yjeU
<o stwierdzeniu, e Dmerykanin sta$ si dos$ownie niewolnikiem swojej pracy ) na myl
przycodzi oczywicie !ilm >merican $eauty ) 0cor przeprowadzi$a inne szerokie
"adania, a"y ustali, czy przynajmniej to, co Dmerykanin ro"i z pienidzmi, kompensuje
wysi$ek. % drugiej ksice, !he /verspent >merican, analizuje zar#wno o"sesyjn
konsumpcj, jak i lk rodzin ameryka&skic, nieustannie zad$uonyc wskutek zakup#w,
kt#re ro"i, i wydajcyc .8 proc. swojego docodu na o"s$ug zacignityc d$ug#w.
77
<roces ten w duym stopniu o"raca si oczywicie wok#$ li&estyle marketing, tworzenia
clusters zacowania konsumpcyjnego.
Nas interesuje mecanizm. %arto przytoczy d$uszy cytat, kt#ry go wyjaniaB
K:ntensy!ikacja wydatku konkurencyjnego podkopa$a nie tylko !inanse rodzin. <owoduje
r#wnie e!ekt "umerangu w stosunku do zaso"#w pu"licznyc i spoycia z"iorowego. %
miar, jak narasta$y presje na wydatki prywatne, erozji ulega$o wsparcie dla d#"r
pu"licznyc i p$acenie podatk#w. Jompresja o"j$a edukacj, s$u"y socjalne,
"ezpiecze&stwo pu"liczne, rekreacj i kultur. <ogorszenie si jakoci d#"r pu"licznyc
powoduje wic jeszcze wiksz presj na prywatne wydatki. Audzie reaguj na
nieadekwatne s$u"y socjalne zapisujc swoje dzieci do szk#$ prywatnyc, kupujc
systemy u"ezpiecze& i spdzajc wicej czasu w DiscoQery Gone ni na lokalnym placu
gier i za"aw czy w lokalnym orodku rozrywkowym i sportowym. 'e prywatne presje
personalne zmniejszaj r#wnie gotowo wielu Dmerykan#w do wspierania program#w
trans!eru zaso"#w na korzy u"ogic i prawie u"ogic. %raz dramatycznym
zmniejszaniem si si$y zaro"kowej tyc grup, skutkiem jest znaczny wzrost "ezro"ocia,
podupadanie u"ogic dzielnic i alarmujcy wzrost przestpczoci i narkomanii. (so"y z
pienidzmi staraj si ^kupi_ swoj przestrze&, odgradzajc si od tyc pro"lem#w. Nie
jest to jednak rozwizaniem tyc "olczek spo$ecznyc.
KHednym z pro"lem#w dyskursu narodowego jest to, e ogniskuje si on na wymianie
andlowej, a nie na jakoci ycia czy opiece zdrowotnej. <rodukt krajowy "rutto to
76
/o"ert Juttner, *verything &or #ale !he Yirtues and Iimits o& 4arkets, Nowy Hork, Dl!red D. Jnop!
.998, s. 86.
77
Huliet >. 0cor, !he /verspent >merican ,hy ,e ,ant ,hat ,e 8onWt Need, Nowy Hork, Earper
<erennial .998, s. .9B KDe"t serQice as a percentage o! disposa"le income now stands at .8e, eQen iger
tat during te early .99;s recession.L
29
"oek, do kt#rego si modlimy. Aecz <J> jest coraz u"oszym miernikiem do"ro"ytuB
nie ksiguje zanieczyszczenia rodowiska, czasu spdzanego przez rodzic#w z dziemi,
si$y tkanki spo$ecznej pa&stwa czy prawdopodo"ie&stwa, e zostaniemy napadnici idc
ulic. %ska1nik prawdziwego postpu ) uwaana za jeszcze surow, ale do
wszecstronna miara jakoci ycia ) od .972 r. coraz "ardziej od"iega od <J> ) i to
negatywnie. :nna miara alternatywna ) wska1nik zdrowia spo$ecznego ) te spad$
dramatycznie od .976 r. i w cigu lat dziewidziesityc utrzymywa$ si na rekordowo
niskim poziomie. Gdy "ierzemy pod uwag nie tylko nasz doc#d, ale take tendencje w
dziedzinie wolnego czasu, "ezpiecze&stwa pu"licznego, jakoci rodowiska, podzia$u
docodu, samo"#jstw nastolatk#w i wykorzystywania dzieci, odkrywamy, e w cigu
minionyc dwudziestu lat nastpi$o pogorszenie, co wzros$a konsumpcja.L
78
Hest do oczywiste, e za"ijanie si w pracy, a"y kupi rzeczy "ezuyteczne, a nastpnie
wicej pracowa, a"y sp$aci zad$uenie spowodowane przez takie zakupy, stanowi
przejaw zupe$nie zrozumia$ej racjonalnoci korporacyjnej, ale jest a$osnym idiotyzmem
z punktu widzenia o"ywatela ) z punktu widzenia wynik5w, do kt#ryc dy ekonomia,
jak widzielimy na pocztku tego eseju.
Na wspomnienie zas$uguj tu r#wnie trzecie "adania przeprowadzone przez Huliet
0corB postanowi$a ona z"ada, jaki wp$yw ma ten proces na dzieci, co przedstawi$a w
niezwykle mocnej ksice pt. $orn to $uy.
79
0ystematyczna analiza wiata reklamy,
skupiona na pu"licznoci dziecicej, pokazuje, e gros reklam wycodzi z niewielkiej
licz"y korporacji, kt#re pracuj z do ograniczonym waclarzem produkt#w take
nalecyc do wielkic korporacji. % mediac codzi o Disneya, Iiacom, 3urdoca i
D(A 'ime %arner. <rodukty to 3attel i Eas"ro w dziedzinie gier i za"awek R>merican
Eirl itd%1, Nintendo, 0ony i 3icroso!t w dziedzinie gier elektronicznyc, ?oca@?ola i
<epsi w dziedzinie napoj#w orze1wiajcyc, 3cDonald i >urger Jing w dziedzinie &astF
&ood itd. K% wiecie produkt#w dla dzieci rynki s zdominowane przez niekt#re potne
przedsi"iorstwa. 'o wane z r#nyc wzgld#w. Heden to taki, e wraz z monopolem
nastpuje uni!ormizacja. 'eoria ekonomiczna przewiduje, e gdy cieraj si dwaj
przeciwnicy, zwyciskie strategie o"u sprawiaj, e staj si niemal identycznil Dla
konsument#w znaczy to, e trudno znale1 prawdziw rozmaito i r#norodno
produkt#w. Heli dla waszyc dzieci ccecie t$ust pizz, s$odkie napoje, za"awki
plastikowe i programy gwa$townyc gier, nie ma pro"lemu. >rakuje innyc rzeczy.L
8;
%p$yw na dziecko, rednio przez 28 godzin w tygodniu poddane dzia$aniu medi#w, jest
ogromny. <oza porednim wp$ywem reklamy skierowanej do wiata doros$yc rozwin$
si ogromny przemys$ reklamowy skierowany do dzieci do trzeciego roku ycia, dzieci
nieco starszyc zwanyc tweens, poniewa znajduj si between midzy nimi a teens )
nastolatkami ) i oczywicie do samyc nastolatk#w. 're reklam skupia si na do
nielicznyc produktac ) szczeg#lnie na &ast &ood, napojac orze1wiajcyc, za"awkac i
u"raniac.
<rzekazywana !ilozo!ia polega na tym, e dziecko ma czu, i "ez okrelonego produktu
"dzie Kpoza o"iegiemL. 3#wic s$owami Nancy 0alek, prezes 0alek Dgency,
Kreklama osiga idea$, gdy sprawia, e czujesz, i "ez reklamowanego produktu jeste
przegrany. Dzieci s na to "ardzo wraliwe. Heli powiesz im, e maj co kupi, "d
78
'ame,.s. ,..
79
Huliet >. 0cor, $orn to $uy!he Commercialized Child and the New Consumer ?ulture, Nowy Hork,
0cri"ner ,;;*.
8;
'ame, s. ,8.
*;
oporne. Aecz jeli powiesz im, e jeli tego nie zro"i, "d !rajerami, zwr#c na to
uwag. (twierasz wraliwo emocjonaln, a to jest $atwe w przypadku dzieci, "o one s
najwraliwsze emocjonalnie.L
8.
Huliet 0cor analizuje w tym wiecie poszczeg#lne sektory i czyni to w do"rze
udokumentowany spos#". Hest przemys$ tak zwanego $ig Dood ) s to wielkie !irmy
ywnociowe, kt#re cecuje highF&at, highFsodium, highFsugar, powodujce epidemie
dzieci oty$yc. % zwizku z tym o!eruje im si cirurgie estetyczne, kt#re pozwol im
wicej je. 'a "atalia o"ejmuje walk z mlekiem i wod, kt#re zastpuj napoje
orze1wiajce z duymi dawkami cukru. :stniej "ataliony psycolog#w, kt#rzy prowadz
"adania z dziemi, a"y okreli, jak z dzieci zro"i wsp#lnik#w korporacjiB idealne
wyjcie polega na umieszczeniu ko$yski midzy rodzicami Rstarymi, nudnymi, pe$nymi
naturalnego soku, mleka, jarzyn, owoc#w i innyc przestarza$yc idiotyzm#wS a grup
dzieciak#w cool, kt#ra jest "ardziej dowiadczona i Knie wcina "yle czegoL Rpoza
cemicznymi smakami z du iloci cukruS.
<rowadzi si oczywicie o!ensyw polegajc na zarzucaniu reklamami Ri produktamiS
szk#$, przy czym wykorzystuje si nawet godziny lekcyjne. Hej powodzenie w duej
mierze wynika z tego, e dzieci uwaaj, i jeli te rzeczy s legalne, rodzice zgadzaj si
na nie i s zwizane ze szko$, musz "y wiarygodne. <rzenikanie do szk#$ dokonuje si
najprostsz drog, "o szko$y zawsze rozpaczliwie potrze"uj zaso"#w, komputer#w, a
przedsi"iorstwa udzielaj im pomocy w zamian za prawo wejcia na teren szko$y, do
iz"y lekcyjnej, a nawet do podrcznik#w szkolnyc.
Dutorka uywa wielkic argument#w i pojawia si podejcie ekonomistki. <o pierwsze,
twierdzenie, e telewizja jest "ezp$atnaB KAudno p$aci za reklam i za programy p$acc
wysze ceny za prezentowane produkty. <rawda jest taka, e jeli jeste konsumentem,
p$acisz za telewizj, "ez wzgldu na to, czy j ogldasz, czy nie.L 3yl, e reklama
promuje konkurencj i tym samym sprawia, e produkty s lepsze, to kolejne g$upstwoB
K<rzy dzisiejszym zmonopolizowanym przemyle wysoki koszt kampanii reklamowyc
zapewnia kontrol ol"rzymom i wyklucza nowe przedsi"iorstwa. Gdy"ymy naprawd
ccieli zmaksymalizowa innowacje i popraw jakoci produkt#w, zorganizowali"ymy
system tak, e reklama "y$a"y ta&sza i zasadniczo in!ormacyjna.L
:nny argument g$osi, e reklama zwiksza popyt, a wraz z nim produkcj i zatrudnienie.
K%ikszo ekonomist#w nie zgadza si jednak z t logik. Fwaaj oni, e reklama
wp$ywa na wy"#r marki, ale nie na glo"alny rozmiar zakup#w.L %ytacza si r#wnie
argument, e !irmy reklamowe stwarzaj miejsca pracy- czyni to prezes jednej z
najwikszyc !irm reklamowyc, s!rustrowany poczuciem, e powieci$ ycie
promowaniu marnej ywnoci i niszczeniu lokalnej kultury i tradycji. Gdaniem Huliet
0cor, Kgdy ta instrumentalno o"ejmuje dzieci, jest o wiele "ardziej pro"lematyczna.
<rodukcja reklam dla dzieci tylko po to, a"y zapewni zysk agencji reklamowyc, ma
"ardzo ma$e uzasadnienie.L
8,
/#wnie mocny jest argument, e Kwszyscy tak ro"iL i e gdy"y oni tak nie ro"ilil
0cor zro"i$a wywiad z sze!ow !irmy reklamowej, kt#ra m#wi otwarcie, e reklamuje
produkty, kt#ryc nie pozwoli$a"y uywa swoim dzieciom. :stot pro"lemu jest to, e
Kw agencjac ludzie "oj si stawi czo$o klientom. % przedsi"iorstwac wystpuje
8.
'ame, s. 65 ) %arto wspomnie, e na naszyc kursac marketingu uczymy m$odyc ludzi panowania
nad tymi tecnikami.
8,
'ame, s. .8., .8,.
*.
podo"ny "rak odpowiedzialnoci. % og#le presja, "y ro"i pienidze, przewysza
potrze" ro"ienia do"ryc rzeczy dla dzieci.L Gdaniem 0cor, przedsi"iorstwa s
wi1niami systemu. K% miar, jak o"nia si poziom, indywidualnie przedsi"iorstwa s
coraz "ardziej przywizane do dynamiki. Heli to ro"i ic konkurenci, jest silna presja,
a"y im towarzyszy.L
82
Dutorka jest szczeg#lnie szczliwa, gdy opisuje alternatywyB zapewnienie, e cz
!unduszy reklamowyc przeznaczy si na in!ormacyjne programy kulturalne o samej
reklamie i o produktac, u$atwienia dla tworzenia lokalnyc i o"s$ugujcyc spo$ecznoci
rozg$oni radiowyc i telewizji z programami przygotowywanymi przez dzieci i
nastolatk#w Rjest wiele przyk$ad#w do"rego dzia$ania takic program#wS, przywr#cenie
dzieciom prawa do za"awy poza domem zamiast wysiadywania przed telewizorem Rw
0zwecji za pomoc kilku prostyc posuni zmniejszono o po$ow wypadki uliczne,
kt#ryc o!iar padaj dzieciS, generowanie dynamik kulturalnyc, w kt#ryc podmiotami
s same dzieci itd.
% 0tanac Gjednoczonyc dosz$o ju do !ali protest#w, kt#ra narasta z roku na rok, i
szczeg#lnie poyteczna jest lektura o tym, jak organizuj si rodzice, na przyk$ad w
stanie Jali!ornia zakazujc uywania podrcznik#w szkolnyc podarowanyc przed
przedsi"iorstwa, w kt#ryc uczy si dzieci s$#w "dcyc nazwami tyc
przedsi"iorstw. :nteresujce jest pojawienie si w naukac ekonomicznyc dzia$u,
kt#rego na przyk$ad nauczyciele nie mog ju ignorowa i kt#rego powinno si uczy
same dzieci.
8*
% rzeczywistoci, ze wzgldu na intensywno pracy, kt#r wk$adamy w produkcj
rzeczy "ezuytecznyc, na rozmiary marnotrawstwa, kt#re powodujemy, na skutki
konsumpcji, kt#ra prowadzi do impas#w na wielk skal dla rodowiska, na koszty
dodatkowe, kt#re ponosimy, a"y leczy si z oty$oci i innyc cor#" spowodowanyc
przez irracjonaln konsumpcj, na izolacj spo$eczn, kt#r powoduje indywidualna
akumulacja d#"r, na wydatki na "ezpiecze&stwo i na og#lny dyskom!ort, kt#ry wynika z
nier#wnoci i elitaryzacji spo$ecznej, coraz "ardziej oczywista staje si nieadekwatno
odziedziczonego instrumentarium teoretycznego, kt#re m#wi o wartoci uytkowej i
wartoci wymiennej nie "iorc pod uwag sztucznie skonstruowanej wartoci, wskazuje
na wolno;M wyboru nie "iorc pod uwag wy"or#w idiotycznyc, do kt#ryc jestemy
sprowadzeni, sumuje w <J> skomercjalizowane wartoci nie "iorc pod uwag, co i dla
kogo produkujemy, przeprowadza kalkulacje rentownoci przedsi"iorstw nie "iorc pod
uwag wynik#w praktycznyc dla jakoci ycia spo$ecze&stwa i pokazuje rosnc
krzyw konsumpcji nie zestawiajc jej z dekapitalizacj zaso"#w nieodnawialnyc.
% rzeczywistoci coraz "ardziej pracujemy po to, a"y produkowa rzeczy, kt#re maj
coraz mniej sensu. Nie ma adnego sensu kszta$cenie pro!esjonalist#w, a"y proces ten
"y$ "ardziej Ke!ektywnyL. % tym zasadniczym o"szarze konsumpcji demokracja
ekonomiczna polega na respektowaniu prawa kadego do szukania in!ormacji, kt#ra go
interesuje Rlogika popytuS, a nie na zalewaniu jego czasu i przestrzeni prywatnoci
produktami, kt#re kto interesownie lansuje.
>) ?nfrastr%kt%ra gospodarcza i korzy@ci zewn&trzne
82
'ame, s. .88, .92.
8*
Jsika ta jest r#wnie wartociowa ze wzgldu na znakomit "i"liogra!i i strony internetowe, na
kt#ryc mona uzyska dokumentacj o najr#niejszyc aspektac pro"lemu Rs. ,.5 i nast.S.
*,
'o zupe$nie niezwyk$e, jak in!rastruktury gospodarcze s ma$o o"ecne w naukac
ekonomicznyc. Niewtpliwie s tacy, kt#rzy "adaj energi, inni studiuj rozwizania
dla transportu, jeszcze inni ) pro"lematyk komunikacji czy wody. Na og#$ jednak
codzi o inynier#w zajmujcyc si specy!iczn pro"lematyk. ?zy dla rozwoju
gospodarczego rynek akcji jest waniejszy ni do"re rozwizania pro"lem#w transportuU
Do"re dzia$anie maciny gospodarczej, dzie& po dniu, lu" wiksze czy mniejsze tempo
jej o"rot#w, w zalenoci od koniunktury ) to jedno. Natomiast struktura samej maciny
) to co innegoB w tej dziedzinie gospodarka dzia$a lepiej czy gorzej w duej mierze w
zalenoci od tego, czy in!rastruktury s "ardziej czy mniej adekwatne. 0tatek, kt#ry
przyp$ywa do /otterdamu, roz$adowuje si w cigu kilku godzin na terminalac
wyspecjalizowanyc w r#nyc rodzajac $adunk#w- $adunek przecodzi "ezporednio
ze statku do wagonu kolejowego, wyposaony w etykietki elektroniczne, kt#re pozwalaj
przedsi"iorcy towarzyszy oczekiwanemu przeze& $adunkowi.
% innej pracy zajmujemy si powizaniami wielkic sieci in!rastruktur pozwalajcyc na
e!ektywny rozw#j dzia$alnoci produkcyjnej i zapewniajcyc ludziom lepsz jako
ycia.
85
Nie interesuj nas tu ewentualne rozwizania dla transportu czy energii-
interesuje nas konieczno wzmoenia studi#w in!rastruktur w naukac ekonomicznyc
oraz ekonomicznyc studi#w !orm ic powiza& i generowania przez nie synergii.
'radycja cce, e skupiamy si na procesac produkcji, na zwizanyc z nimi
przep$ywac !inansowyc i andlowyc, a w mniejszym stopniu na in!rastrukturac,
kt#re umoliwiaj sam produkcj. >ank Nwiatowy pos$uguje si sympatycznym
o"razem pokazujcym, e in!rastruktury stanowi Kjeli nie silnik, to ko$a dzia$alnoci
gospodarczejL. 3ona r#wnie pos$uy si o"razem cia$aB cia$o, a"y !unkcjonowa, ma
organy, takie jak wtro"a, serce, m#zg. Aecz jako systemowa cia$a "ierze si z systemu
nerwowego, kt#ry przekazuje in!ormacje, z przep$ywu krwi, kt#ry zapewnia wewntrzny
transport, ze szkieletu, kt#ry zapewnia struktur i przegu"y. % rzeczywistoci posiadanie
do"ryc przedsi"iorstw i nieadekwatnyc in!rastruktur ogranicza systemow
produktywno.
86
%ielkie in!rastruktury wymagaj silnej o"ecnoci pa&stwa, gdy wymagaj one
ol"rzymic inwestycji i s rentowne na d$usz met, co z"ytnio nie interesuje
prywatnego inwestora. Na og#$ sektor prywatny woli, a"y pa&stwo "ra$o na sie"ie
wielkie wydatki i a"y ta&sza energia, transport i woda przynosi$y jego produkcji korzyci
zewntrzne. %e wspomnianym wyej raporcie >anku Nwiatowego, w kt#rym analizuje
si inwestycje na sum ,;; miliard#w dolar#w w in!rastrukturac w krajac
rozwijajcyc si, stwierdzono o"ecno jedynie .* miliard#w dolar#w pocodzcyc ze
1r#de$ prywatnyc, co stanowi 7 proc.
87
Hest powany pow#d silnej o"ecnoci pa&stwa na tym poluB na przyk$ad przemys$
prowadzi swoja dzia$alno w geogra!icznie zlokalizowanyc jednostkac
przedsi"iorczyc, natomiast in!rastruktury z natury stanowi sieci, kt#re wi ca$o,
tote musz wynika z systemowej i d$ugo!alowej wizji rozwoju terytorium. Hedno i
85
Aadislau Dow"or, > reproduKLo social propostas para uma gestLo descentralizada, <etr#polis, =ditora
Iozes ,;;2, wyd. ::: przejrzane, patrz szczeg#lnie t. ::.
86
'e %orld >ank, ,orld 8evelolpment Report RSS3 <n&rastructure &or 8evelopment, %aszyngton,
(W!ord FniQersity <ress .99*. K/ecent studies in te Fnited 0tates suggests tat te impact o!
in!rastructure on economic growt represents startingly ig rates o! return Rup to 6; percentSL Rp. .5S.
87
'ame, s. .;.
*2
drugie wymaga zdolnoci planowania ) dzia$alnoci, kt#ra praktycznie znik$a z
oryzontu pracy ekonomist#w, pogrze"ana pod stosami g$upstw szko$y cicagowskiej i
wy"ryk#w ekonomist#w dyktatury wojskowej, oczywicie m#wic tylko o niedawnyc
czasac.
Dla kraju rezultat praktyczny jest taki, e drastycznemu ograniczeniu uleg$a zdolno
dzia$ania g$#wnego aktora na tym polu, kt#rym jest pa&stwo, co sektor prywatny nie
jest zdolny do powanej interwencji. <owsta$a pr#nia, kt#ra na pewno powoduje
ogromne, ale w ma$ym stopniu z"adane szkody, $atane za"iegami w rodzaju tworzenia
sp#$ek pu"liczno@prywatnyc i innymi inicjatywami.
Gdy sektor prywatny jest zainteresowany, to tylko dlatego, e szuka wycinkowyc
rozwiza&, kt#re o"niy$y"y jego koszty, a nie dlatego, e interesuje go utworzenie
zintegrowanej sieci zdolnej zdynamizowa region. <lantacje soi w zacodnim regionie
>razylii interesuje kolej, kt#ra po$czy$a"y je z portami w <aranagua czy w 0antos-
Hapo&czyk#w interesuje kolej, kt#ra po$czy$a"y ?arajas z naj"liszym portem w 0Xo
Auis itd. 'ak jest w D!ryce, gdzie linie kolejowe stanowi ujcia dla wielkic grup
Rdzia$ajcyc w g#rnictwie czy monokulturzeS i zawsze $cz port z jakim konkretnym
regionem w g$"i kraju, zamiast powiza r#ne regiony midzy so". 0 to
in!rastruktury, kt#ryc logika polega na drenau "ogactwa na zewntrz, a nie na
integracji przestrzeni ekonomicznyc samego regionu i ca$ego kraju. ?o wrcz
przeciwnego mona skonstatowa w =uropie, gdzie sie w !ormie pajczyny $czy
wszystkie liczce si orodki ze so" i rozga$zia si na wszystkie ma$e regiony
produkcyjne, tworzc system, kt#ry !unkcjonuje zar#wno wok#$ wielkic osi, jak i w
uk$adzie kapilarnym, wspierajcym produkcj lokaln. G kolei 0ieci <ocig#w o Duej
<rdkoci R'GIS pozwalaj na szy"kie i wygodne podr#e midzy g$#wnymi orodkami
i stolicami, ograniczajc zaleno od prywatnego samocodu i od samolotu, kt#re s
niepor#wnywalnie drosze, co dla og#$u przynosi oszczdnoci.
% dziedzinie studi#w ekonomicznyc nie codzi tu o pod"ijanie nowyc terytori#w, lecz
o odzyskanie zdolnoci tecnicznej, kt#r ju posiadamy. Na tym polu ?elso 4urtado jest
pod dwoma interesujcymi wp$ywamiB pod wp$ywem Jomisji =konomicznej (NG dla
Dmeryki maci&skiej R?=<DAS, kt#ra stara$a si stworzy podejcie makroekonomiczne i
warunki do czynnego sprzyjania rozwojowi, a przede wszystkim pod wp$ywem 4rancji,
gdzie studia powicone zagospodarowaniu terytorium i odpowiednim in!rastrukturom
zawsze "y$y "ardzo o"ecne w naukac ekonomicznyc. G tyc wp$yw#w wynik$a wizja
nier#wnowag regionalnyc i przekonanie o koniecznoci stworzenia warunk#w do
zr#wnowaenia rozwoju region#w.
'erytorium jest w "ardzo ma$ym stopniu o"ecne w analizac mainstreamu
ekonomicznego- ma on nadziej, e pro"lemy gospodarcze rozwie si tworzc cig$
przestrze& planetarn z jednym rynkiem, za pomoc przep$yw#w optymalizacji
wydajnoci zaso"#w. %an kwesti rozwoju lokalnego, pro"lem terytorium traktuje si
w analizac tak po macoszemu, e a"y zrozumie dynamiki przestrzenne, czsto sigamy
po prace geogra!a 3iltona 0antosa.
88
0kutki s !atalne. % takim regionie wielkomiejskim, jak 0Xo <aulo, nie ma adnej
instytucji, kt#ra studiowa$a"y i promowa$a racjonalizacj terytorialn oraz
zagospodarowanie in!rastruktur. 0tworzone w tym celu <rzedsi"iorstwo <lanowania
88
3ilton 0antos, / espaKo dividido /s dois circuitos da economia urbana dos paXses subdesenvolvidos,
/io de Haneiro, 4rancisco DlQes =ditora .979- patrz take znakomite *spaKo, ciZncia e tGcnicas.
**
%ielkomiejskiego 0Xo <aulo 0.D. R=3<AD0DS istnieje pro &orma, a powinno odgrywa
istotna rol. % najwikszej i naj"ardziej nowoczesnej metropolii latynoameryka&skiej nie
ma nawet plac#wki "ada& miasta. <r#"y stworzenia sekretariatu spraw wielkomiejskic
sko&czy$y si !iaskiem. /ezultat to ponad milion os#" mieszkajcyc w rejonie 1r#de$
wody, zanieczyszczenie rzek i zalew#w w regionie, gdy wod pompuje si z dorzecza
<iracica"a, systemy uzdatniania i oczyszczania wody w op$akanym stanie, co powoduje
coro"y, kt#ryc leczenie wymaga o wiele wicej zaso"#w ni wymaga$a"y
pro!ilaktyka- codziennie miliony mieszka&c#w 0Xo <aulo wyjedaj na miasto swoimi
samocodami po to, a"y sta w korkac w alejac 3irginal <ineiro i przyglda si
a$osnemu widokowi ciek#w wpadajcyc do rzeki 'iet]B w 0Xo <aulo rednia prdko
samocodu wynosi .* km na godzin, a wic tyle, ile na pocztku u"ieg$ego stulecia
wynosi$a prdko doroek- sie komunikacji miejskiej to mieszne *5 km metra-
zamiast inwestowa w transport z"iorowy, "urmistrz o preistorycznej mentalnoci
wynajduje wraz z wielkimi !irmami wiadukty i tunele, wyo"raajc so"ie, e rozwie
pro"lem transportu mnoc trasy przelotowe dla samocod#w oso"owyc.
89
% skali ca$ego kraju sprawy nie wygldaj lepiej. Heli spojrzymy na map, zo"aczymy,
e z wyjtkiem regionu >elo Eorizonte, prawie wszystkie orodki gospodarcze kraju s
miastami portowymi lu" na wp#$ portowymi, od 3anaus przez 4ortalez, /eci!e,
0alQador, /io de Haneiro, 0antos@0Xo <aulo, <aranagua@Juryty", 4lorian#polis, <orto
Dlegre po >el]m. (czywistym rozwizaniem jest polityka mocno skupiona na
modernizacji port#w i na rozwoju transportu ka"otaowego, przy czym jedno i drugie
powinno "y zwizane z rozwojem integrujcej sieci kolejowej, a samocody ciarowe
powinno si uywa jedynie do przewozu dro"nicy na ma$e odleg$oci. Guywanie
as!altu, ropy na!towej i ogumienia do transportu drogowego towar#w duyc rozmiar#w
) najdrosza opcja z punktu widzenia kosztu tony na kilometr ) jest surrealistyczne. Na
przyk$ad transport worka soi z 3ato Grosso do 0ul do 0antos kosztuje *; proc. wartoci
produktu, gdy tymczasem na og#$ koszt transportu wynosi poniej 5 proc. wartoci
produktu.
% rezultacie wszystko wycodzi droej dla wszystkic. % metropolii ludzie trac
poranek na rozwizanie prostyc spraw, m$odzi ludzie umieraj jak mucy w wypadkac
motocyklowyc, "o nie do, e zat$oczylimy ulice, to jeszcze wype$niamy przestrzenie
midzy rzdami samocod#w. 'ylko w miecie 0Xo <aulo jest ponad .5; tysicy
motocyklist#w, kt#rzy przewo dokumenty i dro"ne zlecenia, tworzc nowe pokolenie
paraplegik#w i tetraplegik#w. (pcje ekonomiczne nie s o"ojtne ani niewinne.
3edia i czasopisma ekonomiczne m#wi jedynie o in!lacji, kursie dolara, rozmaityc
produktac lokat !inansowyc, !uzjac przedsi"iorstw, rozmiarac eksportu. <rzestaj
analizowa pro"lemy strukturalne, pozostajc przy analizie koniunktury. :stnieje
tradycja, kt#r trze"a odzyska, zdolno planowania, kt#r trze"a zreorganizowa, tak,
a"y pozwoli$a na "udow systemowej i d$ugo!alowej wizji naszego rozwoju. Na razie nie
ma korzyci zewntrznyc- s szkody zewntrzne, koszty dodatkowe spowodowane przez
irracjonalne in!rastruktury i kursy ekonomii, na kt#ryc latami studiuje si teorie
oderwane od rzeczywistoci.
:n!rastruktury maj g$"oki wp$yw na rozmieszczenie przestrzenne dzia$alnoci
gospodarczej. :nteligentne rozwizania nie wymagaj wymylenia na nowo ko$a, lecz
89
Niedawno w >ostonie z"urzono dwa ostatnie wiadukty ) te pomniki idiotyzmu tecnicznego i
lekcewaenia jakoci ycia miejskiego.
*5
powanyc studi#w z dziedziny ekonomii por#wnawczej, a"ymy mogli pozna
rozwizania, kt#re ju sprawdzi$y si w r#nyc krajac, oraz r#wnie powanyc studi#w
interakcji zag$"i ekonomicznyc na rozmaityc poziomac terytorialnyc. Na naszyc
uniwersytetac nie "ada si nawet region#w, w kt#ryc uczelnie te s zainstalowane, a
przecie mog$y"y sta si naukowym ramieniem mo"ilizacji zaso"#w kadego regionu.
% rzeczywistoci m#wimy o przywr#ceniu pa&stwu roli czynnika kszta$tujcego, o
przywr#ceniu zdolnoci planowania, ca$ociowej i d$ugo!alowej wizji, kt#re znik$y z
oryzontu nauk ekonomicznyc. Gdy istnieje planowanie i szeroka wizja cel#w, mona
przedk$ada je spo$ecze&stwu, a ono moe o nic si wypowiada. Gdy nie ma
planowania, s !akty dokonane. Nie ma opcji demokratycznej ) s jedynie interesy.
+0. 6ozw-j lokalny
?zy mona myle o miecie jako przestrzeni akumulacjiU Niewtpliwie mona myle o
przedsi"iorstwie jako jednostce akumulacji i menederowie przedsi"iorstw maj do
swojej dyspozycji ca$okszta$t tecnik, kt#re pozwalaj im zapewni pe$ne wykorzystanie
dostpnyc zaso"#w, sprawi, a"y rozmaite rodzaje dzia$alnoci gospodarczej tworzy$y
sp#jn ca$o, zapewni zgodno proces#w i tempa rozwoju dzia$#w gospodarki.
'ymczasem przedsi"iorstwo m#wi o dzia$aniu niewidzialnej rki, ale jedynie na
zewntrz. %ewntrz przedsi"iorstwa panuje nieraz opresyjna, innym razem o"$udna,
jeszcze innym zepsuta, a czsto po prostu skuteczna racjonalno, ale og#lnie rzecz
"iorc, nikt nie neguje potrze"y racjonalnego zarzdzania.
?zy mona racjonalnie zarzdza gminU 0am zarzd miasta jest jednostk zarzdzajc i
si rozlicza. ?zy jednak mona uwaa miasto z jego otoczeniem wiejskim za przestrze&
sp#jnie powizanyc i zintegrowanyc proces#w, nastawionyc na osiganie wysokiej
produktywnoci systemowejU % >razylii do niedawna pro"lem ten nie wydawa$ si
istotny, poniewa ludno miejska istnia$a tylko w stolicac niekt#ryc stan#w, natomiast
gros ludnoci stanowi$a rozproszona ludno wiejska. % rezultacie rzd "y$ spraw
stolicy kraju, w kt#rej "ogate rodziny kumulowa$y kierowanie przedsi"iorstwami i
kierownictwo polityczne. Dzi 8, proc. ludnoci >razylii to ludno miejska, skupiona w
oko$o 56;; gminac, kt#re stanowi podstawowe jednostki organizacji politycznej,
gospodarczej, spo$ecznej i kulturalnej. % konstytucji z .988 r. gminom przyznano
autonomi. ?zy mona myle o racjonalnoci ca$oci ) kraju ) nie zapewniajc
wewntrznej sp#jnoci podstawowyc jednostek ) gminU
'aka wizja to zmiana perspektywy. Niejako przestajemy patrze na gmin jako odleg$e
miejsce, do kt#rego musz dotrzeM projekty rzdu centralnego czy inicjatywy wielkiego
przedsi"iorstwa, i zaczynamy uwaa j za podstawowy "lok ca$ociowej konstrukcji.
?zy gospodarka mog$a"y do"rze !unkcjonowa, gdy"y przedsi"iorstwami caotycznie
zarzdzanoU 'ak samo rozumujc w odniesieniu do pa&stwa, mona zada so"ie pytanie,
czy moliwa jest racjonalno narodowa "ez promocji racjonalnoci og#$u jednostek,
kt#re na nie si sk$adaj.
% szczeg#lnoci, przenoszc du cz inicjatyw rozwojowyc na szcze"el lokalny,
przy"lia si podejmowanie decyzji do przestrzeni, na kt#rej o"ywatel rzeczywicie
moe w nim uczestniczy, a zw$aszcza stawia si czo$o kwestii pery!erii miejskic, kt#re
w coraz wikszym stopniu s dominujc !orm przejawiania si naszej tragedii
spo$ecznej.
*6
Hon 4riedmann wyra1nie podcodzi do zmiany ogniskowej pod ktem zar#wno cel#w,
jak i odpowiedniego mecanizmu regulacji, kt#rej wymaga terytorializacjaB
K4ainstreamowy model wzrostu gospodarczego wyraa denie kapita$u glo"alnego do
gospodarki ^"ez granic_, w kt#rej nie "y$o"y ani zorganizowanyc interes#w, ani w$adz
poredniczcyc midzy korporacyjnymi orodkami podejmowania decyzji a
indywidualnymi pracownikami i konsumentami. % ideologii kapita$u taki rodzaj
gospodarki nazywa si ^woln gospodark_. 0prowadza interesy terytorialne do
minimum ^prawa i $adu_, kt#re zapewniaj dotrzymywanie um#w i utrzymuj $ad na
ulicac. 'aka wizja przynosi r#wnie oczekiwanie, e pa&stwa terytorialne najlepiej
poradz so"ie z takimi spo$ecznymi skutkami prywatnyc inwestycji i decyzji
produkcyjnyc, jak wyczerpywanie si zaso"#w, "ezro"ocie, zu"oenie,
zanieczyszczenie rodowiska, wylesianie i inne pro"lemy ^teren#w wsp#lnyc_.
'erytorialno zwraca nasz uwag na rodowisko !izyczneB podstaw zaso"#w
gospodarki, walor estetyczny tradycyjnyc krajo"raz#w i jako ycia w
skonstruowanym rodowisku, w kt#rym maj miejsce wszystkie nasze dzia$ania i kt#re
"ezporednio lu" porednio wp$ywa na nasze ycie.L
9;
4riedmann k$adzie duy nacisk na to, e poza regulacj przedsi"iorcz i regulacj
rzdow istnieje proces narastajcej regulacji u podstaw spo$ecze&stwa- jej punktem
wyjcia jest teren, na kt#rym mieszkaj ludzie, i od"ywa si ona po linii czego, co
nazwa$ participatory governance. K/ozw#j alternatywny "ardziej koncentruje si na
oso"ac i ic otoczeniu ni na produkcji i zyskac. 'ak, jak panujcy paradygmat
podejmuje spraw wzrostu gospodarczego z perspektywy przedsi"iorstwa, co jest
podstaw ekonomii neoklasycznej, rozw#j alternatywny, oparty na przestrzeni yciowej
spo$ecze&stwa o"ywatelskiego, podejmuje spraw poprawy warunk#w ycia i
dowiadcze& yciwoyc z perspektywy miejsca zamieszkania.L
?ele te prowadz nas do pojcia powizania regulacji lokalnej z w$adz pa&stwow.
K?o rozw#j alternatywny jest nastawiony na lokalnie zakorzenion polityk, wdroenie
polityk takiego rozwoju wymaga silnego pa&stwa. 0ilne pa&stwo nie musi jednak "y
ocia$e na szczycie, wyposaone w aroganck i umacniajc si "iurokracj. ?odzi
raczej o zwinne pa&stwo, odpowiadajce na potrze"y o"ywateli i zdajce im sprawy. Hest
to pa&stwo opierajce si na szerok skal na demokracji w$czajcej, w kt#rej idea$em
jest lokalne sprawowanie w$adzy administrujcej pro"lemami i przywr#conej lokalnym
jednostkom rzdzenia i samemu ludowi zorganizowanemu w swoic spo$ecznociac.L
9.
'ak oto, uczestnictwo w yciu spo$ecznoci za porednictwem zaangaowania w
racjonalne zarzdzanie lokalnie dostpnymi zaso"ami staje si komplementarnym
mecanizmem regulujcym ) komplementarnym wo"ec rynku, kt#ry stanowi panujcy
mecanizm regulujcy w sektorze przedsi"iorczoci, i wo"ec prawa administracyjnego
ustrojowego, kt#re reguluje dzia$anie organ#w pa&stwa. <oniewa w ostatniej instancji
jako ycia spo$ecznoci stanowi rezultat rozwoju, dla produktywnoci systemowej
zorganizowany popyt spo$ecznoci staje si Kgwiazda przewodniL, tak samo, jak popyt
9;
Hon 4riedmann, *mpowerment !he "olitics o& >lternative 8evelopment, ?am"ridge, >lackwell .99,, s.
2., 25.
9.
'ame. 'ermin KempowermentL t$umaczy si jako uw'asnowolnienie, uywane ju w polskiej literaturze.
Gauwamy, e 4riedmann pos$uguje si pojciem rozwoju lokalnego, ale w persprektywie powizanyc
terytorialnoci Rpatrz odpowiednie de!inicje na s. .22S. Hestemy poza s!er okrelon przez as$o Kma$e
jest pikneL.
*7
indywidualnego konsumenta "y$ Kgwiazd przewodniL dla tradycyjnyc proces#w
produkcji.
<race /o"erta <utmana to duy postp na tym polu, poniewa pokazuj, do jakiego
stopnia mecanizmy partycypacyjne nie tylko uzupe$niaj regulacj pa&stwow i
rynkow, ale stanowi wany warunek skutecznoci dzia$ania tyc mecanizm#w.
Japita$ spo$eczny okazuje si wanym czynnikiem jakoci rzdzenia okrelonym
terytorium. 0tudium o %$oszec sta$o si ju klasyczne, ale przede wszystkim w analizie
0tan#w Gjednoczonyc <utman pokazuje znaczenie zdolnoci organizowania si
spo$ecze&stwa wok#$ jego interes#w ) partycypacyjnego wymiaru regulacji
ekonomicznej i politycznej ) jako kluczowego elementu racjonalnoci rozwoju w og#le.
9,
<roces ten sam w so"ie jest interesujcy z punktu widzenia teorii ekonomicznej,
poniewa stopniowo przecodzimy od wizji zakumulowanego kapita'u &izycznego, kt#ry
odgrywa centraln rol w [apitale 3arksa, do zrozumienia wielkiej roli kapita'u
&inansowego, a nastpnie, co nastpi$o niedawno, uwiadamiamy so"ie znaczenie
kapita'u naturalnego, kt#ry wyczerpujemy na planecie- szerzej pojmujemy kapita' ludzki,
kt#ry sta$ si kluczowy dla postp#w tecnologicznyc, i kapita' spo'eczny, kt#ry
reprezentuje dojrza$o i spoisto tkanki spo$ecznej utrzymujcej ca$o. Garazem
postp ten odzwierciedla rozszerzenie pojcia ekonomii i powizanie nauk
ekonomicznyc z innymi naukami spo$ecznymi. Niewtpliwie pojcie kapita$u
spo$ecznego jest w tej cwili modne, ale w rzeczywistoci wane jest, a"y zrozumie
konieczno organizowania racjonalnej alokacji kapita$u w "ardziej z$oonym
znaczeniu.
92
'radycyjnie postrzega si gminy jako podstaw piramidy i ta KpionowoL teoretyczna
jest g$"oko zakorzeniona w naszyc przekonaniac. % rzeczywistoci nowe orientacje
s nastawione na poziome powizanie aktor#w spo$ecznyc w o"r"ie gminy i na rozw#j
midzygminnyc !orm zarzdzania Rna przyk$ad midzygminnyc konsorcj#w ocrony
zdrowia, komitet#w "asen#w ydrogra!icznyc, regionalnyc rad rozwoju, sieci miast
"li1niaczycS, kt#re pozwalaj na z$oone powizania regionalne. % rezultacie same
spo$ecznoci przestaj "y Kdro"nymi resztkamiL i na"ieraj ywotnego znaczenia,
poniewa mog tw#rczo i w spos#" zr#nicowany wiza si ze so" na rozmaityc
terytorialnociac. Jluczowym punktem jest tu inicjatywa, poczucie zaw$aszczenia
polityk, kt#re przywraca si przestrzeni lokalnej, a na tej przestrzeni oso"y mog
"ezporednio uczestniczy, gdy znaj realia i skala decyzji jest z"iena z oryzontem
ic wiedzy.
Gmienia to dog$"nie co, co mogli"ymy nazwa kultur rozwoju. 0po$eczno przestaje
"y "iernym receptorem decyzji zdalnie podejmowanyc przez pa&stwo, kt#re
KpodarowujeL jej przycodni, czy przedsi"iorstwa, kt#re przycodzi i moe KdaL
miejsca pracy. /ozw#j przestaje "y czym, na co czeka si cierpliwie i staje si czym,
co si ro"i, r#wnie w s!erze organizacji wk$ad#w zewntrznyc. ("ywatelstwo
9,
/o"ert <utnam, $owling >lone !he Collapse and Revival o& >merican Community, Nowy Hork, 0imon
Y 0custer ,;;;- jego ksika 4aking 8emocracy ,ork Civic !raditions in 4odern <taly ukaza$a si po
polsku pt. 8emokrac-a w dzia'aniu !radyc-e obywatelskie we wsp5'czesnych ,'oszech, Jrak#w, Gnak
.995.
92
Hest to pogld, kt#ry rozwijamy w pracy > reproduKLo social, wycodzc od tezy, e reprodukc-a
kapita'u stanowi zaledwie segment ) co prawda centralny, ale tylko segment ) procesu rozwoju. % ten
spos#" postrzegamy rozw#j jako powizanie reprodukcji rozmaityc !orm kapita$u na zr#nicowanyc i
komplementarnyc terytoriac.
*8
polityczne uzupe$nia o"ywatelstwo ekonomiczne i rodzi si poczucie zaw$aszczania
swoic w$asnyc reali#w i panowania nad nimi.
9*
%anym wymiarem tego procesu jest zmiana paradygmatu komunikacji. K<rzestrze& jest
martwaL, komentuje pewien pu"licysta ameryka&ski widzc planetarn do$czalno
tyc, kt#rzy pracuj z lokatami !inansowymi. Hest to oczywista przesada, ludzie cigle
umieraj w konkretnyc miastac czy ogldaj zac#d s$o&ca z "rzegu konkretnej rzeki.
Aecz !akt, e in!ormacja jest natycmiast dostpna w jakimkolwiek miejscu planety,
drastycznie zmienia nasz wiat re!leksji. Gmina <iran, leca w g$"i stanu /io de
Haneiro, stworzy$a pu"liczny system dostpu do :nternetu dla wszystkic na !alac
d$ugic. >y$a to niewielka inwestycja pu"liczna, ale stanowi$a potny czynnik wzrostu
produktywnoci miejscowyc przedsi"iorstw i plac#wek andlowyc, kt#re teraz
kontaktuj si z dostawcami i konsumentami na duo wiksz skal. Nieco wysza op$ata
wnoszona przez przedsi"iorc#w pozwoli$a za 25 reali miesicznie upowszecni dostp
nawet naju"oszyc osiedli do :nternetu na !alac d$ugic. =!ekt w$czenia cy!rowego
"y$ g$"oki, ale interesujce jest to, e upowszecnienie do$czalnoci pozwoli$o
zwikszy produktywno wszystkic aktor#w spo$ecznyc w gminie, szko$ac, systemie
ocrony zdrowia itd. Dowiadczenie to pokazuje, jak mona powiza przestrzenie
glo"aln, regionaln i lokaln za porednictwem nowoczesnyc !orm do$czalnoci, w
procesie, w kt#rym spo$eczno jest pani swojego w$asnego procesu rozwoju zamiast
czeka, a jaka !irma wielonarodowa otworzy kurort i u"ierze miejscow ludno w
stroje ludowe.
95
Gdy ma si nadajnik w domu, %i@4i to tecnologia, kt#ra pozwala na "ezprzewodowy
dostp ca$ego KrodowiskaL domowego czy "iurowego do :nternetu. Dzi tecnologi t
stosuje si w przestrzeniac miejskic i pozwala ona ludziom pracowa lu" studiowa w
kadym miejscu. Hest to komputerowa wersja tele!onu kom#rkowego, kt#ra o"ejmuje
ca$ przestrze& miejsk. Dzi miasta na wycigi instaluj przeka1niki tak, a"y ca$a
przestrze& miejska "y$a o"jta sygna$em. Nazywa si to (municipal mesh ,iFDi
networking). %ed$ug artyku$u opu"likowanego w New #cientist, Ksieci pu"liczne %i@4i
"d mia$y take wp$yw na %i@4i w mieszkaniac, szko$ac, ksigarniac i
kawiarniacl 0ystemy o"ejmujce ca$e miasto wi ze so" wszystkie punkty %i@4i,
tworzc siatk .mesh1, w kt#rej sygna$y radiowe otrzymane w jednym punkcie dop#ty
przeskakuj z anteny na anten, dop#ki nie natkn si na kogo, kto jest pod$czony do
:nternetu.L
96
Hu teraz tecnologia, kt#ra pozwala na do$czalno ca$ej przestrzeni miejskiej, jest
tania. Na przyk$ad w 4iladel!ii RF0DS Kw miecie na o"szarze 2,; kmo oko$o * tysicy
9*
Na tym polu interesujcy jest przyczynek >runo 4reya i Dloisa 0tutzera, kt#rzy w swoim studium o
szczciu i gospodarce k$ad nacisk na wzgldne znaczenie procesu, poprzez kt#ry osigamy wyniki
ekonomiczne. <oczucie zaw$aszczania, "ycia tw#rczym podmiotem procesu czsto stanowi waniejsz
motywacj ni sam wynik .output1 pod postaci korzyci ekonomicznyc. >runo 0. 4rey, Dlois 0tutzer,
?appiness and *conomics ?ow the *conomy and <nstitutions >&&ect ?uman ,ellF$eing, <rinceton,
<rinceton FniQersity <ress ,;;,.
95
<rojekt <iran Digital wynik$ ze wsp#$dzia$ania w$adz miejskic z /zecznym Fniwersytetem 4ederalnym
RFniQersidade 4ederal 4luminenseS pod kierownictwem pro!. 4ranklina ?oelo. Dzi r#ne gminy regionu
"ior przyk$ad z tego wsp#$dzia$ania i tworz regionaln zintegrowan o cy!row. 'akie podejcie,
polegajce na wizaniu inicjatyw, kt#re czyni wszystkic aktor#w spo$ecznyc "ardziej produktywnymi,
upowszecniajc oszcz:dno;ci zewn:trzne, systematycznie "ada ?arlos 'rigiglia, #viluppo locale un
progretto per lW<talia, /zym, =d. Aaterza ,;;5.
96
<aul 3arks, K?ities /ace to /eap te /ewards o! %ireless Net 4or DllL, New #cientist, ,5 marca ,;;6 r.
*9
s$up#w "dzie mia$o anteny %i@4i, kt#re pokryj miasto sygna$em "ezprzewodowym
nadawanym na !alac d$ugic. ("ietnica to dostp do :nternetu z szy"koci przesy$u .
mega"itCsek. za niespe$na .; dolar#w miesicznie, w por#wnaniu z *5 dolarami za
dzisiejsze po$czenie ka"lowe.L 3iasto 'ajpej na 'ajwanie R?inyS upowszecnia ten
system za og#ln op$at w wysokoci ., dolar#w miesicznie.
'ak oto, wspomniana z"ieno teoretyczna o"ejmuje ca$okszta$t studi#w powiconyc
rozmaitym wektorom, kt#re konstruuj nowoczesno. % pracac 3anuela ?astellsa o
spo'ecze\stwie sieciowym skupia si uwag na u$atwieniac, kt#re dla tej regulacji
lokalnej stwarza pozioma do$czalno og#$u aktor#w spo$ecznyc "iorcyc udzia$ w
rozwoju spo$ecznym. 0tudia <ierreMa A]Qy o inteligencji z"iorowej pozwalaj dostrzec
synergi wysi$k#w spo$ecznyc za porednictwem z"ienoci in!ormacji i wiedzy
spo$ecznoci terytorialnej powizanej ze spo$ecznociami wirtualnymi. <race :gnacego
0acsa, wycodzc od troski o trwa$o procesu rozwoju, wskazuj na znaczenie nie w
pe$ni wykorzystywanyc zaso"#w ) to dziedzictwo dyskusji o planowaniu gospodarczym
w <olsce socjalistycznej za czas#w (skara Aangego i 3ica$a Jaleckiego ) kt#re istniej
w kadej miejscowoci.
97
Gamiast gu"i si w prognozac dotyczcyc nerwowoci rynku !inansowego wracamy
tu niejako do punktu wyjcia ) do zarysowanej przez ?elso 4urtado propozycyjnej wizji
nauk ekonomicznyc, wytyczajcej drog konstrukcji wynik#w, kt#re ccemy osiga.
(czywicie, wynikiem powinna "y nasza prozaiczna jako ycia, pojmowana jako
trwa$e zjawisko. Gdy m#wimy o jakoci ycia, przycodzi nam na myl mi$e osiedle,
rozsdny do"ro"yt, zdrowie, "ogactwo kulturalne, sprawiedliwo i "ezpiecze&stwoB
du cz tyc rzeczy organizuje si lokalnie, a gospodarka zarzdzana pod katem
wynik#w implikuje to, e w duej mierze to kreatywne i zr#nicowane spo$ecznoci,
kt#re mamy, okrelaj te wyniki ) wcale niekoniecznie poprzez reprodukcj wzorcowego
modelu, o kt#rym decyduje si odg#rnie. 'ak wic, kojarzc rozw#j lokalny z pojciem
kultury rozwoju zmierzamy do pogodzenia demokracji politycznej z demokracj
ekonomiczn. :nny moliwy wiat wymaga$ "dzie r#wnie innyc nauk
ekonomicznyc, kt#re uwzgldni te wymiary.
98
++) Aospodarka wiedzy
'e same tecnologie, kt#re sprzyjaj glo"alizacji, do pewnego stopnia mog sprzyja
przestrzeniom lokalnym, wymiarom partycypacyjnym, do$czalnoci demokratycznej.
97
3anuel ?astells, !he Rise o& the Network #ociety, (W!ord, >lackwell .996- <ierre A]Qy, IWintelligence
collective, <ary, =d. Aa D]couQerte .99*- :gnacy 0acs, <nclusLo social pelo trabalho, /io de Haneiro, =d.
GaramondC0e"rae ,;;2.
98
>ardzo "ogate dossier o ekonomicznyc, politycznyc i kulturalnyc wymiarac "udowy rozwiza&
alternatywnyc mona znale1 w K<our canger le mondeL, 4aniVre de Yoir Rpu"likacja seryjna Ie 4onde
diplomatiCue, kt#ra co dwa miesice stanowi z"i#r podstawowyc artyku$#w na wy"rany tematS nr 82,
pa1dziernik@listopad ,;;5 r. Gw$aszcza dwa artyku$y, kt#ryc autorami s ?laude Hulien i Hos] 0aramago,
skupiaj si na stosunkac midzy gospodark a polityk i pokazuj, do jakiego stopnia po prostu
"ezskuteczne s nasze za"iegi o to, a"y polityce zapewni !unkcjonowanie poprzez napraw
ustawodawstwa wy"orczego, "ez stawienia czo$a wielkiej w$adzy ekonomicznej, kt#ra wszystko kupuje i
wc$ania. G naszego punktu widzenia odzyskanie ekonomicznego potencja$u zarzdzania lokalnego
implikuje r#wnie umieszczenie wikszej czci gospodarki na skali, na kt#rej ludzie maj nad ni wiksz
kontrol i w ten spos#" odzyskuj kontrol nad swoim yciem. Gospodarka naleca do o"ywatela stwarza
wiksz przestrze& dla rzeczywistego o"ywatelstwa politycznego.
5;
Dla przedsi"iorstw wielonarodowyc nowe tecnologie implikuj "ardzo wysok
piramid z w$adz centraln megakorporacji wycigajcej najd$usze palce po
najodleglejsze okolice, dziki do$czalnoci polegajcej na transmisji rozkaz#w na jak
najwiksze odleg$oci. :mplikuj r#wnie siln o"ecno planetarn w$adzy represyjnej,
kt#ra cce kontrolowa w$asno intelektualn, w coraz wikszym stopniu zaw$aszczan
przez same przedsi"iorstwa ponadnarodowe.
'ecnologie te pozwalaj nam na "udow rozleglejszej i "ardziej poziomej sieci, w
kt#rej kada miejscowo odzyskuje swoje znaczenie, krzyujc specy!ik interes#w
lokalnyc z potencja$em wsp#$pracy planetarnej. Najd$usze palce tyc samyc
korporacji nic nie decentralizuj ) oznaczaj jedynie, e ta sama rka ma wikszy zasig,
e manipulacja od"ywa si na wiksz skal. % lokalnym zaw$aszczaniu potencja$u
do$czalnoci tkwi dynamika demokratyzacji.
'ymczasem zmiana w tecnologiac in!ormacji i komunikacji, otwierajca przed nami te
nowe opcje, jest powizana z szerszymi zmianami tecnologicznymi, kt#re zwikszaj
tre poznawcz wszystkic proces#w produkcji i zmniejszaj wzgldn wag
wyposaenia materialnego, kt#re ongi stanowi$o g$#wny czynnik produkcji.
?zy wiedza jest czynnikiem produkcjiU Hak rozwija si teoria czego, co ?astells nazwa$
Knowym paradygmatem spo$eczno@tecnicznymLU ?astells wprowadza interesujc
kategori in&ormacy-nych czynnik5w produkc-i, kt#ra prowadzi nas do podstawowej
kwestiiB czy wiedz reguluje si odpowiednio za porednictwem mecanizm#w
rynkowyc, tak, jak na przyk$ad do"ra i us$ugi w ramac gospodarki przemys$owejU
99
<rzesunicie si g$#wnej osi tworzenia wartoci towar#w stanowicyc kapita$ trwa$y ku
wiedzy zmusza nas do dog$"nego zrewidowania samego pojcia sposo"u produkcji.
Dndr] Gorz dotkn$ sedna sprawy stwierdzajc, e rodki produkcji staj si
zaw$aszczalne i mona si nimi dzieli. Jomputer staje si uniwersalnym, powszecnie
dostpnym narzdziem, za kt#rego porednictwem w zasadzie mona dzieli si ca$
wiedz i wszelkim dzia$aniem.L
.;;
Gospodarka wiedzy dopiero si rodzi. Aawrence Aessig zarysowuje systematyczn i
zr#wnowaon analiz wielkiego wyzwania, z kt#rym dzi si "orykamyB zarzdzania
in!ormacj i wiedz. Jsika Aessiga, precyzyjnie przedstawiajc, jak rozwija si
do$czalno planetarna, wynosi kad kwesti ) zaw$aszczania !izycznyc rodk#w
transmisji, kontroli kod#w dostpu czy zarzdzania treciami ) na poziom, kt#ry pozwala
na realistyczn ocen i na s!ormu$owanie praktycznyc propozycji. Hego poprzednia
ksika, Code, ju wycisn$a pitno na naszej epoce. !he Duture o& <deas jest po prostu
"$yskotliw ksik z punktu widzenia "ogactwa 1r#de$, prostoty wyk$adu,
uporzdkowania argument#w wok#$ kluczowyc kwestii.
.;.
99
3. ?astells, !he Rise o& the Network #ociety t. :, s. 75. ?astells uwaa, e ten nowy czynnik produkcji
wymaga interwencji pa&stwaB KDeregulation and priQatization may "e elements o! statesM deQelopment
strategy, "ut teir impact on economic growt will depend on te actual content o! tese measures and on
teir linkage to strategies o! positiQe interQention, suc as tecnological and educational policies to enance
te countryMs endowment in in!ormational production !actorsL Rtame, s. 9;S.
.;;
Dndr] Gorz, / imaterial Conhecimento, valor e capital, 0Xo <aulo, Dnna"lume =ditora ,;;5, s. ,..
(rygina$ !rancuski, IWimmatGriel Connaissance, valeur et capital, ukaza$ si w ,;;2 r.
101
Aawrence Aessig, !he Duture o& <deas !he Date o& the Commons in a Connected ,orld, Nowy
Hork, /andom Eouse ,;;., 2*; s.
5.
%szyscy mamy pewne trudnoci ze zrozumieniem tyc nowyc dynamik i oscylujemy
midzy pospn wizj >ig >rotera a idylliczn wizj mnoenia si 1r#de$ i rodk#w,
kt#re doprowadz do generalnej demokratyzacji wiedzy. <odo"nie jak w tylu innyc
sprawac, uproszczenia nie wystarcz, tote trze"a odro"i lekcje studiujc to, co si
dzieje.
Ga punkt wyjcia mamy !akt, e dzi, gdy p$acimy za jaki produkt, ,5 proc. tego, co
p$acimy, jest op$at za produkt, a 75 proc. jest op$at za "adania, projekt, strategie
marketingowe, reklam, adwokat#w, ksigowyc, public relations, tak zwane Kaktywa
nienamacalneL, kt#re Gorz nazywa KniematerialnymiL. 'o oczywicie wielkie
przy"lienie, ale nie interesuje nas tu precyzja. :nteresuje nas to, e warto dodana
produktu w coraz wikszym stopniu przypada na w$czon w produkt wiedz. :nnymi
s$owy, wiedza, zorganizowana in!ormacja stanowi czynnik produkcji, kapita$
ekonomiczny pierwszej klasy. 'ymczasem logika ekonomiczna wiedzy r#ni si od
logiki rzdzcej produkcj !izyczn. <rodukt !izyczny, kt#ry komu przekazujemy,
przestaje do nas nalee, natomiast wiedza przekazana przez nas komu innemu
pozostaje z nami, nadal do nas naley i moe stymulowa w nas wizje generujce wicej
wiedzy i innowacji. Dlatego, pod wzgldem spo$ecznym, spo$ecze&stwo wiedzy nie
pasuje do prywatnego zaw$aszczaniaB spowija produkt, kt#ry, uspo$eczniajc si, ulega
pomnoeniu. Dlatego warto dodana do produktu przez w$czon do niego wiedz
przekszta$ca si w cen i w rezultacie w wikszy zysk tylko wtedy, gdy wiedzy tej
uniemoliwia si dy!uzj. >atalia OO w., kt#ra skupia$a si na w$asnoci rodk#w
produkcji, ewoluuje, stajc si w OO: w. "atali o w$asno intelektualn.
Do pewnego stopnia mamy tu do czynienia z wielkim napiciem wystpujcym w $onie
spo$ecze&stwa, kt#re ewoluuje w kierunku wiedzy, ale rzdzi si prawami epoki
przemys$owej. :stotne jest tu to, e wiedz mona odtwarza w niesko&czono i e
przekszta$ca si ona w warto pienin tylko wtedy, gdy kto j so"ie przyw$aszcza i
dostp do niej o"warowuje KprawamiL. Dla tyc, kt#rzy staraj si kontrolowa dostp do
wiedzy, ma ona warto tylko wtedy, gdy sztucznie, za porednictwem ustaw i represji, a
nie mecanizm#w ekonomicznyc, stwarza si jej niedo"#r. Ge wzgldu na sam natur
tecniczn procesu, stosowanie praw reprodukcji z epoki przemys$owej w epoce wiedzy
krpuje do niej dostp. ?iekawe, e korporacje, starajc si uniemoliwi swo"odn
cyrkulacj idei i tw#rczoci artystycznej, daj wikszej interwencji pa&stwa. 'e same
interesy, kt#re sk$oni$y korporacje do glo"alizacji terytorium, a"y u$atwi cyrkulacj
d#"r, sk$aniaj je do rozcz$onkowywania i utrudniania cyrkulacji wiedzy.
'ymczasem centralna kwestia ) jak produkujemy, wykorzystujemy i szerzymy wiedz )
jest nona w dylemat. G jednej strony jest rzecz s$uszn, a"y ten, kto podj$ wysi$ek
rozwoju nowej wiedzy, "y$ wynagradzany za sw#j wysi$ek. G drugiej strony,
przyw$aszczenie so"ie jakiej idei tak, jak"y "y$ to produkt materialny, w ko&cu za"ija
wysi$ek innowacji. Aessig daje przyk$ad reyser#w, kt#rzy dzi w 0tanac
Gjednoczonyc !ilmuj majc w zespole adwokat#wB s!ilmowanie sceny ulicznej, w
kt#rej przypadkiem pojawia si reklama zewntrzna, natycmiast moe sprawi, e !irma
reklamowa zada kompensacji- s!ilmowanie pokoju nastolatka wymaga d$ugiej analizy
prawnej, poniewa kada wiszca w nim corgiewka, kady plakat czy o"razek mog
spowodowa zarzut o "ezprawne pos$ugiwanie si o"razem i spowodowa kolejne
kontestacje. ?zy w'asno;M intelektualna nie ma granicU
5,
% wyniku wykupu czasopism naukowyc przez wielkie grupy ekonomiczne, na jednym
z uniwersytet#w ameryka&skic pro!esora, kt#ry rozda$ studentom ksera swojego
w$asnego artyku$u, uznano za winnego piractwa. ?o najwyej m#g$ wymaga od
student#w, a"y kupili czasopismo z jego artyku$em. %szyscy wiedz o a"surdalnym
patencie przyznanym ksigarni internetowej Dmazon ) zakazuje on innym
przedsi"iorstwom uywania one click przy zakupac. Gdroworozsdkowe podejcie to
takie, zgodnie z kt#rym jeli one click jest do"ry, to powinien przynie Dmazon zyski,
poniewa to jest normalna !orma wynagradzania przedsi"iorstw za innowacje, a nie
zakazywanie innym prawa korzystania z procesu, kt#ry ju jest domen pu"liczn. %
rzeczywistoci przeszkadzamy w dy!uzji postpu zamiast j u$atwia.
Aessig wycodzi z za$oenia ) wyra1nie s!ormu$owanego w konstytucji ameryka&skiej )
e wysi$ek na rzecz rozwoju wiedzy powinien "y wynagradzany, ale sama wiedza nie
stanowi Kw$asnociL w potocznym znaczeniu tego s$owa. Na przyk$ad liczne prawa
autorskie s w$asnoci przedsi"iorstw, kt#re z jakiego powodu nie s zainteresowane
wykorzystaniem czy rozwojem wiedzy, do kt#rej przys$uguj te prawa, i w ten spos#"
stwarzaj o"szary wiedzy zamroonej. % innyc krajac o"owizuje zasada (use it or
lose it), zgodnie z kt#r oso"a czy !irma nie moe sparaliowa jakiego o"szaru wiedzy
za pomoc patent#w czy praw autorskic. %iedza ma !unkcj spo$eczn. 3#j samoc#d
nie przestaje "y moim samocodem, gdy zamykam go w garau i o nim zapominam. G
ideami jest jednak inaczej, nie mona ic zaryglowa, nie mona uniemoliwi innym ic
rozwijania.
F podstaw tego podejcia ley !akt, e wiedza nie rodzi si w izolacji. %szelka
innowacja opiera si na tysicac postp#w w innyc okresac, w innyc krajac i wraz
z narastajcymi wy"rykami prawnymi mno si o"szary i przypadki, w kt#ryc
przeprowadzenie "ada& pociga za so" takie komplikacje prawne, e po prostu wiele
os#" odstpuje od "ada& lu" pozostawia je megaprzedsi"iorstwom z ic ogromnymi
wydzia$ami prawnymi. :nnowacja, praca tw#rcza to nie tylko output ) to r#wnie input,
kt#ry wynika z niezliczonyc wysi$k#w r#nyc os#" i przedsi"iorstw. <otrze"uje on
otwartej atmos!ery wsp#$pracy. :nnowacja to spo$ecznie skonstruowany proces, tote
powinny istnie granice jej indywidualnego zaw$aszczania.
<ro"lem zaostrza si drastycznie, gdy pod kontrol przecodz nie tylko idee, ale
r#wnie rodki ic transmisji. Gdy ollywoodzki producent kontroluje nie tylko
produkcj treci R!ilmS, ale r#wnie rozmaite kana$y dystry"ucji, a nawet sale kinowe, w
rezultacie wolno cyrkulacji idei ulega radykalnemu niezr#wnowaeniu. Aessig
stwierdza, e w 0tanac Gjednoczonyc na !ilmy zagraniczne, na kt#re jeszcze niedawno
przypada$o .; proc. sprzedanyc "ilet#w, dzi przypada ;,5 proc., co generuje kultur
nie"ezpiecznie izolowan od wiata. %raz z postpujc kontrol na trzec poziomac )
in!rastruktury !izycznej, kod#w i treci ) wolno cyrkulacji idei, nawet w :nternecie,
szy"ko ulega ograniczeniom. %ielkie przedsi"iorstwa nie przestaj "ada naszyc
komputer#w za pomoc spiders czy bots, sprawdzajc, czy przypadkiem "ez
odpowiedniego zezwolenia nie wymieniamy jakiego cronionego nazwiska czy jakiego
zestawu idei.
<od tym wzgldem "ardzo wymowna jest przytoczona w ksice Aessiga myl 'omasa
He!!ersona z .8.2 r.B KHeli przyroda sprawi$a, e jaka rzecz najmniej ze wszystkic
nadaje si do tego, a"y "y wy$czn w$asnoci, to jest ni dzia$anie mocy mylowej
zwanej idel 'o, e idee powinny szerzy si swo"odnie od jednej oso"y do innej na
52
ca$ej kuli ziemskiej gwoli moralnego i wzajemnego kszta$cenia ludzi oraz poprawy ic
kondycji, wydaje si szczeg#lnie i do"rowolnie zaprojektowane przez przyrod, gdy
uczyni$a je zdolnymi do szerzenia si, jak ogie&, wzd$u i wszerz, nie uszczuplajc ic
ciaru gatunkowego w adnym punkcie, i jak powietrze, kt#rym oddycamy i w kt#rym
poruszamy si i istniejemy !izycznie, nie "dc zdolni do jego uwizienia czy
wy$cznego zaw$aszczenia. 'ak wic, z natury rzeczy wynalazki nie mog "y
przedmiotem w$asnoci.L
.;,
<rzedsi"iorstwo, kt#re instaluje jedn z tak wanyc in!rastruktur, jak jest ka"el, jest
w$acicielem ka"la. ?zy jednak wolno mu dyktowa, kto moe i kto nie moe mie
dostpu do transmisji za pomoc tego ka"laU Dla przedsi"iorstwa porozumienia z
innymi przedsi"iorstwami, gwarantujce wy$czno, rodzaj zagrody komunikacyjnej,
mog stanowi "odziec ekonomiczny. Na przyk$ad Disney zaciekle "i$ si o tak
wy$czno. 0urowo "atalii midzy przedsi"iorstwami na tym polu pozostawia
niewiele miejsca dla ostatecznego celu ca$ego tego procesu, tak do"rze wyraonego przez
'omasa He!!ersona, kt#rym jest spo$eczna uyteczno cyrkulacji idei. /zd moe nawet
sprywatyzowa konserwacj drogi i zezwoli na ustawienie punkt#w po"oru op$at, ale
zapewnia jej pu"liczny carakter i adna !irma administracyjna nie moe uniemoliwi
nikomu wolnego dostpu do tej drogi. D jak !unkcjonuje in!oliniaU % ?icago, podo"nie
jak w wielu innyc miastac ameryka&skic, zarzd miasta instaluje ka"le pu"liczne, a"y
zapewni uytkownikom moliwo nadawania i od"ierania co zecc, ograniczajc
presj przedsi"iorstw prywatnyc, kt#re cc zawiera umowy o wy$cznym dostpie
dla okrelonego rodzaju klient#w. % Janadzie proces ten si upowszecnia jako reakcja
na kontrole zaprowadzane przez przedsi"iorstwa. <odo"nie jak drogi, in!olinie powinny
stanowi tak zwane commons ) przestrzenie wsp#lne, kt#re pozwalaj swo"odnie
komunikowa si przestrzeniom prywatnym.
0zczeg#$owa analiza wykorzystania spektrum !al radiowyc i telewizyjnyc jest pod tym
wzgldem "ardzo wymowna. % praktyce rzd ameryka&ski przyznaje pasma gigantom
medialnym, tak, jak ro"i si to w >razylii, w zasadzie eliminujc moliwo posiadania
przez kad spo$eczno swoic medi#w, co dzi jest tecnicznie jak naj"ardziej moliwe
i tanie. Gawsze powtarza nam si, e spektrum jest ograniczone, tote mona przyzna je
tylko niekt#rym, a ci niekt#rzy oczywicie monopolizuj dostp.
<o pierwsze, emisja radiowa z nadajnika o ma$ej mocy Rlow power radio service1 jest jak
naj"ardziej moliwa i nie naley potpia jej jako piractwa. <o drugie ) co waniejsze )
pogldu, e spektrum jest ograniczone, "roni przedsi"iorstwa, ale jest on prawdziwy
tylko dlatego, e uywaj one tecnologii, kt#re marnuj spektrumB poniewa maj
monopol, nie interesuj ic na przyk$ad radiostacje programowalne, dzielce si pasmem
Rso&tware de&ined radios1, kt#re pozwalaj uywa !al tak samo, jak w innyc mediac,
korzystajc z KciszyL i niepe$nego wykorzystania spektrum dla zapewnienia r#nyc
komunikacji jednoczenie, tak, jak to dzi dzieje si na kadej linii tele!onicznej. Aessig
odnosi si "ardzo krytycznie do tego gigantycznego marnotrawstwa tak wanego
.;,
Aessig, op. cit, s. 9*, cytujacy '. He!!ersonaB K:! nature as made any one ting less suscepti"le tan all
oters o! eWclusiQe property, it is te action o! te tinking power called an ideal 'at ideas sould !reely
spread !rom one to anoter oQer te glo"e, !or te moral and mutual instruction o! man, and improQement
o! is condition, seems to aQe "een peculiarly and "eneQolently designed "y nature, wen se made tem,
like !ire, eWpansi"le oQer all space, witout lessening teir density at any point, and like te air in wic we
"reate, moQe, and aQe our pysical "eing, incapa"le o! con!inement, or eWclusiQe appropriation.
:nQentions ten cannot, in nature, "e a su"ject o! property.L
5*
"ogactwa ) jest to "ogactwo naturalne, nikt go nie stworzy$, tote przys$uguje na
podstawie pu"licznego zezwolenia ) jakim jest spektrum elektromagnetyczne. K'e stare
!ormy wykorzystania spektrum powinnimy w$anie uwaa za zanieczyszczanie
rodowiskaB wielkie i g$upie maszty najedaj eter potnymi emisjami,
uniemoliwiajc rozkwit uytk#w na mniejsz skal, mniej a$aliwyc i
skuteczniejszycl Na przyk$ad telewizja komercjalna powoduje ogromne
marnotrawstwo spektrum- w wikszoci kontekst#w idea$em "y$o"y przeniesienie jej z
powietrza do ka"li.L
.;2
Aessig jest pragmatyczny. Na przyk$ad w przypadku spektrum proponuje, a"y w kadym
segmencie spektrum rozszerzy powszecnie dostpne pasmo, r#wnowac prywatne
zaw$aszczanie. % r#nyc dziedzinac, kt#re analizuje, szuka rozwiza& pozwalajcyc
wszystkim przey. Hego troska jest jednak jasna. % wolnym t$umaczeniu, Ktecnologia
ze swoimi prawami pozwala nam o"ecnie na niemal doskona$ kontrol nad treci i jej
dystry"ucj. 'a doskona$a kontrola zagraa potencja$owi innowacji, kt#ry o"iecuje
:nternet.L
.;*
/i!kin analizuje ten sam proces z innego punktu widzenia, wykazujc zw$aszcza, e
gospodarka wiedzy zmienia nasze stosunki z procesem ekonomicznym w og#le.
<odstawowym argumentem jest to, e przecodzimy z epoki, w kt#rej istnieli producenci
i na"ywcy, w epok, w kt#rej s dostawcy i uytkownicy. Gmiana jest g$"oka. %
praktyce nie kupujemy ju tele!onu Rlu" jego kupno jest sym"oliczneS. ?o miesic
p$acimy za prawo do uytkowania go, do komunikowania si. <$acimy r#wnie za dostp
do co przyzwoitszyc program#w telewizyjnyc. Nie p$acimy ju za wizyt u lekarzaB co
miesic p$acimy za plan dostpu do ocrony zdrowia. Nasza drukarka kosztuje niewiele )
liczy si zmuszenie nas do regularnyc zakup#w odpowiedniego tonera.
.;5
<rzyk$ady s niezliczone. /i!kin uwaa t tendencj za carakterystyczn dla Kepoki
dostpuL. % naszej pracy > reproduKLo social ju j zanalizowalimy, carakteryzujc
za pomoc pojcia Kkapitalizmu punkt#w po"oru op$atL. %ystarczy przyjrze si
wysokoci op$at, kt#re uiszczamy za prawo do us$ug ze strony "anku, czy temu, jak
plaowe kondominia zamykaj dostp do morza i jak w reklamac Ko!erujeL nam si jego
wspania$e !ale, tak, jak"y je stworzono. >ezp$atny dostp do morza nie na"ija nikomu
ka"z. Gamknijmy wic plae.
'ak oto, kapitalizm stwarza niedo"ory, poniewa niedo"ory podnosz ceny. % tej logice
a"surdu im mniej d#"r mamy do dyspozycji, tym drosze si okazuj i tym wicej
potencjalnej wartoci na"ieraj w oczac tyc, kt#rzy je kontroluj. Nic prostszego, ni
zanieczyci rzeki, a"y powiedzieB $owisz, to p$a czy nak$oni, a"ymy kupowali
KwyprodukowanL wod.
% ten spos#" znikaj wszystkie "ezp$atne przestrzenie i coraz "ardziej stajemy si
wi1niami pocigu na wzrostem naszego docodu miesicznego, "ez kt#rego "yli"ymy
.;2
Aessig, op. cit., s. ,*2.
.;*
'ame, s. ,*9.
.;5
Heremy /i!kin, op. cit. 'a konieczno wnoszenia op$at za wszystko, co ro"imy, moe "y uciliwa.
%ielu inwestuje oszczdnoci w swoje domy, korzystajc z "ezpiecze&stwa, jakie zapewnia w$asny dac
nad g$ow, kt#ry nie "dzie zalea$ od zmiennej zdolnoci p$acenia komornego. Dzi wszystko coraz
"ardziej zaley od niezliczonyc KkomornycL i na oryzoncie nie wida perspektywy spokojniejszego
ycia. (so"a, kt#ra z jakiego powodu traci swoje 1r#d$o docodu, tym samym zostaje zupe$nie
poz"awiona dostpu do og#$u us$ug, za kt#re trze"a regularnie wnosi op$aty. Dzi z tej perspektywy
naley widzie r#wnie szczeg#lnie dramatyczn sytuacj lokator#w o niskic docodac, ale w
rzeczywistoci wszyscy czujemy si coraz "ardziej osaczeni.
55
poz"awieni szeregu podstawowyc us$ug ) nawet udzia$u w kulturze, kt#ra nas otacza.
+ycie przestaje "y spacerem czy konstrukcj, kt#ra do nas naley, i staje si
permanentnym "iegiem od jednego punktu po"oru op$at do drugiego. 'am, gdzie dawniej
ludzie mieli przyjemno gry na instrumencie, dzi p$ac za prawo dostpu do muzyki.
'am, gdzie dawniej grali w pi$k, dzi ogldaj widowisko sportowe wcinajc na kanapie
crupki ) wszystko dziki payFperFview.
<rzesunicie teoretyczne jest znaczne. %$aciciel rodk#w produkcji mia$ klucz do
!a"ryki ) do"ra !izycznego, kt#re stanowi$o konkretn w$asnoB dzi jest panem procesu
i po"iera op$aty za korzystanie z niego. <oniewa za procesy staj si coraz gstsze pod
wzgldem in!ormacji i wiedzy, wielkiego znaczenia na"iera w$asno intelektualna )
patenty i prawa autorskie. <oniewa wiedza stanowi do"ro, kt#re przecodzc od nas w
posiadanie innyc nie przestaje do nas nalee, i poniewa yjemy w epoce tecnologii
do$czalnoci, rozsiewa si ona na ol"rzymi skal, a jej prywatne zaw$aszczanie temu
przeszkadza. 'ak wic, wida ca$ wag przytoczonego wyej stwierdzenia Gorza, e
Krodki produkcji staj si zaw$aszczalne i mona si nimi dzieliL. Nie przypadkiem
rokowania w sprawie '/:<s R!rade Related <ntellectual "roperty1 stanowi g$#wn
de"at w Nwiatowej (rganizacji Eandlu i s w samym centrum walk o wolne
spo$ecze&stwo.
K:nnowacjaL, pisze 0tiglitz, Kjest kluczem do sukcesu nowoczesnej gospodarki.
<ro"lem polega na tym, jak najlepiej j promowa. Nwiat rozwinity starannie
wypracowa$ prawa, kt#re daj innowatorom wy$czne prawo do ic innowacji i
p$yncyc z nic zysk#w. Aecz za jak cenU Narasta poczucie, e co jest nie tak z
systemem rzdzcym w$asnoci intelektualn. :stnieje o"awa, e w krajac
rozwijajcyc si skupianie si na zyskac "ogatyc sp#$ek r#wna si wyrokowi mierci
dla "ardzo "iednyc.L
Na przyk$ad, wyjania 0tiglitz, Ktak jest zw$aszcza wtedy, gdy patentami o"ejmuje
si co, co dotycczas "y$o domen pu"liczn, i si je ^prywatyzuje_, co prawnicy
specjalizujcy si we w$asnoci intelektualnej nazwali nowym ]enclosure movement^%
Do"re przyk$ady to patenty na ry "asmati Rkt#ry Eindusi ) tak im si zdawa$o ) znaj od
setek latS czy na w$aciwoci lecznicze sza!ranu indyjskiego.L
%ed$ug autora, Kkraje rozwijajce si s u"osze nie tylko dlatego, e maj mniej
zaso"#w, ale r#wnie dlatego, e midzy nimi a krajami rozwinitymi istnieje rozziew w
s!erze wiedzy. Dlatego tak wany jest dostp do wiedzy. Aecz regu$y w$asnoci
intelektualnej Rzwane '/:<0S zapisane w porozumieniu urugwajskim, umacniajc
kontrol .stranglehold1 nad t w$asnoci, ograniczaj dostp kraj#w rozwijajcyc si
do wiedzy. '/:<0 narzucaj system, kt#rego nie zaprojektowano optymalnie dla
rozwinitego kraju przemys$owego i kt#ry jest jeszcze mniej adekwatny dla kraju
"iednego. >y$em cz$onkiem /ady =konomicznej prezydenta ?lintona w czasac, gdy
do"iega$y ko&ca rokowania /undy Frugwajskiej. % >iurze <olityki Naukowej i
'ecnologicznej sprzeciwialimy si '/:<0. Fwaalimy, e s one katastro!alne dla
nauki ameryka&skiej, katastro!alne dla wiata nauki, katastro!alne dla kraj#w
rozwijajcyc si.L
.;6
'o wana wypowied1 w epoce, w kt#rej w do"rym tonie jest respektowanie
w$asnoci intelektualnej, a w istocie respektowanie jej monopolizacji. <otrze"ujemy
elastyczniejszyc i inteligentniejszyc regu$, a przede wszystkim skr#cenia a"surdalnyc,
.;6
Hosep 0tiglitz, KD >etter %ay to ?rack :tL, New #cientist, .6 wrzenia ,;;6 r., s. ,;.
56
kilkudziesicioletnic termin#w, kt#re radykalnie ekstrapoluj czas konieczny do
odzyskania przez przedsi"iorstwo rodk#w zainwestowanyc w nowe tecnologie. Heli
codzi o opatentowywanie d#"r naturalnyc kraj#w u"ogic, a"y po"iera op$aty za
tradycyjn produkcj, to mamy ju do czynienia ze zwyk$ym piractwem. % tym
przypadku piractwo idzie z g#ry.
'ak wic, gospodarka wiedzy zarysowuje nowy midzynarodowy podzia$ pracy
midzy krajami, kt#re koncentruj si na do"rac niematerialnyc ) "adaniac
rozwojowyc, wzornictwie i projektowaniu, adwokaturze, ksigowoci, reklamie,
systemac kontroli ) a krajami, kt#re skupiaj si na zadaniac zwizanyc z produkcj
!izyczn. 'am, gdzie dawniej mielimy na jednym polu produkcj surowc#w, a na innym
produkcj wyro"#w przemys$owyc, dzi przecodzimy do podzia$u pracy "ardziej
polegajcego na podziale produkcji materialnej i produkcji niematerialnej.
0zczeg#lnie interesujc lektur na tym polu jest ksika Ea@Hoon ?anga, [icking
>way the Iadder, w kt#rej pokazuje si, jak kraje dzi rozwinite przyw$aszcza$y so"ie
wiedz stworzon w jakiejkolwiek czci wiata, kopiujc, ra"ujc lu" szpiegujc, nie
troszczc si o w'asno;M intelektualnQ. <i$y si w g#r uywajc dra"iny, a teraz j
wyrzucaj uniemoliwiajc innym p#jcie w ic lady. ?o "y sta$o si z Haponi czy
Jore <o$udniow, gdy"y "y$y zmuszone zamkn oczy na innowacje reszty wiata al"o
p$aci wszystkie royaltiesU Jsika ?anga jest niezwykle do"rze udokumentowana i
pokazuje si w niej, jak przed Dzjatami tak samo zacowywa$y si 0tany Gjednoczone, a
jeszcze wczeniej ) Dnglia. %olny dostp "iednyc kraj#w do wiedzy ) podstawowy
warunek postpu w tyc krajac i zr#wnowaenia planety ) dzi si systematycznie
utrudnia, gdy tymczasem powinno mu si sprzyja i go dotowa, a"y zmniejszy
pitrzce si tragedie spo$eczne i ekologiczne.
.;7
Na innym poziomie, zmiana treci produkcji stwarza nowe stosunki produkcji i
przesuwa spraw wynagrodzenia za prac. % tej s!erze dzia$alnoci mierzenie pracy
licz" przepracowanyc godzin staje si coraz mniej istotne. 'w#rczy wk$ad w postaci
nowatorskic idei nie "dzie zalea$ od czasu, kt#ry spdzamy siedzc przy "iurku. Gorz
cytuje raport dyrektora zaso"#w ludzkic Daimlera@?rysleraB wk$ad
Kwsp#$pracownik#wL, jak uprzejmie nazywa ic dyrektor, Knie "dzie mierzony licz"
godzin ic o"ecnoci, lecz na podstawie osiganyc cel#w i jakoci wynik#w. 'o ludzie
przedsi"iorczy.L
.;8
'ak pracownik#w awansuje si do rangi ludzi przedsi"iorczyc i )
zdaniem Gorza, dlaczego nieU ) do rangi przedsi"iorc#w. KNa miejscu tego, kto zaley
od p$acy, ma "y przedsi"iorca si$y ro"oczej, kt#ry decyduje o swoim w$asnym
szkoleniu, doskonaleniu, o swoim planie zdrowia itd. ^(so"a jest przedsi"iorstwem._
Gamiast wyzysku mamy do czynienia z samowyzyskiem i samokomercjalizacj ^Ha
0.D._, przynoszc zyski wielkim przedsi"iorstwom, kt#re s klientami
samoprzedsi"iorcy.L
.;9
.;7
Ea@Hoon ?ang, [icking >way the Iadder 8evelopment #trategy in ?istorical "erspective, Aondyn,
Dntem <ress ,;;,- w innej ksice, Elobalization, *conomic 8evelopment and the Role o& the #tate,
?ang przedstawia wyniki rozmaityc "ada& nad wp$ywem protekcjonizmu stwarzanego w ten spos#n
przez kraje rozwinite i konkludujeB K%ykazalimy, e nie ma podstaw teoretycznyc ani empirycznyc,
kt#re wspiera$y"y argument, e silna ocrona prywatnyc praw w$asnoci intelektualnej jest konieczna dla
postpu tecnologicznego, a tym samym dla rozwoju gospodarczego, szczeg#lnie w przypadku kraj#w
rozwijajcyc si.L 'o, Kkomu przynosi to korzyciL, jest w tej sprawie jasneB 97 proc. patent#w ca$ego
wiata naley do kraj#w rozwinityc Rs. ,92S.
.;8
D. Gorz, / imaterial, s. .7.
.;9
'ame, s. .;.
57
Nie staramy si tu zarysowa ca$okszta$tu odpowiedzi, lecz waclarz kwestii
teoretycznyc rzucajcyc nam wyzwanie jako ekonomistom i "ezporednio wynika z tej
szerokiej tendencji, kt#r nazywamy gospodark wiedzy. ( zaw$aszczania wartoci
dodatkowej przesuwa si z kontroli nad !a"ryk na kontrol w$asnoci intelektualnej,
zmieniaj si stosunki produkcji, zmienia si tre andlu midzynarodowego. 0 to osie
re!leksji, kt#re wymagaj nowyc instrument#w analizy, a cytowani autorzy otwieraj
przestrzenie, kt#re warto rozpozna.
<od tym wzgldem >razylia "oryka si ze szczeg#ln sytuacj, gdy odtwarzajc w
swoim $onie stosunki <#$noc@<o$udnie za porednictwem instalacji rozleg$ego "ieguna
ponadnarodowego na <o$udniowym %scodzie, "oryka si ona zar#wno z naj"ardziej
rozwinitymi sprzecznociami, kt#re stwarza gospodarka wiedzy, jak i z coraz wiksz
niepewnoci warunk#w pracy i p$acy, kt#re system stwarza za porednictwem
postpujcyc proces#w podwykonawstwa, nie m#wic ju o nies$ycanie zaco!anyc
stosunkac produkcji, kt#re s spadkiem po innyc cyklac gospodarczyc.
%yzwanie polegajce na koniecznoci demokratyzacji gospodarki na"iera tu
interesujcego wymiaru, poniewa dostp do wiedzy jako nowego czynnika produkcji
moe sta si uprzywilejowanym wektorem produkcyjnego w$czania masy
wykluczonyc. Hak widzielimy, wytworzon wiedz mona rozpowszecnia i
zwielokrotnia przy "ardzo ograniczonyc kosztac. % przeciwie&stwie do d#"r
!izycznyc, ten, kto przekazuje wiedz, jej nie traci. Dlatego prawo dostpu do wiedzy
staje si centraln osi ekonomicznej demokratyzacji naszyc spo$ecze&stw.
..;
+2) Aospodarka sfer spoecznyc*
:nn osi, kt#ra si przesuwa w naszyc wizjac teorii ekonomicznej, jest g$"oka
zmiana midzyga$ziowego sk$adu proces#w produkcji. <os$umy si przyk$adem
ameryka&skim ) rolnictwo zatrudnia tam ju tylko niespe$na 2 proc. si$y ro"oczej, a
zatrudnienie w przemyle wytw#rczym spad$o w ,;;5 r. poniej .; proc.
...
3n#stwo naszyc zaj uzyska$o miano Kus$ugL, tak, jak"y etykietka ta sama
wszystko wyjania$a. ?astells s$usznie si o"urzaB K<od terminem us$ugi wrzucono do
jednego worka mieszank r#nyc rodzaj#w dzia$alnoci, kt#re maj ze so" niewiele
wsp#lnego, poza tym, e r#ni si od rolnictwa, przemys$u wydo"ywczego, us$ug
..;
3oe mie to jak naj"ardziej praktyczny wymiar. Na przyk$ad 4undusz Fpowszecnienia
'elekomunikacji m#g$"y zapewni ludnoci powszecny dostp szerokopasmowy do :nternetu, po linii
>rasil Digital.
...
K<o raz pierwszy od rewolucji przemys$owej poniej .; proc. pracownik#w ameryka&skic jest dzi
zatrudnionyc w przemyle przetw#rczym. <oniewa za w typowym przedsi"iorstwie przemys$owym
po$owa pracownik#w wykonuje typowe zadania us$ugowe, takie, jak wzornictwo, dystry"ucja i planowanie
!inansowe, rzeczywista cz pracownik#w produkujcyc rzeczy, kt#re mog spa ci na palec u nogi,
moe stanowi zaledwie 5 procl. Nasze .; proc. otrzymalimy dzielc licz" miejsc pracy w przemyle
przetw#rczym przez og#$ si$y ro"oczej Rw tym samozatrudnionyc, zatrudnionyc w niepe$nym wymiarze
czasu pracy i si$y z"rojneS, szacowany przez nas na .*7 milion#w os#". % .97; r. oko$o ,5 proc.
pracownik#w ameryka&skic "y$o zatrudnionyc w przemyle przetw#rczyml Dzi wikszo os#"
pracuje w us$ugacB w Dmeryce oko$o 8; proc.L !he *conomist, . pa1dziernika ,;;5 r., s. 69. %arto
przypomnie, e w .995 r. w swoim !he Rise o& the Network #ociety ?astells prognozowa$, i w ,;;5 r.
zatrudnienie przemys$owe spadnie w 0tanac Gjednoczonyc do .* proc. Rt. :, s. ,,2S. Hak zwykle, w
rzeczywistoci sprawy rozwijaj si szy"ciej ni so"ie wyo"raamy
58
przemys$owyc, "udownictwa, przetw#rstwa. 'a kategoria ^us$ug_ jest pojciem
odpadkowym, negatywnym i powoduje zamieszanie analityczne.L
..,
Dutor, przyjmujc
metodologi Hoacima 0inglemanna, proponuje rozr#nia us$ugi wspierajce produkcj
Rin!ormatyka, !inanselS, us$ugi dystry"ucyjne Rtransport, komunikacja i
komercjalizacjaS, us$ugi spo$eczne Rocrona zdrowia, edukacja itd.S i us$ugi oso"iste
Rgastronomia, otelarstwo, us$ugi domowelS i sugeruje, a"y ze wzgldu na wiksz
kompleksowo gospodarki porzuci stary paradygmat ?olina ?larka, kt#ry dzieli$ j na
sektor pierwotny, sektor przetw#rczy i sektor us$ug. Gdaniem ?astellsa, Kdla zrozumienia
naszyc spo$ecze&stw to rozr#nienie sta$o si przeszkod epistemologicznL.
..2
% rzeczywistoci, im "ardziej wzrasta tre poznawcza rozmaityc rodzaj#w
dzia$alnoci, tym "ardziej niepewna staje si tradycyjna klasy!ikacja. 0zczeg#lnie
interesuje nas tu jednak zamieszanie wywo$ane przez nadmiernie og#lne pojcie us$ug,
ukrywajce wane zjawisko, kt#rym jest narastajca o"ecno us$ug spo$ecznyc w
dzia$alnoci gospodarczej w og#le. %yej wspomnielimy po"ienie o tym ca$okszta$cie
dzia$alnoci. Nie codzi to o pog$"ienie jego analizy, lecz o rozwaenie pewnyc cec,
kt#re maj wp$yw na stosunki produkcji w tym sektorze i w rezultacie na ic
konceptualizacj ekonomiczn.
..*
<rzede wszystkim przypomnijmy, e ta s!era dzia$alnoci przeywa najwiksz
ekspansj. Ggodnie z tym, co widzielimy wyej, w 0tanac Gjednoczonyc ocrona
zdrowia Rsumujc pu"liczn i prywatnS stanowi dzi najwikszy sektor gospodarki
narodowej, na kt#ry przypada .5 proc. <J>, i jego udzia$ ronie, gdy tymczasem na
sektor przemys$owy przypada .* proc. i jego udzia$ maleje. ?astells pisze o
Kdramatycznym wzrocie miejsc pracy w ocronie zdrowia i na mniejsz skal miejsc
pracy w edukacjiL.
..5
Gdy zsumujemy udzia$y ocrony zdrowia, edukacji, kultury,
"ezpiecze&stwa lokalnego itp., okae si, e $cznie przypada na nie oko$o *; proc.
zatrudnienia. 3idzy poszczeg#lnymi krajami wystpuj pod tym wzgldem powane
r#nice, ale !aktem jest, e mamy do czynienia z rosncym ol"rzymem, w kt#rym tworz
si nowe stosunki produkcji.
Dzia$alno spo$eczna jest kapilarna ) ocrona zdrowia musi dotrze do kadego
cz$owieka, edukacja do kadego dziecka w !ormie wiadcze& spersonalizowanyc us$ug,
co implikuje odmienne stosunki produkcji od tyc, kt#re cecuj !a"ryk z maszynami i
ro"otnikami produkujcymi na przyk$ad o"uwie wysy$ane do odleg$yc supermarket#w.
Gdrowia nie uk$ada si na p#$kac. Hako edukacji nie zaley jedynie od szko$y ) zaley
od klimatu kulturalnego, kt#ry w kraju midzy innymi stwarzaj programy telewizyjne.
4ormy organizacji spo$ecznej, kt#re stwarza ten rodzaj dzia$alnoci, s r#ne od !orm
organizacji spo$ecznej, kt#re powsta$y wraz z produkcj !a"ryczn. Dzia$alno
spo$eczna jest dzia$alnoci celow. +ycie, w kt#rym cz$owiek cieszy si zdrowiem,
..,
KFnder te term serQices are dumped togeter miscelaneous actiQities wit little in common eWcept
"eing oter tan agriculture, eWtractiQe industries, utilities, construction, and manu!acturing. 'e ^serQices_
category is a residual, negatiQe notion, inducing analytical con!usion.L. ?astells, op. cit. s. 77.
..2
?astells, op. cit. p. ,;6- % *conomia de serviKos, /io de Haneiro, =d. ?ampus, ,;;5, s. ,8 i nast., Dnita
Jon przedstawia rozmaite pr#"y klasy!ikacji us$ug- naj"ardziej przekonujca jest dla nas klasy!ikacja
0inglemanna, a ta"el@resum] mona znale1 na s. 2., ksiki ?astellsa.
..*
0ystematycznie traktujemy ten sektor dzia$alnoci gospodarczej w t. :: > reproduKLo social i w artykule
EestLo social e trans&ormaKLo da sociedade, na ttpBCCdow"or.org, pod KDrtigos onlineL.
..5
?astells, op. cit., s. ,,9.
59
edukacja, kultur, "ezpiecze&stwem ) i czasem, w kt#rym moe z nic korzysta ) jest
tym, czego ccemy od ycia.
Niewtpliwie istnieje kapitalistyczna !orma wiadczenia us$ug spo$ecznyc. 0kutek
jest taki, e w miejsce ocrony zdrowia powsta$ przemys$ cor#", w przypadku edukacji
przemys$ dyplom#w, w przypadku kultury przemys$ rozrywkowy itd. G teoretycznego
punktu widzenia, o ile zacodzi rozsdne z"lienie midzy celem, kt#rym jest zysk, a
zadowoleniem spo$ecznym, na przyk$ad w przypadku produkcji materialnej ) zawsze
przycodzi tu na myli podany przez Ddama 0mita przyk$ad piekarza ) w przypadku
polityk spo$ecznyc te dwa cele rzadko s z"iene.
/ezultaty na og#$ s katastro!alne. % ,;;5 r. prezydent ?ile /icardo Aagos
otworzy$ 3idzynarodowy Jongres Aatynoameryka&skiego ?entrum Ddministracji dla
rozwoju R?ADDS wyraajc al z powodu zerwania, kt#re dokonuje si midzy
sprywatyzowanymi i luksusowymi us$ugami spo$ecznymi dla mniejszoci a pu"licznymi,
niedostatecznie wyposaonymi us$ugami spo$ecznymi dla wielkic mas ludnoci. ?odzi
o s!ery, kt#re a"y adekwatnie !unkcjonowa musz "y pu"liczne, zdecentralizowane i
wyposaone w kontrol partycypacyjn sprawowan przez spo$ecznoci. 0 to s!ery
spoycia z"iorowego, a na postp ca$oci pozwala og#lny poziom kultury naukowej
kraju. 'o, e "ogaci dysponuj luksusow medycyn kuracyjn, niewiele im daje, jeli
nie ma og#lnyc spo$ecznyc system#w szczepie& i w og#le pro!ilaktyki. 3ikro"y nie
zwracaj uwagi na stan konta "ankowego ) moskity te nie.
<od wzgldem produktywnoci wykorzystania zaso"#w niewiele jest wtpliwoci
co do powszecnego marnotrawstwa, kt#re powoduje prywatyzacja. % tej dziedzinie
warto przeprowadzi interesujc korelacj. Norwegia wydaje na ocron zdrowia 9,6
proc. <J>, w tym 8 proc. w sektorze pu"licznym i .,6 proc. w sektorze prywatnym-
Janada take wydaje 9,6 proc. na zdrowie, w tym 6,7 proc. w sektorze pu"licznym i ,,9
proc. w sektorze prywatnym, a 0tany Gjednoczone wydaj .*,6 proc., z czego 6,6 proc. w
sektorze pu"licznym i 8,; proc. w sektorze prywatnym. <od wzgldem wska1nika
rozwoju spo$ecznego Norwegia znajduje si na pierwszym miejscu, Janada znajduje si
na pitym, a 0tany Gjednoczone znajduj si na dziesitym. <od wzgldem sk$adnika
zdrowie we wska1niku rozwoju spo$ecznego, 0tany Gjednoczone s na 22 miejscu. %
,;;, r. w 0tanac Gjednoczonyc na jedn oso" wydano na ocron zdrowia 5,7*
dolar#w, a w Janadzie ,92..
..6
% rzeczywistoci s!era ta "ardzo zaley od kooperacyjnyc !orm organizacji
spo$ecznej. Gdy w pewnym kraju a!ryka&skim zaprzestano szczepi dzieci przeciwko
paraliowi dziecicemu, niemal ca$kowicie kontrolowana coro"a zn#w si
rozpowszecni$a. =dukacja zaley od "ogatej w in!ormacje atmos!ery na kadym
terytorium ) od wyposaenia w "i"lioteki, teatry, inteligentn telewizj, intensywne ycie
kulturalne. 0ama kultura zamieniona w przemys' rozrywkowy stwarza "iernyc i
..6
FND<, ?uman 8evelopment Report ,;;5, s. ,.9 i ,26, ta"ela : odnoszca si do wska1nika rozwoju
spo$ecznego w og#le i ta"ela 6 odnoszca si do polityk ocrony zdrowia. Na s. 58 s interesujce dane o
ocronie zdrowia w 0tanac Gjednoczonyc- stwierdza si tam, e pa&stwo to przewodzi na wiecie pod
wzgldem wydatk#w na zdrowie, ale od ,;;; r. spadkowa tendencja stopy miertelnoci niemowlt si
odwr#ci$a RKin!ant deat rates !irst slowed and ten reQersedLS. 0por#d niepe$noletnic Dmerykan#w, *5
milion#w nie ma u"ezpieczenia zdrowotnego. Ggodnie z raportem, ci, kt#rzy nie posiadaj tego
u"ezpieczenia, nie maj regularnej opieki zdrowotnej i maj wiksze szanse na ospitalizacj oraz
stwarzaj duo wieksze pro"lemy zdrowotne i ponosz duo wysze wydatki na zdrowie ni gdy"y "yli
u"ezpieczeni.
6;
podatnyc na dezin!ormacj widz#w. >ezpiecze&stwo zamienione w przemys$
z"rojeniowy nie prowadzi donikdB w 0tanac Gjednoczonyc, gdzie wszyscy posiadaj
"ro&, ,,5 miliona os#" prze"ywa w wizieniac, a przestpczo jest wysoka.
Garysowujca si o rozumowania jest taka, e stosowanie stosunk#w produkcji
typowyc dla epoki przemys$owej w s!erze spo$ecznej po prostu prowadzi do
marnotrawstwa, nier#wnoci i przemocy. 0!era ta wymaga pu"licznego,
zdecentralizowanego i partycypacyjnego zarzdzania. Dzia$ajce w tej s!erze instytucje
prywatne s !undacjami nie nastawionymi na zysk, takimi, jak na przyk$ad wielkie
uniwersytety ameryka&skie. 4undacje prywatne nastawione na zysk, takie, jak
uniwersytet w <oeniW, to duo dyplom#w i ma$o nauki. %arto por#wna osignicia
uniwersytet#w notowanyc na gie$dzie czy plany zdrowia kontrolowane przez instytucje
!inansowe z osigniciami Duszpasterstwa Dziecicego "razylijskiego Jocio$a
katolickiego. Dzi dzia$a ono w 25;; gminac kraju ) tam, gdzie dzia$a, jego zas$ug w
5; proc. jest spadek miertelnoci niemowlt i w 8; proc. spadek ic ospitalizacji.
3iesiczny koszt ocrony zdrowia dziecka wynosi .,27 reala. Nie ma takiego planu
zdrowia ) i w og#le prywatnego przedsi"iorstwa ) kt#re osiga$o"y takie korzyci przy
takic kosztac. 'ak wic, naj"ardziej konkurencyjne przedsiwzicie w kraju nie opiera
si na konkurencji, lecz na systemie wsp#$pracy sieciowej.
<otrze"na jest praca teoretyczna polegajca na systematycznej analizie sektor#w,
kt#re sk$adaj si na s!ery spo$eczne, wycodzc od tecnicznyc stosunk#w produkcji i
w oparciu o nie rekonstruujc stosunki spo$eczne. 'ak, jak w O:O w. 3arks analizowa$
to, co tecniczne stosunki produkcji przemys$owej implikowa$y pod wzgldem
spo$ecznyc stosunk#w produkcji, tak te dzi warto zastanowi si, jaki rodzaj
organizacji spo$ecze&stwa "uduj polityki spo$eczne. Hako ekonomici jestemy dalecy
od odpowiedzi na to wyzwanie. % >razylii Rz zaszczytnymi wyjtkamiS dosz$o do
zerwania epistemologicznego midzy ekonomistami, powanymi oso"ami zajmujcymi
si procentami, kursami, in!lacj itd., a oso"ami z mikkim sercem, kt#re zajmuj si
KsocjalemL. %ielkie "anki, kt#re przeszkadzaj rozwojowi i o"ciaj wszelk nasz
dzia$alno, po"ierajc a"surdalne op$aty za nasz dostp do naszyc w$asnyc pienidzy,
przedstawia si jako czynniki rozwoju, a tymczasem s!ery spo$eczne, kt#re "ezporednio
odpowiadaj na to, czego ccemy od ycia ) zdrowie, "ezpiecze&stwo, kultura itd. )
przedstawia si jako KkosztyL. 'en wiat stoi na g$owie.
..7
Dla nas najistotniejsze jest tu to, e mecanizmy rzdzce s!erami spo$ecznymi
znajduj si na marginesie mainstreamu analiz ekonomicznyc, jako czynniki
wsp#$dzia$ajce z procesem, gdy tymczasem codzi o s!er, kt#ra typowo jest
dwukrotnie czy trzykrotnie wiksza ni dzia$alno polegajca na produkcji d#"r
!izycznie mierzalnyc. 'am, gdzie dzia$aj us$ugi spo$eczne, ze wzgldu na swoj
kapilarno i sw#j carakter polegajcy na spoyciu z"iorowym stwarzaj one
zdecentralizowane i intensywnie partycypacyjne struktury, tote odgrywaj rol
potnego organizatora spo$ecznego, wz"ogacaj nasze !ormy organizacji spo$ecze&stwa
demokracj ekonomiczn i spo$eczn. >rak analiz koszt#w dodatkowyc
spowodowanyc przez prywatyzacj s!er spo$ecznyc usun$ z oryzontu de"at
..7
% ksice pod wsp#ln redakcj z 0amuelem Jilsztajnem, > *conomia social no $rasil, 0Xo <aulo,
=ditora 0enac ,;;2, przy wsp#$pracy kilku autor#w staralimy si otworzy wicej kana$#w ) dzi
zupe$nie rozwiedzionyc ze so" ) midzy s!er ekonomiczn i s!er spo$eczn. % samym wiecie
przedsi"iorc#w wiadomo takiej potrze"y jest coraz wyra1niejsza.
6.
ekonomicznyc jeden z podstawowyc czynnik#w tego, e jestemy krajem wysokic
koszt#w i niskiej produktywnoci systemowej.
+.) Aospodarowanie czasem
?zas jest naszym g$#wnym zaso"em nieodnawialnym. Hego marnotrawienie przez nas
samyc czy przez oso"y trzecie jest ogromne. %szyscy wiemy, e time is money, ale
niewiele os#" myli o tym, co por#wnuje. ?zas jest czasem naszego ycia. 0tracone
pienidze mona odzyska. Dle ycie...
Jeynes mia$ "ardzo sympatyczn wizj umi$owania pienidzy. KFmi$owanie pienidzy
jako posiadania ) odmienne od umi$owania pienidzy jako rodka pozwalajcego
uzyska przyjemnoci i realia ycia ) "dziemy uwaa za to, czym jestB nieco
odraajc coro", jedn z tyc na wp#$ z"rodniczyc, na wp#$ patologicznyc
sk$onnoci, kt#re z dreszczem zgrozy powierza si specjalistom w dziedzinie cor#"
umys$owyc.L
..8
/zecz nie w tym, e ignorujemy ekonomiczn warto czasu. <rzedsi"iorca dok$adnie
kalkuluje czas pracy swoic pracownik#w, poniewa ic czas pracy to jego pienidze.
Juttner opowiada o swojej wizycie w centrum telemarketingu, gdzie tele!onistki maj
dwie sekundy midzy jedn rozmow tele!oniczn a drugB gdy min dwie sekundy,
zaczyna si odliczanie czasu. % !ilmie dokumentalnym !he Corporation pokazuje si
przedsi"iorstwa, w kt#ryc w operacjac krawcowyc pracujcyc dla wielkic marek
rejestruje si nawet setne czci sekundy.
<rawdopodo"nie marnotrawstwo naszego czasu stanowi jeden z najpotniejszyc
koszt#w zewntrznyc kapitalizmu. Gdy "ank zmniejsza licz" pracownik#w
o"s$ugujcyc klient#w w okienkac i musimy sta w kolejce, zmniejsza on o!erowany
czas pracy, kt#ry dla niego stanowi koszt, i zwiksza czas stracony przez klient#w, kt#ry
nic go nie kosztuje. D"y nie zyska so"ie z$ej s$awy, wystarczy upewni si, e inne
"anki zacowuj si podo"nie. <rzedsi"iorstwo komunikacji woli mie do"rze
wype$niony auto"us i podnosi swoj wydajno mierzon licz" przewoonyc
pasaer#w na kilometr, co oznacza to strat czasu dla uytkownik#w czekajcyc na
przystanku na auto"usy. Gdy dzwonimy do jakiej us$ugi tele!onicznej i przez ca$
wieczno s$yszymy, jak wane dla tajemniczyc KnasL jest nasze po$czenie, nie ulega
wtpliwoci, e nasz czas oczekiwania dla nas samyc jest kosztem ) ale nie dla KnasL.
Gdy w domu czekamy na wizyt tecnika czy na dostaw, in!ormuje si nas, e mamy
"y w domu w godzinac andlowyc, przez ca$y dzie&. (czywicie, poniewa nasz czas
si nie liczy, a potrze"ujemy us$ugi, czekamy. <rzedsi"iorstwo nie okrela konkretnyc
godzin, poniewa elastyczno pod tym wzgldem jest dla niego wygodna. Gasadniczo
uwaa si, e czas przedsi"iorstwa ma warto, natomiast czas konsumenta jest
"ezwartociowy.
3ie czas, a"y ro"i to, co lu"imy, prawdopodo"nie stanowi g$#wny cel, wok#$ kt#rego
organizujemy si jako spo$ecze&stwo. :nnymi s$owy, trze"a przej od ekonomii czasu
jako troski mikroekonomicznej, polegajcej na tym, e przedsi"iorstwo liczy nasze
..8
Hon 3aynard Jeynes, K=conomic <ossi"ilites !or (ur Grandcildren ) R.92;SL, wB *ssays in
"ersuasion, Nowy Hork ) Aondyn, %.%. Norton .962, s. 258 i nast. % oryginaleB K'e loQe o! money as a
possession ) as distinguised !rom te loQe o! money as a means to te enjoyments and realities o! li!e )
will "e recognised !or wat it is, a somewat disgusting mor"idity, one o! tose semi@criminal, semi@
patological propensities wic one ands oQer wit a sudder to te specialists in mental diseaseL Rs. 269S.
6,
sekundy, do troski makroekonomicznej, polegajcej na tym, e oceniamy skuteczno
naszej organizacji spo$ecznej pod ktem zwikszenia moliwoci wy"oru sposo"u
zuytkowania swojego czasu.
'en punkt widzenia do ewidentnie wie si z pracami Dmartya 0ena, gdy pozwala
zrozumie, e u"#stwo niekoniecznie oznacza poz"awienie ludzi prawa do okrelonyc
produkt#w, ale r#wnie utrat prawa do wy"oru. D wy"#r tego, jak korzystamy z
naszego kr#tkiego czasu ycia, ma zasadnicze znaczenie.
% pracy 3arcelo 'raldiego interesujce rzeczy przyni#s$ kwestionariusz dotyczcy
zuytkowania czasu przez rodziny nalece do klasy redniej ) na przyk$ad to, e pewien
pro!esjonalista sklasy!ikowa$ jako czas wolny czas, w kt#rym siedzc wygodnie w domu,
czyta do"r ksik tecniczn. ?zytanie tej samej ksiki w "iurze zaklasy!ikowa$"y on
jako prac, a nawet jako powicenie.
..9
G tradycji judeocrzecija&skiej odziedziczylimy ogromny $adunek cnoty powicenia.
:m wicej powicenia w naszym yciu, tym "ardziej zas$ugujemy na jak nagrod ) w
tym czy w nastpnym yciu. % rzeczywistoci co do"rze zro"i, na przyk$ad zro"i
uytek z naszej zdolnoci do dokonywania wynalazk#w, to nie adne powicenie.
$usiness ,eek dziwi si, e tyle os#" przyczyni$o si do skonstruowania i udoskonalenia
wolnego oprogramowania AinuWa z tego prostego powodu, e sprawia$o im przyjemno,
i tworz cos lepszego i s uyteczni. Na odwr#t ) oso"a "ezro"otna niewtpliwie moe
rozpacza, e trudno jej utrzyma rodzin. ?zuje si jednak r#wnie zrozpaczona ) tak
jest zw$aszcza w przypadku "ezro"otnej m$odziey ) e do niczego si nie przyczynia, w
niczym nie "ierze udzia$u, nie uczestniczy w procesie spo$ecznym.
=konomia czasu nie istnieje jako dyscyplina, a przecie jest niezmiernie wana. (piera
si na podstawowym za$oeniuB czas jako kategoria ekonomiczna nie ogranicza si do
czasu op$acanej dzia$alnoci produkcyjnej. :nteligentne wykorzystanie naszego czasu w
jego rozmaityc sk$adnikac ) snu, kt#ry regeneruje nasze si$y, rozrywki, kt#ra
przywraca nasz r#wnowag wewntrzn, opieki nad naszymi dziemi, sadzenia kwiat#w
w ogrodzie, rozm#w z przyjaci#$mi, czynienia czego, co w naszym odczuciu jest
uyteczne w rodowisku pracy, kt#re nas szanuje ) to wszystko sk$ada si na cel
ostatecznyB jako ycia.
<owr#my do pracy Jeynesa. <iszc w .92; r., czym powinno "y ycie jego wnuk#w,
wyo"raa$ so"ie, e wystarczy nam inteligencji, a"y wykorzysta tecnologie i postpy w
dziedzinie produktywnoci i mniej pracowa. 'rzygodzinny dzie& ro"oczy lu"
pitnastogodzinny tydzie& pracy na d$ugi czas "d mog$y rozwiza pro"lem, poniewa
u wikszoci z nas trzy godziny dziennie ca$kiem wystarcz do zaspokojenia starego
Ddama.L (czywicie, nastpi$y postpy tecnologiczne, kt#ryc nie m#g$ przewidzie i
kt#re przekraczaj granice jego wyo"ra1ni, lecz przecie za"ijamy si w pracy.
.,;
'a irracjonalno, jak stanowi z$a dystry"ucja wysi$k#w, ma surrealistyczny wymiar.
Hedna cz spo$ecze&stwa jest zrozpaczona nadmiarem pracy, a inna tym, e nie moe
pracowa. % tym znaczeniu minimum zdrowego rozsdku w dystry"ucji wysi$k#w
stanowi jeden z podstawowyc cel#w zarzdzania spo$ecznego. <od ktem regulacji
..9
3arcelo 'raldi 4onseca, "ara onde vai o nosso tempo+ *studo e2plorat5rio sobre a utilizaKLo do tempo
live, DissertaiXo de 3estrado em DdministraiXo, <onti!ncia FniQersidade ?at#lica de 0Xo <aulo ,;;*-
patrz ttpBCCdow"or.org pod K<esPuisas ?oneWasL.
.,;
Jeynes, op. cit. % oryginaleB K'ree@our si!ts or a !i!teen@our week may put o!! te pro"lem !or a
great wile. 4or tree ours a day is Puite enoug to satis!y te old Ddam in most o! usZL 0tary Ddam to
oczywicie ten, kto w pocie czo$a zara"ia na cle".
62
gospodarowania czasem docodzi si do wniosku, e rynek stanowi strukturalnie
niewystarczajcy mecanizm alokacji zaso"#w pracy, kt#ra wymaga powizanyc
rozwiza& systemowyc. % tej konstatacji nie ma nic nowego. Hednak w wizji, kt#r tu
sugerujemy, nadajc czasowi spo$ecznemu warto ekonomiczn, "ezro"ocie przestanie
"y postrzegane tylko jako a$onie rozpaczliwa sytuacja nieszcznik#w, kt#rzy nie
uzyskali dyplom#w i nie wykazuj si KzatrudnialnociL, lecz "dzie postrzegane jako
koszt dla spo$ecze&stwaB warto zmarnowanego czasu moe "y duo wysza ni koszt
rodk#w organizacyjnyc, kt#re wszystkim zapewni uyteczn prac.
.,.
:nny wymiar ekonomii czasu o"ejmuje irracjonalno procesu akumulacji. Heli patrzymy
na czas jako na kategori ekonomiczn, a tym samym na marnotrawstwo czasu
spo$ecznego jako na koszt, to powinnimy na przyk$ad pomyle o tym, jak rozwizuje
si pro"lem naszego transportu. Duo pracujemy, a"y zaro"i na samoc#d. % miecie
0Xo <aulo, ze wzgldu na dramatyczny "rak transportu z"iorowego, kady stara si mie
samoc#d. <raktyczny skutek jest taki, e ) jak powiedzielimy ) poruszamy si po
miecie ze redni prdkoci .* km na godzin. <$acimy za samoc#d i stajemy si
wi1niami nieustannyc wydatk#w na "enzyn, u"ezpieczenia, naprawy, parking,
szpitale, nie m#wic o grzywnac oraz, ewentualnie, o analityku i rodkac
uspokajajcyc, kt#re nam zaleca.
3ylc rodki i cele, mylimy wykorzystanie swojego czasu z zawsze odk$adanym na
p#1niej szczciem. G$#wnym celem, do kt#rego dymy, KwartociL, kt#rej o$dujemy,
jest jako ycia dla jak najwikszej licz"y os#", w tym dla naszyc dzieci i wnuk#w. 'a
jako ycia o"ejmuje, na przyk$ad, moliwo p$ywania w "asenie czy spdzania ko&ca
tygodnia w domku na wsi. ?zy jednak naprawd musimy "y wy$cznymi w$acicielami
tyc in!rastrukturU % rzeczywistoci spdzamy d$ugie lata pracujc po to, a"y je sp$aci i
nigdy nie doceniamy nieustannyc wydatk#w, kt#re one pocigaj za so" w !ormie
konserwacji i napraw, podatk#w itd. Gdy skalkulujemy czas pracy, kt#rego wymaga ic
na"ycie, czas pracy, kt#rego wymaga ic konserwacja i naprawa oraz to, jak niewiele z
nic korzystamy ) w$anie dlatego, e nie mamy czasu ) okae si, e o wiele "ardziej
praktyczne jest oparcie si na rozwizaniac spo$ecznyc. Na przyk$ad w 'oronto jest
duo "asen#w pu"licznyc, nie m#wic ju o szkolnyc o"iektac sportowyc
dostpnyc dla wszystkic. ("ywatel nie musi pamita, jaki jest poziom pE wody, czy
kupiono clor, czy zap$acono cz$owiekowi, kt#ry zajmuje si konserwacj i naprawami
"asenu, lecz zak$ada kpiel#wki, wsiada na rower i jedzie na "asen, gdzie moe spotka
przyjaci#$, gdzie jego dzieci mog p$ywa ile tylko zecc, poniewa nad ic
"ezpiecze&stwem czuwa miejska s$u"a itd.
Gdy koszty in!rastruktury wolnego czasu rozk$ada si na wszystkic o"ywateli, staj si
one "ardzo niskie. <rzede wszystkim jednak nie trze"a nieustannie traci naszyc
pienidzy i naszego czasu na organizacj przyjemnego wykorzystania naszego czasu. Nie
codzi o pogard dla konsumpcji, lecz o to, a"y konsumowa inteligentnie. Gdy czas
spo$eczny staje si kategori ekonomiczn, zmienia si logika inwestycji spo$ecznyc.
<rzygldajc si yciu przecitnej pary nalecej do klasy redniej, stwierdzamy z
przeraeniem, e jest w nim !aza za"ijania si w pracy po to, a"y na"y te wszystkie
.,.
Na ten temat klasyczna jest ksika Guy Dznara, !ravailler moins pour travailler tous 20 propositions,
<ary, 0yros .992 F przedmowa Dndr] Gorza. Hu Jeynes o"urza$ si na Kol"rzymi anomali, kt#r w
wiecie pe$nym potrze" stanowi "ezro"ocieL.
6*
rzeczy, a nastpnie !aza poz"ywania si ic po to, a"y odzyska prawo do straconyc po
drodze pienidzy i do straconego czasu.
Hak oszacowa warto czasu spo$ecznegoU Najlepiej p#j najprostsz drog. <omijajc
czas, z kt#rego korzystamy w spos#" czysto indywidualny ) czas snu, czas wsp#$ycia
rodzinnego w domu itp. ) powiedzmy, e czas spo$eczny jest "ezporednio zwizany z
zara"ianiem na ycie, a wic, e jest to ., godzin dziennie. ("ejmuje czas pracy,
dojazd#w do pracy i z pracy, zakupy i inne zadania zwizane z zara"ianiem na ycie.
Daje nam to 6; godzin w tygodniu, co po pomnoeniu przez *8 tygodni w roku i odjciu
* tygodni urlopu daje oko$o ,88; godzin KandlowycL w roku. Heli za odniesienie
przyjmiemy nasz <J>, kt#ry wynosi 7;; miliard#w dolar#w na .8; milion#w
mieszka&c#w, <J> na jednego mieszka&ca wyniesie 29;; dolar#w. <odzielony przez
,88; godzin, wynosi on .,25 dolara na godzin, co stanowi warto, powiedzmy, naszej
KaktywnejL godziny. 3ona wysu"telni te kalkulacje na r#ne sposo"y, ale istota
sprawy polega na tym, a"y uwiadomi so"ie, e nasz czas nie jest darmowy i gdy kto
go marnotrawi, marnotrawstwo to powinno "ra si pod uwag.
.,,
:mplikacje mog "y "ardzo praktyczne. <ewien kandydat na "urmistrza 0Xo <aulo
skalkulowa$ koszt kilometra kolei podziemnej i uzna$, e jest on "ardzo drogi ) jakie
.;; milion#w dolar#w. Ga$#my, e szeroka sie metra skr#ci$a"y rednio o p#$ godziny
czas dojazd#w czynnyc zawodowo mieszka&c#w tego miasta, czyli oko$o 5 milion#w
os#", z pracy i do pracy. Da$o"y to ,,5 miliona zaoszczdzonyc godzin dziennie, co
oznacza, e co 2; dni zwraca$"y si koszt jednego kilometra tego rodka transportu.
.,2
:m "ardziej idiotyzm polegajcy na marnotrawstwie g$#wnego nieodnawialnego zaso"u
naszego ycia staje si coraz "ardziej oczywisty, tym wicej jest studi#w na ten temat.
/o"ert <utnam lamentuje, e Kjednym z nieucronnyc skutk#w sposo"u, w jaki
organizujemy nasze ycie w uk$adzie przestrzennym jest to, i codziennie spdzamy
coraz wicej czasu na samotnyc podr#ac w metalowyc puszkac midzy
wierzco$kami naszyc prywatnyc tr#jkt#w. Ggodnie z danymi >iura >ada&
'ransportu (so"owego Departamentu 'ransportu, doroli Dmerykanie spdzaj za
kierownic rednio 7, minuty dziennie. % wietle "ada& dziennego zuytkowania czasu
jest to wicej ni czas, kt#ry spdzamy na gotowaniu czy jedzeniu i ponad dwa razy
wicej ni czas, kt#ry rednio rodzice powicaj dzieciom. <odr#e prywatnymi
samocodami stanowi ponad 86 proc. wszystkic podr#y w Dmeryce. Dwie trzecie
wszystkic podr#y samocodami od"ywa si w pojedynk, przy czym u$amek ten stale
ronie.L
.,*
.,,
% 0tanac Gjednoczonyc 0teQen DaQis wyszed$ od redniej wartoci p$acy godzinowej po odliczeniu
podatk#w i przypisa$ t warto godzinie czasu wolnego ) oko$o .2,, dolara. 5 godzin wicej czasu
wolnego tygodniowo stanowi$o"y r#wnowarto 22;; dolar#w rocznie na jednego pracownika. !he
*conomist, * lutego ,;;6 r., s. ,9
.,2
<J> na mieszka&ca 0Xo <aulo jest oko$o cztery razy wikszy ni rednia "razylijska, tote w
rzeczywistoci koszt jednego kilometra m#g$"y zwraca si co tydzie&. /ozmaitymi podo"nymi
kalkulacjami pos$ugujemy si w innyc pracac. :stotna nie jest tu dok$adna licz"a, lecz wiadomo, e
istotn wartoci jest czas na to, a"y y i e racjonalno ekonomiczna polega na oszczdzaniu czasu, a
nie na jego marnotrawieniu. Gak$adajc, e koszt "udowy . km linii metra wynosi .;; milion#w dolar#w,
przy .;@milionej ludnoci wynosi$"y on .; dolar#w na . mieszka&ca. <oniewa pro"lem komunikacji
miejskiej nie jest rozwizany, w kadej rodzinie kupujemy samoc#d za .2 tysicy reali i je1dzimy .2 km
na godzin.
.,*
/o"ert D.<utnam, $owling >lone !he Collapse and Revival o& >merican Community, Nowy Hork,
0imon and 0custer ,;;;, s. ,.,.
65
<orednim skutkiem tego procesu jest narastajca izolacja, w kt#rej yjemy. <utnam
k$adzie nacisk na ten rozk$adajcy interakcj spo$eczn wp$yw dojazd#w do pracy i z
pracy prywatnymi samocodami, zwanyc commuting. G jednej strony stwierdza, e
Kkade dodatkowe .; minut w wydatkowaniu czasu dziennego na commuting zmniejsza
zaangaowanie w sprawy spo$ecznoci o .; proc. ) powoduje mniejszy udzia$ w
ze"raniac pu"licznycL itd. G drugiej strony, konstatuje Kten inny ciekawy !akt, e nie
codzi jedynie o czas spdzany w samocodzie, ale r#wnie o rozcz$onkowanie
przestrzenne zacodzce midzy domem a miejscem pracy, kt#re jest !atalne dla ycia w
spo$ecznociL. Do"rze znamy to zjawisko w >razylii, towarzyszce ekspansji miast@
sypialni ze wszystkimi jej skutkami ) u"#stwem kulturalnym, przestpczoci itd.
0am proces jest do interesujcy. 3ylc o czasie wolnym jako kategorii spo$eczno@
ekonomicznej wkraczamy w s!er nowoczesnej wizji, poniewa koncentruje si ona na
wyniku ko&cowym ) jakoci ycia. G ekonomicznego punktu widzenia oznacza to, e
nadajemy warto zar#wno czasowi, kt#ry nie jest "ezporednio zakontraktowany przez
pracodawc ) i kt#ry przedsi"iorstwa uwaaj za "ezp$atny, poniewa nic ic nie
kosztuje ) jak i czasowi powiconemu dzia$alnoci spo$ecznie uytecznej, ale nie o"jtej
o"iegiem pieninym, takiej, jak opieka nad rodzin, upikszanie naszyc ogrod#w,
zadrzewianie naszyc codnik#w przez ctnyc do takic ro"#t ssiad#w itd.,
zapo"iegajc jego marnotrawieniu przez panujce mecanizmy gospodarcze.
/#wnie wymowna jest najazd na nasz czas wiadomy. Na przyk$ad koszt reklamy
o"ejmuje jedynie wydatki na r#ne media nadajce przes$ania reklamowe. 'o, e reklama
dokonuje najazdu na program telewizyjny, kt#ry ogldam, zmuszajc mnie do szukania
na r#nyc kana$ac czego ciekawego por#d zalewu g$upoty, oznacza strat czasu. Jto
p$aci za ten czas, za m#j zmarnowany wypoczynekU (czywicie, przedsi"iorcy
reklamowi powiedz, e oni Ko!erujL mi program. <oniewa niewiele os#" zna si na
ekonomii, ucodzi im to na suco. % rzeczywistoci koszty reklamy w$cza si do cen
najr#niejszyc produkt#w. Gdy jeden konkurent o"cia kosztami reklamy sw#j
produkt, inny ro"i to samo, a"y nie straci swojego kawa$ka rynku. Na kako!oni, kt#ra
nastpuje, nikt nie zwraca uwagi, ale nikomu nie udaje si wyj z tego procesu. Gupe$nie
jak na stadionie, na kt#rym ki"ice krzycz KsiadaL i nikt nie siada, "o gdy"y sam to
uczyni$, nie m#g$"y oglda meczu. ("ok naszyc pienidzy, jak widzielimy wyej na
przyk$adac podanyc przez Huliet 0cor, w tym procesie trwoni si nasz czas.
Najazd na nasz czas wiadomy, w kt#rym ro"imy co, co nam si podo"a, lu" z jakiego
powodu postanawiamy co zro"i, stanowi koszt. :dc w 0Xo <aulo alej >andeirantes,
idziemy korytarzem reklam zewntrznyc. ?cemy mie troc spokoju i na przyk$ad
pos$uca muzyki, ale nieustannie rozpraszaj nas przes$ania reklamowe. 3ogli"ymy
nie zwraca na nie uwagi, ale nie jestemy tak skonstruowaniB jestemy skonstruowani
tak, e zwracamy uwag na to, co si dzieje wok#$ nas i dziki temu na przyk$ad unikamy
potrcenia nas przez samoc#d, stratowania itp. /ezultat to napicie midzy tym, co
wiadomie ccemy ro"i, a nieustannym najazdem "ezuytecznyc przes$a&. 0 to
dos$ownie mieci, od kt#ryc "ez przerwy musimy si opdza. Hest to mczcy procesB
Dmerykanie nazywaj to napicie Knadmiernym o"cieniem zmys$owymL. Josztuje to
nas wszystkic, powoduje tylko zmczenie i stwarza og#ln atmos!er o"sesyjnej
konsumpcji. ?zy warto za to p$aciU
%ydaje si, e ludzie stopniowo zdaj so"ie z tego spraw. :stnieje sympatyczna ksika
=duardo Gianettiego pt. Delicidade. Jto "y pomyla$, e ekonomista moe zajmowa si
66
szczciemU Gnakomita jest ksika >runo 0. 4reya i Dloisa 0tutzera, ?appiness and
$usiness- szczeg#lnie interesujca jest praca 'ima Jassera, !he ?igh "rice o&
4aterialism, w kt#rej autor przedstawia wyniki licznyc "ada& stosunku midzy
poziomem zadowolenia z ycia a nastawieniem na akumulacj "ogactwa materialnego.
/osiska Darcy napisa$a mi$ ksik pt. > Reengenharia do !empo%
Demokratyzacja gospodarki to duo wicej ni przywr#cenie r#wnowagi politycznejB to
odzyskanie sensu rzeczy, zejcie si cel#w gospodarczyc z celami ludzkimi. :stnieje
oczywicie psychopatologia ekonomii codzienne-, kt#r pr#"owa$ napisa 4reud i kt#ra
pojawia si na apoplektycznym o"liczu kierowcy o"rzucajcego wyzwiskami innego
kierowc czy na zmczonym o"liczu ko"iety "orykajcej si z potr#jnym dniem
ro"oczym. +ycie nie musi "y idiotyczne, ale jest.
Naszym celem nie jest tu wyliczanie luk w naukac ekonomicznyc, lecz wykazanie, e
gdy w centrum wynik#w ekonomicznyc umiecimy wartoci, kt#ryc ccemy ) w
szczeg#lnoci jako ycia ) jako kategorie ekonomiczne pojawi si o"szary, kt#ryc
normalnie nie "rali"ymy pod uwag. Nawizujc do tradycji studi#w <aula Aa!argueMa,
>ertranda /ussella i ostatnio Domenico De 3asiego nad wypoczynkiem i lenistwem
zaczynamy wype$nia treci aspiracje, kt#re mamy jako istoty ludzkie. <rzypisanie
wartoci ekonomicznej czasowi wolnemu "dzie praktyczn !orm od"ierania aktorom
ekonomicznym czasu, kt#ry ka nam traci. Gospodarka jest tylko rodkiem- celem jest
ycie. <odporzdkowanie korporacji naszym ludzkim celom zamiast pozwalania im, a"y
popyca$y nas do "ezsensownej "ieganiny, ma sens, a poza tym jest "ardziej
demokratyczne.
+/) =eoria ekonomiczna trwao@ci
%ydaje si to do a"surdalne, ale w istocie teoria ekonomiczna, kt#r si pos$ugujemy,
nie uwzgldnia dekapitalizacji planety. % praktyce to tak, jak w gospodarstwie
domowym "ymy yli wyprzedajc me"le, sre"ra domowe i uwaali, e do"rze nam si
powodzi, a wic do"rze administrujemy naszym domem. Niszczymy gle", wod, ycie
w morzac, szat rolinn, rezerwy ropy na!towej, pow$ok ozonow, sam klimat, ale
ksigujemy tylko stop wzrostu.
%yej, w 4ierzQc wyniki, "y$a mowa o rozmaityc inicjatywac na rzecz zmiany
racunkowoci tak, a"y odzwierciedla$a ona dekapitalizacj. 'u interesuj nas
zniekszta$cenia teorii ekonomicznej i jej nieodzowne reorientacje. Nauki ekonomiczne
skupi$y uwag na rozmaityc ko$ac z"atyc, kt#re zapewniaj !unkcjonowanie
maciny gospodarczej i reguluj jej tempoB na stopie inwestycji, stopac procentowyc,
stopie in!lacji, dynamice zatrudnienia, "ilansie p$atniczym, poziomie zad$uenia i w
rezultacie na stopie wzrostu. Hest rzecz naturaln, e to nas interesuje, "o gdy"y macina
nie !unkcjonowa$a, nie doszli"ymy donikd. 'ymczasem coraz wicej os#" pyta o rzecz
oczywistB dokd idziemyU
Heszcze raz codzi o to, a"y mie systemowy i d$ugo!alowy punkt widzenia. 4ainstream
ekonomii wyrugowa$ perspektyw d$ugo!alow i ca$ociowy pogld, dziki czemu unika
stawiania niemi$ego pro"lemu strukturalnyc skutk#w naszego rozwoju. Ddam 0mit z
podzia$em pracy, 3altus z analiz dynamik demogra!icznyc, 3arks z analiz
przeo"rae& si$ wytw#rczyc, 0cumpeter z analiz dynamiki innowacji tecnologicznej
analizowali realia sytuujc w centrum rozumowania elementy strukturyzujce lu"
67
restrukturyzujce gospodark. % swoic wnioskac mogli si myli lu" mie racj, ale
kategorie, kt#ryc uywali, sprawia$y, e widzieli skutki strukturalne.
Hedna z naj"ardziej tw#rczyc innowacji w naukac ekonomicznyc polega$a na tym, e
taka grupa, jak Jlu" /zymski, co mylc si w swoic projekcjac, ponownie postawi$a
na porzdku dziennym ca$ociowy i d$ugo!alowy punkt widzenia. 'ysice "adaczy
za"ra$y si za organizowanie pewnyc licz". <o tej linii g$#wn osi wz"ogacenia teorii
niewtpliwie "y$a troska o degradacj ) i w r#nyc s!erac zniszczenie ) rodowiska.
%arto rzuci okiem na to, jak jeszcze niedawno reagowano na pro"lematyk rodowiska,
widoczn, lecz niewygodn dla grup kierowniczyc, kt#re przy okazji kadego postpu
tecnologicznego wskazywa$y na wietlan przysz$o, podczas gdy paru nudziarzy
zawraca$o g$ow wskazujc na jego ujemne strony. >y moe jednym z naj"ardziej
tragicznyc i z naukowego punktu widzenia naj"ardziej in!antylnyc aspekt#w ekonomii
neoli"eralnej jest to, e widzi produkcj Rwzrost <J>S nie ogldajc si na koszty
Rdekapitalizacj planety, polaryzacj na "ogatyc i "iednyc, powszecne
marnotrawstwo zaso"#w, dezintegracj spo$ecznS. Gdy ograniczamy nasze analizy do
por#wna& ilociowyc outputs d#"r i us$ug z poprzednim p#$roczem i z tyme p#$roczem
poprzedniego roku, naprawd mona zignorowa wiele rzeczy.
% dwadziecia lat po sporzdzeniu raport Nwiatowej Jomisji do spraw Nrodowiska i
/ozwoju pozostaje niezwykle aktualny. Dktualno ta nie wynika jedynie ze s$usznoci
zawartyc w nim analiz, ale r#wnie z tego, e pro"lemy strukturalne nie zmieniaj si z
dnia na dzie&. KGiemia, widziana z kosmosu, jest kruc, ma$ kul, nie zdominowan
przez dzia$ania i dzie$o cz$owieka, lecz przez uporzdkowany ca$okszta$t cmur,
ocean#w, rolinnoci i gle". 'o, e ludzko nie potra!i dzia$a zgodnie z tym $adem
naturalnym, zasadniczo zmienia systemy planetarne. %iele z tyc zmian pociga za so"
zagroenia dla ycia. 'rze"a uzna t now rzeczywisto, przed kt#r nie ma jak uciec, i
trze"a jej sprosta.L Dlatego punkt widzenia musi "y systemowy.
.,5
Heli codzi o perspektyw d$ugo!alow i skutki strukturalne, raport jest wymownyB
K>ierzemy kapita$ rodowiskowy poyczony przysz$ym pokoleniom nie majc zamiaru
go zwr#ci ani nie majc perspektyw na jego zwrotl 0kutki o"ecnego marnotrawstwa
szy"ko likwiduj opcje przysz$yc pokole&. %iele os#" odpowiedzialnyc za
podejmowane dzi decyzje nie "dzie y$o, gdy planeta odczuje najpowaniejsze skutki
kwanego deszczu, ocieplenia Giemi, zmniejszania si pow$oki ozonowej, powszecnego
pustynnienia i ginicie gatunk#w.L
Dutorzy raportu, ogldajc nasz ma$ planet z ca$ociowego i d$ugo!alowego punktu
widzenia, "yli naturalnie zmuszeni w$czy do swoic analiz spo$eczny wymiar
proces#w ekonomicznyc. KF"#stwo jest jedn z podstawowyc przyczyn i jednym z
podstawowyc skutk#w proces#w ekologicznyc na wiecie. Dlatego nie ma sensu pr#"a
podejmowania tyc pro"lem#w "ez szerszej perspektywy, o"ejmujcej czynniki lece u
podstaw u"#stwa wiatowego i nier#wnoci midzynarodowej. =kologia i ekonomia s
coraz "ardziej zwizane ze so" na szcze"lu lokalnym, regionalnym, krajowym i
wiatowym, w solidnej sieci przyczyn i skutk#w.L
.,6
Dlatego warto przyjrze si, jak teoria ekologiczna i wizja trwa$ego rozwoju mog
przywr#ci naukom ekonomicznym orientacj. <rzyjmujc ca$ociowy punkt widzenia i
.,5
?NF3DD RJon!erencja Narod#w Gjednoczonyc do spraw Nrodowiska i /ozwojuS, Nosso &uturo
cumum, /io de Haneiro, =d. 4undaiXo Get\lio Iargas .988, s. .. 0tudium to jest r#wnie znane jako /aport
>rundtlanda, od nazwiska Gro >rundtlanda, kt#ry je koordynowa$.
.,6
'ame, s. * i 8.
68
przezwyciajc wsko ekonomiczny punkt widzenia, z powrotem rozumiemy, jak wi
si ze so" procesy zmiany spo$ecznej. <rzyjmujc d$ugo!alowy punkt widzenia,
zar#wno dostrzegamy skutki strukturalne, jak i odzyskujemy wizj istoryczn. Hedno i
drugie prowadzi nas nieucronnie do wartoci ) cel#w tego wszystkiego. De!inicja
wartoci i cel#w spo$ecznyc stanowi jak naj"ardziej polityczn gwiazd przewodni,
podlegajc demokratycznym procesom decyzyjnym.
Jsika =dwarda %ilsona, !he Duture o& Ii&e, jest przede wszystkim $adna. 0 tam
wszystkie dane o naszym dramacie ekologicznym, ale tekst p$ynie i autorowi udaje si
do"rze nas poin!ormowa i sprawi, e gustujemy w temacie. ("raz, kt#ry z tego si
wy$ania, to "ardzo "ogaty ca$ociowy pogld na nasz pro"lematyk ekologiczn.
%ilson nie jest marzycielem wrogo nastawionym do tecnologii. Dostrzega jednak
pro"lemy, kt#re spowodowa$a tecnologia, i konieczno ic rozwizania. Hednym ze
wspomnianyc pro"lem#w jest nasz KodciskL .&ootprint1B a"y przetrwa, cz$owiek
zajmuje przestrze& mieszkaln, przestrze& uprawn i inne, $cznie ,,. a na oso" ) taka
jest rednia wiatowa. Nieco "ardziej przestronny Dmerykanin potrze"uje 9,6 a.
Gdy"ymy szli w lady modelu ameryka&skiego, ju dzi potrze"ne "y$y"y nam cztery
Giemie.
<rawda jest taka, e "ardzo p#1no uwiadomilimy so"ie k$opoty, kt#re so"ie
sprawilimy. KDotycczas ludzko odgrywa$a rol niszczyciela planety, troszczc si
jedynie o swoje przetrwanie na kr#tk met... %iemy, co ro"i- "y moe zadzia$amy na
czas.L
.,7
'ak oto, pro"lematyka rodowiska r#wnie stawia przed nami pro"lem wartoci, pytanieB
Kpo coUL, odnoszce si do naszej dzia$alnoci. K<odo"nie jak w przypadku wszystkic
wielkic decyzji, kwestia ma moralny carakter. Nauka i tecnologia nale do tego, co
moemy zro"i- moralno to co takiego, co uzgadniamy, e powinnimy lu" nie
powinnimy zro"i. =tyka, kt#ra jest 1r#d$em decyzji moralnyc, jest norm lu"
odniesieniem zacowania, kt#re wspiera warto, a warto z kolei zaley od cel#w.
?ele, czy to oso"iste, czy glo"alne, wytyczone przez wiadomo lu" wyryte w pismac
wityc, wyraaj to, jak sami si widzimy i jak widzimy spo$ecze&stwo. /easumujc,
etyka ewoluuje krok po kroku, od samowyo"raenia do celu, wartoci, nakazu etycznego
i rozumowania moralnego.L
.,8
G powrotem jestemy w sercu wizji ?elso 4urtado, dla kt#rego wartoci znajduj si w
centrum konstrukcji ekonomicznej. F %ilsona teoria ekonomiczna jest o"ecna, ale ma on
wiadomo dystansu, kt#ry dzieli j od rzeczywistoci. K% analizie opu"likowanej w
.998 r. Norman 3yers i Henni!er Jent z Fniwersytetu (ks!ordzkiego oszacowali
coroczne dotacje na wiecie na 29;@5,; miliard#w dolar#w dla rolnictwa, ..; miliard#w
dla paliw naturalnyc i energii jdrowej i ,,; miliard#w dla wody. mcznie te i inne
dotacje wynosz ponad , "ilion#w dolar#w, z kt#ryc dua cz wyrzdza szkod
zar#wno naszym gospodarkom, jak i naszym rzdom. <rzecitny Dmerykanin p$aci dwa
tysice dolar#w rocznie na dotacje, co przeczy wierze, e gospodarka ameryka&ska dzia$a
jak naprawd wolny i konkurencyjny rynek.L
.,9
.,7
=dward (. %ilson, !he Duture o& Ii&e, Nowy Hork, Dl!red D. Jnop! ,;;, ) KEumanity as so !ar played
te role o! planetary killer, concerned only wit its own sort@term surQiQal. RlS %e know wat to do,
peraps we will act in timeL Rs. .;,S.
.,8
'ame, s. .2;.
.,9
'ame, s. .8*. ?ytowana praca Normana 3yersa i Henni!er Jent to "erverse #ubsidies ?ow !a2
8ollars Can 7ndercut the *nvironment and the *conomy, %aszyngton, :sland <ress ,;;.. %ilson,
69
<roces ten jest szczeg#lnie perwersyjny, poniewa wyciskanie kapita$u, kt#ry
pozostawi$a nam przyroda, sprawia, e korporacje cign zyski z d#"r, kt#ryc nie
musia$y wytworzy, "o kosztowa$o je tylko wydo"ycie. Nikt nie da od nic
odtworzenia zniszczonego kapita$u. <rzeciwnie ) jeszcze je dotujemy, stwarzajc ca$
atmos!er zawrotnyc zysk#w, kt#ra w coraz wikszym stopniu pozwala im zajmowa
przestrze& w$adzy politycznej.
'ak wic, kwestia rodowiska kae nam przemyle paradygmaty ekonomii. Na
seminarium midzynarodowym o zarzdzaniu wod zorganizowanym w "razylijskiej
Jrajowej 0$u"ie Jszta$cenia Eandlowego R0=ND?S pro"lematyka ta pojawi$a si do
wyra1nieB woda jest do"rem "ezp$atnym, kt#re staje si do"rem ekonomicznym, gdy
zaczyna jej "rakowa i kt#re, ze wzgldu na sw#j carakter do"ra podstawowego
zar#wno dla "ezporedniej konsumpcji ludzkiej, jak i dla proces#w produkcji, wymaga
kooperacyjnyc !orm regulacji jej uytkowania. Jto zanieczyszcza wod, ten zmniejsza
dostp wszystkic i sprawia, e jej zaw$aszczanie staje si "ardziej lukratywne,
stwarzajc "$dne ko$o. 3ecanizmy ekonomiczne po prostu tego nie rozwizuj )
potrze"na jest odpowiednia polityka.
<odstawowe dane s nastpujceB produkcja kilograma pszenicy wymaga tysica litr#w
wody, produkcja litra mleka wymaga dw#c tysicy litr#w wody, produkcja kilograma
cukru wymaga trzec tysicy litr#w wody, a produkcja kilograma ryu wymaga do piciu
tysicy litr#w wody. <rodukcja "awe$ny na jeden podkoszulek wymaga siedmiu tysicy
litr#w wody, porcja am"urgera wymaga jedenastu tysicy litr#w wody, produkcja
kilograma kawy wymaga dwudziestu tysicy litr#w wody. %ed$ug 4reda <earce, Kwiat
produkuje dwukrotnie wicej ywnoci ni poprzednie pokolenie, ale zuywa trzykrotnie
wicej wody do jej uprawy. :nternational %ater 3anagement :nstitute R:%3:S kalkuluje,
e w :ndiac wydo"ywa si ,5; kmp w#d !reatycznyc ) oko$o .;; kmp wicej ni
wynosz zaso"y wodne odtwarzane przez opady.L <raktyczny rezultat jest taki, e "ardzo
szy"ko wyczerpuj si nagromadzone przez stulecia rezerwy wody. 'am, gdzie "y$o
ma$o wykop#w, uywa si ma$yc pomp, kt#re pompuj wod na coraz wikszyc
g$"okociac. 'am, gdzie nieliczne studnie znajdowa$y wod na g$"okoci .; m, dzi
trze"a szuka jej na g$"okoci *;; m, a mimo to i tak studnie te wysycaj. 3a$e,
nowoczesne pompy, kt#re rolnicy indywidualni kupuj w :ndiac, pompuj ., mp wody
na godzin. <rosz pomnoy to przez miliony rolnik#w...
.2;
Aogika systemu jest "ezlitosna. <ewien rolnik komentujeB K'ak, martwi si, e woda
zniknie, ale co mog zro"iU 3usz y, a jeli nie "d pompowa$ wody, uczyni to moi
ssiedzi.L <earce komentuje, e Kwszyscy maj nieograniczony dostp do sprztu i
supereksploatacja jest niemal nieunikniona. 'o klasyczny przypadek tragedii jd#"rk
wsp#lnyc.L
o"serwujc zacowanie korporacji, dla kt#ryc staramy si kszta$ci do"ryc ekonomist#w, wyra1nie
m#wi, po kt#rej jest stronieB K/yzykujc politycznie poprawny pogld, zako&cz jt ksikk o$dem dla
grup protestacyjnyc. RlS Dla gospodarki naturalnej grupy protestacyjne stanowi system alarmowy. 0
odpowiedzi immunologiczn ywego wiata. <rosz, a"ymy je wys$ucaliL Rs. .8*S.
.2;
4red <earce, ,hen Rivers Run 8ry, Nowy Hork, >eacon <ress ,;;6, 2,; s. <atrz te tene, K=artB 'e
<arced <lanetL, New #cientist, ,5 lutego ,;;6 r.- New #cientist mona znale1 na www.newscientist.com.
( inicjatywac D0D patrz www.asa"rasil.org."r. <atrz r#wnie studia Aestera >rowna o K"a&ce
ywnociowejL, kt#ra pknie wraz z supereksploatacj wody ) www.eart@
policy.orgCindicatorsCwaterC,;;6.tm.
7;
'usaar 0a z :%3: Kocenia, e :ndie, ?iny i <akistan razem prawdopodo"nie
pompuj oko$o *;; kmp w#d gruntowyc rocznie ) oko$o dwukrotnie wicej ni
odtwarzaj opadyl <oza Dzj podo"ne rewolucje zacodz w takic ludnyc krajac,
jak 3eksyk, Drgentyna. >razylia i 3aroko. Nawet 0tany Gjednoczone opr#niaj cenne
rezerwy wody gruntowej do uprawy z"# i produkcji misa na eksport.L
3idzynarodowy wymiar sprawy staje si oczywisty. KNie wiedzielimy, e dua cz
wiata "ogatego importuje plony ze"rane wskutek supereksploatacji rezerw wody
gruntowej ) "awe$n z <akistanu, ry z 'ajlandii, pomidory z :zraela, kaw z =tiopii, a
nawet pomara&cze z Eiszpanii i cukier z Dustralii.L Jalkulacja ta radykalnie zmienia
spos#" kalkulacji naszego spoycia wody. K'ypowy cz$owiek z Gacodu ze swoimi
misoernymi nawykami i rozrzutnym spoyciem mleka codziennie konsumuje nawet sto
razy tyle wody, ile way.L
?zy jest alternatywaU 3oe to dziwne, ale a"y odpowiedzie na to pytanie, trze"a
zwr#ci si nieco w przesz$o. % dawnyc czasac Eindusi wznosili niezliczone ma$e
tamy, a"y zapewni wod w dolinac, co wzmaga$o !iltracj gle"y i pozwala$o
zaopatrywa wody !reatyczne. 'worzone w ten spos#" ma$e rezerwuary nazywaj si
tanka- nazw t przejli Dnglicy i std po angielsku tank, kt#ry przejlimy od nic
przera"iajc go na tanCue. R!ank jako termin wojskowy pojawi$ si w .9.5 r. i "y$
w#wczas zakodowan nazw nowej "roni ) czo$gu.S
<roces przemianowano na Kz"ieranie wodyL .water harvesting1. K% tyc czciac
Deli, w kt#ryc oczyszczono stare z"iorniki i studnie i wyrzucono mieci,
nagromadzona woda odzyskuje warstwy podziemne. 0tolica mog$a uzyska trzeci cz
wody w wyniku z"ierania wody deszczowej.L
<roces ten o"ejmuje oczywicie organizacje spo$ecznoci lokalnyc. %ed$ug 0caa, Kw
:ndiac wanym czynnikiem jest kontrola sprawowana przez spo$ecznoci. Niewielu
rolnik#w indywidualnyc moe ze"ra z powodzeniem swoj wod i zmagazynowa j
pod ziemi ) szy"ko rozproszy$a"y si ona w szerszej warstwie wodononej. Gdy jednak
ro"i to ca$e miasto, czsto skutki s spektakularne. %arstwy wodne si podnosz,
korytami wyscnityc strumieni zn#w p$ynie woda i jest jej wicej do nawadniania, co
podnosi produktywno p#l.L
%ed$ug 0caa, ruc na rzecz z"ierania wody deszczowej Kmo"ilizuje energi spo$eczn
na tak skal i z tak intensywnoci, e moe uczyni z niej jedn a najskuteczniejszyc
ripost na wyzwanie ekologiczne w jakiejkolwiek czci planetyL. 'en punkt widzenia
kae przypomnie o pionierskic wysi$kac "razylijskiego <owizania Giem Na %p#$
Ha$owyc RD0DS ) oko$o tysica organizacji spo$ecze&stwa o"ywatelskiego, kt#re walcz
z susz poprzez mikroz"ieranie wody do cystern.
G punktu widzenia teorii ekonomicznej to wany przyk$ad. /ozpowszecniony w
mainstreamie ekonomicznym punkt widzenia, to wieczny o"raz piekarza Ddama 0mita,
kt#ry ccc maksymalizowa swoj przewag powinien produkowa wicej taniego
cle"a do"rej jakoci, poniewa w przeciwnym razie pojawi si inni piekarze. 'ak oto
kady d"a o sw#j interes, z czego wynika wicej wsp#lnego do"ra. /ozumowanie to jest
niewtpliwie s$uszne w przypadku piekarni i tamtyc czas#w. Natomiast w przypadku
wspomnianego wyej rolnika indyjskiego to samo rozumowanie przynosi inne rezultaty.
<odstawowy argument polega na tym, e musi on wyywi rodzin i e, tak czy inaczej,
jego ssiedzi te po"ieraj wod z tej samej warstwy, czyli w tym przypadku, gdy kady
kieruje si swoim interesem, skutkiem jest powszecny impas. <odstawowe
7.
rozumowanie mainstreamu ulega zupe$nemu odwr#ceniu, a rozwizania przynosi
inicjatywa spo$ecznoci lokalnej na rzecz ocrony do"ra wsp#lnego, uprzywilejowujc
paradygmat wsp#$pracy w stosunku do paradygmatu konkurencji.
'ak oto w teorii pojawia si ogromna pr#niaB ekonomia d#"r wsp#lnyc. <rezentujc
ksik o zarzdzaniu wod, po$oylimy nacisk na tym nowym wyzwaniuB K%iemy, jak
administrowa przedsi"iorstwem produkujcym o"uwie lu" samocody, wiemy, jak
zorganizowa ministerstwo. Hednak w miar jak zagroone i rzadkie staj si liczne do"ra
pu"liczne ) commons ) trze"a otworzy dyskusj o nowatorskic !ormac zarzdzania,
kt#re zapewni$y"y jednoczenie ywotno gospodarcz, zr#wnowaony dostp i
trwa$o rodowiska.L
.2.
Do"r lektur torujc drog ekonomicznej teorii trwa$oci zn#w jest ksika Eermana
DalyMego. % swoim $eyond Erowth Daly carakteryzuje ekonomi trwa$ego rozwoju
jako teori opart na czterec celacB wzrost musi "y trwa'y, to znaczy powinien
respektowa skal, kt#r planeta moe wytrzyma na d$usz met, co z kolei implikuje
poszanowanie wystarczalno;ci, poniewa w niesko&czono nie mona zwiksza
konsumpcji nie niszczc podstaw reprodukcji- trze"a zapewni e&ektywno;M w
uytkowaniu zaso"#w, a"y zminimalizowa skutki i zmniejszy niesamowite
marnotrawstwo naszej o"ecnej !ormy organizacji ekonomicznej- trze"a wreszcie
zapewni sprawiedliwo;M w dystry"ucji, czego nie zapewniaj mecanizmy rynkowe.
.2,
'radycyjnie teorie zajmujce si wyzyskiem i nier#wnoci skupia$y si na pro"lemie
dystry"ucji. Niewtpliwie punkt ten ma zasadnicze znaczenieB kapitalizm, kt#ry znamy,
jest racjonalnym alokatorem zaso"#w dla produkcji, ale nie potra!i dzieli- przeciwnie )
przewaa w nim tendencja do koncentracji w$adzy, kt#ra umacnia koncentracj docodu.
:nnymi s$owy, system jest strukturalnie niekompletny, poniewa dystry"ucja zamyka
cykl reprodukcji za porednictwem konsumpcji. 'rze"a jednak wyj poza te ramy.
3#wic s$owami DalyMego, Kniezdolno rynku do rozwizania pro"lemu sprawiedliwej
dystry"ucji jest szeroko znana, natomiast jego podo"nej niezdolnoci do rozwizania
pro"lemu zacowania optymalnej lu" co najmniej trwa$ej skali nie "ierze si ju tak
szeroko pod uwagL. 'ak wic, Kdecyzje majce wp$yw na trwa$y rozw#j powinny "y
otwarte i pozwoli na poin!ormowane uczestnictwo stron, na kt#re wywieraj one
wp$yw, i stron zainteresowanycL.
.22
>o" Goudzwaard i Earry de Aange rozwijaj t wizj Kskali optymalnejLB jest coraz
"ardziej oczywiste, e ekspansja konsumpcji prowadzi nas do impas#w polegajcyc na
wyczerpaniu ekologicznym planety, nier#wnociac, dezintegracji spo$ecznej. <od
dyskusj poddaje si wic wane pojcieB co jest wystarczajceU <unktem wyjcia jest to,
e Kz powodu naszego z"iorowego "od1ca, jakim jest denie do wicej i wicej,
"ezporednio szkodzimy swojemu do"ro"ytowi. <otrze"na jest nam inna wizja ycia )
wizja, w kt#rej s$owo ^do_ czy ^wystarczy_ odgrywa pozytywn rol. %droenie
takiej wizji stworzy nowe moliwoci dla wsp#$ycia ssiedzkiego RneighborlinessS,
dowodzc naszej troski o otoczenie i sprawiajc, e w naszym za"ieganym yciu
"dziemy mieli do dyspozycji wicej czasu. <owoli ona nie tylko wyzwoli u"ogic, ale
.2.
Aadislau Dow"or, /enato D. 'agnin Rred.S, >dministrando a Pgua como se &osse importante, 0Xo <aulo,
=ditora 0enac ,;;5, s. .,.
.2,
Eerman =. Daly, $eyond Erowth !he *conomics o& #ustainable 8evelopment, >oston, >eacon <ress
.996 ) patrz zw$aszcza s. 5; i ,,*.
.22
'ame, s. 5;B K'e marketMs ina"ility to solQe te pro"lem o! just distri"ution is widely recognized, "ut
its similar ina"ility to solQe te pro"lem o! optimal or eQen sustaina"le scale is not as widely appreciated.L
7,
r#wnie "ogatyc.L ?odzi o przywr#cenie czego, co zatracilimy, co przecie to
rzecz oczywistaB wiadomoci, e Kludzie nie s dla produkcji, lecz produkcja jest dla
ludziL.
.2*
Nie usi$ujemy tu zreasumowa niekt#ryc pro"lem#w rodowiska. 0taramy si nawietli
wag pro"lematyki ekologicznej dla prze!ormu$owania naszego pogldu na nauki
ekonomiczne. Heszcze raz codzi o skonstatowanie, e studia, kt#re wycodz od takic
konkretnyc pro"lem#w, jak trwa$o gospodarki, prowadz do prze"udowy ekonomii na
o wiele solidniejszyc podstawac od tyc, na kt#ryc "y$a ona dotycczas z"udowana,
"o skoncentrowanyc na rzeczywistyc zagroeniac, kt#re si wy$aniaj, na wynikac,
kt#re staramy si osign, na wartociac, na kt#ryc si opieraj, i na mecanizmac
koniecznyc do ic realizacji. Ge wzgldu na sam poprzeczno pro"lematyki, solidne
w$czenie wymiaru ekologicznego do studi#w i "ada& z dziedziny ekonomii ) a nie tylko
lekkie pocignicie zieleni jakiego przedmiotu !akultatywnego ) pozwala zrozumie
zintegrowane dynamiki.
Jennet >oulding reasumuje pro"lem w taki oto prosty spos#"B K'rze"a "y durniem lu"
ekonomist, a"y uwierzy w nieograniczony wzrost w ograniczonym wiecie.L
.25
Gdrowy
rozsdek wskazuje, e na planecie z ograniczonymi zaso"ami prosta konkurencja, w
kt#rej kady ciga si, a"y z$apa dla sie"ie jak najwicej, stanowi a"surd systemowy.
'ak, jak z trudem uczymy si, e polityka wymaga paktowania, a"y zr#wnoway
rozmaite interesy, dostp do rzadkic zaso"#w planety wymaga paktowania, kt#re
pozwoli uszanowa potrze"y wszystkic. :nnymi s$owy, trze"a rozcign pojcie
demokracji tak, a"y o"ejmowa$o kontrol zaso"#w, kt#re, koniec ko&c#w, nale do
wszystkic z nas.
+0) $olityka makroekonomiczna
0por#d wszystkic dzia$#w, makroekonomia to dzia$, kt#ry otaczaj zagadki.
'ymczasem proces ten nie r#ni si zasadniczo od administrowania naszym domem. Heli
ccemy zainwestowa w now kucenk, musimy zaoszczdzi. Heli zainwestujemy nie
posiadajc odpowiednic oszczdnoci, popadniemy w zad$uenie. Nasze coroczne
wydatki musza odpowiada temu, co produkujemy, temu, co przynosimy do domu w
!ormie zaro"k#w, zysk#w czy nawet emerytury. Heli wystarcza, mamy oszczdnoci.
Heli "rakuje, musimy zap$aci w nastpnym roku lu" wzi poyczk. :nnymi s$owy,
racunek musi si zamkn. 3akroekonomia ma po prostu do czynienia z racunkiem
krajowym i coraz czciej z racunkiem planetarnym.
% rozmaityc cyklac produkcyjnyc wszystko musi si zamkn, poniewa to, co
wymaga wysi$ku, stanowi koszt. Gdy m#wimy, e owiata pu"liczna jest "ezp$atna,
znaczy to, e odp$atno za ni nie jest "ezporednia, lecz od"ywa si za porednictwem
podatk#w. % ten spos#" cz tego, co wytwarzamy jako spo$ecze&stwo, podlega
redystry"ucji jako wydatek "ezporedni pod postaci zysk#w i p$ac, a inna podlega
.2*
>o" Goudzwaard, Earry de Aange, $eyond "overty and >&&luence !oward an *conomy o& Care,
Genewa, %orld ?ouncil o! ?urces .986, s. .59 i 7*- przedmow do ksiki napisa$ 3aurice 0trong,
kt#ry koordynowa$ =?(@9, w /io de Haneiro. <atrz te K%at NeWtUL, numer specjalny 8evelopment
8ialogue, Dag Eammarskj`ld 4oundation, czerwiec ,;;6 r.
.25
K:n order to "elieQe in unlimited growt in a limited world, one as to "e eiter a !ool or an economist.L
G`ran >ackstrand, Aars :ngelstam, KGlo"al ?allenges and /esponsi"le Ai!estylesL, 8evelopment
8ialogue, czerwiec ,;;6 r., s. .,5.
72
redystry"ucji porednio, pod postaci wydatk#w pu"licznyc. Heli jestemy
zainteresowani in!ormacjami andlowymi o samocodac i kupujemy czasopismo
specjalistyczne, wydatek jest "ezporedni. Heli w telewizji pokazuje si nam reklam
samocodu, koszt stanowi cz "udetu reklamowego, na kt#ry sk$adamy si kupujc
rozmaite produkty. <oniewa to, co p$acimy, jest rozproszone w r#nyc produktac,
odnosimy wraenie, e mamy to za darmo, a przedsi"iorstwa wol, a"ymy tak uwaali.
:nnymi s$owy, p$acimy "ezporednio al"o porednio, ale p$acimy. Jady produkt
spo$eczny wymaga wysi$ku, a podstawowym celem makroekonomii jest to, a"y ten
wysi$ek "y$ inteligentnie ukierunkowany na co, co tecnicznie nazywamy Kracjonaln
alokacj zaso"#wL.
?zy warto alokowa zaso"y w tecnologiU Hasne, "o postp tecnologiczny pozwala,
a"y nasz wysi$ek "y$ wydajniejszy. % tym znaczeniu nie tylko !a"ryka, ale r#wnie
edukacja stanowi inwestycj, poniewa sprzyja inteligentniejszym !ormom pracy.
3aszyna "y$a postpem, gdy na przyk$ad "ardziej e!ektywnie zaczlimy szy u"rania,
zapewniajc KwydajnoL naszemu wysi$kowi. 'ele!on czy :nternet zwikszaj nasz
wydajno, gdy zamiast przenosi nasze cia$a, w mgnieniu oka i taniej przenosimy
in!ormacj. 'ak wzrasta nasza produktywno systemowa i uzyskujemy wiksz
zdolno inwestycji oraz wicej produkt#w i us$ug. %arto alokowa zaso"y tak, a"y
generowa$y wicej zaso"#w. <odstawowa regu$a to staranie si o alokacj zaso"#w tam,
gdzie "d "ardziej uyteczne dla ca$ego spo$ecze&stwa. 0tanowi to lu" powinno
stanowi trzon polityki makroekonomicznej.
Do"ra i us$ugi s wytworem wysi$ku najrozmaitszyc aktor#w gospodarczyc. 0kutki dla
rozwoju "d r#ne w zalenoci od tego, kto zaw$aszczy wikszy wolumen
wytworzonego "ogactwa. %iksze "ogacenie si spekulant#w !inansowyc skutkuje
przeszkodami dla dzia$alnoci gospodarczej, wyja$awia oszczdnoci, gdy tymczasem na
przyk$ad lepsze wynagrodzenie dro"nyc producent#w mog$o"y zdynamizowa
zatrudnienie i rynek wewntrzny. Gasadniczo polityka makroekonomiczna na do"re i na
z$e reguluje to, kto zaw$aszcza wysi$ek produkcyjny kraju.
0am w so"ie mecanizm makroekonomiczny nie jest z$oony. ?z produktu
"ezporednio tra!ia do rodzin pod postaci p$ac, zysk#w i innyc docod#w alokowanyc
w spoyciu ko&cowym. :nna cz przecodzi przez rce rzdu i przeo"raa si w
porednie spoycie rodzin pod postaci wiadczenia us$ug pu"licznyc, edukacji,
ocrony zdrowia, "ezpiecze&stwa itd. Gnaczna cz zaso"#w przeo"raa si w
inwestycje pu"liczne lu" prywatne, pozwalajce na ekspansj og#lnej mocy
produkcyjnej. %reszcie jeszcze inna cz idzie na sp$at procent#w i amortyzacji
poyczek.
Jto zas$uguje na wicej produktuU 'en proces ma wymiar etyczny, zwizany z
koniecznoci zapewnienia minimalnie zr#wnowaonego dostpu wszystkic do
produktu spo$ecznego. Na przyk$ad nie mona pozostawi kogo "ez dostpu do lekarza
dlatego, e jest u"ogi czy pozostawi dziecko "ez mleka pod pretekstem, e winne s
mecanizmy ekonomiczne. Nadmiar "ogactwa w niekt#ryc rkac r#wnie stanowi
dylemat etyczny, gdy "ierze si z niekontrolowanyc mecanizm#w ekonomicznyc i
staje si w$adz polityczn, kt#ra ma tendencj do pog$"iania nier#wnoci. Nadmiar
"ogactwa, podo"nie jak nadmierny niedostatek s patologiczne dla kadego
spo$ecze&stwa. <owr#cimy do tego w ostatnim rozdziale tego eseju.
7*
% cile ekonomicznym wymiarze uwaa si, e to do"rze, i oso"y wynagradza si
zgodnie z tym, co wnosz do spo$ecze&stwa, rekompensujc w ten spos#" najlepsze
wysi$ki i je stymulujc. Gros naszyc dramat#w polega na tym, e niekt#re oso"y czy
grupy spo$eczne ma$o wytwarzaj, a duo zaw$aszczaj. Gr#wnowaenie sytuacji i
ewentualna korekta mecanizm#w to istota polityki makroekonomicznej.
<odstawowe rozr#nienie, kt#re naley poczyni, polega na tym, e dany aktor
gospodarczy moe wz"ogaci si wytwarzajc nowe "ogactwa lu" zaw$aszczajc
"ogactwo innyc. % naszej pracy / Cue G capital+ pos$uylimy si nastpujcym
o"razemB jeli kto inwestuje "udujc kilka dom#w i z jakiego powodu "ankrutuje,
m#wimy, e straci$ pienidze. <raktycznym rezultatem jest jednak istnienie nowyc
dom#w, w kt#ryc mog mieszka konkretne oso"y, a tym samym wzr#s$ produkt
spo$eczny. Gdy natomiast kupujemy dolara przewidujc, e wzronie jego kurs i on
rzeczywicie ronie, pienidze, kt#re na tym zara"iamy, odpowiadaj zmniejszonej sile
na"ywczej tego, kto nam go sprzeda$B jest to trans!erowe wz"ogacenie si, a
spo$ecze&stwo nic na nim nie zyska$o ani nie straci$o. Na przyk$ad porednicy !inansowi
uporczywie nazywaj dzia$alno spekulacyjn KinwestycjamiL, gdy w rzeczywistoci
codzi zaledwie o lokaty !inansowe. G tecnicznego punktu widzenia inwestycja jest
wtedy, gdy ma na celu wzrost mocy produkcyjnej spo$ecze&stwa.
'ymczasem z mikroekonomicznego punktu widzenia kto, kto zaro"i$ kupujc w
odpowiedniej cwili dolara, wz"ogaci$ si, co "ogactwo kraju nie wzros$o o z$amany
grosz. ?elem makroekonomii jest moliwie najinteligentniejsza alokacja zaso"#w,
zmierzajca do coraz wikszego do"ro"ytu ca$ej ludnoci, a nie wyczyn spekulacyjny.
>razylia d$ugo y$a z pewnego rodzaju procesem spekulacyjnym, jakim jest in!lacja, a
nastpnie z innym procesem spekulacyjnym opartym na wysokic procentacB o"a te
procesy wz"ogaci$y mniejszoci, ale gospodarka nic na tym nie zyska$a.
?entralny pro"lem polega na tym, e nasza teoria ekonomiczna oddzielnie analizuje
elementy, kt#re uzyskuj sens tylko wtedy, gdy analizuje si je w powizaniu.
Gasadniczo takimi elementami s procenty, in!lacja, kursy walut, o"cienia podatkowe i
poziom d$ugu. G tyc element#w wynikaj doc#d, konsumpcja, inwestycje, zatrudnienie
i produkcja.
Nie codzi oczywicie o to, a"y tworzy tu teori tej polityki, ale o wyjanienie potrze"y
przejrzystoci zwizk#w midzy decyzjami makroekonomicznymi a interesami
konkretnyc aktor#w gospodarczyc, kt#rym przynosz one korzyci. :stot polityki
makroekonomicznej jest to, e w ostatniej instancji codzi o instrumenty podzia$u
produktu spo$ecznego. Hej a"strakcyjne studia mog interesowa konstruktor#w modeli,
ale skonstruowane modele rzadko pomagaj zrozumie rzeczywisto, a tym "ardziej j
przeo"razi. <rzeciwnie ) na og#$ pos$ugiwanie si modelami s$uy zasadniczo
nadawaniu tecnicznyc pozor#w racjonalnoci tam, gdzie po prostu mamy do czynienia
z !aworyzowaniem wy"ranyc aktor#w gospodarczyc, a interesy pozostaj w cieniu, co
w "ardzo niewielkim stopniu jest wk$adem w demokracj.
Niedostateczne zrozumienie politycznego wymiaru proces#w makroekonomicznyc
wywo$uje zamieszanie. Dpolityczna przestrze& z decyzjami tecnicznymi opartymi na
teorii ekonomicznej kamu!luje realnie istniejce dynamiki, g$#wnie oparte na presjac
korporacyjnyc. 'ak oto decyzje ekonomiczne podejmuje si z powod#w politycznyc i
zgodnie z kryteriami politycznymi, ale pod nieo"ecno odpowiednic mecanizm#w
75
demokratycznego podejmowania decyzji. <oniewa ta s!era podejmowania decyzji ma
istotne znaczenie, sama demokracja polityczna w duej mierze traci sens.
>ardzo konkretnym przyk$adem jest in!lacja. ?elso 4urtado postpi$ po nowatorsku
dokonujc dyslokacji istoty tej kwestii. Gamiast konstruowa szerokie teorie dynamiki
cen, po prostu zada$ so"ie pytanieB komu przynosi korzy;M ) os$awione cui bono+
0twierdzi$, e tym, kt#rzy maj sta$e docody, jak pracownicy najemni czy emeryci, a
take ma$e przedsi"iorstwa nie majce moliwoci wywierania wp$ywu na ceny,
docody malej wraz z kad podwyk cen. ?i za, kt#rzy maj zmienne docody, jak
przedsi"iorcy, "ankierzy i inni, po prostu podnosz ceny towarzyszc rosncej !ali cen i,
jeli to moliwe, nieco j wyprzedzajc. <raktyczny rezultat jest taki, e in!lacja stanowi
trans!er docodu od "iednyc do "ogatyc. Gdy widzi si, komu przynosi korzy, widzi
si r#wnie, kto j wywo$uje. =poka iperin!lacji, w kt#rej ylimy przez dziesiciolecia,
stanowi$a skandaliczny proces koncentracji docodu w rkac naj"ogatszyc.
'a podstawowa orientacja ) cui bono ) to zasadnicze podejcie. Na og#$ dzi m#wi si
nam, e celem, do kt#rego si zmierza, jest do"ro wsp#lne, osigane za porednictwem
sta"ilnoci procesu. 0ta"ilny proces to taki, w kt#rym wyniki ekonomiczne regularnie
tra!iaj do tej samej ka"zy, tote koniecznie trze"a zadawa so"ie pytanie, o jak
sta"ilno codziB sta"ilno dla kogoU
:n!lacja sta$a si jasna, gdy sprawdzilimy, komu s$uy, co z kolei pozwala zrozumie, e
napdza$y ja wielkie przedsi"iorstwa i "anki. <odo"ne wiczenie mona wykona ze
stopami procentowymi.
% >razylii okres eksplozji st#p przypad$ na lata .99*@,;;, i z"ieg$ si z !az dziwnie
nazywan Ksta"ilnL. (kres ten zacz$ si przy d$ugu pu"licznym rzdu .5; miliard#w
reali i sko&czy$ si z d$ugiem pu"licznym ponad 8;; miliard#w. :nnymi s$owy, co sta$o
si z 65; miliardami reali )radykalnie podni#s$ si poziom d$ugu, kt#ry jest pu"liczny,
tote o"cia kadego z nas. Gdzie posz$y te pienidzeU
% tej !azie procenty oscylowa$y w pamie ,;@2; proc. i docodzi$y do *5 proc. Nie
codzi o procenty stosowane na rynku prywatnyc porednik#w !inansowyc
Rszczeg#lnie w do"orowym kartelu wielkic "ank#wS, ale o procenty p$acone
porednikom !inansowym przez rzd. <oniewa procenty, kt#re "anki wyp$acaj nam,
zwyk$ym miertelnikom, s "ardzo ma$e, proces zara"iania pienidzy przez "anki staje
si jasnyB "ior one nasze oszczdnoci, wynagradzaj nas za nie w pamie .; proc.
rocznie, uywajc tyc pienidzy w papierac wartociowyc rzdu za ,; proc. lu"
wicej. /zd musi p$aci te procenty "ankom sigajc do podatk#w lu" coraz "ardziej si
zad$uajc. Gro"iono jedno i drugieB wraz z podwyk podatk#w p$acono astronomiczne
procenty porednikom !inansowym i posiadaczom wielkic lokat, a poniewa nie
wystarcza$o na zap$acenie wszystkic procent#w, to, co pozostawa$o nie zap$acone,
dodawano do poziomu d$ugu. 'o my zap$acilimy podatki. 'o my zap$acilimy w
przypadku sp$aconyc procent#w, a jutro zap$acimy za niesp$acone procenty, kt#re
dodaje si do d$ugu.
<oniewa cigane podatki nie wystarcza$y na jednoczesne pokrycie maciny
pa&stwowej, rozmaityc wiadczonyc us$ug i o"s$ugi zad$uenia, postanowiono
podnie podatki. %zros$y one z ,5 proc. w .99* r. do 27 proc, w ,;;, r., co stanowi$o
wzrost o ., punkt#w procentowyc. % !azie ko&cowej reprezentuje to roczny racunek
rzdu ,*; miliard#w reali. G tej sumy .6; miliard#w to pienidze, kt#re podatnicy
zap$acili rzdowi, a"y z naszych oszczdnoci m#g$ sp$aci procenty "ankierom i
76
posiadaczom wielkic lokat !inansowyc. 'o, co zara"iano na in!lacji, teraz zara"iano na
procentac, na og#$ z korzyci dla tyc samyc os#". % >razylii mecanizm ten
sympatycznie nazwano KrynkowymL. 3inistrowi !inans#w gratulowano utrzymania
sta"ilnoci. <rzygldanie si cui bono, na czyj korzy, to zasadnicze podejcie i
powinno ono stanowi podstawowy element sposo"y przygldania si racunkom przez
nauki ekonomiczne. Heszcze waniejsze jest to, jak je prze!ormu$owa, a"y
spo$ecze&stwu zapewni przejrzysto, kto zaw$aszcza jak cz produktu spo$ecznego.
D$ug niekoniecznie jest niegodziwy. Gdy"y uzyskane w ten spos#" dodatkowe pienidze
inwestowano na przyk$ad w modernizacje tecnologiczn ma$yc i rednic
przedsi"iorstw, skutkowa$o"y to duym wzrostem gospodarczym i pozwala$o"y
tworzy zaso"y wiksze od zacignitego d$ugu. 'ak ) i s$usznie ) rozumuje kady, kto
cce za$oy przedsi"iorstwo, zaciga poyczk i sp$aca j z dodatkowego docodu,
kt#re przynosi przedsi"iorstwo.
'ymczasem, w przypadku naszego zad$uenia pu"licznego, ze strony sektora
pu"licznego nie nastpi$ wzrost inwestycji i og#lna stopa inwestycji popad$a w zast#j.
Nie nastpi$ r#wnie wzrost p$ac urzdnik#w pa&stwowyc. 'ak wic, duej czci
zaso"#w trans!erowanyc pod postaci podatk#w nie zaw$aszczy$a macina pa&stwowa,
czyli przyt$aczajca cz d$ugu pos$uy$a do wz"ogacenia, kt#re nie mia$o oparcia we
wzrocie produkcji. :nnymi s$owy, we wszystkic elitac umocni$a si w$adza
porednik#w !inansowyc, a inwestycje produkcyjne uleg$y stagnacji, co z kolei wyjania
"rak wzrostu gospodarczego. Grodzi$a si nawet przeszkoda dla produkcji, poniewa
wielu przedsi"iorc#w, zamiast inwestowa w procesy produkcji, postanowi$o lokowa
rodki w rzdowyc papierac wartociowyc, na kt#ryc mona "y$o do"rze zaro"i.
.26
Heli codzi o o"cienie podatkowe, sytuacje s zr#nicowane, poniewa doc#d
pracownik#w najemnyc deklaruje si u 1r#d$a ) czyni to pracodawca, kt#ry jest jak
naj"ardziej zainteresowany w zadeklarowaniu kadego grosza, a"y zmniejszy swoje
w$asne podatki. %zrost o"cienia podatkowego uderzy$ wic "ezporednio w
pracownik#w najemnyc, kt#ryc udzia$ w docodzie narodowym, a wic w konsumpcji,
spad$ w tym okresie z *5 do 27 proc. G drugiej strony, porednicy !inansowi p$ac "ardzo
ma$e podatki. % ten spos#", w ostatniej instancji, wzrost o"cienia podatkowego
polega$ na trans!erze pienidzy od pracownik#w najemnyc via rzd do kieszeni
"ankier#w i rentier#w.
3#wimy tu o wzrocie d$ugu w tym czasie o 65; miliard#w i o trans!erac ponad .;;
miliard#w reali rocznie w ostatnic latac ) a wic o radykalnej, g$"oko regresywnej
dyslokacji polityki makroekonomicznej. <orednicy !inansowi, kt#rzy przedtem zara"iali
na in!lacji mas pienidzy, zaczli zara"ia w ten nowy spos#". % naszym kraju
koncentracja docodu nie stanowi jedynie KdziedzictwaL przesz$ociB jest to "ardzo
nowoczesna dynamika. Ga kadym razem odtwarza$a ona nier#wnoci.
/#wnolegle prze"iega$ wzmoony proces prywatyzacji, kt#ry przyni#s$ ponad .;;
miliard#w reali. %p$ywy z prywatyzacji nie s$uy$y do sp$aty d$ugu, kt#ry wzr#s$, ani do
wzrostu inwestycji pu"licznyc, kt#re uleg$y stagnacji. ?o si sta$o z tymi pienidzmiU
Du cz zaw$aszczyli ci, kt#rzy ro"i lokaty !inansowe- roz"udowa$y one w$adz
rentier#w i porednik#w !inansowyc. % tym miejscu nie codzi o to, e na og#$
prywatyzacje pozwala$y ro"i "ajeczne interesy tym, kt#rzy po niskic cenac na"ywali
.26
Gdy /u"ens /ic\pero "y$ sekretarzem generalnym FN?'DD, wykaza$, jak podo"ny mecanizm dzia$a
w skali midzynarodowej. <atrz FN?'DD, !rade and 8evelopment Report RSST.
77
do"ra pu"liczne. ?odzi o to, e poza spowodowaniem d$ugu w wysokoci 65;
miliard#w reali i poza wyp$aceniem masy pienidzy pod postaci procent#w w tym
samym czasie, gdy ros$y podatki i ros$o zad$uenie, dekapitalizacji uleg$y zapasy
nagromadzonyc d#"r pa&stwa ) sre"ra domowe.
Dosz$o do ol"rzymiego drenau pu"licznyc i prywatnyc zaso"#w kraju na rzecz
porednictwa !inansowego, co stworzy$o przeszkody dla procesu produkcji, a dla
kolejnego rzdu ) gigantyczn pu$apk.
Hak to wszystko sprzedano spo$ecze&stwu "razylijskiemuU 'o "ardzo interesujce, gdy
pokazuje powizanie gospodarki z polityk w og#le. Jraj wycodzi$ z traumatyzujcyc
st#p in!lacji. %szyscy odczuwali ogromn ulg. G akceptacj spotka$"y si kady
argument antyin!lacyjny. %ysok stop procentow wylansowano w carakterze
"oatera walczcego z in!lacj.
%ida, jak mona uywa przestarza$yc ) co doskonale ortodoksyjnyc z punktu
widzenia teorii ekonomicznej ) argument#w w odniesieniu do nowyc sytuacji, co z
naukowego punktu widzenia stanowi oszustwo, ale sprawdza si w polityce.
Haki jest rzeczywisty zwizek procent#w z in!lacjU Dzi Dmir Jair "ez trudu pokazuje,
e w epoce glo"alizacji, wraz z otwarciem rynk#w dla konkurencji Rzw$aszcza ci&skiejS,
nie "dzie ju gro1"y pojawienia si KsmokaL, co gro1nie porykuje on we wszystkic
czasopismac. %rcz przeciwnie ) poniewa wymiana waloryzuje to, co rzeczywiste,
potaniajc import, nie mona podnie cen na rynku wewntrznym nie naraajc si na
zalew produkt#w z importu. 'ak wic, w epoce glo"alizacji, jest inaczejB do walki z
in!lacj nie potrze"a wysokic st#p procentowyc, gdy decydujc rol odgrywa
konkurencja midzynarodowa.
Ggodnie z innym pogldem, prezentowanym przez <aula 0ingera, "ardzo wysoki koszt
prywatnego procentu Rstymulowanego przez wysoki procent urzdowyS ma tendencj do
zwikszania kosztu produkcji, a tym samym sprzyja wzrostowi in!lacji zamiast j
zmniejsza.
'rzeci wany argument wynika z glo"alizacji spekulacyjnego systemu !inansowegoB w
epoce iperin!lacji porednicy !inansowi z >razylii nie mieli szans na uczestnictwo w
zglo"alizowanym systemie spekulacji !inansowej, poniewa waluta codziennie
przeywa$a !luktuacje. Dlatego niska in!lacja sta$a si konieczna do uczestnictwa
Rkrajowyc i ponadnarodowycS porednik#w !inansowyc w wiatowym kasynie
!inansowym. (dtd porednicy !inansowi zaczli "y zainteresowani w sta"ilnoci cen i
przesta$a "y realna gro1"a KnawrotuL in!lacji. Natomiast, po latac traumatyzmu
pieninego, gro1"a ta nadal !unkcjonuje w s!erze politycznej.
.27
% rezultacie zorganizowano gigantyczny trans!er oszczdnoci ludnoci na rzecz
porednik#w !inansowyc i rentier#w, kt#rzy nic nie wytwarzaj, w imi najwyszego
celu ) o"rony ludu przed in!lacj. Niski wzrost, kt#ry z tego wynika$, przedstawiano jako
.27
Dziwi !akt, e w >razylii nie zauwaono, i w .992 r. podo"na in!lacja wystpowa$a w oko$o *;
krajac, takic, jak :zrael, Drgentyna, Nikaragua i inne. %szystkie iperin!lacje odnotowa$y spadki w
latac .992@.99*, co wida w statystykac !inansowyc 34% czy w komentarzac *conomistB K%iele
kraj#w skary si s$usznie, e co"y nie wiadomo jak "ardzo uda$o im si zmniejszy in!lacj, 4undusz
j34%k cce, a"y zmniejszy$y j jeszcze "ardziej. <rawdopodo"nie kurs 4unduszu mia$ sens w .99, r., gdy
** kraje mia$y ponadczterdziestoprocentow in!lacj, ale jest o wiele mniej sensowny dzi, gdy zaledwie
par kraj#w ma jeszcze "ardzo wysoka in!lacjL ) !he *conomist, ,* lipca ,;;* r., s. 65. Hednoczesny
spadek iperin!lacji w dziesitkac kraj#w wyra1nie wskazuje, e w >razylii wcale nie zdarzy$ si cud.
Glo"alizacja !inansowa nie moe wsp#$y z walutami, kt#ryc warto zmienia si codziennie i kt#re z
tego powodu uniemoliwiaj p$ynno systemu.
78
Kkonieczne powicenieL. <roces ten "y$ legalny z uwagi na to, e oczywicie w >razylii
legalne jest organizowanie si grup !inansowyc w !ormie kartelu i zaw$aszczanie przez
nie pu"licznyc polityk regulacji !inansowej.
3edia "y$y potnym sojusznikiem tego procesu, kt#rego analiza nie "y$a "ardzo
skomplikowana dla kogo, kto ccia$ widzie, co si dzieje. <rzez osiem lat codziennie
powtarzano, e epoka, kt#r analizujemy, "y$a epok Ksta"ilnoci ekonomiczno@
!inansowejL, co w wietle przytoczonyc wyej licz" jest zupe$nie a"surdalne, poniewa
ten, kto zad$ua si i dekapitalizuje w ten spos#", al"o sam so"ie kopie gr#", al"o kopie
go nastpnemu rzdowi.
Nie codzi tu o to, a"y 1le m#wi o jednym rzdzie, przede wszystkim dlatego, e
nastpny rzd znalaz$ si w potrzasku i w niewielkim stopniu moe zmieni sytuacj. Dla
nas wane jest to, e a"y zrozumie, jak s ze so" powizane stopa procentowa, poziom
d$ugu, in!lacja, kursy walut, inwestycje i wzrost gospodarczy, naley z"ada, jak te
makrozmienne wzajemnie wzmacniaj si w realnie istniejcym procesie ekonomicznym
i jak procesy polityczne i in!ormacje medi#w wzmacniaj dynamiki nier#wnowagi.
:mplikuje to studiowanie polityki makroekonomicznej, kt#re nie polega na tym, e
opracowuje si z$oone modele ekonometryczne moliwyc reakcji tajemniczego
oso"nika stosownie nazywanego KrynkowymL, lecz na tym, e "ada si konkretnie, jak
ewoluuje doc#d kadego z aktor#w ekonomicznyc ) "ene!icjent#w ) w tym okresie, i
wyjanieniu, jak makrozmienne zmieniono pod ktem tyc interes#w.
% gospodarce nie ma cud#w. Dramatyczne wz"ogacenie porednik#w !inansowyc
pocign$o za so" r#wnie dramatyczne koszty w innyc s!erac. <oniewa "y$o to
wz"ogacenie trans!erowe, nie przysporzy$o ono wzrostu "ogactwa. 0ta$o si co, co
nazywa si wyja$owieniem oszczdnoci.
(dpowiedzie na pytanie, czy gospodarka rozwija si pomylnie lu" niepomylnie,
implikuje wiedz o tym, komu powodzi si w gospodarce, a komu nie. Heli ten, komu
powodzi si w gospodarce, jest tym, kto ma w$adz wraz z mediami, na og#$ powstaje
wraenie, e KsprawyL do"rze id. Aecz z "iegiem czasu pojawiaj si dziury. Na
przyk$ad, kto sp$aci ten d$ugU
%raz z tym zarysowuje si konieczna kontrtendencjaB denie do o"niki stopy
procentowej, zwikszenia masy p$acowej, stawienia czo$a w$adzy medialnej
spekulant#w, opodatkowania zysk#w !inansowyc, otwarcia linii !inansowania z
kana$#w urzdowyc ku s!erom produkcyjnym itd.
Nowe teorieU % tej dziedzinie nie potrze"a dnyc teorii ani z$oonyc modeli. %rcz
przeciwnie ) eluku"racje ekonometryczne zasadniczo nale do czego, co Gal"rait
nazwa$ Kma$ymi oszustwamiL, ro"icymi wraenie tecnicznego uzasadnienia dla
czego, co stanowi polityczne opcje zaw$aszczania zaso"#w przez okrelonyc aktor#w
ekonomicznyc, i co o wiele "ardziej odzwierciedla stosunki w$adzy ni racjonalno
ekonomiczn. %o"ec z$oonoci kalkulacji grupy ogra"ione wyo"raaj so"ie, e tam,
gdzie !aktycznie jest gra"ie, istnieje g$"oka racjonalno. % rzeczywistoci nie s
nieodzowne nowe teorie czego, co 4urtado nazywa KrodkamiL- po prostu nieodzowna
jest uczciwa in!ormacja o korzyciac i stratac r#nyc grup spo$ecznyc,
przedstawiajca w spos#" zorganizowany udzia$ rozmaityc aktor#w ekonomicznyc w
produkcie spo$ecznym. % tym znaczeniu reorientacja metodologiczna zasadniczo polega
na prawid$owym przedstawianiu racunk#w. ( wiele "ardziej jest to pro"lem uczciwoci
i przejrzystoci ni teorii ekonomicznej.
79
(g#lnie rzecz "iorc, poniewa codzi o kwesti zasadnicz ) o to, kto zaw$aszcza jak
cz wyniku wysi$k#w ca$ego spo$ecze&stwa ) zapewnienie przejrzystoci tyc
racunk#w ma ywotne znaczenie, poniewa od niej zaley sens proces#w
demokratycznyc. <rawdopodo"nie codzi tu o naj"ardziej znaczce powizanie
demokracji gospodarczej z demokracj polityczn.
+3) =eoria gospodarki @wiatowej
Dla wielu glo"alizacja istnieje od dawna. <rzy takim podejciu nie widzi si g$"i
niedawnyc przeo"rae&. (gromna jest rewolucja w tecnologiac wiedzy, a wic w
samej macinie postpu wiedzy. <ociga to za so" przeo"raenia strukturalne, kt#ryc
implikacje dopiero zaczynamy rozumie. <oza internetow do$czalnoci planetarn )
wszyscy natycmiast w kontakcie ze wszystkimi ) same procesy produkcji
przemieszczaj si ku dzia$alnoci in!ormacjo@ i wiedzoc$onnej, co prowadzi do
$czenia si rodk#w i cel#w. %$adza wielkiej korporacji staje si jednoczenie glo"alna i
w$oskowata, z siln wiatow o"ecnoci polityczn i moliwoci zaopatrywania na
przyk$ad os#" u"ogic w naj"ardziej za"ityc deskami okolicac :ndii w "uteleczki
coca@coli. /zecz nie polega wic jedynie na przezwycieniu granic narodowyc i
tworzeniu gospodarki glo"alnejB jest to zmiana przestrzenno@czasowego odniesienia
ca$okszta$tu dzia$alnoci gospodarczej, os$a"iajca rzdy narodowe, oywiajca potencja$
gospodarki lokalnej, stwarzajca organizacjom spo$ecze&stwa o"ywatelskiego
moliwoci nowyc rozwiza& sieciowyc. 'o, co nazywamy glo"alizacj, w
rzeczywistoci stanowi dramatyczne uproszczenie zacodzcej kompleksowej
prze"udowy !unkcji terytorialnyc.
.28
<rzeywamy zalew teorii glo"alizacji. 'u jednak r#wnie ca$ociowa wizja jest procesem
w "udowie. % rzeczywistoci stosunkowo najjaniejsze wizje wy$aniaj si ze studi#w
konkretnyc megatrend#w. Na przyk$ad, o czym "y$a mowa wyej, wanym
odnonikiem jest !inansjeryzacja. /#wnie wana jest przemieszczenie znacznej czci
dzia$alnoci gospodarczej ku temu, co nazwalimy gospodark wiedzy, i szerzej )
dominacj rzeczy KnienamacalnycL w procesac produkcji. Dominacja ta okrela nawet
inny midzynarodowy podzia$ pracy, now Knier#wnomiern specjalizacjL w skali
wiatowej. %raz z ukszta$towaniem si planetarnej przestrzeni przemys$u
rozrywkowego, szy"ko zmierzajcego do pasteryzacji ) czy macdonaldyzac-i )
wiatowej zar#wno w s!erze kulturalnej, jak i w s!erze nawyk#w konsumpcyjnyc,
r#wnie kultura zacz$a odgrywa kluczow rol w glo"alizacji gospodarki,.
Dramatyczna ekspansja do$czalnoci planetarnej stworzy$a now w$adz polityczn,
ekonomiczn i medialn, kt#r sprawuj wielkie korporacje ) przeo"raenie to
zanalizowano jeszcze w do niewielkim stopniu. %$adza ta ma z kolei skutki
ekologiczne ) "ezporednio poprzez supereksploatacj zaso"#w i tworzenie nietrwa$yc
modeli konsumpcji, a porednio poprzez stwarzane nier#wnoci ) w kt#ryc po raz
pierwszy inercja stworzonyc dynamik zdecydowanie "ierze g#r nad tempem
korygowania kurs#w.
.28
Nie zajmujemy si tu szczeg#$owo tym Kuporzdkowaniem przestrzeni rozwoju gospodarczegoL, kt#re
przedstawilimy w Aadislau Dow"or, (ctaQio :anni, <aulo /ezende Rred.S, 8esa&ios da globalizaKLo,
<etr#polis, =d. Iozes .998- patrz take nasza praca 8a globalizaKLo ao poder local a nova hierarCuia
dos espaKos, .995 ) ttpBCCdow"or.org, pod KDrtigos (nlineL,
8;
% procesie tym czas nie jest naszym sojusznikiem. 0eria zmian planetarnyc, takic jak
glo"alne ocieplenie czy zerwanie $a&cuc#w ywnociowyc w oceanac, postpuje w
takim tempie, e gdy zauwaamy nieodwracalno, okazuje si, e przekroczono ju
punkt, od kt#rego nie ma odwrotu. <olityczne zrozumienie nieodwracalnoci, kt#re
nastpuje wtedy, gdy rzdom i innym aktorom spo$ecznym udaje si wyj ze stanu
"iernoci, sytuuje si daleko poza czasowym oryzontem korekty.
%ystarczy wymieni niekt#re z tyc mikrotrend#w, a"y zda so"ie spraw z g$"i
przeo"rae&, !antastycznego Kskurczenia siL naszej ma$ej planety. <owstaje nowy wiat
) nie "ierze si on z jakiej pozytywnej wizji, kt#r ccieli"ymy zrealizowa, lecz jest
prost wypadkow niekontrolowanyc dynamik. <ojcie glo"alizacji ) gigantyczna kapa,
kt#ra s$uy za przykrywk tego ca$okszta$tu przeo"rae& ) jest wystarczajco og#lne, a"y
mog$o "y pomocne w zrozumieniu tego, co si dzieje.
Hest to interesujca !orma podejmowania pro"lemu, kt#ry jest z"yt rozleg$y i
zr#nicowany, a"y mona "y$o zamkn go w syntetycznej wizji, i ) zgodnie z do"r
tradycj marksowsk ) do"ry spos#" identy!ikowania sprzecznoci, kt#re si pojawiaj.
Gdy na przyk$ad m#wimy o !antastycznym przyspieszeniu istorii, zapominamy, e
po$owa ludnoci wiata yje jeszcze z rolnictwa rodzinnego, e oko$o *; proc. ludnoci
wiata gotuje na drewnie, e setki milion#w os#" usi$uj jeszcze przey z
rzemielniczego ry"o$#wstwa przy"rzenego. :nnymi s$owy, glo"alizacja nie jest
procesem jednolitym. %rcz przeciwnie, kopie ona g$"ok przepa midzy
mniejszoci kraj#w ) i ic sieci przedsi"iorstw ponadnarodowyc ) kt#re rozwijaj
si coraz szy"ciej, w tempie nowyc tecnologii, a ogromn mas ludnoci wiata, kt#ra
jest poz"awiona swoic tradycyjnyc !orm przetrwania, ale nie ma dostpu do rodk#w
nieodzownyc do uczestnictwa w nowyc !ormac. <rzy"rzene populacje planety nie
znajduj ju ry" w morzac lu" znajduj je coraz rzadziej ani nie maj dostpu do
zatrudnienia czy docodu w gra"ieczym ry"o$#wstwie przemys$owym. 3onokultura,
odlesienie i przemoc wsp#$czesnyc wojen likwiduj tradycyjne warunki przeycia
populacji wiejskiego wiata a!ryka&skiego, tote ucodz one do miast, w kt#ryc nie
croni ju ic przesz$o, a tera1niejszo ic nie przygarnia.
%yo"raanie so"ie, e na tej planecie, kt#ra cigle si kurczy, i przy znanyc
tendencjac demogra!icznyc, kraje "ogate "d mog$y wygodnie y w swojego rodzaju
zamknitym kondominium planetarnym, zapo"iegajc zamacom w 0tanac
Gjednoczonyc, t$umic rewolty na KkolorowycL przedmieciac wielkic miast we
4rancji, za"ijajc nielegalnyc imigrant#w na granicac, cronic swoje tecnologie i od
czasu do czasu z"ierajc G8, a"y darowa niekt#re d$ugi, to dzi przejaw lepoty.
.29
:nna sprzeczno powstaje na skutek napicia midzy tempem postpu nowyc
tecnologii a niepor#wnanie powolniejszym tempem zmiany kulturalnej i
instytucjonalnej. ?zy naley klonowa istoty ludzkie, czy nieU ?zy elektroniczne
pilnowanie pracownik#w w przedsi"iorstwie jest uprawnioneU ?zy ) zak$adajc, e
mamy konieczn do tego w$adz ) naley kontrolowa manipulacj genetyczn, kt#ra si
upowszecniaU ?zy normalna jest sprzeda in!ormacji o naszym DND przez szpitale lu"
la"oratoria analizU % rzeczywistoci upowszecnienie wiedzy z zakresu czystej cemii,
"iologii i !izyki umoliwia wyprodukowanie w kadym gospodarstwie kwintala ) czy
.29
% studium tendencji trend#w demogra!icznyc planety, przedstawionym przez 34%, projektuje si na
naj"lisze lata coroczny przyrost licz"y ludnoci o 76 milion#w os#", z czego 95 proc. w u"ogic
regionac. :34, Dinance and 8evelopment, wrzesie& ,;;6 r.
8.
nieco wicej ) narkotyk#w, trucizn, rozmaityc typ#w za"#jczej "roni, a tymczasem ic
kontrola !unkcjonuje po staremu. /osja i 0tany Gjednoczone zalewaj planet "roni, a"y
nastpnie sprzedawa rodki do walki z terroryzmem.
.*;
'o centralny pro"lem, w
szczeg#lnoci dotyczcy niszczenia rodowiska planety, poniewa tecnologiczne
zdolnoci eksploatacji "ogactw szerz si w zawrotnym tempie ) prosz przyjrze si na
przyk$ad ry"o$#wstwu przemys$owemu, kt#re korzysta z systemu nawigacji satelitarnej
G<0 ) gdy tymczasem nasze systemy kontroli cigle nale do preistorii.
<odo"ne napicie powoduj zr#nicowane skutki nowyc tecnologii w s!erze
zatrudnienia, a kto m#wi o zatrudnieniu, ten m#wi o inercji spo$ecznej, prawac dostpu
do polityk spo$ecznyc i coraz czciej do elementarnego przetrwania rodzinnego. %
ramac czego, co Narody Gjednoczone nazwa$y -obless growth, wzrostem
"ezzatrudnieniowym, "ezro"ocie nie wynika ju z "raku wzrostu, lecz z samej !ormy
wzrostu. % krajac naj"ardziej rozwinityc postp tecnologiczny przesuwa miejsca
pracy na przyk$ad z linii produkcyjnyc do projektowania, zarzdzania, dzia$alnoci
adwokackiej, ksigowoci, marketingu ) do tzw. aktyw#w nienamacalnyc ) czciowo
r#wnowac proces. % krajac rozwijajcyc si i w og#le w wiecie dynamika ta si
odwraca, poniewa ludzie nie tylko maj niewielki dostp do wskiego segmentu miejsc
pracy, kt#re stwarzaj tak cronione nowe tecnologie, ale r#wnie dlatego, e lokalne
przedsi"iorstwa cierpi na zalew produkt#w, do kt#ryc wytwarzania uywa si duo
tecnologii i ma$o si$y ro"oczej i kt#re zastpuj lokaln produkcj. <roces produkcji
Nike w 0tanac Gjednoczonyc jest pod tym wzgldem wymownyB nieliczne i szlacetne
miejsca pracy w F0D, zatrudnienie na niepewnyc warunkac w :ndonezji i inwazja
importowanyc produkt#w, kt#re na przyk$ad powoduj "ezro"ocie w przemyle
o"uwniczym we 4rancji.
(g#lne skutki takic trend#w wywo$uj o wiele szersze napicie, kt#re do do"rze
przestudiowanoB dystans dzielcy "ogatyc i "iednyc. (czywicie, wielki dramat polega
na tym, e zdolno eksploatacji "ogactwa i docodu przez wielkie korporacje w "ardzo
szy"kim tempie rozszerzy$a si wraz z nowymi tecnologiami, a tymczasem
zdemontowano nieliczne instrumenty redystry"ucji docodu i polityk spo$ecznyc. Do
wyciskania docodu mamy niezwykle silne korporacje wiatowe, ale do jego
redystry"ucji nie mamy rzdu wiatowego.
.*.
.*;
% latac ,;;;@,;;* /osja "y$a odpowiedzialna za 2, proc. eksportu "roni Rwyprzedawa$a stare zapasyS,
0tany Gjednoczone za 2. proc., 4rancja za 8 proc., %ielka >rytania za 5 proc. 'a grupa kraj#w ponosi
odpowiedzialno za trzy czwarte zadeklarowanego eksportu "roni. Na ?iny przypada zaledwie , proc. %
Raporcie o Rozwo-u #po'ecznym 200_, z kt#rego pocodz te dane Rs. ,92, ta"ela ,2S, zwraca si uwag na
wielkie rozmiary nierejestrowanego eksportu "roni. Gospodarka nielegalna stanowi ol"rzymi sektor, kt#ry
jest s$a"o z"adany i z $atwoci egluje w niekontrolowanej przestrzeni glo"alnej. Jwitnie r#wnie
pseudolegalnoB Haponia i :slandia za"ijaj wielory"y pod pretekstem "ada&, kt#re maj przyczyni si do
ic ocrony. % tej dziedzinie nigdy nie prowadzono tylu "ada&l
.*.
Gyski korporacji przypisuje si skutecznoci zarzdzania nimi, co kszta$uje ic pozytywny wizerunek.
0tudia nad pocodzeniem zysku korporacyjnego stanowi kolejne pole rozwijajcyc si "ada&.
%ydo"ycie "ary$ki ropy na!towej w Dra"ii 0audyjskiej kosztuje , dolary, a przedsi"iorstwa sprzedaj j
za 6; dolar#w. % istocie nie mamy do czynienia ze skutecznoci zarzdzania, lecz z si$ polityczn. Gyski
wielkic instytucji zajmujcyc si spekulacj !inansow wi si "ezporednio z kontrol proces#w
tecnologicznyc i z u$atwieniami o!erowanymi przez raje podatkowe. <rodukty sprzedaje si kilkadziesit
razy droej ni kosztuje ic wytwarzanie po prostu dlatego, e stworzono odpowiedni KmarkL. :nne
rodzaje dzia$alnoci gospodarczej przynosz zyski, "o wykorzystuj s$a"o system#w prawnyc. Ge
wzgldu na "rak glo"alnej governance korporacje glo"alne p$ywaj praktycznie "ez kontroli. Jto, kto nie
rozumie tego mecanizmu, sk$onny jest mniema, e kto zara"ia gru"e pienidze, musi "y do"ry.
8,
Dsymetria postp#w tecnologicznyc na wiecie, negatywnie od"ijajca si na wielkiej
czci ludnoci wiata, arytmia zacodzca midzy postpem korporacyjnym a rozwojem
odpowiednic mecanizm#w regulujcyc, g$"oko nier#wnomierny wp$yw na
zatrudnienie, stwarzajcy now ierarci midzy najnowoczeniejszymi !ormami
zatrudnienia a zatrudnieniem na niepewnyc warunkac oraz nie!ormaln i nielegaln
dzia$alnoci gospodarcz ) te trzy makrotrendy z"iegaj si, powodujc narastajc
nier#wno midzy krajami, jak r#wnie midzy "ogatymi i u"ogimi w kadym kraju.
Gnakomity "ilans zawiera studium !he <neCuality "redicament, opracowany w dziesi
lat po Nwiatowym 0zczycie Jopenaskim przez /ad Gospodarcz i 0po$eczn (NG.
%ycodzi si w nim daleko poza pojcie u"#stwa, szeroko uwzgldniajc
Kpozaekonomiczne wska1niki nier#wnociL.
% dziedzinie nier#wnoci ekonomicznej rezultat jest taki, e Kanalizy wzor#w
nier#wnoci sugeruj, i w cigu ostatnic pidziesiciu lat nier#wno w s!erze
docod#w i spoycia midzy krajami pozostaje wzgldnie sta"ilnaL, co samo w so"ie jest
niezmiernie znamienne ze wzgldu na to, e w tym okresie ogromnie rozwin$y si
rodki tecniczne. Niewtpliwie nastpi$a poprawa sytuacji naju"oszej czci ludnoci.
'ymczasem, Kgdy pog$"i si analiz, o"raz nie okae si tak dodatni. <o pierwsze,
popraw dystry"ucji docodu na wiecie g$#wnie mona wyjani szy"kim wzrostem
gospodarczym ?in i w mniejszym stopniu :ndii, przy czym zmiana ta w duej mierze
odzwierciedla popraw po$oenia naju"oszyc segment#w ludnoci tyc dw#c kraj#w
kosztem grup o rednic docodac. <o drugie, udzia$ naj"ogatszyc .; proc. ludnoci
wiata w docodac ca$ego wiata wzr#s$ z 5.,6 do 52,* proc. <o trzecie, gdy z analizy
wy$czymy ?iny i :ndie, okae si, e dostpne dane wykazuj wzrost nier#wnoci w
s!erze docod#w ze wzgldu na kom"inowany e!ekt najwyszyc nier#wnoci w s!erze
docod#w w poszczeg#lnyc krajac i niepomylnego dla dystry"ucji docod#w
szy"szego przyrostu ludnoci w krajac naj"iedniejszyc. <o czwarte, w ostatnic
dziesicioleciac wzros$a luka docodowa midzy krajami naj"ogatszymi i
naj"iedniejszymi.L
.*,
Ggodnie z danymi %orld :ncome :nePuality Data"ase R%::DS, w latac pidziesityc,
szedziesityc i siedemdziesityc w wikszoci gospodarek rozwinityc,
rozwijajcyc si i centralnie planowanyc zmniejsza$a si wewntrzkrajowa nier#wno
w s!erze docod#w. Natomiast od lat osiemdziesityc zmniejsza si ona wolniej lu" si
sta"ilizuje, a w wielu krajac nawet na nowo wzrasta. Nowoci jest r#wnie wzrost
nier#wnoci w krajac rozwinityc. K(g#lnie rzecz "iorc, studium ewolucji
nier#wnoci gospodarczej w dziewiciu krajac (D?= potwierdza, e ) moe z
wyjtkiem Janady ) we wszystkic analizowanyc krajac dosz$o do znacznego
przesunicia w podziale docodu.L
.*2
<od tym wzgldem do"rze reprezentowana jest nadal Dmeryka maci&ska. K?ec
odr#niajc wz#r nier#wnoci wewntrznej w Dmeryce maci&skiej od innyc region#w
jest udzia$ .; proc. naj"ogatszyc rodzin w ca$ym docodzie. RlS Najg$"sza przepa
wystpuje w >razylii, gdzie doc#d na oso" naj"ogatszyc .; proc. ludnoci jest 2,
razy wyszy ni doc#d naj"iedniejszyc *; proc. Najnisze poziomy nier#wnoci w
s!erze docod#w w tym regionie spotyka si w Frugwaju i Jostaryce, gdzie docody na
.*,
FN, <neCuality%%%, s. **.
.*2
'ame, s. *8.
82
oso" naj"ogatszyc .; proc. s 8,8 i .,,6 razy wysze ni docody naju"oszyc *;
proc.L
.**
'am, gdzie stwierdzono postpy, nastpi$o to na skutek wdroenia program#w walki z
u"#stwem. K% ostatnic dw#c dziesicioleciac na poziomie glo"alnym poczyniono
znaczny postp w dziedzinie redukcji u"#stwa, w duej mierze w wyniku realizacji
"ardziej zerodkowanyc program#w i polityk walki z u"#stwem. R...S <ostpy osignite
w ?inac i :ndiac istotnie przyczyni$y si do uzyskania dodatniego o"razu w skali
glo"alnej. <oniewa na te dwa kraje przypada 28 proc. ludnoci wiata, szy"ka ekspansja
ic gospodarek doprowadzi$a do znacznego zmniejszenia licz"y os#" yjcyc na
wiecie w a"solutnym u"#stwie- w latac .99;@,;;; licz"a ta zmala$a z .,, do .,.
miliarda. % ?inac w latac .98.@,;;. proporcja os#" yjcyc za niespe$na dwa
dolary dziennie zmala$a z 88 do *7 proc., a licz"a os#" yjcyc za niespe$na jednego
dolara dziennie zmala$a z 62* do ,., milion#w. % :ndiac proporcja os#" yjcyc za
niespe$na dwa dolary dziennie zmala$a z 9; do 8; proc., a licz"a os#" yjcyc w
skrajnym u"#stwie zmala$a z 28, do 259 milion#w.L
.*5
'ak wic, g$#wny wp$yw dodatni
wyra1nie zawdziczamy ?inom.
'u nie interesuj nas g$#wnie licz"y i dramaty, kt#re one o"razuj, lecz to, e wyra1nie
wiadcz one o potrze"ie pozytywnyc, zorganizowanyc interwencji pozwalajcyc
stawi czo$o u"#stwu. <oniewa za, o"ok niszczenia rodowiska, nier#wno stanowi
dzi g$#wny pro"lem, trze"a skupi duo wiksze wysi$ki na wypracowaniu aktywnyc
polityk walki z u"#stwem i trwa$ego rozwoju.
Drugi punkt "rzmi takB nie wystarczy polega na mecanizmac ekonomicznyc, "o
nier#wno stanowi znacznie rozleglejszy pro"lem. K>y moe od narastajcyc
poziom#w u"#stwa jeszcze waniejsze jest pojawienie si w wielu krajac i inkrustacja
Rentrenchment1 nowyc wzor#w u"#stwa. Do godnyc uwagi zmian naley narastajca
tendencja do rotacji os#" wewntrz i na zewntrz s!ery u"#stwa, wzrost u"#stwa
miejskiego i stagnacja u"#stwa wiejskiego oraz wzrost proporcji pracownik#w
nie!ormalnyc wr#d "iedoty miejskiej i licz"y niezatrudnionyc os#" u"ogic. RlS
0por#d wszystkic nier#wnoci wystpujcyc zar#wno w o"r"ie poszczeg#lnyc
kraj#w, jak i midzy krajami, "y moe najdalej idce skutki ma niezdolno
wzrastajcej czci wiatowej populacji poszukujcej pracy do jej znalezienia.L
.*6
<owysze dane odnosz si do podzia$u docodu. >adania Nwiatowego :nstytutu >ada&
nad =konomik /ozwojow R%:D=/S Fniwersytetu Narod#w Gjednoczonyc wskazuj
na inny dramat, kt#rym jest koncentracja nagromadzonego "ogactwa. % rzeczywistoci
o"ie metodologie s ze so" zwizane, poniewa wikszy doc#d pozwala naj"ogatszym
gromadzi wicej w$asnoci i lokat !inansowyc, gdy tymczasem u"odzy pograj si w
stagnacji. 'ak wic, nagromadzone "ogactwo .Knet worth the value o& physical and
&inancial assets less debts), co w raporcie odpowiada Ka comprehensive concept o&
household wealth)1, czyli zakumulowany majtek rodzinny, ma tendencj do jeszcze
wikszej polaryzacji spo$ecze&stwa, a w szczeg#lnoci prowadzi do tworzenia
gigantycznyc !ortun, kt#re niewiele maj wsp#lnego z wk$adem tyc os#" czy rodzin w
wytwarzanie "ogactwa spo$ecznego.
.*7
.**
'ame, s. 5;.
.*5
'ame, s. 5..
.*6
'ame, s. 5*@55.
.*7
Hames DaQies, 0usana 0andstr`m, Dntony 0orrocks, =dward N. %ol!!, !he Elobal 8istribution o&
?ousehold ,ealth, ,;;6, :: ) www.%ider.unu.eduCnewsletterCnewsletter.
8*
Nagromadzone "ogactwo rodzinne szacowano w ,;;; r. na .,5 "ilion#w dolar#w, co
r#wna$o si .** tysicom dolar#w na oso" w 0tanac Gjednoczonyc, .8. tysicom
dolar#w w Haponii, ..;; dolarom w :ndiac, .*;; w :ndonezji. 'akie zaw$aszczanie
"ogactwa kszta$tuje geogospodark typu KDl!aQille ) Dl!aQelaLB K/egionalna dystry"ucja
zakumulowanego "ogactwa .asset holdings1 wskazuje na wielk koncentracj "ogactwa
w Dmeryce <#$nocnej, =uropie i krajac Dzji o wysokim docodzie, kt#re razem
skupiaj 9; proc. glo"alnego "ogactwa. ?o na Dmeryk <#$nocn przypada zaledwie 6
proc. doros$ej ludnoci wiata, posiada ona 2* proc. "ogactwa rodzinnego.L
Dkumulacja "ogactwa w o"r"ie poszczeg#lnyc kraj#w naturalnie wzmacnia t
tendencj, gdy naj"ogatsze rodziny mog gromadzi wikszy majtek. <rzepa
dzielca te kraje od wewntrz si pog$"ia. KNa naj"ogatsze .; proc. przypada od *;
proc. w ?inac do ponad 7; proc. w 0tanac Gjednoczonyc i niekt#ryc innyc
krajac. RlS Nasze wyniki wykazuj, e w ,;;; r. najwyszy decyl naj"ogatszyc
posiada$ 85 proc. glo"alnego "ogactwa. , proc. naj"ogatszyc os#" doros$yc na wiecie
posiada$o ponad po$ow glo"alnego "ogactwa, a . proc. posiada$ *; proc. ca$ego
"ogactwa rodzinnego. Natomiast nisza po$owa doros$ej populacji wiata posiada$a tylko
. proc. glo"alnego "ogactwa. %arto Gini dla "ogactwa glo"alnego oceniono na 89,
przy czym t sam warto Gini uzyskano "y, gdy"y .;; dolar#w podzielono midzy sto
os#" tak, e jedna oso"a otrzyma$a"y 9; dolar#w, a pozosta$yc 99 otrzyma$o"y po .;
cent#w.L
?iekawe, e gdy m#wi si o dystry"ucji docodu, podatku od !ortuny, podatku od
spadku, w mediac m#wi si o populizmie i demagogii. Nie widzie dramat#w
pitrzcyc si na skutek o"ecnyc dynamik to "y nie"ezpiecznie lepym.
Nie tylko naley przyglda si dynamikom spo$ecznym w szerszej perspektywie, ale
trze"a r#wnie nada zasadnicze znaczenie organizacji partycypacyjnyc proces#w
podejmowania decyzji. KDgenda przyzwoite- pracy stawia czo$o wielu wyzwaniom, kt#re
wywo$uje glo"alizacja, w tym utracie pracy, nier#wnomiernemu podzia$owi korzyci i
dezorganizacji .disruption1 spowodowanej w yciu tak wielu os#". 0prostanie tym
wyzwaniom "dzie wymaga$o uczestnictwa aktor#w na wszystkic poziomac.L
.*8
%ielkie wyzwanie jest nadal "liskie temu, co 0amir Dmin przedstawi$ ju kilkadziesit
lat temuB gospodarka si glo"alizuje, a tymczasem instrumenty interwencji nadal maj
krajowy carakter. 3idzynarodowe systemy regulacji, takie jak (NG, 34% i inne, w
dalszym cigu s instrumentami czstkowego rozwizywania pro"lem#w midzy
pa&stwami i pod dnym wzgldem nie przypominaj rzdu wiatowego. 'worzenie
"lok#w to rodek umierzajcy lu" droga do szerszej konstrukcji. 0tany Gjednoczone
wyra1nie wystpuj w carakterze kandydata do roli Kwiatowego regulatoraL, ale rzdy
jednego pa&stwa nad innymi na pewno nie jest rozwizaniem.
% ca$okszta$cie inicjatyw zwizanyc ze Nwiatowym 4orum 0po$ecznym pojawia si
interesujca o rozwiza& alternatywnyc. <ierwsza pr#"a planetarna polega na "udowie
systemu ocrony planety i reorientacji kierunk#w rozwoju oraz o"ejmuje dziesitki
tysicy organizacji spo$ecze&stwa o"ywatelskiego, kt#ryc o"ecno przy podejmowaniu
decyzji w poszczeg#lnyc krajac i organizacjac midzynarodowyc ronie, co
pozostaje kruca. % prasie pojawi$o si tylko doroczne wydarzenie, przedstawione w
spos#" g$"oko zniekszta$cony, ale w rzeczywistoci tworzy si niezwykle zwinna,
.*8
FN, <neCuality%%%, s. 58.
85
interaktywna sie "ronica praw, o"naajca manipulacje medialne, szerzca in!ormacje
ekologiczne ) lista jest niesko&czona- tworzy ona now przestrze& glo"alnyc powiza&.
Na innym poziomie mamy "adania powicone "udowie planetarnej sieci interaktywnej
w najrozmaitszyc dziedzinacB dzi kady redni szpital zawiera porozumienia o
wymianie lekarzy, uniwersytety tworz sieci wsp#$pracy naukowej ) <apieski
Fniwersytet Jatolicki w 0Xo <aulo przeprowadzi$ .6;; akcji wsp#$pracy
midzynarodowej ) a miasta tworz sieci, kt#re pozwalaj wymienia innowacje w
dziedzinie zarzdzania itd. 'ak wic, co nasza uwaga w s!erze gospodarki wiatowej
nadal skupia si na ministerstwac spraw zagranicznyc, na andlu midzynarodowym,
na korporacjac ponadnarodowyc i na organizacjac wielostronnyc, nowoczesna
do$czalno tworzy niezwykle gst wiatow tkank ekonomiczn mikrostosunk#w
midzynarodowyc opart na milionac instytucji.
Dnaliz tej ewolucji po linii politycznej teorii demokracji midzynarodowej
przedstawiono w ksice ReF<magining "olitical Community.
.*9
K?o demokracja uzyska$a znaczce wyniki w procesie governance pa&stwa w
odniesieniu do pro"lem#w regionalnyc i glo"alnycL, przede wszystkim stoimy wo"ec
!aktu o wielkim znaczeniuB wo"ec "raku midzynarodowyc i demokratycznyc
mecanizm#w podejmowania decyzji. 'ak oto, jako centralna kwestia pojawia si
pro"lem glo"alnej governance% KDzi spo$eczno midzynarodowa rozpaczliwie szuka
nowej glo"alnej r#wnowagi politycznej. Dla niekt#ryc idea$em "y$"y $ad wiatowy, w
kt#rym kilkaset wielkic przedsi"iorstw dyktowa$y"y panelowi silnyc i potnyc
pa&stw normy s$uce realizacji ic w$asnyc interes#w. RlS /#wnowaga w$adzy
przesun$a si na korzy kapita$u i na niekorzy zar#wno rzd#w narodowyc, jak i
krajowyc ruc#w pracowniczyc. % rezultacie samodzielno demokratycznie
wy"ranyc rzd#w jest coraz "ardziej ograniczaj niereprezentatywne i nie wy"ierane
1r#d$a w$adzy ekonomicznej.L Dutorzy cytuj owiadczenie sze!a ?oca@?oli o
Kdyslokacji w$adzyLB K0zczerze m#wic, wierz, e w przysz$oci ta dyslokacja
doprowadzi do sytuacji, w kt#rej zdecydowanie naj"ardziej wp$ywowymi instytucjami
"d przedsi"iorstwa.L Jorporacja ma wic odgrywa rol dominujcej w$adzy
politycznej.
.5;
Dutorzy pok$adaj nadzieje w potencjale do$czalnoci ogromnej r#norodnoci
instytucji. KJwestie stawiane przez szy"ki rozw#j kompleksowyc powiza& i stosunk#w
wzajemnyc midzy pa&stwami i spo$ecze&stwami oraz przez oczywiste przecinanie si
si$ i proces#w krajowyc i midzynarodowyc nadal pozostaj w duej mierze nie
z"adaneL i powstaje pro"lem, Kdo jakiego stopnia pa&stwo narodowe w dalszym cigu
moe znajdowa si w centrum myli demokratycznejL.
'aki punkt widzenia stawia na oddolne procesy demokratyczne, wycodzce od podstaw
spo$ecze&stwa. K<oniewa potrze"y i pragnienia ludnoci najskuteczniej wyraaj si za
porednictwem zorganizowanego dzia$ania, eksplozja organizacyjna naszyc czas#w jest
niemniej wana ni eksplozja demogra!icznal 3noenie si organizacji przenika
wszystkie poziomy ludzkiej dzia$alnoci ) organizacji dzielnicowyc, grup dzia$ajcyc
w ramac spo$ecznoci lokalnyc, siatek regionalnyc, pa&stw narodowyc i ustroj#w
ponadnarodowyc, a po system midzynarodowy.L
.*9
Daniele Drci"ugi, DaQid Eeld, 3artin J`ler Rred.S, ReF<magining "olitical Community #tudies in
Cosmopolitan 8emocracy, 0tan!ord, 0tan!ord FniQersity <ress .998. ?ytaty pocodz g$#wnie z artyku$#w
DaQida Eelda i Hamesa /oseau.
.5;
'ame, s. .8 i *,.
86
'ak oto wy$ania si inna !ilozo!ia uporzdkowania instytucji. KD"y mecanizmy
governance uzyska$y legitymacj i poparcie, kt#rego potrze"uj, jeli maj trwa, jest
"ardziej prawdopodo"ne, e te, kt#re "d !unkcjonowa, rozwin si oddolnie, a nie
odg#rnie.L Dutorzy wskazuj, e jako takie ) jako mecanizmy, kt#re potra!i generowa
konsens rzdzonyc ) s to systemy samoorganizujce si, kt#re d do zaspokojenia
wsp#lnyc potrze" uczestniczcyc w nic grup i tworz akceptowane przez te grupy
instrumenty kontroli. Gdaniem autor#w, codzi o to, a"y stara si wesprze t dynamik
w spos#" zorganizowany.
.5.
Hak wida, agenda teoretyczna gospodarki wiatowej prowadzi nas do kwestii planetarnej
governance demokratycznej ) do wypracowania proaktywnyc propozycji politycznyc,
tak, a"y mona "y$o stawi czo$o dw#m g$#wnym makrotrendom systemuB niszczeniu
rodowiska i nier#wnoci, kt#re zreszt s ze so" silnie powizane. Nad elementami
stanowicymi proces glo"alizacji ) !inansjeryzacj gospodarki, ierarcizacj pracy,
w$adz korporacyjn, koncentracj wiatowej kontroli in!ormacji i innymi ) naley
pracowa po takiej linii od"udowy krytycznyc osi przetrwania. Gw$aszcza os$a"ienie
(NG w tej !azie, w kt#rej pitrz si glo"alne zagroenia i w kt#rej ywotnie
potrze"ujemy demokratycznyc proces#w podejmowania decyzji, po prostu "udzi lk.
%raz z glo"alizacj gospodarki "ez odpowiedniej glo"alizacji demokratycznyc
mecanizm#w podejmowania decyzji ogromna cz dzia$alnoci gospodarczej wymyka
si spod jakiejkolwiek kontroli. =kspansja organizacji spo$ecze&stwa o"ywatelskiego,
kt#re dzia$aj w przestrzeni planetarnej i d do powizania interes#w spo$ecznyc,
tylko czciowo kompensuje stworzon pustk instytucjonaln.
+<) $aradygmat wsp-pracy
Najwaniejsza dyslokacja sejsmiczna w teorii ekonomicznej odnosi si do stopniowego
wyczerpywania si konkurencji jako g$#wnego mecanizmu regulacji gospodarczej, a
poza tym g$#wnego pojcia w analizie motywacji oraz si$y napdowej, kt#ra ma sta za
naszymi decyzjami ekonomicznymi.
Ggodnie z odziedziczonym punktem widzenia, jeli wszyscy postaramy si maksymalnie
) na ile to jest tylko moliwe ) uzyska w gonitwie ekonomicznej maksimum korzyci
oso"istyc, wszystko "dzie szy"ciej si rozwija. 3ieszajc pogld Ddama 0mita o
sumie korzyci indywidualnyc, HeremyMego >entama i 0tuarta 3illa o utylitaryzmie i
Jarola Darwina o przetrwaniu najzdolniejszyc, prowadzimy wojn wszystkic ze
wszystkimi, kt#r Dmerykanie nazywaj global rat race i kt#ra wyczerpuje si jako
mecanizm regulujcy, a nawet prowadzi nas do coraz "ardziej niepokojcyc impas#w
planetarnyc.
G coraz wiksz si$ docodzi do g$osu pogld, e jeli ccemy przetrwa, jestemy
skazani na rozw#j inteligentnyc !orm powizania rozmaityc cel#w ekonomicznyc,
spo$ecznyc, ekologicznyc i kulturalnyc, a w konsekwencji ) inteligentnyc !orm
wsp#$pracy midzy rozmaitymi aktorami uczestniczcymi w spo$ecznej konstrukcji tyc
.5.
% oryginaleB K:n order to acPuire te legitimacy and support tey need to endure, success!ul
mecanisms o! goQernance are more likely to eQolQe out o! "ottom@up tan top@down processes. Ds suc,
as mecanisms tat manage to eQoke te consent o! te goQerned, tey are sel!@organizing systems, steering
arrangements tat deQelop troug te sared need o! groups and te presence o! deQelopments tat
conduce to te generation and acceptance o! sared instruments o! controlL Rs. 22S.
87
cel#w. Dyslokacja sejsmiczna polega na stopniowym zastpowaniu paradygmatu
konkurencji przez paradygmat wsp#$pracy.
Eazel Eenderson opowiada, jak Kwesz$aL w ekonomi. % Nowym Horku mieszkania "y$y
wyposaone w piecyki do spalania nieczystoci. /ozwizywa$y one pro"lemy
indywidualne, ale rezultatem "y$y "rudne u"rania na wieszakac u wszystkic, "rudne
dzieci w parkac, w kt#ryc odk$ada$y si sadze, coro"y dr#g oddecowyc itd. Gdy
zaprotestowa$a u w$adz, wyjaniono jej, e piecyki, dynamizujc gospodark, tworz
miejsca pracy. Eazel popad$a w pop$ocB to "udowa z duym wysi$kiem rzeczy
"ezuytecznyc czy szkodliwyc jest do"ra, poniewa dynamizuje gospodarkU D
wysi$ek matek, kt#re pior u"rania i myj dzieci, nie jest kosztem, "o nic nie kosztujeU
'o nie macina ekonomiczna sko&czy$a z piecykami- uczyni$ to ruc matek
zorganizowanyc wok#$ swoic interes#w.
Eazel za"ra$a si za ekonomi i stopniowo, wok#$ popularnego dzi pojcia winFwin,
wypracowa$a punkt widzenia, kt#ry dzi wyk$ada w swojej ksice $uilding a ,inF,in
,orld%
.5,
<odstawowa idea jest prosta i odzwierciedla j popularny o"razek dw#c
osio$k#w, z kt#ryc kady cignie w przeciwn stron do swojego siana, i kt#re
odkrywaj rzecz oczywist ) najpierw jedz razem siano jednego, a nastpnie jedz
razem siano drugiego. Gdaniem Eazel, Ksieci o"ecnej epoki lepiej !unkcjonuj na
podstawie zasad, zgodnie z kt#rymi wszyscy wygrywaj .winFwin1, ale jeszcze s
zdominowane przez paradygmat glo"alnej wojny ekonomicznejL.
.52
K% $uilding a ,inF,in ,orld "ada si scenariusz i mapuje kolizj midzy
paradygmatem zewntrznie zogniskowanego i tecnologicznie napdzanego wzrostu
gospodarczego, kt#rego kulminacj "y$a nieznona glo"alna wojna ekonomiczna, a
narastaniem glo"alnyc niepokoj#w ludowyc, kt#re przejawiaj si w nowym,
wscodzcym paradygmacie i w rucac na rzecz trwa$ego rozwoju spo$ecznego. R...S
0ystemowa zamiana paradygmatu maksymalizacji glo"alnej konkurencji ekonomicznej i
wzrostu produktu krajowego "rutto na paradygmat "ardziej kooperacyjnego, trwa$ego
rozwoju ) co w dawniejszyc epokac wymaga$o"y setek lat ) jest co najmniej moliwa
w dzisiejszym wsp#$zalenym i szy"ko ewoluujcym systemie wiatowym.L
.5*
Hest nawet taki wymiar, kt#ry wycodzi poza etyk tego procesuB wsp#$praca w celu
tworzenia nowyc czy po prostu uytecznyc rzeczy jest jednym z najwaniejszyc
1r#de$ przyjemnoci. Nowoczesne pojcie przyw#dztwa ewoluowa$o od wizerunku sze!a,
kt#ry wydaje rozkazy, do wizerunku koordynatora, kt#ry organizuje procesy
.5,
Eazel Eenderson, $uilding a ,inF,in ,orld Ii&e $eyond Elobal *conomic ,ar&are, 0an 4rancisco,
>errett@Joeler .997.
.52
'ame, s. ,69. %arto r#wnie przytoczy to, co Daniel ?oen pisze w Ia 4ondialisation et ses
ennemis, <ary, Grasset ,;;*, o rozziewie midzy gospodark realn a instytucjamiB K% zasadzie najlepszy
spos#", a"y znale1 nowy pomys$ na rozwizanie danego pro"lemu polega na skoordynowaniu "ada& tyc,
kt#rzy je prowadz, i po dokonaniu odkrycia na oddaniu go do dyspozycji wszystkic. 'u ^do"rym_
modelem odniesienia nie jest model rynku, lecz model "ada& akademickic, kt#ry rozmaitymi
wyr#nieniami wynagradza ^do"rego "adacza_, udostpniajc zarazem wszystkim swoje odkrycia. 0ystem
w$asnoci intelektualnej sprawia, e dzieje si dok$adnie na odwr#t. Gespo$y, kt#re konkuruj na tym
samym polu, na przyk$ad o okrelony lek, nie dziel si swoj wiedz, a dokonane odkrycie staje si
wy$czn w$asnoci tego, kto pierwszy go dokona$. 3amy tu, w wiecie nowoczesnym, do czynienia ze
s!ormu$owan przez 3arksa myl o sprzecznoci midzy rozwojem si$ wytw#rczyc ) tu innowacji ) a
stosunkami w$asnociL Rs. ,,8S.
.5*
Eenderson, s. .9 i ,*.
88
kooperacyjne. <oczucie realizacji w zespole, kt#ry sko&czy$ do"rze wykonan prac, jest
ogromne.
.55
(czywicie, wiat nie jest us$any r#ami i przewaa krety&ska prze"ieg$o tyc, kt#rzy
w naszyc procesac kooperacyjnyc widz okazj do uzyskania dla sie"ie wikszyc
korzyciB dla nic wsp#$praca polega na tym, e inni maj wsp#$pracowa z nimi w ic
pogoni za zyskami. %izja walki o przetrwanie zdatniejszego jest niewtpliwie szeroko
rozpowszecniona. Nasycona jest ni szko$a ze swoj rywalizacj o pierwsze miejsce czy
najlepszy stopie&, a rywalizacj o przetrwanie, kt#r stanowi egzaminy wstpne na
wysze uczelnie, mona o"ejrze w kadym programie telewizyjnym. <omys$ polega na
tym, a"y KpokonaL innyc, co"y "atalia "y$a nieistotna, a jej skutki !atalne dla
wszystkic.
%arto przytoczy tu wk$ad DaQida Jortena, kt#ry w swojej ksice !he "ostFCorporate
,orld wycodzi od zrozumienia ogranicze& "iologicznej wizji wiata jako przestrzeni
rywalizacji gatunk#w o przetrwanie. % rzeczywistoci ptak, kt#ry zjada owoc, rozsiewa
nasiona, rodzcy si korze& potrze"uje mikroorganizm#w, a"y przyswoi so"ie azot itd.
:nnymi s$owy, wymiar kooperacyjny zdecydowanie dominuje w tym procesie i zapewnia
systemow !orm rozwoju ycia na planecie. Jonkurencji, kt#ra jest realna, nie odk$ada
si do lamusaB codzi o to, a"y zrozumie przewaajc o"ecno wymiaru
kooperacyjnego.
Gdaniem Jortena, w "ardzo cile okrelonyc warunkac rynek moe stanowi
rodowisko wsp#$pracy systemowej, ale nie dzieje si tak w rzeczywistej gospodarce.
K/ynki stanowi szczeg#ln instytucj ludzk s$uc agregowaniu wy"or#w wielu
jednostek po to, a"y zapewni skuteczn i sprawiedliw alokacj zaso"#w produkcyjnyc
w celu zaspokojenia potrze" ludzkic. Hednak ic !unkcja zaley od o"ecnoci licznyc
warunk#w krytycznyc. Japitalizm, uznajc si$ idea$u rynkowego, stroi si w retoryk
rynkow. ?zyni to jednak tylko dla swojego w$asnego wzrostu, tote jego instytucje
staraj si systematycznie niszczy do"roczynne !unkcje rynku. =liminuje regulacje
cronice interesy ludzkie i ekologiczne, usuwa granice gospodarcze, a"y usytuowa si
poza zasigiem pa&stwa, odmawia konsumentom dostpu do podstawowej in!ormacji,
dy do monopolizacji korzystnyc tecnologii i wykorzystuje !uzje, wykupy, sojusze
strategiczne i inne praktyki antykonkurencyjne, a"y podkopa zdolno rynku do
samoorganizacji.L
.56
% rzeczywistoci gospodarka zmienia si na og#$ szy"ciej ni nasza zdolno jej
zorganizowania. Dzia$alno gospodarcza staje si dzi znacznie szersza, kompleksowa i
interaktywna, co sprawia, e gospodarki kooperacyjne, zmaterializowane w kapitale
spo$ecznym, s coraz waniejsze. % wielkic przedsi"iorstwac na og#$ zrozumiano ju
t konieczno, co doprowadzi$o w nic do redukcji waclarza ierarcicznego,
organizacji zespo$#w pracowniczyc itd. (d lat osiemdziesityc wzros$o zrozumienie
.55
%e wspomnianym ju tekcie 4reya i 0tutzera tak rozwija si t mylB K(so"y maj sk$onno czu si
szczliwe nie tylko z powodu uzyskanego wyniku, ale r#wnie z samego procesu. RlS 0citoQsky twierdzi,
e ^r#nica midzy prac, kt#r si lu"i, a prac, kt#rej si nie lu"i, moe "y waniejsza ni r#nica
stopnia satys!akcji ekonomicznej spowodowanej przez nier#wnoci naszyc docod#w_. Audzie mog
r#wnie czu si "ardziej zadowoleni z tego, e s$usznie postpuj czy s uczciwi, niezalenie od wyniku.
RlS 'ak wic, poytek, kt#ry czerpie si z samego procesu podejmowania decyzji, "ierze g#r nad
poytkiem z osignitego wynikuL R(!hus utility is reaped &rom the decisionFmaking process itsel& over
and above the outcome generated)1 ) ?appiness and *conomics, s. .52.
.56
DaQid Jorten, !he "ostFCorporate ,orld Ii&e >&ter Capitalism, 0an 4rancisco, >errett@Joeler .999,
s. 6,.
89
potrze"y wsp#$pracy ju nie tylko wewnQtrz przedsi"iorstwa, ale r#wnie mi:dzy
przedsi"iorstwami, co odzwierciedlaj takie pojcia, jak Kkapitalizm sojusznik#wL,
Kuzgodnienia kooperacyjneL midzy przedsi"iorstwami, managed market itd.
Heli codzi o s!er przedsi"iorstw, ksik, kt#ra wywar$a wp$yw na dyslokacj
pogld#w, jest >lliance Capitalism 3icael Gerlaca. Dnalizuje si w niej realnie
istniejce !ormy wsp#$pracy midzy przedsi"iorstwami, zw$aszcza w Haponii, i sugeruje
si, e Kteoria ekonomiczna moe i powinna stawi czo$o granicom zatomizowanyc i
anonimowyc rynk#w, starajc si wyjani !ormy instytucjonalne, kt#re rozwijaj si w
nowoczesnyc gospodarkac w celu przezwycienia tyc ogranicze&. 0zczeg#lnie
interesujca jest rola d$ugoterminowyc transakcji i organizacja korporacyjna jako
alternatywa wo"ec rynk#w konkurencyjnyc. 'ak oto, rynki i przedsi"iorstwa
kapitalistyczne postrzega si nie jako izolowane jednostki gospodarcze, kt#re postpuj
zgodnie ze swoj w$asn logik, lecz jako kompleksowe uzgodnienia instytucjonalne
osadzone w $adzie prawnym spo$ecze&stwa i w podstawowyc regu$ac, zgodnie z
kt#rymi operuj aktorzy ekonomiczni.L
.57
% !erceira <talia okaza$o si, e poza procesami kooperacyjnymi midzy
przedsi"iorstwami poyteczne "y$o"y zorganizowanie wsp#$pracy z inicjatywami
pu"licznymi i 'rzecim 0ektorem ) wsp#$pracy, kt#ra moe przynie oszczdnoci co
prawda zewntrzne wo"ec przedsi"iorstwa, ale wewntrzne wo"ec regionu, czynic
prac wszystkic "ardziej produktywn. %e wspomnianej wyej ksice ?arlo 'rigiglii
mamy do czynienia z pojmowaniem terytorium jako przestrzeni konstrukcji uzgodnie&
kooperacyjnyc.
'en wymiar praktyczny ma oparcie w strukturalnyc zmianac proces#w reprodukcji
spo$ecznej, o kt#rej jest mowa w ca$ym naszym eseju. Gdy wiedza staje si w coraz
wikszym stopniu g$#wnym czynnikiem produktywnoci, wiedzy, kt#r dzielimy si z
innymi, nie wyciska si jej ju z nikogo, lecz przeciwnie ) ma ona tendencj do
rozmnaania si i naturalna ewolucja nie polega na tym, e gu"imy si w lesie patent#w i
zakaz#w, lecz na tworzeniu otwartyc rodowisk kooperacyjnyc, co na przyk$ad
widzimy w przypadku AinuWa, %ikipedii czy w kooperacyjnyc !orm dzia$alnoci
"razylijskiego Duszpasterstwa Dzieci. %ojna oparta na Kto jest mojeL nie ma sensu, gdy
codzi o wiedz.
:nna dynamika, kt#ra sprawia, e wsp#$praca jest o wiele "ardziej o"ecna, to
do$czalnoB tak $atwo jest wsp#$pracowa nawet "ardzo odleg$ym od sie"ie aktorom, e
redniowieczna idea izolowanego i samowystarczalnego zamku staje si coraz
mieszniejsza, podo"nie jak coraz "ardziej ograniczona staje si wizja przedsi"iorstwa
ze swoim KkapitanemL@przedsi"iorc stajcym do walki ze wszystkimi i zazdronie
strzegcym swoic sekret#w. % tym znaczeniu midzyuczelniane sieci wsp#$pracy
wskazuj inteligentniejsze i nowoczeniejsze drogi, co gros wiata akademickiego ma
r#wnie sk$onno do zaszywania si w swoic wieac.
.57
3icael A. Gerlac, >lliance Capitalism !he #ocial /rganization o& `apanese $usiness, >erkeley,
FniQersity o! ?ali!ornia <ress .99,, s. 29. Gerlac stwierdza, e sama wymiana andlowa oparta na
anonimowej przestrzeni rynku Kw praktyce sta$a si rzadka i ograniczona do stosunkowo wskiego pasma
rutynowyc transakcjiL Rs. *.S. <atrz r#wnie prac Hamesa =. Dustina, !he Collaboration Challenge ?ow
Nonpro&its and $usinesses #ucceed through #trategic >lliances, 0an 4rancisco, Hossey@>ass ,;;;, a take
instytucjonalistyczny punkt widzenia Douglassa ?. Norta, <nstitutions, <nstitutional Change and
*conomic "er&ormance, Nowy Hork, ?am"ridge FniQersity <ress .99;.
9;
'rzecia dynamika jest zwizana z nasz podstawow !orm organizacji demogra!icznej )
miastem z jego wiejskim otoczeniem. Hu nie jestemy rozproszonymi populacjami
wiejskimi i nawet przestrzenie wiejskie uczestnicz w ) KwiejmiejskimL RrurbanoS, jak
okrelaj go "adacze z Fniwersytetu 0tanowego w ?ampinas RFN:?D3<S ) procesie
modernizacji. % tym znaczeniu, jak widzielimy, kade miasto ze swoim otoczeniem
staje si jednostk akumulacji gospodarczej, kt#ra jako system "dzie "ardziej czy mniej
produktywna, w zalenoci od tego, czy zdo$a zorganizowa si w sp#jn przestrze&
kooperacyjn w o"r"ie swojego terytorium i w regionie, w kt#rym ley.
%reszcie czwarta dynamika, kt#r te widzielimy wyej, jest zwizana z dyslokacj
midzysektorowego sk$adu dzia$alnoci gospodarczej, coraz "ardziej zerodkowanej na
takic politykac spo$ecznyc, jak ocrona zdrowia, edukacja, kultura, in!ormacja,
rekreacja itd. Dzia$alno ta, w duo wikszym stopniu ni produkcja przemys$owa,
wymaga intensywnyc proces#w kooperacyjnyc, nie jest naleycie regulowana przez
zysk oraz ywotnie zaley od tworzenia kapita$u spo$ecznego i partycypacyjnyc
proces#w podejmowania decyzji. (p#r wo"ec nowoczeniejszyc !orm zarzdzania jest
naturalny. <rzed laty, w imi prawa kadego do decydowania zgodnie ze swoimi
pre!erencjami, toczono wielkie walki z o"owizkowymi szczepieniami dzieci.
(czywicie, szczepienie czci ludnoci nie wykorzenia adnej coro"yl
'e cztery makrotrendy ) gospodarki wiedzy, do$czalnoci, ur"anizacji i prymatu s!ery
spo$ecznej ) tworz gruntownie odnowione warunki w ca$okszta$cie procesu reprodukcji
spo$ecznej i stare praktyki, kt#re uprzywilejowuj konkurencj, sekret, zamknite klu"y
po prostu stanowi zastosowanie przestarza$ej ideologii ekonomicznej do nowyc
reali#w. <aradygmat wsp#$pracy, poza tym, e stanowi wizj etyczn i materializuje
wartoci os#", kt#re cc korzysta z przyjemnego ycia oraz pracowa inteligentnie i z
poytkiem zamiast codziennie za"ija lwa, jest dzi, pod wzgldem wynik#w
korzystnyc dla ca$ego spo$ecze&stwa, przejawem zdrowego rozsdku.
%racajc do tego, o czym "y$a mowa na pocztku tego eseju ) do Krentownoci
spo$ecznejL, o kt#rej m#wi ?elso 4urtado ) naley stwierdzi, e wsp#$praca powinna
rozwija si wok#$ prostyc cel#w racjonalnej alokacji zaso"#w pod ktem jakoci ycia
spo$ecznego.
(czywicie, dzi wielkie !irmy !armaceutyczne zawieraj midzy so" uzgodnienia
kooperacyjne, kt#re pozwalaj im realizowa "ajeczne zyski, ograniczajc dostp do
wolnej produkcji lek#w, co z kolei pozwala podnosi ceny. % >razylii "ankierzy
intensywnie wsp#$pracuj w utrzymywaniu systemu restrykcji kredytowyc, wysokic
procent#w i "ardzo wysokic op$at, co pozwala im drenowa du cz "ogactwa
wytworzonego przez spo$ecze&stwo, co wcale nie musz przyczynia si do jego
wytwarzania. %ielkie grupy medialne wsp#$pracuj z wielkimi przedsi"iorstwami, kt#re
wykupuj przestrze& reklamow, i przystosowuj tre in!ormacji do interes#w
przedsi"iorc#w. Nie "rak przyk$ad#w zamknityc krg#w tworzonyc wok#$
mniejszociowyc interes#w.
<utnam do"rze reasumuje t kwesti w swojej cytowanej ju ksice $owling >lone,
przypominajc, e Ju JluW Jlan jest organizacj spo$ecze&stwa o"ywatelskiego, kt#rej
cel to wykluczenie pewnego segmentu spo$ecze&stwa, a nie zr#wnowaone w'Qczanie
rozmaityc interes#w. 'o nie jest wsp#$praca ) to najgorszy przejaw korporatyzmu.
>udowa proces#w kooperacyjnyc potrze"nyc nowoczesnej gospodarce wymaga
roz"icia rozmaityc rodzaj#w !orty!ikacji, kt#re stanowi kartele, trusty i inne klu"y
9.
"ogaczy, powodujce nier#wnowag rozwoju. Nie ma ucieczki przed aktywnym
poszukiwaniem "ardziej demokratycznyc, zdecentralizowanyc i partycypacyjnyc
proces#w ekonomicznyc.
Jorten szuka rozwiza& w powizaniu przestrzeni rozwoju lokalnego, na kt#ryc aktorzy
ekonomiczni znaj si wzajemnie i mog skonstruowa systemy kooperacyjne.
K/ozwizanie kryzysu zaley od mo"ilizacji spo$ecze&stwa o"ywatelskiego w celu
odzyskania w$adzy, kt#r uzurpowa$y korporacje i rynki !inansowe. Nasza najwiksza
nadzieja na przysz$o to gospodarka lokalnie zaw$aszczana i zarzdzana, w
przewaajcej mierze oparta za lokalnyc zaso"ac, po to, a"y zaspokaja lokalne
potrze"y yciowe swoic cz$onk#w w takic !ormac, jakie pozwalaj zacowa
r#wnowag z ziemi. 'aka dyslokacja w strukturac instytucjonalnyc i priorytetac
"dzie mog$a utorowa drog eliminacji niedostatku i skrajnej nier#wnoci ludzkic
dowiadcze&, ustanawiajc prawdziw demokracj o"ywatelsk i wyzwalajc o"ecnie
niezrealizowany potencja$ wzrostu indywidualnego i z"iorowego oraz indywidualnej i
z"iorowej kreatywnoci.L
.58
Nie ma prostyc rozwiza& na tym polu, ale paradygmat wsp#$pracy niewtpliwie toruje
drog odnowionej wizji, w kt#rej prosta konkurencja nie stanowi rozwizania, a rynki
staj si coraz mniej operatywne. (dnowiona wizja implikuje odzyskanie planowania,
mecanizm#w lokalnego zarzdzania partycypacyjnego, powiza& midzy
przedsi"iorstwami, a tak6e tradycyjnyc mecanizm#w rynkowyc tam, gdzie jeszcze
s uyteczne, podo"nie jak coraz "ardziej nieodzownyc mecanizm#w uk$adania si w
skali midzynarodowej. %izja ta stawia so"ie za cel powizanie rozmaityc
mecanizm#w regulacji zamiast !ormu$owa uproszczon alternatywB etatyzac-a Qersus
prywatyzac-a%
.59
Nasza uproszczona intuicja ) owe najpotniejsze argumenty, kt#re tkwi w jakim
g$"okim miejscu w naszej g$owie, ale kt#ryc nie !ormu$ujemy e2plicite ) sugeruje nam,
e polityka nie!unkcjonalna i gospodarka rynkowa, okrelajc regu$y gry r#wne dla
wszystkic aktor#w ekonomicznyc, jeszcze stanowi najlepszy mecanizm regulacji.
Hednak w rzeczywistoci sama polityka si zmienia, ewoluujc ku demokracji
partycypacyjnej, podczas gdy mecanizmy rynkowe przetrwa$y w coraz "ardziej
ograniczonyc przestrzeniac tradycyjnej gospodarki, zastpowane przez si$ powiza&
korporacyjnyc. Demokracja ekonomiczna stanowi konieczne uzupe$nienie, kt#re moe
racjonalizowa zar#wno polityk, jak i gospodark.
+) Bkonomia organizacji spoecze'stwa obywatelskiego
<aradygmat wsp#$pracy materializuje si szczeg#lnie w organizacjac spo$ecze&stwa
o"ywatelskiego, w tzw. Ktrzecim sektorzeL, o"ejmujcym ca$okszta$t zacowa&, kt#ryc
nie okrelaj tradycyjne paradygmaty pogoni za zyskiem czy w$adzy pa&stwowej.
Jruco de!inicji pojciowyc w tej dziedzinie zaczyna si ju wraz ze wspomnian
wyej nazw ) Kspo$ecze&stwo o"ywatelskieL. Nie w$czymy si do tej de"aty, poniewa
niezwykle r#norodna dzia$alno prowadzona pod tym szyldem rzuca wyzwanie
wszelkie precyzyjnej de!inicji. 'u wystarczy powiedzie, e mamy na myli organizacje
.58
Jorten, op. cit., s. 7.
.59
Drgumenty przemawiajce za powizaniem mecanizm#w regulacji rozwinlimy w naszej pracy >
reproduKLo social t. ::.
9,
spo$ecze&stwa o"ywatelskiego, organizacje pozarzdowe, organizacje spo$ecznociowe
itd. % rzeczywistoci, czy to w naszej terminologii RpozarzdoweS, czy w terminologii
anglosaskiej .nonFgovernmental, nonFpro&it1 w dalszym cigu okrelamy ca$ t
dziedzin przez KpozaL i KnieL, a take jako Ktrzeci sektorL Ra wic ani pa&stwo, ani
przedsi"iorstwoS. Dop#ki rozmaite dziedziny dzia$alnoci, kt#re powstaj z impetem w
tym sektorze, nie uzyskaj wyra1niejszej !izjonomii, "dzie si je okrela w odniesieniu
do reali#w, kt#re s nam stosunkowo do"rze znane ) pa&stwa i przedsi"iorstwa ) co
poprzez wykluczenie.
Dla ekonomist#w dziedzina ta to utrapienie. <a&stwo kieruje si logik okrelon przez
prawo administracyjne. Hego produkt ksiguje si okrelajc, ile kosztuje.
<rzedsi"iorstwa kieruj si inn, ale r#wnie jasn logik, kt#r jest zara"ianie pienidzy,
rzdz si prawem andlowym i ic wk$ad szacuje si wartoci dodan. K'rzeci sektorL
zak$#ca te logiki. Hego inicjatywy rodz si z ywio$owego rucu grupy os#"
zajmujcyc si jakim pro"lemem spo$ecznym, kt#rego nie rozwizuj ani pa&stwo, ani
przedsi"iorstwo, i organizuj si, a"y go rozwiza.
Dziedzin t cecuje "ardzo kruca de!inicja prawna- opiera si ona na ustawodawstwie
odnoszcym si do stowarzysze& nie nastawionyc na zysk, w niekt#ryc przypadkac
przy"iera !orm organizacji wyszej uytecznoci lu" poytku pu"licznego, w innyc
moe przy"ra !orm sp#$dzielni, w jeszcze innyc !orm samorzdnego
przedsi"iorstwa, po linii nowej osi, kt#r nazwano gospodark solidarn.
.6;
0umowanie jej koszt#w nie zawsze jest reprezentatywne, gdy mocno opiera si na
wolontariacie i na rozmaityc dotacjac. (szacowanie jej produktu jest jeszcze "ardziej
z$ooneB Greenpeace odgrywa ogromn rol w s!erze ocrony rodowiska, ale poniewa
rodowiska nie mona przetopi na monety, nie potra!imy okreli wartoci tego, co
organizacja ta ratuje. Nikt nie ksiguje wk$adu Duszpasterstwa Dzieci w <J>, a
tymczasem, gdy"ymy zsumowali dni pracy, kt#re rodziny przestaj traci, leki, kt#ryc
nie musz kupowa, ospitalizacje, kt#ryc unikaj, okaza$o"y si, e wnosi ono
ogromny wk$ad do produktywnoci systemowej niezliczonyc region#w. (rganizacje
praw cz$owieka odgrywaj ywotn rol w o"liczu $atwoci, z jak rzdy czy korporacje
gwa$c te prawa, ale nikt nie potra!i zaksigowa ic wk$adu.
F podstaw tej kwestii ley !akt, e prawa niezorganizowane si nie materializuj.
<a&stwo jest jednostk ukszta$towan, podo"nie jak przedsi"iorstwo. 0po$ecze&stwo
o"ywatelskie moe "y liczne, ale jest rozproszone ze wzgldu na swoje zr#nicowane, a
przede wszystkim rozproszone interesy. /e!erendum w sprawie zacowania Dmazonii z
pewnoci pokaza$o"y, e >razylijczycy s niemal jednomylni, a tymczasem g#r "ierze
wycinkowy, ale zorganizowany interes przedsi"iorstwa przemys$u drzewnego czy
przedsi"iorstwa produkujcego soj. >ardzo silny, ale rozproszony interes ludnoci nie
przekszta$ca si w konkretn akcj, cy"a e oso"y zainteresowane okrelon spraw
maj kogo, kto ic reprezentuje, prowadzi odpowiednie "adania, rozpowszecnia
pro"lematyk w mediac, umie urzdzi interpelacj prawn. 'ak wic, elastyczno w
tworzeniu organizacji, kt#re pomog nam organizowa rozproszone, ale istotne interesy,
na"iera ywotnego znaczenia dla !unkcjonowania spo$ecze&stwa.
Jrytykuje si wk$ad polityczny tego rodzaju instytucji. <rzedsi"iorstwo prowadzce
dzia$alno, kt#ra tworzy miejsca pracy, co "ardzo niszczy rodowisko, uwaa, e nie
ma z czego si t$umaczy. Jto wy"ra$ stowarzyszenie ekologiczne, kt#re protestujeU %
.6;
<aul :. 0inger, <ntroduKLo a economia solidPria, 0Xo <aulo, =d. <erseu D"ramo ,;;,.
92
rzeczywistoci si$a organizacji spo$ecze&stwa o"ywatelskiego polega na tym, e jej
"ierze si wy$cznie z poparcia spo$ecznego, kt#re "udzi. 'aka organizacja zajmuje
swoj przestrze& nie si$ !inansow czy gro1" na$oenia grzywny, lecz szacunkiem, na
kt#ry zas$uguje. % tym znaczeniu jest g$"oko demokratycznym instrumentem, kt#ry
istotnie uzupe$nia tradycyjne mecanizmy zarzdzania spo$ecznego.
Aester 0alamon z Fniwersytetu Honsa Eopkinsa stawi$ czo$o trudnemu zadaniu
usystematyzowania danyc o trzecim sektorze, kierujc "adaniami midzynarodowymi,
kt#re maj carakter podstawowy i dzi pozwalaj nam orientowa si w tej dziedzinie.
<ierwszym punktem, kt#ry naley podj, jest wzgldny ciar takiej dzia$alnoci, kt#r
wielu cigle widzi jako marginalnB w krajac rozwinityc skupia ona 7 proc. si$y
ro"oczej, a jeli do tego dodamy wolontariuszy, dojdziemy do .; proc. Hest to na
przyk$ad ekwiwalent og#$u przemys$owej si$y ro"oczej w 0tanac Gjednoczonyc. %
Dmeryce maci&skiej sektor ten jest s$a"y ) skupia odpowiednio ,,, i 2 proc. si$y
ro"oczej, a w >razylii odpowiednio ,,, i ,,5 proc.
.6.
Dla wielu dzia$alno zorganizowanego spo$ecze&stwa o"ywatelskiego po prostu zwalnia
pa&stwo z jego o"owizk#w, dla innyc stanowi ona band aid dla nie$adu
korporacyjnego. 'ak wic, jego Knie@miejsceL ekonomiczne odpowiada Knie@miejscuL
politycznemu. % rzeczywistoci te uproszczenia "ior si z tego, e na nowe procesy
rzutujemy nasz wojn ideologiczn OO w.B z jednej strony trzymamy si kurczowo
o"owizk#w pa&stwa, nie zastanawiajc si, do jakiego stopnia daje si je egzekwowa, a
z drugiej, tak, jak w wizjac 3iltona 4riedmana, codzi o przecwytywania pienidzy,
kt#re powinny tra!ia do kieszeni przedsi"iorc#w i akcjonariuszy. % rzeczywistoci w
>razylii 1r#d$a docodu organizacji spo$ecze&stwa o"ywatelskiego w .5,5 proc.
pocodz z sektora pu"licznego, w .;,7 proc. z dzia$alnoci !ilantropijnej
przedsi"iorstw i w 72,8 proc. z zaso"#w w$asnyc ) z op$at za wiadczone przez nie
us$ugi.
.6,
Niedocenianie wk$adu produkcyjnego tyc organizacji wynika z tego, e w duej mierze
dotyczy on gospodarki niepieninej i dlatego ulega de!ormacji, na kt#r cierpi pomiar
wynik#w. Gdy patrzymy na& pod ktem szeroko pojtej jakoci ycia, a nie tylko
wzrostu <J>, skutki natycmiast s widoczne. Heli odwo$amy si do przytoczonego ju
przyk$adu Duszpasterstwa Dzieci, to okae si, e moe ono zmo"ilizowa ograniczony
wolumen zaso"#w, ale jeli skalkulujemy konkretne rezultaty dla dzieci i ic rodzin, w
tym wydatki pienine, kt#ryc udaje si unikn, skutek jest ogromny- presja
spo$ecznoci na to, a"y mie czyst rzek, przek$ada si na rekreacj, spadek zacorowa&
i wielkie oszczdnoci "iorce si z tego, e dzia$ania prewencyjne s o wiele ta&sze ni
oczyszczanie rodowiska.
% krajac rozwinityc wymiar dzia$alnoci spo$ecznociowej jest, jak widzielimy,
duo wikszy i udzia$ pa&stwa te jest duo wikszy. /zd wielkoci jest nastpujcyB w
tyc krajac sektor pu"liczny !inansuje organizacje spo$ecze&stwa o"ywatelskiego w *;
proc., op$aty za wiadczone us$ugi !inansuj je w 5; proc., a sektor prywatny, podo"nie,
jak w >razylii, !inansuje je tylko w .; proc., czyli w stopniu do marginalnym. %
krajac rozwinityc duy udzia$ sektora pu"licznego w !inansowaniu organizacji
.6.
Aester 0alamon i inni, Elobal Civil #ociety 8imensions o& the Nonpro&it #ector, >altimore, 'e Hon
Eopkins ?enter !or ?iQil 0ociety 0tudies .999, s. 287 i nast., dane na .995 r. 0zczeg#lnie interesujcy jest
rozdzia$ o >razylii, przygotowany pod kierownictwem Aeila Aandim.
.6,
'ame, s. *;* i *;5.
9*
spo$ecze&stwa o"ywatelskiego jest "ezporednio zwizany z konstatacj wyjtkowej
produktywnoci systemowej, kt#r osigaj te organizacje.
Heli codzi o przytoczony wyej przyk$ad tyc organizacji dzia$ajcyc w s!erze
porednictwa !inansowego, to !akt, e s one zakorzenione w spo$ecznociac i przez nie
kontrolowane czyni lokat zaso"#w "ardziej racjonaln i przystosowan do lokalnyc
potrze". % wielu przypadkac, gdy spo$eczno uzyskuje pienidze na jak inicjatyw,
kt#ra uwaa za wan, pa&stwo wnosi wk$ad r#wnie ze swojej strony, poniewa wie, e
jeli spo$eczno postanowi$a wycign pienidze ze swojej w$asnej kieszeni, to znaczy,
e inicjatywa jest rzeczywicie potrze"na. % rezultacie tak zaangaowane pienidze
pu"liczne staj si "ardziej produktywne z punktu widzenia praktycznyc wynik#w dla
spo$ecznoci.
Hednym z wanyc punkt#w w tej s!erze gospodarki jest czsta trudno oceny wynik#w.
Julturalny program wsparcia dla m$odziey moe wydawa si strat pienidzy. Hak
oceni wzrost kapita$u spo$ecznego i poczucia samoszacunku czy koszty, kt#ryc uda$o
si uniknU <o linii tego, co widzielimy w rozdziale 2, wyniki mona oceni, gdy
mierzy si produktywno systemow okrelonego terytorium. % istocie dzi rozumie
si, e nie wystarczaj pomiary ilociowe ani nie jest realny pogld, e mona zmierzy
jedynie konkretny wynik. >ardziej realistyczny punkt widzenia pozwala osign
skrzyowanie ocen ilociowyc z jakociowymi. %ielu tecnik#w zdesperowanyc
umieszczaniem licz" w swoic raportac, a"y na przyk$ad zda spraw z jakiej
inicjatywy kulturalnej, moe po prostu zapyta ludzi ze spo$ecznoci, czy s zadowoleni.
0amo zadowolenie spo$ecznoci jest najlepsz miar s$usznoci wykorzystania zaso"#w i
nie wymaga z$oonyc kalkulacji racunkowoci.
Naj"ardziej praktyczny spos#" osigania wysokiej wydajnoci inicjatyw spo$ecze&stwa
to rozwijanie system#w in!ormacji spo$ecznej dla samej spo$ecznoci. Eazel Eenderson
przedstawia interesujce rozumowanie, wycodzc od przyk$adu, kt#ry jest nam znanyB
kork#w na ulicac. 3ona pozostawi rozwizanie tego pro"lemu niewidzialnej rce,
czyli pozwoli, a"y kady sam so"ie z nim poradzi$. 0kutkiem prawdopodo"nie "d
jeszcze wiksze korki. 3ona r#wnie zamkn ulice i kierowa rucem za
porednictwem autorytarnego systemu planowania. 3ona wreszcie pozostawi kademu
wy"#r, ale zapewni, a"y w radio !unkcjonowa$ do"ry system in!ormacyjny o tym, jak
wyglda ruc drogowy w kadym regionie. 'o ostatnie wyjcie, kt#re Eazel nazywa
planowaniem indykatywnym, pozostawia inicjatyw o"ywatelowi, ale zapewnia mu
moliwo dokonania najlepszego wy"oru w spos#" poin!ormowany, a nie na lepo.
<ierwszy wy"#r stwarza caos i do wiernie reprezentuje system li"eralny, w kt#rym
kady stara si maksymalizowa swoje korzyci nie "dc naleycie poin!ormowany o
inicjatywac innyc. Na przyk$ad stwarza zacowanie stadne w s!erze !inansowej, gdzie
zmiana kursu akcji sprawia, e wszyscy spekulanci rzucaj si w tym samym kierunku,
pog$"iajc nier#wnowag, przed kt#r usi$uj si ratowa. Drugi wy"#r, centralne
planowanie, stwarza $ad, w kt#rym nie "ierze si pod uwag r#norodnoci interes#w
aktor#w, a o"ywatel traci inicjatyw. 0twarza systemy "iurokratyczne, tak, jak te, kt#re
widzielimy w krajac wscodnioeuropejskic, gdzie "y$o duo $adu i ma$o inicjatywy.
'rzeci wy"#r wycodzi od punktu widzenia, zgodnie z kt#rym do"rze poin!ormowany
o"ywatel "dzie potra!i$ podejmowa inicjatywy $czce jego swoisty interes z logik
systemow procesu. :nnymi s$owy, odpowiednia i do"rze rozprowadzona in!ormacja
stanowi jednoczenie instrument o"ywatelstwa i racjonalnoci rozwoju.
95
Nowoczesne spo$ecze&stwa s z"yt z$oone, a"y mog$y "y uporzdkowane przez
autorytarna superw$adz. :nstrumenty tecnologiczne, kt#rymi si pos$ugujemy, s z"yt
potne, a"y mog$a utrzyma si kultura Iale 'udo ) "razylijskiej walki "ez regu$B czy
to gdy codzi o uytkowanie energii, czy o zacowanie wody, czy o !ormy uprawy
jakiego pola, trze"a, a"y kade przedsi"iorstwo, kada instytucja pu"liczna, kada
organizacja spo$ecze&stwa o"ywatelskiego mia$y ca$ociowy pogld na to, co si
dzieje.
.62
% tradycyjnyc sektorac produkcji cena reprezentowa$a i jeszcze reprezentuje w
r#nyc sektorac wany element racjonalizujcy. 'en, kto wytwarza "ardzo drogie
tenis#wki, "dzie mia$ trudnoci z ic sprzeda, tote "dzie musia$ si przystosowa.
% duo "ardziej rozproszonyc s!erac, zwizanyc z produktywnoci systemow
jakiego terytorium, zorganizowana in!ormacja zaczyna reprezentowa taki instrument
regulacji, jaki cena stanowi dla sektora tradycyjnego. <rzedsi"iorstwo, kt#re normalnie
dysponuje in!ormacj menedersk, wie, jak zmniejszy koszty i przystosowa si do
rynku. :nicjatywa spo$eczna wymaga solidnej in!ormacji menederskiej, a"y zapewni
swoj w$asn racjonalno w !ormie analizy systemowej terytoriumB 1r#d$a
zanieczyszczenia rodowiska, stre!y u"#stwa itd. Jrzyczcy !akt jest taki, e nie
dysponujemy zintegrowanymi i sterytorializowanymi in!ormacjami, kt#re pozwoli$y"y
orientowa si w dzia$aniu spo$ecznym na terytorium.
.6*
Nie ma tu miejsca na zreasumowanie szerokiej gamy inicjatyw rozwijajcyc si po linii
gospodarki solidarnej, inicjatyw spo$ecze&stwa o"ywatelskiego w og#le. Dla nas wane
jest wskazanie na rozleg$ s!er gospodarki, kt#rej wymiary ekonomiczne trze"a jeszcze
zrozumie, a kt#ra wyra1nie podlega mecanizmom regulacji r#nym zar#wno od
tradycyjnego pa&stwa, jak i od prywatnego przedsi"iorstwa.
Heli skojarzymy ekspansj tego sektora dzia$alnoci z dynamikami strukturalnymi, kt#re
le u podstaw przedstawionego wyej paradygmatu wsp#$pracy ) ur"anizacj i
ekspansj spoycia z"iorowego, tecnologie in!ormacji i do$czalno spo$eczn,
ekspansj polityk spo$ecznyc, kt#re sprzyjaj procesom zdecentralizowanym i
partycypacyjnym, oraz prymat gospodarki wiedzy, kt#ra uprzywilejowuje wymian )
dojdziemy do wniosku, e nie codzi o jaki pomniejszy podproces sektora pu"licznego,
lecz o odzyskanie przez spo$ecznoci minimum sensu organizacji wysi$k#w spo$ecznyc.
3idzy "iurokracj scentralizowanego pa&stwa a krwioerczoci interes#w
korporacyjnyc istnieje przestrze&, w kt#rej wie mona ycie inteligentne.
3ona wyj poza to rozumowanie. % przeprowadzonyc analizac tysicy inicjatyw,
kt#re okaza$y si pomylne, stwierdzamy, e przyt$aczajca wikszo z nic o"ejmuje
nie tylko zorganizowane spo$ecze&stwo o"ywatelskie jako pomost $czcy te inicjatywy z
tradycyjnymi sektorami pu"licznym i prywatnym. :nnymi s$owy, organizacje
spo$ecze&stwa o"ywatelskiego stanowi potny spo$eczny czynnik wicy, s$uc za
"alast zdrowego rozsdku i racjonalnoci dla duo szerszego ca$okszta$tu dzia$alnoci.
.62
Do"rze zorganizowana i rozsiana in!ormacja stanowi istotny element demokracji partycypacyjnej,
u$atwiajc racjonalne wy"ory r#nyc aktor#w spo$ecznyc. Nie zastpuje jednak inicjatywy pa&stwa i
planowania strategicznego. % przytoczonym wyej przypadku kork#w ulicznyc do"re planowanie
komunikacji miejskiej po prostu zapo"ieg$o"y powstaniu pro"lemu.
.6*
%ycodzc od powyszego przyk$adu Eazel Eenderson, seri praktycznyc propozycji rozwinlimy w
naszej <n&ormaKLo para a cidadania e o desenvolvimento sustentPvel ) ttpBCCdow"or.org pod KDrtigos
(nlineL.
96
Gdy przyjrzymy si dowiadczeniom organizacji spo$ecznej, kt#re wyra1nie odnios$y
sukces, od "ardzo u"ogiej Jerali po "ardzo "ogat 0zwecj i Janad, okae si, e
wsp#lnym mianownikiem jest zorganizowane i wymagajce spo$ecze&stwo o"ywatelskie,
zmuszajce pa&stwo do rozliczania si z tego, na co przeznacza si zaso"y i stwarzajce
atmos!er wymuszajca na przedsi"iorstwac prywatnyc respektowanie interes#w
spo$ecznyc i ekologicznyc regionu, w kt#rym si osadzaj. % tym znaczeniu
organizacje spo$ecze&stwa o"ywatelskiego s coraz "ardziej nieodzowne.
<od wzgldem demokracji ekonomicznej wk$ad jest zasadniczy. Duo $atwiej
manipulowa izolowanymi jednostkami, co"y "y$y ic miliony, ni zorganizowanymi
interesami spo$ecznymi. % miar jak rynkowe mecanizmy konkurencji zastpuj
oligopole, kartele itp. dysponujce w$adz planetarn ) dua cz najwikszyc
gospodarek wiata to przedsi"iorstwa, a nie kraje, z przyw#dcami, kt#ryc nikt nie
wy"ra$ ) zorganizowany wyraz interes#w spo$ecze&stwa staje si nieodzowny dla
!unkcjonowania samej gospodarki.
+>) Btyka w ekonomii
=tyczna podstawa epoki konkurencji jest prostaB kto zara"ia, ten zas$uguje na to, co
zaro"i$, o ile uszanowa$ regu$y gry. =tyka epoki konkurencji ma "y zawarta w samym
procesie produkcjiB ten, kto wygrywa w walce konkurencyjnej, naturalnie ma prawo do
korzyci, a korzy ta jest uprawniona ) stanowi prawo tego, kto wygra$. 0uma korzyci
indywidualnyc przynosi maksimum korzyci spo$ecznej. (to dwa radykalne
uproszczenia odnoszce si do realnie istniejcego wiata. <ro"lem polega na tym, e
wielcy zwycizcy staj si do silni, al"y zmieni regu$y gry, wskutek czego staj si
jeszcze silniejsi. Nie ma gry, gdy najsilniejszy dyktuje r#wnie regu$y gry.
Gdy ten, kto wygrywa, zas$uguje na wygran, unika si pro"lemu wyniku ko&cowego.
Heli jednak w grze zawsze wygrywa "ank, z kartami jest co nie tak. Gdy ogldamy
wynik ko&cowy gry ekonomicznej, w kt#rej planeta jest dos$ownie gra"iona, zawsze na
korzy tyc samyc, naprawd co jest nie tak. Gospodarka, oddzielajc procesy
ekonomiczne od wynik#w, uwalnia si od pro"lemu etycznego. Gdy 6 milion#w os#"
umiera na D:D0 i nie moe kupi lek#w, to jest ic pro"lem, "o dlaczego nie
zorganizowali si, a"y "y "ogaci i m#c zap$aci za KkoktajlL lek#wU ?o roku umieraj *
miliony dzieci, "o nie maj dostpu do czystej wodyU No c#, regu$y gry s takie, e kto
jest lepszy, ten wygrywa. *25 rodzin posiada dzi $cznie !ortun przekraczajc doc#d
2 miliard#w os#" ) "iedniejszej po$owy ludnoci wiata. ?zy"y dlatego, e s one
"ardziej dowiadczone, a wic zas$uguj na to, co majU
Gnaczenie ma$ego oszustwa, kt#rego dopuszcza si >ank 0zwecji umieszczajc nazwisko
No"la na swojej nagrodzie, polega na tym, e prawdziwy No"el kojarzy si z nauk, z
odkrywaniem praw, KprawdL. Dziki temu nauki ekonomiczne mog wydawa si
o"iektywne w najg$"szym sensie, podlega o"iektywnym mecanizmom, tak, jak
cemia czy !izyka. (czywicie, nastpny krok polega na tym, e mona usprawiedliwi
kade "ezece&stwo, poniewa nie wynika z niczyjej nikczemnoci ) jest KprawemL.
=konomici prezentuj si jako naukowcy, kt#rzy rozumiej KprawaL, jako kap$ani,
kt#rzy widz jasno tam, gdzie inni si gu"i. Niewane, jeli r#ni kap$ani interpretuj
rzeczywisto w spos#" wzajemnie sprzecznyB wiadczy to tylko o tym, jak g$"oka i
skomplikowana jest ta materia. <rawda jest taka, e nie ma nic skomplikowanego w
97
dziecku, kt#re umiera z g$odu lu" z "raku czystej wody. <osiadamy wiedz, zaso"y i
moce organizacyjne, kt#re pozwalaj szy"ko temu zaradzi, ale to "y$o"y naruszeniem
regu$ gry. <oza tym jakakolwiek pomoc mog$a"y sk$oni u"ogic do lenistwa, co
"ogacze uwaaj za o"urzajce.
=konomici nie s naukowcami "adajcymi prawa przyrody ) s oso"ami studiujcymi
mecanizmy oparte na praktykac spo$ecznyc, kt#re zale od w$adzy politycznej
r#nyc aktor#w ekonomicznyc. Gospodarka !unkcjonuje zgodnie z okrelonymi
regu$ami gry, ale regu$y gry s przedmiotem paktowania w nier#wnyc warunkac
w$adzy. Nie ma adnego prawa ekonomicznego, kt#re okrela$o"y, e nauczyciel szko$y
podstawowej ma zara"ia tyle, ile zara"ia w >razylii, czy e w okrelonym momencie
istorycznym porednicy !inansowi maj na"ija so"ie ka"zy w takiej samej mierze, w
jakiej ptaj gospodark. Hedyne prawo, kt#re tu !unkcjonuje, to prawo silniejszego.
<oniewa za gospodarka wymyka si procesowi demokratycznego podejmowania
decyzji, nie ma przeciwwagi.
Hasne, e istniej mecanizmy, kt#ryc uczy zdrowy rozsdek i kt#ryc naley uczy i
szanowa. Heli kto jest "ardzo u"ogi, nie "dzie mia$ dostpu do edukacji, nastpnie nie
znajdzie do"rej pracy i nadal "dzie u"ogi, cy"a e znajdzie si wr#d . proc. tyc,
kt#rzy w jaki cudowny spos#" czy ze wzgldu na wyjtkowe zalety zdo$aj wznie si
w yciu, i stanie si "oaterem reportay. Heli z"iory ryu "d kiepskie, na rynku
"dzie mniej ryu, co pozwoli porednikom podnie ceny, gdy istnieje gra poday i
popytu, a nawet istnia$a na d$ugo przed kapitalizmem na kadym rynku na %scodzie.
0tudiowanie tyc mecanizm#w, identy!ikowanie tendencji jest interesujce, ale w tyc
procesac nie ma z"yt wielu nowyc rzeczy, kt#re mona KodkrywaL. 0tiglitz dosta$
KNo"laL z ekonomii za to, e pokaza$, i aktorzy ekonomiczni maj nier#wny dostp do
in!ormacji, co jest prawd, ale wcale nie stanowi odkrycia. Ddwokaci te dog$"nie
studiuj z$oonoci prawne, rozumiej mecanizmy, kt#ryc inni nie rozumiej,
docodz do przeciwstawnyc wniosk#w zgodnyc z interesami tyc, kt#rzy ic
wynajmuj, a przecie nikt z tego powodu nie wynajduje Nagrody No"la w dziedzinie
adwokatury.
Gmatwanina wzajemnie sprzecznyc wyjanie&, kt#re znajdujemy w ekonomii, "ardziej
wynika z r#norodnoci interes#w ni z$oonoci samyc zjawisk. Gwizek zawodowy
pracownik#w "ank#w wyjania mecanizmy, kt#re stosuj "anki, a"y w naszym kraju
pod postaci ciganyc procent#w upowszecni zwyczajne zdzierstwo. =konomista z
>razylijskiej 4ederacji >ank#w R4=>/D>DNS odpowiada "ardzo d$ug list trudnoci,
kt#re napotyka przyznawanie kredyt#w, stosujc dok$adnie odwrotne rozumowanie, te
prezentowane jako o"iektywna analiza ekonomiczna. /zd, kt#ry cce utrzyma
niejawny pakt midzy "ankierami, >ankiem ?entralnym i 3inisterstwem 4inans#w,
wyjania, e w rzeczywistoci to wszystko s$uy ocronie spo$ecze&stwa "razylijskiego
przed nowym wy"ucem in!lacji. Hak widzielimy, od strony naukowej 0inger pokazuje,
e przy takiej stopie procentowej procesy produkcji droej i dlatego stopa ta, zamiast
zwalcza, stymuluje in!lacj. Dmir Jair pokazuje, e w o"ecnej epoce gospodarki
otwartej, gdy produkty ci&skie pukaj do naszyc "ram, nie moe "y mowy o in!lacji.
Gwizek o"staje przy swoic skargac, "anki pozostaj ze swoimi zyskami, rzd ze
swoimi g$osami, a "adacze ze swoimi ideami ) respektowanymi, ale nie stosowanymi.
Gdzie w tym wszystkim s prawa ekonomiczneU <rawal
98
'u naprawd ma sens tylko to, e jeli istniejce regu$y marnotrawi zaso"y planety i
wykluczaj ol"rzymie rzesze ludnoci z dostpu do godnego ycia, to znaczy, e one s
"$dne. Nie codzi o to, e nie istniej mecanizmy, kt#re naley "ra pod uwag i kt#re
s szeroko znane ) na przyk$ad, gdy"y u"ogie segmenty ludnoci mia$y wikszy doc#d,
"y$"y wikszy popyt na do"ra pierwszej potrze"y ) ale o to, e procesy podejmowania
decyzji naley rozwin tak, a"y zapewnia$y wyniki.
4aza, w kt#rej yjemy, to Iale 'udo o pienidze. Naprawd wszystkoB to koci#$
elektroniczny, to stosunek nauczyciel@ucze&, to stosunek mi$osny, to stosunek polityczny.
<rzedsi"iorstwa zatruwajce rzeki ro"i racunek ekonomiczny, tego uczy si na
ekonomiiB szacuj, jakie jest prawdopodo"ie&stwo, e wykryje si odpady wyrzucone do
rzeki, jaka grzywna za to grozi, a nastpnie szacunki te zestawiaj z kosztami
zainstalowania procesu wstpnego uzdatniania wody rozprowadzonymi w wolumenie
produkt#w. /acunek ten nie o"ejmuje tego, ile os#" zacoruje, ile przyrody zniszczy si
w rzekac, a wic wyniku ko&cowego dla spo$ecze&stwa. Hest to cile ekonomiczny
racunek, a jednostk racunkow jest samo przedsi"iorstwo. 'o, co dzieje si poza
przedsi"iorstwem, pozostaje poza racunkiem, a ten, kto p$aci grzywn, dzia$a zgodnie
z prawem. Gdy"y cciano podnie grzywn, od jej utrzymania na miesznie niskim
poziomie, a nawet zniesienia samego prawa s lo""yci.
% s!erze teorii zawsze mamy 3iltona 4riedmana lu" jego licznyc nastpc#w, kt#rzy
wyjaniaj, e w o"r"ie prawowitego widnokrgu korporacji nie mieci si mylenie o
etyce, ale jeli w przedsi"iorstwie s poszczeg#lne oso"y, kt#re cc prowadzi
dzia$alno do"roczynn, maj do tego prawo. Jaza oso"ie prawnej, a"y troszczy$a si
o sprawy spo$eczne czy ekologiczne, wyjania posiadacz KNo"laL z ekonomii, Kis
certainly not democraticL.
.65
/ozumowanie nie jest skomplikowane. Gdy kondominium czy przedsi"iorstwo wyrzuca
swoje odpady do rzeki, a nastpnie organ ekologiczny przystpuje do jej oczyszczania,
koszty s niepor#wnanie wysze, a poniewa wszystko ma sw#j koszt, p$ac za to miasta
za porednictwem podatk#w. /ozwizanie jest krety&skie, poniewa tak wycodzi droej
dla wszystkic, co dla przedsi"iorstwa, kt#re z"udowa$o kondominium, wysz$o taniej.
Ga korzy odniesion przez przedsi"iorstwo i wynoszc .;;, spo$ecze&stwo p$aci 5;;
roz$oone na wszystkic podatnik#w. Joszt#w podzielonyc na wiele os#" si nie
dostrzega. <rzedsi"iorstwa, kt#re oczyszcz czy odmul rzek, te zaro"i, wic
popieraj system. Joszty nadzwyczajne w rozmaityc s!erac zostan zaksigowane jako
wzrost <J>, stwarzajc wraenie, e nastpi$ wzrost stopy 6yciowe- Rcodzi o <J> na
mieszka&caS. 4akt, e -ako;M 6ycia si o"niy$a, nie podlega kalkulacji.
.66
Hest rzecz nies$ycan, e uwaamy za rzecz naturaln, i etyka !iguruje w programie
studi#w medycznyc, ale jest na marginesie studi#w ekonomicznyc. >y moe dlatego,
"y nie zniecca student#w, nie m#wic ju o pro!esorac. 'eoria panujca usytuowa$a
etyk poza polem dyskusji za porednictwem radykalnego uproszczeniaB jeli kto
wz"ogaci$ si nielegalnie, jest na to wymiar sprawiedliwoci i policja, gdy codzi o
.65
%ywiad z 3iltonem 4riedmanem w !ilmie dokumentalnym !he Corporation )
www.tecorporation.com.
.66
<rzedsi"iorstwo, przerzucajc koszty na pa&stwo, staje si rentowniejsze i przedstawia swoj
rentowno jako dow#d e!ektywnoci. <a&stwo, uginajce si pod ciarem koszt#w ) koszt#w
KzewntrznycL ) przedstawia si natomiast jako Kmniej e!ektywneL, tak, jak"y to ono spowodowa$o te
koszty. qle m#wi o pa&stwie ) to ulu"iony sport wr#d tyc, kt#rzy powoduj ponoszone przez nie
koszty.
99
pro"lem kryminalny. Heli wz"ogaci$ si legalnie, jest to prawowite wz"ogacenie si, a
tym samym r#wnie nie stanowi pro"lemu etycznego.
Nagromadzi$a si o tym ogromna literatura, od Ddama 0mita przez utylitaryst#w po
idiotyzmy K4ree to ?oseL 3iltona 4riedmana. 'ymczasem ca$e to rusztowanie
teoretyczne opiera si na przes$ankac, kt#re przesta$y istnie. F podstaw znajdowa$ si
mecanizm rynkowy z woln konkurencj, a wic z sytuacj, w kt#rej nie "y$o adnego
dostatecznie dominujcego aktora, a"y Kro"iL rynek, z wolnym przep$ywem czynnik#w,
z przejrzystoci in!ormacji, z wymian dokonujc si otwarcie na KrynkuL. <rzy czystej
grze wyniki te "y$y"y czyste. D pa&stwo jako regulator zapewni$o"y, a"y wszyscy
szanowali regu$y gry.
(czywicie, mamy pewne pro"lemy z tym rozumowaniem. <o pierwsze, poniewa ci,
kt#rzy tak rozumuj, wyo"raaj so"ie, e regu$y gry ustala prawowita reprezentacja
polityczna, "ez ingerencji samyc grup ekonomicznyc. <oniewa w rzeczywistoci
reprezentacj wy$ania si dzi w wy"orac, w kt#ryc panuje pienidz, ucwala si takie
prawo, jakiego pragnie przedsi"iorstwo. 4akt, e legalno jest wadliwa, mona uwaa
za pro"lem nieekonomiczny, ale to wskazuje na inny pro"lemB ekonomia sk$ania si do
ograniczenia wizji etycznej do samej dzia$alnoci gospodarczej, izolujc j od skutk#w w
innyc dziedzinac, takic, jak na przyk$ad polityka. Fprawia polityk w spos#"
systematyczny i zorganizowany ) wydajc na to kup !orsy, kt#rej 1r#d$o jest w$czone
do ceny produktu i o"cia konsument#w ) a zarazem twierdzi, e nie jest si
odpowiedzialnym za t polityk, to oczywicie rzecz skomplikowana.
.67
Hest wane, a"y pamita, e p$acc za produkty, kt#re kupujemy, wydatkujemy
pienidze, kt#re przedsi"iorstwo przekae politykom, a"y nagina demokracj do
swoic potrze". Hest to prywatny podatek Rw ramac o"ecnyc regu$ nie mona unikn
takiego wykorzystywania naszyc pienidzyS, kt#ry s$uy zaw$aszczaniu polityki przez
grupy ekonomiczne. Gdy opowiemy si za pu"licznym !inansowaniem kampanii
wy"orczyc, koszty si nie zmieni, a jedynie stan si jawne.
G drugiej strony same procesy produkcji powoduj rozmaite rodzaje skutk#w
spo$ecznyc i ekologicznyc, kt#ryc nie mona ignorowa, a kt#re dzi studiuje si pod
nazw e2ternalities ) koszt#w zewntrznyc ) tak, jak"y w procesac ekonomicznyc
"y$o co KzewntrznegoL. <ewien producent kr#tkolu!owyc rewolwer#w t$umaczy w
wywiadzie, e Kto nie on naciska spustL. Eandlarze "roni na naszej planecie, dzi
zalewajcy na przyk$ad D!ryk milionami pistolet#w maszynowyc, in!ormuj, e oni
tylko sprzedaj produkt, odpowiadaj na popyt. <roducenci papieros#w t$umacz, e
tylko sprzedaj papierosy i e to rzdy maj zatroszczy si o zdrowie. Dosz$o do tego,
e <ilip 3orris opracowa$ raport dla rzdu ?zec, w kt#rym wykaza$, i sprzeda
papieros#w zmniejszy$a"y wydatki na emerytury, skracajc ywot os#" w podesz$ym
wieku. 'ak wic, w tym przypadku mieli"ymy nawet do czynienia z pozytywnym
kosztem zewntrznym.
% >razylii, na terenie depresji wok#$ miasta 0antos, sp#$ki /odia i Fnion ?ar"ide
dostarcza$y wysoko toksycznyc pestycyd#w cloroorganicznyc, KsprzedajcL trucizn
w$acicielom ciar#wek w tym regionie, gotowym wyrzuca KproduktL w kadym
zaktku ) m.in. w Iale dos <ilresB przedsi"iorstwa te uwaa$y, e w ten spos#" zrzuci$y
.67
cQes Dezalay wype$ni$ tu powan pr#ni, "adajc panowanie korporacji, kt#re dzi kontroluj wielkie
grupy wiadczce us$ugi prawne, nad przemys$em prawnym. <atrz Ies 4archands de droit Ia
restructuration de lWordre -uridiCue international par les multinationales du droit, <ary, 4ayard .99,,
praca napisana pod kierownictwem <ierreMa >ourdieu.
.;;
z sie"ie odpowiedzialno, i przedstawia$y podpisane pokwitowania. 'o nie one "y$y
"ezporedni przyczyn zanieczyszczenia rodowiska. =tyka ekonomiczna skupi$a si na
wyd$uaniu $a&cuca odpowiedzialnoci a do punktu, w kt#rym osign$a idea$, dzi
cynicznie okrelany mianem plausible deniability, Kwiarygodnej zaprzeczeczalnociL.
Gnaczenie 0tiglitza polega$o na zapewnieniu widocznoci innemu mecanizmowi, kt#ry
zupe$nie zniekszta$ca regu$y gry, a mianowicie nier#wnoci w poziomie in!ormacji
zacodzcej midzy rozmaitymi aktorami ekonomicznymi. (dnosi si to zar#wno do
produkcji !a"rycznej, jak i do produkt#w cemicznyc, niezidenty!ikowanyc
konserwant#w, planu zdrowia zalecajcego okrelon kuracje czy analiz, nie m#wic
ju o porednictwie !inansowym, sposo"ie naliczania naszyc racunk#w tele!onicznyc,
kosztac adwokat#w i wielu innyc.
<rosta w$adza wielkiej korporacji z jej zaso"ami !inansowymi, !irmami adwokackimi,
dostpem do medi#w i sdownictwa stwarza ostr nier#wnowag w uk$adzie si$. 'ak oto
mecanizmy KrynkoweL zamieniaj si w wiadome procesy organizacji przywilej#w, z
paktami politycznymi, porozumieniami midzy przedsi"iorstwami, dostpem do
medi#w, kontrol nad partiami i segmentami sdownictwa itd. Gorganizowana w$adza
wielkic korporacji jest niepor#wnanie wiksza ni w$adza zwyk$ego o"ywatela czy
mniejszyc i rozproszonyc przedsi"iorstw. Jady, kto usi$owa$ zerwa wi1 z
przedsi"iorstwem tele!onicznym, wie, co to jest "ezsilno cz$owieka w o"liczu
korporacji.
3oe jeszcze waniejsze jest to, e procesy tecnologiczne, nad kt#rymi panujemy, s
coraz potniejsze i stwarzaj coraz wiksze dramaty. 4akt, e tracimy siatki polityki, ma
coraz gro1niejsze skutki. 'ak jest we wspomnianym ju przypadku oceanicznego
ry"o$#wstwa przemys$owego, niszczenia szaty rolinnej i tylu innyc rodowisk.
?iekawostkaB !ilm z ry"k Nemo wywo$a$ u dzieci namitne pragnienie posiadania takiej
ry"ki. % innyc czasac nie "y$o"y pro"lemu, rodzice kupili"y inn ry"k. Dzi, przy
nowyc tecnologiac, przedsi"iorstwa $owi "iedn ry"k na skal przemys$ow w
(ceanie 0pokojnym, a"y KzaopatrzyL rynek dziecicy, tote w "ardzo kr#tkim czasie
Nemo grozi wyginicie. ("liczono, e w ,;;5 r. za"ito 72 miliony rekin#w, poniewa
Hapo&czycy lu"i p$etwy. 'ecnologie pozwalaj ro"i rzeczy na skal przynoszc
nies$ycane zyski, ale r#wnie nieodwracalne procesy. 0ama skala interwencji, na kt#r
pozwalaj nowe tecnologie, pozwala zrywa mecanizmy przywracajce r#wnowag
rynku Rpoprzez konkurencjS czy przyrody Rnaturaln odnow zaso"#wS.
'e punkty pomagaj zrozumie, dlaczego zysk jako systemowy element racjonalizujcy
gospodark sta$ si, w zalenoci od przypadk#w, niedostateczny, nieoperatywny czy
wywo$ujcy przeciwne skutki. % ostatniej instancji liczy si skutek praktyczny.
Dramatycznie wzrasta dystans midzy "ogatymi i "iednymi, morza ulegaj zniszczeniu,
tracimy szat rolinn i powodujemy pustynnienie ca$yc region#w, wywo$ujemy
glo"alne ocieplenie i caos klimatyczny itd. 0zczeg#lnie system ten nie umie dzieli,
poniewa w$adza generowana w procesac produkcji wzmacnia nier#wno midzy
aktorami, mnoc przywileje. Demokratyzacja gospodarki nie jest tylko sympatyczn
ide ) jest ywotn potrze".
Gospodarka wsp#$pracy opiera si na paktowaniu, a paktowanie, w kt#rym nie m#wi si
o wynikac, trwa$oci procesu i dystrybuc-i produktu, nie mia$o"y sensu. Gdy do
de!inicji regu$ gry wprowadzimy dystry"ucj ) dla kogo ) spowodujemy r#wnie de"at
o tym, co "dzie si produkowa, z jakimi skutkami spo$ecznymi i ekologicznymi.
.;.
Ggodnie z takim punktem widzenia, etyka ekonomii przestaje opiera si na prawie
silniejszego i zaczyna "y regulowana przez wikszy interes systemowy. 'en za z kolei,
stwarzajc "ardziej zr#wnowaone spo$ecze&stwo i utrzymujc rodowisko "ardziej
sprzyjajce yciu, rozszerza nasze wy"ory i o"raca je w wiksz wolno indywidualn.
Jady z nas, jednostka ludzka, wycowawca w$asnyc dzieci, pro!esor, przedsi"iorca,
pracownik, zwizkowiec czy ktokolwiek inny, powinien mie za gwiazd przewodni
rozsdn r#wnowag midzy swoimi w$asnymi, ca$kiem prawowitymi interesami a
do"rem wsp#lnym. <ro"lemem tradycyjnej korporacji jest trudno we w$czeniu do"ra
wsp#lnego do swoic cel#w. 3ogli"ymy pomyle o tworzeniu coraz surowszyc praw.
Aecz w rzeczywistoci, w miar jak wspomniane wyej mecanizmy ulegaj degradacji,
sko&czy$o"y si na zduszeniu nas regu$ami i zakazami.
0zukamy dr#g, poruszamy si po omacku, starajc si od"udowa pomosty midzy
dzia$alnoci gospodarcz a etyk. K%noszenie wartoci z powrotem do ycia
ekonomicznego nieucronnie wcodzi w sk$ad naszego poszukiwania ycia po
kapitalizmieL, m#wi DaQid Jorten. K:m g$"iej wartoci okrelone przez te regu$y "d
przyswajane w kulturze ludowej jako konieczny akceptowany odnonik ycia
gospodarczego, tym mniejsza "dzie potrze"a ocia$ej kontroli pu"licznej.L
Gaczynamy ro"i postpy w tej dziedzinie. Dzi wiele przedsi"iorstw ma ju programy
odpowiedzialnoci spo$ecznej i ekologicznej. <rawd jest r#wnie to, e wiele ma je
raczej ze wzgld#w kosmetycznyc, gdy stara si oczyci swoj mark, ni dla
poprawy swojej realnej uytecznoci spo$ecznej jako przedsi"iorstwo. Hednak og#lnie
rzecz "iorc proces postpuje, poniewa spo$ecze&stwo zaczyna egzekwowa wyniki pod
ktem jakoci ycia, a ta staje si "ardziej wiadoma, zw$aszcza dziki organizacjom
spo$ecze&stwa o"ywatelskiego.
% s!erze teoretycznej Dmartya 0en odegra$ pierwszorzdn rol, sytuujc w centrum
dyskusji pro"lem wolnoci, co z kolei pozwoli$o przedstawi nasz centralny pro"lem )
pro"lem nier#wnoci i zniszczenia rodowiska ) z punktu widzenia odzyskiwania
o"ywatelstwa, prawa kadego o"ywatela do konstruowania swoic wy"or#w. % miar
jak o"rcz u"#stwa si zaciska i m#wimy o rzdzie wielkoci wynoszcym dwie trzecie
ludnoci wiata, ograniczeniu ulegaj r#wnie wy"ory i moliwo podejmowania przez
ludzi inicjatyw dotyczcyc ic w$asnego ycia. <odo"ny proces pog$"ia si wraz z
pro"lematyk ekologiczn.
Dla 0ena zasadnicze znaczenie ma Ksprzyjanie tworzeniu warunk#w, w kt#ryc ludzie
mieli"y realne szanse ocenia rodzaj ycia, jakie ccieli"y wie. 'akie czynniki
ekonomiczne i spo$eczne, jak podstawowa owiata, elementarna ocrona zdrowia i
pewne zatrudnienie nie s wane tylko same przez si, ale r#wnie ze wzgldu na rol,
jak mog odegra w dawaniu ludziom szansy stawienia czo$a wiatu z odwag i
wolnoci. /ozwaania te wymagaj szerszej "azy in!ormacyjnej, szczeg#lnie
zogniskowanej na zdolnoci wy"ierania przez ludzi takiego ycia, jakie maj oni powody
waloryzowaL.
.68
Doprowadza to 0ena do kontestacji oszustwa teoretycznego, kt#re polega$o na
uzasadnianiu ndzy narod#w jako nieodzownego powicenia na drodze do e!ektywnoci
gospodarczej ) "y$ to do"rze znany argument ekonomist#w "razylijskiej dyktatury
wojskowej. K3imo niskic docod#w, jako ycia mona "ardzo poprawi poprzez
odpowiedni program s$u" socjalnyc. 'o, e edukacja i ocrona zdrowia s r#wnie
.68
Dmartya 0en, 8evelopment as Dreedom, Nowy Hork, Dncor >ooks ,;;;, s. 62.
.;,
produktywne i przyczyniaj si do wzrostu gospodarczego, potwierdza zasadno
argumentu, e w u"ogic gospodarkac naley po$oy wikszy nacisk na te urzdzenia
socjalne nie czeka-Qc, a na-pierw ^stan si "ogate_.L
.69
:naczej m#wic, odpowiedzie na naj"ardziej palce potrze"y u"ogic oznacza wyzwoli
ic moliwoci wy"oru i inicjatyw produkcyjn, godzc etyk z ekonomi. 'en punkt
widzenia uzyska$ podstaw w postaci wiedzy empirycznej w /aporcie o /ozwoju
0po$ecznym, jak to widzielimy wyej, ale r#wnie da$ upust 1r#d$u prac teoretycznyc,
kt#re podejmuj analiz ekonomiczn po linii dajcej priorytet prawu masy
wykluczonyc ca$ej planety do wy"oru.
.7;
3no si wyzwania etyczne. Na przyk$ad codzi o prawo przysz$yc pokole&, kt#re
"d poszkodowane przez nasz rozrzutno i marnotrawstwo zaso"#w nieodnawialnyc
Rtyc pokole& nie ma tu i nie mog daS, o manipulowanie yciem, o surrealizm
Kw$asnoci intelektualnejL Rnawet naszej ndznej "azgraninyZS, naszego prawa do wiedzy
o treci produkt#w czy koszt#w tego, za co p$acimy itd.
Nam tutaj zasadniczo codzi o to, a"y sta$o si oczywiste, e regu$y gry musz ulec
zmianie, e etyka w ekonomii powinna operowa ca$ociowym pogldem na proces
rozwoju, a nie wycinkowymi wynikami oderwanymi od skutk#w. Nie codzi ju o
do"ro ) codzi o elementarny zdrowy rozsdek.
<od wzgldem teoretycznym codzi o odwr#cenie paradygmatu utylitarystycznego, kt#ry
stanowi podstaw etyczn o"ecnego mainstreamu ekonomicznego. >iece
przeo"raenia, powodujce odcodzenie od punktu widzenia, w kt#rym interes kadego
prowadzi$"y do moliwie najwikszego zadowolenia spo$ecznego ) suma egoizm#w
niejako generujca moliwy do urzeczywistnienia altruizm ) zmierzaj ku systemowi, w
kt#rym procesy kooperacyjne w interesie spo$ecznym prowadz do wikszego potencja$u
realizacji indywidualnej, poczucia inicjatywy i wolnoci wy"oru. Na tym wiecie, na
kt#rym jednostkami nie s ju oso"y z krwi i koci, lecz gigantyczne oso"y prawne,
maksymalizacja interes#w indywidualnyc prowadzi do unicestwienia wy"or#w
indywidualnyc. Naley przystpi do "udowy warunk#w spo$ecznyc i ekologicznyc,
w kt#ryc rzeczywicie "dzie m#g$ si przejawia interes indywidualny.
20) Demokracja ekonomiczna
Dlatego demokracja ekonomiczna zaczyna si od etyki wynik#w. Nie posuwamy si
z"ytnio naprz#d wiedzc, e sze!owie korporacji maj do"re zamiary, $o na szko$y w
u"ogic regionac, jeli w ca$okszta$cie wynikiem jest pog$"ienie nier#wnoci i
zniszczenie rodowiska.
Demokracja jest kluczowa w tym procesie, "o gdy istniej partycypacyjne !ormy
podejmowania decyzji, o"ejmujce tym samym r#ne interesy, wynik staje si "ardziej
zr#wnowaony. Nie reprezentowane interesy nie wywieraj wp$ywu na procesy
podejmowania decyzji, co stwarza powane pro"lemy, gdy interesy te dojd do g$osu,
gdy poszkodowani osign ju poziom desperacji. Dlatego demokracja ekonomiczna
polega na osadzeniu rozmaityc interes#w, zw$aszcza tyc, kt#rzy s lu" mog "y
.69
'ame, s. *9.
.7;
<atrz np. ?arlos Aopes, CooperaKLo e desenvolvimento humano > agenda emergente para o novo
milZnio, 0Xo <aulo, FniQersidade =stadual <aulista ,;;5- patrz r#wnie wspomniane ju prace <atricka
IiQeret i Heana Gadrey.
.;2
poszkodowani, w procesac podejmowania decyzji. 'u r#wnie codzi nie tyle o do"ro,
ile o inteligencj instytucjonaln.
% 0zwecji pracownicy zagraniczni, nie majc szwedzkiego o"ywatelstwa, maj prawo
g$osu w miejscowociac, w kt#ryc mieszkaj. D priori wydaje si to dziwne, "o nie s
o"ywatelami tego kraju. <ow#d podawany przez w$adze szwedzkie jest interesujcyB s
to oso"y, kt#re potencjalnie maj najwicej trudnoci, tote szczeg#lnie wane jest
zapewnienie, a"y docodzi$y do g$osu i mona "y$o im sprosta. Dzi od przyw#dc#w
politycznyc i sze!#w korporacji wymaga si, a"y troc mniej znali si na gromadzeniu
korzyci dla swoic wsp#lnik#w i "yli nieco "ardziej inteligentni w sprawac
ekonomicznyc i spo$ecznyc.
(g#lnie rzecz "iorc, na poziomie rozwiza& instytucjonalnyc, wyra1nie staje si
konieczne podw#jne wz"ogacenie ic w stosunku do tradycyjnej centralnej pozycji
pa&stwa narodowego. G jednej strony naley umocni planetarn governance, poniewa
roz"ieno midzy gospodark, kt#ra si glo"alizuje, a systemami kontroli, kt#re
pozostaj narodowe, stwarza coraz "ardziej nie"ezpieczn przestrze& "ezrzdu. G drugiej
strony naley "ardzo umocni przestrzenie lokalne, na kt#ryc najlepiej moe przejawi
si demokracja partycypacyjna, w pewien spos#" wica planet w interaktywn sie
miast i w ten spos#" umacniajca demokracj oddoln. >ez wzgldu na to, czy takie "d
drogi, czy inne, istotne jest to, e naley studiowa moliwe wymiary instytucjonalne
"ardziej demokratycznyc proces#w podejmowania decyzji w s!erze ekonomicznej.
.7.
0ama demokracja ekonomiczna przejawia si w jakoci osadzenia w procesie produkcji,
w zr#wnowaonym dostpie do wynik#w wysi$ku i w dostpie do in!ormacji
zapewniajcym prawo do wy"oru.
/sadzenie w procesie produkc-i jest kluczowe, lecz si go nie docenia ) w takiej mierze,
w jakiej na og#$ szacuje si jedynie "ogactwo al"o u"#stwo, a wic dostp lu" "rak
dostpu do d#"r i us$ug, kt#re wynika-Q z procesu produkcji.
/egion 0Xo HoaPuim na po$udniu stanu 0anta ?atalina "y$ u"ogi, zamieszkany przez
dro"nyc producent#w "ez perspektyw i z najniszymi w stanie wska1nikami rozwoju
spo$ecznego. <odo"nie jak inne regiony kraju, 0Xo HoaPuim i ssiednie gminy
oczekiwa$y, e rozw#j KprzyjdzieL z zewntrz pod postaci inwestycji wielkiego
przedsi"iorstwa lu" projektu rzdowego. Niedawno niekt#rzy mieszka&cy regionu
postanowili, e d$uej nie "d czeka i wy"rali inny spos#" rozwizania swoic
pro"lem#wB sami postanowili im sprosta. Fstalili specy!iczne cecy miejscowego
klimatu i stwierdzili, e wyjtkowo sprzyja sadownictwu. Gorganizowali si i z pomoc
rodk#w, kt#rymi dysponowali, zro"ili sp#$ki z instytucjami "adawczymi, utworzyli
sp#$dzielnie, urucomili wsp#lne kana$y komercjalizacji, a"y nie zalee od porednik#w
) i dzi jest to jeden z najszy"ciej rozwijajcyc si region#w kraju. Nie zale od adnej
wielkiej korporacji, kt#ra z dnia na dzie& moe zmieni regionB zale od sie"ie samyc.
.7.
Nie ma drugorzdnego znaczenia !akt, e w procesie podejmowania decyzji w przedsi"iorstwac
istnieje "ardzo niewielka przestrze& demokratyczna, co stwarza autorytarn i nadmiernie zierarcizowan
kultur przedsi"iorczoci. Na og#$ ten typ przedsi"iorc#w nie lu"i paktowej konstrukcji konsensu,
niezmiernie wanej w najlepszyc przyk$adac e!ektywnego rozwoju, takic jak rozw#j w$oskiego regionu
=milia /omagna czy kraj#w skandynawskic. %ielka jest pokusa, a"y mie KswoicL polityk#w, kt#rzy
wykonuj ic instrukcje, ignorujc inne prawowite interesy. ( demokratyzacji zarzdzania
przedsi"iorstwami pisze w znakomitej ksice /o"ert D. Dal, > "re&ace to *conomic 8emocracy,
>erkeley ) Aos Dngeles, FniQersity o! ?ali!ornia <ress .985.
.;*
'aka wizja, zgodnie z kt#r moemy "y panami naszej w$asnej trans!ormacji
ekonomicznej i spo$ecznej, "o na rozw#j si nie czeka, lecz si go ro"i, stanowi jedn z
najg$"szyc zmian, kt#re zacodz w naszym kraju. %izja ta wy"awia nas z postawy
krytycznyc widz#w zawsze nie do zadowalajcego rzdu czy z "iernego pesymizmu.
<rzywraca o"ywatelowi wiadomo, e moe wzi sw#j los w swoje rce, gdy istnieje
lokalna dynamika spo$eczna, kt#ra u$atwia proces, generujc synergi midzy
rozmaitymi wysi$kami.
(statnio 3idzynarodowa (rganizacja <racy ewoluowa$a ku pojciu godnego
zatrudnienia. <o linii tego pojcia i studi#w :gnacego 0acsa moemy poj, e rozwoju
jakiej inicjatywy produkcyjnej nie naley mierzy jedynie wytworzonym produktem
.output1, gdy czci oceny jest jako procesu produkcji pod wzgldem zadowolenia
osiganego przez tego, kto w nim uczestniczy .outcome1. >y moe mieszka&cy 0Xo
HoaPuim uzyskiwali"y z ektara wicej ja"$ek, gdy"y skolonizowa$a ic jaka Fnited
4ruit. ?zy jednak to jest celemU <roducenci owoc#w w 0Xo HoaPuim z dum przyjmuj
goci, kt#rzy przyjedaj podziwia ic osignicia, i czuj, e wynik jest owocem ic
w$asnyc zdolnoci. ?zy zadowolenie z pracy, poczucie zaw$aszczania procesu nie jest
czci osiganyc wynik#wU
Dzi wielka korporacja zacowuje si coraz "ardziej jak pa&stwo, jak gigant, kt#ry KdajeL
nam prac i stara si, a"ymy czuli si uczestnikami elity, gdy uywamy jej marki.
D$uej nie moemy ignorowa tego, e istnieje grupa megaprzedsi"iorstw, kt#ryc
produkt jest wikszy ni wikszoci kraj#w wiata i e ta w$adza ekonomiczna uzyska$a
tak wany wymiar polityczny, i na wiecie coraz wiksza licz"a os#" uwaa tradycyjn
polityk za rzecz coraz mniej istotn, co sprawia, e s!era ta si opr#nia. 'o, e
przyw#dcy polityczni najrozmaitszyc tendencji prowadz t sam polityk
ekonomiczn, nie wynika z ic miernoty czy !a$szywoci, ale z tego, e polityka ) jak
celnie okreli$ to (ctaQio :anni, Kzmieni$a miejsceL.
.7,
=wolucja ku gospodarce wiedzy, wzrost znaczenia s!ery spo$ecznej w por#wnaniu z
produkcj przemys$ow w gospodarce jako ca$oci i narastajca ur"anizacja otwieraj
nowe przestrzenie zaw$aszczania rozwoju przez samyc aktor#w spo$ecznyc kadego
regionu, zalec coraz mniej od do"rej woli si$y, kt#rej nie kontrolujemy i kt#ra sk$onna
jest zacowywa si jak big brother.
% tym znaczeniu praca Guy Dznara !ravailler moins pour travailler tous jest
carakterystycznaB nie ma sensu podzia$ pracy, w kt#rym z powodu przepracowania
cz spo$ecze&stwa stoi na krawdzi za$amania nerwowego, a inna cz jest
zrozpaczona "rakiem pracy. /acjonalizacja procesu wymaga na przyk$ad demokratycznej
interwencji w sprawie dnia ro"oczego, w tym decyzji, kt#re o"ejmuj nie tylko wieczn
KkonkurencyjnoL, ale r#wnie wynik dla ludnoci pod wzgldem r#wnowagi
spo$ecznej, trwa$oci ekologicznej i prozaicznej jakoci ycia.
<unkt widzenia, zgodnie z kt#rym nier#wno planetarna nie tylko jest zwizana z
dystry"ucyjnym segmentem cyklu reprodukcji, lecz z niezr#wnowaonym osadzeniem
os#" w samyc procesac produkcji, ma zasadnicze znaczenie. (twiera przestrze& dla
zintegrowanego rozwoju lokalnego i dla poczucia, e nasza przysz$o zaley od nas, a
nie od odleg$yc spotka& ponadnarodowyc. Nie wystarczy, a"y jakie przedsi"iorstwo
czy odleg$a "iurokracja ro"i$y rzeczy, kt#re s dla naszego dobra. 'rze"a zapewni
oso"om moliwo troski o w$asny los, o to, a"y "y$y aktorami.
.7,
(ctaQio :anni, K> polXtica mudou de lugar), wB A. Dow"or i inni Rred.S, 8esa&ios da globalizaKLo.
.;5
Druga o demokratyzacji gospodarki odnosi si do zr5wnowa6onego dost:pu do
produktu naszyc wysi$k#w. Naley stwierdzi, e moe nasz system kapitalistyczny
potra!i produkowa, ale nie potra!i dzieli, a poniewa cykl reprodukcji o"ejmuje
zar#wno produkcj, jak i dystry"ucj, system ten jest strukturalnie niepe$ny.
Dzi coraz wyra1niej wida, e to, jak oso"a jest wynagradzana, coraz mniej zaley od jej
wysi$ku czy woli pracy, a coraz "ardziej od osadzenia w procesie produkcji.
.72
<roces produkcji jest coraz "ardziej procesem spo$ecznym. Fniwersytety, kt#re kszta$c
kadry, tak samo przyczyniaj si do produktywnoci spo$ecznej, jak przedsi"iorstwo,
kt#re w przysz$oci ic zatrudni, ale poziomy p$ac s dramatycznie nier#wne. Nwiat
stworzy$ krgi korporacyjne, w kt#ryc jedni popieraj przywileje innyc i rezultaty s
surrealistyczne, o czym wiadcz co"y niezliczone doniesienia o poziomie
wynagrodze& dyrektor#w wielkic przedsi"iorstw ponadnarodowyc.
Dzi rezultat praktyczny jest taki, e zgodnie z danymi (NG, *25 os#" posiada "ogactwo
oso"iste stanowice r#wnowarto rocznego docodu naj"iedniejszej po$owy ludnoci
wiata. Dspekt etyczny sprawi$, e (NG okreli$a t sytuacje jako Ko"scenicznL w
sytuacji, gdy na przyk$ad w ,;;* r. z powodu "raku dostpu do czystej wody umar$y *
miliony dzieci. Hednak aspekt ekonomiczny sk$ania nas do rozumowania
zerodkowanego na wywo$anej przez nier#wno utracie produktywnoci systemowej.
% rzeczywistoci, gdy niekt#re oso"y zaczynaj zara"ia dziesitki milion#w dolar#w
rocznie, nie mog one wicej konsumowa, poniewa oso"a moe skonsumowa tylko
pewna ilo kawioru i szampana. D one do wyszego docodu, poniewa od pewnego
poziomu pienidz nie podnosi jakoci ycia, ale zapewnia wicej w$adzy. ?odzi
oczywicie o w$adz, kt#r sprawuje si nad innymi oso"ami. G jakiego powodu
minimum inteligencji spo$ecznej sk$oni$o nas do porzucenia samow$adczyc !orm
w$adzy politycznej i "udowy demokracji. Dzi ta w$adza ekonomiczna, przekszta$cona
we w$adz polityczn, nie znajduje si pod adn kontrol i ju czas, a"y o tym
pomyle.
>ardzo inspirujce na tym polu jest studium 0ama <izzigati. K% poprzednim pokoleniu
dyrektorzy korporacji cy"a nie mogli so"ie wyo"razi, jak powiedzie si ic nastpcom.
% .975 r. /eginald Hones, w#wczas dyrektor generalny General =lectric, uwaany za
naj"ardziej utalentowanego dyrektora w kraju, przyni#s$ do domu 55; tysicy dolar#w,
co w tyme roku stanowi$o r#wnowarto 26@krotnoci docodu typowej rodziny
ameryka&skiej. % wier wieku p#1niej, w ,;;; r., dyrektor generalny General =lectric
Hack %elc przyni#s$ do domu .**,5 miliona dolar#w, co w tyme roku stanowi$o
r#wnowarto 25;;@krotnoci docodu typowej rodziny ameryka&skiej. 'ylko w cigu
pierwszyc dziesiciu miesicy ,;;* r. dyrektor generalny caoo 'erry 0emel
zainkasowa$ ,25 milion#w dolar#w. 'aka kupa !orsy sprawia, e w samej spo$ecznoci
"iznesowej podnosz si g$osy wzywajce do radykalnyc dzia$a&, zw$aszcza ze strony
/icarda ?. >reedena, "y$ego przewodniczcego F.0. 0ecurities and =Wcange
?ommission R0=?S ) agencji regulujcej %all 0treet. % ,;;, r. pewien sdzia !ederalny
wyznaczy$ >reedena na kontrolera korporacyjnego %orld?om i poleci$ mu opracowa
plan naprawy tego upad$ego giganta telekomunikacji przeartego przez skandale. <#1niej
przyjty plan >reedena spowodowa$ ca$kowity demonta szczodrej struktury wyp$at
.72
% 0tanac Gjednoczonyc proces ten przestudiowano wok#$ poj ,hat you know i ,ho you know% Nie
potrze"a dodawa, e jako napd kariery Kwo you knowL zdecydowanie wygrywa z Kwat you knowL.
>ardziej liczy si, KkogoL znasz ni KcoL wiesz.
.;6
"od1c#w dla dyrektor#w ) struktury, kt#r >reeden oskary$ o to, e zacca$a do
nieodpowiedzialnej pogoni za "ogactwem. /ozwizanie >reedena polega$o na okreleniu
dla dyrektora 3?: ) !irmy, kt#ra powsta$a z popio$#w %orld?om ) pu$apu ca$ego
wynagrodzenia pocodzcego ze wszystkic 1r#de$. >reeden wyznaczy$ to maksimum na
nie wicej ni .5 milion#w dolar#w, zaznaczajc od razu, e rada nadzorcza 3?: moe
ustali niszy pu$ap. % rzeczywistoci >reeden ustali$ pierwsz ^p$ac maksymaln_ we
wsp#$czesnej istorii korporacji ameryka&skic.L
.7*
/ozwizania tecniczne s zr#nicowane. % .9*, r. 4ranklin /ooseQelt zada$
stuprocentowanego podatku od zysk#w przekraczajcyc ,5 tysicy dolar#w, co dzi
stanowi r#wnowarto 2;; tysicy dolar#w. Gdo$a$ w#wczas doprowadzi do ucwalenia
9*@procentowego podatku od zysk#w powyej ,;; tysicy dolar#w. (dtd podatek
!ederalny p$acony przez naj"ogatszyc cigle maleje i dzi wynosi .7,5 proc. od ic
ca$kowitego docodu. Fstawa dyskutowana w kongresie ameryka&skim ma zakaza
korporacjom odliczanie z racunku podatkowego wynagrodze& dyrektorskic
przekraczajcyc ,5@krotno p$acy najniej zara"iajcyc pracownik#w. K(czywicie,
w 0tanac Gjednoczonyc takie pomys$yL, komentuje <izzigati, Knigdy si nie przyjmuj.
% nastpnyc dziesicioleciac moemy poda drog prowadzc do jeszcze wikszej
nier#wnoci. Heli tak si stanie, jak "dzie si y w 0tanac Gjednoczonyc w
warunkac jeszcze wikszej nier#wnociU D"y odpowiedzie na to pytanie, wystarczy
spojrze tylko na >razyli.L
Dnegdotyczny wymiar tego komentarza jest taki, e >razylia, s$ynca ju tego, e jako
ostatnia na wiecie znios$a niewolnictwo, nadal ma solidn reputacj kraju z
preistoryczn klas panujc. Aecz punkt centralny jest prostyB nadmiar "ogactwa,
podo"nie jak niedostatek docodu, to z punktu widzenia spo$ecze&stwa warunki
patologiczne. >ardzo "ogaci zaczynaj dominowa w polityce i jeli "d potrze"owali
"y wy"rani, skorumpuj w tym celu ycie polityczne, ale na og#$ zadowol si
przekupywaniem polityk#w. 'ak czy inaczej, rezultat to g$"oka de!ormacja demokracji.
G drugiej strony, "ardzo u"odzy nie maj moliwoci zapewnienia so"ie reprezentacji,
zorganizowania si czy in!ormowania si i !aktycznie znajduj si na marginesie.
Nazywanie tego, co z tego wynika, demokracj, to tylko nasza do"ra wola.
Heli codzi o demokracj ekonomiczn pod wzgldem praktycznym, to warto przyj
pu$ap nagromadzonej !ortuny oso"istej ) na przyk$ad moemy wyo"razi so"ie, e taki
pu$ap to 5; milion#w dolar#w, "o zak$adamy, e za tyle moe przey nawet
wymagajcy kapitalista ) i pu$ap rocznego docodu, w rodzaju tyc .5 milion#w rocznie,
zaakceptowanyc dla 3?: przez sdownictwo ameryka&skie. 'aki podatek od !ortuny,
jaki stosuje si we 4rancji, w po$czeniu z podatkiem od spadku, stopniowo powinien
zapewni minimum r#wnowagi spo$ecznej, co wielkie !ortuny w coraz wikszym
stopniu przenosi$y"y si do 5; raj#w podatkowyc rozrzuconyc na planecie.
Heli codzi o doc#d, to naj"ardziej interesujce jest powizanie docodu minimalnego z
docodem maksymalnym, na przyk$ad w ten spos#", e minimalny doc#d rodzinny
pomnoony przez 5; s$uy za odniesienia dla docodu maksymalnego. Ggodnie z danymi
przedstawionymi przez <izzigatiego, w rzeczywistoci w gospodarkac rozwinityc 97
proc. os#" posiadajcyc doc#d sytuuje si w granicac . do .;. %ielkim pro"lemem
s wic posiadacze wielkic !ortun. G politycznego punktu widzenia, kalkulacje
.7*
0am <izzigati, K'e /ic and te /estB 'e Growing ?oncentration o! %ealtL, !he Duturist, lipiec @
sierpie& ,;;5 r., s. *. ) www.toomuconline.org.
.;7
pokazuj, e s to jedyne oso"y, kt#re straci$y"y na tego rodzaju stosunku
maksimumCminimum. G drugiej strony, ol"rzymia wikszo jest zainteresowana
zwikszeniem minimum, gdy zwikszy$o"y ono maksimum. Ggodnie z tak propozycj,
powyej maksimum opodatkowanie wynosi$o"y .;; proc.
.75
(gromn g$upot jest wizanie wysokiego wynagrodzenia ) mamy na myli takie godne
na"a"#w wynagrodzenia, jak to, co inkasowa$ 3icael =isner, dyrektor generalny
Disneya, kt#ry zara"ia$ gdzie w pamie .,5 miliarda dolar#w rocznie ) z jak cudown
produktywnoci superdyrektora. Hest to mieszne i ma wicej wsp#lnego z
bbermenschem Nietzscego ni z jakkolwiek racjonalnoci ekonomiczn. 'im >erners@
Aee wynalaz$ we" Rnasze www.S, co "y$o jednym z podstawowyc postp#w w wiecie
wsp#$czesnym ) i nie wzi$ za to ani grosza. Aouis <asteur nie po to da$ nam
szczepionk, a"y surrealistycznie zara"ia. <ostp jest zasadniczo zwizany z czym, co
3adalena 4reire nazwa$a Kpasj poznawania wiataL, a nie z dzia$aniami nadludzkic
dyrektor#w.
% tej dziedzinie 3arjorie Jelly jest autork szczeg#lnie interesujcego studium pt. !he
8ivine Right o& Capital. Dnalizujc rynek akcji w 0tanac Gjednoczonyc stwierdza ona,
e mniemanie, i przedsi"iorstwa kapitalizuj si sprzedajc akcje, jest nonsensowne,
gdy proces taki jest marginalny. KGainwestowane dolary wp$ywaj do korporacji
dopiero wtedy, gdy sprzedane s nowe akcje. % .999 r. warto nowyc akcji
sprzedanyc na rynku wynosi$a .;6 miliard#w dolar#w, podczas gdy warto
negocjowanyc akcji osign$a gigantyczn sum ,;,* "ilion#w dolar#w. 'ak wic, z
ca$ego wolumenu akcji, kt#rymi o"raca si na %all 0treet, do przedsi"iorstw tra!i$ tylko
. proc. 3ona doj do wniosku, e rynek jest w . proc. produkcyjny i w 99 proc.
spekulacyjny.L Aecz oczywicie ludzie zyskuj na akcjac i dlatego od"ywa si odp$yw
zaso"#w. K:nnymi s$owy, gdy przyjrzymy si dw#m dziesicioleciom .98.@,;;;, nie
znajduje si przyp$ywu pienidzy akcjonariuszy w got#wce i "ez odp$yw#w. (d .98. r.
odp$yw got#wki netto .net out&low1 do nowyc emisji akcji "y$ negatywny na sum 5*;
miliard#w. RlS (dp$yw got#wki "y$ "ardzo realnym zjawiskiem ) a nie adnym
trickiem statystycznym. Gamiast dokapitalizowa przedsi"iorstwa, rynek akcji je
dekapitalizowa$. % cigu dziesicioleci akcjonariusze stali si ogromnym czynnikiem
drenujcym korporacje. 0 najwikszym "alastem ze wszystkic. Nawet niecis$e jest
nazywanie ic inwestorami, gdy w rzeczywistoci s ekstraktorami. Gdy kupujemy
akcje, nie wnosimy kapita$u, lecz na"ywamy prawo do wyciskania "ogactwa.L
.76
/ozumowanie to jest "ardzo interesujce, poniewa wskazuje na nowoczesny mecanizm
wyciskania "ogactwaB u podstaw ley wielki postp produktywnoci, na kt#ry pozwalaj
nowe tecnologie, tylko e to nie pracownicy i w og#le spo$ecze&stwo czerpi z niego
korzyci, gdy zamieniaj si one w "ajeczne p$ace meneder#w i wietne
wynagrodzenia dla akcjonariuszy, dzia$ajcyc w zmowie, w kt#rej jedni croni
"ogacenie si innyc. % ten spos#" postp tecnologiczny, kt#ry powinien pozwala
.75
Gapewnienie docodu minimalnego ma zar#wno sens etyczny ) pewnyc rzeczy nikomu nie moe
za"rakn ) jak i ekonomiczny, poniewa koszty nadzwyczajne u"#stwa daleko przewyszaj koszty jego
eliminacji. <rzegld o"szernej literatury midzynarodowej na ten temat mona znale1 w pracac =duardo
0uplicyMego, np. w niewielkiej, ale znakomitej ksice Renda bPsica de cidadania, <orto Dlegre, AY<3
,;;6. %ane pojcie dochodu maksymalnego jeszcze raczkuje.
.76
3arjorie Jelly, !he 8ivine Right o& Capital 8ethroning the Corporate >ristocracy, 0an 4rancisco,
>errett@Joeler ,;;., s. 22 i 25.
.;8
wszystkim na godne i spokojne ycie, w ko&cu skupia si w rkac niewielu,
przyczyniajc si do powstawania o"scenicznyc !ortun.
:nteresujco wypada skrzyowanie rozumowania Jelly ze wspomnianym wyej
rozumowaniem /o"erta Dala o nieo"ecnoci jakiejkolwiek demokracji w
przedsi"iorstwie. %ewntrzny autorytaryzm przedsi"iorstwa zapewnia reprodukcj
ol"rzymic przywilej#w i stwarza poziomy "ogacenia si a"solutnie nieproporcjonalne
do e!ektywnego wk$adu oso"nik#w we wzrost gospodarczy. KHeli demokracja jest
uzasadniona w rzdzeniu pa&stwemL, pisze Dal, Kto w takim razie jest r#wnie
uzasadniona w rzdzeniu przedsiwziciami ekonomicznymi.L
.77
Na drugim ko&cu spektrum oko$o 2 miliard#w os#" yje za niespe$na , dolary dziennie.
G powodu takiego niewielkiego wsparcia, jak na przyk$ad koszyk rodzinny w >razylii,
niedoywione dzieci spdz ycie jako istoty ma$o produktywne i o"ciajce szpitale.
(so"y niepe$noletnie zagu"ione w wielkic miastac, "ez szko$y i pracy, powoduj
ogromne koszty utrzymywania "ezpiecze&stwa i czsto umieraj w tym procesie. Jto na
tym zyskujeU /zeczywisto gospodarcza jest taka, e duo ta&sze jest wydo"ywanie
ludzi z ndzy ni "orykanie z jej porednimi kosztami. Ftrzymywanie nier#wnoci
stanowi jeden z wielkic idiotyzm#w naszyc teorii ekonomicznyc. G punktu widzenia
jakoci ycia jest to !atalne zar#wno dla u"ogic, kt#rzy nie maj zapewnionego
minimum, jak i dla "ogatyc, kt#rzy nie maj zapewnionego "ezpiecze&stwa.
'rzeci osi demokracji ekonomicznej jest dost:p do in&ormac-i. Hest to oczywicie
zwizane z istnieniem na planecie ogromnej masy u"ogic, kt#rzy nie maj dostpu do
dostatecznej edukacji, e!ektywnej in!ormacji, wiedzy tecnologicznej, og#$u
minimalnyc instrument#w, kt#re mog$y"y stanowi co, co mona nazwa niepewnym
stopniem na scodac ycia. Gapewnienie szans ekonomicznyc stanowi punkt wyjcia
dla wszelkiej demokracji ekonomicznej. 'o si organizuje demokratyzujc dostp.
Gnakomitym tekstem prezentujcym takie podejcie jest Deklaracja z ?ocoyoc z .97* r.
KDpelujemy do przyw#dc#w opinii pu"licznej, do wycowawc#w, do wszystkic
zainteresowanyc cia$, a"y przyczynili si do kszta$towania wyszej wiadomoci
zar#wno o pocodzeniu, jak i o powadze krytycznej sytuacji, z kt#r dzi "oryka si
ludzko. Jady ma prawo w pe$ni zrozumie natur systemu, kt#rego jest czci jako
wytw#rca, konsument, jak jedna spor#d miliard#w os#" zamieszkujcyc Giemi. 3a
prawo wiedzie, kto korzysta z owoc#w jego pracy, kto korzysta z tego, co on kupuje i
sprzedaje i do jakiego stopnia poprawia czy pogarsza swoje planetarne dziedzictwo.L
.78
/zeczywisto jest taka, e dzi niezliczone !ormy wyzysku rozwijajce si na planecie
przecodz przez mecanizmy !inansowe i pienine, kt#re s nieprzejrzyste dla
wikszoci ludnoci, co pozwala pope$nia nie"ywa$e "ar"arzy&stwa.
Fprzywilejowujemy tu propozycje idce po linii instytucji i procesu produkcji, docodu i
in!ormacji. ?odzi o wypunktowanie linii, kt#re zarysowuj teorie. Na ca$ej d$ugoci
.77
/o"ert D. Dal, > "re&ace to *conomic 8emocracy%
.78
% oryginaleB K%e call on leaders o! pu"lic opinion, on educators, on all interested "odies to contri"ute
to an increased pu"lic awareness o! "ot te origins and te seQerity o! te critical situation !acing mankind
today. =ac person as te rigt to understand !ully te nature o! te system o! wic e is a part, as a
producer, as a consumer, as one among te "illions populating te eart. Ee as a rigt to know wo
"ene!its !rom te !ruits o! is work, wo "ene!its !rom wat e "uys and sells, and te degree to wic e
enances or degrades is planetary ineritanceL. K'e ?ocoyoc DeclarationL, wB 0out ?entre, !he #outh
and #ustainable 8evelopment Conundrum Drom #tockholm RS72 to Rio RSS2 to `ohannesburg 2002 and
$eyond, Genewa ,;;,. % tej sprawie patrz propozycje praktyczne w naszej <n&ormaKLo para a cidadania
e o desenvolvimento sustentPvel 0 ttpBCCdow"or.org pod KDrtigos (nlineL.
.;9
tego tekstu prezentowalimy najrozmaitsze propozycje, kt#re si rodz i wskazuj na
nowe rozwizania. % praktyce dysponujemy nieodzownymi zaso"ami !inansowymi i
ludzkimi, tecnikami i wiedz, pozwalajcymi w kr#tkim czasie zaradzi podw#jnemu
dramatowi nier#wnoci i zniszczenia rodowiska. <uszenie si dyrektor#w z DaQos,
umiecnityc sym"oli sukcesu, niewiadomyc pog$"iajcej si tragedii planetarnej,
jest po prostu a$osne.
% istocie mecanizmy ekonomiczne wystarczaj do zapewnienia koniecznyc
r#wnowag. % s!erze politycznej, mimo wszystkic ogranicze&, ogromnym postpem jest
nasza ewolucja ku czemu, co przy"lia si do proces#w demokratycznyc. <rocesy
ekonomiczne zacz$y panowa w polityce i jej nie podlegaj. <rezes =WWon, z ca$ swoj
w$adz polityczn, kt#r ma wraz z prezydentem 0tan#w Gjednoczonyc, spokojnie
twierdzi, e alternatywne rozwizania energetyczne to strata czasu. ?zy kto wy"ra$ go
na takie stanowiskoU 'o, co pozosta$o z proces#w regulacji ekonomicznej, z rzadkim
wyjtkiem tyc lat, w kt#ryc w niekt#ryc krajac rozwinityc prowadzono polityki
keynesowskie, to po prostu prawo silniejszego. ?zas rozcign nad t s!er os$on
demokratyczn.
Wnioski
% tej niewielkiej pracy w r#nyc miejscac prowadzilimy dialog przez ?elso 4urtado
poszukujcym Knowego modeluL interpretacji ekonomicznej. Nigdy nie wezwany do
od"ioru adnej nagrody w no"lowskim prze"raniu, przez ca$e ycie sp#jnie "roni$
interes#w tyc, kt#rzy potrze"uj godziwego osadzenia ekonomicznego. Hego wizja nie
dawa$a si zaszu!ladkowa do adnej ideologii czy Kszko$yL i postrzega$a nauki
ekonomiczne w "ogactwie ic stosunk#w z innymi dziedzinami wiedzy,
uprzywilejowywa$a przeo"raenia strukturalne i do pragmatycznie ) a pod wzgldem
teoretycznym "ardzo solidnie ) poszukiwa$a odpowiedzi na potrze"y kraju. ?ecowa$y j
solidno etyczna, rygor metodologiczny, wiedza istoryczna, skupienie si na
centralnyc pro"lemac i z"awienny "rak szacunku dla najrozmaitszyc Kizm#wL, kt#re
ograniczaj punkt widzenia.
<rzynios$a ona te krytyczn wizj mocy wyjaniajcej odziedziczonego aparatu
pojciowego. 4urtado pisa$B K+yjemy w jednej z tyc epok, w kt#ryc oczywisty staje si
niedostatek ram pojciowyc pozwalajcyc ucwyci szy"ko zmieniajc si
rzeczywistoL.
.79
<ierwsze, co przycodzi na myl, gdy pr#"ujemy zamkn zaprezentowany tu waclarz
idei, "rzmiB nauki ekonomiczne naley "ada, a nawet wyk$ada inaczej. Gamiast
izolowa ekonomi od innyc nauk spo$ecznyc, szukajc KtosamociL, i kroi t
tosamo na dyscypliny, powinnimy pracowa nad kluczowymi pro"lemami oraz
stosowa do nic pojcia ekonomiczne, wizj istoryczn i nieodzown wiedz
pocodzc z innyc dziedzin nauki.
?elem "y$a"y na przyk$ad zintegrowana i interdyscyplinarna praca nad przyczynami tak
nies$ycanie wysokiej stopy procentowej w >razylii. 3usieli"ymy zrozumie proces
koncentracji "ank#w, w$adz polityczn grup !inansowyc, mecanizmy trans!eru
zaso"#w pu"licznyc do grup prywatnyc, uytek, jaki ro"i si z teorii ekonomicznej-
.79
?elso 4urtado, / capitalismo global, s. ,..
..;
musieli"ymy zrozumie, jak !unkcjonuj procenty z$oone, jak zorganizowane s
prawne ramy kredytu, jak media przedstawiaj pro"lem ludnoci itd.
'o tylko przyk$ad. :stotne jest to, a"ymy wyszli od pro"lem#w zidenty!ikowanyc jako
o"ecnie kluczowe i zorganizowali wiedz naukow wok#$ diagnozy i koniecznyc
odpowiedzi. Nauki ekonomiczne musz si uwiarygodni przynoszc odpowiedzi na
kluczowe pro"lemy, kt#re realnie rzucaj wyzwania ludzkoci.
<odejcie to jest szczeg#lnie wane w ekonomii, poniewa centralna trudno nie polega
na zrozumieniu pojcia, lecz na zrozumieniu tego, w jakic stosunkac pozostaj ze so"
pojcia w procesie pro"lematyzacji i poznania rzeczywistoci. 'akie ukierunkowanie
"ada& polepszy$o"y motywacj student#w, kt#rzy dzi maj ogromna trudno w
powizaniu tego, co si wyk$ada, ze wiatem realnym, a take pro!esor#w, kt#ryc
wycign$o"y ze stanu przyczynkarskiego kom!ortu i wyzwa$o na pojedynek ic
kreatywno, a take wymaga$o od nic, na przyk$ad, zwizania si z "adaczami z innyc
dziedzin, a"y zrozumie logik "adanego procesu.
.8;
?o waniejsze, to podejcie, wyjaniajc w spos#" zintegrowany proces podejmowania
decyzji, kt#ry kryje si za dynamik ekonomiczn, pozwoli lepiej zrozumie, jak ten
proces uczyni demokratycznym. %racajc do sprawy procent#w, w >razylii stawiono
mu czo$o zapisujc w konstytucji z .988 r. zakaz procent#w powyej ., proc. 'o typowe
dzia$anie na lepo, poniewa decyzji w sprawie stopy procentowej nie podejmuje si na
podstawie zapis#w w konstytucji. Demokratyzacja ekonomiczna musi wyj od realnie
istniejcyc mecanizm#w ekonomicznyc.
<odcodzenie do gospodarki pod ktem kluczowyc pro"lem#w czy megatrend#w
strukturalne powinno pozwoli nam na "adanie tego, co naprawd wane. % tym tekcie
uprzywilejowalimy pewne punkty, kt#re ze wzgldu na znaczenie dla naszego
przetrwania lu" na si$ skutk#w systemowyc mona uwaa za krytyczne. Niewtpliwie
jest wiele innyc, lecz mielimy nadmiern sk$onno do skupiania si na wielkic
argumentac ideologicznyc, tak, jak"y pogld, kt#ry uwaamy za godny, li"eralny al"o
socjalistyczny pozwala$ nam sta ponad g$"ok prac polegajc na z"ieraniu in!ormacji
i analizowaniu rzeczywistoci w jej zr#nicowanyc dynamikac oraz ujawnianiu
stosunk#w w$adzy, kt#re le u ic podstaw.
Gwyk$o si uwaa, e odwracanie si od polityki jest pokrzepiajce. matwiej powiedzie,
e gospodarka gardzi dyskursem i skupia si na dokonaniac praktycznycB
przedsi"iorstwa "uduj !a"ryki, daj prac, !inansuj drogi, a politycy dyskutuj. 'ak
oto gospodarka ma "y sympatyczna i postpowa, a polityka nieprzyjemna czy zepsuta.
Fproszczenia rzadko daj do"re rezultaty, co zaspokajaj nasze instynkty. %arto
przypomnie, e to wielkie rucy polityczne, w pocztkowo zawsze traktowane jako
wywrotowe, osign$y w swoic czasac zniesienie niewolnictwa, koniec kolonializmu,
prawa pracownika najemnego, w$czenie polityczne ko"iet, a dzi walcz z nier#wnoci
ekonomiczn i niszczeniem rodowiska, z systemami spekulacji !inansowej, o
odzyskanie "ogactwa kulturalnego naszego ycia, o dostp wszystkic do takic d#"r
podstawowyc, jak woda, ywno, edukacja i ocrona zdrowia. Demokratyzacja
gospodarki z powodzeniem moe sta si osi tej konstrukcji "ardziej ludzkiego ycia.
Dokd prowadzi szy"sze wydo"ycie ropy na!towej, skuteczniejsza likwidacja DmazoniiU
.8;
?arakterystyczny przyk$ad to nieznajomoc prawnyc ram gospodarki przez ekonomist#w, podczas
gdy prawnicy nie znaj mecanizm#w ekonomicznyc, co czsto s powo$ywani do stanowienia o nic
prawa.
...
Dzi wszyscy mamy rodki ekonomiczne, tecniczne i organizacyjne pozwalajce
zapewni wszystkim godne ycie. 'o g$#wne wyzwanie. Nie odpowie si na to wyzwanie
"ez czynnego udzia$u si$, kt#re kontroluj gospodark, zw$aszcza wielkic korporacji. D
korporacje stopniowo "d musia$y doj do wniosku, kt#ry <eter Drucker s!ormu$owa$
w takic oto prostyc s$owacB KNie "dzie zdrowego przedsi"iorstwa w corym
spo$ecze&stwieL.
?ele s znaneB dzi przestawia si je jako 3ilenijne ?ele /ozwoju, przedtem "y$a to
Jarta Giemi, Dgenda OO:, jeszcze dawniej Nowy 3idzynarodowy mad Gospodarczy
czy znakomita Deklaracja z ?ocoyoc. Gdy przeglda si te wszystkie teksty, wida, e
tematy s zawsze te same i e odnawia si je pod r#nymi nazwami, a"y ) nieco inaczej
rozk$adajc nacisk ) natcn je nowym ducem.
.8.
(g#lnie rzecz "iorc, doszlimy do pewnej wizji, kt#ra stanowi polityczn Kgwiazd
przewodniL i kt#ra wynik$a z niezliczonyc studi#w naukowycB konieczne jest
spo$ecze&stwo gospodarczo ywotne, spo$ecznie sprawiedliwe i trwa$e pod wzgldem
ekologicznym, poniewa planeta jest jedna. 0 to cele powizaneB nie wystarczy, e
prawica "roni s!ery ekonomicznej, lewica spo$ecznej, a zieloni ekologicznej, gdy
wszystkie s!ery dzia$alnoci powinny powiza trojaki cel. Nie istnieje r#wnie trickling
down w rodzajuB Krozwiemy sprawy ekonomiczne, a za tym p#jdzie resztaL.
<odstaw polityczn tego procesu nie "dzie proletariat czy "uruazja- "dzie ni
"ardziej zr#wnowaone powizanie w$adzy pa&stwowej, zorganizowanego
spo$ecze&stwa o"ywatelskiego i przedsi"iorczoci, zakotwiczone na terytoriac, kt#re
pozwalaj na takie powizanie. ?zas Kklas@odkupicielekL min$.
3ecanizmem regulacji ca$oci nie "dzie albo rynek, albo planowanie pa&stwowe, lecz
powizanie r#nyc mecanizm#w, kt#re o"ok rynku i planowania pa&stwowego o"ejm
systemy powiza& midzy przedsi"iorstwami, zintegrowany rozw#j lokalny, silny udzia$
ruc#w spo$ecznyc, nie m#wic ju o odnowionyc systemac uk$adania si w skali
midzynarodowej. Hestemy z"yt kompleksowymi spo$ecze&stwami, a"y w s!erze
zarzdzania mona "y$o stosowa w nic uproszczone rozwizania.
% tym znaczeniu pojcie demokracji sta$o si niezmiernie istotne. Fwaamy za naturalny
wym#g przejrzystoci politycznej. D co z przejrzystoci korporacyjnU Fwaamy za
skandal to, e przyw#dcy polityczni zara"iaj ,; tysicy reali, poniewa p$aci im si z
naszyc pienidzy, ciganyc z nas pod postaci podatk#w. Fwaamy jednak za
naturalne to, e dyrektor przedsi"iorstwa zara"ia ,; milion#w reali, co jego p$aca
wcodzi w sk$ad cen ) tego, co p$acimy za produkty, a wic pocodzi z dyskretnego,
ukrytego podatku. G kogo ciga si ten podatekU
'ak oto cele, podstawa polityczna rozwoju gospodarczego i spo$ecznego oraz procesy
podejmowania decyzji w tyc s!erac ulegaj g$"okiej dyslokacji. >udujemy inne
spo$ecze&stwo, co stanowi ono nieoczekiwan wypadkow proces#w, kt#re tylko
czciowo rozumiemy.
%yzwanie stojce przed ekonomi jako nauk s$uc spo$ecze&stwu, a nie panujcym
grupom ekonomicznym, polega na wynalezieniu na nowo i odzyskaniu jej uytecznoci.
(g#lnie rzecz "iorc, zagroenia pitrzce si w s!erze spo$ecznej i ekologicznej
sprawiaj, e na dzia$anie pozosta$o nam niewiele czasu. <rawo przetrwania silniejszego
jako g$#wny mecanizm regulacji w spo$ecze&stwie stosujcym tecnologie, kt#ryc
.8.
Jilka takic znakomityc tekst#w znajduje si we wspomnianej wyej ksice !he #outh and the
#ustainable 8evelopment Conundrum ) www.soutcentre.org.
..,
skutki s planetarne, nie stanowi postpu proklamowanego pod szyldem KkonkurencjiL,
lecz dramat w "udowie. Gdy "dziemy mieli n# na gardle, pojawi si, jak zwykle,
z"awiciele pod postaci reim#w autorytarnyc. %ielki dylemat polega na tym, czy uda
nam si odzyska kontrol "udujc procesy demokratyczne u podstaw spo$ecze&stwa,
czy te $ad ) tak zwany $ad ) zostanie zaprowadzony odg#rnie, z ca$ym "ar"arzy&stwem
w$aciwym takim rozwizaniom. Jandydat#w do jego zaprowadzenia nie za"raknie.
Bibliografia
Arc*ib%gi, Daniele, DaCid Deld, Martin 9E*ler Rred.S, ReF<magining "olitical
Community #tudies in Cosmopolitan 8emocracy, 0tan!ord, 0tan!ord FniQersity
<ress .998, 25, s.
A%stin, Fames B), !he Collaboration Challenge ?ow Nonpro&its and $usinesses
#ucceed !hrough #trategic >lliances, 0an 4rancisco, Hossey@>ass ,;;;, ,;, s.
:ackstrand, Aoran, Gars ?ngelstam, KGlo"al ?allenges and /esponsi"le Ai!estylesL,
,hat Ne2t+, 8evelopment 8ialogue nr *7 t. :, czerwiec ,;;6 r.
#astells, Man%el, !he Rise o& the Network #ociety, (W!ord, >ackwell .996, 556 s.
#*ang, DaHFoon, [icking >way the Iadder 8evelopment #trategy in ?istorical
"erspective, Aondyn, Dntem <ress ,;;,, .87 s.
#*ang, DaHFoon, Elobalisation, *conomic 8evelopment and the Role o& the #tate,
Nowy Hork, Ged >ooks ,;;2, ,,* s.
#o*en, Daniel, Ia mondialisation et ses ennemis, <ary, Grasset ,;;*, ,62 s.
Da*l, 6obert A), > "re&ace to *conomic 8emocracy, >erkeley, FniQersity o! ?ali!ornia
<ress .985, .8* s.
Daly, Derman, $eyond Erowth !he *conomics o& #ustainable 8evelopment, >oston,
>eacon <ress .996, ,** s.
DaCis, FamesI ,%sana ,andstrEm, Ant*ony ,*orrocks, Bdward J) Wolff, !he Elobal
8istribution o& ?ousehold ,ealth, 0tockolm, %orld :nstitute !or DeQelopment
=conomics /esearc o! te Fnited Nations FniQersity ,;;6, ,* s.
De Masi, Domenico, > economia do 5cio Rwraz z / direito ao 5cio <aula Aa!argueMa z
.88; r. i / elogio ao 5cio >ertranda /ussella z .925 r.S, /io de Haneiro, 0eWtante ,;;.,
.82 s.
Dezalay, KCes, 4archands de droit Ia restructuration de lWordre -uridiCue
international par les multinationales du droit, <ary, 4ayard .99,, ,92 s.
..2
Dowbor, Gadisla%, > reproduKLo social, wyd. ::: przejrzane w 2 tomac, <etr#polis, =d.
Iozes ,;;2, *86 s.
Dowbor, Gadisla%, ,am%el 9ilsztajn Lred)M, *conomia social no $rasil, 0Xo <aulo,
=ditora 0enac ,;;., 288 s.
Dowbor, Wadysaw, Rozbita mozaika *konomia poza r5wnaniami, %arszawa, %yd.
Dkademickie Dialog ,;;5, ,;, s.
"rey, :r%no ,), Alois ,t%tzer, ?appiness and *conomics ?ow the *conomy and
<nstitutions >&&ect ?uman ,ellF$eing, <rinceton, <rinceton FniQersity <ress ,;;,, ,;; s.
"%rtado, #elso, *m busca de novo modelo Re&le2@es sobre a crise contemporAnea, 0Xo
<aulo, =ditora <az e 'erra ,;;,, .;. s.
"%rtado, #elso, / capitalismo global, 0Xo <aulo, <az e 'erra .998, 8. s.
Aadrey, Fean, "lorence FanyH#atrice, Ies nouveau2 indicateurs de richesse, <ary, Aa
D]couQerte ,;;5, .,2 s.
Aalbrait*, Fo*n 9), !he *conomics o& <nnocent Draud !ruth Dor /ur !ime, >oston,
Eougton 3i!!lin ,;;*, 6, s.
Aalbrait*, Fo*n 9), !he Eood #ociety !he ?umane >genda, >oston, Eougton 3i!!lin
.996, .5. s.
Aerlac*, Mic*ael G), >lliance Capitalism !he #ocial /rganization o& `apanese
$usiness, >erkeley, FniQersity o! ?ali!ornia <ress .99,, 25* s.
Aianetti, Bd%ardo, Delicidade8iPlogos sobre o bemFestar na civilizaKLo, 0Xo <aulo,
?ompania das Aetras ,;;5, ,2, s.
Aorz, AndrN, INimmatGriel connaissance, valeur et capital, <ary, Galilee, ,;;2, .5, s.
Ao%dzwaard, :ob, Darry de Gange, $eyond "overty and >&&luence !oward an
*conomy o& Care, Genewa, %orld ?ouncil o! ?urces .986, .65 s.
Denderson, Dazel, $uilding a ,inF,in ,orld Ii&e $eyond Elobal *conomic ,ar&are,
0an 4rancisco, >errett@Joeler .997, 298 s.
Denderson, DazelI Fon Gickerman and $atrice "lynn Rred.S, CalvertF?enderson
Juality o& Ii&e <ndicators, >etesda, 3D, ?alQert Group ,;;;, 29, s.
DomerHDiOon, =*omas, !he 7pside o& 8own Catastrophe, Creativity and the Renewal
o& Civilization, %aszyngton, :sland <ress ,;;6, *,6 p.
..*
?ntergoCernmental $anel on #limate #*ange, Climate Change 2007 !he "hysical
#cience $asis. #ummary &or "olicymakers ) www.ipcc.cCspm,!e";7.pd!, ,. s.
?nternational "inance #orporation, !he Ne2t 3 $illion 4arket #ize and $usiness
#trategy at the $ase o& the "yramid, %aszyngton, %orld >ank ,;;7, 7; s.
9asser, =im, !he ?igh "rice o& 4aterialism, ?am"ridge, 'e 3:' <ress ,;;,, .65 s.
9elly, Marjorie, !he 8ivine Right o& Capital 8ethroning the Corporate >ristocracy,
0an 4rancisco, >errett@Joeler ,;;., ,;; s.
9eynes, Fo*n M), K=conomic <ossi"ilities !or (ur Grandcildren j.92;kL, wB *ssays in
"ersuasion, Nowy Hork, %.%. Norton .962.
9orten, DaCid, ,hen Corporations Rule the ,orld, 0an 4rancisco, >errett@Joeler
.995, 285 s.
9orten, DaCid, !he "ostFCorporate ,orld Ii&e >&ter Capitalism, 0an 4rancisco,
>errett@Joeler .999, 2.6 s.
Gopes, #arlos, CooperaKLo e desenvolvimento humano > agenda emergente para o
novo milZnio, 0Xo <aulo, FniQersidade =stadual <aulista ,;;5, ,.; s.
Jort*, Do%glass #), <nstitutions, <nstitutional Change and *conomic "er&ormance,
?am"ridge, ?am"ridge FniQersity <ress .99;, .5, s.
1liCeira, 6osiska Darcy de, Reengenharia do tempo, /io de Haneiro, =ditora /occo
,;;2, .*8 s.
$erkins, Fo*n, Con&essions o& an *conomic ?itman, 0an 4rancisco, >errett@Joeler
,;;*, ,5; s.
$izzigati, ,am, K'e /ic and te /estB 'e Growing ?oncentration o! %ealtL, !he
Duturist, lipiec @ sierpie& ,;;5 r.
6attner, DenriP%e, / resgate da utopia Cultura, polXtica e sociedade, 0Xo <aulo, <alas
Dtenas ,;;5, ,*8 s.
6ic%pero, 6%bens, / $rasil e o dilema da globalizaKLo, 0Xo <aulo, =ditora 0enac ,;;.,
.,7 s.
6o%illN DQ1rfe%il, Denri, *conomia cidadL >lternativas ao neoliberalismo, <etr#polis,
=ditora Iozes ,;;,, .99 s.
6o%illN DQ1rfe%il, Denri, K4inances solidairesB ?anger dM]celleL, Ies "lacements
GthiCues, >lternatives *conomiCues, ,;;2.
..5
6%ssell, :ertrand, !he ?istory o& ,estern "hilosophy, Nowy Hork, 0imon Y 0custer
.97,, 897 s.
,ac*s, ?gnacy, <nclusLo social pelo trabalho, /io de Haneiro, Garamond ,;;2, .98 s.
,alamon, Gester M) i inni Rred.S, Elobal Civil #ociety 8imensions o& the Nonpro&it
#ector, >altimore, 'e Hon Eopkins ?enter !or ?iQil 0ociety 0tudies .999, 5.; s.
,c*or, F%liet, 8o >mericans #hop !oo 4uch+, >oston, >eacon <ress ,;;;, .;, s.
,en, Amartya, 8evelopment as Dreedom, Nowy Hork, Dncor >ooks .999, 266 s. Rpo
polsku Rozw5- i wolno;M, <ozna&, Gysk i 0@ka ,;;,S.
,inger, $a%lo, <ntroduKLo a economia solidPria, 0Xo <aulo, =ditora 4undaiXo <erseu
D"ramo ,;;,, .,5 s.
,o%t* #entre, !he #outh and #ustainable 8evelopment Conundrum Drom #tockholm
RS72 to Rio RSS2 to `ohannesburg 2002 and $eyond, Genewa, 0out ?entre ,;;, )
www.soutcentre.org.
,tern, Jic*olas, !he *conomics o& Climate Change !he #tern Review, ?am"ridge,
?am"ridge FniQersity <ress ,;;7, 7., s.
,%plicy, Bd%ardo M), Renda bPsica de cidadania, <orto Dlegre, AY<3 ,;;6, ..9 s.
=rigiglia, #arlo, #viluppo locale 7n progretto per lW<talia, /zym, =ditori Aaterza ,;;5,
,;7 s.
!nited Jations, !he <neCuality "redicament Report on the ,orld #ocial #ituation 200_,
Nowy Hork, Fnited Nations ,;;5, .58 s.
Raz, FosN $ascoal, 8esigualdade social e produtividade social no $rasil, RSc0F2000,
'ese de doutorado em Eist#ria =consmica, 4aculdade de 4iloso!ia, Aetras e ?igncias
Eumanas da FniQersidade de 0Xo <aulo ,;;5.
RSzP%ezH:arP%ero, Antonio, *ndogenous 8evelopment Networking, <nnovation,
<nstitutions and Cities, Nowy Hork, /outledge ,;;,, ,;8 s.
RiCeret, $atrick, ReconsidGrer la richesse "ropositions pour lNGconomie solidaire,
<ary, =ditions de lMDu"e ,;;2, ,22 s.
Wilson, Bdward 1), !he Duture o& Ii&e, Nowy Hork, Dl!red Jnop! ,;;,, ,,; s.
..6
1 a%torze
Aadislau Dow"or doktoryzowa$ si w dziedzinie nauk ekonomicznyc w 0zkole G$#wnej
<lanowania i 0tatystyki w %arszawie, jest pro!esorem tytularnym na <apieskim
Fniwersytecie Jatolickim 0Xo <aulo i konsultantem rozmaityc agend Narod#w
Gjednoczonyc. Hest autorem ksiek > reproduKLo social i !ecnologias do
conhecimento /s desa&ios da educaKLo Rwyd. IozesS, / Cue acontece com o trabalho+
Rwyd. 0enacS i Rozbita mozaika *konomia poza r5wnaniami R%yd. Dkademickie
DialogS oraz koordynatorem pracy z"iorowej *conomia social no $rasil Rwyd. 0enacS.
Hego liczne prace o planowaniu spo$eczno@gospodarczym, a nawet lista uytecznyc stron
internetowyc, s dostpne na ttpBCCdow"or.org.
..7