Andrzej Klimczuk, Moliwo i uyteczno moralna kodyfikacji norm etyki zawodowej.

Przegld stanowisk etycznych

111 www.palimpsest.socjologia.uj.edu.pl nr 6, czerwiec 2014
Andrzej Klimczuk
Moliwo i uyteczno moralna kodyfikacji norm
etyki zawodowej. Przegld stanowisk etycznych
ABSTRAKT
Wspczenie obserwujemy popularyzacj kodeksw zaadresowanych do
rnych grup spoecznych. Zasadne jest poszukiwanie odpowiedzi na pytania
dotyczce przesanek ich konstruowania i moliwoci praktycznego ich
wykorzystywania. Celem artykuu jest przedstawienie krytycznego przegldu
literatury przedmiotu w obszarze stanowisk szczeglnie zwizanych z kwesti
kodyfikacji etyk zawodowych. W pierwszej kolejnoci omwiono znaczenia
przypisywane pojciu kodeksu etycznego i podstawowe stanowiska etyczne.
W dalszej czci artykuuprzedstawiono analiz argumentw zwolennikw i
przeciwnikw kodyfikacji norm.
SOWA-KLUCZE
etyka zawodowa; kodeksualizm; odpowiedzialno spoeczna; regulacja
zachowa; standaryzacja; sytuacjonizm
Wprowadzenie
Niniejsze opracowanie ma na celu krytyczny przegld literatury
przedmiotu odnoszcej si do wybranych stanowisk zwizanych z kwesti
kodyfikacji norm etycznych. Zagadnienie to byo wielokrotnie dyskutowane
na gruncie nauki, niemniej dotychczas nie wypracowano stanowiska, ktre
pozwolioby na zakoczenie sporu. Jednoczenie wobec wspczesnej
zoonoci rzeczywistoci spoecznej, gospodarczej i politycznej temat ten
wymaga dalszych analiz. W tym artykule problem zostanie omwiony
szczeglnie w odniesieniu do kwestii ustanawiania, wdraania oraz
nadzorowania zbiorw czy systemw norm i regu etyk zawodowych.
Po prezentacji podstawowych poj i stanowisk etycznych wskazane
zostan argumenty zwolennikw i przeciwnikw kodyfikacji norm
dotyczce moliwoci przeprowadzenia takiego dziaania oraz jego
uytecznoci moralnej. W podsumowaniu omwione zostan propozycje
kierunkw bada nad skonstruowaniem stanowiska umiarkowanego,
godzcego w pewnym stopniu argumenty obu stron.
Pojcie kodeksu etycznego i etyki zawodowej
Za Lechem Zdybelem (1999: 131) mona uzna, i kodeks etyczny
to: niesprzeczny ukad (system) norm regulujcy sfer moraln i
wyznaczajcy stosunek jednostki do innych osb, do grupy, do samej
siebie oraz, w przypadku kodeksu religijno-etycznego (np. dekalog) przede
wszystkim do Boga. Podobnie wedug Elbiety Grendeckiej (2004: 680-
681) jest to system norm regulujcy sfer moralnego ycia czowieka.
Kodeksy wystpuj w formie pisanej lub w formie przekazu ustnego, a ich
moc obowizujca jest podobna lub taka sama. Mog obejmowa due
grupy (np. wyznawcw okrelonej religii) oraz mae (np. grupy zawodowe).
Wyrnia si kodeksy etyki spoecznej, honorowe i zawodowe.
Dalsza analiza odnosi si gwnie do etyki zawodowej (deontologii)
i jej kodeksw (Zdybel 1996b: 145; Zdybel 1996a: 139; Klimowicz 1999a:
51-2). W ujciu tym wane s dziaania dotyczce nie wartoci, a
obowizkw bd susznoci dziaa wobec nakazw i zakazw autorytetu
zewntrznego (np. Bg, monarcha, wybitna jednostka, zbiorowo klasa
lub grupa spoeczna) lub wewntrznego (np. nieprzymuszona wola
podmiotu, zmys moralnym, rozum praktyczny) (Dbowski 1999: 52). Etyka
zawodowa w wskim ujciu dotyczy zespou specjalnych norm i
zobowiza wymaganych od osb penicych okrelone funkcje
zawodowe, co jest treci kodeksw (Suek, winiarski 2001: 63).
Wskazwki te nie s jednak moralnoci zawodow rzeczywistym
postpowaniem reprezentantw zawodu i ich przekona (Bogucka,
Pietrzykowski 2009: 94). W szerszym ujciu etyka ta dotyczy zalecanych
zasad zachowania, przekona moralnych przedstawicieli danego zawodu
Andrzej Klimczuk, Moliwo i uyteczno moralna kodyfikacji norm etyki zawodowej. Przegld stanowisk etycznych

112 www.palimpsest.socjologia.uj.edu.pl nr 6, czerwiec 2014
oraz ocen ich zachowa. Wwczas skada si z metaetyki zawodu
(uzasadnienie szczeglnoci i wymogw), etologii (rola spoeczna
przedstawicieli) oraz etyki normatywnej (kodeksy, przysigi, lubowania i
zobowizania) (Suek, winiarski 2001: 64).
Etyka zawodowa dotyczy gwnie zawodw legalnych, spoecznie
wartociowanych pozytywnie (Zdybel 1996b: 145). Zakada si, e kodeksy
s istotne gwnie w zawodach dotyczcych odpowiedzialnoci wobec
drugiego czowieka i dobra wsplnego (Grendecka 2004: 682). Zdaniem
Barbary Pogonowskiej (2004a: 41) etyka zawodowa to cz etyki
gospodarczej obejmujca refleksj nad ukadem moralnoci praktykowanej
przez przedstawicieli okrelonych zawodw bd profesji zwizanych ze
sfer gospodarowania bezporednio (np. bankowiec, agent
ubezpieczeniowy) lub porednio (np. pracownik public relations,
dziennikarz), bd w ogle niezwizanych z t sfer (np. nauczyciel,
zawody prawnicze). Ewa Klimowicz (1999b: 82) podkrela za znaczenie
kodeksw dla zawodw zwizanych ze szczeglnie cenionymi wartociami
jak zdrowie i ycie czowieka, wolno i ksztatowanie osobowoci. Zdybel
(1996b: 144-145) rozszerza list tych o wartoci o: wasno, prawd,
wiedz, odwag i bezstronno.
Argumenty za kodyfikacj norm etycznych
Zwolennicy kodyfikacji etyki, w tym w szczeglnoci etyki
zawodowej, wskazuj na szereg pozytywnych dla jednostek i grup
spoecznych aspektw tego rozwizania z zakresu jej instytucjonalizacji,
czyli - uproszczajc - upowszechniania i utrwalania etyki.
Pogonowska (2009: 156-157) przyblia sze procesw zmian
kulturowych uzasadniajcych kodyfikacj norm etyki zawodowej. S to:
(1) pluralizacja norm i regu moralnych oraz uznanie, e modernizacja
podwaya przekonania i wartoci dawniej uwaane za oczywiste i
niepodwaalne; (2) pluralizm pozycji spoecznych i tosamoci,
zagszczenie i skomplikowanie relacji spoecznych poprzez rwnolege
penienie przez jednostk kilku rl, ktre prowadzi do rozmaitych konfliktw
i napi;
(3) poddanie pod wtpliwo czy we wspczesnych warunkach zoonoci
wiata mona poprzestawa na intuicji, emocjach i sumieniu jednostki;
(4) wymg posiadania kompetencji do realizowania minimum etycznego w
danej grupie zawodowej; (5) komercjalizacja zawodw prowadzca do
zdarze niejednoznacznych moralnie; oraz (6) niespenione oczekiwania
postmodernistycznej etyki bez kodeksu. Zdaniem E. Grendeckiej (2004:
685) kodyfikacj uzasadnia potrzeba ochrony godnoci czowieka
speniajcego funkcje zawodowe. Kodeksy podkrelaj moralny charakter
obowizkw wynikajcych z tych funkcji i konieczno ich przestrzegania.
Pozwalaj te na przeciwdziaanie zrywaniu zwizku midzy moralnoci
czowieka a wiatem kultury (biznesu, dziennikarstwa, nauki, techniki,
medycyny, sztuki), ktry obejmuje szerokie upowszechnianie i stosowanie
podej utylitarnych, relatywistycznych i sytuacjonistycznych. Te za
postawy zwikszaj ryzyko i niepokj dziaa jednostek i grup.
Pawe abieniec (2008: 50) zakada natomiast, e kodeksy maj
zastosowanie, o ile wykraczaj poza zachowania dozwolone wedug norm
prawnych (ustawowych), z ktrymi wchodz w sprzecznoci. Korzyci z
kodeksw ujawniaj si, gdy okrelaj normy wysze ni standardy
prawne, a tym samym su samoograniczeniu danej zbiorowoci
spoecznej np. rodowiska zawodowego, a co za tym idzie dziaaj na
rzecz ochrony osb spoza tej zbiorowoci. Kodeksy pozwalaj te na
ujednolicenie zachowa czonkw grupy zawodowej, usunicie
ewentualnych wtpliwoci co do sposobu postpowania oraz wyrane
zwikszenie przestrzegania zasad etycznych (abieniec 2002: 22, 26).
Katarzyna Filutowska (2009: 89-90) wyrnia trzy gwne
argumenty za kodyfikacj norm etycznych. Zakada si, e: (1) etyka
oglna jest zbyt odlega dla ludzi, gdy jednostka zawsze yje w
okrelonych warunkach spoecznych i kulturowych, wobec czego kodeks
zawodowy moe uatwia dostosowanie si do nich. Tym samym etyka
zawodowa nie neguje moralnoci oglnej, lecz j uzupenia i konkretyzuje;
(2) kodeksy nie zwalniaj z indywidualnej odpowiedzialnoci i uatwiaj
wytyczenie jej zakresu; (3) kodeks zawodowy uatwia zrozumienie i
poznanie roli oraz jej odgrywanie, zapobiega staej niezdolnoci do
podejmowania decyzji i dystansowania wobec wszelkich rl i zada. W
Andrzej Klimczuk, Moliwo i uyteczno moralna kodyfikacji norm etyki zawodowej. Przegld stanowisk etycznych

113 www.palimpsest.socjologia.uj.edu.pl nr 6, czerwiec 2014
literaturze przedmiotu wystpuj te inne, zblione do przedstawionych
ujcia wiadczce o zasadnoci kodyfikacji norm etycznych (Pogonowska
2009: 153-5; roda 1994: 168-9; Konstaczak 2000: 72-5; Kot 2004: 239-
241).
Na odmienne podejcie do pozytywnych efektw wprowadzania
kodeksw etycznych wskazuje Mirosawa Rybak (2007: 139-140),
odnoszc to zagadnienie do zarzdzania organizacjami gospodarczymi.
Opisane przez t autork korzyci mona podzieli na dotyczce kadry
kierowniczej i szeregowych pracownikw. Z perspektywy kadry
zarzdzajcej kodeks: (1) okrela zakres odpowiedzialnoci wynikajcy z
przyjtych przez organizacj zobowiza wobec spoeczestwa, jak np.
promocja zdrowia, prawa czowieka, korzyci i dobrobytu spoecznego; (2)
interpretuje obowizki i wymagania wobec innych podmiotw, gwnie
interesariuszy organizacji; (3) okrela granice przyzwoitego zachowania w
negocjacjach z podmiotami zewntrznymi; (4) pomaga w podejmowaniu
decyzji wobec pracownikw, suy za podstaw rozwizywania konfliktw
etycznych; (5) stwarza warunki do dziaania pewnego i zdecydowanego. Z
perspektywy pracownikw organizacji kodeks etyczny natomiast: (1) ma na
celu uatwienie ustrzegania si bdw, ktre wystpuj czciej przy
dziaaniu intuicyjnym; (2) daje podstawy do jednakowego traktowania
wszystkich pracownikw, okrela ramy dziaalnoci wskazujc na
czynnoci dopuszczane i zakazane; (3) suy za ochron tym, ktrzy
dziaajc etycznie naraaj si przeoonym i kolegom; (4) uatwia
interpretacje obowizkw pracownikw, zawiera informacje o karach za
nieprzestrzeganie norm i motywuje do dziaa etycznych. Korzyci
zarwno dla kadry zarzdzajcej, jak i pracownikw to wzrost
wiarygodnoci organizacji w oczach partnerw oraz uatwienie zdobywania
przychylnoci otoczenia.
Zdaniem specjalistw z zakresu etyki biznesu dobrze
zaprojektowany kodeks (program) etyczny przyczynia si do zmniejszenia
kosztw dziaalnoci organizacji i zwikszenia jej zyskw (Gasparski i wsp.
2002: 28-32). Zachodzi ku temu sze przesanek: (1) zmniejsza przypadki
kamstwa, korupcji, defraudacji i innych zych praktyk; (2) zmniejsza liczb
sytuacji, w ktrych wystpuje konflikt interesw; (3) zwiksza zaufanie
klientw, kontrahentw i partnerw; (4) zwiksza wiarygodno personelu;
(5) zwiksza lojalno pracownikw; (6) znaczco wpywa na popraw
reputacji firmy. Wyrnia si przy tym wewntrzn i zewntrzn funkcj
kodeksw w organizacji. Pierwsza dotyczy dostarczania wiedzy i
wskazywania pracownikom etycznego wymiaru dziaalnoci organizacji.
Indywidualne wartoci i zasady uczciwego postpowania nie s bowiem
wystarczajce do penienia rl zawodowych i nie musz prowadzi do
postpowania zgodnie z misj organizacji oraz na rzecz dobra wsplnego.
Funkcja zewntrzna dotyczy natomiast podtrzymywania pozytywnego
wizerunku publicznego organizacji. Dobra reputacja moe wzmacnia
skuteczno reklamy produktw czy usug.
Zwolennicy kodeksualizmu broni swojego stanowiska poprzez
krytyk sabych stron podejcia sytuacjonistycznego, popierajcego etyk
bez kodeksw. Sytuacjonizm jest krytykowany za indywidualizm,
subiektywizm i relatywizm (Klimowicz 1999e: 258). Innymi sowy za:
(1) przecenianie roli jednostki poprzez uznanie jej wyjtkowych wzgldem
innych dyspozycji moralnych i intelektualnych roli w procesie historycznym i
w ksztatowaniu systemw wartoci (Gawor 1999:115); (2) relatywizm, czyli
uznanie, i wartoci maj charakter zmienny dla poszczeglnych jednostek
i rnych sytuacji, w ktrych si znajduj (Klimowicz 1999c: 227); oraz (3)
subiektywizm, czyli odrzucanie potrzeby istnienia oglnych regu
moralnych, uznanie e kady czowiek jest lub powinien by samodzielnym
prawodawc moralnym (Klimowicz 1999d: 254). Przeciwnicy
sytuacjonizmu zarzucaj mu ponadto: (1) odrzucenie uznanych tradycji i
praw; (2) trudno przewidywania konsekwencji czynw opartych na
sytuacjonizmie; (3) e pod zason mioci do innych mog kry si
dziaania samolubne i egoistyczne; (4) e cz dziaa wcale nie musi
prowadzi do dobra nawet jeli s speniane z mioci np. kradziee,
kamstwa i oszustwa; (5) e moe prowadzi do przekraczania granic, a
przez to wzbudza wtpliwoci co do oceny czynu (np. uznanie eutanazji
za dopuszczaln w pewnych warunkach); (6) e zrwnuje dobro moralne
ze susznoci moraln pozytywne motywy i intencje czynw maj
przesdza o pozytywnych efektach dziaa, cho wcale nie musz do nich
doprowadzi (Vardy, Grosch 1995: 131-132).
Andrzej Klimczuk, Moliwo i uyteczno moralna kodyfikacji norm etyki zawodowej. Przegld stanowisk etycznych

114 www.palimpsest.socjologia.uj.edu.pl nr 6, czerwiec 2014
Podsumowujc, kodyfikacja norm etycznych pozwala na
zwikszenie moliwoci adaptacyjnych jednostek i grup do dynamicznych
zmian spoeczno-gospodarczych. Stosowanie kodeksw suy
bezpieczestwu i ograniczeniu wystpowania rnych ryzyk poprzez
zwikszenie przewidywalnoci zachowa, pozwala na ochron solidarnoci
grup zawodowych z ich otoczeniem, prowadzi do standaryzacji zachowa,
pobudza refleksyjno oraz prowadzi do wzrostu zaufania, a zarazem
budowania wizi spoecznych.
Argumenty przeciwko kodyfikacji norm etycznych
Punkt wyjcia do krytyki pogldw zwolennikw tworzenia i
wykorzystywania kodeksw etycznych stanowi uwagi Leszka
Koakowskiego z opublikowanego po raz pierwszy w 1962 roku artykuu
Etyka bez kodeksu. Filozof, diagnozujc sytuacj jednostki w wiecie jako
zwizan z koniecznoci ponoszenia odpowiedzialnoci za jego stan,
wskazuje na dwie formy ucieczki od tej odpowiedzialnoci (Koakowski
2009: 153).
S to: postawa nihilistyczna i konserwatywna. W pierwszym przypadku
jednostki uznaj, e niemoliwe jest podjcie dziaa prowadzcych do
zmiany rzeczywistoci i w konsekwencji zwalniaj si z odpowiedzialnoci
za wiat, w ktrym yj. Konserwatyzm wprost przeciwnie polega na
afirmacji rzeczywistoci. Przyjmujc t postaw, ludzie broni si przed
koniecznoci dokonywania wyborw moralnych i ponoszenia
odpowiedzialnoci poprzez tworzenie i wykorzystywanie staych i
hierarchicznie uporzdkowanych systemw wartoci, czyli kodeksw
etycznych. Jak twierdzi Koakowski (tame: 153):
Kodeks mwi nam, ktre nakazy s bezwarunkowe, a ktre ograniczone
okolicznociami; mwi take, jakie wartoci naley przedkada nad jakie
inne; aden kodeks nie jest naprawd ostatecznie wyczerpujcy, jednake
idea kodeksu zawiera w sobie sta dno do uzyskania ideau
kompletnoci, a wic do takiego zbioru regu, ktre daj si zastosowa w
dowolnej sytuacji moralnej i zawsze j przesdzaj jednoznacznie. Idea
kodeksu to idea doskonale rozstrzygalnego systemu, z ktrego w
poczeniu z opisem sytuacji da si wydedukowa dowolny sd
wartociujcy lub jego negacja. Kodeks ma przeobrazi wiat wartoci w
krysztaowy pejza, gdzie dowolna warto daje si zawsze zlokalizowa i
zidentyfikowa bez wtpliwoci.
Kodeksy etyczne zakadaj zatem milczce przekonanie o
powtarzalnym charakterze sytuacji moralnych i imitacyjnym charakterze
rozstrzygni. W sytuacjach konfliktowych podjte decyzje prowadz
jednak zarwno do pozytywnych, jak i negatywnych skutkw. Kodeksy
stwarzaj zudzenie, i moe istnie symetria powinnoci i roszcze.
Zdaniem autora: w rzeczywistoci najbardziej cenne wartoci moralne
powstaj () w sytuacjach, w ktrych kto decyduje si uzna za swoj
powinno co, czego mu nikt trzeci nie ma prawa jako powinnoci
przypisa (tame: 158). Kodeksy buduj te przekonanie o symetrii
powinnoci i wartoci ich zalecenia s wartociowane pozytywnie, a
przez to mog usprawiedliwia dziaania przynoszce negatywne efekty.
Nie miesz si w nich take sytuacje wyboru mniejszego za (tame:
168). Kodeksy umacniaj postawy fanatyczne, daj pewno osigania
witoci (tame: 165).
Krytyk kodyfikacji norm etycznych podzielaj postmodernici
(aewska 2011: 155-156). Neguj zasadno etyki nowoytnej, bdcej
zbiorem nakazw i zakazw regulujcych postpowanie czowieka. W ich
opinii etyka taka zwalnia czowieka z osobistej odpowiedzialnoci za
podejmowane wybory moralne, pozbawia indywidualnoci i zniewala.
Postuluj w zamian etyk wraliwoci moralnej lub gosu sumienia. Jego
rdem jest moralny zmys zwykego czowieka, ktry sam dla siebie jest
prawodawc etycznym. Dopuszczaj rnorodno i swobod dziaa
moralnych oraz neguj obiektywizm. Stosowane normy powinny by
dostosowane do sytuacji lub umowy spoecznej, ktra moe by
anulowana wraz ze zmian adu spoecznego. W tym nurcie mieci si
koncepcja etyki ponowoczesnej Zygmunta Baumana (za: Pogonowska
2004b: 76-78). Zdaniem socjologa wspczesn kultur cechuje wielo
praktykowanych systemw wartoci i pluralizm form ycia, przez co ludzie
respektuj jednoczenie wiele systemw moralnych i samodzielnie ustalaj
wasne hierarchie wartoci. W tych warunkach idea odgrnego
Andrzej Klimczuk, Moliwo i uyteczno moralna kodyfikacji norm etyki zawodowej. Przegld stanowisk etycznych

115 www.palimpsest.socjologia.uj.edu.pl nr 6, czerwiec 2014
kodyfikowania zasad moralnoci przez autorytety czy ekspertw traci swoj
spoeczn wiarygodno. Codzienne dowiadczenie jednostki powoduje
odejcie od etyki powszechnej, gdy jest skonfrontowane z poczuciem
niespjnoci, niekonsekwencji postpowania, fragmentaryzacji i
epizodycznoci. Odrzucenie nowoczesnej etyki moe przyczyni si do
odrodzenia moralnoci odsonicia rzeczywistej kondycji czowieka, ktr
ukryway kodeksy etyczne. Zdaniem Baumana wspczesny czowiek musi
sam upora si z nieusuwaln wieloznacznoci wyborw i dylematw
moralnych. Moralno przestaje by posuszestwem wobec etycznego
prawodawstwa, a staje si zadaniem i rodkiem komunikacji midzy
ludmi.
Wedug Grendeckiej (2004: 685) kodeksy etyczne mog by
nieuyteczne gdy ujawni si takie zjawiska jak: nadmierny legalizm,
absolutyzacja postanowie zapisanych w kodeksach, wypaczenia w ich
formuowaniu i stosowaniu (np. kodeks honorowy zodziei) bd zbytnie
upraszczanie wymaga moralnych. Dziaania takie mog prowadzi do
sytuacji, w ktrych jedni uznaj, i speniaj wszystkie wymagania tylko,
jeli przestrzegaj zasad kodeksu, podczas gdy inni sdz, e powinnoci
kocz si tam, gdzie wkracza prawo stanowione. Pogonowska (2009:
154) zwraca dodatkowo uwag, e wedug przeciwnikw kodeksw
etycznych sformalizowana etyka zawodowa nie jest potrzebna, gdy
wszystkich obowizuje jedna moralno niezalenie od penionych funkcji.
Poszczeglni ludzie s bowiem wyposaeni we wraliwo moraln dziki
wychowaniu, nawykom, wierze, autorytetom, wasnym przemyleniom i
dowiadczeniu. Za etyk zawodow, w odrnieniu od etyki oglnej i
prawa, na og nie stoj adne sankcje, wyrzuty sumienia czy kary
zewntrzne. Przekroczenie jej norm rzadko wie si z kar, a nawet jeli,
to raczej ma ona charakter symboliczny. Tylko w niektrych zawodach
zamanie norm etycznych grozi utrat prawa wykonywania zawodu
dotyczy to np. lekarzy, prawnikw, maklerw giedowych.
Wedug abieca (2008: 47) podstawowym zarzutem wobec
kodeksw etyki zawodowej s mao przejrzyste rda ich pochodzenia.
Niejasne s te ich cele, co obrazuje niejednolita terminologia ustaw
dotyczcych obowizkw tworzenia samorzdw zawodowych. W
stosunku do czci zawodw nakazuje si uchwala zasady, w innych
za np. ustala je, kodyfikowa, ksztatowa, wyraa opinie,
wypowiada si, krzewi, strzec upowszechnia. Prowadzi to do
trudnoci w ustaleniu, czy zasady zawodowe s zastane (jako
konsekwencja oglnoetycznych norm postpowania wymagajcych
odkrycia i spisania), czy te s ustanawiane samodzielnie (przez wadze
takich samorzdw zawodowych).Brak koordynacji uregulowa
dotyczcych deontologii zawodw wiadczy o braku spjnej koncepcji
istoty etyk zawodowych i ich relacji do prawa.W oparciu o prac abieca
(2002: 22-23, 26-27) wskaza mona trzy argumenty przeciwko kodyfikacji
norm etycznych: (1) zoono okolicznoci, wobec ktrych staje czowiek
jako podmiot moralny, a ktrych nie mona obj kodeksem; (2) zaoenie,
e jedynym kryterium oceny etycznej i zachowa jest ludzkie sumienie.
Czowiek w swych wyborach moralnych jest nieskrpowany zewntrznymi
normami. (3) Twierdzenie, e nie da si sformuowa uzasadnienia
dlaczego pogldy moralne niektrych czonkw korporacji zawodowej
miayby by wice dla wszystkich.
Iwona Bogucka i Tomasz Pietrzykowski (2009: 119-120) wymieniaj
kilka krytycznych uwag wobec kodeksw etycznych: (1) prowadz do
znieczulenia moralnego; (2) zwalniaj z odpowiedzialnoci; (3) stanowi
wyraz lku przed podejmowaniem decyzji; (4) w sposb autorytarny
rozstrzygaj dylematy na rzecz jednej perspektywy moralnej; (5) prowadz
do zniweczenia moliwoci odrodzenia lub naprawienia faktycznej etyki
zawodowej. Szczeglnie narzucanie kodeksw stanowi dziaanie pozorne,
ktre tworzy mit poprawnego dziaania i speniania standardw.
Odmienne argumenty wskazuje Filutowska (2009: 88-89).
Badaczka stwierdza: (1) kodeksy etyczne to mnoenie bytw ponad miar
tam, gdzie wystarczyyby zwyke zasady postpowania obowizujce
wszystkich ludzi bez wyjtku; (2) etyki zawodowe mog przyznawa
okrelonym grupom szczeglne uprawnienia niedostpne innym, zwykym
ludziom; (3) kodeks nie odnosi si do czowieka jako takiego, lecz do
czowieka jako funkcjonariusza, co ma dehumanizujce konsekwencje; (4)
kodeks prowadzi do dziaa interesownych, instrumentalizacji dziaa i
relacji midzyludzkich; (5) etyka kodeksowa moe by zalena od
Andrzej Klimczuk, Moliwo i uyteczno moralna kodyfikacji norm etyki zawodowej. Przegld stanowisk etycznych

116 www.palimpsest.socjologia.uj.edu.pl nr 6, czerwiec 2014
kontekstu ideologicznego, koniunkturalnego, systemu politycznego lub
religijnego, a przez to sprowadza si do posuszestwa normom. Zblione
zestawienia argumentw za odrzuceniem stosowania kodyfikacji norm
etycznych przedstawiaj rwnie inni autorzy (Pogonowska 2009: 155-6;
roda 1994: 167-8; Konstaczak 2000: 75-80; Kot 2004: 238-241).
Krytyka kodeksw etycznych odnosi si rwnie do oczekiwanych
pozytywnych efektw ich stosowania z perspektywy zarzdzania
organizacjami i z perspektywy etyki biznesu. Rybak (2007: 140) wymienia
nastpujce wady kodeksw: (1) zachcaj do minimalizmu moralnego
dziaania zgodnego z zasad, e co nie jest przez kodeks zabronione to
jest dozwolone; (2) w zbyt maym stopniu podkrelaj obowizki organizacji
wzgldem innych podmiotw, z ktrymi wsppracuje, przeceniajc rol
pracownikw i innych interesariuszy wewntrznych; (3) s konstruowanie
na wzr dokumentw prawnych, bez prby uzasadnienia przyjtych norm,
wartoci i regu postpowania; (4) s nieskuteczne z uwagi na
niedoskonao zawartych w nich postulatw oglnych sformuowa
dotyczcych wartoci, co do ktrych panuje powszechna zgoda, np. dobra
wsplnego, ochrony rodowiska; (5) poprzez oglne zapisy i odwoania do
powszechnych wartoci s banalne i nie maj adnej siy motywacyjnej.
Oglnikowo norm nie ma te mocy rozstrzygajcej w konkretnych
sytuacjach.
Wedug Wadysawa Kota (2004: 235-236) od koca XX wieku
obserwuje si przynajmniej trzy trendy w zakresie przemian na rynku
pracy, ktre uzasadniaj zasadno analiz nie tyle etyki bez kodeksw,
co raczej etyki bez pracy czy etyki bezzawodowej. S to: (1) wzrost
dynamiki zanikania tradycyjnych zawodw i specjalnoci, w tym tych o
prawnie i obyczajowo uregulowanej pozycji, przy jednoczesnym wzrocie
wymaga pracodawcw wobec pracy opartej na zadaniach wymagajcych
tylko ramowo okrelonych kwalifikacji, elastycznoci pracownikw oraz
form zatrudnienia i organizacji czasu pracy; (2) spadek liczby ofert pracy
dotyczcych prac prostych, zanikanie tradycyjnych grup pracowniczych,
pojawianie si grup merytokratw dziaajcych na przenikajcych si
globalnie rynkach finansowych, informatycznych oraz w dziedzinach
zaawansowanych technologii (zob. Klimczuk, 2012); (3) spadek
przepyww kapitau ludzkiego z peryferii do centrum, przenoszenie
dziaalnoci gospodarczej do krajw i stref wydzielonych, np. z uwagi na
tasz si robocz, brak ingerencji zwizkw zawodowych, stowarzysze
profesjonalnych, regulacji prawnych zatrudnienia. Autor wskazuje te na
inne cechy rynku pracy, ktre podwaaj zasadno stosowania kodeksw
(Kot 2004: 237). S to: (1) wysokie tempo zmian statusu spoecznego
zawodw i ich dalsze rnicowanie, co utrudnia ich kodyfikacj;
(2) zamykanie dostpu do zawodw w warunkach wysokiego bezrobocia
poprzez stowarzyszenia profesjonalne i ich kodeksy np. ustanawianie
trudnych egzaminw kwalifikacyjnych; (3) upowszechnianie praktyk
drenau mzgw, kupowania specjalistw (ang. head hunting) i
rywalizacji o talenty midzy podmiotami gospodarczymi.
Stanowisko za odrzuceniem kodyfikacji norm etycznych opiera si
w gwnej mierze na krytyce sabych aspektw wdraania i stosowania
etyki zawodowej. Przeciwnicy kodyfikacji podwaaj jej cele i rodki
poprzez zwikszenie nacisku na refleksyjno i samowiadomo
jednostek. Duo mniej uwagi powicaj solidarnoci spoecznej, ochronie
przed ryzykiem i odbudowie zaufania. Wicej za indywidualizmowi,
zoonoci wspczesnego wiata, dynamice zmian oraz zalenoci
rozwiza etycznych od konkretnych warunkw i sytuacji. W ten sposb
etyka bez kodeksu ma by odpowiednia do przemian zachodzcych na
pocztku XXI wieku kiedy nie tylko wspwystpuje wiele modeli kodyfikacji
norm etycznych, ale te dochodzi do przenikania si etyk wywodzcych si
z odmiennych tradycji i kultur oraz przemian w relacjach wsplnotowych.
Podsumowanie
Podjta analiza miaa na celu przyblienie stanowisk zwolennikw i
przeciwnikw kodyfikacji norm etycznych. Za gwny wymiar dyskusji
przyjto zagadnienie kodeksw etyk zawodowych. Zarysowano
podstawowe pojcia teoretyczne i stanowiska etyczne wraz z ich gwnymi
wadami i zaletami. Mona zaryzykowa twierdzenie, e za przyjciem
kodyfikacji norm etycznych przemawiaj gwnie aspekty praktyczne i
edukacyjne zwizane z wykonywaniem poszczeglnych zawodw, w
Andrzej Klimczuk, Moliwo i uyteczno moralna kodyfikacji norm etyki zawodowej. Przegld stanowisk etycznych

117 www.palimpsest.socjologia.uj.edu.pl nr 6, czerwiec 2014
szczeglnoci dotyczcych penienia funkcji publicznych i zwizanych z
cenionymi powszechnie wartociami, dotyczcymi zaspokojenia
podstawowych potrzeb ludzkich.
Za odrzuceniem kodyfikacji przemawiaj za argumenty dotyczce
upraszczajcego charakteru efektw tych dziaa w postaci ograniczonych
zbiorw norm i zasad, braku uwzgldnienia zdarze i sytuacji nowych bd
wyjtkowych, a take twierdzenie, e kodeksy mog prowadzi do
osabienia moralnoci jednostek i grup oraz do przedmiotowego,
dehumanizujcego traktowania innych ludzi.
Zasadne jest poszukiwanie argumentw na rzecz umiarkowanej
kodyfikacji norm etycznych. Takie podejcie powinno uwzgldnia zarwno
aspekty skutecznoci wdraania kodeksw etycznych, jak i pozostae
instrumenty instytucjonalizacji etyki i etycznego podejmowania decyzji.
Stanowisko umiarkowane powinno pozwala na godzenie sprzecznoci i
napi w takich wymiarach jak: uniwersalizm-partykularyzm stosowania
regu, indywidualizm-kolektywizm oraz wewntrz-zewntrzsterowno. W
podejciu umiarkowanym istotne jest uwzgldnienie bliszego i dalszego
otoczenia jednostek w ich rolach zawodowych oraz potencjalnych efektw
zdarze losowych w podejmowaniu decyzji etycznych. Stanowisko
umiarkowane powinno pozwala na konstruowanie kodeksw etycznych w
zawodach zwizanych z szerokim wykorzystaniem technologii
informatycznych i telekomunikacyjnych. Zasadne jest rwnie branie pod
uwag zmiennoci kontekstu organizacyjnego wykonywanego zawodu
jego osadzenia w strukturach komercyjnych, publicznych lub
pozarzdowych.
Bibliografia
Bogucka, Iwona, Pietrzykowski, Tomasz. 2009. Etyka w administracji
publicznej. Warszawa: LexisNexis Polska.
Dbowski, Jzef. 1999. Deontologizm. W: Jedynak Stanisaw (red.), May
sownik etyczny. Bydgoszcz: Branta.
Filutowska, Katarzyna. 2009. Etyka zawodowa (podrcznik). Warszawa:
Wysza Szkoa Ca i Logistyki.
Gasparski, Wojciech, Lewicka-Strzaecka, Anna, Rok, Bolesaw,
Szulczewski, Grzegorz. 2002. Rola i znaczenie programw i kodeksw
etycznych. W: Gasparski Wojciech, Lewicka-Strzaecka Anna, Rok
Bolesaw, Szulczewski Grzegorz (red.), Etyka biznesu w
zastosowaniach praktycznych. Inicjatywy, programy, kodeksy.
Warszawa: Przedstawicielstwo Organizacji Narodw Zjednoczonych w
Polsce.
Gawor, Leszek. 1999. Indywidualizm. W: Jedynak Stanisaw (red.), May
sownik etyczny. Bydgoszcz: Branta.
Grendecka, Elbieta. 2004. Kodeks etyczny. W: Bafia Stanisaw,
Maryniarczyk Andrzej (red.), Powszechna encyklopedia filozofii. Tom
5. Lublin: Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu.
Klimczuk, Andrzej. 2012. Experts and Cultural Narcissism. Relations in the
Early 21th Century. Saarbrcken: LAP LAMBERT Academic Publish-
ing.
Klimowicz, Ewa. 1999a. Deontologia. W: Jedynak Stanisaw (red.), May
sownik etyczny. Bydgoszcz: Branta.
Klimowicz, Ewa. 1999b. Etyka zawodowa. W: Jedynak Stanisaw (red.),
May sownik etyczny. Bydgoszcz: Branta.
Klimowicz, Ewa. 1999c. Relatywizm aksjologiczny. W: Jedynak Stanisaw
(red.), May sownik etyczny. Bydgoszcz: Branta.
Klimowicz, Ewa. 1999d. Subiektywizm. W: Jedynak Stanisaw (red.), May
sownik etyczny. Bydgoszcz: Branta.
Klimowicz, Ewa. 1999e. Sytuacjonizm. W: Jedynak Stanisaw (red.), May
sownik etyczny. Bydgoszcz: Branta.
Koakowski, Leszek. 2009. Kultura i fetysze. Eseje. Warszawa: PWN.
Konstaczak, Stefan. 2000. Odkry sens ycia w swej pracy. Wok
problemw etyki zawodowej. Supsk: IF WSP.
Kot, Wadysaw. 2004.Status kodeksw etycznych zawodw
ekonomicznych. W: Pogonowska Barbara (red.), Elementy etyki
gospodarki rynkowej. Warszawa: PWE.
Andrzej Klimczuk, Moliwo i uyteczno moralna kodyfikacji norm etyki zawodowej. Przegld stanowisk etycznych

118 www.palimpsest.socjologia.uj.edu.pl nr 6, czerwiec 2014
abieniec, Pawe. 2002. Etyka - Etyka zawodowa - Prawo (zarys
problematyki). Prokurator, 2, s. 21-33.
abieniec, Pawe. 2008. O statusie etyki zawodowej i kodeksw etyki
zawodowej. W: Izdebski Hubert, Skuczyski Pawe (red.), Etyka
prawnicza. Stanowiska i perspektywy. Warszawa: LexisNexis Polska.
aewska, Dorota. 2011. Filozofia dla pracujcych. Podrcznik dla
studentw. Jzefw: Wyd. Wyszej Szkoy Gospodarki
Euroregionalnej.
Michalik, Mieczysaw. 2003. Od etyki zawodowej do etyki biznesu.
Warszawa: Fundacja Innowacja.
Pogonowska, Barbara. 2004a. Dziedziny refleksji etycznej nad
gospodarowaniem. W: Pogonowska Barbara (red.), Elementy etyki
gospodarki rynkowej. Warszawa: PWE.
Pogonowska, Barbara. 2004b. Wybrane systemy etyczne. W: Pogonowska
Barbara (red.), Elementy etyki gospodarki rynkowej. Warszawa: PWE.
Pogonowska, Barbara. 2009. Instytucjonalizacja etyki zawodowej. W:
Sikora Jan (red.), Praca w perspektywie humanistycznej. Pozna:
Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu.
Rotengruber, Przemysaw. 2002. Kodeks etyczny integracja i przemoc.
W: Gasparski Wojciech, Lewicka-Strzaecka Anna, Rok Bolesaw,
Szulczewski Grzegorz (red.), Etyka biznesu w zastosowaniach
praktycznych. Inicjatywy, programy, kodeksy. Warszawa:
Przedstawicielstwo Organizacji Narodw Zjednoczonych w Polsce.
Rybak, Mirosawa. 2007. Etyka menedera spoeczna odpowiedzialno
przedsibiorstwa. Warszawa: PWN.
Suek, Mirosaw, winiarski, Janusz. 2001. Etyka jako filozofia dobrego
dziaania zawodowego. Warszawa: Bellona.
roda, Magdalena. 1994. Argumenty za i przeciw etyce zawodowej. W:
Etyka. Tom 27. Warszawa: Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej
Akademii Nauk.
Vardy, Peter, Grosch, Paul. 1995. Etyka. Pogldy i problemy. Tum. Jerzy
oziski. Pozna: Zysk.
Winiewski, Ryszard. 2005. Za i przeciw kodyfikacjom etycznym firm.
Diametros, 6, s. 135-139.
Zdybel, Lech. 1996a. Etyka deontologiczna. W: Dbowski Jzef, Gawor
Leszek, Jedynak Stanisaw, Kosior Krzysztof, Zdybel Jolanta, Zdybel
Lech (red.), Maa encyklopedia filozofii. Pojcia, problemy, kierunki,
szkoy. Bydgoszcz: Branta.
Zdybel, Lech. 1996b. Etyka zawodowa. W: Dbowski Jzef, Gawor
Leszek, Jedynak Stanisaw, Kosior Krzysztof, Zdybel Jolanta, Zdybel
Lech (red.), Maa encyklopedia filozofii. Pojcia, problemy, kierunki,
szkoy. Bydgoszcz: Branta.
Zdybel, Lech. 1999. Kodeks etyczny. W: Jedynak Stanisaw (red.), May
sownik etyczny. Bydgoszcz: Branta.
Andrzej Klimczuk
Socjolog, absolwent Wydziau Historyczno-Socjologicznego
Uniwersytetu w Biaymstoku, doktorant w Kolegium Ekonomiczno-
Spoecznym Szkoy Gwnej Handlowej w Warszawie. Wiceprezes
Fundacji Laboratorium Bada i Dziaa Spoecznych SocLab. Czonek
Polskiego Towarzystwa Socjologicznego, Polskiego Towarzystwa Badania
Gier, Polskiego Towarzystwa Gerontologicznego, European Network for
Social Policy Analysis i European Map of Intergenerational Learning. Autor
prac naukowych z zakresu gerontologii, ludologii i polityki spoecznej (m.in.
ksiek Kapita spoeczny ludzi starych na przykadzie mieszkacw
miasta Biaystok, Wiedza i Edukacja, Lublin 2012; Experts and Cultural
Narcissism. Relations in the Early 21th Century, LAP LAMBERT Academic
Publishing, Saarbrcken 2012).