Dodatek: pyta DVD

ze spektaklem O prawo gosu NR 1011 ( 105106)

padzi er ni kl i st opad
2009
B I U L E T Y N
B I U L E T Y N
i ns t y t ut u pami c i narodowe j
i ns t y t ut u pami c i narodowe j
cena 8 z (w tym 0% VAT)
numer indeksu 374431
nakad 10000 egz.
1
0

1
1

(
1
0
5

1
0
6
)

2
0
0
9
b
i
u
l
e
t
y
n

i
n
s
t
y
t
u
t
u

p
a
m
i

c
i

n
a
r
o
d
o
w
e
j
Ruch
ludowy
przed,
w czasie
i po
wojnie
ul. Warsz ta to wa 1 a, 1 5-637 Biaystok
tel. (0-85) 664 57 03
ul. Witomiska 19, 81-311 Gdynia
tel. (0-58) 660 67 00
ul. Kiliskiego 9, 40-061 Katowice
tel. (0-32) 609 98 40
ul. Reformacka 3, 31-012 Krakw
tel. (0-12) 421 11 00
ul. Szewska 2, 20-086 Lublin
tel. (0-81) 536 34 01
ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 d
tel. (0-42) 616 27 45
ul. Rolna 45a, 61-487 Pozna
tel. (0-61) 835 69 00
ul. Sowackiego 18, 35-060 Rzeszw
tel. (0-17) 860 60 18
ul. K. Janickiego 30, 71-270 Szczecin
tel. (0-91) 484 98 00
ul. Chodna 51, 00-867 Warszawa
tel. (0-22) 526 19 20
ul. Sotysowicka 21a, 51-168 Wrocaw
tel. (0-71) 326 76 00
BIAYSTOK
GDASK
KATOWICE
KRAKW
LUBLIN
D
POZNA
RZESZW
SZCZECIN
WARSZAWA
WROCAW
BIULETYN INSTYTUTU PAMICI NARODOWEJ
Kolegium: Jan aryn przewodniczcy,
Marek Gazowski, ukasz Kamiski, Kazimierz Krajewski, Filip Musia,
Barbara Polak, Leszek Prchniak, Jan M. Ruman, Andrzej Sujka, Norbert Wjtowicz
Redaguje zesp: Jan M. Ruman redaktor naczelny (tel. 0-22 431-83-74), jan.ruman@ipn.gov.pl
Barbara Polak zastpca redaktora naczelnego (tel. 0-22 431-83-75), barbara.polak@ipn.gov.pl
Andrzej Sujka sekretarz redakcji (tel. 0-22 431-83-39), andrzej.sujka@ipn.gov.pl
Piotr ycieski fotograf (tel. 0-22 431-83-95), piotr.zycienski@ipn.gov.pl
sekretariat Maria Winiewska (tel. 0-22 431-83-47), maria.wisniewska@ipn.gov.pl
Archiwalne numery w internecie: www.ipn.gov.pl/biuletyn
Informacja o prenumeracie i zamawianiu numerw archiwalnych: www.ipn.gov.pl/biuletyn_prenumerata
Projekt graczny: Krzysztof Findziski; redakcja techniczna: Andrzej Broniak;
amanie: Tomasz Ginter; korekta: Beata Stadryniak-Saracyn
Adres redakcji: ul. Hrubieszowska 6a, Warszawa
Adres do korespondencji: ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa
www.ipn.gov.pl
Druk: 2 K s.c., ul. Pocka 35/43, 93-134 d
KsiKa
HistorycZna
roKu
druga edycja konkursu Ksika
Historyczna roku ogoszonego przez
instytut pamici narodowej, telewizj
polsk s.a. oraz polskie radio s.a.
rozpocza si 23 kwietnia br. celem
konkursu jest popularyzowanie dziejw
polski XX wieku oraz krzewienie
czytelnictwa ksiek historycznych.
Na mocy trjstronnego porozumienia podpisanego
w lipcu 2007 r., Instytut Pamici Narodowej, Polskie Radio SA
i Telewizja Polska S.A. ogosiy coroczny konkurs
Ksika Historyczna Roku o nagrod im. Oskara Haleckiego.
Nagroda w konkursie Ksika Historyczna Roku
przyznawana jest w dwch kategoriach:
najlepsza ksika naukowa opisujca losy Polski
i Polakw w XX wieku;
najlepsza ksika popularnonaukowa powicona
historii Polski w XX wieku
Laureaci otrzymaj statuetki i nagrody pienine.
Fundatorami nagrd s: Telewizja Polska S.A.,
Polskie Radio SA oraz Instytut Pamici Narodowej.
Od 21 wrzenia do 31 padziernika br. czytelnicy
w drodze internetowego gosowania wybior
najlepsze ksiki w dwch kategoriach.
Wicej informacji www.ksiazkahistorycznaroku.pl
oddZiay ipn adresy i teleFony
n
ROZMOWY BIULETYNU
Rozprute sztandary
Z Franciszkiem Gryciukiem, Antonim Kur, Mateuszem Szpytm
rozmawia Andrzej W. Kaczorowski ........................................................ 2
n
KOMENTARZE HISTORYCZNE
Arkadiusz Koodziejczyk Ruch ludowy w II Rzeczpospolitej ......................... 12
Tomasz Skrzyski Ruch ludowy w czasie II wojny wiatowej .................... 22
Marzena Grosicka Walka o demokracj. Polskie Stronnictwo Ludowe
w latach 19451947 ................................................................................. 30
Franciszek Dbrowski Co bezpieka wiedziaa o ucieczce
Stanisawa Mikoajczyka? ...................................................................... 39
Grzegorz eszczyski Morderstwo w Budkach Petrykowskich
zbrodnia nierozliczona ......................................................................... 46
Bogusaw Wjcik Nie walczymy pici, ale ide ................................. 55
Mateusz Szpytma Zjednoczone? Stronnictwo? Ludowe? ........................... 71
Witold Bagieski Na ciekach zdrady .......................................................... 80
Krzysztof Tarka Adam Ga agent na medal ............................................... 89
Grzegorz eszczyski Pielgrzymowanie ze Zbroszy Duej
na spotkanie z Janem Pawem II .......................................................... 97
Andrzej W. Kaczorowski Ruch solidarnociowy na wsi w roku 1980 ....... 103
Marcin Stefaniak Bylimy przyjacimi. Jak szczeciska
bezpieka rozpracowywaa opozycj przedsierpniow................... 112
n
SYLWETKI
Magorzata Ptasiska-Wjcik Stefan Korboski Nowak, Zieliski ... 121
Micha Kalisz Ludowiec, pose, sprawiedliwy ...................................... 125
Krzysztof A. Tochman Jerzy Mara-Meer. Kurier do
Delegatury Rzdu ................................................................................... 130
Agnieszka Chrzanowska Na ask nie zasuguje. Zygmunt Maciejec
nielegalny czonek PSL ................................................................... 137
n
RELACJE I WSPOMNIENIA
Jzef Baran Komitet Samoobrony Chopskiej Ziemi Rzeszowskiej .... 147
n
WYDARZENIA ............................................................................................. 153
B I U L E T Y N
NR 1011 (105106)
PADZIERNIKLISTOPAD
2009
SPIS TRECI
I NS T YT uT u PAMI CI NARODOWE J
Na okadce: patrol BCh prowadzi jeca, fot. Archiwum Zakadu Historii Ruchu Ludowego.
2
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
ROZPRuTE SZTANDARY
Z FRANCISZKIEM GRYCIuKIEM, ANTONIM KuR
I MATEuSZEM SZPYTM
ROZMAWIA ANDRZEJ W. KACZOROWSKI
A.W.K. Koncepcja Polski ludowej bya w zasadzie wsplna
ruchowi ludowemu i komunistom. Dlaczego wobec tego nie
doszo do porozumienia midzy PPR a PSL Stanisawa Mikoaj-
czyka?
F.G. Problem ksztatu ustroju politycznego pastwa polskiego znaj-
dowa si od pocztku w zainteresowaniu ludowcw, ale ich wizja Pol-
ski ludowej w sposb istotny rnia si od komunistycznej. Z jednej
strony, rnice programowe uniemoliwiay szersz wspprac, z dru-
giej natomiast radykalna lewica polska przejmowaa hasa ruchu
ludowego. Tak byo na przykad z powojenn reform roln, ktra
okazaa si przede wszystkim dziaaniem propagandowym, majcym
na celu pozyskanie wsi dla programu radykalnych przeksztace spo-
eczno-ustrojowych. Andrzej Witos (modszy brat Wincentego), ktry
w PKWN kierowa resortem rolnictwa, preferowa urzdy ziemskie. A ju w padzierniku
1944 r. powoani zostali prawdopodobnie pod naciskiem Kremla specjalni peno-
mocnicy ds. reformy rolnej, ktrzy mieli j przyspieszy. Na obszarach tzw. Polski lubel-
skiej reform roln zakoczono w zasadzie w grudniu 1944 r. Pod presj Jzefa Stalina
i Wandy Wasilewskiej rozparcelowano wtedy 212 tys. ha ziemi pomidzy 110 tys. rodzin;
nadziaami objto gospodarstwa ju istniejce, ale utworzono rwnie 33 tys. nowych
gospodarstw. Komunistom zaleao na tym, aby ziemi otrzymao jak najwicej chopw,
bo sdzili, e w ten sposb pozyskaj ich dla nowej wadzy. A to oznaczao powstanie no-
wych karowatych gospodarstw. Ludowcy natomiast chcieli, aby ziemi rozdzielano z myl
o rozwoju silnych, samodzielnych ekonomicznie gospodarstw rodzinnych. Wizja bogatej
wsi, ktr propagowa ruch ludowy, bya obca klasykom marksizmu-leninizmu, dcym
do skolektywizowania i upastwowienia gospodarstw rolnych; reforma rolna bya wic dla
komunistw jedynie etapem przejciowym, posuniciem czysto taktycznym. Wprawdzie ju
w 1944 r. pojawiy si postulaty uspdzielczenia wsi, ale sam Stalin hamowa tego rodzaju
lewackie zapdy, wskazujc na przywizanie polskiego chopa do ziemi i przypominajc,
e w Zwizku Sowieckim przystpiono do przebudowy wsi dopiero po dwunastu latach od
wybuchu rewolucji padziernikowej.
M.S. Ludowo w wykonaniu komunistycznym bya faszywa, czysto
fasadowa. Po prostu Stalin postanowi, e komunici maj przej wa-
dz w Polsce, posugujc si szyldami organizacji demokratycznych.
Prawdziwi ludowcy wiedzieli, e to, co proponuje PPR, to tylko propa-
ganda przeznaczona na pewien etap dziaa. Wanie prb przej-
cia sztandarw ludowych byo powoanie w lutym 1944 r. Stronnictwa
Ludowego Wola Ludu, a we wrzeniu 1944 r. tzw. lubelskiego Stron-
3
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
nictwa Ludowego zoonego z osb niekoniecznie zwizanych ze Stronnictwem Ludowym
Roch bd z nim skonfiktowanych.
A.K. Z dokumentw, a zwaszcza wytycznych reformy rolnej, opra-
cowanych w lipcu 1944 r. przez Centralne Biuro Komunistw Polskich
w ZSRS oraz dziaaczy Zwizku Patriotw Polskich w ZSRS, niezbicie
wynika, e jej zasadniczym celem bya w pierwszej kolejnoci likwi-
dacja obszarnictwa jako klasy, a dopiero w drugiej kolejnoci jak
napisano nadzielenie chopw ziemi. Reforma rolna miaa wic
charakter czysto polityczny, bo przecie nie zmienia struktury gospo-
darstw chopskich; w 1938 r. powierzchnia przecitnego gospodarstwa
chopskiego wynosia 5 ha, a w 1950 r. zaledwie 5,2 ha. Osignito
natomiast cel polityczny: zlikwidowano ziemiastwo.
Przebieg, tempo i rzeczywiste efekty reformy rolnej (take kolektywizacji) w wykonaniu ko-
munistw zawsze byy zdeterminowane biec polityk. Jeszcze w marcu 1945 r. Stalin
mwi, e kolektywizacja w Polsce jest niemoliwa. Wadysaw Gomuka w to uwierzy,
przyjmujc, e przebudowa rolnictwa nastpi za co najmniej pitnacie, dwadziecia lat.
Gdy jednak sytuacja w Europie rodkowo-Wschodniej zmienia si i gdy w lipcu 1947 r.
odrzucono plan Marshalla (pniej powoano RWPG), to na posiedzeniu Kominformu
w Bukareszcie w 1948 r. podjto uchwa, e dla kolektywizacji w krajach demokracji
ludowej nie ma alternatywy. Dramatyczne wydarzenia na polskiej wsi zawsze miay inspi-
racj na Kremlu, a ambasador sowiecki w Polsce Wiktor Lebiediew w swoich raportach do
Moskwy w drugiej poowie 1948 r. mg napisa, e idea kolektywizacji rzucona w masy
przez Polsk Parti Robotnicz [...] jest odtd przetrawiana przez te masy.
A.W.K. Dziaalnoci PSL nie mona jednak ogranicza tylko do reprezentowania
i obrony chopskich interesw. Penic rol jedynej legalnej opozycji politycznej
wobec komunistw, stronnictwo po raz pierwszy, ale te jedyny w dziejach ruchu
ludowego, zyskao oglnonarodowe poparcie.
A.K. Uwidocznio si to na I Kongresie PSL w styczniu 1946 r. W programie nawizuj-
cym do przedwojennej myli agrarnej znalaza si bowiem szeroka oferta skierowana do
rodowisk pozawiejskich, ktra mwia o budowie nowoczesnego pastwa.
M.S. Mona powiedzie, e PSL miao uatwione zadanie, poniewa przyczali si do
niego wszyscy, ktrzy aktywnie sprzeciwiali si nowej wadzy. Inne legalne moliwoci
waciwie nie istniay, bo pozostae ugrupowania demokratyczne, jak np. Stronnictwo Pra-
cy, byy bardzo sabe. Wadze PSL umiejtnie otworzyy si na rodowiska spoza tradycyjnej
bazy ruchu ludowego. Oprcz wsi i inteligencji przycigny do siebie take robotnikw
i rodowiska, ktre nigdy nie byy zwizane z ludowcami. Ale te trzeba pamita, e w ca-
ej historii Polski adna partia nie bya tak bardzo niszczona jak powojenne PSL.
A.W.K. Polskie Stronnictwo Ludowe jedyna powana sia walczca o niepod-
lego Polski i najwiksze zagroenie dla komunistw byo wic z gry skazane
na likwidacj, bo przecie Gomuka powiedzia: Raz zdobytej wadzy nie oddamy
nigdy. Czy faktycznie nie byo adnej moliwoci porozumienia.
4
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
F.G. Komunici nie wypenili zobowiza z Jaty, dotyczcych budowy pluralizmu politycz-
nego w Polsce i przeprowadzenia wolnych i demokratycznych wyborw. Ani Stronnictwo
Narodowe, ani Polska Partia Socjalistyczna nie odzyskay swego przedwojennego ksztatu
i swej niezalenoci. W tym czasie tylko PSL byo w stanie wypracowa i zaprezentowa
alternatywny wobec komunistw model pastwa polskiego demokratycznego i opartego
na trjsektorowej gospodarce. W toczcej si walce politycznej PSL byo nie tylko parti,
ale rwnie wielkim ruchem spoecznym, z ktrym utosamiaa si zdecydowana wikszo
spoeczestwa, te nieakceptujca nowego ustroju. To poparcie byo widoczne we wszyst-
kich grupach spoecznych i orientacjach politycznych, poza nieliczn wwczas skrajn lewi-
c. Ale to nie nad Wis, lecz w Moskwie decydowano o modelu naszego pastwa.
A.W.K. Ostatecznie ruch ludowy uleg rozbiciu i ubezwasnowolnieniu. A dlacze-
go w takim razie nie udaa si komunistom przymusowa kolektywizacja wsi, jej
gospodarcze opanowanie?
F.G. Moim zdaniem politycznego ubezwasnowolnienia wsi te do koca nie udao si
przeprowadzi. Jeeli nawet zostay zniszczone legalne struktury PSL i w ramach akcji zjed-
noczenia ruchu ludowego przejto i wpisano do jego programu socjalistyczny model pa-
stwa, to jednak znaczna cz ludowcw pozostawaa cay czas w opozycji. Urzdy Bezpie-
czestwa dugo tropiy tzw. prawic ludow. Jeszcze w latach szedziesitych w aparacie
bezpieczestwa i PZPR funkcjonoway zespoy, ktre dostrzegay to zagroenie i bardzo
czsto ingeroway w ycie wewntrzne ZSL. Oczekiwanie na wyamanie si spod kurateli
PZPR nie ustao.
Jeli za chodzi o koncepcj uspdzielczenia wsi, to ona po prostu nie zostaa przyjta
przez chopw. W rodowisku wiejskim wypracowano tradycyjne formy solidarnego dziaa-
nia jak np. pomoc ssiedzka.
A.K. Po tzw. zjednoczeniu, i prawie jednoczesnym oczyszczeniu ruchu ludowego, pozby-
wano si ludzi, ktrych uznawano za wrogw klasowych. W 1949 r. SL miao ok. 310 tys.
czonkw, a w ju odrodzonym PSL (po wyjedzie Mikoajczyka) zostao 45 tys.; ZSL
liczyo za 262 tys. czonkw, a po oczyszczeniu tego stronnictwa z przeciwnikw kla-
sowych i wrogw ludu w 1950 r. zostao tylko ok. 150 tys. W tym oczyszczaniu partii
posugiwano si deprecjonujcymi okreleniami kuak i wrg klasowy i mechanicznie
eliminowano osoby niepodane. Podobnie przebiegaa weryfkacja w partii komunistycz-
nej. Uchwaa ZSL w sprawie kolektywizacji zapada 10 lutego 1950 r. (podobne decyzje
uprzednio podjy SL i odnowione PSL), formalnie akceptujc i legitymizujc dziaania
komunistycznych wadz. Zbiego si to te z zawartym 14 kwietnia 1950 r. tzw. porozumie-
niem midzy rzdem a Episkopatem, w ktrym zapisano m.in., e Koci nie bdzie si
sprzeciwia kolektywizacji.
A.W.K. Czysto taktycznie.
F.G. Koci wrcz uzna zrzeszanie si za naturalne prawo czowieka.
A.K. Porozumienie z kwietnia 1950 r., mimo braku jakichkolwiek gwarancji ze strony
komunistycznych wadz, stao si podstaw obrony interesw Kocioa w Polsce i uchronio
5
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
go od klsk, jakie byy udziaem Kociow lokalnych w innych pastwach Europy rodko-
wo-Wschodniej (np. w Czechosowacji czy na Wgrzech). Stojcy na czele Kocioa prymas
Stefan Wyszyski, ktry wkrtce za swoj postaw zapaci wysok cen, jak nikt inny do-
skonale rozumia czowieka pracy, a szczeglnie sytuacj rolnika i polskiej wsi; przed wojn
napisa we Wocawku ponad sto artykuw na ten temat.
Pocztkowo wadze komunistyczne zakaday naiwnie, e kolektywizacja jest wartoci
sam w sobie, wystarczy tylko nachalna propaganda, kilka wycieczek aktywistw na Ukra-
in oraz instrumentarium ekonomiczne w postaci ustaw podatkowych, tworzcych okre-
lone priorytety dla kolektyww gospodarczych. Tymczasem w 1949 r. powstay zaledwie
243 spdzielnie produkcyjne, zamiast tysica jak zakadali Edward Ochab i Roman
Zambrowski, a w roku 1950 nastpnych kilkaset. Efekt by do mizerny, dlatego komu-
nici podjli wszechstronne i brutalne dziaania, ktre miay doprowadzi do kolektywizacji.
Wydali cztery tzw. antykuackie ustawy o obowizkowych dostawach zb, ziemniakw,
mleka oraz zwierzt rzenych. Gnbili te rolnikw podatkami. Byy rne fazy tych na-
ciskw i represji. Na pocztku 1951 r. mamy wic wypadki gryfckie, drawskie, lubel-
skie, biaostockie itd., czyli konkretne prby kolektywizacji, ktre wywoay opr chopw,
a ktre wadze traktoway jedynie jako niepowodzenie wewntrzpartyjne, a nie jako pa-
tologi organw pastwowych, prowadzcych walk klasow. Potem mamy apogeum re-
presji w 1953 r. i masowy bierny opr ludzi przeciw przymusowemu zakadaniu spdzielni
przez rnych dziaaczy partyjnych i urzdnikw lokalnych. W sumie te wszystkie radykal-
ne akcje i dziaania partyjno-pastwowe doprowadziy (do koca 1955 r.) do powstania
9790 spdzielni rnego typu, ale ju jesieni 1956 r. wszystko to runo jak domek z kart
zostao jedynie 1534 spdzielnie. Spdzielnie byy wic tworami sztucznymi, powstawa-
y pod przymusem, otacza je rozbudowany system agenturalny, ale najwaniejsze jest to,
e nie miay one adnego uzasadnienia ekonomicznego. I to zadecydowao, e kolektywi-
zacja wsi nie powioda si. Mona uzna, e klska kolektywizacji w 1956 r. bya najwcze-
niejsz zapowiedzi upadku stalinowskiego systemu ekonomicznego i politycznego.
Wadze uwaay natomiast, e za wszystkim stoi wrg w mityczny kuak; zwikszay
wic rodki do walki z nim. W latach 19481956 komunici tylko raz wycignli wniosek,
e trzeba co skorygowa: po wypadkach gryfckich, publikujc w maju 1951 r. specjaln
uchwa Sekretariatu KC PZPR i obarczajc odpowiedzialnoci dziaaczy partyjnych za
brak czujnoci i bierno. Gdy jednak okazao si, e do lipca 1951 r. powstay tylko ko-
lejne 22 spdzielnie (bo ludzie uwierzyli, e mona dobrowolnie z nich wystpowa), ujaw-
nienie naduy w Gryfcach szybko uznano za bd. Kolejna uchwaa naczelnych wadz
partyjnych, w sprawie wypadkw drawskich z wrzenia 1951 r., nie zostaa ju ogoszona.
Zareagowa natomiast Prokurator Generalny, kierujc 29 wrzenia 1951 r. do swoich pod-
wadnych pismo oklne zalecajce wszczynanie postpowa karnych przeciw organiza-
torom grabienia mienia spdzielni i prowodyrom akcji, nawoujcej do wystpowania
ze spdzielni produkcyjnej.
M.S. Nie da si wyodrbni jednego, gwnego czynnika, ktry spowodowa, e ko-
lektywizacja si nie powioda. Due znaczenie mia tu oportunizm chopw. Cz z nich
naleaa do ZSL, eby nie mie kopotw, ale oprcz kierownictwa wikszo czonkw
stronnictwa bya przeciwna zakadaniu spdzielni; takie postawy wystpoway te w partii
komunistycznej. Aktywici ZSL nie byli w stanie przekona do kolektywizacji wasnych czon-
kw, a co dopiero chopw, ktrzy mieli troch wicej determinacji! Wypadki gryfckie nie
6
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
tylko wywoay wikszy opr rolnikw, ale take zdezorganizoway wadze lokalne, ktre
nie wiedziay, czy maj rozwia spdzielnie za wszelk cen, czy te nie dopuszcza do
wypacze potpionych przez wadz w Warszawie.
Warto przy tym podkreli olbrzymi rol kobiet wiejskich prawie we wszystkich rapor-
tach znajduj si informacje, e to one najbardziej sprzeciwiay si kolektywizacji. Bdem
wadz byo te forsowanie spdzielni od razu w takich miejscach jak np. Wierzchosawice
w rodzinnej wsi Wincentego Witosa, gdzie efekty mimo ogromnych wysikw byy mizer-
ne. Ponadto bardzo duo urzdnikw redniego szczebla pochodzio ze wsi, trudno wic
im byo wystpowa przeciwko wasnemu rodowisku.
A.K. Kobiety reagoway bardzo zdecydowanie, zwaszcza gdy dochodzio do zajmowania
prywatnych gruntw np. pod kolektywne zasiewy. Zazwyczaj udaremniay ork i w takich
sytuacjach traktorzyci najczciej uciekali. Milicja i prokuratorzy gorliwie szukali potem
prowodyrek. Wiele kobiet byo dotkliwie represjonowanych; jeszcze w 1956 r. zdarzay si
kilkuletnie wyroki za tego typu incydenty.
F.G. Polska bya jedynym krajem w bloku demokracji ludowej, gdzie nie udaa si kolek-
tywizacja, a cay komunistyczny program przebudowy ustroju spoeczno-gospodarczego
wsi zaama si. To byo wielkie i wane osignicie narodu polskiego, ktry pokaza, e
mona si przeciwstawi totalitarnemu systemowi i nie musi si realizowa narzucanego
modelu, bo rzekomo nie ma alternatywy.
Wadze nie rozumiay polskich chopw. Zambrowski mwi w 1949 r., e wszystkich od
razu nie mona przyj do spdzielni; chtnych trzeba ustawi w kolejce i dopiero spord
nich wybiera tych, ktrzy najbardziej odpowiadaj partii. redni aparat partyjny te nie
rozumia polskiej wsi. Wane byy czynniki ekonomiczne. Praca w spdzielni miaa by
rajem, ale spdzielcy otrzymywali godowe stawki; chopi szukali wic dodatkowego za-
robku. Caa idea zostaa skompromitowana, bo w pastwowych orodkach maszynowych
nie byo sprztu do obsugi spdzielni.
Zjednoczone Stronnictwo Ludowe przyjo program partii, a nawet wczao si w akcj
kolektywizacji, ale te niejednokrotnie dostawao po apach. Towarzysze podkrelali, e to
oni rzdz, a ZSL jest tylko od tego, by realizowa wskazane zadania.
A.K. Zeteselowcy, ktrzy brali udzia w tej akcji, wytykali brak racji ekonomicznych dla ko-
lektywizacji i dostrzegali represyjno dziaa wadz. A komunici wci poszerzali katalog
wrogw socjalizmu, do ktrych zaliczali ju nie tylko kuakw, ale wrcz ca wie.
Dysponujemy jedynie fragmentarycznymi danymi o skali ofar, jakie w tamtym czasie po-
niosa wie, i liczbie represjonowanych. Na przykad tylko w grudniu 1953 r. za niewywi-
zywanie si z obowizkowych dostaw aresztowano 29 645 osb (najwicej w Poznaniu
i Bydgoszczy). Oglnie, w latach 19521955 z powodu niezrealizowania obowizko-
wych dostaw ukarano w trybie karno-administracyjnym co najmniej 574 374 osoby. Od
1 stycznia do 15 wrzenia 1952 r. z tytuu zalegoci w podatku gruntowym dokonano
159 518 zaj mienia, 60 072 zwzek oraz 6901 licytacji; od 1 stycznia do 20 czerw-
ca 1953 r. 344 976 zaj, 28 268 zwzek i 25 774 licytacji. Do tego trzeba doda
tych, ktrymi zaj si stalinowski wymiar sprawiedliwoci oraz Komisja Specjalna do Walki
z Naduyciami i Szkodnictwem. Pena skala bardzo zrnicowanych represji dotyczcych
tego okresu nie jest wic jeszcze do koca zbadana, zwaszcza e wrogw klasowych na
7
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
wsi, gwnie kuakw, represjonowano pod rnorakimi, niejednokrotnie absurdalnymi
zarzutami (np. sabotau, szpiegostwa, wrogiej propagandy, usiowania obalenia przemoc
ustroju pastwowego). W tych represjach uczestniczyo zarwno powszechne, jak i wojskowe
sdownictwo, prokuratura, kolegia karno-administracyjne, MO, UB, Komisja Specjalna itd.
F.G. Oprcz represji fzycznych stosowano rwnie represje natury moralnej. W radio-
wzach, lokalnej prasie czy gazetkach szkolnych pitnowano nie tylko przeciwnikw ko-
lektywizacji, ale i cae ich rodziny. Dochodzio te do wybrykw chuligaskich tzw. lotnych
brygad modzieowych powoanych przez komitety powiatowe partii. W pierwszym etapie
dziaano w myl leninowskiego hasa biedniak ze redniakiem w walce z kuakiem, ini-
cjujc walk klasow na wsi, a pniej od 1953 r. przyjto te sowieck zasad czem
biedniej, tem rewulocjonniej, uwaajc, e skoro chop nie chce pj do spdzielni, to
trzeba go doprowadzi do takiego stanu, e nie bdzie mia innego wyjcia.
A.W.K. Kolektywizacja si nie powioda, ale udao si komunistom opanowa
ruch ludowy. Zjednoczone Stronnictwo Ludowe nie miao wasnego programu,
poparo socjalizacj chopw, przyjo ideologi marksizmu-leninizmu, wyparo
si wasnej tradycji, potpiajc agraryzm i Witosa, wystpio przeciw Kocioowi.
Po prostu, do 1956 r. ZSL byo tylko parti atrapow, pasem transmisyjnym ko-
munistw na wie, ale te pniejsze prby odzyskania jakiejkolwiek namiastki
samodzielnoci zakoczyy si faskiem. Czy istnienie ofcjalnego nurtu ludowego
w postaci zeteselowskiego serwilizmu byo w ogle potrzebne? Czy dawao jakie
korzyci wsi i chopom?
M.S. A czy w okresie przynajmniej do 1956 r. ZSL byo w ogle elementem ruchu ludo-
wego?! Organizacja ta wystpowaa przeciw wasnej tradycji i dziaaa na niekorzy chopw.
Poza nazw z ruchem ludowym niewiele miaa wsplnego, chocia wrd dziaaczy ZSL znala-
zo si troch starych ludowcw. Stronnictwo zajmowao si uspdzielczaniem wsi, wzrostem
produkcji rolnej i udziaem w rnego rodzaju masowych akcjach propagandowych.
Dopiero w 1956 r. pojawiy si sygnay, e ZSL chce uzyska autonomi. Udao si to tylko
czciowo i to na bardzo krtko, bo do 1957 r. Pniejsza zaleno kierownictwa ZSL od
partii ukadaa si na wzr sinusoidy. Stefan Ignar, ktry faktycznie kierowa ZSL od 1950 r.
(bo Wadysaw Kowalski by chory), po wojnie demokratyzowa Wici, a potem nie
sprzeciwia si walce komunistw z chopami. Dopiero w 1957 r. odway si skrytykowa
publicznie polityk PZPR wobec wsi zreszt w konsekwencji tej wypowiedzi zosta szybko
zmarginalizowany. Czesaw Wycech, skdind zasuony dziaacz, zdradzi Mikoajczyka
w 1947 r., a moe nawet i wczeniej, i nie widzia przeszkd, eby ZSL stao si organizacj
afliowan przy PZPR; rwnie za Stanisawa Gucwy stronnictwo byo bardzo podporzd-
kowane partii komunistycznej. Dopiero w poowie lat osiemdziesitych PZPR pozwolia na
wiksze usamodzielnienie ZSL, co wyrazio si w rnych inicjatywach, jak np. postawienie
pomnikw Wincentego Witosa w Warszawie i Tarnowie czy zagwarantowanie w konstytucji
trwaoci indywidualnych gospodarstw. Od tego czasu mona ju mwi o ZSL jako ele-
mencie ruchu ludowego.
A.K. Hegemonia partii komunistycznej od pocztku bya poza wszelk dyskusj. Trzeba
tu jednak dokona pewnego rozrnienia. Dziaacze ZSL wyszego szczebla oraz ci, ktrzy
8
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
stanowili tzw. partyjn nomenklatur i zajmowali rozmaite lokalne stanowiska, uwaali, e
osigali tylko to, co w danych warunkach byo moliwe. Natomiast na dole masa ludzi or-
ganizowaa prac organiczn to wszystko, co pozwalao funkcjonowa straom poarnym
czy koom gospody wiejskich. Na kongresie zjednoczeniowym PSL w 1990 r. mona byo
spotka autentycznych ludowcw, ktrzy poza pikn peeselowsk (mikoajczykowsk) kar-
t mieli take w swoim politycznym yciorysie czonkostwo w ZSL przez cae dziesitki lat.
Prowadzono te dziaania niekoniecznie rwnolege z ofcjaln lini ZSL, ktre jednak
suyy wsi i przypominay tradycj PSL, jak np. inicjatywy Stanisawa Mierzwy zwizane
z powstaniem w 1972 r. Towarzystwa Przyjaci Muzeum Wincentego Witosa w Wierzcho-
sawicach czy te ekipy tzw. konfederatw krakowskich, ktra stanowia potem rzeczywist
alternatyw dla ofcjalnego nurtu ruchu ludowego, podobnie jak i inne rodowiska tzw.
prawicy ludowej (np. w Warszawie), ktre tak mocno si aktywizoway.
Dokonywanie wic dzisiaj jednoznacznych ocen, wycznie krytycznych i kreujcych pogld,
e ZSL byo przeciwko wsi, nie jest moim zdaniem do koca uzasadnione, a nawet mo-
liwe. Obecna wiedza pochodzca ze znajomoci dokumentw, chociaby ipeenowskich,
moe tworzy zbyt jednostronny obraz ulegoci i zalenoci. Wielu dziaaczy, formalnie
nalec do ZSL, funkcjonowao w spdzielczoci wiejskiej, zasilao owiat, nie majc
wcale tak dogmatycznego przekonania jak wadze tego stronnictwa. Wydaje si, e jako
kryterium oceny trzeba przyj, e ci, ktrzy dziaali na dole na rzecz swojego rodowiska
i podtrzymywali tradycj, robili to w poczuciu dobrej woli, nie interesujc si wielk polity-
k. Czsto mieli wrcz misyjn pasj dziaania na wsi gdzie tylko dao si znale troch
przestrzeni. Inaczej natomiast naley ocenia tych dziaaczy ZSL, ktrzy naleeli do wadz
stronnictwa i poddawali si w sposb bezkrytyczny wymogom ustroju komunistycznego. Jak
wszdzie w polityce, take w ruchu ludowym nie brakowao ludzi nastawionych serwilistycz-
nie, ktrzy sw przynaleno do ZSL traktowali w sposb instrumentalny, tylko dla robienia
karier. Stronnictwo to, podobnie jak SD, jako sojusznik PZPR miao przecie swoje udziay
we wadzy, np. w subie dyplomatycznej, w administracji pastwowej. Naleao tylko mie
waciwy wiatopogld. Niestety, bya te masa funkcjonariuszy im wyej, tym gorzej
kierujcych si innymi pobudkami dziaania. Ci ludzie nazywali siebie pragmatykami.
Wydaje si, a nawet jestem tego pewien, e pena, obiektywna i naukowa ocena funk-
cjonowania ZSL oraz ludzi dziaajcych w ramach tego stronnictwa koniecznie wymaga
pogbionej refeksji. Moemy j oprze zwaszcza na analizie stale jeszcze nie do koca
opracowanych dokumentw archiwalnych, ale rwnie na troch zapomnianej i zarzu-
conej, chocia tak istotnej publicystyce, o charakterze pamitnikarskim i wspomnienio-
wym. Ten rodzaj publicystyki (chociaby akcj pamitnikarstwa zainspirowan przez Jzefa
Chaasiskiego, a jeszcze wczeniej przez Floriana Znanieckiego, kontynuowano take
w latach dziewidziesitych) mgby w czci zniwelowa niedostatki w badaniach powo-
jennej historii ruchu ludowego.
M.S. Podtrzymabym twierdzenie, e do 1956 r. ZSL szkodzio wsi i chopom. W tym celu
zreszt zostao stworzone. Chocia na najniszym szczeblu byli ludzie prowadzcy prac
organiczn, to jednak zdecydowana wikszo struktur partyjnych miaa negatywny wpyw
na sytuacj ludnoci wiejskiej.
A.W.K. To zrnicowanie postaw dziaaczy ZSL, innych na dole i innych na grze,
dobrze wida w okresie powstawania ruchu solidarnociowego na wsi. Trzymajcy
9
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
si cile linii PZPR prezes Gucwa dopiero na pi dni przed rejestracj NSZZ RI
Solidarno przyzna si do bdu, podczas gdy w gminach i w wojewdztwach
czsto dochodzio do bliskiej wsppracy instancji ZSL z Solidarnoci wiejsk,
a niektrzy dziaacze ZSL organizowali koa i naleeli do liderw zwizkowych.
A.K. Na przykad Wadysaw abiski z Tarnowskiego, ktry w 1989 r. wszed do sejmu
z listy ZSL z poparciem nie tylko rolniczej Solidarnoci.
F.G. Problem cigoci myli politycznej ruchu ludowego powinien by rozpatrywany
w powizaniu z zaoeniami ewolucji modelu partyjnego w Polsce. Po 1948 r. obowizy-
waa sowiecka formua denia do budowy monopartii; do 1960 r. wie polska miaa by
cakowicie skolektywizowana, przewidywano wic, e zniknie rwnie jej kadubowa repre-
zentacja w postaci ZSL. Na pocztku lat pidziesitych powoano nawet tzw. sekretarzy
politycznych przy wszystkich komitetach powiatowych ZSL. Mieli oni czyci stronnictwo
z elementw bechowskich i mikoajczykowskich. Pniej uznano, e stronnictwo moe
samo dba o czysto ideologiczn w swoich szeregach.
Od wyjazdu Mikoajczyka niezalena myl ludowa funkcjonowaa na Zachodzie: w Pary-
u (Stanisaw Kot), Londynie (Franciszek Wilk), krajach Beneluksu i USA. I ta dziaalno
ludowcw bya dla komunistw rwnie grona; przez lata podejmowali oni wysiki, by
rozpracowa i skci rodowiska emigracyjne. Po 1956 r. cz dziaaczy emigracyjnych
uwaaa, e moliwe stanie si reaktywowanie niezalenego ruchu ludowego. Takie prby
podjto w terenie, nawizano te kontakty midzy prawic z kraju i za granic. Wielu lu-
dowcom wydawao si, e na fali odwily znajdzie si miejsce na niezalen dziaalno.
Tak myla Ignar, ale inni jak Stanisaw Mierzwa, nie mieli adnych zudze co do mo
liwoci przywrcenia pluralizmu politycznego; take Franciszek Kamiski dugo uwaa, e
bya to tylko gra.
Mimo wszystko ZSL starao si przekaza myl ludow kolejnym pokoleniom. Nawizy-
wano do tradycji BCh, z inicjatywy Wycecha powoano Zakad Historii Ruchu Ludowego,
pojawiy si wartociowe publikacje. W latach 19561957 toczya si walka o oblicze
ideowe ZMW. Tworzono potem orodki dyskusyjne (np. Klub Seniorw Ruchu Ludowego)
i komisje historyczne.
Ocen zeteselowskiej spucizny trzeba wic rozpatrywa nie tylko z obecnego punktu wi-
dzenia i dystansu historycznego, ale rwnie wczuwajc si w realia wczesnej sytuacji.
Niewtpliwie bya to partia koncesjonowana, bardzo niesamodzielna, ale niektrym jej
dziaaczom naley odda sprawiedliwo.
A.K. Ale bya to rwnie partia, ktra waciwie nigdy nie cieszya si penym zaufaniem
wadz komunistycznych
M.S. i wsi take!
A.K. Tak zwani doradcy polityczni i fachowi przy wszystkich strukturach i aktywach zajmu-
jcych si do 1956 r. kolektywizacj wsi, to nie byli ludzie z ZSL. Tak naprawd ZSL wyszo
z cienia dopiero w 1983 r., kiedy z niemaym trudem udao si doprowadzi do zapisu
konstytucyjnego o trwaoci indywidualnych gospodarstw rolnych w ustroju socjalistycznym.
To stwarzao przekonanie, e jest to partia dziaajca w interesie rolnikw.
10
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
A.W.K. W 1980 r. wadze ZSL nie dostrzegy swojej szansy
M.S. one zwykle nie naday.
A.W.K. A czy w ogle byaby moliwa rewolucja Solidarnoci bez wcze-
niejszej walki PSL Mikoajczyka o dusz narodu? W rodowiskach inteligencji
i wrd elit chopskich zachowaa si legenda peeselowskiego oporu przeciw
komunistom.
M.S. Ta pami moga mie jaki wpyw, ale nie przeceniabym jej znaczenia. Pewna
cz dziaaczy dawnego PSL zaangaowaa si w ruch Solidarnoci, niewtpliwie te
aktywno Solidarnoci RI w rodowiskach ludowych oywia wspomnienia o mikoaj-
czykowskim PSL. Zwizek otrzyma wsparcie od Mierzwy, ktry w pewnym stopniu legi-
tymizowa jego dziaalno, cho zachowa dystans, obawiajc si wpyww korowskich
i lewicowych, przed czym przestrzega.
A.K. Mierzwa by tradycjonalist. Uwaa, e zajmowa si wsi mog tylko ci, kt-
rzy maj gbsze poczucie tosamoci ludowej, odnoszc to do okresu przedwojennego.
W stosunku do S RI by bardzo wstrzemiliwy. Nurt solidarnociowy na wsi nie spenia
jego oczekiwa, bo nie mia wystarczajcego podoa intelektualnego, by sta si czym
znaczcym i w sposb suwerenny i samodzielny przenie pochodni myli chopskiej
w przyszo. Uwaa natomiast, e ci wszyscy emisariusze, ktrzy si u niego pojawiaj,
zawsze dziaaj w czyim interesie, np. KOR itp. Swojemu otoczeniu radzi obserwowa
dalszy bieg wydarze.
Generalnie dowiadczenia z okresu PSL Mikoajczyka nie wywary decydujcego wpywu
na powstanie i ksztat Solidarnoci jako ruchu oglnonarodowego. Mino ju zbyt wiele
czasu. To wszystko, co wizao si z histori i PSL przed 1980 r., miao charakter niszowy.
Ile podejmowano dziaa i zabiegw, eby w chopski nurt solidarnociowy wczy Han-
n Choryn!
Dla chopskiego ruchu zwizkowego, ktry mia charakter ywioowy i powsta na bazie
roszcze ekonomicznych, a nie ideowych, PSL Mikoajczyka stanowio takie odniesienie jak
Witos symbol zanikajcej legendy dla dziaaczy dzisiejszego PSL. Ruch solidarnociowy
przenika si z ZSL na wielu poziomach. A pomnik Witosa powsta w duej mierze dziki
zeteselowcom. To zreszt, co egzystowao na pograniczu Wierzchosawice, Oglnopol-
ski Komitet Odnowy Ruchu Ludowego itd. wcale nie wyzwalao przesadnej aktywnoci;
istniay jakby dwa rne wiaty.
M.S. Ale na czele utworzonego w stanie wojennym Oglnopolskiego Komitetu Oporu
Rolnikw sta dziaacz peeselowski, Jzef Teliga. Byy jednak wyjtki.
A.K. Nawet na kongresie zjednoczeniowym ruchu ludowego w maju 1990 r. nurt miko-
ajczykowski, peeselowski, nie odgrywa gwnej roli. To by ju tylko sztandar.
A.W.K. Za pno doszo do reaktywowania PSL. Starzy ludowcy od Mikoajczyka,
ktrzy przeyli powojenne represje, do dziaalnoci opozycji antykomunistycznej
podchodzili zbyt ostronie. Wczyli si, gdy karty zostay ju rozdane.
11
R
O
Z
M
O
W
Y

B
I
U
L
E
T
Y
N
U
A.K. Oprcz dziaaczy PSL, ktrzy byli nonikami dawnych czasw, inni przychodzili
z rnych stron. Poza tym trzeba dostrzec pragmatyzm a moe spryt? w zeteselowskim
dziaaniu Kazimierza Olesiaka, Romana Malinowskiego i kolegw: taki myk w postaci
kongresu odrodzeniowego ruchu ludowego w listopadzie 1989 r., chocia wtedy nie uda-
o si jeszcze przej nazwy PSL. Dzi wielu ludzi z tamtego okresu, ktrzy poddali si fali
odrodzeniowej, wierzc w jej autentyczno, znalazo si poza stronnictwem lub zostao
zepchnitych na jego margines. Myleli, e oni bd zmienia rzeczywisto, a ju w maju
1990 r. okazao si, e faktycznymi kreatorami dalej s Olesiak i jego otoczenie. Ci z no-
wego pokolenia, niezaprawieni w bojach, stanli z boku, a niektrzy z nich po prostu
popadli w polityczn depresj. Duo ludzi rozproszyo si potem po rozmaitych ugrupowa-
niach, co wiadczy o braku wystarczajcej tosamoci ludowej.
A.W.K. Czy walka o sztandar zostaa wygrana, czy przegrana?
A.K. Zwyciyo mylenie pragmatyczne. Struktur, baz oraz umiejtnoci organizacyjne
miao ZSL. Wprawdzie pod sztandar PSL przychodzili rni ludzie, take z rnych oda-
mw Solidarnoci, ale dominujcy by nurt zeteselowski. Dlatego poszukiwano symbolu
czcego ruch ludowy; kogo, kto by nie przeszkadza w tym, e PSL jako nowa partia
chciaa przej to wszystko, co ZSL wnosio w wianie, a z drugiej strony kogo, kto nie by,
w powszechnym przekonaniu, uwalany przeszoci i znaleziono Kamiskiego, ktrego
wielokrotnie zachcano do odegrania historycznej roli.
M.S. Mona spotka opinie, ktre odmawiaj obecnemu PSL prawa do tej nazwy, toczy
si chyba nawet spr sdowy w tej sprawie. Wprawdzie trzon stronnictwa tworz dzi byli
zeteselowcy, ale trzeba doceni to, e ideowo odwouje si ono do historycznego PSL mi-
koajczykowskiego, nie tylko zreszt w sferze tradycji, lecz take poprzez decyzje podejmo-
wane w dzisiejszych realiach politycznych i dotyczce takich choby kwestii symbolicznych,
jak poparcie dla idei lustracji czy dla powoania IPN. To nawizanie do zdrowego nurtu
ruchu ludowego.
A.K. Byo to rozwizanie przygotowane na szczeblu centralnym: najpierw ZSL przekszta-
cio si w PSL-Odrodzenie, potem bez adnej oddolnej kampanii utworzono tymczasowe
zarzdy, ktre z kolei na dole szybko przygotoway kongres zjednoczeniowy PSL. Wszystko
dziao si w duym popiechu. By to, uywajc pewnej przenoni, taki z ca pewnoci
dobrze przygotowany projekt marketingowy
M.S. udany! Czasem jed na rne uroczystoci i nieraz widz takie poprute sztan-
dary: kiedy byo na nich Polskie Stronnictwo Ludowe, potem zamiast Polskie pojawio si
Zjednoczone, ktre z czasem zniko i znw pojawio si Polskie. Orze odzyska koron.
Tylko Matka Boska pozostaa ta sama.
A.K. Sztandary te cigle dzier ci sami ludzie...
12
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EArkAdiusz koodziejczyk
RuCH LuDOWY
W II RZECZYPOSPOLITEJ
W okres niepodlegoci ruch ludowy wchodzi jako jedna z czoowych
si politycznych Rzeczypospolitej chocia by rozbity, co niewtpli-
wie wpyno na jego moliwoci polityczne. Stronnictwa chopskie
rniy si midzy sob dowiadczeniami wyniesionymi z rnych
zaborw. Znacznie mniejsze byy midzy nimi rnice w progra-
mach ksztatowanych przed I wojn wiatow i w czasie wojny,
a precyzowanych w pierwszych latach niepodlegoci. Stronnictwa
te proponoway niemal te same wizje ustrojowe Polski ludowej,
rzdzonej przez chopskie reprezentacje polityczne; i zgodnie opo-
wiaday si za reform roln.
Powany wpyw na taktyk i strategi dziaania ludowcw w II Rzeczypospolitej miay
te ambicje przywdcw poszczeglnych stronnictw, chocia znacznym uproszczeniem by-
oby stwierdzenie, e katastrofalne rozbicie ruchu ludowego do 1931 r. wypywao gwnie
z tego powodu. Niemniej, a do przewrotu majowego w 1926 r. ludowcy, zwaszcza kiero-
wane przez Wincentego Witosa Polskie Stronnictwo Ludowe Piast, odgrywali na scenie
politycznej kraju pierwszoplanow rol. Po zjednoczeniu ruchu ludowego 15 marca 1931 r.
kiedy powstao Stronnictwo Ludowe i kilku latach trudnoci wewntrznych, ludowcy
stanowili jedn z najwikszych si antysanacyjnej opozycji.
Polityczny ruch ludowy najwczeniej zacz krystalizowa si w autonomicznej Galicji,
gdzie za uwaszczenie w 1848 r. wie musiaa zapaci podatkiem porednim egzekwowanym
przez czterdzieci lat, szlachta za utrzymaa uprzywilejowan pozycj polityczn i gospo-
darcz. Roso zatem poczucie krzywdy chopskiej, potgowane ndz galicyjsk i kurialnym,
dyskryminujcym wie systemem wyborczym (gosy piciuset chopw daway jeden gos
wyborczy w kurii wiejskiej). Prekursorem chopskiej aktywnoci spoeczno-politycznej by
ks. Stanisaw Stojaowski (18451911), ktry w 1875 r. rozpocz wydawanie dwch pism
dla wsi Wieca i Pszczki. Oywienie wsi galicyjskiej zainicjowane przez ks. Stoja-
owskiego ugruntowaa dziaalno Bolesawa Wysoucha (18551937) i wydawany przez
niego w latach 18861887 miesicznik Przegld Spoeczny, a od 1889 r. pierwszego pisma
politycznego dla wsi tygodnika Przyjaciel Ludu. W atmosferze rosncego fermentu na
wsi, rosncej wiadomoci spoeczno-politycznej, a take narodowo-historycznej chopw,
w 1889 r. weszo do Sejmu Krajowego we Lwowie pierwszych czterech posw ludowych,
a w 1893 r. powstao pierwsze wprawdzie solidarystyczne, zdominowane jeszcze przez
przedstawicieli ziemian i duchowiestwa stronnictwo niemiao artykuujce chopskie
aspiracje i postulaty Zwizek Stronnictwa Chopskiego.
W lipcu 1895 r. utworzono w Rzeszowie pierwsz chopsk parti polityczn Stronnictwo
Ludowe, a widomym wiadectwem przemian w ideologii ludowcw galicyjskich by rzeszow-
ski program uchwalony 27 lutego 1903 r. i zmiana nazwy na Polskie Stronnictwo Ludowe.
Polskie Stronnictwo Ludowe dy do narodowego, politycznego, ekonomicznego i cywi-
13
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
lizacyjnego podniesienie ludu i nie spocznie w walce a zniknie na ziemi naszej, jak duga
ona i szeroka, polityczna niewola i wszelaka niesprawiedliwo spoeczna gosio pierwsze
zdanie programu, ktrego autorem by Wysouch
1
. Polskie Stronnictwo Ludowe domagao si
take penej autonomii Galicji, unarodowienia owiaty i uwiadomienia narodowego, szero-
kich reform spoecznych. Zainicjowanie procesu ktry odtd konsekwentnie si rozwija
ksztatowania wiadomoci narodowej i historycznej na wsi, uobywatelnienia chopw, to
jedna z gwnych zasug ludowcw galicyjskich. W cigu kilkunastu lat PSL stao si czoow
si polityczn w Galicji, wchodzc w 1907 r. w skad tzw. Bloku Namiestnikowskiego i wsp-
rzdzc krajem wraz z konserwatystami. Przynioso to wymierne korzyci polityczne zwik-
szenie liczby posw ludowych w Sejmie Krajowym we Lwowie i wiedeskiej Radzie Pastwa
ale te przyczynio si do rozamu w PSL w grudniu 1913 r. Od lutego nastpnego roku na
scenie politycznej Galicji dziaay ju dwa ostro si zwalczajce stronnictwa chopskie:
PSL Piast kierowane przez Jakuba Bojk (18571943), a nastpnie przez odgrywajcego
ju pierwszoplanow rol Wincentego Witosa (18741945), oraz PSL-Lewica, ktremu prze-
wodzi Jan Stapiski (18671946). Stronnictwo Stapiskiego wchodzio stopniowo na tory
coraz radykalniejszych rozwiza spoecznych i antyklerykalizmu, co przyczynio si do jego
upadku na pocztku lat dwudziestych.
Pocztki ruchu ludowego w zaborze rosyjskim przypady na okres o kilkanacie lat p-
niejszy ni w Galicji, co wynikao z braku moliwoci legalnej dziaalnoci politycznej i rusy-
fkacyjnego kursu zaborcy. Wzrost aktywnoci wsi na paszczyznach spoeczno-gospodarczej
i owiatowej wiza si bezsprzecznie z rozpoczciem dziaalnoci Narodowej Demokracji.
Wpywy endecji pragncej pozyska wie do swych celw politycznych i przeciwdzia-
anie duchowiestwa, obawiajcego si emancypacji chopw oraz utraty dominujcej roli
na wsi
2
, przyczyniy si do opnienia powstania samodzielnego ruchu ludowego na terenie
byego Krlestwa Polskiego. W warunkach rosncego niezadowolenia, m.in. po klsce Rosji
na Dalekim Wschodzie (przegrana wojna z Japoni 19041905 r.), doszo do powstania w li-
stopadzie 1904 r., zrazu nielegalnego, Polskiego Zwizku Ludowego. We wrzeniu 1906 r.
w Jadwisinie w pow. radzymiskim pod Warszaw grono postpowych inteligentw wraz
z grup dziaaczy chopskich utworzyo tajny Zwizek Modej Polski Ludowej. My y
chcemy i y bdziemy. To, co mamy dzi, to nie ycie godne czowieka, godne Polaka. Teraz
niewola ciaa, bomy w wizieniu, w kajdanach [...]. Teraz niewola ducha, bomy w ciemno-
ciach, w mrokach duchowej niewoli gosi program ZMPL ze stycznia 1907 r.
3
Od listo-
pada 1906 r. do maja 1908 r. ukazywa si legalny tygodnik Siewba, a wok niego zacz
ksztatowa si ruch chopski zwany siewbiarskim. Na bazie ZMPL i ruchu siewbiarskiego
rozpoczo dziaalno kierowane przez ludowcw Towarzystwo Kek Rolniczych im. Sta-
nisawa Staszica, opozycyjne wobec ziemiaskiego Centralnego Towarzystwa Rolniczego.
Masowy udzia w walce o polsk szko, administracj i sdownictwo, w tzw. akcji
gminnej, przyczyni si do uaktywnienia spoeczno-politycznego wsi, kadc podwaliny pod
rozwj ruchu ludowego w byym Krlestwie. Dalszym krokiem na trudnej drodze budowy
niezalenego ruchu ludowego byo utworzenie pisma Zaranie, ktrego pierwszy numer
1
Programy stronnictw ludowych. Zbir dokumentw, oprac. S. Lato, W. Stankiewicz, Warszawa
1969, s. 6970.
2
Por. J.R. Szafik, O rzd chopskich dusz, Warszawa 1976; A. Koodziejczyk, Ruch ludowy a Ko-
ci rzymskokatolicki w latach II Rzeczypospolitej, Warszawa 2002.
3
Programy stronnictw ludowych..., s. 9091.
14
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Eukaza si pod koniec listopada 1907 r. Wok tygodnika skupia si liczna grupa chopskich
wsppracownikw i zacz ksztatowa si, oddziaywujcy na kilka dziesitkw tysicy
chopw, ruch zaraniarski, nastawiony na emancypacj gospodarcz i kulturalno-owiatow
wsi, a przywiecao mu haso Sami sobie. Ruch umocni si w codziennej konfrontacji
ze sferami endecko-ziemiaskimi i w ogniu atakw duchowiestwa oraz pism katolickich.
Z szeregu ruchu wyszo wielu czoowych politykw i parlamentarzystw chopskich lat
II Rzeczypospolitej: Maksymilian Malinowski (redaktor Zarania), Teofl Kurczak, Tomasz
Nocznicki (prezes kek staszicowskich), Piotr Koczara, Baej Dzikowski, Irena Kosmow-
ska, Jadwiga Dziubiska.
Po wycofaniu si wojsk rosyjskich z terenw Krlestwa Polskiego i Galicji, w grudniu
1915 r. ludowcy powoali w Warszawie Polskie Stronnictwo Ludowe w Krlestwie Polskim,
zwane pniej od nazwy swego organu prasowego Wyzwolenie (dla odrnienia od gali-
cyjskiego PSL Piast), konsolidujc tym samym ruch zaraniarski i pomniejsze grupy ludo-
we. W czerwcu 1916 r. odby si w Lublinie I Walny Zjazd PSL w Krlestwie. W obecnej
chwili dziejowej dymy do zdobycia Niepodlegego Pastwa Polskiego, za ktrego podwali-
n uwaamy uwolnione spod panowania Rosji ziemie dawnego zaboru rosyjskiego i czujemy
si uprawnieni owiadczy, e jest to denie caego narodu gosi pierwszy punkt przyj-
tych uchwa
4
. Odzyskanie niepodlegoci w listopadzie 1918 r. krlewiackie PSL witao jako
czoowa sia polityczna byego zaboru rosyjskiego.
Trudno mwi o samodzielnym ruchu ludowym w byym zaborze pruskim. Stojca na
najwyszym poziomie gospodarczym, stosunkowo zamona w porwnaniu z Galicj i Kr-
lestwem wie wielkopolska i kujawsko-pomorska, w warunkach nasilajcej si germanizacji
stana na gruncie obrony polskiego stanu posiadania, katolicyzmu i solidaryzmu spoeczne-
go, a take rozbudowy polskich instytucji fnansowo-gospodarczych oraz owiatowo-kultu-
ralnych. Na tym polu wie zaboru pruskiego zanotowaa powane sukcesy, ktre stay si
fundamentem dla dziaalnoci ludowcw w Polsce niepodlegej.
W pierwszym okresie swej dziaalnoci galicyjski, a w nieco bardziej zawoalowanej for-
mie krlewiacki ruch ludowy, charakteryzoway si bezporednim wizaniem hase wyzwo-
lenia i rwnouprawnienia spoecznego z hasami niepodlegociowymi. W latach 19141918
PSL Piast, PSL-Lewica i PSL Wyzwolenie naleay do czoowych ugrupowa niepod-
legociowych, zawierajcych dania niepodlegoci w swych programach, artykuujcych
je w myli politycznej i dziaalnoci politycznej. Stronnictwa chopskie przyczyniy si wal-
nie do zakorzenienia idei niepodlegoci w masach ludowych i odbudowy suwerennego bytu
pastwowego, a take obrony granic oraz niepodlegoci w latach 19181921. Jakiekolwiek
prby negacji ogromnej, pierwszoplanowej roli, jak odegrali ludowcy we wskrzeszeniu Nie-
podlegej, mijaj si z prawd dziejow i ustaleniami historykw. W minionych okresach
w II Rzeczypospolitej i peerelu umniejszano i wypaczano ten wkad ze wzgldw poli-
tycznych. Rwnie dzi niektrzy historycy i znaczna cz publicystw, uprawiajc apologi
zasug marszaka Jzefa Pisudskiego czy Romana Dmowskiego, minimalizuj udzia ruchu
ludowego w wydarzeniach tego okresu. W naukowej literaturze historycznej wypaczanie bez-
dyskusyjnych, rdowo udokumentowanych faktw naley jednak do rzadkoci. Historycy
rnic si w ocenach czy interpretacji drugorzdnych szczegw s zazwyczaj zgod-
ni: trzech politykw odegrao pierwszoplanow rol na drodze ku niepodlegoci: Pisudski,
4
Materiay rdowe do historii polskiego ruchu ludowego, t. 1: 18641918, zebrali i oprac.
K. Dunin-Wsowicz, S. Kowalczyk i W. Stankiewicz, Warszawa 1966, s. 404405.
15
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Dmowski i Witos lider galicyjskich ludowcw. Podobn rol czoowych mw stanu
odegrali ci politycy przy konstruowaniu gmachu II Rzeczypospolitej.
Od 1914 r., jako wiceprezes PSL Piast, a od 1916 r. jego prezes, Witos ksztatowa
lini polityczn stronnictwa. Mimo niewtpliwie klasowej polityki prowadzonej przez Pia-
sta, w sprawach narodowych i niepodlegociowych Witos umia si wznie ponad chop-
skie uprzedzenia i obawy. W sposb wielce wywaony i dodajmy trafny prognozowa roz-
wj sytuacji politycznej i militarnej. Pod jego przewodnictwem PSL zerwao z orientacj na
Austri, prowadzc od wiosny 1915 r. rozmowy z przedstawicielami pasywistw
5
Krlestwa
i Poznaskiego i przyjmujc jesieni 1916 r. jednoznacznie negatywne stanowisko w sprawie
tzw. wyodrbnienia Galicji. Unicestwiajc faktycznie koncepcj trialistyczn
6
z Krlestwem
Maopolskim jako trzecim czonem wielonarodowociowego cesarstwa, Witos by ju pewien
zwycistwa koalicji Ententy. To z jego inspiracji 17 maja 1917 r. Polskie Koo Sejmowe przy-
jo w Krakowie rezolucj zgoszon przez czonka PSL Piast Wodzimierza Tetmajera,
w ktrej domagano si niepodlegoci Polski, zoonej z ziem trzech zaborw z dostpem do
morza
7
. Przedstawiciele partii politycznych Galicji 28 padziernika utworzyli w Krakowie
Polsk Komisj Likwidacyjn rzd dzielnicowy; wskanikiem roli politycznej Witosa stao
si powierzenie mu przewodnictwa tego gremium.
Polskie Stronnictwo Ludowe w Krlestwie Polskim przyjo pocztkowo z zadowoleniem
ogoszenie Aktu 5 listopada 1916 r., zapowiadajcego powstanie samodzielnego pastwa
polskiego. Rycho te ludowcy przeszli na pozycje wyczekujce, torpedujc akcj prezesa
Narodowego Zwizku Chopskiego, Aleksandra Zawadzkiego, propagujcego w spoecze-
stwie orientacj na pastwa centralne. Przedstawiciele PSL wystpili z Tymczasowej Rady
Stanu 2 lipca 1917 r. Polskie Stronnictwo Ludowe stano do pracy z gorc wiar, e na
Akcie 5 listopada mona zbudowa Polsk. Dzi wiary tej nie ma i mie jej nie bdzie tak
dugo, dopki spoza pustych sw nie ujrzy ywego czynu. Kraju na manowce prowadzi
[...] nie pozwoli ani sobie, ani nikomu motywowano wyjcie z TRS
8
. W trakcie zjazdu
PSL w Krlestwie w styczniu 1918 r. domagano si penej niepodlegoci kraju, zoonego
z wszystkich ziem zamieszkanych przez Polakw. W lutym i marcu tego roku sprzeciwiono
si wydzieleniu na mocy pokoju brzeskiego ziem polskich Chemszczyzny i Podlasia oraz
przekazania tych terenw stronie ukraiskiej.
Witos nie wszed w skad powoanego ostatecznie 25 padziernika 1918 r. przez Rad Re-
gencyjn rzdu Jzefa wierzyskiego, chocia Piastowi ofarowano w nim cztery teki. Nie
poparli rzdu take ludowcy Krlestwa ze Stanisawem Thuguttem (18731941) na czele.
Dziaacze PSL w Krlestwie, wesp z przedstawicielami PPS i POW utworzyli 7 listopada
w Lublinie Tymczasowy Rzd Ludowy Republiki Polskiej, ktry w Manifecie skierowa-
nym Do Ludu Polskiego ogasza: Pastwo polskie, obejmujce sob wszystkie ziemie
zamieszkae przez lud polski z wasnym wybrzeem morskim, stanowi ma po wszystkie
czasy Polsk Republik Ludow, ktrego pierwszego prezydenta obierze Sejm Ustawo-
dawczy [...]. Z dniem dzisiejszym ogaszamy w Polsce cakowite polityczne i obywatelskie
5
Tj. zwolennikw orientacji na pastwa Ententy.
6
Koncepcja ta zakadaa wyniesienie Galicji jako trzeciego czonka monarchii habsburskiej.
7
A. Koodziejczyk, Wincentego Witosa droga do niepodlegoci, [w:] idem, Na drogach ruchu
ludowego, t. 2, Warszawa 2003, s. 923; A. Zakrzewski, Wincenty Witos, chopski polityk i m stanu,
Warszawa 1977.
8
Materiay rdowe..., t. 1, s. 435.
16
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Erwnouprawnienie. Zapowiadano wniesienie pod obrady Sejmu Ustawodawczego projek-
tw wywaszczenia wielkiej i redniej wasnoci ziemskiej, upastwowienie kopalni i tych
dziaw przemysu, gdzie bdzie to moliwe oraz szerokich reform spoecznych
9
. Wprawdzie
Rzd Ludowy istnia tylko kilka dni i nie odegra roli rzdu centralnego, to jednak zapowiedzi
reform ogoszone w Manifecie otwieray okres walki o ksztat ustrojowy odrodzonego pa-
stwa, a w wydarzeniach tych ludowcy odegrali role pierwszoplanowe.
Wielk zasug ludowcw, zwaszcza piastowcw byo wzniesienie si ponad partyku-
laryzmy klasowe i dzielnicowe, poparcie dla rzdu centralnego Jdrzeja Moraczewskiego,
utworzonego 18 listopada 1918 r., a take konsekwentne wspieranie Tymczasowego Naczelni-
ka Pastwa Jzefa Pisudskiego i prowadzonej przez niego polityki. Przez dugie miesice lu-
dowcy podtrzymywali te powoany 16 stycznia 1919 r. rzd Ignacego Jana Paderewskiego.
W okres niepodlegoci ludowcy wchodzili obcieni brzemieniem wielu uwarunkowa.
Naleay do nich zarwno bieda wsi galicyjskiej i krlewiackiej, niski poziom owiaty i znacz-
ny odsetek analfabetw w rodowisku wiejskim, saby jeszcze poziom wiadomoci spoecz-
no-politycznej, historycznej oraz narodowej, wreszcie przeciwdziaanie ugrupowa prawicy,
w pierwszej kolejnoci endecji, dysponujcej o wiele wikszymi rodkami fnansowymi, jak
rwnie majcej ofcjalne poparcie wikszoci hierarchw Kocioa, a w lad za tym duchowie-
stwa diecezjalnego, wreszcie zupeny brak dowiadcze parlamentarnych ludowcw zaboru ro-
syjskiego. Niebagateln rol w sensie negatywnym odegrao te rozbicie ruchu ludowego,
katastrofalne i jeszcze pogbiajce si w pierwszych latach II Rzeczypospolitej czsto niema-
jce racjonalnych przesanek ambicje przywdcw ludowych. Brak wyrobienia, dowiadcze-
nia politycznego, bdne czsto rozeznanie rzeczywistoci politycznej i spoecznej prowadziy
ludowcw do czstych poraek i zdominowania mimo demokratycznej ordynacji wyborczej
parlamentarnych przedstawicielstw mas plebejskich przez ugrupowania centroprawicy.
Na mirae ludowcw o chopskiej, ludowej Polsce wpyway te niewtpliwie takie czyn-
niki, jak skad spoeczestwa i struktura agrarna. Wyniki spisu powszechnego 1921 r. wyka-
zay, e ludno Polski liczy 27,4 mln osb. Na wsi mieszkao 19,8 mln, czyli blisko 76 proc.
ogu ludnoci. Wedug szacunkw Gwnego Urzdu Statystycznego 63,8 proc. ludnoci
utrzymywao si z rolnictwa i pokrewnych zawodw. Stan ten nie uleg powaniejszym zmia-
nom do 1931 r., kiedy to przeprowadzono kolejny spis ludnoci. Ludno wiejska liczya
wwczas 73 proc., a z rolnictwa utrzymywao si ok. 60 proc. ludnoci
10
.
Dziaalnoci politycznej i propagandzie ludowcw sprzyjaa take w znacznej mierze
jednak pozornie struktura wasnoci ziemi, bardzo niekorzystna dla wsi i chopw. W 1921 r.
18 916 majtkw powyej 100 ha powierzchni obejmowao 44,8 proc. powierzchni ziemi
(cznie 13 589 177 ha 718,4 ha przypadao na jedn rodzin ziemiask). Na drugim bie-
gunie znajdowao si 1 018 758 gospodarstw o powierzchni do 2 ha, czyli 33,9 proc. oglnej
liczby gospodarstw, zajmujcych jednak tylko 3,5 proc. oglnej powierzchni, oraz 1 001 851
gospodarstw o powierzchni 25 ha, obejmujcych 30,7 proc. liczby gospodarstw i tylko
11,3 proc. oglnej powierzchni ziemi uprawnej. Wielka wasno ziemska powyej 500 ha
skupiaa ok. 25 proc. oglnego obszaru gruntw
11
. Dodajmy do tych liczb ogromn mas
9
Manifest Tymczasowego Rzdu Republiki Polskiej, oprac. J. Lewandowski, Lublin 1978, s. 3839.
10
May Rocznik Statystyczny, 1939, s. 10, 30.
11
Rocznik Statystyki RP, 1925/1926, s. 106; Wielka wasno rolna, Statystyka Polski, t. 5, War-
szawa 1925, passim; M. Mieszczankowski, Struktura agrarna Polski midzywojennej, Warszawa
1960, passim.
17
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
chopw bezrolnych (wraz z rodzinami ok. 3 mln osb), nie zawsze znajdujcych zatrud-
nienie w charakterze robotnikw rolnych (ok. 1,1 mln robotnikw rolnych staych i 400 tys.
sezonowych). Obrazuje to skal problemu, ktry w pierwszych latach II Rzeczypospolitej
uzewntrznia si w postaci ostrych napi i konfiktw spoecznych na wsi oraz powszechne-
go hasa przeprowadzenia reformy rolnej, wysuwanego przez ugrupowania ludowe w Sejmie
Ustawodawczym i parlamentach kolejnych kadencji.
Na og historiografa ruchu ludowego, rozwijajca si dynamicznie od lat szedziesi-
tych XX w., w miar obiektywnie krelia obraz ruchu ludowego lat 19181939 (z pewnym
przechyem na klasowo ruchu i jego powizania z ruchem komunistycznym), skupiajc
si na politycznej obecnoci ludowcw w parlamencie, rzdach, konfiktach klasowych na
wsi, biografstyce, praktyce i myli politycznej. W tym miejscu skupmy si na dwch aspek-
tach wkadu ludowcw w oblicze polityczne odrodzonej Polski: sojuszach PSL Piast ze
stronnictwami prawicy i realnej roli chopskich reprezentacji politycznych przy formowaniu
jej ksztatu ustrojowego oraz stosunkw prawnych. Nie ulega wtpliwoci, e czoow rol
odegra w tym zakresie prezes PSL Piast, dysponujcy w latach 19211922 blisko stoma
szablami poselskimi swego centrowego klubu (dziki secesjom z klubw lewicy i prawi-
cy) i siedemdziesicioosobowym klubem poselskim u zarania I kadencji w grudniu 1922 r.
Dawao mu to ogromne pole manewru politycznego. Nie bez racji ydowski sprawozdawca
sejmowy nazwa go gospodarzem sejmu, piszc z przesad: [...] kroczy on sam. Skrzypi
podoga pod jego cikimi krokami. Nie patrzy nikomu w twarz. [] Witos wita si z odcie-
niem wyszoci, przywouje innych przywdcw sejmu skinieniem rki. Ruchy, chd i wzrok
stalowych oczu wszystko jest jakby wyprbowane u Witosa. Koledzy z jego klubu odczytu-
j kade jego skinienie, studiuj znaczenie kadego ruchu []. Kto wie, moe rzuci jednemu
z nich ko? Tego uczyni ministrem, drugi otrzyma koncesj, tamten zostanie prezesem urz-
du ziemskiego
12
. Do koca 1923 r. nie moga powsta adna koalicja sejmowa bez udziau
lub przyzwolenia klubu Piasta; do maja 1926 r. konieczne byo poparcie tego stronnictwa.
Witos kierowa gabinetami trzykrotnie: od lipca 1920 r. do wrzenia 1921 r. jako premier
koalicyjnego Rzdu Obrony Narodowej; od maja do grudnia 1923 r. sta na czele rzdu Chje-
no-Piasta, czyli koalicji prawicowego Chrzecijaskiego Zwizku Jednoci Narodowej i PSL
Piast, a od 10 do 15 maja 1926 r. prawicowo-centrowego gabinetu obalonego przez zamach
stanu Pisudskiego.
Od pocztku dziaania i w latach II Rzeczypospolitej, a do wyborw 1928 r., gwnym
przeciwnikiem ruchu ludowego na terenie wiejskim bya endecja. W styczniu 1919 r. na li-
sty ludowe w wyborach do Sejmu Ustawodawczego gosowao jednak niewiele wicej ni
jedna trzecia wyborcw, podczas gdy ugrupowania prawicy i centroprawicy uzyskay ponad
poow gosw. Na 340 wybranych posw ludowcy zdobyli 115 mandatw (58 PSL Wy-
zwolenie, 44 PSL Piast i 13 PSL-Lewica), za zblokowana centroprawica 207. Na
taki stan rzeczy w sytuacji gdy ok. 76 proc. mieszkacw wczesnej Polski stanowili chopi
(pozostawmy na boku zagadnienia skadu narodowociowego mieszkacw wsi) zoyo
si szereg przyczyn:
1. Ugrupowania prawicy i centrum okazay si w toku kampanii wyborczej lepiej przygo-
towane taktycznie, bardziej skonne do kompromisw ni ludowcy. Miay te silne zaplecze
materialne.
12
B. Singer, Od Witosa do Sawka, Pary 1962, s. 2324.
18
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E2. Wie polska w swej masie nie osigna jeszcze dostatecznego stanu wiadomoci spo-
eczno-politycznej, ksztatowanej przez partie i stronnictwa chopskie. Bardzo niski by te
stan owiaty, std m.in. podatno na agitacj obozu narodowego.
3. Ludowcy poszli do wyborw rozbici na kilka stronnictw, co pozbawio ich zapewne
wicej ni 10 mandatw, endecy preferowali tzw. zwizki list, niepowodujce rozstrzelenia
gosw.
4. Endecj popierao aktywnie duchowiestwo i hierarchia Kocioa, wiele jej list zawie-
rao w nazwie przymiotnik katolicki i byo obsadzone przez kandydatw-ksiy, a nawet
biskupw (w kwietniu 1922 r. byo 36 posw-ksiy, czyli 8,33 proc. oglnego skadu Sejmu
Ustawodawczego).
5. Ruch narodowy obudowany by dziesitkami ronego rodzaju organizacji satelickich
i przybudwek, np. w postaci kek rolniczych, organizacji ziemian i ziemianek, z ktry-
mi zwizana bya m.in. drobna szlachta; narodowcy dominowali w organizacjach owia-
towych: Towarzystwie Szkoy Ludowej, Towarzystwie Owiaty Narodowej, Polskiej Mo-
dziey Szkolnej, Sokole; z endecj zwizana bya znaczna liczba nauczycieli wiejskich.
Wpywy Zwizku Ludowo-Narodowego przewyszay ludowcw w ochotniczych straach
poarnych, narodowcy kierowali organizacjami kupieckimi, posiadali prne przybudwki
modzieowe.
6. Endecy czciej ni ludowcy w wyborach 1919 r. umieszczali na swych listach gospo-
dynie wiejskie, chocia zazwyczaj na dalszych miejscach. Efekt by jednak oczywisty gosy
kobiet wiejskich szy na ca list prawicy
13
.
Do dzi nie przywrcono waciwych proporcji wkadu chopw i ludowcw w obron
kraju latemjesieni 1920 r., jak rwnie roli Witosa jako premiera rzdu i zaangaowania
stronnictw chopskich w walk o suwerenno kraju. Eksponuje si zasugi dowdcw woj-
skowych z Pisudskim na czele. Zamiast obiecanych nagrd dla chopskich obrocw, ziemi
dla chopw-onierzy, przyszo zapomnienie, a po maju 1926 r., kiedy marszaek Pisudski
obj wadz, nasta okres odsuwania ludowcw od wpywu na jakiekolwiek decyzje pa-
stwowe, a pniej dni upokorze i politycznych represji. Witos, premier Rzdu Obrony Naro-
dowej, uhonorowany najwyszym polskim odznaczeniem Orderem Ora Biaego musia
uda si na polityczn emigracj do Czechosowacji (28 wrzenia 1930 r.), wiziony wcze-
niej i szykanowany z polecenia marszaka Pisudskiego. Tego samego Pisudskiego, ktry
w chwili najwikszego zaamania 12 sierpnia 1920 r. zoy na rce premiera Witosa swoj
rezygnacj z funkcji Naczelnika Pastwa i Naczelnego Wodza Wojsk Polskich, pozostawiajc
jego uznaniu rozstrzygnicie co do opublikowania aktu rezygnacji. Witos dokument schowa
do szafy pancernej, a po zwycistwie zwrci autorowi (pozostawiajc sobie odpis, ktry
zosta opublikowany dopiero w latach szedziesitych)
14
. Pisudskiego jako Naczelnika Pa-
stwa PSL Piast popierao do grudnia 1922 r. Na czele delegacji polskiej, ktra wynegocjo-
waa korzystne terytorialnie i materialnie warunki pokoju ryskiego z 18 marca 1921 r., sta
inny piastowiec Jan Dbski (18801931), odznaczony Wielk Wstg Orderu Odrodzenia
Polski. To wie, na apel premiera Witosa, ponosia najwiksze ciary wojenne; przestaa
take ukrywa dezerterw.
13
A. Koodziejczyk, Polityczni sojusznicy i przeciwnicy ruchu ludowego do 1939 roku, [w:] idem,
Na drogach ruchu ludowego, t. 1, Warszawa 1999, s. 43.
14
Niepodlego, t. 7, Londyn, 1962; W. Witos, Moje wspomnienia, t. 2, Pary 1964, s. 290292.
19
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Nadal funkcjonuje w historiografi i publicystyce okrelenie-klucz: reforma walutowa
Wadysawa Grabskiego z roku 1924. Za expos premiera w Sejmie 19 grudnia 1923 r. go-
sowali m.in. ludowcy z obalonego rzdu Chjeno-Piasta, a 5 stycznia Sejm uchwali dane
przez premiera penomocnictwa, ktre pozwoliy na realizacj programu naprawy gospodarki,
w tym przeprowadzenie reformy walutowej. Szczegowe zaoenia reformy przygotowa jed-
nak gabinet Witosa, ktry te zamwi bilon (1 grosz 30 mln; 2 ponad 20 mln; 5 32 mln;
10 100 mln; 20 150 mln; 50 100 mln sztuk). Monety te jako dat emisji maj wytoczony
rok 1923. Cakowicie pomija ten fakt historyk socjalistyczny z tego okresu Adam Prchnik;
negatywnie oceni rzd Witosa z 1923 r. take Andrzej Ajnenkiel
15
.
Ludowcy, a szczeglnie przewodniczcy sejmowej Komisji Konstytucyjnej Maciej Rataj
(18841940) z PSL Wyzwolenie, nastpnie od lutego 1920 r. PSL Piast, odegrali te
ogromn rol w pracach nad Konstytucj Marcow, uchwalon 17 marca 1921 r. Nie wdajc
si w analiz treci ustawy zasadniczej, naley podkreli jej postpowy charakter. Nie pod-
waajc kapitalistycznego ustroju pastwa, mimo systematycznego przeciwdziaania pra-
wicy, zwizanej z klasami posiadajcymi, przyniosa szereg istotnych zdobyczy. Oparty na
demokratycznych zasadach system rzdw przedstawicielskich, rola parlamentu w pastwie,
proklamowanie postpowych zasad organizacji aparatu administracyjnego, sdownictwa,
rozbudowa praw i swobd obywatelskich to wszystko jej niewtpliwe pozytywy stwier-
dzi Ajnenkiel
16
.
Rataj by z pewnoci najlepszym marszakiem Sejmu II Rzeczypospolitej; jest to opinia
zarwno czoowego badacza konstytucjonalizmu polskiego Ajnenkiela, jak i autora niniej-
szych rozwaa
17
. Wyraam z pen odpowiedzialnoci opini, e by rwnie najwy-
bitniejszym parlamentarzyst w ponadstuletnich dziejach ruchu ludowego, a take jednym
z najlepszych ministrw owiaty w latach 19181939 i z pewnoci najlepszym, kompeten-
cjami przewyszajc ministrw: Sawomira Czerwiskiego (kwiecie 1929sierpie 1931),
Janusza Jdrzejewicza (sierpie 1931luty 1934) oraz Wojciecha witosawskiego (grudzie
1935wrzesie 1939).
Wiele bdnych posuni stronnictw lewicy i PSL Piast doprowadzio do uchwalenia
kilku wanych artykuw, ktre w przyszoci przesdziy o trudnociach wewntrznych kra-
ju, np. brak silniejszej wadzy wykonawczej i jedynie reprezentacyjna rola prezydenta. Poza
tym sformuowania Konstytucji Marcowej byy tym wszystkim, co mona byo osign dla
najszerszych mas ludowych w konkretnej przecie sytuacji politycznej. Stanowia ona te ko-
niec okresu ksztatowania ustroju politycznego niepodlegej Polski, podstaw do odbudowy
kraju ze zniszcze wojennych oraz integracji ziem i spoeczestw trzech zaborw w ramach
wasnej pastwowoci
18
.
Naley take wyranie podkreli, e to ludowcy obok socjalistw (znacznie sabszych
liczebnie w Sejmie Ustawodawczym) stanowili gwn przeszkod do nadania Polsce przez
15
A. Prchnik, Pierwsze pitnastolecie Polski niepodlegej. Zarys dziejw politycznych, War-
szawa 1983, s. 146; A. Ajnenkiel, Od rzdw ludowych do przewrotu majowego, Warszawa 1986,
s. 349361, 369380; por. S. Krukowski, Geneza konstytucji z 17 marca 1921 r., Warszawa 1977.
16
A. Ajnenkiel, Polskie konstytucje, Warszawa 1982, s. 270; por. S. Krukowski, Geneza Konstytu-
cji z 17 marca 1921 r., Warszawa 1977.
17
A. Ajnenkiel, Parlamentaryzm II Rzeczypospolitej, Warszawa 1975, s. 212; A. Koodziejczyk,
Maciej Rataj 18841940, Warszawa 1991, s. 170.
18
A. Koodziejczyk, Maciej Rataj..., s. 78.
20
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Eprawic statusu pastwa katolickiego, wyznaniowego, e sprzeciwili si uznaniu w konstytu-
cji religii katolickiej za religi pastwow, konsekwentnie opowiadali si za demokratyzacj
systemu owiaty, a przeciw szkole wyznaniowej
19
, co w wielonarodowym i wielowyznanio-
wym kraju prowadzioby do narastajcych konfiktw oraz antagonizmw.
W dotychczasowej historiografi pomijano zupenie bd cakowicie marginalizowano
kilka dalszych zagadnie. To pierwszy gabinet Witosa zainicjowa prace nad Konkordatem ze
Stolic Apostolsk, a minister WRiOP Rataj jako pierwszy podj rozmowy z Episkopatem
Polski na temat przeprowadzenia parcelacji dbr ziemskich Kocioa w zamian za stae pen-
sje dla ksiy. Gdyby nie poparcie Klubu Parlamentarnego PSL Piast, Konkordat z 1925 r.
nie zostaby ratyfkowany przez Sejm Rzeczypospolitej. S to fakty niepodwaalne, gince
jednak w cieniu podkrelanych przez historykw de PSL-Lewica, PSL Wyzwolenie czy
Stronnictwa Chopskiego do rozdziau Kocioa od pastwa, zerwania Konkordatu, wzrostu
postaw antyklerykalnych w szeregach ludowcw. W latach midzywojennych tendencje an-
tyklerykalne nie znajdoway jednak szerokiego poparcia na wsi polskiej; podobnie nie mieli
szans rozwinicia szerszej dziaalnoci na terenie wiejskim komunici.
Naley take pamita o wielce odpowiedzialnej postawie premiera Witosa i marszaka
sejmu Rataja w dramatycznych dniach zamachu majowego. Widzc beznadziejno dalszej
walki na ulicach Warszawy, premier opowiedzia si 14 maja za kapitulacj, czym zapobieg
zapewne wybuchowi wojny domowej. Ratajem przewrt majowy wstrzsn do gbi. Prysy
resztki jego sympatii do Pisudskiego. Bez wtpienia szczerze zanotowa niestety za pno
majc na myli przybycie pukw poznaskich do Warszawy
20
. Poczynaniami marszaka
sejmu kierowaa przede wszystkim troska o los pastwa i pragnienie zapobieenia wybucho-
wi wojny domowej. Podkreli ten fakt bezstronny obserwator, ambasador Francji w Polsce,
Jules Laroche: Pod wzgldem politycznym przeciwnik Pisudskiego, zrozumia jednak, e
naley przede wszystkim unika pogbienia krwawej farsy, ktra moga podzieli kraj
21
.
Przewrt popary PSL Wyzwolenie i Stronnictwo Chopskie, co oznaczao faz naj-
wikszego rozbicia ruchu ludowego. Niebawem najbardziej zagorzaego przeciwnika ludow-
cw endecj zastpi obz sanacyjny. Prba legalnej walki o utrzymanie demokratycz-
nego ustroju pastwa poprzez utworzenie Centrolewu (19291930), w ktrym stronnictwa
chopskie odgryway dominujc rol, zakoczya si klsk, a przywdcy antysanacyjnej
opozycji stanli przed sdem i zostali skazani na kary wizienia. Czoowi przywdcy ludowi
Wincenty Witos, Wadysaw Kiernik i Kazimierz Bagiski musieli uda si na emigracj.
Zjednoczenie ruchu ludowego w 1931 r. przyszo zbyt pno, by ludowcy mogli skutecz-
nie konkurowa z sanacj na arenie parlamentarnej; ostatecznie nowa ordynacja wyborcza
i Konstytucja Kwietniowa z 23 kwietnia 1935 r. zepchny ich cakowicie do dziaalnoci
pozaparlamentarnej. Warto te wspomnie o wypracowanej przez modych ludowcw wizji
ustrojowej trzeciej drogi midzy kapitalizmem a socjalizmem agraryzmie.
Wielki Strajk Chopski w sierpniu 1937 r. stanowi niewtpliwie efekt wieloletniej pracy
ludowcw na wsi, nie mg jednak przesdzi o zmianie systemu autorytarnego na demokra-
tyczny. Zakoczy si ponad czterdziestoma ofarami miertelnymi, pokaza jednak szcze-
glnie w Maopolsce si Stronnictwa Ludowego, determinacj i powicenie chopw.
19
Szerzej A. Koodziejczyk, Ruch ludowy a Koci..., passim.
20
AZHRL, Zbir M. Rataja, sygn. 10. M. Rataj, Jak reagoway rne dzielnice Polski na zamach
majowy, rkps.
21
J. Laroche, Polska lat 19261935. Wspomnienia ambasadora francuskiego, Warszawa 1960, s. 43.
21
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Na koniec wskamy na postaw ludowcw w obliczu zagroenia ze strony nazistowskiej
III Rzeszy. Witos, przeladowany przez sanacj trzykrotny premier RP, przywdca chopw
polskich, wizie brzeski, po powrocie z politycznej emigracji, 21 maja 1939 r. powiedzia
w Kielcach do chopw: Chopi polscy inn wynieli z dziejw nauk o rozprawie z wroga-
mi. Tote kada prba zagarnicia ziemi polskiej przez Prusakw spotka si z ywioowym
odporem caego narodu polskiego. W Mociskach 19 maja powiedzia dobitnie i by to
gos jednoznaczny w swej wymowie: Macie suy pastwu bez wzgldu na to, jaki jest
rzd
22
. Mwic na wiecach do chopw o zagroeniu niemieckim, o koniecznoci obrony,
o potrzebie konsolidacji narodu, Witos podkrela jednak z moc, e bez zmiany systemu
i demokratyzacji pastwa, trwaa konsolidacja narodu nastpi nie moe
23
. Polska w okresie
midzywojennym nie bya dobr matk dla chopw; wie maopolska i Polski centralno-
-wschodniej ya w wielkiej biedzie, mimo to stana murem w obronie suwerennoci pa-
stwa w 1939 r. Nie ulega te agitacji rewolucyjnej, a wadze Stronnictwa Ludowego odrzuci-
y zdecydowanie koncepcj frontu ludowego, goszon od 1936 r. przez komunistw.
Bohaterska walka chopskiego w wikszoci Wojska Polskiego w kampanii wrzeniowej,
masowe wczanie si ludowcw do konspiracji i udzia w strukturach Podziemnego Pastwa
Polskiego, dziaalno przedstawicieli SL w rzdach Polski na uchodstwie, zaangaowanie
dziesitek tysicy onierzy Batalionw Chopskich i hekatomba krwi stanowiy oczywicie
efekty wychowania obywatelskiego i patriotycznego w latach II Rzeczypospolitej, polskiej
szkoy, Kocioa, polskiej administracji, ale rwnie ruchu ludowego, zarwno w okresie
zaborw, jak i w latach Polski niepodlegej, jego wiadomych de i aspiracji.
22
W. Witos do wszystkich ludowcw, Piast 1939, nr 22, s. 1; Jedyn nasz ostoj jest silne pa-
stwo..., s. 2.
23
A. Zakrzewski, op.cit., s. 377.
22
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
ETomAsz skrzyski
RuCH LuDOWY W CZASIE
II WOJNY WIATOWEJ
Pod koniec II Rzeczypospolitej Stronnictwo Ludowe naleao do gwnych si politycz-
nych. W 1938 r. w jego szeregach byo ponad 150 tys. osb. Zwierzchno stronnictwa uzna-
wa liczcy ok. 100 tys. czonkw Zwizek Modziey Wiejskiej Rzeczypospolitej Polskiej
Wici. Ostro krytykujc rzdzcych krajem, deklarowano gotowo do najwyszych ofar
w obronie zagroonej ojczyzny. W maju 1939 r., po przerwie spowodowanej emigracj poli-
tyczn, ponownie na czele ugrupowania stan Wincenty Witos.
Zajcie ziem polskich przez III Rzesz i ZSRS oraz masowe represje najedcw unie-
moliwiy dalsz dziaalno naczelnych wadz stronnictwa. Przywdcy SL zostali areszto-
wani przez gestapo albo NKWD, udali si na emigracj lub (jak sekretarz naczelny) byli
odcici od gwnych orodkw ruchu ludowego. Ju w 1939 r. w wielu rejonach kraju (np.
w Lwowskiem) dziaacze podjli prby odbudowy struktur stronnictwa. Rwnolegle du
aktywno w tym wzgldzie przejawiali dziaacze Zwizku Modziey Wiejskiej RP Wici.
Do odbudowy wadz centralnych stronnictwa w nowych warunkach doszo jednak pniej ni
w wypadku pozostaych gwnych ugrupowa politycznych (narodowcw, socjalistw czy
chadecji). Sytuacja organizacyjna, zasugi dla ruchu ludowego i autorytet wysuny na czoo
ludowcw pozostajcego w kraju byego prezesa SL i marszaka sejmu Macieja Rataja. Z jego
inicjatywy podjto dziaania majce w przyszoci doprowadzi do odbudowy centralnych
wadz ugrupowania. W lutym 1940 r. odbya si w Lublinie konferencja przedstawicieli SL
i Zwizku Modziey Wiejskiej RP Wici. Powoano tymczasowe wadze centralne. De-
cyzje zapade na konferencji zaakceptowali Rataj i dziaacze Zwizku Modziey Wiejskiej
RP Wici. Odtd kierownictwo ruchu ludowego w kraju przejo Centralne Kierownictwo
Ruchu Ludowego. Nowa nazwa miaa podkrela szerszy zasig organizacji i dawa jej pod-
staw do wystpowania w roli reprezentanta wszystkich chopw. Od jednego z kryptoni-
mw Roch (Ruch Oporu Chopw) ugrupowanie nazywane jest czsto Stronnictwem
Ludowym Roch
1
. Przewodniczcym Centralnego Kierownictwa Ruchu Ludowego zosta
Rataj. Po jego aresztowaniu w marcu 1940 r. na czele stronnictwa stanli Stanisaw Osiecki,
Kazimierz Bagiski i Jzef Nieko. Do cisego kierownictwa naleeli take Jzef Grudziski
i Stanisaw Mierzwa
2
. Ze stronnictwem poczya si cz Chopskiej Organizacji Wolnoci
Racawice i Zwizek Pracy Ludowej Orka.
Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego dziaao w Warszawie. Jego organami wyko-
nawczymi byy komisje i wydziay. Zajmoway si programem stronnictwa i planami reform
1
Stronnictwo Ludowe Roch i jego sia zbrojna doczekao si kilkudziesiciu opracowa w skali
oglnopolskiej i regionalnej, sownikw biografcznych, licznych wspomnie i edycji rdowych.
Spord badaczy zajmujcych si t problematyk trzeba wymieni m.in.: Romana Buczka, Janusza
Gmitruka, Kazimierza Przybysza, Jzefa Ryszarda Szafika, Andrzeja Wojtasa oraz Stanisawa D-
browskiego, Tadeusza Doroszuka, Alin Fitow, Jerzego Markiewicza, Piotra Matusaka, Henryka
Czesawa Miciskiego, Weronik Wilbik-Jagusztynow, Witolda Wojdyo.
2
Najszerzej o tej postaci: A. Fitowa, Stanisaw Mierzwa Somka na tle swoich czasw, Wierz-
chosawice 1994.
23
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
pastwa po odzyskaniu przez Polsk niepodlegoci, pro-
pagowaniem ich przez wydawnictwa i kolporta, wsp-
prac z Delegatur Rzdu na Kraj, doran pomoc dla
ofar terroru okupantw, zbieraniem informacji o warun-
kach ycia w okupowanym kraju, tajnym nauczaniem,
dziaalnoci ideowo-wychowawcz, problematyk mo-
dzieow i organizowaniem samoksztacenia.
Na ziemiach polskich powoano zarzdy okrgowe,
powiatowe, miejskie i gminne. Inspirowaniem wielokie-
runkowej dziaalnoci stronnictwa na niszych szczeblach
organizacyjnych zajmoway si komisje lub wydziay. Na
szczeblu regionalnym najsilniejsz pozycj w SL Roch
mia okrg maopolski, jako jedyny posiadajcy wasnego
reprezentanta w Centralnym Kierownictwie Ruchu Lu-
dowego
3
. Du rol w strukturach stronnictwa niszego
szczebla odgrywali ludzie modzi, wywodzcy si z przed-
wojennych Wici. Czciowo wynikao to z warunkw
konspiracyjnych, utrudniajcych aktywno znanym na
poziomie lokalnym dziaaczom z czasw II Rzeczypo-
spolitej. Masowe deportacje ludnoci polskiej oraz inwi-
gilacja przez NKWD podziemia niepodlegociowego na
terenie zajtym przez Armi Czerwon, wymusiy ryche
zawieszenie tam dziaalnoci organizacyjnej. Odbudowa
struktur na tym terenie nastpia po zajciu wschodnich
ziem Rzeczypospolitej przez III Rzesz.
Stronnictwo byo najliczniejsz parti polityczn
w okupowanej Polsce. Wiosn 1941 r. tylko na terenie Polski centralnej istniao 100 zarzdw
powiatowych, niemal 700 gminnych i ponad 3700 wiejskich. Do koca okupacji SL Roch
objo sw dziaalnoci w kraju 160 powiatw, ok. 1 tys. gmin i ponad 8 tys. gromad.
Ludowcy stworzyli take struktury na emigracji. Najpierw powstaa w Paryu, w ktrym
przebywa wwczas polski rzd, Grupa Zagraniczna Stronnictwa Ludowego. Sytuacja ulega
zmianie po przyjedzie Stanisawa Mikoajczyka do Parya. Przej on inicjatyw i utworzy
pod swym kierownictwem Komitet Zagraniczny SL, ktry po nawizaniu kontaktw z Cen-
tralnym Kierownictwem Ruchu Ludowego dziaa jako emigracyjne przedstawicielstwo SL
Roch. W okresie wojny kilkakrotnie dochodzio do jego reorganizacji: najpierw po ewa-
kuacji polskich wadz pastwowych do Londynu, a pniej po odrzuceniu przez du cz
emigracji zawartego w 1941 r. ukadu Sikorski-Majski oraz przez cz czonkw SL polityki
Mikoajczyka wobec Jzefa Stalina i ustale konferencji mocarstw w Jacie.
Nie byy to bynajmniej jedyne struktury stronnictwa na emigracji. W listopadzie 1941 r.
powstay struktury SL Roch przy ambasadzie Polski w Kujbyszewie. Szersz dziaalno
ludowcy rozwinli po ewakuacji onierzy i ludnoci polskiej z ZSRS w 1942 r. W Tehe-
ranie powsta Komitet Polityczny Stronnictwa Ludowego. Dziaalno ludowcw w Iranie,
3
Szerzej na jego temat: A. Fitowa, J. Marcinkowski, Ruch Ludowy w Maopolsce i na lsku
19391945. Ludzie, myl programowa, praca konspiracyjna, Warszawa 1987.
wiczenia onierzy BCh w lesie
elizna. Na pierwszym planie od
lewej Roman Szaniawski i Feliks
Robak, maj 1944 r.
F
o
t
.

A
r
c
h
i
w
u
m

Z
a
k

a
d
u

H
i
s
t
o
r
i
i

R
u
c
h
u

L
u
d
o
w
e
g
o
24
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ea nastpnie w Palestynie i Afry-
ce znajdowaa si jednak na
marginesie zainteresowa wadz
ruchu ludowego
4
.
Stronnictwo Ludowe Roch
naleao w kraju do tak zwanej
grubej czwrki gwnych
podziemnych stronnictw poli-
tycznych. Miao siln reprezen-
tacj w Gwnej Radzie Obrony
Narodowej, Politycznym Ko-
mitecie Porozumiewawczym,
Radzie Jednoci Narodowej.
Przedstawiciele SL Roch zaj-
mowali wane stanowiska w or-
ganach Polskiego Pastwa Pod-
ziemnego Kierownictwie Walki Podziemnej; Krajowej Radzie Ministrw; Kierownictwie
Walki Cywilnej. Z ramienia ludowcw Jan Piekakiewicz
5
i Stefan Korboski penili funkcj
Delegata Rzdu RP na Kraj. Stronnictwo zostao wspautorem deklaracji O co walczy Na-
rd Polski (15 marca 1944 r.) nazywanej wwczas m.in. Oglnonarodowym Programem
Przebudowy.
Wobec obu okupantw wadze SL Roch zajmoway wrogie stanowisko. W konfikcie
powstaym na emigracji po zawarciu ukadu Sikorski-Majski opowiedziao si jednak za
premierem rzdu. Przekonywano: wszyscy jestemy przeciwnikami bolszewizmu, ustroju
sowieckiego, sowieckim metodom gospodarki i rzdw, a niemniej wspdziaanie militarne
z Moskw uwaamy za konieczne
6
. Odtd stronnictwo byo najwaniejsz podpor gabinetu
Wadysawa Sikorskiego. Polityka ta powanie wzmocnia jego pozycj w strukturach rz-
dowych w Londynie i strukturach Polskiego Pastwa Podziemnego w kraju. Wicepremierem
i ministrem spraw wewntrznych zosta Mikoajczyk. W 1942 r. jego pozycj umocnio wy-
branie go na przewodniczcego Midzynarodowej Unii Chopskiej. W lipcu 1943 r. dotych-
czasowy wicepremier zosta szefem rzdu. Sukcesy Armii Czerwonej na froncie wschodnim
stawiay jednak rzd Mikoajczyka w coraz trudniejszej sytuacji wobec da Stalina.
Komunici prbowali pozyska ludowcw jako sojusznika
7
. Dziaania te skazane byy na
niepowodzenie. Stronnictwo susznie uwaao PPR za parti pracujc dla Rosji Sowieckiej
w myl jej interesw i rozkazw
8
. Komunici powoali wic wasne, bardzo rachityczne
stronnictwo o propagandowo nonej nazwie Stronnictwo Ludowe Wola Ludu, bazujce na
oddelegowanych tam czonkach PPR i nielicznej grupie dziaaczy ludowych popierajcych
4
R. Buczek, Stronnictwo Ludowe w latach 19391945, Londyn 1975, s. 445.
5
Ostatnio jego posta przypomnia Janusz Gmitruk, Jan Piekakiewicz bohater zapomniany,
Warszawa 2009.
6
A. Wojtas, Dziaalno polityczna ludowcw w okresie II wojny wiatowej, t. 1, Warszawa 1979,
s. 122.
7
wczesn polityk wobec ruchu ludowego szeroko opisa m.in. M. Nadolski, Komunici wobec
chopw w Polsce 19411956. Mity i rzeczywisto, Warszawa 1993, s. 25104.
8
A. Wojtas, op.cit., t. 1, s. 230.
Zakoczenie kursu szkoy podchorych.
Msza polowa, 28 czerwca 1944 r.
F
o
t
.

A
r
c
h
i
w
u
m

Z
a
k

a
d
u

H
i
s
t
o
r
i
i

R
u
c
h
u

L
u
d
o
w
e
g
o
25
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Krajow Rad Narodow. Po przekroczeniu przez Armi Czerwon Bugu, PPR, zawaszcza-
jc przedwojenne nazwy, zainspirowaa i nadzorowaa powstanie kolejnych rachitycznych
organizacji: Stronnictwa Ludowego, zwanego przez przeciwnikw lubelskim
9
, i Zwizku
Modziey Wiejskiej RP Wici. Stronnictwo Ludowe Roch zalecao czonkom, by nie
wczali si w dziaalno tych struktur, gdy ich inicjatorzy w podstpny sposb usiuj
podszywa si pod sztandary ruchu ludowego, zroszone chopsk krwi w 50-letniej walce
o prawo i wolno
10
.
Przebieg Powstania Warszawskiego spowodowa utrat cznoci i rozproszenie dziaaczy
kierujcych SL Roch. Kryzys zosta przezwyciony dziki inicjatywie wadz okrgowych.
Rwnoczenie coraz trudniejsza bya sytuacja rzdu kierowanego przez ludowcw. Nie udao
si doj do porozumienia ze Stalinem w sprawie granic wschodnich Polski i utworzenia rzdu
w kraju ani zmniejszy sprzeciww na emigracji wobec prowadzonej przez gabinet polityki
w stosunku do Moskwy. Sytuacja ta wymusia w listopadzie 1944 r. dymisj Rady Ministrw.
Stronnictwo zbojkotowao nowy rzd tworzony przez socjalist Tomasza Arciszewskiego.
Rycho postawiono mu ultimatum dano jego ustpienia i powoania na powrt rzdu
Mikoajczyka. Ultimatum zostao odrzucone. Wadze SL Roch znajdoway si pod rosnc
presj dziaaczy niszych szczebli. Cz ludowcw nie pozostaa bowiem bezczynna wobec
dziaa komunistw przejmujcych rzdy w Polsce przy pomocy Armii Czerwonej i na sku-
tek terroru NKWD. Ujawnili si i prbowali przej realn wadz na poziomie lokalnym.
Spotykay ich represje albo prby podporzdkowania lubelskiemu SL.
Po decyzji mocarstw wyraonej na konferencji w Jacie, 15 marca 1945 r., na oglnopol-
skiej konferencji stronnictwa podjto decyzj o ujawnieniu si. Ofcjalnie miao to nastpi
2 kwietnia. Tymczasem 27 i 28 marca NKWD aresztowao szesnastu przywdcw Polskie-
go Pastwa Podziemnego, w tym trzech ludowcw. Ostatecznie w maju 1945 r., po nieuda-
nej prbie oderwania od rzdu Arciszewskiego Delegatury Rzdu na Kraj i Rady Jednoci
Narodowej, SL Roch wycofao si ze struktur Polskiego Pastwa Podziemnego. Wadze
stronnictwa uwaay, e sytuacja w kraju jest typow okupacj nieprzyjacielskiego terenu.
Podkrelano, e rzd komunistyczny nie tylko, e zwalcza i niszczy demokracj polsk,
ale, co straszniejsze, wbrew woli i wbrew najistotniejszym interesom caego narodu, rezyg-
nuje z niepodlegoci Polski
11
. Wstrzymano zatem planowane ujawnianie struktur, liczc,
e w efekcie negocjacji w Moskwie SL Roch uzyska mocn pozycj w rzdzie i w jego
organach w terenie. Mimo tylko czciowego spenienia tych oczekiwa, w lipcu 1945 r.
nastpio ujawnienie wadz centralnych stronnictwa, a we wrzeniu Komendy Gwnej jego
siy zbrojnej Batalionw Chopskich
12
.
W czasie wojny w swym programie SL Roch na pierwszy plan wysuwao walk o wy-
zwolenie kraju. Podjo rnorodne dziaania dla wzmocnienia ducha patriotycznego. Due
znaczenie mia tu kolporta informacji o sytuacji w kraju i za granic. Tylko do lipca 1941 r.,
9
Najwaniejszym opracowaniem na jego temat pozostaje ksika A. Mieczkowskiego, Geneza
i dziaalno polityczna Stronnictwa Ludowego 19441949, Lublin 1987.
10
R. Turkowski, Polskie Stronnictwo Ludowe w obronie demokracji 19451949, Warszawa 1992,
s. 1516.
11
Oba cytaty za: M. Korku, Zostacie wierni tylko Polsce Niepodlegociowe oddziay party-
zanckie w Krakowskiem (19441947), Krakw 2002, s. 190.
12
Szerzej na ten temat m.in.: A. Fitowa, Wychodzenie z konspiracji Stronnictwa Ludowego Roch
i Batalionw Chopskich po II wojnie wiatowej (w wietle dokumentw rdowych), [w:] Bataliony
Chopskie w ocenie wspczesnej historiografi, red. M. Pawlina-Meducka, Kielce 2001, s. 134.
26
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Emimo okupacyjnego terroru,
wydano i rozprowadzono
na ziemiach polskich ponad
170 tys. egzemplarzy prasy,
broszur i drukw ulotnych.
Walczono z korupcj i de-
moralizacj (np. obok AK,
SL Roch miao najwiksze
zasugi w zwalczaniu bandy-
tyzmu i pijastwa), saboto-
wano zarzdzenia okupanta.
Niesiono pomoc ofarom prze-
ladowa, walczono zbroj-
nie.
Program stronnictwa na
przyszo odwoywa si
do agraryzmu, postulujcego
oparcie gospodarki na rolni-
ctwie. Jego podstaw mia-
y stanowi silne rodzinne gospodarstwa. Uznajc chopw za kluczow grup spoeczn,
SL Roch przyznawao im prawo do dominujcej roli politycznej w pastwie. Opowiadano
si za ustrojem parlamentarnym, demokratyzacj administracji, sdownictwa i szkolnictwa;
szeroko rozbudowanymi samorzdami; rozdziaem Kocioa od pastwa; rwnoci politycz-
n i przyznaniem szerokich swobd obywatelom. Si pastwa miao zapewni demokratycz-
nie zorganizowane spoeczestwo, sprawnie dziaajce wadze, silna armia i prozachodnia
polityka zagraniczna. By uatwi zaspokajanie potrzeb ludnoci wiejskiej, postulowano roz-
wj krajowego przemysu opartego na polskich surowcach. Planowano reform roln, rozwj
spdzielczoci, upastwowienie bogactw naturalnych oraz decentralizacj i upastwowienie
wielu gazi przemysu. Uwaano, e powojenny ad europejski ma powsta z poszanowa-
niem zasad demokratycznych i rwnouprawnienia wszystkich pastw
13
.
Pocztkowo wadze SL Roch nie planoway powoywania wasnej siy zbrojnej. Woj-
skowo przeszkoleni ludowcy przechodzili do dyspozycji Zwizku Walki Zbrojnej. Klska
Francji w walce z Niemcami, presja dziaaczy lokalnych, konfikty na tle ideowym ze struk-
turami ZWZ i obawy przed utrat wpyww na wsi spowodoway w 1940 r. zmian tej de-
cyzji. Komendantem Gwnym Stray Chopskiej przemianowanej pniej na Bataliony
Chopskie zosta Franciszek Kamiski. Pierwsze jednostki powstay w listopadzie 1940 r. Od
1941 r. rozwinito na szerok skal dziaalno organizacyjn na szczeblu powiatw i gmin.
Stronnictwo stworzyo najwiksz si zbrojn podleg partii politycznej w czasie II woj-
ny wiatowej. Bataliony objy swymi dziaaniami niemal cay obszar II Rzeczypospolitej
z wyjtkiem objtego masowymi wysiedleniami Pomorza, Wileszczyzny
14
i czci Grnego
lska. Chopi stanowili w nich 94 proc. ich skadu. Struktura organizacyjna wzorowana bya
13
Wicej o tych zagadnieniach pisze m.in. K. Przybysz, Polska myl polityczna 19391945. Zarys
problematyki, Warszawa 2000.
14
Wynikao to z niewielkich wpyww SL na tym terenie w przededniu wojny (Z. Tomczonek,
Ruch ludowy na kresach pnocno-wschodnich Drugiej Rzeczypospolitej, Biaystok 1996, s. 224).
Odprawa dowdcw placwek BCh z obwodu augustowskiego,
wrzesie 1944 r.
F
o
t
.

A
r
c
h
i
w
u
m

Z
a
k

a
d
u

H
i
s
t
o
r
i
i

R
u
c
h
u

L
u
d
o
w
e
g
o
27
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
w zasadzie na przedwojennym podziale administracyjnym. Obejmowaa 10 okrgw: war-
szawsko-miejski, warszawski-wojewdzki, poznaski, kielecki
15
, lubelski
16
, dzki, krakow-
sko-rzeszowsko-lski
17
, biaostocki, woyski i lwowski (obejmujcy wschodni Galicj).
Niszymi szczeblami organizacyjnymi byy kolejno: obwody (powiaty), rejony (kilka gmin),
gminy i gromady. Niekiedy tworzono te podokrgi. Obejmoway one po kilka powiatw.
Terror okupanta sprawi, e w 1942 r. z czonkw oddziaw terytorialnych zaczto tworzy
Oddziay Specjalne. Skaday si z sekcji, druyn i plutonw. Przeznaczono je do dziaa bojo-
wo-dywersyjnych. Ostatecznie Bataliony Chopskie zostay podzielone na oddziay terytorial-
ne (o charakterze milicyjnym) i taktyczne (o charakterze cile wojskowym). W praktyce do
dziaa bojowych wczay si obie struktury. Ogem utworzono okoo czterystu oddziaw
specjalnych. W 1942 r. rozpoczy dziaalno oddziay partyzanckie BCh. W czasie wojny
powoano cznie 73 jednostki partyzanckich si zbrojnych SL Roch
18
.
Cz oddziaw terytorialnych zasilia w latach 19441945 Pastwowy Korpus Bezpie-
czestwa oraz Stra Samorzdow, podlege Delegaturze Rzdu Rzeczypospolitej Polskiej
na Kraj. Struktury te miay stanowi zalek przyszej policji pastwowej. Tylko w okrgu
lubelskim w 1944 r. w ich szeregach byo ok. 6 tys. czonkw BCh i SL Roch
19
.
Duo waniejsz rol w polityce ludowcw speniaa Ludowa Stra Bezpieczestwa.
Utworzona w 1943 r. z najbardziej zwizanych z SL Roch onierzy BCh stanowia nieza-
len od AK si zbrojn. Miaa realizowa interesy stronnictwa w czasie okupacji i w okre-
sie wyzwalania kraju. Zapewniaa na terenie wsi porzdek, samoobron, ochron struktur
i dziaaczy SL Roch. Ludowa Stra Bezpieczestwa na du skal wczya si do walki
z Niemcami. W 1944 r. w jej szeregach byo ok. 35 tys. osb.
Due znaczenie wadze SL Roch przywizyway do organizowania cznoci i szko-
lenia czonkw BCh. Ich poziom determinowa bowiem moliwoci i skuteczno dziaa.
Ogem jednostki siy zbrojnej ruchu ludowego wykonay w czasie II wojny wiatowej kilka
tysicy akcji. Spord 830 potyczek i bitew, w ktrych uczestniczyy oddziay podlege SL
Roch, najwaniejsze miay miejsce na objtej niemieckimi wysiedleniami Zamojszczynie
bitwy pod Wojd (pow. zamojski); Zaboreczynem i R (pow. tomaszowski)
20
. Dziaalno
BCh w istotny sposb wpyna tam na zahamowanie pacyfkacji i przemieszcze ludnoci.
Pod koniec okupacji hitlerowskiej formacja liczya ok. 160 tys. zaprzysionych onierzy.
W poowie 1944 r. BCh dziaay na terenie 166 przedwojennych powiatw. Obejmoway
15
Szerzej na jego temat: J. Gmitruk, Ku zwycistwu. Konspiracyjny ruch ludowy na Kielecczynie
19391945, Warszawa 2003; tam dalsza literatura.
16
Z nowszych publikacji np. T. Doroszuk, Konspiracyjny ruch ludowy na Podlasiu 19401944,
Siedlce 2004; idem, Bastiony Podlasia. Konspiracyjny ruch ludowy na Podlasiu 19391944, Warsza-
wa 2005.
17
Szerzej na jego temat: A. Fitowa, Bataliony Chopskie w Maopolsce 19391945. Dziaalno
organizacyjna, polityczna i zbrojna, Warszawa 1984.
18
P. Matusak, Bataliony Chopskie czci Wojska Podziemnego 19391945, [w:] Prawda i pami
o Batalionach Chopskich. Materiay z konferencji naukowej, red. M. Adamczyk, J. Gmitruk, Kiel-
ceWarszawa 2006, s. 42.
19
H.C. Miciski, Ludowe twierdze. Dziaalno Batalionw Chopskich na terenie rodkowej Lu-
belszczyzny 19401944, Warszawa 2009, s. 428.
20
Szerzej na temat okolicznoci tych bitew pisa m.in. J. Gmitruk, Powstanie Zamojskie, Warsza-
wa 2003; tam dalsza literatura przedmiotu.
28
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ewwczas swym zasigiem wikszo gmin i gromad centralnej Polski. Straty BCh w czasie
II wojny wiatowej ocenia si na ok. 10 tys. zabitych.
Celem akcji dywersyjnych siy zbrojnej SL Roch byo wywoanie chaosu we wszyst-
kich kontrolowanych przez okupanta dziedzinach ycia na wsi. Starano si jednak tak pro-
wadzi dziaania, by jak najmniej naraa mieszkacw na odwetowe represje Niemcw.
Kierownictwo BCh uwaao take za konieczne oszczdzanie dla przyszej Polski maszyn
rolniczych, obiektw i urzdze. onierze tej formacji atakowali urzdy gminne, spdziel-
nie rolniczo-handlowe i urzdy pracy w celu niszczenia ich akt i sprztu; unieruchamiali
mleczarnie i gorzelnie; niszczyli bimbrownie, palili tartaki, by zmusi okupanta do zmniej-
szenia wyrbu lasw, rozpdzali organizowane przez Niemcw spdy byda i nierogacizny;
przeprowadzali rekwizycje w majtkach niemieckich; sabotowali wezwania na przymusowe
roboty do Rzeszy i organizowali na wsiach system alarmowy na wypadek obaw i apanek;
rozbijali wizienia i areszty; odbijali winiw z transportw; wykonywali kary chosty na
gorliwych niemieckich urzdnikach Niemcach i zajmowali si sabotaem przemysowym.
Wane miejsce w Batalionach Chopskich zajmowaa take dziaalno wywiadowcza na
potrzeby walki biecej, dywersja kolejowa oraz akcje przeciw rodkom cznoci wroga.
Gwnymi rejonami walki zbrojnej i sabotaowo-dywersyjnej byy okrgi: lubelski, kielecki,
krakowski, warszawski i lwowski. Mniejsza aktywno w pozostaej czci kraju wynikaa
z trudniejszych warunkw dziaania na terenach wczonych do Rzeszy i saboci struktur
na obszarach mieszanych narodowociowo. W okrgach: woyskim, lwowskim, czci kra-
kowskiego i lubelskiego oddziay BCh wspdziaay z AK w walkach z Ukraisk Powsta-
cz Armi formacj kontrolowan przez Organizacj Ukraiskich Nacjonalistw.
Jednym z wanych celw wadz Zwizku Walki Zbrojnej, a nastpnie AK byo scalenie
pod swym dowdztwem wszystkich wojskowych organizacji konspiracyjnych. Szczeglne
miejsce wrd nich zajmowaa najliczniejsza z nich BCh. Akcja napotkaa due trudnoci
zarwno na szczeblu lokalnym, jak i krajowym. Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego
uzaleniao jej postpy od zwikszenia wpyww ideowych i politycznych w AK.
Problemy na szczeblu lokalnym wynikay z ambicji, rnic politycznych i ideologicznych
oraz z warunkw konspiracyjnych. Zdaniem duej czci wadz lokalnych i regionalnych
[AK nie budzi] zaufania ze wzgldu na swj skad osobowy, postaw ideow, jak i dotych-
czasowe metody pracy konspiracyjnej, pocigajce za sob bez potrzeby zbyt wielkie ofary
w ludziach
21
. Dopiero 30 maja 1943 r. ukaza si rozkaz dowdcy AK i oklnik Centralnego
Kierownictwa Ruchu Ludowego o wcieleniu oddziaw taktycznych BCh do AK. Stronnictwo
Ludowe Roch starao si jednak, by wyczone spod akcji, pozostajce do jego dyspozycji
oddziay terytorialne, skaday si w caej swej masie z elementu jak najcilej zwizanego
z Ruchem pod wzgldem ideologicznym, wyprbowanego w wiernoci nieposzlakowanego
pod wzgldem moralnym oraz zdecydowanego do kadej i ze wszystkimi walki o zapewnie-
nie Ruchowi dominujcego stanowiska w urzdzaniu Polski
22
. Wobec problemw z reali-
zacj scalania w lipcu 1944 r. Komenda Gwna AK wydaa rozkaz o ostatecznym zako-
czeniu akcji do 15 sierpnia 1944 r. Scalanie zahamowaa niech lokalnych dowdcw BCh
i wybuch Powstania Warszawskiego. Ostatecznie akcja ta obja ok. 50 tys. onierzy BCh.
Wzili oni udzia w akcji Burza i weszli do dywizji AK na Kielecczynie, w Krakowskiem,
Warszawskiem i dzkiem. Walczyli te w Powstaniu Warszawskim.
21
E. Duraczyski, Polska 19391945. Dzieje polityczne, Warszawa 1999, s. 303.
22
A. Wojtas, op.cit., cz. 1, s. 248.
29
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Stronnictwo rnymi drogami
wpywao ideowo na swoich o-
nierzy wcielonych do AK. Chciano
uzyska dziki temu wikszy wpyw
na ca formacj. W jednym z roz-
kazw Komendant Gwny BCh
podkrela: Jestemy trzonem woj-
ska polskiego nie tylko ze wzgldu
na liczb, ale i ze wzgldu na nasz
postaw ideow, na nasz gotowo
ponoszenia nieograniczonych ofar
w walce z okupantem, na nasz nie-
zomn wol wywalczenia Polski
i chopskiego, polskiego urzdzenia
jej wolnoci. Wraz z szeregami BCh
do polskiego wojska wmaszeroway
na zawsze ideay [budowanej przez ludowcw] Polski
23
.
W ramach SL Roch powoano w 1942 r. Ludowy Zwizek Kobiet. Rozwija on na wsi
dziaalno kulturalno-owiatow, polityczn i charytatywn. Do penienia suby sanitarnej
Batalionw Chopskich i ludnoci cywilnej powoano Zielony Krzy. Jego prac koordyno-
wa Wydzia Sanitarny Komendy Gwnej BCh i kilkudziesiciu wybitnych lekarzy niezwi-
zanych przed wojn z ruchem ludowym. Wiosn 1944 r. w szeregach Zielonego Krzya byo
8 tys. sanitariuszek.
Stronnictwo pomagao take ludnoci miejskiej. Przykadowo w pow. owickim ju w 1940 r.
dostarczano ywno biednym rodzinom robotniczym oraz onom i dzieciom robotnikw
aresztowanych przez okupanta lub wywiezionych do Rzeszy. Z czasem akcj pomocy za-
czo koordynowa Centralne Kierownictwo Ruchu Ludowego. Przykadowo we wrzeniu
i padzierniku 1942 r. wydao ono oklnik nakazujcy wadzom lokalnym SL zajcie si
aprowizacj inteligencji nie tylko ludowej, ale i tej, ktra prowadzia lub te prowadzi prac
poyteczn dla pastwa. Naley do prowadzenia tej akcji powoa specjalne osoby lub te od-
rbny komitet
24
. Pomagano m.in. pisarce Marii Dbrowskiej, aktorowi i reyserowi Stefanowi
Jaraczowi czy wybitnemu uczonemu Tadeuszowi Kotarbiskiemu. Mimo olbrzymiego ryzyka
wspierano te ludno ydowsk
25
. W listopadzie 1944 r. wadze SL Roch wyday odezw
do chopw, apelujc o pomoc dla ludnoci wywiezionej z Warszawy: Do was zwracamy
si z gorcym wezwaniem, abycie po bratersku przyjli tych, ktrych dotkno nieszczcie.
Wojna jeszcze nie skoczona podzielcie si kawakiem chleba, dajcie kt w izbie
26
.
Wbrew nadziejom wyzwolenie spod hitlerowskiej okupacji, zamiast wadzy i budowy
lepszej ni przedwojenna Polski, przynioso ludowcom przeladowania i niepewne jutro.
Rozpoczyna si nowy nieatwy okres w dziejach Stronnictwa Ludowego Roch.
23
Rozkaz Komendanta Gwnego BCh na dzie wita ludowego z maja 1944, Materiay rdowe
do historii polskiego ruchu ludowego 19391945, t. IV, Warszawa 1966, s. 427.
24
K. Przybysz, Gdy wie ratowaa ycie, Warszawa 2001, s. 143.
25
Na przykadzie jednej miejscowoci pomoc chopw wobec ydw opisa ostatnio M. Szpytma,
Sprawiedliwi i ich wiat. Markowa w fotografi Jzefa Ulmy, Warszawa 2007.
26
K. Przybysz, op. cit., s. 72.
Odgruzowywanie drukarni SL Roch przy ul. Rycerskiej
w Warszawie, 1945 r.
F
o
t
.

A
r
c
h
i
w
u
m

Z
a
k

a
d
u

H
i
s
t
o
r
i
i

R
u
c
h
u

L
u
d
o
w
e
g
o
30
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EmArzenA GrosickA, iPn kielce
WALKA O DEMOKRACJ
POLSKIE STRONNICTWO LuDOWE W LATACH 19451947
Na Ruchu Ludowym, na milionowych masach chopskich, stanowicych olbrzymi
wikszo narodu, na ich politycznej organizacji, na wyprbowanym w bojach lat kilkudzie-
siciu Stronnictwie Ludowym ciy wielka odpowiedzialno za byt i przyszy rozwj Pa-
stwa Polskiego. [...] Polska ma by demokratyczna! Do takiej Polski dyli chopi i o tak
Polsk walczyli, bo demokracja to rzdy wikszoci, a nie rzdy jednej partii
1
.
W czerwcu 1945 r. toczyy si w Moskwie rozmowy w sprawie utworzenia w Polsce
Rzdu Jednoci Narodowej. W konferencji uczestniczyli przedstawiciele PPR, tzw. lubelskiej
PPS, SL i SD oraz emigracji londyskiej z byym premierem rzdu RP na uchodstwie Sta-
nisawem Mikoajczykiem. Umowa moskiewska formalnie stawiaa wszystkie te partie na
pozycji rwnorzdnej z PPR, w ramach koalicji stronnictw rzdowych. W praktyce bya to
fkcja, gdy komunici nie wyrzekli si hegemonicznej roli swej partii w Polsce
2
.
Po rozmowach moskiewskich Mikoajczyk powrci do kraju, obejmujc urzd wicepre-
miera i ministra rolnictwa w Tymczasowym Rzdzie Jednoci Narodowej. Cz emigracyj-
nych politykw potpia jego powrt, uznajc, e wykaza si naiwnoci polityczn. Miko-
ajczyk zadecydowa jednak, e mimo niekorzystnych dla Polski postanowie konferencji
jataskiej, naley podj legaln walk o demokratyczny ksztat pastwa. Po powrocie do
kraju spotka si z niezwykle entuzjastycznym powitaniem. Udrczone spoeczestwo wi-
dziao w jego osobie nie tylko przedstawiciela Polski demokratycznej i niepodlegej, ale te
polityka cieszcego si poparciem demokratycznych mocarstw i zwiastuna zmian dotychcza-
sowych praktyk rzdzenia Polsk
3
.
W pierwszej poowie lipca 1945 r. rozpocz si proces odbudowy niezalenego Stron-
nictwa Ludowego. Istniay ju co prawda struktury SL uformowane w Lublinie, jednak zde-
cydowana wikszo chopw przyja postaw wyczekujc. W szeregach lubelskiego SL,
ktre miao by si konkurencyjn do pozostajcego w podziemiu SL Roch, znalazo si
wielu autentycznych dziaaczy chopskich, jednak ugrupowanie to kontrolowaa PPR
4
.
W lipcu 1945 r. zwoano zebranie organizacyjne mikoajczykowskiego Stronnictwa Lu-
dowego, w ktrym uczestniczyli przedstawiciele przedwojennego Naczelnego Komitetu
Wykonawczego SL, Centralnego Kierownictwa Ruchu Ludowego, a take konspiracyjnego
SL Roch. Powoano Tymczasowy Komitet Wykonawczy SL. Na prezesa wybrano Win-
centego Witosa, wiceprezesami zostali Stanisaw Mikoajczyk, Wadysaw Kiernik i Jzef
Nieko. Faktyczn rol przywdcy ludowcw ju wwczas odgrywa Mikoajczyk, ktry for-
malnie prezesem stronnictwa zosta podczas Kongresu PSL w styczniu 1946 r.
Komunikat o wznowieniu legalnej dziaalnoci niezalenego Stronnictwa Ludowego uka-
za si 15 lipca 1945 r. Podzia ruchu ludowego by faktem dokonanym. Prby scalenia lubel-
1
AIPN Ki 15/145, k. 36/9, Polskie Stronnictwo Ludowe Do braci chopw!, wrzesie 1945.
2
J. Wrona, System partyjny w Polsce 19441950. Miejsce funkcje relacje partii politycznych
w warunkach budowy i utrwalania systemu totalitarnego, Lublin 1995, s. 126.
3
A. Paczkowski, P wieku dziejw Polski, Warszawa 2005, s. 107.
4
Z. Zblewski, Walka komunistw z PSL w latach 19451947, Biuletyn IPN 2001, nr 2, s. 27.
31
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
skiego SL z ruchem mikoajczykowskim nie powiody si, ale wielu czonkw i dziaaczy SL
przeszo do PSL. Projekt zjednoczenia zgoszony przez czonkw lubelskiego SL nie uzyska
aprobaty wikszoci ich wasnego NKW, wobec sprzeciwu dziaaczy zwizanych z komuni-
stami
5
.
Ofcjaln nazw Polskie Stronnictwo Ludowe wprowadzono 22 sierpnia. W komunika-
cie NKW, zawierajcym krtki opis uchwa podjtych w lipcu i sierpniu 1945 r., w punkcie
dziewitym zapisano: Wobec przejcia nazwy Stronnictwa Ludowego przez grup uformo-
wan w Lublinie, celem uniknicia nowych, mogcych std wynika nieporozumie, Na-
czelny Komitet Wykonawczy Stronnictwa Ludowego postanowi z t chwil uywa nazwy
Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL)
6
.
We wrzeniu 1945 r. PSL wydao odezw Do braci chopw!, w ktrej znalazy si
podstawowe postulaty programowe tej partii. Podkrelono zasugi ludowcw podczas II woj-
ny wiatowej, podjto te prb wyjanienia spoeczestwu przyczyn zaakceptowania przez
Mikoajczyka postanowie jataskich i wejcia do Rzdu Jednoci Narodowej. Nawoywano
do zakoczenia w Polsce sporw wewntrznych, do czego miaa przyczyni si amnestia. Ju
w odezwie podkrelano, e Polska musi sta si krajem demokratycznym, krajem rwnoci
wobec prawa, wolnoci sumienia, wolnoci sowa stowarzysze i zgromadze
7
.
W styczniu 1946 r., podczas Kongresu PSL, uchwalono program i statut tej partii
8
. Skry-
stalizowana ju wwczas ideologia PSL oparta bya na doktrynie agraryzmu. Zakadano, e
Polska pjdzie wasn drog rozwoju, inn ni kraje komunistyczne i kapitalistyczne. Nie
chciano pogodzi si z dominujc rol proletariatu i partii robotniczej. Planowano wpro-
wadzenie demokracji parlamentarnej i rozbudow samorzdw. rdem wadzy mia by
nard. Opowiadano si za podziaem wadzy na ustawodawcz, wykonawcz i sdownicz.
Domagano si take przywrcenia wolnoci sowa, prasy i zrzesze, oraz wycofania wojsk
sowieckich z Polski.
Popierano przeprowadzenie reformy rolnej, z parcelacj majtkw ziemskich o po-
wierzchni powyej pidziesiciu hektarw. Jednoczenie sprzeciwiano si zbyt duemu roz-
drobnieniu gospodarstw chopskich, postulujc, by podstaw ustroju rolnego byy samodziel-
ne, mocne ekonomicznie, rodzinne gospodarstwa rolne. Projekt gospodarczy PSL obejmowa
wprowadzenie gospodarki wielosektorowej. Planowano istnienie szerokiego sektora was-
noci spoecznej i spdzielczej, gwnie w handlu i drobnym przemyle oraz dopuszczano
istnienie sektora pastwowego i prywatnego. Reforma ekonomiczna miaaby obejmowa
nacjonalizacj kluczowych gazi przemysu, ale w stopniu mniejszym ni zakadaa PPR.
Planowano wic, zgodnie z zaoeniami agraryzmu, przebudow systemu gospodarczego
w ten sposb, aby Polska staa si krajem rolniczo-przemysowym. Przywdcy PSL uwaali
bowiem, e dziki takim zmianom kraj bdzie w stanie szybko i skutecznie podwign si
ze zniszcze wojennych.
Program PSL obejmowa wszelkie dziedziny ycia spoecznego. Obok podstawowych zao-
e politycznych i gospodarczych, zawarto w nim wstpne zaoenia reformy owiaty i zdrowia
5
B. Barnaszewski, Polityka PPR wobec zalegalizowanych partii i stronnictw, Warszawa 1996, s. 51.
6
Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego Oddzia w Sandomierzu, sygn. MHPRL/S133,
Komunikat Polskiego Stronnictwa Ludowego z posiedzenia NKW PSL, 1945 r.
7
AIPN Ki 15/145, k. 36/9, Polskie Stronnictwo Ludowe...
8
AIPN Ki 015/149, t. 3, k. 100, Program i statut Polskiego Stronnictwa Ludowego, Wydawnictwo
Wydziau Prasy i Propagandy PSL, Warszawa 1946.
32
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Epublicznego. Duy nacisk kadziono na stworzenie chopom moliwoci awansu spoecznego,
kulturalnego i owiatowego. W szeregi tej partii wstpoway wic cae rzesze chopstwa, a tak-
e cz inteligencji i mieszczastwa wraz z warstw robotnicz. Wszystko to spowodowao,
e PSL postrzegane byo ju nie tylko jako chopska partia polityczna, opozycyjna w stosunku
do PPR, ale jako partia oglnonarodowa o charakterze swoistego ruchu spoecznego.
Latem 1945 r. rozpocz si proces dynamicznego rozwoju PSL. Przystpiono do tworzenia
struktur terenowych partii. W woj. kieleckim ju w sierpniu i wrzeniu 1945 r. zorganizowano
pierwsze zjazdy powiatowe, w czasie ktrych ludowcy opowiadali si po stronie PSL
9
. Pod-
czas Walnego Zjazdu Powiatowego SL w Sandomierzu pady sowa: Walny Zjazd Powiatowy
SL potpia wszelkie prby rozbicia ruchu ludowego. Odtd musimy i pod rozkazami Win-
centego Witosa i Stanisawa Mikoajczyka. Stronnictwo Ludowe Powiatu Sandomierskiego
staje si dzi Polskim Stronnictwem Ludowym
10
. Proces masowego przechodzenia czonkw
SL w szeregi PSL wystpowa na terenie caego kraju. Szeregi PSL bardzo szybko rosy. Cz
historykw podaje, e pod koniec 1945 r. liczebno tej partii wynosia 200 tys., za w poowie
1946 r. 800 tys. czonkw
11
. Znawca tematu, Romuald Turkowski, twierdzi natomiast, e
w grudniu 1945 r. PSL liczyo ju 600 tys. czonkw, a w czerwcu 1946 r. ponad milion
12
.
Wzrost znaczenia politycznego PSL spowodowa, e PPR upatrywaa w tej partii swego
najsilniejszego wroga. Mimo zachowywania pozorw pluralizmu politycznego, wobec czon-
kw stronnictwa stosowano rnego rodzaju represje. Wprowadzano ograniczenia admini-
stracyjne. Utrudniano tworzenie prasy zwizanej z PSL, limitowano jej nakady, mnoono
trudnoci w kolportau, cenzura ograniczaa swobod wypowiedzi. Ograniczano te wpywy
PSL w administracji publicznej, samorzdach lokalnych i organizacjach gospodarczych. Bar-
dzo czsto czonkowie PSL byli inwigilowani, zarzucano im wspprac z podziemiem, za co
otrzymywali surowe kary. Niejednokrotnie przywdcy tej partii byli pod bahymi pretekstami
aresztowani, padali te ofarami skrytobjczych mordw. cznie, jak wynika z niepenych
ustale, w latach 19441947 zamordowanych zostao od 118 do 147 dziaaczy PSL
13
.
Posuniciem taktycznym ze strony PPR bya propozycja stworzenia bloku wyborczego.
Wystosowa j po raz pierwszy 28 wrzenia 1945 r. sekretarz generalny PPR, Wadysaw
Gomuka. Projekt dotyczy utworzenia wsplnej listy wyborczej PPR, PPS, PSL, SL, SD
i SP. Zgoda na utworzenie bloku spowodowaaby zamian koncepcji wolnych wyborw na
gosowanie na wspln list. Polskie Stronnictwo Ludowe nie wyrazio na to przyzwole-
nia. Mikoajczyk odrzuci t propozycj, nalegajc na szybkie przeprowadzenie wyborw,
i owiadczy, e w razie zwycistwa PSL utworzy rzd koalicyjny, w skad ktrego wejdzie
9
Pierwszy zjazd powiatowy odby si 5 VIII 1945 r. w Olkuszu, 12 sierpnia odby si zjazd pow.
buskiego, 16 wrzenia sandomierskiego, 23 wrzenia piczowskiego. W kolejnych miesicach po
stronie niezalenego PSL opowiedziay si kolejne powiaty Kielecczyzny. Zob. S. Durlej, R. Turkow-
ski, Dzieje Ruchu Ludowego na Kielecczynie 19441996, Kielce 1996, s. 2526.
10
AIPN Ki 015/182, t. 3, Protok z Walnego Zjazdu Powiatowego SL, odbytego w Sandomierzu
16 IX 1945 r., k. 2.
11
A. Friszke, Losy pastwa i narodu 19391989, Warszawa 2003, s. 119; Z. Kaczyski, P. Popiel,
A. Przybylska, Kalendarium historii Polskiego Ruchu Ludowego, Warszawa 2008, s. 139; J. Wrona,
op. cit., s. 166.
12
R. Turkowski, Polskie Stronnictwo Ludowe model oporu politycznego (19451947), [w:] Repre-
sje wobec wsi i ruchu ludowego (19441956), red. J. Gmitruk, Z. Nawrocki, Warszawa 2003, s. 12.
13
T. abuszewski, Bandy reakcyjnego podziemia czy zbrojne podziemie niepodlegociowe?, Ze-
szyty Historyczne WiN-u 2003, nr 1920, s. 33.
33
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
PSL, PPR i PPS
14
. Propozycja utworzenia bloku wyborczego bya jednak wysuwana jeszcze
kilkakrotnie. Kolejne rozmowy podjto na pocztku 1946 r. Proponowano, aby podzia man-
datw w przyszym parlamencie wyglda nastpujco: 20 proc. dla PPR, PPS, PSL i SL oraz
po 10 proc. dla SD i SP
15
. Taki podzia si by jednak nie do przyjcia dla PSL, ktre miao
wiadomo swego ogromnego poparcia spoecznego. Po konsultacjach z NKW, PSL 22 lu-
tego 1946 r. ostatecznie odrzucio propozycj utworzenia wsplnej listy wyborczej. Mikoaj-
czyk uwaa bowiem, e PSL powinno otrzyma 70 proc. miejsc w parlamencie, a take przy-
najmniej jedno kluczowe stanowisko w pastwie. Wystosowano w tej sprawie specjalny list,
w ktrym PSL domagao si egzekwowania ustale umowy moskiewskiej a take likwidacji
Ministerstwa Bezpieczestwa Publicznego oraz Ministerstwa Informacji i Propagandy
16
.
Wobec odrzucenia przez PSL projektu utworzenia bloku wyborczego komunici postano-
wili maksymalnie odsun w czasie termin wyborw. Podjto wic decyzj o przeprowadze-
niu przed wyborami referendum ludowego. Centralna Komisja Porozumiewawcza Stronnictw
Demokratycznych zoona z przedstawicieli PPR, PPS, SL, PSL, SD i SP 5 kwietnia podja
uchwa w tej sprawie. Pewne zastrzeenia zgosi jedynie Mikoajczyk, ktry nie zgadza
si ze sformuowaniem pytania dotyczcego reformy gospodarczej. Ostatecznie 27 kwietnia
przyjto ustaw o gosowaniu ludowym. Postanowiono zada spoeczestwu nastpujce py-
tania: 1. Czy jeste za zniesieniem Senatu? 2. Czy chcesz utrwalenia w przyszej konstytucji
ustroju gospodarczego wprowadzonego przez reform roln i unarodowienie podstawowych
gazi gospodarki narodowej z zachowaniem podstawowych uprawnie inicjatywy prywat-
nej? 3. Czy chcesz utrwalenia zachodnich granic na Batyku, Odrze i Nysie uyckiej?
17
.
Partie bloku podjy szeroko zakrojon akcj propagandow, agitujc do gosowania trzy
razy tak. Wobec tego PSL, wbrew swojej dotychczasowej polityce, nawoywao do odpo-
wiedzi nie na pierwsze pytanie i tak na dwa kolejne. Uwaano bowiem, e gosowanie
tak na pierwsze pytanie mogoby zosta odczytane jako zgoda narodu na usunicie Senatu
ju przy nadchodzcych wyborach i zgoda na dokonanie zmian konstytucyjnych w sposb
sprzeczny z przepisami obowizujcej konstytucji z 1921 r.
18

W szeregach PSL zaczy si wwczas pojawia pierwsze nieporozumienia. Grupa zwi-
zana z Tadeuszem Rekiem, Kazimierzem Iwanowskim, Bronisawem Drzewieckim i Edwar-
dem Bertoldem opowiadaa si za przyczeniem PSL do bloku wyborczego, a take za go-
sowaniem trzy raz tak. Na tym tle w czerwcu 1946 r. dokona si rozam. Zgodnie z wol
komunistw powstao PSL Nowe Wyzwolenie. Nie bya to jednak struktura trwaa, po
styczniowych wyborach ulega ona dalszym podziaom, a cz dziaaczy przesza do SL.
Ostatecznie w listopadzie 1947 r. partia ta zakoczya swoj dziaalno, nawoujc czon-
kw, by przechodzili do SL
19
.
W okresie poprzedzajcym referendum wadze przystpiy do konfrontacji z opozycj.
Nasilia si nagonka na czonkw PSL. Opracowano specjaln strategi walki z PSL, ktra
miaa polega na rozbijaniu jednoci partii, rugowaniu czonkw i sympatykw stronnictwa
14
R. Turkowski, Polskie Stronnictwo Ludowe w obronie demokracji, 19451947, Warszawa 1992,
s. 121.
15
C. Oskowski, Referendum 30 czerwca 1946 r. w Polsce, Warszawa 2000, s. 19.
16
Ibidem.
17
Ibidem, s. 32.
18
R. Turkowski, Polskie Stronnictwo Ludowe model oporu politycznego (19451947)..., s. 15.
19
B. Barnaszewski, op.cit., s. 155.
34
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ez centralnej i terenowej administracji oraz ograniczeniu moliwoci wydawniczych PSL
i wykazywaniu powiza jej czonkw z podziemiem politycznym i zbrojnym
20
. Wytycz-
ne te byy konsekwentnie realizowane. Ograniczano dziaalno organizacyjn PSL przez
wprowadzenie zakazu odbywania zebra, szkole oraz wiecw i zgromadze bez zezwolenia
wadz. Nie dopuszczono czonkw PSL do udziau w pracach wikszoci komisji okrgo-
wych; w komisjach obwodowych znalazo si niewielu przedstawicieli tego ugrupowania.
Czonkom PSL stawiano zarzuty wsppracy z podziemiem. Tu przed referendum dokony-
wano aresztowa prewencyjnych, ktrych powodem najczciej byo nawoywanie prze-
ciwko gosowaniu trzy razy tak, niszczenie materiaw propagandowych bloku oraz wrogie
wypowiedzi pod adresem wadz
21
. Nie zezwolono na zorganizowanie przez PSL wikszych
uroczystoci zwizanych z obchodami 9 czerwca wita Ludowego. Pod rnymi preteksta-
mi najczciej wsppracy z podziemiem rozwizywano terenowe komrki PSL. Doko-
nywano rewizji w siedzibach PSL, podczas ktrych konfskowano materiay propagandowe,
a take dokumenty wewntrzne partii. Wadze utworzyy specjalne komitety bezpieczestwa,
ktre miay zwalcza podziemie, a take zabezpiecza referendum i koordynowa prac agi-
tacyjno-propagandow wrd ludnoci. Do dziaa tych skierowano wojsko, KBW, UB, MO
i ORMO.
Mimo wielkich trudnoci PSL prbowao podj walk polityczn z partiami tzw. bloku
demokratycznego. Organizowano wiece i manifestacje. W poszczeglnych powiatach odby-
way si konferencje z udziaem prezesw i sekretarzy k PSL, podczas ktrych zapoznawa-
no si z przepisami ustawy o gosowaniu ludowym oraz instrukcj NKW PSL. Wobec bardzo
szerokiej akcji propagandowej wadz, ogromnej liczby komunistycznych wiecw i maswek,
a take dziaa policyjnych, PSL miao jednak ograniczone moliwoci odzewu. W takiej
atmosferze, 30 czerwca 1946 r. odbyo si w Polsce referendum ludowe.
Frekwencja podczas gosowania bya wysoka, w czci lokali wyborczych tworzyy si
nawet kolejki osb chccych odda gos. Zdarzay si przypadki braku wystarczajcej liczby
kart do gosowania. W wielu miejscowociach, ju podczas trwania referendum, pojawiay
si nieprawidowoci w postaci braku na listach wyborczych nazwisk osb uprawnionych do
gosowania. Lokale wyborcze obstawione byy przez wojsko i UB. W dniu referendum po
kraju kryy angielsko-amerykaskie grupy obserwacyjne. Na podstawie ich raportw am-
basada amerykaska dosza do wniosku, e gosowanie generalnie odbywao si swobodnie,
bez stosowania zauwaalnych naduy w lokalach wyborczych
22
. Tylko w niewielkiej liczbie
obwodw obliczanie wynikw referendum odbywao si zgodnie z ordynacj. W wikszoci
przypadkw do liczenia gosw dopuszczano jedynie czonkw PPR, a wypenione karty do
gosowania zamieniano. Nieprawidowoci pojawiay si take podczas przewoenia urn z lo-
kali wyborczych do miejsc, w ktrych gosy miay by liczone.
Zgodnie z instrukcjami wadz naczelnych PSL, czonkowie tej partii zbierali informacje
o wynikach gosowania. Mimo upywu dni nie ogaszano ofcjalnych informacji na ten temat.
Aby odwrci uwag opinii publicznej od naduy popenianych podczas referendum, rozp-
tano kampani wok pogromu kieleckiego z 4 lipca 1946 r.
23
. Winnymi zaj antyydowskich
20
C. Oskowski, op.cit., s. 2021.
21
Ibidem.
22
J. Wrona, op.cit., s. 162.
23
Zob. R. Kunierz, Pogrom kielecki na amach prasy w Polsce, [w:] Wok pogromu kieleckiego,
t. 2, Kielce 2008.
35
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
uznano reakcj, ktr z kolei powizano z Mikoajczykiem. Zabiegi te miay oczywicie
okrelone cele propagandowe. Tymczasem 9 lipca PSL zoyo na rce Generalnego Komi-
sarza Gosowania Ludowego, Wacawa Barcikowskiego, i Edwarda Osbki-Morawskiego
obszerny memoria dokumentujcy naduycia i faszerstwa, jakich dopuszczono si podczas
gosowania ludowego. Ju wwczas prezes PSL zada uniewanienia gosowania.
Ofcjalne wyniki referendum podano do wiadomoci dopiero 12 lipca. Odpowiada-
y one oczekiwaniom komunistycznych wadz i byy efektem cudu nad urn, czyli po-
wszechnie stosowanych faszerstw. Prawie wszystkie protokoy komisji zosty przepisane
przez przysan z Moskwy grup faszerzy NKWD na czele z pk. Aronem Pakinem. Wyniki
w skali kraju wyglday nastpujco: frekwencja wynosia 90,1 proc., tylko 2,8 proc. gosw
byo niewanych. Na pierwsze pytanie odpowiedzi tak udzielio 68,2 proc. gosujcych,
na drugie pytanie twierdzco odpowiedziao 77,1 proc., za na trzecie 91,4 proc.
24
Dane ze-
brane przez czonkw PSL w niektrych okrgach wyborczych diametralnie rniy si od
ofcjalnie podanych wynikw. Mikoajczyk wystosowa obszerny memoria, ktry zoy na
rce ambasadorw USA i Wielkiej Brytanii. Dowody faszerstw przedstawi take podczas
specjalnej konferencji prasowej. Nie wywoao to znaczcej reakcji. Dopiero 19 sierpnia am-
basada Stanw Zjednoczonych przedoya MSZ not stwierdzajc, e rzd USA nie ponosi
odpowiedzialnoci za referendum, ale poczuwa si do odpowiedzialnoci za wybory parla-
mentarne i ich charakter
25
. Po latach odkryto protokoy z prawdziwymi wynikami referen-
dum, z ktrych wynika, e na pierwsze pytanie tak gosowao 25 proc. wyborcw, na drugie
44 proc., a na trzecie ok. 68 proc.
26
Latem 1946 r. po raz kolejny toczyy si rozmowy w sprawie utworzenia bloku wyborcze-
go. Z propozycj tak ofcjalnie wystpia PPS. Stronnictwo wysuno szereg postulatw, po
spenieniu ktrych porozumienie mogoby doj do skutku. dano midzy innymi zaprze-
stania terroru wadz w stosunku do czonkw PSL, przedstawiono te inne postulaty zawarte
w programie PSL. Mikoajczyk da 40 proc. miejsc w przyszym Sejmie i oddzielnych list
wyborczych
27
. Dla PPR warunki te byy nie do przyjcia. Komunici proponowali bowiem,
eby PPR i PSL otrzymay po 25 proc. miejsc, 22 proc. miaoby uzyska PPS, 12 proc. SL i po
8 proc. SD oraz SP. Rozmowy w sprawie utworzenia wsplnej listy wyborczej po raz kolejny
zakoczyy si faskiem.
W niekorzystnym wietle postawio PSL przemwienie amerykaskiego sekretarza sta-
nu Jamesa Byrnesa, wygoszone w Stuttgarcie 6 wrzenia 1946 r. Stwierdzi on bowiem, e
zgodnie z porozumieniami zawartymi w Poczdamie, granica na Odrze i Nysie nie okrela
ostatecznego przebiegu granicy polsko-niemieckiej
28
. Dao to komunistom pretekst do prze-
prowadzenia (wymierzonej jednoczenie przeciwko PSL) kampanii w obronie granicy za-
chodniej. Spldrowano warszawski lokal wadz naczelnych tej partii. Cenzura skonfskowaa
protesty PSL przeciw sowom Byrnesa, zakazano te ludowcom organizowania wiecw infor-
mujcych o ich stanowisku. Rwnoczenie ludowcy oskarani byli o milczenie w tej sprawie.
Byy to wic kolejne chwyty propagandy, majcej na celu skompromitowanie PSL.
24
C. Oskowski, op.cit., s. 135; Z. Kaczyski, P. Popiel, A. Przybylska, op.cit., s. 148.
25
J. Wrona, op.cit., s. 183.
26
A. Friszke, op.cit., s. 119.
27
R. Turkowski, Polskie Stronnictwo Ludowe model oporu politycznego (19451947)..., s. 20.
28
A. Paczkowski, op.cit., s. 131.
36
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EW padzierniku 1946 r. okrelony zosta termin wyborw, ktre zaplanowano na 19 stycz-
nia 1947 r. Doszo te do wstpnego podziau mandatw w przyszym Sejmie. Podziau doko-
nali czonkowie PPR i PPS, po uprzednich uzgodnieniach w Moskwie. Ustalono, e PSL po-
winno uzyska nie wicej ni 15 proc. mandatw
29
. Ukad si w Sejmie zosta wic okrelony
jeszcze przed wyborami, a PPR i PPS zawary umow mwic o konsekwentnym zwalcza-
niu PSL, co miao doprowadzi najpierw do rozamu, a nastpnie do rozpadu tej partii. Gro-
madzono wic materiay kompromitujce PSL, werbowano agentur we wadzach tej partii,
usuwano czonkw PSL ze stanowisk administracyjnych, prowadzono rewizje, przesuchania,
skrelano z list wyborczych, delegalizowano ogniwa stronnictwa itd.
30
Cele te przywiecay
kampanii przedwyborczej prowadzonej przez komunistw, do ktrej zaangaowano ogromne
rzesze ludzi.
Jednym z narzdzi w walce ze stronnictwem staa si te ordynacja wyborcza, uchwalona
wbrew gosom PSL. Dawaa ona prawo powoywania komisji wyborczych wadzom woje-
wdzkim kontrolowanym przez PPR, a nie powiatowym, gdzie PSL miao pewne wpywy.
Z komisji tych w zasadzie wykluczano wic czonkw PSL. W ramach ordynacji wyborczej
pojawiy si take inne moliwoci manipulacji, ktre zostay skutecznie wykorzystane.
Warunki, w jakich PSL prowadzio swoj dziaalno, byy coraz trudniejsze. Rozpocz
si bowiem okres bezwzgldnego niszczenia tej partii. Komunistyczna strategia walki z PSL
bya kombinacj dziaa o charakterze politycznym, administracyjnym, propagandowym
i policyjnym
31
. Pojawiy si coraz wiksze naciski, mnoyy si aresztowania. Czonkom PSL
groono utrat pracy, odbieraniem ziemi i innymi represjami, jeli nie wystpi z partii. Ko-
munistyczna nagonka spowodowaa odpyw czci czonkw z szeregw PSL, szczeglnie
na wsi
32
.
Rozwizywano zarzdy powiatowe tej partii, oskarajc jej czonkw m.in. o wspprac
z podziemiem. Sytuacja taka wystpia midzy innymi w woj. kieleckim, gdzie rozwizano
Zarzd Powiatowy PSL w Sandomierzu. Jego czonkw powizano z napadem na Spdziel-
ni w Klimontowie. Aresztowano osiem osb, w tym czonkw PSL. ledztwo prowadzono
tak, aby win za napad obciy PSL. Zapady bardzo wysokie wyroki, cztery osoby skazano
na kar mierci
33
. Prawdopodobne jest, e du rol odegraa tu prowokacyjna dziaalno
UB
34
. Przypadek ten nie jest odosobniony, w skali kraju przedsiwzicia tego typu podejmo-
wane byy wielokrotnie.
Stronnictwo zostao zmuszone do prowadzenia kampanii przedwyborczej niemale
w konspiracji, gdy wszelkie akcje propagandowe czonkw stronnictwa byy natychmiast
tumione przez komunistyczny aparat represji. Kampani utrudnia te fakt, ze PSL otzymao
rne numery list wyborczych, podczas gdy blok wszdzie mia nr 3. Wadze PSL powoay
zgodnie z Instrukcj Wyborcz NKW PSL tzw. komisarzy wyborczych i dwch zastpcw
na wszystkich szczeblach organizacyjnych partii. Osoby te miay dopilnowa wszelkich for-
29
Idem, Stanisaw Mikoajczyk czyli klska realisty, Warszawa 1991, s. 207.
30
J. Wrona, op.cit., s. 271.
31
Z. Zblewski, op.cit., s. 26.
32
B. Barnaszewski, op.cit., s. 78.
33
AIPN Ki 022/130, Charakterystyka nr 186 bandy terrorystyczno-rabunkowej o podou pees-
elowskim pod dowdztwem Jana Batorskiego Orzecha, k. 89.
34
Zob. R. mietanka-Kruszelnicki, Podziemie poakowskie na Kielecczynie w latach 19451948,
Krakw 2002, s. 352.
37
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
malnoci zwizanych z wyborami i akcj wyborcz. Zgoszono wasne listy kandydatw na
posw i walczono o ich zatwierdzenie. Wadze aresztoway jednak 14 kandydatw na po-
sw z listy pastwowej oraz 135 osb z list okrgowych, a jeden kandydat na posa ponis
mier. Aresztowano blisko 100 tys. czonkw PSL i zawieszono 39 zarzdw powiatowych
tej partii, blisko p miliona osb pozbawiono prawa gosu
35
. Uniewaniono listy wyborcze
PSL w 10 spord 52 okrgw wyborczych. W samym woj. kieleckim, spord czterech list
wyborczych zgoszonych przez PSL, trzy zostay odrzucone. Byy to listy z Kielc, Ostrowca
witokrzyskiego i Radomia. Przyjta zostaa jedynie lista z okrgu nr 11 w Czstochowie
36
.
Frekwencja podczas wyborw 19 stycznia 1947 r. bya dua, co byo wynikiem naciskw
ze strony wadz. Tendencje bojkotu wystpiy w tych regionach, w ktrych nie dopuszczono
list PSL. Mimo dziaa brygad ochronnych, w niektrych regionach kraju doszo do star
wojska i UB z podziemiem antykomunistycznym. Wskutek wykluczenia czonkw opozycji
z komisji wyborczych, a take represji stosowanych wobec mw zaufania PSL, przebiegu
wyborw w zasadzie nikt nie kontrolowa. Ofcjalne wyniki byy zgodne z oczekiwaniami
komunistw. Wedug sfaszowanych wynikw PSL uzyskao jedynie 10,3 proc. gosw, co
przeoyo si na 28 miejsc w Sejmie wobec 394 mandatw zblokowanych PPR, PPS, SL
i SD. Stronnictwo Pracy otrzymao 12 miejsc w Sejmie, PSL Nowe Wyzwolenie 7, a tzw.
Grupa Katolicka 3. Wyniki te zostay zakwestionowane przez PSL; domagano si uniewa-
nienia wyborw jako jawnego pogwacenia woli olbrzymiej wikszoci spoeczestwa
37
.
Wadze PSL wniosy protesty wyborcze na terenie caego kraju. Po ich rozpatrzeniu naj-
czciej byy one jednak odrzucane przez okrgowe komisje wyborcze, jako bezzasadne.
Fragmentaryczne dane zebrane przez PSL wskazuj, e w rzeczywistoci na stronnictwo go-
sowao 6369 proc. wyborcw. Wida wic wyranie skal faszerstwa, jakiego dopucili si
komunici. Na nic zday si interwencje Mikoajczyka, zarwno w kraju, jak i za granic
38
.
Protesty wyborcze posuyy natomiast funkcjonariuszom poszczeglnych urzdw bezpie-
czestwa do rozstrzygni personalnych. Wzywano osoby, ktrych nazwiska widniay w pro-
testach, i zmuszano je do odwoywania oskare o naduycia wyborcze.
Los Polski zosta przesdzony. Pierwsze posiedzenie Sejmu, na ktrym nowi posowie
zostali zaprzysieni, odbyo si 4 lutego. Mikoajczyk wystpi w imieniu klubu PSL, odma-
wiajc Sejmowi prawa do uchwalenia konstytucji. Przedstawi wasn wizj zmian konsty-
tucyjnych, jednak zostaa ona odrzucona. Nowy rzd, z Jzefem Cyrankiewiczem na czele,
powoano 6 lutego. W jego skad weszli przedstawiciele PPR, PPS, SL, SD, SP oraz PSL
Nowe Wyzwolenie. Cho w rzeczywistoci PSL miao poparcie ogromnej cz spoecze-
stwa, zepchnite zostao do roli opozycji, ktra nie moga w aden sposb wpywa na losy
pastwa.
Mimo wezwa przywdcy PSL do zachowania spjnoci organizacyjnej, szeregi par-
tii zaczy topnie. Nadal stosowano rnego rodzaju represje zmierzajce do cakowitego
35
R. Turkowski, Polskie Stronnictwo Ludowe model oporu politycznego (19451947)..., s. 24.
36
R. Buczek, Na przeomie dziejw. Polskie Stronnictwo Ludowe w latach 19451947, Wrocaw
1989, s. 319.
37
B. Barnaszewski, op.cit., s. 151.
38
Dokumenty faszerstw wyborczych w Polsce w roku 1947. Memoria Polskiego Stronnictwa
Ludowego w sprawie wyborw w Polsce, zoony wraz z zacznikami w dniu 18 XII 1946 r. Ambasa-
dorom Stanw Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Zwizku Sowieckiego w Warszawie, wstp i oprac.
M. Adamczyk, J. Gmitruk, Warszawa 2000.
38
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Epodporzdkowania czonkw stronnictwa wadzom komunistycznym. Wikszo czoowych
dziaaczy PSL zostaa aresztowana lub zmuszona do milczenia. Czonkw stawiano przed
sdami. W sierpniu i wrzeniu 1947 r. toczy si w Krakowie proces polityczny czonkw
Zrzeszenia WiN i PSL, w ktrym zapady bardzo surowe wyroki
39
. W kocu sierpnia pojawiy
si pogoski o moliwoci wytoczenia procesu Mikoajczykowi
40
, ktry 8 padziernika otrzy-
ma wiadomo o tym, e on oraz Stefan Korboski i Wincenty Bryja zostan tu po otwarciu
trzeciej sesji Sejmu pozbawieni immunitetu poselskiego
41
. W tej sytuacji Mikoajczyk zde-
cydowa si na opuszczenie kraju. Na pokadzie brytyjskiego statku handlowego Baltavia
zosta wywieziony 21 padziernika 1947 r. Przebywajc na emigracji, nadal prowadzi dzia-
alno polityczn. By prezesem Midzynarodowej Unii Chopskiej, kontynuowa te prac
w emigracyjnym PSL, ktrym kierowa a do mierci w 1966 r.
Ucieczk przywdcy PSL wykorzystano propagandowo. Sejm Ustawodawczy 15 listo-
pada wezwa Rzd RP do pozbawienia Mikoajczyka obywatelstwa polskiego, co zostao
uchwalone 21 listopada. Doszo do zawaszczenia majtku PSL. Dominacj w ruchu ludowym
obja lewica PSL. Zmieniono wadze zarzdw wojewdzkich, a 16 listopada 1947 r. odbyo
si Posiedzenie Rady Naczelnej PSL, podczas ktrego wybrano nowe wadze stronnictwa.
Prezesem zosta Jzef Nieko, wiceprezesami Czesaw Wycech i Jan Madejczyk, natomiast
prezesem Rady Naczelnej Wadysaw Kiernik. Ju wwczas pojawiy si wnioski o pocze-
nie PSL z SL. By to w zasadzie kres niezalenoci Polskiego Stronnictwa Ludowego.
Lata 19451947 byy dla PSL czasem cigej walki. Pierwszy etap to zmagania zwiza-
ne ze zdobyciem poparcia chopw i konkurowanie z lubelskim Stronnictwem Ludowym.
Nastpny to konfrontacja z PPR, nierwna walka z nagonk i represjami komunistycz-
nych wadz. Kolejny etap to (znw przegrana) potyczka zwizana z referendum ludowym.
Ostatnim, tragicznym akordem tej walki, z gry skazanej na porak, byy wybory do Sejmu
Ustawodawczego. Ta najwaniejsza dla PSL i wikszoci spoeczestwa batalia rwnie za-
koczya si klsk. Okres od stycznia do padziernika 1947 by ju tylko dogorywaniem
stronnictwa. Momentem krytycznym by wyjazd Mikoajczyka z kraju, ktry w zasadzie ko-
czy etap zmaga PSL z potn machin komunistycznego systemu w Polsce.
39
Zob. F. Musia, Midzy prawd a propagand. Przebieg procesu krakowskiego na sali sdowej
i w propagandzie komunistycznej (11 VIII10 IX 1947 r.), Zeszyty Historyczne WiN-u 2002, nr 18,
s. 176178.
40
R. Turkowski, Polskie Stronnictwo Ludowe model oporu politycznego (19451947)..., s. 28.
41
B. Barnaszewski, op.cit., s. 159.
39
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
FrAnciszek dbrowski, iPn
CZY BEZPIEKA WIEDZIAA
O uCIECZCE MIKOAJCZYKA?
Naga decyzja Stanisawa Mikoajczyka o potajemnym wyjedzie
za granic zaskoczya nie tylko jego najbliszych wsppracowni-
kw. umoliwia te komunistom szybkie zniszczenie Polskiego
Stronnictwa Ludowego i zakoczya pewien okres w dziejach powo-
jennej Polski. Potomnym za pozostawia kilka do dzi nurtujcych
pyta. Najwaniejsze z nich: dlaczego polityk znany z zimnej krwi,
ktry niemal do koca deklarowa ch pozostania w kraju, zdecy-
dowa si bezzwocznie z niego wydosta?
Przebieg ucieczki jest wzgldnie dobrze poznany, dziki opublikowanym jeszcze w 1947 r.
amerykaskim sprawozdaniom dyplomatycznym.
Jak zatem wyglda kalendarz wydarze zwizanych z ucieczk Mikoajczyka? On sam
dowiedzia si 8 padziernika 1947 r., e wadze planuj na najbliszej sesji sejmowej (za-
czynajcej si 27 padziernika) wystpi do Sejmu Ustawodawczego o uchylenie jego im-
munitetu. Tak samo zamierzano postpi z innymi posami PSL, a zarazem najbliszymi
wsppracownikami Mikoajczyka. Aresztowanie i wyrok mierci w sfngowanym procesie
wydaway si wwczas niemal pewne. Data 8 padziernika nie bya przypadkowa: tego dnia
odbyway si obrady Naczelnego Komitetu Wykonawczego PSL i zapewne wwczas jeden
z czonkw tego gremium powiadomi Mikoajczyka o grocym mu niebezpieczestwie.
By to pose PSL, Franciszek Wjcicki, ktry o wniosku wadz bezpieczestwa o uchylenie
Mikoajczykowi przywileju nietykalnoci poselskiej dowiedzia si od posa PPS, Bolesawa
Drobnera, ten z kolei usysza o tym od Zenona Kliszki, bliskiego wsppracownika Wady-
sawa Gomuki.
Mikoajczyk podj ostateczn decyzj o opuszczeniu kraju najpniej w pitek, 17 pa-
dziernika 1947 r. Wtedy to wysa do ambasady amerykaskiej jednego ze swoich wsp-
pracownikw, Mieczysawa Dbrowskiego, z prob o piln wizyt II sekretarza ambasady,
Williama Blakea. Poniewa tego ostatniego nie byo na miejscu, do Mikoajczyka uda si
I sekretarz ambasady, George Andrews. Pretekstem do spotkania mia by zbliajcy si wy-
jazd Andrewsa z Polski. Mikoajczyk poprosi amerykaskie przedstawicielstwo dyploma-
tyczne o pomoc w potajemnym opuszczeniu kraju, mwic, e uzyska z pewnego rda
informacj o planie pozbawienia go i innych czoowych dziaaczy PSL immunitetu poselskie-
go na najbliszej sesji sejmowej i postawienia przed sdem (z perspektyw pewnego wyroku
mierci)
1
.
Czy obawy Mikoajczyka byy uzasadnione? W czerwcu 1947 r., podczas dyskusji w bry-
tyjskiej Izbie Gmin, wysza na jaw wymiana korespondencji z 1944 r. midzy ministrem
1
Zob. Ucieczka Mikoajczyka z PRL w 1947 roku, Zeszyty Historyczne 1985, nr 74, s. 149
157 [tumaczenie dokumentw opublikowanych w Foreign Relations of the United States, 1947, t. 4,
s. 460467]; S. Mikoajczyk, Polska zgwacona, Chicago 1981, s. 279280.
40
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Espraw zagranicznych RP na wychodstwie Tadeuszem Romerem a Alexandrem Cadoganem,
brytyjskim wiceministrem spraw zagranicznych, na temat wicych wypowiedzi Winstona
Churchilla co do zagwarantowania przez rzd brytyjski powojennych zachodnich granic Pol-
ski. Z lakonicznego protokou posiedzenia Biura Politycznego KC PPR z 8 czerwca 1947 r.
wynika, e informacj Jakuba Bermana odnonie do istnienia takiej dokumentacji kierowni-
ctwo PPR przyjo wstrzemiliwie, nakazujc, by MSZ sprawdzio autentyczno dokumen-
tw, a w przypadku jej potwierdzenia, by postawiono w stan oskarenia Mikoajczyka pod
zarzutem zdrady stanu
2
. Powodem oskarenia miao by ukrycie przez Mikoajczyka przed
TRJN informacji o pozytywnej i wicej deklaracji rzdu brytyjskiego w sprawie rekom-
pensaty terytorialnej dla Polski kosztem Niemiec. Na nastpnym posiedzeniu BP KC PPR
Berman poinformowa, e w rozmowie ambasadora w Moskwie, Mariana Naszkowskie-
go, z Wiaczesawem Mootowem zostaa zaakceptowana nasza linia wobec Mikoajczyka
(w wietle dokumentw angielskich)
3
. Lakoniczno protokou nie pozwala na stwierdzenie,
jakie konkretnie postpowanie w sprawie Mikoajczyka mia zaakceptowa Mootow, mona
jednak zaoy, e w gr wchodzio rozwizanie przyjte na poprzednim posiedzeniu BP
KC. Berman powiadomi 21 czerwca 1947 r. BP KC PPR, e dokumentacja jest ju skom-
pletowana i w posiadaniu naszym jest peny tekst diariusza parlamentu angielskiego. Lecz
wobec zbienoci tej sprawy ze spraw Wgier i Bugarii i specjalnego wydwiku politycz-
nego wszystkich tych spraw naley odoy j do padziernikowej sesji sejmowej
4
. Owa
zbieno ze spraw Wgier i Bugarii to eufemizm: ewidentnie chodzio o spraw Beli
Kovacsa, przywdcy wgierskiej Partii Drobnych Posiadaczy, aresztowanego na pocztku
1947 r.; i o aresztowanie Nikoy Petkowa, przywdcy bugarskiej partii agrarystycznej to
ostatnie aresztowanie miao miejsce 5 czerwca. Kovacsa skazano na doywocie, Petkowa
niedugo pniej (15 sierpnia 1947 r.) na kar mierci. Dla BP KC PPR wydarzenia na
Wgrzech i w Bugarii nie byy najlepszym atutem w przewidywanym szybkim rozprawie-
niu si z Mikoajczykiem; w sierpniu zakoczy si wysokimi wyrokami proces Zygmunta
Augustyskiego, redaktora naczelnego Gazety Ludowej, we wrzeniu mia zakoczy si
pokazowy proces krakowski, w ktrym obok II Zarzdu WiN postawiono przed sdem promi-
nentnych dziaaczy PSL; tez propagandow tego procesu byo wykazanie potajemnej wsp-
pracy kierownictwa PSL ze zbrojnym podziemiem. W taktyce obranej przez PPR, procesy te,
zwaszcza proces krakowski, miay poprzedzi likwidacj PSL jako partii politycznej; jesie-
ni 1947 r. rozpoczy si ponowne masowe aresztowania dziaaczy lokalnych struktur PSL.
Jednoczenie trway (najprawdopodobniej inspirowane przez PPR) prby dziaaczy tzw. PSL-
Lewicy przechwycenia wikszoci w Radzie Naczelnej PSL i dokonania zmian w Naczel-
nym Komitecie Wykonawczym PSL. Protok posiedzenia BP KC PPR z 4 wrzenia 1947 r.
lakonicznie odnotowa wytyczne najbliszej taktyki wobec PSL: Po procesie krakowskim
musimy mie perspektyw na likwidacj PSL. Stwierdzono, e planowany przez PSL-Lewi-
c wewntrzny zamach stanu nie ma szans powodzenia. Nie skrystalizowao si jeszcze
nowe kierownictwo demokratyczne. Dalsze rozszczepianie si kierownictwa PSL zostanie
m.in. przyspieszone przez dalsze kompromitowanie Mikoajczyka. Naley zastanowi si nad
2
Protokoy posiedze Biura Politycznego KC PPR 19471948, wyd. A. Kochaski, Warszawa
2002 [Dokumenty do dziejw PRL, z. 15, red. A. Paczkowski], dok. nr 13, protok nr 13, posiedzenie
BP KC PPR z 8 VI 1947 r., s. 8182.
3
Ibidem, dok. nr 14, protok nr 14, posiedzenie BP KC PPR z 14 VI 1947 r., s. 87.
4
Ibidem, dok. nr 15, protok nr 15, posiedzenie BP KC PPR z 21 VI 1947 r., s. 92.
41
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
prawnymi podstawami dla wydania przez Sejm Mikoajczyka w zwizku z Poczdamem, nie
powodujc jego aresztowania
5
. Najwyraniej kierownictwo PPR odeszo od planu natych-
miastowego aresztowania Mikoajczyka; waniejsze byo pozbawienie go poparcia wewntrz
partii i jej dekompozycja. Mikoajczyk jednak, do ktrego dotary szcztkowe lub nieaktual-
ne informacje o planach PPR wobec jego osoby, spodziewa si, e podobnie jak Petkow
(stracony 29 wrzenia 1947 r.) zostanie zatrzymany, postawiony przed sdem i skazany na
mier. Naley tu zaznaczy, e ostateczny los Mikoajczyka w przypadku postawienia go
przed sdem, nawet pocztkowo z wolnej stopy, wcale nie by przesdzony wyrok mierci
mg zapa pniej.
Sprawozdanie, czy raczej notatka pro memoria Andrewsa w sprawie ucieczki Mikoajczy-
ka, do dokadnie oddaje przebieg przygotowa do wywiezienia go za granic; po rozmowie
Andrewsa z Mikoajczykiem w jego mieszkaniu, dyplomata streci jej przebieg ambasado-
rowi USA Stantonowi Griffsowi, ktry podj decyzj o udzieleniu Mikoajczykowi pomocy
w ucieczce. Jeszcze tego samego dnia ambasador USA oraz I sekretarz ambasady Andrews,
radca ambasady Edward Crocker i attach wojskowy pk Thomas J. Betts naradzili si co
do sposobu wywiezienia Mikoajczyka. Postanowili, e powiadomi o tym ambasad bry-
tyjsk. Rozwaano rwnie wywiezienie Mikoajczyka w pustej trumnie w transporcie cia
amerykaskich onierzy polegych, zmarych i zabitych na terytorium Polski, kierowanym
do amerykaskiego sektora Berlina. Nastpnego dnia, w sobot, 18 padziernika 1947 r.,
w ambasadzie USA zebrao si to samo grono uzupenione o brytyjskiego charge daffaires,
ktre zastanawiao si nad alternatywnymi sposobami wywiezienia Mikoajczyka z kraju. Po
poudniu Andrews rozmawia z Mikoajczykiem i przedstawi mu trzy moliwoci: wywie-
zienie w pustej trumnie do Berlina, wywiezienie z Polski przez terytorium Czechosowacji,
umieszczenie na pokadzie zagranicznego statku w porcie w Gdyni. Mikoajczyk mia od-
mwi zgody na wywiezienie w trumnie ze wzgldu na rozmiary kompromitacji, na jak by
si narazi w przypadku wykrycia tego sposobu ucieczki, a i te ze wzgldu na termin kon-
wj mia wyruszy w niedziel (19 padziernika), kiedy to miao odby si zebranie Klubu
Poselskiego PSL. Niewytumaczona nieobecno na posiedzeniu Klubu Poselskiego moga,
jego zdaniem, szybko zdekonspirowa ucieczk. Amerykanie zdecydowali si wwczas we
wsppracy z Brytyjczykami na wywiezienie Mikoajczyka do Gdyni i umieszczenie go na
pokadzie brytyjskiego statku handlowego Baltavia, ktry mia opuci port 21 padzier-
nika 1947 r. Drugi sekretarz ambasady USA Blake 19 padziernika ustali z Mikoajczykiem
szczegy ucieczki i miejsce, z ktrego miaa go zabra ciarwka ambasady USA (z p-
niejszych zezna Marii Hulewiczowej wynika, e byy to Al. Niepodlegoci, najwyraniej
przy skrzyowaniu z ul. Madaliskiego). Okoo sidmej wieczorem Mikoajczyk w towa-
rzystwie znajomego mczyzny (Pawa Zaleskiego) przyby na umwione miejsce i wsiad
do ciarwki zaadowanej poczt dyplomatyczn ambasady brytyjskiej, kryjc si za pacz-
kami i skrzyniami. Samochd ruszy i okoo wp do czwartej nad ranem 21 padziernika
dotar do domu wprowadzonego uprzednio w spraw Walpolea Davisa, dyrektora brytyjskiej
linii okrtowej w Gdyni. Wedug Andrewsa, Mikoajczyk tego samego dnia rano po od-
wrceniu przez Davisa uwagi polskiego stranika portowego wszed na pokad Baltavii.
Statek wkrtce z pewnym przyspieszeniem opuci port w Gdyni
6
. Z kolei wedug biogra-
fa brytyjskiego ambasadora Victora Cavendish-Bentincka, Patricka Howartha, Mikoajczyk
5
Ibidem, dok. nr 19, protok nr 19, posiedzenie BP KC PPR z 4 IX 1947 r., s. 108.
6
Ucieczka, s. 149153.
42
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ewszed na pokad Baltavii w mundurze brytyjskiego ofcera marynarki i by eskortowany
przez mjr. Ronalda Hazella
7
. Opuszczajc posiedzenie Klubu Poselskiego PSL, Mikoajczyk
mia powiadomi kilka osb, e wyjeda do matki w Poznaniu, ktra nagle zachorowaa.
To samo powiedziaa jego sekretarka, Hulewiczowa, posowi Wjcickiemu oraz szoferowi
i kucharce Mikoajczyka, zapowiadajc jego powrt na czwartek 23 padziernika bd na
poniedziaek 27 padziernika. O planowanej ucieczce, oprcz angielskich i amerykaskich
dyplomatw, mieli wiedzie tylko: Maria Hulewiczowa i powiadomieni przez ni Wincenty
Bryja, pose PSL i skarbnik partii, oraz Mieczysaw Dbrowski. Najwyraniej Mikoajczyk
sam powiadomi i wezwa do ucieczki innych politykw PSL: Stefana Korboskiego i Kazi-
mierza Bagiskiego; o ucieczce wiedzia rwnie (i sam uciek) Pawe Zaleski.
Nieobecno Mikoajczyka zwrcia uwag innych dziaaczy PSL dopiero kilka dni p-
niej i zostaa skojarzona z nieobecnoci Wincentego Bryi, Kazimierza Bagiskiego, Stefana
Korboskiego i Stanisawa Baczyka ten ostatni zosta jednak znaleziony przez Stanisawa
Wjcika, sekretarza generalnego PSL, w odzi i nic nie wiedzia o znikniciu Mikoajczyka
i pozostaych posw PSL. Wjcik w rozmowie telefonicznej z Tadeuszem Nowakiem, pre-
zesem PSL w woj. poznaskim, ustali, e w Poznaniu nie byo Mikoajczyka, a jego matka
(mieszkajca w tym samym domu co Nowak) wcale nie bya chora. Pomoc domowa, pytana
przez posa Wjcickiego, miaa zaprzeczy, aby w poniedziaek, 20 padziernika, telefono-
wano do mieszkania Mikoajczyka z Poznania (na taki telefon powoywaa si Hulewiczowa).
Zaginicie prezesa PSL mogo by spowodowane potajemnym aresztowaniem przez UB, jed-
nak pozostali posowie PSL zdecydowali si w pitek, 24 padziernika, powiadomi o tym
premiera Jzefa Cyrankiewicza. Do premiera udao si dosta posom Baczykowi i Wjciko-
wi dopiero nastpnego dnia rano, w sobot, 25 padziernika 1947 r. Jeszcze tego samego dnia
funkcjonariusze Wydziau II Departamentu V MBP przesuchali posw Stanisawa Baczy-
ka, Stanisawa Wjcika, Franciszka Wjcickiego, Franciszka Kamiskiego, nastpnego dnia
przesuchano pomoc domow Mikoajczyka i dozorc w jego domu. Przesuchano rwnie
szoferw pracujcych w NKW PSL, w tym szofera Mikoajczyka, ktry jak si okazao po
odprowadzeniu samochodu subowego Mikoajczyka do garau na Woli w poniedziaek,
20 padziernika, o jego ucieczce dowiedzia si z komunikatu radiowego.
Przesuchania te dostarczyy informacji Stanisawowi Radkiewiczowi, ktry zreferowa
je 25 padziernika
8
na posiedzeniu Biura Politycznego KC PPR. Zapis protokou z tego dnia
jest szerszy ni poprzednie dotyczce Mikoajczyka: ustalono okolicznoci i motywy uciecz-
ki Mikoajczyka i czci kierownictwa PSL. Wysunito szereg motyww, ktre powodowa-
y zbiegami: a) obawa przed aresztowaniem, b) skcenie wewntrzne i upadek wpyww,
c) kontakt z zagranic i jej nacisk, d) ewentualny udzia w nowym rzdzie emigracyjnym,
e) udzia w Zielonej Midzynarodwce. We wnioskach organizacyjnych i politycznych
ustalono nastpujce elementy: a) PSL-Lewica powinno faktycznie przej stronnictwo, lecz
nie drog administracyjn, a drog polityczn, przez powoanie Rady Naczelnej i wybr no-
wego kierownictwa. Naley postawi koncepcj wskiej organizacji. Agentw z PSL izo-
lowa; b) PSL-Lewica powinno natychmiast przej Gazet Ludow, lokal i majtek PSL
jako waciwe kierownictwo stronnictwa; c) zatwierdzono urzdowy komunikat o ucieczce
7
R. Buczek, Stanisaw Mikoajczyk, t. 2, Toronto 1996, s. 143144; zob. P. Howarth, Intelligence
Chief Extraordinary. The life of the ninth Duke of Portland, London 1986, s. 221.
8
Jeszcze 31 X 1947 wadze amerykaskie dementoway wiadomo o tym, e Mikoajczyk znaj-
duje si pod ich opiek; AIPN 0204/16, t. 1, k. 81.
43
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Mikoajczyka do publikacji, d) postanowiono wyda masow broszur o milionowym naka-
dzie nawietlajc ca antynarodow dziaalno Mikoajczyka i jego moralne oblicze jako
politycznego oszusta i agenta obcego wywiadu. Broszur t poleci napisa tow. Biekow-
skiemu ewentualnie Borejszy w cigu dwch tygodni
9
.
Mikoajczyk znalaz si w Wielkiej Brytanii 3 listopada 1947 r. Domniemanie jego uciecz-
ki z kraju (pocztkowo zakadano te, e ukrywa si w kraju) stao si pewnoci. Nie sposb
oprze si wraeniu, e po ucieczce Mikoajczyka plany komunistw dotyczce likwidacji
PSL odoono, a taktyka PPR wobec stronnictwa ulega zasadniczej zmianie; w cigu nad-
chodzcych tygodni zdoano wymieni przy wybitnym udziale UB niemal ca kadr
kierownicz PSL, a posw tej partii skutecznie zastraszy.
Akcja przesucha, rozpoczta przez Departament V MBP 25 padziernika, jest niemal
pierwszym udokumentowanym dziaaniem UB po znikniciu Mikoajczyka. Zachowane do-
kumenty z przesucha Wincentego Bryi, Mieczysawa Dbrowskiego, Marii Hulewiczowej,
Witolda Kulerskiego i Pawa Siudaka wskazuj, e przede wszystkim ustalono, e znikn
nie tylko Mikoajczyk, ale i Korboski, Bagiski, Zaleski, Bryja i Hulewiczowa. Co istotne,
24 padziernika do czechosowackiego MSW depeszowa Radkiewicz, proszc o zatrzyma-
nie Dbrowskiego oraz 23 osb, w tym jedna kobieta
10
, ciganych za powane naduycia
fnansowe. Dokadne dane dotyczce czasu i miejsca przejcia granicy w Tatrach przez
Dbrowskiego i towarzyszy, jak i ranga proszcego wskazuj, e MBP musiao mie ju wte-
dy informacje nie tylko o tym, ktrdy Dbrowski uciek (te mogo mie od lokalnej pod-
halaskiej agentury), gdzie dokadnie go naley na Sowacji szuka, ale rwnie kim jest,
i e wrd uciekinierw znajduj si osoby wane. Nie jest wykluczone, e 24 padziernika
kierownictwo MBP byo ju w posiadaniu tej wiedzy, jak mieli tego dnia posowie Wjcik,
Wjcicki, Baczyk i Kamiski, a moe i wikszej; posowie PSL nie robili prawdopodob-
nie cisej tajemnicy z poszukiwa Mikoajczyka. Radkiewicz mg przypuszcza, e wrd
uciekinierw u boku Dbrowskiego s Hulewiczowa i ktry z innych uciekinierw sam
Mikoajczyk, Korboski lub Bryja. Nie mg jednak od wadz obcego pastwa domaga si
aresztowania posw, std zapewne pominicie ich nazwisk. Wadze czechosowackie, po-
sugujc si wskazwkami z depeszy Radkiewicza, 26 padziernika aresztoway w Pezinoku
Dbrowskiego, Hulewiczow i Bryj jako ciganych za przestpstwa kryminalne i wyday
ich wadzom polskim. Od 28 padziernika trjk schwytanych przesuchiwano w MBP, przy
czym gwnie pytano ich o udzia amerykaskich dyplomatw w przygotowaniu ucieczki
Mikoajczyka i sposb, w jaki wydosta si z kraju, a w mniejszym stopniu jak sami pr-
bowali. Hulewiczowa, ktra znaa marszrut Mikoajczyka, przyznaa si do tego dopiero
wtedy, gdy uznaa, e znalaz si on ju poza granicami kraju na pocztku listopada. Jeszcze
w trakcie ucieczki sugerowaa Bryi i Dbrowskiemu (a w czasie ledztwa take ledczym), e
Mikoajczyk rwnie ucieka przez Czechosowacj, tyle e zostanie do granicy dowieziony
przez auto ambasady USA.
Jeszcze w poowie listopada MBP zbierao informacje o moliwych sposobach opuszcze-
nia Polski przez Mikoajczyka przesuchano m.in. nieopatrznie wypowiadajcych si (przy
wdce) na temat ewentualnej ucieczki przez port gdyski tamtejszych stranikw portowych.
Zeznania Hulewiczowej w sprawie obrania przez Mikoajczyka drogi morskiej niewiele
9
Protokoy posiedze BP KC PPR 19471948, dok. nr 25, protok nr 25 z posiedzenia BP KC
PPR z 25 X 1947 r., s. 122.
10
AIPN 0259/563, t. 2, k. 5.
44
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Eday UB; rwnie fakt, e t sam drog zbieg Korboski, wiadczy o sabym rozpoznaniu
sytuacji przez wadze bezpieczestwa.
Tok ledztwa, uwanie nadzorowanego przez kierownictwo MBP i referowanego wa-
dzom PPR, zmierza pocztkowo do szybkiego wykrycia drogi, ktr Mikoajczyk i inni
dziaacze PSL zbiegli z kraju. Nacisk, jaki ledczy MBP kadli na wydobycie tej wanie
wiadomoci, przynis im waciwie jedynie wiedz na temat udziau dyplomatw USA w or-
ganizacji ucieczki. Dokumentacja wytworzona w ramach ledztwa nie odnotowuje tzw. wie-
dzy operacyjnej, jak miao MBP na temat Mikoajczyka. Do dobitnym tego dowodem jest
passus z planu ledztwa przeciwko Hulewiczowej, Bryi i innym z 1950 r., gdzie czytamy:
Departament ledczy nie dysponowa odpowiednimi materiaami, a dostarczone przez Dep.
V MBP w miesicu marcu i kwietniu 1948 r. materiay obserwacyjno-informacyjne i podsu-
chy rozmw telefonicznych niewielk okazay pomoc tak, e nie wpyny one na pogbie-
nie uzyskanych do tego czasu w ledztwie danych
11
. Istotnie, zachoway si przekazane do
Departamentu ledczego MBP stenogramy podsuchu, zaoonego w telefonie w mieszkaniu
Mikoajczyka w al. Szucha (pochodzce z lata 1946 r.), brak natomiast owych materiaw
obserwacyjno-informacyjnych, czyli raportw z inwigilacji i by moe wybranych do-
niesie agenturalnych. Z drugiej strony, sporzdzona 16 marca 1948 r. przez naczelnika Wy-
dziau II Departamentu V MBP, mjr. Karola Wickowskiego, notatka dotyczca dziaa jego
samego i jego podwadnych wobec ucieczki Mikoajczyka, nie odnosi si do jakichkolwiek
informacji zebranych przed 25 padziernika 1947 r. tak, jakby tych informacji nie mia
12
.
Z kolei ze sporzdzonych w listopadzie 1947 r. wykazw spraw operacyjnych, prowadzonych
w Sekcji I Wydziale II Departamentu V MBP (odpowiedzialnej za inwigilacj PSL) wynika,
e nie prowadzono tam sprawy na Mikoajczyka. Mikoajczyk by bowiem inwigilowany
przez Departament V MBP, jednak nieformalnie (bez rejestracji sprawy) i przez jego kierow-
nictwo, a dokumentacja teczki Mikoajczyka zachowaa si tylko w postaci wspomnia-
nych wyej stenogramw podsuchw. Pewne jest, e wiedz o ucieczce wanych dziaaczy
PSL (ale czy samego Mikoajczyka?) MBP miao ju 24 padziernika 1947 r., tj. w chwili,
gdy Baczyk i Wjcik rozpoczli prby powiadomienia premiera Cyrankiewicza o znikni-
ciu Mikoajczyka. Naley jednak zdecydowanie stwierdzi, e wadze bezpieczestwa nie
wiedziay ani o ucieczce Mikoajczyka, ani o jej przygotowaniach i dowiedziay si o niej
dopiero wwczas, gdy pozostali dziaacze kierownictwa PSL powzili podejrzenie co do na-
gego wyjazdu do Poznania Mikoajczyka i zniknicia Bagiskiego, Bryi i Korboskiego.
wiadczyaby o tym tre wspomnianej depeszy Radkiewicza, wskazujca na Dbrowskiego
i na jego ewentualn kryjwk na Sowacji. Informacje te mg przekaza agent uplasowany
w aparacie administracyjnym NKW PSL, a ponadto nie byo adn tajemnic to, e Dbrow-
ski zna sowacki i mia krewnych na Sowacji.
Opublikowanie polskiego przekadu sprawozda Griffsa w Zeszytach Historycznych
w 1985 r. spowodowao specyfczn reakcj komunistycznej dyktatury: Marian Turski i Jan
Rem (ps. Jerzego Urbana) ogosili artykuy, w ktrych sugerowali, e ucieczka Mikoajczy-
ka odbya si pod kontrol MBP
13
. Jeszcze przed upadkiem PRL zdystansowa si do nich
11
AIPN 0259/563, t. 1, k. 188n.
12
AIPN 0259/563, t. 2, k. 129130; notatk w skrcie opublikowa A. Paczkowski, Stanisaw Mi-
koajczyk, czyli klska realisty, Warszawa 1991, s. 275277.
13
M. Turski, Ucieczka Stanisawa Mikoajczyka, Polityka 1986, nr 5; Jan Rem, Milczenie suby
bezpieczestwa, Rzeczpospolita 1986, nr 32.
45
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Andrzej Werblan, stwierdzajc na podstawie znanych mu, a cytowanych wyej protoko-
w posiedze BP KC PPR oraz znajdujcej si w jego posiadaniu relacji Kliszki e teza
o kontrolowaniu ucieczki Mikoajczyka przez aparat bezpieczestwa nie ma potwierdzenia
w dokumentach
14
. Do rewelacji Turskiego i Rema nawiza ju po upadku komunistycznej
dyktatury Henryk Piecuch, powoujc si na relacje Anatola Fejgina i Stanisawa Radkiewi-
cza oraz wasne domysy
15
.
Czy mona zaprzeczy tezie propagandy reimu Wojciecha Jaruzelskiego o kontrolowa-
niu przez policj polityczn ucieczki Mikoajczyka? Mona powtrzy wniosek Werblana:
dokumenty tego nie potwierdzaj. Pewne wtpliwoci jednak pozostaj: czy informacja o pla-
nowanym aresztowaniu dotara do Mikoajczyka przypadkowo? Czy tajemniczy samochd
poprzedzajcy ciarwk wiozc Mikoajczyka by prowadzony przez kogo, kto mia
ewentualnie pomc mu w ucieczce? Czy 20 padziernika Mikoajczyk nie by obserwowany
przez UB? Wtpliwoci te wynikaj poniekd z okolicznoci, e nie zachoway si wszystkie
dokumenty dotyczce inwigilacji Mikoajczyka przez UB, a wspomniane dokumenty De-
partamentu V MBP i Departamentu ledczego MBP, w ktrych prbowano usprawiedliwi
wymknicie si Mikoajczyka i sabe postpy w ledztwie przeciw jego towarzyszom, zostay
sporzdzone dugo po fakcie. Naley jednak wskaza kilka przesanek, ktre pozwalaj wt-
pliwoci te odsun lub zmniejszy: po pierwsze, wadze prowokujc ucieczk Mikoajczyka
mogyby uzyska piorunujcy efekt propagandowy, zatrzymujc go w chwili prby nielegal-
nego wydostania si z kraju. Doczenie do tego zarzutu zdrady stanu dopenioby skutku.
Gdyby za ucieczka Mikoajczyka zostaa odnotowana w ostatniej chwili tj. gdy ten wsia-
da do amerykaskiej ciarwki, MBP miaoby do czasu od popoudnia 20 do poranka
21 padziernika i odpowiednie rodki, by powiadomi o tym kierownictwo PPR, uzyska
zgod na zatrzymanie Mikoajczyka i przechwyci go w Sopocie lub w Gdyni.
Nie naley zapomina, e wikszo wspomnianych wtpliwoci wywoay enuncjacje
komunistycznej propagandy, ktre miay na celu zniwelowanie publikacji Zeszytw Histo-
rycznych; oznacza to, e nie rozwaamy wtpliwoci dotyczcych faktw, lecz manipulacji
faktami. Dorobiona ex post zoliwa interpretacja wydarzenia kopotliwego dla komunistw
rzdzi si wasnymi prawami, a jej analiza przypomina raczej dyskusj z hipotezami D-
nikena. Jeeli zaoymy, e wszystko byo pod kontrol, a potwierdzajce to dokumenty
zniszczono, bd dziaa specjalnych nie odnotowano na pimie, a wskazywane relacje nie
poddaj si sprawdzeniu ich wiarogodnoci, wwczas udowodni (a przynajmniej stwo-
rzy klimat wtpliwoci) mona wszystko, cznie z ldowaniem sowieckich kosmonautw
na Ksiycu.
W przebiegu ucieczki Mikoajczyka najpewniej nie kryj si adne specjalne tajemni-
ce. Ministerstwo Bezpieczestwa Publicznego najwyraniej nie wiedziao nic o fakcie do
24, a moe i 25 padziernika 1947 r.
14
A. Werblan, Wadysaw Gomuka, sekretarz generalny PPR, Warszawa 1988, s. 436437.
15
H. Piecuch, Spotkania z Fejginem. Zza kulis bezpieki, Warszawa 1990, s. 5262, 8792, 101;
take D. Baliszewski, Operacja Ucieczka Mikoajczyka, Wprost 2004, nr 45.
46
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EGrzeGorz eszczyski
MORDERSTWO W BuDKACH
PETRYKOWSKICH ZBRODNIA
NIEROZLICZONA
Budki Petrykowskie to wie pooona w gm. Pniewy, ok. 18 km na
zachd od Grjca, przy trasie mszczonowskiej, w woj. mazowieckim.
W grudniu 1945 r. funkcjonariusze uB zamordowali w tej miejscowo-
ci trzech akowcw z Obwodu Grjec-Guszec AK oraz prbowali
zabi dziaacza PSL. Poniej przytoczono dramatyczne zeznanie nie-
doszej ofary, a zarazem wiadka tych wydarze rolnika Jzefa
Sikorskiego, czonka PSL. Swoje zeznanie Sikorski zoy 13 grudnia
1945 r. przed Sdem Okrgowym w Warszawie z siedzib w Grjcu.
Przyj je sdzia ledczy Jan Tomaszewski, obecni byli take mjr
Jzef Czaplicki, przedstawiciel MBP z Warszawy, prokurator Henryk
Biernacki i adwokat Jzef Fabiaski oraz protokolantka zaprzysi-
ona Wanda Wasilewska.
Armia Czerwona, NKWD i podlegy im polski Urzd Bezpieczestwa przystpiy do roz-
prawy ze zbrojnym podziemiem polskim, gwnie poakowskim, jeszcze gdy trway dziaania
wojenne. Bdca po wojnie u steru wadzy PPR i podlegy jej resort bezpieczestwa zaczli
przeladowa rwnie dziaaczy powstaego w sierpniu 1945 r. PSL; zwaszcza przed re-
ferendum czerwcowym 1946 r. oraz przed wyborami do Sejmu 19 stycznia 1947 r. Komunici
twierdzili, e zarwno byli onierze AK, jak i dziaacze PSL s niebezpiecznymi wrogami,
wysugujcymi si emigracyjnemu rzdowi polskiemu i zachodnim mocarstwom.
W opisanym przypadku mamy do czynienia z morderstwami popenionymi przez
funkcjonariuszy UB. Nawet w wietle wczesnych wytycznych, nakazujcych funk-
cjonariuszom UB, MO, ORMO (wspomaganych przez specjalne oddziay sowieckie
i NKWD) walk z bandami, jak nazywano onierzy podziemia niepodlegociowego, mor-
derstwa te byy zwykymi przestpstwami kryminalnymi. Skrytobjczych mordw o podou
politycznym dokonyway w Polsce specjalne grupy operacyjne na polecenie KC PPR. Two-
rzyy one tzw. bandy pozorowane uzbrojone oddziay aktywistw partyjnych, robotnikw,
onierzy i ofcerw oddziaw partyzanckich ubranych po cywilnemu, powstae z inspiracji
UB, MO, Wojska Polskiego, KBW, a take cywilnych bojwek PPR. W terenie popeniay
one liczne zbrodnie na ludnoci cywilnej, naganiane pniej w propagandzie i przypisy-
wane reakcyjnemu podziemiu. Ich istnienie sankcjonoway najwysze czynniki cywilne
i wojskowe Polski ludowej. Szczeglnie dotkliwe byy dla mieszkacw wsi, gdzie sto-
sowano zasad odpowiedzialnoci zbiorowej [] za jak to okrelano zbrodnie doko-
nywane na [dziaaczach PPR i organw represji G..]
1
. Pierwszy dokument mwicy
1
onierze wyklci. Antykomunistyczne podziemie zbrojne po 1944 r., wybr i oprac. G. Wsow-
ski, L. ebrowski, Warszawa 1999, s. 338339.
47
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
o istnieniu takich band to meldunek szefa Pogotowia Akcji Specjalnej NSZ NZW Powiatu
Krasnystaw z 17 maja 1945 r.
2
Zbrodni w Budkach Petrykowskich dokonay tzw. szwadrony
mierci istniejce w MBP. O ich istnieniu opowiada sam Jzef wiato, po swej ucieczce na
Zachd w 1953 r. Istnienie jednej z takich grup wanie tej odpowiedzialnej za morderstwo
w Budkach Petrykowskich ujawnione zostao dziki ocalaemu wiadkowi. Przeoony-
mi i rozkazodawcami specgrup byli: kierownik Wydziau Ekonomicznego KC PPR Julian
Kole i jego ona Magda Trembliska
3
. Na obszarze woj. warszawskiego dyspozycje wydawa
czonek KP PPR w Pocku Jakub Krajewski Pestka
4
, na osobiste polecenie Trembliskiej,
ktra nakazywaa eliminowanie niewygodnych czonkw PPS i PSL. Warto tutaj doda,
e istnienie takiej grupy wyszo na jaw zupenie przypadkowo, podczas procesu o zabjstwo
milicjanta w Pocku, popenione przez jego przeoonego w 1950 r. Oddajmy na krtko gos
wiatle: W czasie dochodzenia Michalski [porucznik MO oskarony o powieszenie poste-
runkowego G..] opowiedzia dzieje specjalnej grupy likwidacyjnej, dziaajcej w 1945 r.
przy KC PPR. Zadaniem tej grupy byo likwidowanie niewygodnych czonkw partii komu-
nistycznej, czonkw PPS i oczywicie PSL Mikoajczyka. Likwidacja oznaczaa w praktyce
zwykle morderstwo. Z czasem grupa likwidacyjna, pewna swojej bezkarnoci, mordowaa
nie tylko dziaaczy politycznych, ale w ogle bogatszych obywateli, ktrych moga nastpnie
ograbi pod pretekstem akcji politycznej. Moga ona rzeczywicie grasowa bezkarnie tylko
dlatego, e kierownikiem jej by czonek KC partii Kuba Krajewski. [] A jak si pniej
przekonaem, osania j swym autorytetem towarzysz Bierut
5
. Nie powinien zatem dziwi
fakt, e jej czonkowie pozostali bezkarni, mimo kilku prb wznowienia procesu.
Mordercy zamierzali zabi pi osb zamieszkaych w Grjcu i w okolicach Grjca: J-
zefa Sikorskiego (18911970), zamonego rolnika (kuaka) ze wsi Krobw, dziaacza PSL;
Zbigniewa Tadeusza Hanke (19051945), dziaacza Stronnictwa Narodowego, sdziego Sdu
Grodzkiego w Grjcu, podczas okupacji m.in. delegata Delegatury Powiatowej Rzdu RP
w Grjcu, typowanego na wojewod warszawskiego (17 stycznia 1945 r. zosta aresztowany
przez bezpiek i osadzony w obozie przejciowym w Przyku k. Ryk, skd mia by wywie-
ziony do ZSRS; zwolniono go na skutek interwencji kolegw prawnikw); Bolesawa ukow-
skiego (18821945), czonka PSL, a podczas okupacji prezesa Stronnictwa Narodowego, za-
stpcy Delegata Powiatowego Rzdu RP, czonka Komisji Gospodarczej przy Komendzie AK
Grjec-Guszec, dyrektora Spdzielni Rolniczo-Handlowej Rolnik; Tadeusza Liszkiewi-
cza (zm. 1945), w czasie okupacji ppor. AK, od 1945 r. nauczyciela przysposobienia obronne-
go w gimnazjum i liceum w Grjcu; Stefana Nastul, ksigowego myna Grano w Grjcu,
ktrego jednak nie zastano w domu. Zbrodni, na osobiste polecenie Krajewskiego, dokona-
o omiu funkcjonariuszy MBP, byych partyzantw GL/AL z Pockiego, pod dowdztwem
2
L. ebrowski, Bandy pozorowane 1944-1947. Partyjne oddziay partyzanckie, Gazeta Polska
1996, nr 45, s. 15.
3
Jzef Kole czonek KC PPR i kierownik Wydziau Ekonomicznego KC (19451948), nastpnie
czonek KC PZPR (19481964), wiceminister fnansw (19511968), usunity w ramach czystki w 1968 r.
Zob. Z. Bayski, Mwi Jzef wiato. Za kulisami bezpieki i partii 19401955, Warszawa 2003,
s. 304. Magda Trembliska (zm. 1994) bya dziaaczka KPP, sekretarz KW PPR w Warszawie.
4
Jakub Krajewski Pestka osobicie kierowa grup pock, po 1956 r. wieloletni sekretarz
ZBoWiD. Jako jeden z nielicznych, w ogle nie zosta pocignity do odpowiedzialnoci karnej.
J. Morawski, Dla partii ycia nie szczdz. Jak komando UB dokonao zbrodni na dziaaczach PSL
z Grjca, ycie Warszawy z 19 I 1996, s. 6.
5
Z. Bayski, op.cit., s. 77.
48
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EWadysawa Rypiskiego Ryp, Starego, ktry zorganizowa grup mordercw spord
kolegw z partyzantki, a pniej MO
6
. Pocztkowo przybyli oni do Warszawy, gdzie za-
mieszkali w hotelu PPR w al. R, za w stoecznej siedzibie UB rozmawiali z nimi przed-
stawiciele partii. O zadaniach do wykonania poinformowa ich stary znajomy z partyzant-
ki Lucjan Markowski Czog wwczas zastpca kierownika wydziau rolnego KW PPR
w Warszawie. To on przywiz ich samochodem do Grjca w sobot, 1 grudnia. Grup pock
wzmocnili grjeccy funkcjonariusze UB
7
.
Protok przesuchania wiadka:
[...] Imi i nazwisko: Jzef Sikorski; wiek: [ur.] 1891, 1 lipca; imiona rodzicw: Piotr
i Petronela; miejsce zamieszkania: Kolonia Krobw, gm. Kobylin, pow. Grjec; zajcie:
rolnik; wyznanie: katolik; moralno: nie karany; stosunek do stron: pokrzywdzony.
Dnia 1 grudnia roku biecego po poudniu udaem si do mieszkania Felicji Michalskiej,
gdzie miaem interes do jej brata. Gdy we troje siedzielimy w kuchni, kto zapuka do tego
mieszkania. Michalska podesza do drzwi i zapytaa kto tam. Usyszaa odpowied swj,
a po tym Piwowarski. Odezwaem si, e to ode mnie mj sucy, co musiao si w domu
sta. Michalska otworzya drzwi i wszed mj chopak, Piwowarski, a za nim dwu nieznanych
mi mczyzn, o ile pamitam, to jeden wojskowy z automatem na plecach i rewolwerem
w rku, a drugi, zdaje si, e cywilny, te z automatem. Kto trzeci zosta w sieni. Przybyli
zwrcili si prosto do mnie i zapytali, jak si nazywam. Odpowiedziaem Sikorski. Na to
jeden aha i poczli mnie rewidowa. Wycignli mi kenkart i 5700 z gotwk, znajdujce
si luzem w tylnej kieszeni spodni. Rozleg si gos w sieni: Przeprowadzi szczegow
rewizj. Obecni w mieszkaniu zrozumieli, e to chodzi o rewizj domu i poczli szpera po
szafkach. Na to z sieni rozleg si gos: Dosy, zbiera si. Odnosio si to ju do mnie.
Woyem kouch i eskortowany z tyu wyszedem. W sieni przyczy si do nas, jak si
okazao, cywil, w krtkiej kurtce i dugich butach, w czapce, przepasany pasem na kurtce,
z rewolwerem w rku, czapka i kurtka koloru ciemnego.
Ksztatu czapki nie pamitam. Na drodze do furtki sta jeszcze jeden wojskowy, ktrego
minlimy i on poszed za nami tak, e mnie czterech eskortowao. Ulic Za stacj do-
szlimy do toru kolejki i wzdu torw do myna Greno, za ktrym przeszlimy przez tor
do ul. Kolejowej i ul. Kolejow do rogu ul. Walki Modych, gdzie sta samochd ciarowy
o nonoci 2 ton. Kryty brezentem, marki jego okreli nie mog. Podeszlimy do niego
z tyu i kazali mi wsi na ten samochd. Skrzynia tego samochodu bya drewniana, adnych
awek, pod cian szoferki leao kilka baniek paskich do benzyny, przyprszonych som
i tam na nich kazali mi usi. Poza mn do samochodu weszo 6 ludzi, z ktrych dwu usiado
na pododze samochodu. Byli to obaj cywile, na klapie tylnej usiado trzech wojskowych,
a jeden wojskowy sta na tyle obok siedzcych i wyglda ponad brezent do przodu, z automa-
tem w rku, ktry trzyma nad brezentem, widocznie na gotuj bro. Tak mnie podwieli
ul. Walki Modych do ul. Warszawskiej. Na Warszawskiej przypuszczaem, e jedziemy do
Warszawy, ale za mleczarni przed kocioem samochd skrci w lewo i wjecha w ul. Ko-
cieln, gdzie stan przed domem Staniszewskiego. Wszyscy konwojenci zeszli z samochodu
i stanli z tyu. W pewnej odlegoci od samochodu sycha byo jak rozmow i w chwil
po tym kroki oddalajcych si ludzi. Czterech tylko ludzi pozostao przy samochodzie, cigle
6
Z. Romanowska, Skrytobjczy mord w Budkach Petrykowskich, Sownik wiedzy o Grje-
ckiem, red. W. Szelg, z. 8, Grjec 1999, s. 97.
7
J. Morawski, op.cit., s. 5.
49
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
obstawiajc ty. Zosta przy samochodzie i szofer, cywil w czapce ciemnej i w palcie z ko-
nierzem. Palto byo czarne, sigao poniej kolan, w butach by dugich. Std wiem, e to by
szofer, e woali na niego szofer, daj papierosa. Po jakim czasie, po kilkunastu minutach
zegarka nie miaem sprowadzili jakiego mczyzn, ktrego posadzili koo mnie. Patrzc
na jego sylwetk, z ruchw i sylwetki poznaem dyrektora ukowskiego. Spytaem wic:
Czy pan dyrektor ukowski?. Tak jest, a tu kto? Sikorski. Przywitalimy si wic.
Wwczas ktry spyta ukowskiego, czy wie, gdzie mieszka Nastula gdy ten odpowie-
dzia, e nie, dziwili si, jak to moe nie wiedzie, mieszkajc w Grjcu, odeszli.
Ponownie odezwaem si wtedy, e Nastula mieszka koo kolejki. Kto musia to usysze
stojcy koo samochodu, gdy po przyprowadzeniu po jakim czasie trzeciego mczyzny,
ktrego nie znaem, a dopiero ostatnio dowiedziaem si, e by to Liszkiewicz, jeden z woj-
skowych, na ktrego obecni woali komendancie
8
, zbliy si do samochodu, wywoa mnie
do klapy i spyta szeptem, gdzie mieszka Nastula. Okreliem, e przy stacji, w drugim domu
od stacji. Gdy odpowiadaem gono, wymawiajc nazwisko Nastuli, kazali mi ciszej mwi
i jemu do ucha. Odeszli ponownie, i w komendant, i przyprowadzili czwartego mczyzn,
w ktrym dopiero w Koniach
9
poznaem sdziego Henkego. Po przyprowadzeniu czwartego
jeden z eskorantw zawoa: Szofer, do kierownicy. Usadowili si znowu trzech na kla-
pie, jeden stojc z automatem w rku i dwu cywilnych w rodku. Pojechalimy przez rynek,
Warszawsk, ul. Walki Modych do torw kolejki, gdzie samochd zatrzyma si, wykrci
z powrotem w kierunku miasta i komendant ponownie mnie spyta, gdzie Nastula mieszka,
i z trzema wojskowymi i ktrym cywilem (zaznaczam, e razem byo ich czterech) udali si
w kierunku domu Nastuli. Zaznaczyem, e moe go nie zastan, bo wyjecha do Katowic.
Wrcili po 10 minutach bez Nastuli. W momencie, gdymy ruszali z Kocielnej po Nastul,
na ratuszu zegar wybi 9-t. Wrcilimy do miasta ul. Walki Modych, z kolei pojechalimy
Warszawsk do mleczarni, ponownie ul. Kocieln i Kocieln w ul. Mszczonowsk, a do
miejsca, gdzie ul. przechodzi w szos i jest tam poczenie szosy Mszczonowskiej z szos
Mogielnick, krtk ulic. Na razie wszyscy konwojenci zeszli. Potem dwu wsiado, reszta si
krcia. Po jakiej p godziny, 40 minutach, z ul. Mogielnickiej w t krtk ulic czc szosy
skrci samochd owietlony. Wyszed od strony miasta, nie od szosy. Ten, ktrego nazywali
komendantem, przysoni oczy, przygldajc si; gdy samochd ten nas min, odezwa si:
to nasi. Samochd ten stan na przodzie przed naszym, co przy nim rozmawiali i oba sa-
mochody ruszyy po komendzie kogo wsiada. W momencie podejcia do tego samochodu
nie widziaem, dopiero przy wysiadaniu w Koniach spojrzaem na niego i widziaem, e jest to
samochd may, 4-osobowy, o tyle o liniach pochyych, nie bya to linia ciany tylnej pionowa.
W wietle ksiycowym kolor tego samochodu wydawa mi si jasnozielony. Przy ruszaniu ju
w trakcie jazdy, jeden zapyta drugiego z konwojentw Co? Pepeszka
10
wsiad do tamte-
go samochodu, drugi odpowiedzia mu tak. Po drodze samochd osobowy dwukrotnie si
psu. Dojechalimy do wsi Konie i samochody stany poza domem Wystrycha, tak, e ja ten
dom poznaem ju z samochodu. Konwojenci wszyscy zeszli i dwu czy trzech poszo do tego
domu, midzy nimi poszed jeden z samochodu osobowego, ktrego wszyscy dotd nazywali
komendantem. Jak zauwayem, by to mczyzna do tgi, w wieku 4245 lat o twarzy okr-
8
Prawdopodobnie chodzi o dowdc caej akcji, Wadysawa Rypiskiego z gu k. Pocka.
9
Wie w gm. Pniewy, niedaleko miejsca zbrodni. W opisywanym okresie siedziba gminy.
10
Pepeszka Edward Tyburski (19261982), jeden z funkcjonariuszy UB biorcych udzia
w egzekucji.
50
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Egej, penej, z lekka krostowatej (pryszcze). Koloru wosw nie pamitam, wyglda raczej na
blondyna. Wrcili po paru minutach i wtedy kazali nam zsiada, i parami cicho i spokojnie,
ja stanem w parze z sdzi Hanke i pierwsi weszlimy na podwrze, a nastpnie do ciemnej
sieni, na ty sieni i do pustego mieszkania. Przechodzc koo owietlonego okna i nastpnie sie-
ni, usyszaem piewy i haasy, widocznie odbywaa si zabawa
11
. Po wejciu do tego pustego
mieszkania, ktry z wojskowych podnis koc i zasoni okno i wtedy wnieli wiece. W wietle
tej wiecy dopiero poznaem sdziego Hankego. Kazali nam wszystkim skupi si w kcie przy
rozwalonej kuchni, ktra mieci si w drugiej izbie i zostao si dwu do pilnowania nas, jeden
cywilny wzrostu redniego i krtkiej kurtce [...]. Ten stan przy oknie i trzyma bro w pogo-
towiu. Drugi w cakowicie wojskowym ubraniu [...], z wygldu 2526 lat, z rewolwerem po-
dobnym do nagana, tylko moe o duszej lufe, ktrym bawi si, wymachujc rk. W takim
zespole bylimy ze 40 minut, do godziny. Po tej godzinie, po uciszeniu si zupenym w domu,
wywoano prof. Liszkiewicza, nazywajc go rodkowal (miejsce jego zamieszkania). Po
10 minutach prof. Liszkiewicz wrci bez jesionki ze ladami pobicia na twarzy, gdy mia usta
napuchnite. Z kolei wywoano syndykat (ukowskiego), ktry po paru minutach wrci bez
futra, obrczki i piercienia oraz zegarka. Zawoano sdzia i wyszed sdzia Hanke. W tym
momencie zabrali wiec i zostalimy bez wiata. Po paru minutach przyprowadzili sdziego
i w wietle latarki zauwayem, e jest bez futra. Wywoali z kolei po nazwisku Sikorski.
Wyszedem z sieni i dwu mnie pochwycio i wprowadzio do mieszkania po prawej stronie
sieni poprzez ciemn izb do owietlonej. Zastaem tam moe 5 ludzi. Dwu z nich skoczyo do
mnie i zaczo szarpa kouch, chcc go zdj. Odezwaem si, e sam zdejm i zdjem go.
Spojrzaem na owego komendanta, ktrego gwiazdek na naramiennikach nie zauwayem, i ten
pokazujc kierunek, kaza mi rzuci kouch na kup, gdzie leaa ju odzie moich poprzed-
nikw. Zrewidowali mnie jeszcze raz, zapytujc, czy nie mam pienidzy. Odpowiedziaem, e
pienidze ju na pocztku mi odebrano, i wtedy jeden wojskowy poda do stolika, przy ktrym
siedzia cywilny i komendant moje pienidze i kennkart. Komendant zacz liczy pieni-
dze i pooy je na plik papierw i innych dokumentw, prawdopodobnie moich poprzednikw.
Wtedy zacz mnie pyta sdzia cywil. Nazwaem go sam sdzi, bo uwaaem, e jestem
pod jakim sdem. Sdzia zapyta mnie, do jakiej partii naleaem w okresie okupacji. Od-
powiedziaem, e do adnej. A na to pytanie, do jakiej obecnie nale, odpowiedziaem, e do
PSL, i wtedy pado pytanie sdziego a gdzie syn? Odpowiedziaem, e jest na zachodzie,
w Lidzbarku. Z kolei pytanie ile lat? Co robi? Podaem jego wiek i zawd. Do jakiej partii
nalea i naley. Daem odpowied. Sdzia ponownie zacz mnie pyta, do jakiej partii na-
leaem i nale, na moj odpowied, e do PSL, usyszaem: Aha, do PSL, to wam si Witos
podoba. Znacie Witosa? Powiedziaem, e znam od czasu pierwszej wojny. A Stronnictwo
Ludowe
12
wam si nie podobao? To nie polskie stronnictwo wedug was? Odpowiedziaem,
e uwaam je za polskie, ale programowo odpowiada mi stronnictwo PSL.
11
Dokadnie w tym czasie, w tym samym domu za cian (u gospodarza Wystrycha) odbywaa si
zabawa z udziaem onierzy AK, ktrzy nic nie wiedzieli, e w izbie obok tocz si ubeckie prze-
suchania ich kolegw. Po latach, w 1989 r., wspomina jeden z uczestnikw tej zabawy Wacaw
Czarnecki byy komendant BCh w Koniach: Jak[o] wjt byem na tej zabawie. Razem z nami by
Wadek Kasprzak z MO. Byo sporo ludzi z AK. Kady w kieszeni mia jakiego gnata. Gdybymy
wiedzieli, e za cian czterech naszych czeka na rozwak!, cyt. za J. Kania, Wam si Witos podo-
ba? wiadek zza grobu, Zielony Sztandar 1989, nr 4, s. 6.
12
Stronnictwo Ludowe (SL) zorganizowane w latach 19441945 przez dziaaczy ludowych
wspdziaajcych z komunistami. Byo w opozycji do PSL Stanisawa Mikoajczyka i weszo w skad
51
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
W tym momencie usyszaem jaki ruch na dworze, komendant da rozkaz cisza, po
czym podszed do ka, ktre dopiero w tym momencie zauwayem, i trci lec w nim ko-
biet w ubraniu, do ktrej powiedzia pgosem, ale ja syszaem: Wyjdcie i zaatwcie tak,
aby oni poszli
13
. Kobieta wysza. W ku zauwayem mczyzn odwrconego do ciany.
Po paru minutach kobieta wrcia, mwic, e nie moe sobie da rady, nie chc odej. Jesz-
cze raz powtrzy jej komendant, eby posza i zaatwia tak, eby odeszli. Po paru minu-
tach wrcia, przynoszc jeszcze jedn wiec i owiadczya, e ju poszli. Do czasu powrotu
kobiety badanie byo przerwane i w izbie panowaa cisza. Po jej powrocie sdzia ponownie
zabra si do badania mnie i zapyta mnie m.in.: To znacie krwawego Kiernika
14
, tego mini-
stra z Krakowa zapewne? Odpowiedziaem, e osobicie nie znam, ale czytaem o nim i sy-
szaem. Cae badanie byo w tonie ironicznym, z kilkakrotnym podkrelaniem, e tak mi si
podoba w PSL. Zapyta mnie, jak oddaem kontyngent. Odpowiedziaem, e zboa w 60 proc.,
a kartofe w 85 proc. Z kolei odezwa si: To wam si podoba tylko PSL, a ustrj wam si nie
podoba? Odpowiedziaem, e mnie si adna obecna partia nie podoba, e teraz trzeba budo-
wa Polsk, a potem robi partie. Na tym badanie si skoczyo. Kiedy mnie wyprowadzili,
poprosiem o kouch i komendant mi odpowiedzia, e wszyscy razem dostaniemy okrycia.
Wyprowadzili mnie do pustego mieszkania, do pozostaych trzech, i po kilku minutach kazali
wyj parami cichutko i spokojnie, otaczajc kad par czterema ludmi. Okry naszych nie
widziaem, eby wynosili. Wsiedlimy do samochodu i w takim samym porzdku, w jakim
przyjechalimy, i dojechalimy na 17 km od Grjca w kierunku Mszczonowa. Tu samochody
si zatrzymay. Z osobowego wyszed komendant i kaza wszystkim wysiada. Wtedy zo-
baczyem 10 ludzi. Czy by szofer naszego samochodu nie wiem. Komendant poszed na
lewo w pole i kaza prowadzi nas za sob. Gdy doszed do bruzdy, kaza nam w tej brudzie
stan. Stanlimy w nastpujcej kolejnoci. Ja pierwszy na lewo, Hanke, za nim ukowski,
na kocu Liszkiewicz. Komendant kaza rozbiera si nam. Wtedy zrozumielimy, o co
chodzi i poczlimy prosi o ycie, tumaczc, e jestemy niewinni, e yjemy w niepodle-
gej Polsce i chcemy dla niej pracowa. Ja odezwaem si do komendanta, e przynajmniej
chc wiedzie, za co gin. W tym momencie sdzia Hanke odezwa si: Szukajcie winnych
midzy sob. Wtedy jeden z onierzy podskoczy, uderzy mnie na odlew lew rk w twarz,
sdziego Hankego tak samo i w tym momencie pad strza. Ja udaem, e zostaem trafo-
ny i upadem twarz do ziemi, a obok mnie upad Hanke. Rozleg si gos komendanta:
Skurwysyny, stracilicie trzech naszych ludzi i ze mn bycie to samo zrobili, gdybym tam
by. Zrozumiaem, e chodzi o trzech funkcjonariuszy bezpieczestwa, ktrzy kilka dni temu
zginli z rk nieujawnionej bandy i pogrzeb odby si w Grjcu, wszystkich trzech jednego
dnia
15
. Po tych sowach pady dwa strzay, usyszaem rzenia, kto si odezwa: Czego
bloku wyborczego z PPR i PPS w 1947 r., a nastpnie stao si trzonem podporzdkowanego PZPR
Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego.
13
Kobiet t bya wacicielka mieszkania Jzefa Niewiadomska, sekretarz komrki PPR
w Koniach. Po zeznaniach Sikorskiego rozesano za ni listy gocze, gdy zacza si ukrywa. Jej
siedemdziesicioletni, guchy m mia rzekomo nic nie wiedzie o dziaalnoci ony w PPR. Zob.
J. Morawski, op.cit.
14
Wadysaw Kiernik (18791971) w II RP dziaacz PSL Piast, bliski wsppracownik Wincen-
tego Witosa. Po wojnie krytyk polityki Stanisawa Mikoajczyka, zwaszcza w kwestii jego sprzeciwu
wobec przystpienia do tzw. bloku stronnictw demokratycznych, organizowanego przez komunistw.
15
Chodzi o akcj zbrojn ROAK w Grjcu z 21 listopada 1945 r. Wwczas to okoo stu onierzy
tej organizacji zaatakowao budynek Caritas w Grjcu, bdcy w czasie wojny siedzib gestapo,
52
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Erzzisz jak wieprz, zajd mu od gowy i rbnij w eb. Usyszaem jeszcze dwa strzay i so-
wa komendanta: Dajcie spokj, nie rbcie szumu. Potem podszed do mnie ktry i zacz
mnie rozbiera, zdj mi buty, skarpety i spodnie, po czym odwrci mnie, by odpi spodnie.
Zostaem w kamizelce i bielinie. Nastpnie usyszaem gos komendanta: Dajcie spokj,
wykopcie dwa doy. Po wykopaniu dow cignito mnie za nogi do dou. Wtedy podrapa-
em sobie o grud skr na piersiach i brzuchu. Po przycigniciu do dou, jeden wzi mnie
za nogi, drugi za ubranie i wrzucili mnie na zwoki sdziego Hankego twarz do dou i gow
do ng sdziego, i nastpnie przysypali ziemi i nogi [nogami] udeptali. Przy przysypywaniu
kto si odezwa zdaje si, e komendant: Bd miay jutro psy z wami robot. Po zasy-
paniu dou udeptali ziemi, ale jedynie do poowy tuowia i na nogach. Po chwili usyszaem,
jak odchodzili i warkot manewrujcych samochodw. Gdy wszystko ucicho, oswobodziem
gow, rozejrzaem si i widzc, e nikogo nie ma, wylazem z dou w brudzie. Rozejrzaem
si i ujrzaem co w rodzaju zabudowania, i udaem si w tym kierunku.
Dobijaem si kolejno do trzech chat, w kocu wyszed gospodarz z drugiej chaty, Szy-
maski, i zabra mnie spod trzeciej do siebie. Tam pozwolili mi si ogrza, opowiedziaem, co
si stao, zaopiekowali si mn i rano odwieli do domu. Po zawiadomieniu rodziny i wadz
PSL w osobie p. Dbskiego
16
(listownie), skryem si, obawiajc si, e w dalszym cigu mog
mnie przeladowa jako jedynego ywego wiadka caego zajcia. Cay czas byem zdania
i obecnie tak samo sdz, e caa akcja bya kierowana przez Urzd Bezpieczestwa w Grjcu,
gdy samochd osobowy dojecha od strony, gdzie znajduje si budynek bezpieczestwa
17
,
a nastpnie ze sw komendanta akcji: Skurwysyny, stracilicie trzech naszych ludzi itd..
adnego z napastnikw nie poznaem i nie znaem adnego nigdy z widzenia, jedynie zdaje
si, e cywilnego w pelerynie, ktry mnie bada, a ktrego nazwaem sdzi, widziaem
w przeddzie w Rolniku w poudnie. Dopytywa si o dyr. ukowskiego, gdy ma do niego
interes osobisty. Obecny przy tym Pgowski zapyta, kim jest; odpowiedzia: Jestem z UB.
Wtedy obejrzaem si na niego, ubrany by w dugim palcie z futrzanym konierzem, czar-
nym barankowym konierzem, paszcz czarny i kapelusz mikki, czarny. Lat 2530. redniego
wzrostu, zdaje si brunet. Badajcy za mnie ubrany by w krtkiej marynarce i narzucon
mia pelerynk koloru czarnego. Nisi wojskowi byli jednolicie umundurowani, bez odznak,
jedynie obuwie byo rne. Nadmieniam, e do adnej organizacji w czasie wojny nie nalea-
em, jedynie mj modszy syn, ktry umar w 44 r., nalea do AK. Czy i do jakiej organizacji
naleeli pozostali pokrzywdzeni nie wiem. Znam komendanta UB w Grjcu Zapartego i ref.
Lessa oraz okoo 10 funkcjonariuszy UB w Grjcu, lecz adnego z nich w tej grupie egzekucyj-
nej nie widziaem. Widziaem jedynie samochody osobowe UB z Grjca, lecz tego samochodu,
ktrym jecha komendant akcji, w Grjcu nie widziaem. Na tym kocz swoje zeznanie
18
.
a po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej UB. Celem byo uwolnienie winiw politycznych
(gwnie onierzy antyhitlerowskiego podziemia, czonkw PSL i miejscowych kuakw) prze-
trzymywanych i brutalnie przesuchiwanych przez bezpiek. Mimo trwajcej ponad godzin walki
midzy byymi akowcami a funkcjonariuszami UB, nie udao si uwolni osadzonych. W wyniku
wymiany ognia zgino dwch lub wg innych rde trzech stranikw, funkcjonariuszy PUBP, ran-
ny zosta take jeden z onierzy AK, ktremu natychmiast po akcji udzielono pierwszej pomocy me-
dycznej. Zob. H. widerski, Armia Krajowa w obwodzie Grjec-Guszec, Warszawa 1993, s. 241.
16
Antoni Dbski (19111970) I wiceprezes Zarzdu Powiatowego PSL w Grjcu.
17
Za ca akcj odpowiadao, jak zaznaczono na pocztku, nie dowdztwo UB w Grjcu, lecz
funkcjonariusze z Pocka, wspomagani przez tamtejszych milicjantw i grjeck bezpiek.
18
Protok przesuchania wiadka, POSTP Kwartalnik Niezaleny Ruchu Niepodlegocio-
wego i Samorzdu stycze 1985, nr 15.
53
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Jzef Sikorski po ucieczce z miejsca egzekucji uda si od ukrywajcego go gospodarza
do swego domu w Kolonii Krobw k. Grjca. W tym czasie by poszukiwany przez sw cr-
k, Mariann. Gdy powrci nastpnego dnia do domu, powiedzia: Przywitaj si ze mn,
crko, bo wrciem z tamtego wiata
19
. Po przebraniu si i krtkim odpoczynku, 3 grudnia,
w przebraniu jako pomocnik gospodarza wiozcego winie wyjecha do Warszawy. Tam
najpierw schroni si w ambasadzie USA, a nastpnie po kilku dniach zgosi si do Zarzdu
Wojewdzkiego PSL, gdzie opowiedzia o caym zajciu
20
. Nastpnie za zoy powysze
zeznanie przed Sdem Okrgowym. Po wizycie w siedzibie PSL w stolicy i zoeniu zeznania
sdowego, Sikorski znw si ukrywa
21
.
Przed pogrzebem ofar on sdziego Zbigniewa Hanke Halin odwiedzio dwch
funkcjonariuszy UB z Grjca, ktrzy nalegali, by napisaa owiadczenie, e ma zamordo-
waa banda, do ktrej nalea, a wic dziaacze SN. Ona jednak nie wystraszya si i skon-
taktowaa si z ministrem sprawiedliwoci Henrykiem witkowskim, ktry obieca jej wy-
jani spraw mierci ma, czego jednak nie uczyni.
Sprawa nabraa rozgosu nie tylko w rodowisku ludowcw i czonkw byej AK, ale tak-
e wrd zachodnich dyplomatw, przebywajcych na placwkach w Polsce. O morderstwie
dokonanym w Budkach Petrykowskich informowa swj rzd brytyjski ambasador Victor
Cavendish-Bentick w poufnym raporcie z 17 grudnia 1945 r. Oto fragment tej relacji:
Ostatnio zainteresowaem si wydarzeniem w Grjcu, gdzie wadze bezpieczestwa s
szczeglnie bezwzgldne. Pod koniec listopada ludno, nie mogc ju znie ustawicznego
ucisku, gwatw i korupcji, zaatakowaa siedzib UB i zabia kilku waniejszych funkcjona-
riuszy.
Obecnie okazao si, e bez istotnego powodu 1 grudnia wadze bezpieczestwa areszto-
way Bolesawa ukowskiego, dyrektora Powiatowej Spdzielni Rolniczej, Zbigniewa Han-
ke, kierownika Sdu Grodzkiego, Tadeusza Liszkiewicza, profesora gimnazjalnego, i jednego
chopa nazwiskiem Sikorski. Wywieziono ich za miasto i bez sdu zastrzelono.
Zbrodnia zostaa zdemaskowana przypadkowo. Chop by tylko ranny, wydosta si spod
trupw i przy pomocy przyjaci dotar do Warszawy, gdzie zawiadomi wadze PSL o zata-
jonej egzekucji UB
22
.
Po nagonieniu sprawy wszczto ledztwo. Na miejsce zbrodni przyby wiceprokurator
wojewdzki z Warszawy i sdzia ledczy. W wyniku badania przez lekarza sdowego, oka-
zao si, e pogrzebano ywcem jeszcze jedn ofar prof. Liszkiewicza ktry odnis
powierzchowne rany od kul, za bezporedni przyczyn mierci byo uduszenie wskutek
przysypania ziemi
23
. Zatrzymano take kilku sprawcw i mocodawcw, w tym m.in. Trem-
blisk. Sprawa mordu w Budkach Petrykowskich dosza do wiadomoci Gomuki, ktry
zwolni Tremblisk ze stanowiska sekretarza wojewdzkiego PPR i grupa likwidacyjna roz-
pierzcha si, ale czonkowie jej otrzymali nie najgorsze posady. Trembliska obja odpo-
wiedzialne stanowisko w KC, a Kole i Krajewski trwali nadal na swych odpowiedzialnych
pozycjach partyjnych
24
. Mimo to zabjcy musieli opuci pow. pocki, gdy zbyt wiele osb,
19
Relacja crki, Marianny Piwowarskiej, J. Kania, op.cit., s. 5.
20
Z. Romanowska, op.cit., s. 99100.
21
J. Morawski, op.cit.
22
Akta Foreign Offce, T. enczykowski, Dramatyczny rok 1945, omianki 2005, s. 246247.
23
J. Morawski, op.cit.
24
Zeznanie w RWE J. wiaty, Z. Bayski, op.cit., s. 7778.
54
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ena skutek nagonienia sprawy, dowiedziao si o ich zbrodniach, nie tylko opisanej w tym ar-
tykule. Przerzucono ich do Biaegostoku, gdzie kilku z Pepeszk na czele znalazo prac
w tamtejszym UB, pozostali w MO.
Na ponowne wszczcie postpowania trzeba byo poczeka a do odwily padzierniko-
wej. W 1957 r. wniosek w tej sprawie do Prokuratury Powiatowej w Grjcu zoya Halina
Hanke. Przesuchano wwczas Jzefa Sikorskiego. Tym razem ujawni on nazwiska rozpo-
znanych przez siebie sprawcw, czego nie uczyni poprzednio, w obawie o wasne ycie. Wy-
mieni m.in. Wacawa Zawadzkiego z UB w Grjcu, ktry mia prowadzi grup z Pocka
po terenie grjeckim. Potwierdzaoby to ostatecznie wspudzia grjeckiego UB w zbrodni.
Ten oczywicie wszystkiemu zaprzeczy. Zatrzymano jednake ponownie pozostaych zabj-
cw, w tym Tyburskiego Pepeszk, ktry ukry si gdzie w PGR w Olsztyskiem. Mimo e
powoywa si na osobist znajomo z Gomuk i jego on, a take z Zenonem Kliszk, zo-
sta aresztowany
25
. Jednak po przekazaniu ledztwa do Prokuratury Wojewdzkiej w Warsza-
wie, a nastpnie stoecznej Izby Karnej Sdu Najwyszego, ta ostatnia 10 maja 1958 r. spraw
umorzya, powoujc si na amnesti z 22 lutego 1947 r. Mimo to udao si ustali w wik-
szoci skad omioosobowej grupy, ktra dokonaa mordu. Wszyscy jej czonkowie byli funk-
cjonariuszami bezpieki, a na ich czele sta wspominany kilkakrotnie Rypiski, oprcz niego
za m.in. Edward Tyburski, Wadysaw Wjcik, Lucjan Markowski, Wacaw Zawadzki. Jako
uzasadnienie umorzenia sprawy sd poda, e w okresie dokonania mordu toczya si silna
walka polityczna, a onierze podziemia dokonywali licznych napadw zbrojnych na urzdy
i funkcjonariuszy resortu bezpieczestwa, take w rejonie grjeckim
26
. To z kolei miao po-
wodowa zastraszenie i prowadzi do nieustannej gotowoci bojowej milicjantw i ubekw,
ktrzy nie spali w domach, a na posterunkach
27
.
Do sprawy powrcono ju w wolnej Polsce 18 kwietnia 1990 r., kiedy to Jzef Rusz-
kowski w imieniu wiatowego Zwizku onierzy AK Obwodu Grjec-Guszec przesa
do Ministerstwa Sprawiedliwoci zawiadomienie o popenieniu przestpstwa potrjnego za-
bjstwa i usiowania zabjstwa, dokonanego przez byych funkcjonariuszy MBP. Mimo to
prokurator grjecki ponownie umorzy ledztwo, uznajc je za zamknite.
Staraniem wiatowego Zwizku onierzy AK Okrg Warszawski, w miejscu mordu
odsonito 2 czerwca 1992 r. skromny pomnik z nazwiskami pomordowanych.
25
J. Morawski, op.cit. Z celi wiziennej Pepeszka napisa 7 czerwca 1957 r. list do Prokuratora
Generalnego PRL, w ktrym powoywa si na przemiany padziernikowe oraz na to, e do 1947 r.
trwa w Polsce okres rewolucji, wic takie metody dziaania byy konieczne. Zapowiedzia te
godwk, jako znak protestu przeciwko aresztowaniu go. Za 12 czerwca wysa list do Gomuki,
w ktrym do jasno da do zrozumienia, na czyj rozkaz wykonywa polecenia, i niedwuznacznie
zapowiedzia, e w toku ledztwa moe ujawni swych mocodawcw z najwyszych organw pa-
stwowych. To zapewne zaniepokoio wczesnego I sekretarza KC PZPR, ktry, by moe, osobicie
wyda polecenie przerwania i umorzenia ledztwa wobec byych funkcjonariuszy stalinowskiej bez-
pieki w obawie o ujawnienie jego roli w procesie zdobywania wadzy w Polsce po 1944 r. Ibidem.
26
Tu po zakoczeniu II wojny wiatowej ROAK dokona kilku egzekucji pracownikw, tak woj-
skowych, jak i cywilnych, PUBP i MO w samym Grjcu oraz powiecie. Wicej na ten temat H. wi-
derski, Armia Krajowa w obwodzie Grjec-Guszec, Warszawa 1993, s. 240241; Z. Romanowska,
op.cit., s. 100101.
27
Fragment uzasadnienia umorzenia postpowania, sygn. akt I KO 72/58, cyt. za Z. Romanowska,
op.cit., s. 100.
55
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
boGusAw wjcik, iPn rzeszw
NIE WALCZYMY PICI,
ALE IDE
POLSKIE STRONNICTWO LuDOWE NA RZESZOWSZCZYNIE
WOBEC REPRESJI KOMuNISTYCZNYCH W LATACH 19451949
Po zakoczeniu II wojny wiatowej prb ratowania resztek polskiej demokracji podja
jedyna legalna z perspektywy sowieckiej opozycja polityczna, jak stanowi ruch ludo-
wy zorganizowany wok Polskiego Stronnictwa Ludowego pod przywdztwem Stanisawa
Mikoajczyka. Prba ta nie moga si powie, poniewa w standardach komunistycznych
demokracja oznaczaa w rzeczywistoci dyktat jednej partii.
Historia rozpracowania i likwidacji PSL przez pozostajcy pod kontrol komunistw
Urzd Bezpieczestwa pozostaje wiadectwem represji i manipulacji politycznych o trudnej
do wyobraenia skali. Przypiecztowaniem tych dziaa byy faszerstwa wynikw referen-
dum ludowego w 1946 r. i wyborw do Sejmu Ustawodawczego w 1947 r. oraz utworzenie
w 1949 r. Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego.
Ruch ludowy przed powstaniem PSL
Dziaacze Polskiej Partii Robotniczej, wiadomi znaczenia Stronnictwa Ludowego
Roch
1
w strukturach Polskiego Pastwa Podziemnego, ju w 1943 r. podjli prb rozmw
z przedstawicielami ludowych wadz konspiracyjnych celem nawizania wsppracy
2
. Po-
niewa wyniki tych rozmw nie przyniosy oczekiwanych rezultatw, z inicjatywy PPR, ktra
dya do rozbicia ruchu ludowego, powoano w 1944 r. SL Wola Ludu, a po wyzwoleniu
Lubelszczyzny tzw. SL lubelskie. Po wkroczeniu Armii Czerwonej na Rzeszowszczyzn
w lipcu i sierpniu 1944 r., rozpocz si kolejny etap tych dziaa. Dziaacze SL Wola Ludu
3

aktywnie wczyli si w organizowanie lokalnej administracji i ycia spoecznego, jeszcze
zanim doszo do stopniowego ujawniania si silnych na tym terenie ludowcw, ktrzy dziaali
w strukturach podziemnych i nie zamierzali podporzdkowywa si popieranym przez PPR
dziaaczom. Andrzej Daszkiewicz tak to opisuje: Dla przykadu mona poda, e w pierwszym
skadzie Powiatowej Rady Narodowej (PRN) w Nisku mieli oni 9 przedstawicieli, a PPR 2,
PPS 3 i tzw. demokraci 5. W Mielcu dysponowali 50 proc. mandatw w podobnej radzie.
W pierwszym skadzie dbickiej PRN byo tylko 5 ludowcw i 4 przedstawicieli inteligencji,
w acucie SL miao 23 swych radnych, PPR 5, PPS 2, 4 byo bezpartyjnych. Przewag w ra-
1
Zbrojnym ramieniem SL Roch byy Bataliony Chopskie, druga po Armii Krajowej sia zbroj-
na Podziemnego Pastwa Polskiego. W czynnej walce z okupantem uczestniczyo ponad 157 tysicy
onierzy BCh; 70 oddziaw partyzanckich i okoo 400 Oddziaw Specjalnych BCh przeprowadzio
kilkaset tysicy akcji, w tym 830 bitew i potyczek. W walce z Niemcami zgino ponad 10 tysicy
dziaaczy ludowych i onierzy BCh. J. Gmitruk, Z myl o ludowej i niepodlegej, [w:] Ruch ludowy
w Maopolsce, red. J. Gmitruk, D. Pasiak, Warszawa 1997, s. 6.
2
B. Dere, Polskie Stronnictwo Ludowe w Krakowskiem 19451947, Warszawa 1998, s. 20.
3
Por. M. Szpytma, Prby dezintegracji ruchu ludowego w Polsce poudniowej na przykadzie
Maopolskiej Grupy Jedno Ludowa (19461947), [w:] Represje wobec wsi i ruchu ludowego
(19441956), red. J. Gmitruk, Z. Nawrocki, Warszawa 2003, s. 115.
56
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Edach powiatowych mieli ludowcy w Przeworsku, Lubaczowie itd. Na przeomie 1944 i 1945 r.
w skadzie powiatowych rad narodowych (bez gorlickiej, jasielskiej i rzeszowskiej) byo 210
przedstawicieli SL, 100 PPR, 80 PPS, 33 SD i 73 bezpartyjnych
4
. Niezmiernie wane jest
rwnie to, e dziaacze ci po powstaniu Polskiego Stronnictwa Ludowego w olbrzymiej
wikszoci weszli w jego skad
5
.
Naley pamita, e niezalenie od wspomnianych dziaa, ktre mogy stwarza pozory
demokracji, architekci politycznych przemian w Polsce praktycznie wprowadzali w ycie
doktryn, zgodnie z ktr Polska miaa sta si jednym z pastw satelickich Zwizku Sowie-
ckiego. Poniewa moliwoci rnych grup o proweniencji komunistycznej na terenie Pol-
ski nie byy zbyt due, faktycznie gwnym oparciem dla dziaa administracyjnych wadz
komunistycznych w Polsce byy formacje radzieckich sub specjalnych
6
. Po przeksztace-
niu PKWN w Rzd Tymczasowy, przystpiono do reformy rolnej, rozbudowy struktur PPR,
wzmocnienia aparatu UBP oraz tworzenia siatki informatorw i agentw
7
. Za najwaniejsze
uznano rozbicie struktur Polskiego Pastwa Podziemnego.
W zupenie inny sposb, ale te bardzo szybko, swoje struktury odbudowywali ludowcy.
Byy to dziaania oddolne, podejmowane z jednej strony ze wiadomoci intencji kie-
rownictwa PPR i bezpieki, z drugiej za odwoujce si do mechanizmw obowizujcych
w systemach demokratycznych. W raporcie z pocztku marca 1945 r. por. Longin Koarz,
kierownik WUBP w Rzeszowie, omawiajc sytuacj polityczn w podlegym mu rejonie,
stwierdzi, e w pow. przeworskim wie postpuje po linii pobudzajcej j do ycia dzia-
alnoci politycznej przez Wiciowcw i Ludowcw
8
. Uwaa te, e w pow. rzeszowskim
najsilniejsz organizacj demokratyczn jest Str[onnictwo] Lud[owe], a to ze wzgldu na
przewag ludnoci rolniczej
9
, a w pow. kronieskim: Stronnictwo Ludowe tak jak inne
organizacje rozwija si bardzo silnie
10
.
Znamienny jest take raport por. Koarza z 31 marca 1945 r., w ktrym stwierdza: Partie
demokratyczne rozwijaj si w dalszym cigu. Ostatnio dao si zauway, i w niektrych
partiach demokratycznych pojawia si coraz to wicej czynnikw reakcyjnych, pchajcych
4
A. Daszkiewicz, Polskie Stronnictwo Ludowe na Rzeszowszczynie 19451947. Lata walki, Rze-
szw 1993, s. 5.
5
Ibidem.
6
S. Dbrowski, Polska i Polacy wobec radziecko-komunistycznego zagroenia (19431945), [w:]
PSL w realiach spoeczno-politycznych Dolnego lska drugiej poowy lat czterdziestych XX w.,
oprac. J. Syrnyk, Wrocaw 2008, s. 12. Sowieccy komendanci, podporzdkowanych NKWD komend
wojennych, dysponujc nieograniczon wadz, realizowali w praktyce zamierzenia polityczne Mos-
kwy. Por. B. Dere, op.cit., s. 912.
7
Skal dziaa zwizanych z rozrostem aparatu bezpieczestwa na Rzeszowszczynie obrazuje
m.in. raport kierownika WUBP w Rzeszowie do gen. Stanisawa Radkiewicza kierownika Resortu
Bezpieczestwa Publicznego w Lublinie z 27 XII 1944 r. Por. AIPN Rz 04/34, Raport sytuacyjny
kierownika WUBP w Rzeszowie do kierownika Resortu Bezpieczestwa Publicznego w Lublinie za
okres od 10 XII do 27 XII 1944 r., k. 2735. Raport kierownika WUBP w Rzeszowie z 25 II 1945 r.
wspomina, e na terenie woj. rzeszowskiego UBP pozyska 212 agentw i 441 informatorw. Por.
AIPN Rz 04/34, Raport sytuacyjny kierownika WUBP w Rzeszowie do Ministerstwa Bezpiecze-
stwa Publicznego w Lublinie, k. 72.
8
AIPN Rz 04/34, Raport sytuacyjny kierownika WUBP w Rzeszowie do MBP w Lublinie za
okres od 19 II do 1 III 1945 r., Rzeszw, 1 III 1945 r., k. 76.
9
Ibidem.
10
Ibidem, k. 77.
57
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
si na znaczniejsze stanowiska
11
. Kolejny raport kierownika WUBP w Rzeszowie sygnali-
zuje: Praca Str[onnictwa] Lud[owego] nie idzie wytyczn po linii obecnego Rzdu. Zaob-
serwowano nawet, e poszczeglni czonkowie Str[onnictwa] Lud[owego] s przychylnie na-
stawieni do Rzdu emigracyjnego w Londynie i rozgaszaj faszyw propagand w stosunku
do PPR-u
12
.
Na Rzeszowszczynie stopie poparcia dla ludowcw by wielokrotnie wyszy ni dla PPR.
Zestawienie danych znajduje si m.in. w raporcie kierownika WUBP w Rzeszowie z 10 maja
1945 r. Koarz donosi, e na terenie pow. rzeszowskiego, gdzie SL miao kilka tysicy czon-
kw, Str[onnictwo] Lud[owe] cieszy si moe najwiksz sympati znacznej czci ludnoci
wiejskiej. PPR jest liczebnie sabsz organizacj, ale wpyw jej jest do silny
13
. Pisa rw-
nie, e na terenie pow. kolbuszowskiego [...] wie skupia si w Stronnictwie Ludowym w 30
koach z iloci czonkw okoo 3000. Liczba ta powoli, lecz stale wzrasta. Modzie wiejska
przewanie jest skupiona w organizacji modzieowej Wici w 15 koach z iloci czonkw
ponad 350 z powiatowym zarzdem w Kolbuszowej
14
. Natomiast w pow. kronieskim na
440 czonkw PPR i 1880 czonkw PPS, przypadao 11 630 czonkw SL. Najsilniejsze koa
SL zostay zorganizowane we Frysztaku, Lubli, Korczynie, Miejscu Piastowym i w Gliniku.
Podobne proporcje przynalenoci do organizacji partyjnych zaobserwowano w pow. acu-
ckim, gdzie PPR liczya 320 czonkw, podczas gdy SL 10 tys.
Analiza kolejnych raportw kierowni-
ctwa WUBP w Rzeszowie pozwala na wy-
cignicie wniosku, e wrd ludowcw
nastpowao coraz wyraniejsze prze-
sunicie sympatii w stron frakcji, ktra
w niedalekiej przyszoci miaa utworzy
PSL. Czytamy wic w kolejnym raporcie
sytuacyjnym kierownika WUBP w Rze-
szowie do MBP, e [...] Stronnictwo Lu-
dowe jest zainteresowane ostatnimi wy-
padkami. Zainteresowanie przedstawicieli
Str[onnictwa] Ludowego okrela si w du-
ej mierze do przedstawicieli ruchu ludo-
wego Mikoajczyka, pokadaj oni w nim
duo nadziei i obiecuj przystpi do pracy. Samopomoc Chopska w rozwoju w caej peni.
Stan gospodarczy i stan aprowizacyjny pogorszy si o 25 proc. Nastrj ludnoci mocno
podniecony, a przyczynia si do tego wiadomo o wejciu do rzdu RP demokratw z obo-
zu reakcjonistw
15
. Natomiast w raporcie dekadowym z 28 lipca 1945 r. kierownik WUBP
w Rzeszowie, mjr Wadysaw Sobczyski, zauwaa: Stronnictwo Ludowe rozbudowuje si
11
AIPN Rz 04/34, Raport sytuacyjny kierownika WUBP w Rzeszowie do MBP w Lublinie za
okres od 20 III do 31 III 1945 r., Rzeszw, 31 III 1945 r., k. 103.
12
AIPN Rz 04/34, Raport sytuacyjny kierownika WUBP w Rzeszowie do MBP w Warszawie za
okres od 20 IV do 29 IV 1945 r., Rzeszw, 29 IV 1945 r., k. 127.
13
AIPN Rz 04/34, Raport sytuacyjny kierownika WUBP w Rzeszowie do MBP w Warszawie za
okres od 30 IV do 10 V 1945 r., Rzeszw, 10 V 1945 r., k. 136.
14
Ibidem, k. 137.
15
AIPN Rz 04/34, Raport sytuacyjny kierownika WUBP w Rzeszowie do MBP w Warszawie za
okres od 20 VI do 29 VI 1945 r., Rzeszw, 29 VI 1945 r., k. 181.
Stanisaw Mikoajczyk po powrocie do Polski
na lotnisku Okcie, 27 czerwca 1945 r.
F
o
t
.

A
r
c
h
i
w
u
m

Z
a
k

a
d
u

H
i
s
t
o
r
i
i

R
u
c
h
u

L
u
d
o
w
e
g
o
58
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ena szerok skal, z dnia na dzie powiksza liczebno swych czonkw, rozrost i zakres
dziaalnoci Stronnictwa Ludowego przybiera coraz szersze horyzonty
16
.
Ruch ludowy po utworzeniu PSL
Ostateczna polaryzacja wrd ludowcw nastpia w poowie 1945 r., poniewa zwolenni-
cy SL Wola Ludu i SL lubelskie nie potrafli porozumie si z czonkami SL Roch, ktrzy
skonsolidowali si wok Wincentego Witosa i Stanisawa Mikoajczyka. W rezultacie, 22 sierp-
nia 1945 r. istniejce ju faktycznie ugrupowanie przyjo nazw Polskie Stronnictwo Ludowe
i stao si jedynym legalnym reprezentantem autentycznych ludowcw i caego obozu niepodle-
gociowego. W dniach 1112 lipca [1945 r.] czonkowie przedwojennego NKW i wojennego
CKRL Roch zebrali si w Krakowie, gdzie postanowiono zalegalizowa swoj dziaalno
pod nazw Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL) oraz ukonstytuowano Naczelny Komitet
Wykonawczy tego stronnictwa do czasu zwoania Kongresu. W skad Prezydium NKW PSL
weszli: Wincenty Witos prezes, Stanisaw Mikoajczyk I wiceprezes, Jzef Nieko II wi-
ceprezes, Wadysaw Kiernik III wiceprezes, Stanisaw Wjcik I sekretarz naczelny, Jan
Witaszek II sekretarz naczelny, Wincenty Bryja skarbnik. Czonkami NKW zostali: Jan
Balcerzak, Kazimierz Banach, Anna Choryna, Pawe Mierzwa i Wadysaw Witek
17
. Nato-
miast w skad Zarzdu Okrgowego PSL w Krakowie, ktry powoano we wrzeniu 1945 r.,
z woj. rzeszowskiego weszli: Wadysaw Kojder, Franciszek Korga i Wincenty Ko.
Do 1947 r. na terenie woj. rzeszowskiego, obejmujcego siedemnacie powiatw, utworzo-
no szesnacie zarzdw powiatowych PSL. Taki zarzd nie powsta jedynie w pow. leskim
18
.
Spoeczestwo wspierao ludowcw z wielk determinacj, czego wiadectwem pozosta-
j liczne zjazdy ludowcw, na ktrych wadz przejmowali zwolennicy Witosa i Mikoaj-
czyka
19
. W raporcie specjalnym
por. Jzefa Pieczenia, kierownika
Sekcji III WUBP w Rzeszowie,
znajduj si nastpujce stwier-
dzenia: W ubieg niedziel,
tj. 19 VIII [19]45 r., odbyy si
zjazdy powiatowe w Jarosawiu,
acucie, Nisku i Tarnobrzegu
w obecnoci delegatw okrgu
SL w kadym powiecie. Charak-
terystycznym zjazdem by zjazd
w Jarosawiu, na ktrym delega-
tem okrgu by mgr Jagusztyn, ktry w swoim wystpieniu powiedzia ofcjalnie zjazdy,
ktre si teraz odbywaj, jak i ten zjazd s pierwszymi zjazdami statutowymi, nastpnie
charakteryzujc caoksztat ruchu ludowego podzieli okres istnienia jego na trzy etapy:
16
AIPN Rz 04/34, Raport dekadowy kierownika WUBP w Rzeszowie do MBP w Warszawie za
okres od 17 VII do 27 VII 1945 r., Rzeszw, 28 VII 1945 r., k. 197.
17
R. Buczek, Na przeomie dziejw. Polskie Stronnictwo Ludowe w latach 19451947, Wrocaw
1989, s. 115.
18
AIPN Rz 055/52, t. 48, Raport specjalny naczelnika Wydziau V WUBP w Rzeszowie do dyrek-
tora Departamentu V MBP, Rzeszw, 9 XI 1947 r., k. 98.
19
Por. A. Daszkiewicz, op.cit., s. 13.
Wincenty Witos na zjedzie PSL w Krakowie w 1945 r.
F
o
t
.

A
r
c
h
i
w
u
m

Z
a
k

a
d
u

H
i
s
t
o
r
i
i

R
u
c
h
u

L
u
d
o
w
e
g
o
59
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
1. przed wojn, 2. w czasie okupacji, 3. (jak si wyra-
zi) w okresie przejciowym. Podkreli on, e obecnie
Str[onnictwo] Lud[owe] jako jedna z najwikszych partii
w Polsce powinna zda sobie spraw z odpowiedzialno-
ci, jaka ciy nad ni, jako najwikszym i najwaniejszym
czynniku wsprzdzcym w Polsce
20
.
Ustalenie skadu Tymczasowego Rzdu Jednoci Na-
rodowej 21 czerwca 1945 r., wbrew logice, zintensyfko-
wao rozpracowywanie i kontrol legalnej opozycji, jak
tworzyli ludowcy. W cytowanym ju raporcie specjalnym
por. Piecze donosi swoim przeoonym: Po rozesaniu
instrukcji organizacyjnej nr 1 przez nowo utworzony okrg
Str[onnictwa] Lud[owego] w Krakowie, ktra to wyra-
a zamierzenia odamu Witosowego, ktry przystpi do
wsppracy, w Str[onnictwie] Lud[owym] zaczy si two-
rzy w terenie dwa cierajce si midzy sob odamy, a to: jeden ci, ktrzy przystpili do
wsppracy w Str[onnictwie] Lud[owym] po legalizacji PKWN, z drugim ktrzy byli orien-
tacji londyskiej
21
. Do jesieni 1945 r. peeselowcy zdominowali dotychczasowe struktury ru-
chu ludowego. Szybko, z jak nastpi ten proces, poraaa dziaaczy PPR. Sytuacji w ruchu
ludowym powicono cz plenum KC PPR, ktre obradowao od 11 do 12 lipca 1945 r.
Jednym z jego uczestnikw by Stanisaw Chanysz, I sekretarz KW PPR w Rzeszowie. On
te 14 lipca, na posiedzeniu egzekutywy tego Komitetu, w oparciu o ustalenia plenum mwi
m.in. o potrzebie udzielenia pomocy lewicowym ludowcom. Sugerowa, by wszystkich
tych, ktrzy bd wystpowa ostro, w konsekwencji naley usun opierajc si na cisej
kontroli ich dziaania z daniem usunicia tyche ze stanowisk na konferencji midzypartyj-
nej lub przez agitacj wrd chopw nie dopuszcza do wyboru ich
22
. Wspomniany Komi-
tet Wojewdzki wyrazi take zdziwienie atwoci, z jak redni aktyw SL przeszed do
PSL oraz biernoci i sab orientacj dow tego pierwszego stronnictwa
23
.
W tych niekorzystnych dla PPR okolicznociach oczekiwano od kierownictwa WUBP
w Rzeszowie skutecznych przedsiwzi. Sprawozdanie dekadowe szefa Wydziau V WUBP
w Rzeszowie z 10 padziernika 1945 r. wydaje si wskazywa, e polecenie to byo z powo-
dzeniem realizowane: Oglna sytuacja w PSL przedstawia si ostatnio o wiele pasywniej
w dziaalnoci ni dotychczas wskutek powzicia przez nas jak najostrzejszego kursu. Jak ju
zaznaczyem w poprzednim sprawozdaniu, akcja werbunkowa zmalaa prawie cakowicie,
gdy doy wyczekuj powstaego rozamu
24
. Sukcesy UB byy jednak poowiczne. W pocho-
dzcym z grudnia 1945 r. kolejnym sprawozdaniu dekadowym moemy bowiem przeczyta:
[SL] nie odnioso w tej dekadzie adnego sukcesu politycznego przeciwnie, w wygrywa-
niu przewagi na terenie powiatu gorlickiego ponioso porak na skutek silniejszej agitacji
20
AIPN Rz 04/82, Raport specjalny kierownika III Sekcji WUBP w Rzeszowie do MBP, Rzeszw,
23 VIII 1945 r., k. 4849.
21
Ibidem, k. 48.
22
A. Daszkiewicz, op.cit., s. 45.
23
Ibidem, s. 21.
24
AIPN Rz 04/82, Sprawozdanie dekadowe szefa Wydziau V WUBP w Rzeszowie za okres od
20 IX do 10 X 1945 r., Rzeszw, 10 X 1945 r., k. 63.
Wadysaw Kojder
F
o
t
.

A
r
c
h
i
w
u
m

P
a

s
t
w
o
w
e

w

R
z
e
s
z
o
w
i
e
60
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EPSL
25
. Z drugiej jednak strony wskazywano na sabo tworzcych si struktur PSL: Mimo
swojej urzdowej liczebnoci nie stanowi takiej siy, na jak zostao nadmuchane. Niektre
powiaty mimo zmiany nazwy nie przestaj myle kategoriami dawnego SL i jest wszelkie
prawdopodobiestwo, e po wikszym zachwianiu si autorytetu Mikoajczyka i innych lide-
rw PSL wrc do starej nazwy, aeby nie nosi na sobie pitna tej paskiej partii
26
.
O narastajcych represjach ubeckich wiadczy zarzdzenie Naczelnego Sekretariatu PSL
w Warszawie z grudnia 1945 r., okrelajce sposb gromadzenia i przesyania informacji
o takich zdarzeniach
27
. Polecano w nim, aby w przypadku zaistnienia jakiego naduycia ze
strony wadz lub organw bezpieczestwa w stosunku do dziaaczy PSL przesya w ci-
gu tygodnia do Zarzdu Wojewdzkiego PSL szczegowy opis konkretnych wydarze oraz
dowody. Midzy referendum w czerwcu 1946 r. a wyborami w 1947 r. przypadki podobnych
naduy sprowadzay si do nastpujcych dziaa: aresztowanie i zabjstwa czonkw PSL,
zawieszanie ogniw organizacyjnych PSL, napady na lokale i ich zamykanie, niedopuszczanie
do zjazdw i zebra, wymuszanie zmiany przynalenoci partyjnej i wsppracy konfden-
ckiej, usuwanie z pracy, prowokacja (podrzucanie broni i nielegalnych materiaw), zabiera-
nie legitymacji
28
.
Przeomowy dla rozbudowy organizacyjnej PSL rok 1946 rozpocz si styczniowym
kongresem tego stronnictwa w Warszawie. W czasie jego obrad uchwalono statut i program
partii, stwierdzono, e PSL jest parti ponadklasow i oglnonarodow oraz dokonano wy-
boru wadz
29
. Przemawiajcy w czasie kongresu delegat Rzeszowszczyzny, Roman Kisiel,
mwi, e lokalne wadze, ktre nie potrafy zapewni bezpieczestwa Polakom w czasie
wysiedlania ludnoci ukraiskiej do ZSRS, koncentruj si na szykanowaniu dziaaczy PSL:
Przed naszym odjazdem na Kongres na terenie Przemyla funkcjonariusze bezpieczestwa
zgaszali si piciokrotnie po list delegatw i goci na Kongres. Nie wydaem listy, bo uwa-
aem, e takie ustne zarzdzenie nie jest wane. Po naszym odjedzie przyszli nas aresz-
towa, porozrzucali przy tym amunicj, co mogoby wskazywa, e bya bro
30
. Podobne
represje spotkay czonkw PSL, ktrzy jako delegaci zjazdw gminnych udali si do War-
szawy na Krajowy Zjazd Zwizkw Samopomocy Chopskiej, ktry odby si midzy 10
a 12 marca 1946 r. Jak stwierdzaj w swoim owiadczeniu, uchwalonym przy udziale 695
delegatw na ten zjazd, w wielu wypadkach nastpiy masowe aresztowania tych delega-
tw, a specjalnie za czonkw PSL przez wadze UB pod rnymi pozorami, bd to przed
samym wyjazdem lub te w drodze do Warszawy. Wywlekano ich z pocigw i samochodw
25
AIPN Rz 04/82, Sprawozdanie dekadowe szefa Wydziau V WUBP w Rzeszowie za okres od
1 XII do 10 XII 1945 r., Rzeszw, 12 XII 1945 r., k. 81.
26
AIPN Rz 04/82, Sprawozdanie dekadowe szefa Wydziau V WUBP w Rzeszowie za okres od
10 XII do 20 XII 1945 r., Rzeszw, 22 XII 1945 r., k. 84.
27
Por. AIPN Rz 055/52, t. 16, Pismo Zarzdu Okrgowego PSL w Krakowie, nr 184/StM, Krakw,
15 XII 1945 r., k. 289.
28
Por. J. Borowiec, Wybory do Sejmu Ustawodawczego w 1947 roku na terenie wojewdztwa rze-
szowskiego. Metody faszowania, [w:] Pamitny rok 1947, red. M.E. Og, Rzeszw 2001, s. 90.
29
Por. A. Daszkiewicz, op.cit., s. 28.
30
Kongres Polskiego Stronnictwa Ludowego 1921 stycze 1946 r. (stenogram), oprac. J. Gmi-
truk, J. Mazurek, Warszawa 1999 r., s. 220.
61
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
ciarowych, a nie-
ktrzy delegaci za-
wdziczaj przyby-
cie na Zjazd tylko
temu, e schowali
si pod awkami
w wagonach
31
.
Szykany, zastra-
szanie, utrudnianie
ycia zwolennikom
PSL, a nawet mordy
polityczne nie byy
w stanie wydrze
narodowi nadziei, e odrodzony ruch ludowy bdzie w stanie
przeciwstawi si monopolowi PPR
32
. Roman Buczek pod-
krela: PSL byo wszystkim ca nadziej i orodkiem za-
interesowania, na ktrym skupiy si myli i pragnienia zm-
czonego spoeczestwa
33
. Entuzjazm po czci oddaje raport
dekadowy por. Tomasza Winiewskiego, kierownika Wydziau
V WUBP w Rzeszowie, z marca 1946 r.: W wojewdztwie
rzeszowskim prawie po wszystkich powiatach syszy si tylko
PSL. PSL-owcy jawnie wystpuj przeciwko obecnemu Rz-
dowi i siej siln propagand, e w najbliszym czasie musi
doj do wojny, taki stan rzeczy nie moe istnie, mwi, e
w bloku 4-ch nie pjd do wyborw, poniewa oni maj swj
blok wyborczy i wybory musz [o]ni wygra. Jednym sowem,
w niemoliwy sposb okamuj ludno wiejsk, wymylaj
rozmaite paszkwile na obecny Rzd. PSL-owcy chodz po
wioskach i wszystkich chopw agituj, aby zapisywali si do
PSL-u
34
.
Naley podkreli, e 17 lutego 1946 r. po delegalizacji przez wadze wywodzcego si
z okresu okupacji Ludowego Zwizku Kobiet utworzono w Rzeszowie Sekcj Kobiet PSL.
Przewodniczc Tymczasowego Zarzdu Wojewdzkiego zostaa Aurelia Kojdrowa, wice-
przewodniczc Zofa mielakowa, sekretark Bronisawa Kuniarwna, skarbniczk
Apolonia Mularkowa, czonkiniami Stefania Niemczycka, Katarzyna Wooszynowa, Ja-
dwiga Mazurowa, Jzefa Dziurowa i Henryka Miturowa
35
. Do 31 sierpnia 1946 r. w dwunastu
31
AIPN Rz 055/52, t. 16. Owiadczenie delegatw na Krajowy Zjazd Zwizkw Samopomocy
Chopskiej, Warszawa, 10 III 1946 r., k. 156.
32
Szczeglnym echem na terenie woj. rzeszowskiego odbio si zabjstwo Wadysawa Kojdera,
dokonane 19 IX 1945 r.
33
R. Buczek, op.cit., s. 399.
34
AIPN Rz 055/58, t. 63, Raport dekadowy WUBP w Rzeszowie za okres od 10 III do 20 III 1946 r.,
Rzeszw, 23 III 1946 r., k. 37.
35
Por. AIPN Rz 055/52, t. 21, Sprawozdanie Zarzdu Wojewdzkiego Sekcji Kobiet PSL w Rze-
szowie, Rzeszw, b.d., k. 171173.
Prezydium Kongresu PSL podczas pierwszego dnia obrad,
Warszawa, 19 stycznia 1946 r.
Roman Kisiel
F
o
t
.

A
r
c
h
i
w
u
m

Z
a
k

a
d
u

H
i
s
t
o
r
i
i

R
u
c
h
u

L
u
d
o
w
e
g
o
F
o
t
.

A
r
c
h
i
w
u
m

Z
a
k

a
d
u

H
i
s
t
o
r
i
i

R
u
c
h
u

L
u
d
o
w
e
g
o
62
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Epowiatach woj. rzeszowskiego odbyy si konferencje organizacyjne lub zjazdy Sekcji Kobiet
PSL, liczcej 2992 czonkinie
36
.
Wedug danych przekazanych na konferencji sekretarzy i prezesw powiatowych PSL,
ktra odbya si 20 marca 1946 r. w Rzeszowie, PSL miao wtedy 60 tys. czonkw i nadal
prowadzio aktywn prac organizacyjn
37
. Z pochodzcego za z wrzenia tego roku raportu
okresowego kierownika Sekcji III Wydziau V WUBP w Rzeszowie wynika, e: stanowi-
ska wjtw i sotysw na terenie wojewdztwa rzeszowskiego s obsadzone czonkami PSL
w 70 proc.
38
W tym samym raporcie mowa jest, e w pow. mieleckim PSL objo stanowi-
ska w administracji samorzdowej nawet w 98 proc. Te optymistyczne dane nie mog jed-
nak przesoni faktu, e Urzd Bezpieczestwa przez cay czas gromadzi materiay, ktre
miay w przyszoci zosta wykorzystane do eliminacji czonkw PSL z ycia politycznego.
wiadczy o tym chociaby notatka szefa PUBP w Rzeszowie, ppor. Stanisawa Soniny, ktry
23 maja 1946 r. pisa: W zaczeniu posyam materiay kompromitujce [8 zacznikw
B.W.] na PSL z terenu pow[iatu] Rzeszw. S to wycigi poszczeglnych mordercw i ban-
dytw bdcych czonkami PSL
39
. Od kwietnia 1946 r. prawie w kadym z dekadowych
sprawozda Wydziau V WUBP w Rzeszowie pojawiaj si rwnie informacje o rozpraco-
wywaniu czonkw PSL
40
.
W procesie rozbudowy struktur PSL musiay nastpowa take wewntrzne, ambicjonal-
ne fuktuacje, niezalene od ingerencji UB. Polaryzacja postaw politycznych nie jest jedno-
razowym aktem. Std fakty opuszczania PSL tak jak i innych partii na pewno byy, ale
jeszcze wtedy stosunkowo nieliczne. Koczyy si w sposb naturalny moliwoci werbun-
kowe stronnictwa. Natomiast na pewno nie byo masowego odchodzenia od PSL czy jego
zaamania si. Nie byo w tym czasie adnego kryzysu w stronnictwie. Wrcz odwrotnie,
pierwsza poowa 1946 r., to ostateczne wzmocnienie si stronnictwa w wojewdztwie rze-
szowskim
41
.
Druga poowa 1946 r. miaa okaza si jednak ju mniej korzystna dla PSL. Przede
wszystkim narastao napicie na styku PSL i PPR, ktrego apogeum nastpio w okresie
przed referendum ludowym, zaplanowanym na 30 czerwca 1946 r. Tu przed gosowaniem,
27 czerwca 1946 r., z inspiracji PPS powoano PSL Nowe Wyzwolenie. Wydawane przez
nie pismo Nowe Wyzwolenie fnansowane byo z funduszy, bdcych w dyspozycji pre-
36
AIPN Rz 055/52, t. 21, Sprawozdanie Wojewdzkiej Sekcji Kobiet PSL w Rzeszowie, Rzeszw,
31 VIII 1946 r., k. 164.
37
Por. AIPN Rz 055/52, t. 45, Charakterystyka dziaalnoci PSL na terenie wojewdztwa rze-
szowskiego, Rzeszw, b.d., k. 4.
38
AIPN Rz 04/87, Raport okresowy kierownika Sekcji III Wydziau V WUBP w Rzeszowie
za okres od 30 IX do 15 X 1946 r., Rzeszw, 16 X 1946 r., k. 9.
39
AIPN Rz 055/52, t. 20, Pismo szefa PUBP w Rzeszowie do Departamentu V MBP, Rzeszw,
23 V 1946 r., k. 213.
40
Wszczto m.in. rozpracowania Jzefa Kasprzaka (Jarosaw), Jzefa Wojnara, Antoniego Gowy
(Krosno), Ludwika Duszy (Gorlice), Tomasza Sagana, Michaa Kopyty (Nisko), Jana Bika (Mielec).
Por. AIPN Rz 04/83, Sprawozdanie dziesiciodniowe Wydziau V WUBP w Rzeszowie za okres od
10 IV do 20 IV 1946 r., Rzeszw, 20 IV 1946 r., k. 8586; AIPN Rz 04/83, Sprawozdanie dziesicio-
dniowe Wydziau V WUBP w Rzeszowie za okres od 10 V do 20 V 1946 r., Rzeszw, 21 V 1946 r.,
k. 105; AIPN Rz 04/83, Sprawozdanie dziesiciodniowe Wydziau V WUBP w Rzeszowie za okres
od 20 do 30 V 1946 r., Rzeszw, 31 V 1946 r., k. 120.
41
A. Daszkiewicz, op.cit., s. 32.
63
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
miera Edwarda Osbki-Moraw-
skiego
42
. Partia ta jednak nie
odegraa wikszej roli na tere-
nie woj. rzeszowskiego
43
.
Referendum w skali cae-
go kraju rzdzcy potrakto-
wali jako sonda moliwoci
spoeczno-politycznych obu
stron konfiktu
44
. Prowadzo-
no nagonk polityczn, take
w wymiarze lokalnym, o czym
wiadczy moe protok
z zebrania czonkw koa PPR
w Zabratwce w gminie Hy-
ne. Miejscowi pepeerowcy pod
przewodnictwem Antoniego
Rajzera w czasie zebrania jednogonie uchwalili, e naley zapoda zbirw reakcyjnych
PSL-owskich [...] do Pow[iatowego] Kom[itetu] PPR celem odseparowania ich od spoe-
czestwa na czas Gosowania Ludowego albo chocia na p roku, jako szkodnikw tak na
tle politycznym jako te gospodarczym
45
.
Na wojewdzkim zjedzie PSL, ktry odby si w Rzeszowie 17 wrzenia, podano, e
prawdziwe wyniki gosowania przedstawiay si nastpujco: na pierwsze pytanie tak od-
powiedziao 69 685 (13,2 proc.), nie 457 931 (86,8 proc.), na drugie pytanie analogicznie
162 101 (30,7 proc.) oraz 365 515 (69,3 proc.) i na trzecie 338 777 (64,2 proc.) oraz 188 839
(35,8 proc.)
46
. Statystyce tej odpowiadaj wyniki referendum z Rzeszowa, ktrych nie udao
si sfabrykowa i zostay opublikowane w Dzienniku Rzeszowskim 10 lipca 1946 r. mimo
embarga na ogaszanie danych lokalnych. Przedstawiay si one nastpujco: na pytanie
1. tak odpowiedziao 21,1 proc., nie 78,9 proc.; na pytanie 2. tak 27,7 proc., nie
72,1 proc.; na pytanie 3. tak 63,6 proc., nie 33,5 proc.
47
. Potwierdza to tez, e
ostateczna decyzja o sfaszowaniu wynikw referendum zapada w centrali PPR dopiero po
analizie danych spywajcych z regionw
48
.
Dla komunistw referendum byo te testem sprawdzajcym skuteczno aparatu represji
przed wci odwlekanymi wyborami parlamentarnymi. Po jego wygraniu obz rzdzcy
niemal ofcjalnie przystpi do likwidacji PSL. W wyniku przeprowadzonego 25 lipca 1946 r.
zawieszenia dziaalnoci PSL w pow. rzeszowskim, zatrzymano 193 osoby i przeprowadzono
406 rewizji. Wrd zatrzymanych znaleli si m.in.: prezes Zarzdu Powiatowego PSL Antoni
42
M. Szpytma, op.cit., s. 116.
43
Por. A. Daszkiewicz, op.cit., s. 40.
44
Ibidem, s. 71.
45
AIPN Rz 055/52, t. 20, Protok z zebrania czonkw koa PPR w Zabratwce, Zabratwka,
5 VI 1946 r., k. 207.
46
A. Daszkiewicz, op.cit., s. 72.
47
J. Borowiec, Referendum (Ludowe) 1946, [w:] Encyklopedia Rzeszowa, red. J. Draus i in., Rze-
szw 2004, s. 527.
48
Por. Referendum z 30 czerwca 1946 r. Przebieg i wyniki, oprac. A. Paczkowski, Warszawa 1993,
s. 1416.
Uczestnicy Kongresu PSL skadaj wieniec na miejscu
egzekucji Polakw podczas okupacji niemieckiej,
Warszawa, 1921 stycznia 1946 r.
F
o
t
.

A
r
c
h
i
w
u
m

Z
a
k

a
d
u

H
i
s
t
o
r
i
i

R
u
c
h
u

L
u
d
o
w
e
g
o
64
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
ENiemiec i czonek tego Zarzdu Jzef Kubicki
49
. Do analogicznego zawieszenia powiato-
wych struktur PSL doszo w Mielcu 21 padziernika 1946 r. Udzia w zawieszeniu dziaalno-
ci brali funkcjonariusze UB, MO oraz dla ochrony cztery plutony KBW. Ogem brao udzia
okoo 600 ludzi. Podczas zawieszenia dziaalnoci zostay zatrzymane 63 osoby
50
.
Dziki wsparciu PPR wpywy w radach narodowych i administracji zaczo odzyskiwa
SL. W pow. rzeszowskim du rol w tym wzgldzie odegra Jzef Augustyn, pniejszy
dugoletni wojewdzki prezes stronnictwa. Daszkiewicz pisze, e bez wzgldu na realne
wpywy w spoeczestwie w drugiej poowie 1946 r. trwa powolny rozwj organizacyjny
i dziaalnoci SL. W padzierniku 1946 r. jego zarzdy powiatowe dziaay ju w 12 powia-
tach (Brzozw, Dbica, Jaso, Kolbuszowa, Krosno, Lesko, Mielec, Nisko, Przemyl, Prze-
worsk, Rzeszw, Sanok). Wedug E. Olszewskiego w okresie tym liczyo ono 5728 czonkw,
a w styczniu 1947 r. 9411. Najwiksze sukcesy odnioso w powiecie dbickim, kronie-
skim, leskim, mieleckim i rzeszowskim, a najgorsze w gorlickim i lubaczowskim
51
.
Rwnoczenie w myl instrukcji Julii Brystygierowej, dyrektor Departamentu V MBP,
poszczeglne urzdy UB zostay zobowizane do gromadzenia materiaw kompromituj-
cych w celu wyeliminowania elementu reakcyjnego spord czonkw komisji wybor-
czych, kandydatw na posw i mw zaufania, samych wyborcw oraz do zakadania
teczek obserwacji obwodw wyborczych
52
. W czci szstej owych teczek, noszcej tytu:
Akcja proflaktyczna, miay si znale materiay dotyczce przeprowadzonych aresztw
prewencyjnych, akcji przeciw bandom i werbunku agentury.
PSL po sfaszowanych wyborach w 1947 r.
Skal oraz zakres represji, jakie spotkay dziaaczy PSL przed wyborami do Sejmu Ustawo-
dawczego RP, ktre przeprowadzono 19 stycznia 1947 r., przedstawiaj memoriay z 18 grud-
nia 1946 r. i 18 stycznia 1947 r., ktre wadze naczelne PSL przekazay ambasadorom Stanw
Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i ZSRS w Warszawie. W drugim ze wspomnianych me-
moriaw Mikoajczyk i Wjcik napisali: Ostatecznie te charakteryzujc walk wyborcz
pomidzy Polskim Stronnictwem Ludowym i aparatem policyjno-administracyjnym z punktu
widzenia rodkw uywanych do tej walki, naley stwierdzi, e o ile PSL prowadzi t walk
wycznie w granicach prawa, o tyle dla drugiej strony normy prawne nie stanowi adnego
hamulca, a sia i terror maj powszechne zastosowanie
53
. W dokumencie tym mowa jest
o pozbawianiu wolnoci, wymuszaniu przynalenoci partyjnej i wsppracy konfdencjo-
nalnej, usuwaniu czonkw PSL z gospodarstw i z pracy, rewizjach, z ktrymi byo zwizane
podkadanie broni i nielegalnej prasy, wzywaniu do zoenia zezna, rozwizywaniu zgroma-
49
AIPN Rz 055/52, t. 20, Raport do szefa WUBP w Rzeszowie, Rzeszw, 27 VII 1946 r., k. 189.
50
AIPN Rz 055/52, t. 48, Raport specjalny kierownika Sekcji I Wydziau V WUBP w Rzeszowie
do naczelnika Wydziau I Departamentu V MBP, Rzeszw, 2 X 1946 r., k. 6.
51
A. Daszkiewicz, op.cit., s. 41.
52
Por. AIPN Rz 055/52, t. 6, Instrukcja dyrektor Departamentu V MBP w zwizku z nadchodz-
cymi wyborami do Sejmu Ustawodawczego, Warszawa, b.d., k. 15 oraz Instrukcja dyrektor Departa-
mentu V MBP w sprawie zaoenia teczek obserwacji obwodw wyborczych do Sejmu Ustawodaw-
czego, Warszawa, b.d., k. 16.
53
Dokumenty faszerstw wyborczych w Polsce w roku 1947. Drugi memoria Polskiego Stronni-
ctwa Ludowego w sprawie wyborw w Polsce, zoony wraz z zacznikami w dniu 18 stycznia 1947
roku Ambasadorom Stanw Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Zwizku Sowieckiego w Warszawie,
oprac. M. Adamczyk, J. Gmitruk, Warszawa 2002, s. 14.
65
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
dze i zebra, zawieszeniu dziaalnoci, zamykaniu i napadaniu na lokale organizacyjne PSL
oraz pozbawianiu ycia
54
.
W raporcie okresowym szefa WUBP w Rzeszowie, kpt. Mariana Cielaka, z 15 lute-
go 1947 r. znajduje si szereg danych obrazujcych wspomniane dziaania na terenie woj.
rzeszowskiego. Midzy innymi pozbawiono prawa do udziau w gosowaniu 35 573 osoby
(5173 osobom przywrcono prawo gosu po reklamacji). Spord 2066 zwerbowanych czon-
kw komisji obwodowych sta wspprac z UB podjo 268 osb
55
. Przynaleno partyj-
na zwerbowanych czonkw tych komisji bya nastpujca: PPR 80; PPS 56; SL 52;
SD 4; PSL 17; bezpartyjni 59.
Szczeglnie wymowne pozostaj informacje dotyczce rewizji i aresztowa. Dokument
stwierdza, e: przeprowadzono 857 rewizji domowych, ktre day w maym procencie re-
zultaty. Podczas rewizji znaleziono bro i amunicj. Ulotki nielegalne i instrukcje wybor-
cze PSL, skad tajnego aparatu wyborczego PSL i inne materiay. Aresztw prewencyjnych
przeprowadzono na 1106 cz[onkw], 281 bezp[artyjnych], razem 1387 osb. Aresztowa
dokonywano na podstawie doniesie agent[uralnych] za wrogie nastawienie do Rzdu obec-
nego
56
. Ciekawa jest rwnie notatka dotyczca pracy wyborczych komisji obwodowych:
Na terenie caego wojewdztwa nie zauwaono w ogle, aby ktrykolwiek z cz[onkw]
kom[isji] obw[odowych] wsppracowa z PSL lub z organizacjami podziemnymi. Tworzc
kom[isje] obw[odowe] dobierao si ludzi pewnych i wymagao si od nich zobowizania
przez werbowanie. Gdy zachodzio podejrzenie, e kom[isja] caa lub czciowo jest niepew-
na, zmieniao si j natychmiast
57
.
Wyniki wyborw faszowano porednio, np. w miejscowociach jawnie popierajcych
Mikoajczyka organizowano nieproporcjonalnie due obwody, co wprost uniemoliwiao od-
danie gosu przez wszystkich zainteresowanych, lub za pomoc szantau zmuszano wyborcw
do jawnego gosowania na komunistw i ich sojusznikw, ale gwnie bezporednio czyli
ogaszajc nieprawdziwe, wczeniej ustalone wyniki
58
. W wojewdztwie rzeszowskim wy-
niki odzwierciedlay w zasadzie tendencje oglnopolskie. Blok zdoby 81,2 proc. gosw
(18 mandatw), PSL 13,0 proc. (2 mandaty), PSL Nowe Wyzwolenie 1,1 proc., natomiast
54
W latach 19451947 na terenie woj. rzeszowskiego zostali zamordowani: Karol Drabik, Jzef
Drodzik, Mieczysaw Flejszar, Ernest Gargaa, Gsior, Franciszek Grabarz, Wojciech Kaczmarczyk,
Jan Kisiel, Wadysaw Kojder, Zofa Mucha, Stefan Mycz, Julian Szymaski, Stanisaw Turek, Ed-
mund Wilk, Andrzej Winiarz, Kazimierz Winiarz, Stanisaw Wojnar (Jarosaw), Stanisaw Wojnar
(acut). Por. Z. Nawrocki, Zamiast wolnoci. UB na Rzeszowszczynie 19441949, Rzeszw 1998,
s. 228.
55
Na ogln liczb 2066 zawerbowanych cz[onkw] kom[isji] obw[odowych] doniesienia agen-
turalne dawao 525 cz[onkw] kom[isji] obw[odowych]. Poza tym okoo 700 cz[onkw] dawao ustne
informacje dotyczce sytuacji politycznej w terenie oraz dziaalnoci PSL. Doniesienia agenturalne
zostay wykorzystane w duym procencie na przeprowadzenie aresztw prewencyjnych, zdobycie
broni, wykrycie tajnego aparatu PSL w 10 powiatach oraz aresztowanie cz[onkw] organizacji pod-
ziemnych. AIPN Rz 04/35, Raport szefa WUBP w Rzeszowie za okres od 1 I do 30 I 1947 r., Rze-
szw, 15 II 1947 r., k. 288.
56
Ibidem.
57
Ibidem, k. 290.
58
Por. J. Borowiec, Wybory do Sejmu Ustawodawczego w 1947 roku na terenie wojewdztwa
rzeszowskiego..., s. 9599.
66
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ena dzik list PSL w powiecie kolbuszowskim pado 4,7 proc. gosw, co dao w rezultacie
mandat poselski Tomaszowi Wickowi
59
.
Bezporednio po ogoszeniu wynikw wyborw komunici przystpili do likwidacji PSL
ze zdwojon energi. Dziaania te miay charakter odgrny i oddolny. Przeprowadzano wic
rewizje lokali PSL, kierujc si instrukcj przygotowan przez Brystygierow, okrelajc
tryb postpowania przy zawieszaniu dziaalnoci zarzdw powiatowych i gminnych PSL
oraz podlegych im k
60
. Oczywicie, lokale te zamykano i rwnoczenie zgodnie z zale-
ceniami instrukcji przeprowadzano rewizj osobist i domow u wszystkich aktywnych
dziaaczy PSL
61
, ktrych zazwyczaj aresztowano.
Przypadki oddolnego rozbijania PSL za pomoc agentury obrazuje przykad prezesa koa
gromadzkiego PSL w Tarnogrze, Walentego Kidy, ktry jak informowa ppor. Rybczyski
publicznie wystpi z PSL, pocigajc za sob wielu czonkw tego koa PSL, dalej przez
szerzenie agitacji anty PSL-owskiej pocign za sob 15 prezesw k gromadzkich, wraz
z caymi koami, tak e w rezultacie na przestrzeni miesica lutego wystpio 16 prezesw
k gromadzkich razem z caymi koami o cznej liczbie 900 czonkw
62
. Zabiegi Kidy oraz
prezesa Powiatowego Zarzdu PSL w Nisku, Franciszka acha, doprowadziy do tego, e ju
20 lutego 1947 r. odbya si konferencja porozumiewawcza midzy Tymczasowym Zarzdem
Powiatowym SL a byym Zarzdem Powiatowym PSL. Uczestnicy konferencji zwrcili si
do Wojewdzkiego Zarzdu SL z propozycj ustalenia kandydatw do wsplnego zarzdu
powiatowego SL na powiat Nisko, ktry by skada si zarwno z czonkw tymczasowego
zarzdu powiatowego SL, jaki z czonkw byego zarzdu powiatowego PSL
63
.
Przykadem innej inicjatywy, zmierzajcej do osabienia pozycji PSL, byo powstanie
2 kwietnia 1947 r. Centralnego Komitetu Organizacyjnego Lewicy PSL, ktrego zaoycie-
lami byli: Jzef Nieko, Czesaw Wycech, Kazimierz Banach oraz Jan Domaski. Rozam
w PSL-u stawa si faktem, a zdecydowane akcje UB i MO spowodoway, e PSL masowo
traci nie tylko czonkw, ale i zaplecze w postaci chopw, ktrzy ze strachu przed repre-
sjami odegnywali si od kontaktw z dziaaczami PSL
64
. Wszelkimi moliwymi rodkami
prbowano ogranicza wpywy PSL. Na lokalach organizacyjnych zabroniono umieszcza
wywieszek z napisem PSL. Tradycyjne wito Ludowe w roku 1947 odby si nie mogo,
poniewa o zebraniach i zgromadzeniach publicznych nie byo mowy. A nawet mae konfe-
rencje i zebrania wewntrzne PSL przy udziale przedstawicieli z jego kierownictwa byy re-
gularnie rozwizywane przez UB jako nielegalne, a organizatorzy przetrzymywani i drczeni
uciliwymi przesuchaniami
65
.
Skuteczno wspomnianych przedsiwzi UB nie bya oceniana jednoznacznie. Na-
wizujc do toczcego si w Krakowie procesu przywdcw II Zarzdu Gwnego WiN,
wrd ktrych znaleli si rwnie znani dziaacze PSL, w specjalnej instrukcji skierowanej
do szefw PUBP, kierownik WUBP w Rzeszowie, pk Teodor Duda, pisa: Wobec tego, e
59
Z. Nawrocki, op.cit., s. 207.
60
Por. AIPN Rz 055/52, t. 49, Instrukcja Dyrektora Departamentu V MBP, b.d., k. 68.
61
Ibidem.
62
AIPN Rz 055/52, t. 48, Raport specjalny kierownika Sekcji II Wydziau V WUBP w Rzeszowie,
Rzeszw, 28 II 1947 r., k. 36.
63
Ibidem.
64
S. Ligarski, PSL w karykaturze. Rekonesans badawczy na przykadzie Szpilek 19451947,
[w:] PSL w realiach spoeczno-politycznych Dolnego lska..., s. 126.
65
R. Buczek, op.cit., s. 369.
67
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
dotychczasowa praktyka nasza w stosunku do PSL bya w praktyce niewystarczalna i nie daa
oczekiwanych rezultatw, musimy przyj na powrt ostry system walki z PSL
66
. Z drugiej
strony do WUBP spyway meldunki, ktre ukazyway upadek PSL w terenie. Przykadem
moe by informacja przekazana przez szefa PUBP w Lubaczowie, ppor. Jzefa Penara, ktry
wykluczy moliwo odnowienia PSL na swoim terenie. Pisa on: Byli PSL-owcy bowiem
nie maj wejcia do adnej partii, ani te do organizacji wchodzcych w ycie spoeczne.
W ogle utrudnia si im wiele rzeczy i czyni to prawie we wszystkich Urzdach naszego
powiatu
67
.
PSL po ucieczce Mikoajczyka
Ucieczka Mikoajczyka, do ktrej doszo 21 padziernika 1947 r., zostaa wykorzystana
przez komunistw jako dodatkowa okazja do podjcia dziaa represyjnych w stosunku do
dziaaczy PSL. Opisuje je m.in. naczelnik Wydziau V WUBP w Rzeszowie, por. Ludwik
Schnborn (od 1952 r. Szenborn), w raporcie do dyrektora Departamentu V MBP z 9 listopa-
da 1947 r. W ramach tych dziaa: Przejto lokale Wojewdzkiego Zarzdu PSL w Rzeszo-
wie oraz wszystkie lokale Powiatowych Zarzdw PSL; 3 listopada 1947 r. w porozumieniu
z NKW PSL powoano Tymczasowy Zarzd Wojewdzki PSL w Rzeszowie, w skad ktrego
weszli b[yli] cz[onkowie] Woj[ewdzkiego] Kom[itetu] Organizacyjnego lewicy w Rzeszo-
wie w osobach Piotra wietlika, Wadysawa Foty, Jzefa Nogi, Jzefa Rupara i Stanisawa
Kojdera
68
; 3 listopada 1947 r. Tymczasowy Zarzd Wojewdzki PSL w Rzeszowie przej
na podstawie upowanienia NKW PSL w Warszawie Sekretariat Woj[ewdzkiego] Zarz[du]
PSL z caym majtkiem i przystpi do dziaalnoci organizacyjnej, natomiast dotychczasowi
czonkowie Woj[ewdzkiego] Zarz[du] PSL zostali usunici
69
; na podstawie sankcji MBP
zawieszono dziaalno Powiatowych Zarzdw PSL w powiatach: Rzeszw, Mielec i Jaro-
saw; poprzez agentur interwencyjn PSL-u doprowadzono do samorzutnego rozwizania
dziaalnoci Pow[iatowych] Zarz[dw] PSL i k terenowych na nastpujcych powiatach:
Przemyl, Nisko, Lubaczw, Kolbuszowa
70
; 7 listopada 1947 r. na zwoanym za pomoc
agentury nadzwyczajnym zebraniu Zarzdu Powiatowego PSL w Kronie, zgodnie z planem
WUBP, uchwalono rezolucj zwoania nadzwyczajnego Zjazdu Powiatowego PSL na dzie
16 XI [19]47 r. i rozwizania na zjedzie tym dziaalnoci PSL na terenie powiatu Krosno
oraz potpiono dotychczasow dziaalno prawicowych dziaaczy PSL-u z Mikoajczykiem
na czele
71
; 7 i 8 listopada na terenie pitnastu powiatw woj. rzeszowskiego (poza Leskiem
i Lubaczowem) zatrzymano prewencyjnie 107 osb; zaplanowano take dalsze dziaania ope-
racyjne.
Skal tych planowanych dziaa obrazuje pismo pk. Dudy do szefa PUBP w Lubaczo-
wie z 15 listopada 1947 r., w ktrym nakazywa: W zwizku z wynik sytuacj polityczn
po ucieczce Mikoajczyka naley przeprowadzi w terenie akcj majc na celu cakowite
66
AIPN Rz 055/52, t. 49, Instrukcja specjalna dotyczca PSL, Rzeszw, 28 VIII 1947 r., k. 18.
67
AIPN Rz 055/52, t. 32, Pismo szefa PUBP w Lubaczowie do naczelnika Wydziau V WUBP
w Rzeszowie, Rzeszw, 5 VIII 1947 r., k. 114.
68
AIPN Rz 055/52, t. 48, Raport specjalny naczelnika Wydziau V WUBP w Rzeszowie, Rze-
szw, 9 XI 1947 r., k. 97.
69
Ibidem, k. 98.
70
Ibidem.
71
Ibidem.
68
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ewyeliminowanie wpyww mikoajczykowskiego PSL. Akcja ta powinna doprowadzi do
rozwizania si PSL na terenie powiatu. Aktywni dziaacze mikoajczykowscy winni by
wyrzuceni poza nawias dziaalnoci politycznej, za zdrowy element chopski winien wej
do Stronnictwa Ludowego
72
. Ostatecznym celem wyznaczonym przez szefostwo WUBP
w Rzeszowie byo rozwizanie wszystkich k terenowych PSL, wcignicie pozytywnych
czonkw PSL do innych partii demokratycznych oraz przejcie majtku PSL na korzy
SL. Aby to zrealizowa, naleao: wykorzysta agentur w celu rozbicia jednoci w szeregach
PSL oraz przeprowadzi zebrania samoczynnie rozwizujce koa PSL, wyznaczy kandy-
datw do zwerbowania oraz przeprowadzi werbunek wrd najbardziej autorytatywnych
i najbardziej demokratycznych dziaaczy PSL, przeprowadzi czystki w administracji, usu-
n zwolennikw PSL z Samopomocy Chopskiej, ZMW Wici, Powiatowych Rad Naro-
dowych itp. organizacji, stosowa aresztowania prewencyjne (od kilku do kilkunastu dni)
w stosunku do najbardziej szkodliwych PSL-owcw, z wykorzystaniem agentury ograni-
cza dalsz planowan dziaalno PSL.
Elementem walki propagandowej stay si rwnie odpowiednie wiece nakazane przez
MBP. Do pierwszych dni grudnia 1947 r. wiece takie zorganizowano w powiatach: acu-
ckim, przeworskim, przemyskim, niskim, dbickim, brzozowskim, leskim, tarnobrzeskim,
kolbuszowskim i mieleckim. Wedug ppor. Rybczyskiego, kierownika Sekcji II Wydziau
V WUBP w Rzeszowie, przebieg tych wiecw by na og spokojny, z wyjtkiem pitnastu
zorganizowanych 25 listopada 1947 r. w gminie pilzneskiej, gdzie zanotowano znikom
frekwencj, a uczestnik jednego z tych spotka, Wadysaw Wjcik, po referacie czonka
Powiatowego Komitetu PPR Bandrowszczaka omieli si powiedzie: [...] my teraz mamy
wolno, ale na papierze
73
. Zupenie inna atmosfera panowaa 24 listopada 1947 r. w Roz-
wadowie, w czasie wiecu w sali Sokoa, gdy jednoczenie na miecie byy ustawione mi-
krofony, przy ktrych ludno suchaa przemwie na temat dziaalnoci i ucieczki Mikoaj-
czyka z kraju
74
. W wiecu tym miao uczestniczy okoo trzystu osb. W innych, podobnych
spotkaniach, brao udzia od kilkudziesiciu do piciuset osb.
Ku zjednoczeniu ruchu ludowego
W pierwszym kwartale 1948 r. w wojewdzkich strukturach tej partii, w peni ju antymi-
koajczykowskich, pozostao ok. 1500 osb
75
. Represje, poraka wyborcza oraz ucieczka
Mikoajczyka zniszczyy parti. W jednym ze sprawozda Jzef Noga, kierownik organiza-
cyjny PSL w Rzeszowie, pisa: Po ucieczce Mikoajczyka PSL zostao gwatownie rozwi-
zywane po wszystkich powiatach, obojtnie czy bya lewica, czy nie i kierowane do SL,
gdzie byli czonkowie mile przyjmowani. To nasilenie trwao do chwili wejcia PSL w skad
Bloku Demokr[atycznych] Stronnictw. Prawie we wszystkich powiatach sza propaganda ze
strony SL, e PSL jest przejciowe, a kto si zapisze do PSL, bdzie aowa, bo to samo b-
72
AIPN Rz 055/52, t. 32, Pismo szefa WUBP w Rzeszowie do szefa PUBP w Lubaczowie, Rze-
szw, 15 XI 1947 r., k. 117.
73
AIPN Rz 055/52, t. 48, Raport specjalny kierownika Sekcji II Wydziau V WUBP w Rzeszowie,
Rzeszw, b.d., k. 103.
74
Ibidem.
75
Z. Nawrocki, op.cit., s. 228.
69
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
dzie, co i z mikoajczykowskim PSL, i e bd dalej
aresztowani
76
. W 1948 r. zaawansowany by rw-
nie proces weryfkacji zarwno czonkw PSL, jak
i SL
77
.
Przeciganie czonkw PSL na stron SL stano-
wio kolejny etap w zaplanowanym i realizowanym
konsekwentnie przez komunistw scenariuszu zjed-
noczenia ruchu ludowego. Ju 25 lutego 1947 r. na te-
renie woj. rzeszowskiego doszo, zgodnie z planem,
do poczenia SL i PSL NW. Przebieg tych dziaa
szczegowo relacjonuje jeden z raportw specjal-
nych Wydziau V WUBP w Rzeszowie
78
.
Natomiast 12 stycznia 1948 r. w siedzibie SL
w Rzeszowie odbyo si posiedzenie szstki porozu-
miewawczej SL i PSL. Z ramienia SL udzia w nim
wzili: Jzef Augustyn, Stefan Burlikowski i Tomasz
Such, natomiast PSL reprezentowali: Piotr wietlik
i Jzef Noga. Doniesienie informatora o ps. Krlik
zawiera wypowiedzi przedstawicieli PSL, ktrzy sta-
rali si uwiarygodni swoj lewicowo oraz zary-
sowujc si perspektyw zjednoczenia. Wedug tej
relacji wietlik mia podkreli, e praca midzy SL
a PSL (odrodzonym) powinna polega na bezwzgld-
nym zaufaniu i szczeroci oraz e ruch ludowy na terenie woj. rzeszowskiego jeszcze przed
wojn dzieli si na dwa obozy: prawicowy i lewicowy
79
. Natomiast Such, czonek SL, mia
stwierdzi, e wczeniej czy pniej my musimy dy do tego, aby zla si w jedn par-
ti SL i jeeli na doach czonkowie naszych partii nie bd czuli midzy sob rnicy, to
odgrne wadze musz pj za naszym przykadem, tylko w tej chwili PSL (odrodzone)
76
AIPN Rz 055/52, t. 20, Sprawozdanie organizacyjne Wojewdzkiego Zarzdu PSL w Rzeszowie
za okres od 1 XI 1947 r. do 1 III 1948 r., Rzeszw, 15 III 1948 r., k. 106.
77
AIPN Rz 04/36, Raport szefa WUBP w Rzeszowie do MBP w Warszawie za okres od 1 I do 31
I 1948 r., Rzeszw, 10 II 1948 r., k. 2.
78
W dniu 20 II 1947 r. do Pow[iatowego] Urz[du] Bezp[ieczestwa] Publ[icznego] w Mielcu zo-
sta przez nas wezwany prezes Woj[ewdzkiego] Zarz[du] PSL NW Skrzypek Jan, celem przesucha-
nia go, jako podejrzanego o wspprac z Niemcami. Podczas przesuchania trwajcego 4 i p godzi-
ny Skrzypek nie przyzna si do zarzucanych mu czynw, zosta jednak przez nas zupenie zamany
moralnie i zobowiza si wsppracowa z nami i wykonywa wszystkie zadania. AIPN Rz 055/52,
t. 48, Raport specjalny z Wydziau V WUBP w Rzeszowie, Rzeszw, b.d., k. 38. W tym samym celu
wezwano Ryckiego, czonka Powiatowego Zarzdu PSL NW w Mielcu, ktrego przekonano do idei
zjednoczenia bez werbunku. W podobny sposb zmikczano, nie stronic od przekupstwa, take
innych dziaaczy ludowych. Wsplnie ze Skrzypkiem i Ryckim uzgodniono rwnie skad, dat
(25 II 1947 r.) oraz przebieg posiedzenia Wojewdzkiego Zarzdu PSL NW.
79
Por. AIPN Rz 055/52, t. 20, Doniesienie inf. ps. Krlik z posiedzenia szstki porozumiewaw-
czej SL i PSL, Rzeszw, 12 I 1948 r., k. 99.
Kongres Jednoci Ruchu Ludowego,
Warszawa 2729 listopada 1949 r.
F
o
t
.

A
r
c
h
i
w
u
m

Z
a
k

a
d
u

H
i
s
t
o
r
i
i

R
u
c
h
u

L
u
d
o
w
e
g
o
70
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Eniech przystpi do masowej weryfkacji swego stronnictwa, a potem wzi si razem do pracy
i montowa jedno zdrowe, silne, radykalne Stronnictwo Ludowe
80
.
Ostateczne scalenie ludowcw zostao dokadnie wyreyserowane. Ju pod koniec lu-
tego 1949 r. Brystygierowa w pimie do szefw WUBP oraz naczelnikw wydziaw pisaa:
W miesicu maju 1949 r. odbdzie si Kongres Jednoci Ruchu Ludowego, na ktrym SL
i PSL pocz si w jedn parti chopsk. Zjednoczenie to ma bardzo wane znaczenie po-
lityczne, poniewa zakoczy okres rozbicia ruchu ludowego, wywoanego w swoim okresie
przez reakcyjn grup Mikoajczyka. Zalecaa rwnoczenie szereg zada, ktre miay prze-
ciwdziaa ewentualnej dywersji zjednoczenia. Chodzio o odpowiedni dobr kandydatw
na kongres, przeprowadzanie celowych werbunkw oraz dalsze oczyszczanie aktywu ruchu
ludowego
81
. Do formalnego utworzenia ZSL doszo na Kongresie Jednoci Ruchu Ludowego,
ktry odby si midzy 27 a 29 listopada 1949 r. w Warszawie. Na prezesa NKW zosta wy-
brany Wadysaw Kowalski, natomiast prezesa Rady Naczelnej Jzef Nieko.
Pierwszy statutowy zjazd ZSL w woj. rzeszowskim odby si 7 maja 1950 r. Na czele
WKW ZSL stanli: Piotr wietlik jako prezes oraz Micha Ostrowski i Antoni Niemiec jako
wiceprezesi. W zjedzie wzio udzia 309 delegatw oraz 151 zaproszonych goci. O ideo-
logicznej zmianie wrd ludowcw wiadczy fragment relacji z tego wydarzenia: W czasie
obrad byo wiele krzykw i oklaskw na rzecz pokoju oraz na cze Stalina i Bolesawa
Bieruta
82
. Starano si jednak nadal kontrolowa osoby zwizane z tzw. nurtem Mikoajczy-
ka. Dziaania te nie byy w peni satysfakcjonujce, co zaznacza m.in. naczelnik Wydziau
V WUBP w Rzeszowie, por. Mieczysaw Kalemba, w swojej Analizie dziaalnoci BCh
i PSL z 3 grudnia 1953 r.: Rozpoznanie operacyjne elementu PSL-owskiego w skali wo-
jewdztwa jest niedostateczne przez Wydzia V-ty, a ju szczeglnie ze strony wikszoci
PUBP, ktre nawet do niedawna nie prowadziy rozpracowania elementu PSL-owskiego
83
.
Jedynym urzdem bardziej zaawansowanym w tym wzgldzie by PUBP w acucie. Ale
w tym samym dokumencie znalaz si te zapis: Wydzia prowadzi ponadto szereg spraw
ewidencyjnych na aktyw BCh-owsko-PSL-owski ze szczebla wojewdzkiego i powiatowego.
Figurantami w sprawach s czonkowie NKW PSL zamieszkali na tutejszym terenie dziaal-
no tych ludzi kontrolujemy poprzez sie majc dotarcie do tych osb i ich rodowisk
84
.
Polscy komunici ostatecznie rozprawili si z PSL, ostatni demokratyczn parti poli-
tyczn, w 1949 r. Utworzenie ZSL tak jak Stronnictwo Demokratyczne, cakowicie podpo-
rzdkowanego PZPR doprowadzio do zamroenia demokracji w Polsce na czterdzieci
lat. Z lat 19451949 przetrwa jednak etos zmaga w obronie demokracji, niewtpliwie przy-
czyniajc si do przemian politycznych, ktrych symbolem pozostaje rok 1989.
80
Ibidem, k. 100.
81
AIPN Rz 055/52, t. 49, Pismo dyrektora Departamentu V MBP do szefw WUBP i naczelnikw
V Wydziaw, Warszawa, 26 II 1949 r., k. 4546.
82
AIPN Rz 055/52, t. 48, Sprawozdanie z wojewdzkiego zjazdu ZSL w Rzeszowie, Rzeszw,
14 VI 1950 r., k. 176.
83
AIPN Rz 04/87, Analiza dziaalnoci BCh i PSL wroga dziaalno tych elementw za listopad
1953 r., Rzeszw, 3 XII 1953 r., k. 25.
84
Ibidem, k. 29.
71
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
mATeusz szPyTmA, iPn krAkw
ZJEDNOCZONE?
STRONNICTWO? LuDOWE?
GENEZA I HISTORIA ZSL ZE SZCZEGLNYM uWZGLDNIENIEM
OKRESu STALINOWSKIEGO
Kilka lat temu jeden z badaczy dziejw ruchu ludowego zachca
historykw i politologw do podjcia bada rdowych nad histo-
ri Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego. Stwierdzi, e dopiero
wwczas bdzie mona formuowa prawdziw ocen, czym w isto-
cie byo ZSL i jego dziaalno
1
. Do tej pory jednak nie powstao
adne zwarte opracowanie naukowe, w ktrym w sposb wyczerpu-
jcy zostaoby opisane to zagadnienie. Pocieszajce jest to, e coraz
czciej pojawiaj si omwienia dotyczce lokalnych struktur ZSL
oraz interesujce przyczynki o dziaalnoci ZSL na szczeblu krajo-
wym. Odnosz si one jednak prawie wycznie do okresu sprzed
1956 r. i nie daj jeszcze moliwoci dogbnej i caociowej oceny
ZSL, szczeglnie po 1956 r.
2
Genezy ZSL naley szuka w 1944 r., gdy PPR, w przewaajcej mierze z grona swych
niejawnych dziaaczy, utworzya w lutym konspiracyjne Stronnictwo Ludowe Wola Ludu
przeksztacone we wrzeniu w zajtym przez Sowietw Lublinie na Stronnictwo Ludowe.
Byo to sprytne posunicie komunistw, ktrzy chcieli wprowadzi dezorientacj na wsi przez
stworzenie organizacji, ktra posugiwaaby si nazw zasuonej dla wsi i kraju partii (nie-
podlegociowe Stronnictwo Ludowe tej nazwy uywao od 1931 r., a od pocztku okupacji
dziaao w konspiracji oraz na uchodstwie). Manewr ten w pierwszym etapie zakoczy
si poowicznym sukcesem, gdy po powrocie z emigracji do kraju Stanisaw Mikoajczyk
zmieni w sierpniu 1945 r. nazw swojego stronnictwa na Polskie Stronnictwo Ludowe. Ob-
nayo to sabo SL, ktre odtd skupiao niewielk liczb czonkw i cieszyo si minimal-
nym poparciem spoeczestwa. Swoj werw odzyskao dopiero po dwch latach, gdy Urzd
Bezpieczestwa po licznych skrytobjczych morderstwach, aresztowaniach czonkw
i sfaszowaniu wyborw zniszczy jej konkurenta, czyli PSL, ktrego cz liderw, w tym
Mikoajczyk, w zwizku z zagroeniem ycia opucio potajemnie kraj. Ich wyjazd spowodo-
wa modyfkacj polityki wczesnych decydentw politycznych. Od padziernika 1947 r. ju
tylko kwesti bliszego lub dalszego czasu byo ostateczne uporzdkowanie zagadnienia
ruchu ludowego wedug scenariusza komunistw, by moe, nawet samego Jzefa Stalina.
W kocu 1947 r. wydawao si, e polityka komunistw bdzie polega na szybkim zli-
kwidowaniu PSL poprzez wchonicie jego sabych struktur i nielicznych ju czonkw do
SL. Proces ostatecznego dopasowania ruchu ludowego do realnego socjalizmu trwa jednak
1
J. Gmitruk, Zjednoczone Stronnictwo Ludowe 19491989, Warszawa 2004, s. 6.
2
Publikuj na ten temat m.in.: A. Wojtas, S. Stpka, J. Wrona, W. Paruch, R. Turkowski, J. Gmi-
truk, S. Dbrowski, A. Mieczkowski, P. Popiel, D. Koteluk.
72
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Edugo i przynajmniej przez pierwszy okres mg by odbierany ze zdziwieniem nawet przez
lokalne struktury aparatu partyjnego i bezpieczestwa publicznego. Przykadem tego jest re-
alizowanie przez UB jeszcze w poowie listopada akcji AZ, polegajcej na aresztowaniu
dziaaczy i rozwizywaniu struktur powiatowych i gminnych PSL. W nastpnych miesicach
zadania stawiane poszczeglnym powiatowym urzdom Bezpieczestwa Publicznego rady-
kalnie si zmieniy miay one nawet pomaga w odbudowie struktur
3
.
Wadze KC PPR inicjoway i aproboway zmiany we wadzach naczelnych PSL, polega-
jce na umieszczeniu w nich znanych dziaaczy niezalenego ruchu ludowego. Ster rzdw
w naczelnych organach PSL, dziki pomocy PPR i UB, przejli w wikszoci dziaacze inne-
go stronnictwa: PSL-Lewica, m.in. Jzef Nieko i Czesaw Wycech. Gdy wczeniej dziaajc
w PSL, uwiadomili sobie, e komunici nie pozwol wygra ich stronnictwu wyborw do
Sejmu, wwczas przeszli do wewntrzpartyjnej opozycji wobec niepodlegociowych dzia-
aczy. Gdy okazao si, e ci ostatni maj nadal zdecydowane poparcie wrd czonkw i ich
obalenie sposobami przewidzianymi w Statucie jest niemoliwe, wwczas otwarcie zdradzili
PSL i utworzyli na pocztku 1947 r. zalene od komunistw kanapowe PSL-Lewica. Wspie-
rajc przejmowanie PSL przez takich ludowcw w padzierniku i listopadzie 1947 r., PPR
dawaa wyrany sygna, e przynajmniej w pierwszym okresie take w terenie naley odbu-
dowywa jego struktury, a na ich czele powinni znale si znani dziaacze, ktrzy ostatecz-
nie uznali dokonane w Polsce przemiany polityczne. Osoby te miay take gwarantowa
bezkonfiktow wspprac z PPR i UB. Nad kwesti dalszego rozwoju sytuacji w partiach
ludowych debatowao w styczniu 1948 r. Biuro Polityczne KC PPR. Uznao ono, e pocze-
nie PSL i SL jeszcze jest przedwczesne, cho winno dokona si do koca roku. Zakadano,
e bdzie to dugi proces, poprzedzony dyskusj ideologiczn obu odamw ruchu ludowe-
go. Jego efektem miao by ujednolicenie pogldw, ale przede wszystkim wyeliminowanie
prawicowych elementw z grona dziaaczy i zwykych czonkw
4
.
W latach 19471949 dokonywa si wic powolny i odgrny proces czenia SL i PSL
w Zjednoczone Stronnictwo Ludowe. W tym procesie pozycj dominujc miao SL, ktre
stao si najsilniejszym organizacyjnie stronnictwem na wsi, mimo e nadal posiadao nie-
wielkie uznanie wrd chopw
5
. Unifkacja ludowcw miaa by realizowana w podobny
sposb jak czenie PPR z PPS. Powoano midzypartyjne zespoy zoone z dziaaczy obu
partii, ktre miay wypracowywa wsplne decyzje. W rzeczywistoci dokonywao si to pod
dyktando SL, ktre realizowao polecenia PPR.
Pierwszy etap wsppracy midzy stronnictwami ludowymi w wojewdztwach polega
na nawizaniu staego kontaktu. Suy temu miao powoanie tzw. szstek midzypartyj-
nych SL PSL oraz doczenie PSL do wojewdzkich i powiatowych komisji porozumie-
wawczych stronnictw demokratycznych, grupujcych legalnie dziaajce partie polityczne.
O ile pierwsza struktura miaa prowadzi do wytworzenia atmosfery wsppracy i wsplnej
realizacji inicjatyw pastwowych, to ta druga bya szczeglnie istotna dla PSL, gdy podczas
3
M. Szpytma, Dziaalno represyjna UB wobec PSL w powiecie krakowskim w latach 19451947,
Zeszyty Historyczne WiN-u 2002, nr 18, s. 1920.
4
Dokumenty do dziejw PRL, red. A. Paczkowski, z. 15: Protokoy posiedze Biura Politycznego
KC PPR 19471948, oprac. A. Kochaski, Warszawa 2002, s. 165166, Protok nr 4 z posiedzenia
Biura Politycznego z 31 I 1948 r.
5
Dobrze ilustruj to dokumenty opublikowane w pracy U kresu samodzielnego ruchu ludowego.
Polskie Stronnictwo Ludowe 19471949, oprac. J.R. Szafik, R. Turkowski, Warszawa 1995.
73
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
jej obrad uzgadniano podzia stanowisk starostw, wjtw czy parytety w niektrych instytu-
cjach, np. radach narodowych i zarzdach spdzielni.
Pocztkowo wrd dziaaczy SL zapanowao pewne zaniepokojenie zwizane z pojawie-
niem si jeszcze jednego podmiotu reprezentujcego chopw, a zarazem tolerowanego i nie-
kiedy wspieranego przez komunistw. Dotychczas bowiem za pomoc szykan cz dziaa-
czy PSL przechodzia indywidualnie bd grupowo (np. caymi koami) do SL. Dziki temu
liczebno stronnictwa wzrastaa. Cho w niedemokratycznym systemie nie mogo to mie
wikszego znaczenia, to jednak m.in. ze wzgldu na cige monity wadz zwierzchnich, doma-
gajcych si wzrostu liczebnego, byo to na rk wojewdzkim i powiatowym wadzom SL.
Po okrzepniciu, wadze krajowe PSL, cakowicie ju zdominowane przez przeciwnikw
Mikoajczyka, przystpiy do prowadzenia pierwszych czystek w stronnictwie. Zamierzano
przeprowadzi je na du skal. Okazao si bowiem, e w odrodzonym PSL znalazo si
w terenie nie tylko wielu dotychczasowych zwolennikw polityki Mikoajczyka, ale take
spora grupa dziaaczy PSL wysokiego szczebla, ktra wspieraa go w latach 19451947.
Dziaacze ci zreszt byli wczeniej namawiani, lub wrcz zmuszani przez nowe wadze, do
odbudowywania struktur i angaowania si w lokaln prac stronnictwa. Nie podobao si
to jednak pepeerowcom i eselowcom niszych szczebli, a take aparatowi bezpieczestwa,
ktry alarmowa w raportach, e na czele odnawiajcego si PSL staj osoby dobrze im zna-
ne z dotychczasowej wrogiej dziaalnoci, ktre za ni byy ju wielokrotnie aresztowane
i stawiane przed sdem. Niektre z tych osb byy co prawda zwerbowanymi wsppracow-
nikami UB, ale o tym wadze partyjne niszego szczebla nie byy informowane. Jednak cz
dziaaczy PSL, reprezentujcych bezkompromisow postaw, nie daa si namwi do adnej
wsppracy. Tak osob by np. w woj. krakowskim Jan Gajoch, wielokrotnie aresztowany
w latach 19451947. Teraz znw stan na czele wadz powiatowych, a na pocztku stycznia
1948 r. zosta wybrany na drugiego wiceprezesa zarzdu wojewdzkiego
6
. Aby zapobiec tego
rodzaju sytuacjom, w listopadzie 1947 r. wadze krajowe PSL powoay Gwn Komisj
Weryfkacyjn i jej regionalne odpowiedniki, decydujc si na przeprowadzenie szerokiej
akcji przegldowej czonkw. W rezultacie w cigu roku stronnictwo pozbyo si poowy
czonkw.
Do pocztkw lutego 1948 r. trway przygotowania do wejcia PSL w skad Centralnej
Komisji Porozumiewawczej Stronnictw Demokratycznych, a samo stronnictwo opracowao
obszern deklaracj, ktra miaa pokaza now, zmienion lini programow. Po przyjciu zo-
staa zaprezentowana wadzom SL, a take przesana do wojewdzkich i powiatowych wadz
PSL, by staa si kierunkowskazem w ich dziaalnoci oraz wzorem dla podobnych deklaracji
odpowiednio niszych struktur. W dokumencie zapisano, e fundamentem pastwa polskiego
jest i bdzie sojusz ze Zwizkiem Sowieckim i krajami demokracji ludowej. Polacy winni
dy do dalszego budowania ustroju sprawiedliwoci spoecznej, zapocztkowanego prze-
mianami gospodarczymi, a szczeglnie reform roln i nacjonalizacj przemysu. Uznano, e
podstaw demokracji ludowej jest sojusz robotniczo-chopski, a PSL wraz z bratnim SL
ma dziaa na wsi dla jego penego urzeczywistnienia. Pierwszym krokiem dla osignicia tego
celu ma by oczyszczenie szeregw PSL z wstecznych elementw i odcicie si od polityki
6
M. Szpytma, Jan Gajoch (19001968), Krzemie; powstaniec lski, dziaacz ZMW Wici,
onierz BCh, prezes ZP PSL w Krakowie i czonek Rady Naczelnej PSL, porucznik BCh, [w:] Kon-
spiracja i opr spoeczny 19441956. Sownik biografczny, t. 3, KrakwWarszawaWrocaw 2007,
s. 157.
74
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ez czasw Mikoajczyka. W deklaracji brak byo odniesie do tradycji ruchu ludowego, dzia-
alnoci Wincentego Witosa, a nawet Batalionw Chopskich. Nie ma take konkretnych
wskaza co do oczekiwa ze strony sojuszniczych partii w sprawie polityki gospodarczej
na wsi. Wydano rwnie owiadczenie o cisej wsppracy z blokiem demokratycznym
i przeproszono za szkody wyrzdzone przez przywdcw za czasw Mikoajczyka
7
.
Doniesienia z terenu ukazyway, e ogaszana na szczeblu centralnym i wojewdzkim
wsppraca bratnich stronnictw w rzeczywistoci jest bardzo ograniczona, a czsto jej
w ogle brak. Aby ulego to poprawie, konieczne byo wskazanie sensu zacieniania wsp-
pracy, a to byo bardzo trudne. Rozwojowi wsppracy pomidzy SL i PSL nie sprzyjay take
niektre metody zwikszania szeregw SL, wynikajce z dalszej, cichej rywalizacji. Na przy-
kad w pow. bialskim, gdzie sabo przebiegaa rekrutacja nauczycieli do stronnictwa, posu-
ono si naciskiem wywieranym przez jednego z czonkw, ktry by inspektorem szkolnym.
W wyniku jego interwencji do SL przystpio 47 nauczycieli
8
.
Wadze ugrupowa ludowych podpisay 10 maja 1948 r. Deklaracj o wspdziaaniu PSL
i SL, co spowodowao postp w instytucjonalizacji wsppracy. W miejsce dotychczasowych
szstek powoano centraln, wojewdzkie i powiatowe Komisje Wspdziaania, ktre mo-
gy powoywa podkomisje zajmujce si poszczeglnymi zagadnieniami.
Na posiedzeniach plenarnych KC PPR 6 i 7 lipca, 31 sierpnia i 3 wrzenia 1948 r. podjto
decyzj o wprowadzaniu na wsi spdzielczoci produkcyjnej. Stwierdzono przy tym, e na
wsi take dochodzi do przejaww walki klasowej. Dla potrzeb aktualnej polityki wprowadzo-
no sztuczny podzia chopw na biednych, redniakw i kapitalistw wiejskich. Stronnictwa
chopskie miay propagowa w terenie nowe formy gospodarowania.
Te zadania postawiy wikszo dziaaczy SL i PSL w bardzo trudnej sytuacji. W od-
rnieniu od aktywistw wojewdzkich urzdnikw tworzcych aparat partyjny byli to
rolnicy mocno przywizani do swej ziemi. O ile dziaalno w SL i odrodzonym PSL mo-
gli dotychczas tumaczy sobie i ssiadom na wsi jako wspieranie nowej demokracji, ktra
daa ziemi z parcelacji, usuna kapitalizm i wrog ruchowi ludowemu sanacj, to de-
cyzja o ogoszeniu wspierania spdzielczoci produkcyjnej zdemaskowaa cakowicie anty-
chopsk polityk wadz komunistycznych i zostaa odebrana jako zapowied przeprowadze-
nia szybkiej kolektywizacji na wzr sowiecki. Obawy przed zmianami jednoczyy dziaaczy
z obu ugrupowa chopskich. Mona przypuszcza, e rezygnacje dziaaczy (jesieni 1948 r.)
z pracy nad organizowaniem struktur PSL miay, przynajmniej w czci, swoj przyczyn
w ogoszeniu wsparcia przez PSL i SL nowych form gospodarowania
9
.
Denie do poczenia obu Stronnictw Ludowych nabrao rozpdu w kocu sierpnia 1949 r.
Podczas wsplnych obrad rad naczelnych SL i PSL 25 wrzenia 1949 r. powoano centralny
Komitet Jednoci Ruchu Ludowego, ktry wraz z terenowymi Komitetami Jednoci Ruchu
Ludowego mia przygotowa i przeprowadzi ostatni etap poczenia SL i PSL. Podjto take
7
Archiwum Zarzdu Wojewdzkiego PSL w Krakowie [dalej: AZWPSL Kr], sygn. 9120302,
Oklnik organizacyjny Sekretariatu Naczelnego PSL nr 4 z 9 II 1948 r.
8
AIPN Kr 056/2, t. 1, k. 547, Raport okresowy kierownika II sekcji Wydziau V WUBP w Krako-
wie za okres 1530 XII 1948 r.
9
AZWPSL Kr, sygn. 9120108 PSL, k. 73. Rezygnacja Borucha Wadysawa z czonkostwa w Tym-
czasowym Zarzdzie Powiatowym PSL w Tarnowie, ofcjalnie podany powd to choroba ony; tame,
k. 83. Pismo tymczasowego prezesa Zarzdu Powiatowego PSL w Miechowie Tomasza Karkowskiego
do Zarzdu Wojewdzkiego PSL w Krakowie z 29 X 1948 r.
75
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
uchway o zwoaniu Kongresu Zjednoczeniowego, a wadze centralne SL i PSL przystpiy
do omwienia deklaracji ideowej Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego.
Proces powoywania nowych struktur w woj. krakowskim zosta poprzedzony prac pro-
pagandow. Na zebraniach mocniej ni dotychczas krytykowano przeszo ruchu ludowego,
odwoujc si jednoczenie do tradycji ruchw chopskich, ktrym przewodzili Kostka Na-
pierski i Jakub Szela. Zachwalano spdzielczo produkcyjn, krytykujc bogaczy wiej-
skich.
W padzierniku i listopadzie 1949 r. przystpiono do ostatniego etapu czenia SL i PSL.
W koach gromadzkich odbyy si walne zebrania, ktre wyoniy delegatw na zjazdy po-
wiatowe poszczeglnych stronnictw, te za wybray z kolei delegatw na kongres. W rzeczy-
wistoci nazwiska delegatw zostay wczeniej ustalone przez wadze wojewdzkie, a rola
zjazdw ograniczya si do ich akceptacji. Zrealizowano to w ten sposb, e podczas zebra
wyaniano specjalne komisje, zoone z zaufanych wadzom zwierzchnim osb, ktrych jedy-
nym zadaniem byo proponowanie na delegatw odpowiednio wyselekcjonowanych wcze-
niej dziaaczy. Poniewa zwykle nikt z uczestnikw zjazdu powiatowego nie odway si
zaproponowa innych osb, wybory nastpoway drog aklamacji (w ten sam sposb przez
wiele lat wybierano wadze rnych szczebli w ZSL)
10
.
O nowej nazwie stronnictwa zdecydowano waciwie w ostatniej chwili przed kongre-
sem. W jej ustalenie zaangaowany by sam Bolesaw Bierut, w ktrego notatniku pod dat
20 padziernika 1949 r. znalaz si zapis dwch propozycji: Zjednoczony Ruch Ludowy
i Zjednoczone Stronnictwo Ludowe, ale rwnie dane, kto wejdzie w skad wadz przyszego
stronnictwa
11
.
Kongres by cakowit fars wszystko zostao wczeniej ustalone, a niektrych delegatw
z PSL si zmuszono do udziau w obradach, przywoc ich wprost z wizie. Prezesem ZSL
ustanowiono przyjaciela Bieruta, marksist Wadysawa Kowalskiego, byego dziaacza Nie-
zalenej Partii Chopskiej i SL Wola Ludu. Na czele Rady Naczelnej znalaz si Nieko.
W Deklaracji ideowo-programowej ZSL zaprzeczono caej niepodlegociowej tradycji
w ruchu ludowym, odwoujc si zarazem do stworzonej przez agentw sowieckich NPCh
i WL. Uznano dominacj PZPR: Polska nie przestaaby by folwarkiem magnatw, nie staa-
by si prawdziw matk dla milionowych rzesz ludu, gdyby nie rozmach rewolucyjny i jasny
program klasy robotniczej przodowniczki narodu w jego walce z kapitaem krajowym i za-
granicznym [...]. Sia Rzeczpospolitej Ludowej wykuwa si pod przewodem Polskiej Zjed-
noczonej Partii Robotniczej jako czynnej wsppracy Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego
jako istotnej skadowej czci obozu demokracji ludowej
12
. Czonkami ZSL nie mogy zosta
osoby wysugujce si sanacji, okupantowi hitlerowskiemu lub faszystowskiemu podzie-
miu, nieroby. Wanym zadaniem kadego czonka miao by nieuleganie wpywom przed-
stawicieli wrogich klas i obrona Pastwa Ludowego przed przeciwnikami. Aktywici
i czonkowie ZSL winni si take kierowa wymaganiami stawianymi osobom dziaajcym
10
Szerzej na ten temat: M. Szpytma, Ku ZSL. Proces unifkacji stronnictw ludowych w woj.
krakowskim 19471949, Rocznik Historyczny Muzeum Historii Polskiego Ruchu Ludowego 2005,
nr 21, s. 136.
11
P. Popiel, Mazowiecka organizacja Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego w okresie stalinow-
skim, Roczniki Dziejw Ruchu Ludowego 2004, nr 33, s. 280.
12
Deklaracja ideowo-programowa i Statut Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego, Warszawa,
b.d.w., s. 1314.
76
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ew PZPR
13
. W Statucie zadekretowano, e czonkiem ZSL nie moe sta si osoba, ktra ko-
gokolwiek wyzyskuje. Celem tego zapisu byo niedopuszczenie do tego, by czonkami zosta-
wali kuacy.
Wadze ZSL wszystkimi siami staray si skci wie, przeciwstawiajc biednych boga-
tym. Tadeusz Rek na zjedzie ZSL w Krakowie stwierdzi: ZSL jest Stronnictwem chopw
mao i redniorolnych, nie wszystkich chopw na caej wsi, ale chopw biedniejszych, bez-
rolnych, mao i redniorolnych. Nie ma jednoci wsi, nie ma jednej klasy chopskiej, jak to
usiowano dawniej mwi
14
.
W rzeczywistoci wadze ZSL nie miay si czego obawia. Nie tylko kuacy nie gar-
nli si do nowego stronnictwa, ale take i biedniejsi mieszkacy wsi. Co prawda wedug
ofcjalnych statystyk w skad ZSL weszo 75 proc. czonkw SL i 58 proc. czonkw PSL,
w rzeczywistoci byo ich niewielu. Gdy w 1946 r. w samym PSL byo ok. 800 tys. czonkw,
to w przeddzie kongresu liczba czonkw Stronnictwa Ludowego w kraju wynosia 310 tys.,
a Polskiego Stronnictwa Ludowego 44 tys. W 1950 r. w rejestrach ZSL byo ju tylko 194 tys.
osb, a w rzeczywistoci dziaao zdecydowanie mniej. Gdy w 1951 r. w woj. krakowskim
sprawdzono, jaka jest rzeczywista liczba czonkw, okazao si, e jest ich o poow mniej ni
dotychczas podawano. Regionalne wadze tumaczyy si tym, e za czonkw uwaano take
tych, ktrzy nie pacili skadek. Niektrzy chopi byli zdziwieni, e uwaa si ich za czonkw
ZSL: [...] powana ilo chopw nie przychodzi na zebrania gromadzkie, przestajc si
uwaa za czonkw ZSL. [] Byy rwnie wypadki, e czonkowie ZSL odmawiali przy-
jcia stanowisk we wadzach ZSL
15
. Opisana w listopadzie 1950 r. sytuacja w pow. Dbro-
wa Tarnowska, gdzie na zaplanowanych 25 spotka odbyy si 3, nie naleaa do rzadkoci:
w Woli Rogowskiej Prezes Koa by na odpucie, po odszukaniu go owiadcza, e u nich
nie ma w ogle moliwoci zorganizowania zebrania, a o legitymacjach i skadkach czon-
kowskich szkoda nawet myle [...]. Mimo stara prelegenci nic nie mogli zrobi. Ludno
po prostu zapieraa si [zaprzeczaa M.S.], jak to miao miejsce w gromadzie Pasieka Otf-
nowska, [e] s czonkami ZSL [...]
16
. Znaczna cz czonkw nie wypeniaa statutowych
obowizkw, odmawiajc prenumeraty partyjnej prasy, ale take opacania skadek. Wpywy
ze skadek wynosiy niekiedy jedynie 20 proc. przewidywanych wpat, konieczne byo zatem
stae wsparcie z budetu pastwa; np. w 1952 r. 84 proc. wydatkw ZSL w woj. krakowskim
pokrywano z Warszawy.
Zadania ZSL w latach 19491956 zmieniay si w niewielkim stopniu. Nie ukryway ich
wadze PZPR, ktre dobrze odday ich charakter, stwierdzajc publicznie, e ZSL ma by
transmisj oczekiwa tej partii wobec wsi. W praktyce sprowadzay si one do trzech za-
13
Ibidem, s. 2628.
14
AZWPSL Kr, sygn. I 000 01, Dokumenty z Woj. Zjazdu Delegatw 19501951, Protok z I-sze-
go Wojewdzkiego Statutowego Walnego Zjazdu Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego w Krakowie
23 IV 1950.
15
AZWPSL Kr, sygn. I 103 01, Sprawozdania opisowe 1950, 195253, Sprawozdanie Wojewdz-
kiego Komitetu Wykonawczego ZSL w Krakowie z caoksztatu akcji scaleniowej terenowych ogniw
b. Stronnictw Ludowych oraz dotychczasowego przebiegu zebra wyborczych w Koach ZSL woje-
wdztwa krakowskiego, [midzy 29 I a 6 II 1950 r.].
16
AZWPSL Kr, sygn. I 103 04, Sprawozdania z delegacji w 1950 r. Sprawozdanie Genowefy Ki-
wior delegata WKW ZSL w Krakowie z przebiegu zebra organizacyjnych K ZSL na terenie gmin
Radogoszcz, Wietrzychowice, Bolesaw, abno w pow. Dbrowa Tarnowska [Krakw, przed 21 XI
1950 r.].
77
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
da. Pierwszym i najwaniejszym byo wpywanie na chopw, aby wstpowali do rolniczych
spdzielni produkcyjnych. Nastpnym byo staranie si, aby wie w 100 proc. realizowaa
obowizkowe dostawy zboa, zwierzt rzenych, ziemniakw etc. W wielu wypadach byy
one tak wysokie, e przewyszay wczeniejsze kontyngenty dla niemieckich okupantw.
A kolejnym zadaniem bya realizacja na wsi masowych i propagandowych akcji, jak: podpi-
sywanie apelu o pokj, zakadanie k Towarzystwa Przyjani Polsko-Radzieckiej czy kek
miczurinowskich. Co pewien czas dochodzio do spotka egzekutyw PZPR i ZSL na szczeblu
centralnych, podczas ktrych ZSL otrzymywao zadania na najbliszy czas.
Wadza w ZSL bya cile scentralizowana. Brakowao oddolnych inicjatyw, nie byy one
zreszt oczekiwane przez wadze naczelne. Wskazwki, co winno by realizowane w terenie,
byy w najdrobniejszych szczegach przekazywane z Warszawy. Zdarzao si, e jednego
dnia Wydzia Organizacyjny NKW ZSL wysya w teren kilka oklnikw i instrukcji
17
.
Waciwie stwierdzi mona, e ZSL do 1956 r. miao w minimalnym stopniu charakter
partii politycznej. Bya to raczej wyspecjalizowana organizacja, dziaajca na terenie wsi, b-
dc pod cakowitym wpywem PZPR, ktra realizowaa wszelkie zamierzenia wadz partyj-
no-rzdowych niezalenie od tego, czy byy przychylne wsi i chopom, czy te nie (te ostatnie
zdecydowanie dominoway). Dziaalno ZSL bya w efekcie skierowana przeciw interesom
wsi oraz chopw. Zmuszano chopw do budowy nierentownych i obcych polskiej tradycji
spdzielni produkcyjnych, czyli kochozw. Wyzyskiwano rolnictwo, zabierajc produkty
rolne i wycigajc je ze wsi po niewspmiernie niskich cenach w porwnaniu do kosztw
produkcji. Polska wie gwatownie uboaa.
Jednym z nielicznych pozytywnych aspektw dziaania ZSL bya zakoczona sukcesem
akcja walki z analfabetyzmem. Dziki niej znaczco zmniejszya si liczba chopw, ktrzy
nie potrafli pisa i czyta. Zaznaczy take naley, e cz dziaaczy ZSL im niszego
szczebla, tym w wikszym stopniu staraa si przeciwdziaa najbardziej absurdalnym
zaleceniom wadz naczelnych ZSL. Zdarzay si take przypadki deklaratywnego poparcia
dla akcji kolektywizacyjnej, przy jednoczesnym faktycznym przeciwdziaaniu jej rozwojo-
wi na wasnym terenie. Demaskowaniem takich dziaaczy zajmowaa si powoana w tym
celu Gwna Komisja Kontroli Stronnictwa, ktra miaa wojewdzkie odpowiedniki. Ska-
day si one w duej mierze z byych lub bdcych na dwch etatach funkcjonariuszy UB,
ich agentw i informatorw. Dyscyplinoway one czonkw, usuwajc m.in. przeciwnikw
spdzielni produkcyjnych ze stanowisk partyjnych oraz z samego stronnictwa. W wielu
wypadkach sprawy przekazywano UB, ktry przeprowadza aresztowania osb szczeglnie
niebezpiecznych.
Dlaczego komunici zdecydowali si zachowa na ofcjalnej scenie politycznej SL i PSL
w kocu lat czterdziestych, nastpnie powoa, a po pewnych wahaniach w 1950 r., utrzyma
ZSL? Prawdopodobnie jednym z powodw bya propagandowa moliwo przekonywania
krajw demokratycznych, e w Polsce ludowej panuje pluralizm polityczny. Innym bya
perspektywa wykorzystania struktur stronnictw ludowych i niektrych dziaaczy zama-
nych przez UB, a znanych wczeniej z pracy na rzecz wsi, do forsowania socjalizmu w rol-
nictwie, w tym w szczeglnoci idei kochozw.
W latach 19491956 ZSL nie byo ani parti polityczn, ani organizacj, ktr mona by
nazwa ludow. Nie powstao ono take w wyniku zjednoczenia, bo przecie mona mwi
17
W Archiwum Zakadu Historii Ruchu Ludowego w Warszawie oklniki i instrukcje NKW ZSL
wypeniaj kilkanacie jednostek archiwalnych.
78
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ejedynie o odgrnym poczeniu. Z jego nazw byo podobnie jak z nazw systemu panujce-
go wwczas w Polsce, ktry nie by ani demokratyczny, ani ludowy.
Szanse na zmian tej rzeczywistoci nastpiy w kocu roku 1956. Wraz z przemianami
politycznymi w Polsce oraz po dojciu Wadysawa Gomuki do wadzy pojawia si moli-
wo uzyskania autonomii wobec PZPR. Sytuacja ta nie zostaa jednak naleycie wykorzy-
stana. Przemiany w ZSL byy spnione i niewielkie, choby w porwnaniu do tych przepro-
wadzonych w PZPR. Mimo wsparcia, ktrego wielu byych dziaaczy PSL chciao udzieli
ZSL i wczy si w jego dziaalno, stronnictwo otwaro si na nie w niewielkim stopniu.
We wadzach zaszy pewne zmiany, ale u steru nadal pozostaway osoby, ktre zajmoway
prominentne stanowiska w okresie stalinowskim. Nowym prezesem zosta Stefan Ignar, pe-
nicy do tej pory funkcj wiceprezesa, ktry w zwizku z chorob Kowalskiego peni jego
obowizki w latach 19501956.
Ignar, dotychczasowy stalinowiec, stara si jednak uzyska dla ZSL jak najwiksz auto-
nomi. Prbowa czyni starania, aby ZSL stao si partnerem dla PZPR. Szybko okazao si
to mrzonk. Podczas uroczystoci doynkowych zorganizowanych w 1957 r. w Kasince Ma-
ej, w obecnoci Gomuki wzi w obron chopw, traktowanych dotychczas jako obywatele
drugiej kategorii. Zada take, aby w wikszej mierze liczono si z ZSL i skrytykowa jed-
noczenie dotychczasowe metody rzdzenia stronnictwem: Partia polityczna i organizacja
zawodowa moe by prawdziw reprezentacj chopsk tylko wtedy, gdy posiada program
odzwierciedlajcy potrzeby narodu, jak rwnie postpowe dnoci i suszne interesy wsi
i jeli ta partia skada si w przewaajcej czci z czonkw chopw, nie za narzuconych
z gry
18
. W trakcie tego odwanego i bezprecedensowego w historii ZSL przemwienia,
Gomuka na znak protestu opuci doynki. Nie odwaono si jednak automatycznie usun
Ignara z funkcji prezesa zmarginalizowano go, a rezygnacj z funkcji wymuszono dwa lata
pniej.
Gdy w 1959 r. na prezesa ZSL wybrano Czesawa Wycecha, a nastpnie w 1971 r. Sta-
nisawa Gucw, ZSL znowu przyjo funkcj transmisji zada z PZPR na wie, szczliwie
mniej szkodliwych ni w czasach stalinowskich. Pozytywnym aspektem dziaa Wycecha
byo gwnie powoanie Zakadu Historii Ruchu Ludowego, ktry zacz gromadzi cenne ar-
chiwalia, relacje i pamitniki do historii wsi i ruchu ludowego, wytworzone przez partie i inne
instytucje ruchu ludowego, a take indywidualnie przez poszczeglnych dziaaczy, w tym
PSL oraz BCh. W sferze podstawowej dziaalnoci okres do 1980 r. charakteryzowa si jed-
nak cakowitym realizowaniem polityki rolnej kreowanej przez Wydziay Rolne PZPR. Kon-
cesje na rzecz wsi w latach siedemdziesitych w postaci zniesienia obowizkowych dostaw,
wprowadzenia ubezpieczenia zdrowotnego oraz rent i emerytur dla rolnikw dyskontowa
w duej mierze I sekretarz PZPR Edward Gierek. Zjednoczone Stronnictwo Ludowe stawao
si coraz mniej potrzebne PZPR, cho wykorzystywano je dla promowania w ukryty sposb
m.in. za porednictwem kek rolniczych spdzielczego gospodarowania ziemi, kosztem
indywidualnej wasnoci na wsi
19
. Od 1978 r. zacza take wyrasta ZSL konkurencja na
wsi, w postaci niezalenych Komitetw Samoobrony Chopskiej. Od 1977 r. zaczy ukazy-
wa si niezalene pisma dla rolnikw, m.in.: Gospodarz, Postp, a pniej Placwka
18
J. Gmitruk, Zjednoczone Stronnictwo Ludowe 19491989, Warszawa 2004, s. 73.
19
F. Gryciuk, Tajne i jawne formy kolektywizacji wsi w latach 19561989, [w:] Represje wobec
wsi i ruchu ludowego 19441956. Materiay z konferencji naukowej 56 grudnia 2002 r. w Rzeszowie,
red. J. Gmitruk i Z. Nawrocki, Warszawa 2003, t. 1, s. 61.
79
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
i Rolnik Niezaleny. Ich dziaalno obnaaa brak moliwoci, a w niektrych przypad-
kach take chci, obrony chopskich interesw przez ZSL.
Przemiany wywoane strajkami na Wybrzeu w 1980 r. i ich konsekwencje zaskoczyy
wadze ZSL. Dugo nie byy one w stanie dostosowa si do zmienionej rzeczywistoci. Na
polskiej wsi powstay bowiem niezalene od PZPR oraz ZSL zwizki zawodowe, ktre miay
ogromne poparcie chopw. W wielu przypadkach niezalene zwizki rolnicze, a po ich zjed-
noczeniu NSZZ Solidarno Rolnikw Indywidualnych, zrzeszay w duej mierze czonkw
ZSL. Na czele wielu struktur NSZZ RI stanli czonkowie ZSL, chocia w grudniu 1980 r.
obradowa Kongres ZSL, na ktrym nie dokonay si znaczce zmiany. Na wsi opinie na
temat jego przebiegu byy w duej mierze negatywne. W maju 1981 r. zdecydowano, e na
czele ZSL stanie ponownie Ignar, o ktrego zachowaniu si w 1957 r. nadal pamitano. Po raz
pierwszy w historii ZSL zmiana jego naczelnych wadz nastpia w zwizku z oczekiwaniami
wsi. Ignar pozosta jednak prezesem przez kilka miesicy. Na krtko przed ogoszeniem stanu
wojennego zdecydowano, e na czele ZSL stanie Roman Malinowski. Ten pragmatyczny po-
lityk popar wprowadzenie stanu wojennego przez Wojciecha Jaruzelskiego i by jego bliskim
wsppracownikiem do 1989 r. Jednoczenie w umiejtny sposb poszerza autonomi ZSL
do tego stopnia, e w sferze wewntrzorganizacyjnej stawao si niezalenym stronnictwem.
Popierajc polityk kolejnych rzdw, ZSL osigno w tym okresie kilka sukcesw. W 1983 r.
udao si wpisa do Konstytucji PRL trwao indywidualnej gospodarki chopskiej,
a w 1984 r. odsonito w Warszawie oraz Tarnowie pomniki Witosa. Coraz odwaniej zaczy-
nano take nawizywa do tradycji PSL oraz jego przywdcy Mikoajczyka.
Jedn z najwaniejszych cezur w historii ZSL niespodziewanie staa si data wyborw
do tzw. Sejmu kontraktowego 4 czerwca 1989 r. Skala zwycistwa Solidarnoci spowo-
dowaa, e moliwe stao si powoanie rzdu bez udziau PZPR. Malinowski zdecydowa
si poprze powstanie gabinetu, na ktrego czele stanaby osoba spoza PZPR. Negocjacje
z Solidarnoci oraz SD przebiegy pozytywnie. Dziki temu nie doszo do powstania rz-
du kierowanego przez Czesawa Kiszczaka, ostatniego szefa bezpieki w Polsce ludowej.
W Radzie Ministrw rzdu Tadeusza Mazowieckiego znalazo si czterech przedstawicieli
ZSL. Bya to jedna z ostatnich decyzji wadz ZSL.
Wkrtce postanowiono, e naley mocniej odwoa si do historii niezalenego ruchu
ludowego. Suya temu m.in. zmiana nazwy na Polskie Stronnictwo Ludowe Odrodzenie,
dokonana symbolicznie dokadnie w czterdziest rocznic powoania ZSL. W maju 1990 r.,
w wyniku poczenia PSL Odrodzenie m.in. z PSL tzw. wilanowskim, grupujcym wielu
znaczcych dziaaczy, ktrzy pozostawali wierni idei PSL Witosa i Mikoajczyka, powstao
dziaajce do dzisiaj Polskie Stronnictwo Ludowe, ktre wkrtce obchodzi bdzie stupitna-
stolecie swojej dziaalnoci.
80
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EwiTold bAGieski, iPn
NA CIEKACH ZDRADY
Bolesaw eleski by jednym z najwaniejszych ofcerw wywia-
du przeomu lat siedemdziesitych i osiemdziesitych. Jednak tylko
nieliczne osoby w resorcie znay jego skomplikowan przeszo
i poprzednie nazwisko Zachariasiewicz. Mao kto wiedzia o jego
przynalenoci do AK i pniejszej dziaalnoci w mikoajczykow-
skim PSL. Take o tym, e zanim zacz sub w MSW, przez ponad
dziesi lat by agentem o ps. Kmicic. Czowiekiem, ktry zdradzi
nie tylko swoje dawne ideay, ale i kolejnych ludzi, ktrzy pojawili
si na jego drodze
1
.
Bolesaw Zachariasiewicz urodzi si 9 lutego 1924 r. w ywcu. Mieszka w Krakowie
i Poznaniu. Gdy wybucha wojna, wraz z rodzicami zosta ewakuowany na wschd, w rejon
Lwowa i Rwnego. Wiosn 1940 r. wrci do Krakowa. Cika sytuacja rodziny zmusia
kilkunastoletniego chopca do porzucenia nauki i podjcia pracy zarobkowej. Pocztkowo
pracowa jako wony w frmie niemieckiej, pniej jako pracownik sklepu spoywczego.
Udziela te patnych korepetycji. W listopadzie 1942 r. poszed w lady ojca i zatrudni si na
kolei. Rwnoczenie jako onierz AK ps. Zajc kolportowa pras podziemn. Z czasem
zosta dowdc druyny. Podczas akcji Burza skierowano go do jednego z oddziaw AK
na terenie Kielecczyzny. W padzierniku 1944 r., gdy zachorowa, odesano go do Krakowa,
gdzie ukrywa si do koca wojny. Za prac konspiracyjn zosta odznaczony Brzowym
Krzyem Zasugi z Mieczami.
W sierpniu 1945 r. zwoa podlegych mu onierzy AK i wezwa ich do ujawnienia si.
Sam stawi si przed krakowsk Komisj Likwidacyjn 22 wrzenia 1945 r. i zda swj pi-
stolet. Ujawni te skad osobowy swojej druyny oraz znane mu kontakty ze rodowiska
krakowskiego AK.
Jesieni 1945 r. wstpi do PSL. Po przeniesieniu si do Katowic dziaa w tamtejszym za-
rzdzie stronnictwa, gdzie stopniowo awansowa. Po ukoczeniu kursu prasowo-propagando-
wego w Warszawie otrzyma stanowisko kierownika prasy i propagandy, a pniej zastpcy
kierownika organizacyjnego Zarzdu Wojewdzkiego PSL w Katowicach.
u boku Hanny Choryny
W padzierniku 1946 r. NKW PSL skierowao go do Wrocawia, gdzie zosta kierownikiem
organizacyjnym Dolnolskiego Zarzdu PSL. Po aresztowaniu przez UB najaktywniejszych
czonkw stronnictwa na tym terenie, jego dziaalno praktycznie ustaa. Represje PPR i UB
zniechciy wiele osb, ktre nie chciay naraa siebie i swoich bliskich. Wobec biernoci
dotychczasowego zarzdu, zdecydowano si odda wadz w regionie w rce posanki Hanny
1
Niniejszy artyku jest skrcon wersj tekstu, ktry w caoci zostanie opublikowany w terminie
pniejszym.
81
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Choryny, komisarycznego kierownika PSL w tym wo-
jewdztwie
2
. Jej gwnym zadaniem byo odbudowanie
dolnolskiego PSL przed wyborami do Sejmu Ustawo-
dawczego. Cho sytuacja wydawaa si beznadziejna,
wraz z wskim gronem dziaaczy robia co moga, by
stronnictwo w ogle wzio udzia w wyborach.
Zachariasiewicz bardzo szybko zosta jej bliskim
wsppracownikiem. Przed wyborami pracowali razem
w sekretariacie wojewdzkim PSL. Niektrzy dziaacze
zostali aresztowani, inni, bojc si zatrzymania, nie po-
jawiali si wcale albo tylko na chwil. Sytuacja bya na
tyle powana, e Choryna zoya podanie o prawo
do noszenia broni dla obrony wasnej.
Represje nie ominy take Zachariasiewicza.
W grudniu 1946 r. przesuchiwano go a siedem razy.
W trakcie jednego z zatrzyma znaleziono przy nim
bro, ktr uprzednio mu podrzucono. Groc wielo-
letnim pobytem w wizieniu, nakoniono go do wsp-
pracy z UB. Zachariasiewicz przyj ps. Kmicic
3
. Od
tego momentu, aby unikn jego dekonspiracji, nadal
zatrzymywano go i przesuchiwano w rzeczywistoci odbierajc od niego meldunki oraz
przekazujc dalsze instrukcje. Polecono mu sabotowanie akcji wyborczej PSL i zblienie si
do Choryny. Wydaje si, e oba zadania udao mu si wykona z nawizk. Dziki jego
donosom UB mg zna niemal kady krok najwaniejszej osoby wrocawskiego PSL oraz
szybko i skutecznie reagowa na jej konkretne decyzje.
Wydaje si, e werbunek Zachariasiewicza nie by przypadkowy. Na Dolnym lsku nie
mia bliskich sobie osb. Jako kierownik organizacyjny partii by dobrze poinformowany,
gdy w jego kompetencjach znajdowao si m.in. sporzdzanie sprawozda okresowych dla
NKW PSL. Choryna wspominaa: Byam mod kobiet, miaam mae dziecko, chciaam
2
Hanna Choryna (Anna Choryna) z d. Biekowska (19141999). Absolwentka Wydziau Rol-
nego SGGW. Dziaaa w AZMW i ZMW Wici, pracowaa w Spdzielni Spoywcw Spoem
w owiczu. W czasie wojny dziaaa w konspiracyjnym ruchu ludowym SL Roch. Wspzaoyciel-
ka Ludowego Zwizku Kobiet (1942), uczestniczka Powstania Warszawskiego. Po wojnie czonkini
centralnych wadz PSL (19451947), naleaa do Rady Naczelnej PSL (19461947), posanka do KRN
i Sejmu Ustawodawczego.
3
W dotychczasowej literaturze przedmiotu nie podano wprost, e Bolesaw Zachariasiewicz
i agent Kmicic to jedna i ta sama osoba. O agenturalnym tle jego dziaalnoci pisali: R. Turkow-
ski, Polskie Stronnictwo Ludowe w obronie demokracji 19451949, Warszawa 1992, s. 93; M. Ordy-
owski, Walka z opozycj polityczn na Dolnym lsku w latach 19451948, Wrocaw 1994, s. 133;
J.R. Sielezin, Polskie Stronnictwo Ludowe na Dolnym lsku w latach 19451949, Wrocaw 2000, s. 267;
M. Ordyowski, PSL na Dolnym lsku (19451949), [w:] PSL w realiach spoeczno-politycznych Dol-
nego lska drugiej poowy lat czterdziestych XX w., red. J. Syrnyk, Wrocaw 2008, s. 34. Odwoania
do donosw Kmicica znale mona w: J.R. Sielezin, op. cit., s. 301303. Agent Kmicic jest take
wzmiankowany w: W. Frazik, Operacja Cezary przegld wtkw krajowych, [w:] Zwyczajny re-
sort. Ludzie i metody bezpieki, red. K. Krajewski i T. abuszewski, Warszawa 2005, s. 419. Kontekst
podany w ww. artykule wskazuje, e chodzi o Bolesawa Zachariasiewicza.
Bolesaw Zachariasiewicz/eleski
82
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Euoy jako ycie sobie i jemu. Czowiek, ktrego po-
znaam we Wrocawiu, w czasie wojny pracowa w wy-
wiadzie AK. By to interesujcy mczyzna, zdolny, bar-
dzo inteligentny. Zabrako mu natomiast charakteru. Ja
go nie wini za to. Czasy byy okrutne. Trzeba byo mie
wiele odwagi, aby si wwczas ze mn publicznie po-
kazywa. Byam przecie t Choryn od Mikoajczy-
ka. Tajniacy chodzili za mn krok w krok. Mnie jeszcze
wtedy chroni mandat poselski. Natomiast kady, kto
mia ze mn kontakt, brany by na przesuchanie. Spotka-
o to rwnie mego narzeczonego. Podrzucono mu bro
do kieszeni paszcza. Zastraszono. I w rezultacie da si
nakoni do wsppracy
4
.
Wybory do Sejmu Ustawodawczego odbyy si
19 stycznia 1947 r. Choryna zostaa posem z listy
krajowej. Po wyborach cz dziaaczy zacza jawnie
krytykowa dotychczasow lini polityczn Stanisawa
Mikoajczyka i da jej rewizji. Dotyczyo to zarw-
no centrali, jak i struktur terenowych. W marcu powsta
Tymczasowy Wojewdzki Zarzd PSL we Wrocawiu. Choryna zostaa prezesem komisa-
rycznym, a w prezydium zarzdu znalaz si m.in. Zachariasiewicz, ktry peni rwnocze-
nie funkcj sekretarza zarzdu wojewdzkiego. Wiosn swoj dziaalno zaczy zawiesza
kolejne zarzdy powiatowe, sterroryzowane przez UB. Podczas Zjazdu Delegatw Miejskich
PSL w Warszawie Zachariasiewicz, ktry reprezentowa wrocawskie PSL, opowiada o kry-
tycznej sytuacji organizacji, represjach i szykanach PPR.
W lipcu 1947 r., w obecnoci Choryny, rozwizao si ostatnie ogniwo powiatowe PSL
na Dolnym lsku. Po jej wyjedzie na stae do Warszawy (bya wwczas w zaawansowanej
ciy), zarzd wojewdzki nie prowadzi prawie adnej dziaalnoci. Przez jaki czas zebrania
usiowa organizowa Zachariasiewicz, jednak wedug UB przychodzio na nie tylko kilku-
nastu czonkw, w tym kilku naszych agentw
5
. Pod koniec sierpnia Kmicic wzi udzia
w Oglnopolskiej Konferencji PSL, podczas ktrej zabierajc gos w dyskusji, stwierdzi
m.in., e nie widzi moliwoci wzmoenia dziaalnoci wrocawskiej organizacji, z uwagi na
jej rozbicie. W okresie tym wykorzystywano go jako jedno z gwnych rde informacji na
temat sytuacji w kierownictwie PSL.
Po ucieczce Mikoajczyka w padzierniku 1947 r. do wadzy w partii doszy osoby skon-
ne do wsppracy z komunistami. Podczas posiedzenia Tymczasowej Naczelnej Komisji We-
ryfkacyjnej PSL, ktre odbyo si 15 listopada, przyjto wniosek o wykluczeniu zwolenni-
kw Mikoajczyka z szeregw Stronnictwa. Choryna z wasnej woli zoya legitymacj
partyjn i odmwia wejcia do zmienionego klubu poselskiego PSL.
4
N. Iwaszkiewicz, Gotowy scenariusz flmowy. Rozmowa z Hann Choryn, Kobieta i ycie,
27 III 1992, nr 13, s. 23. We wczeniej opublikowanych artykuach wspomnieniowych nie poruszaa
tej sprawy. Zob.: H. Choryna, Obrazki z wyborw pojataskich w Polsce (19 stycznia 1947 r.),
Libertas. Kwartalnik Spoeczno-Polityczny 1985, nr 4; L. Spaliski, Bez poczucia klski. Rozmowa
z Hann Choryn, Res Publica 1988, nr 11.
5
AIPN 00231/145, t. 68, Historia i stan obecny PSL Wrocaw (miasto), 20 III 1948, s. 253v.
Hanna Choryna
83
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Jesieni 1947 r. zmiany zaszy take w jej yciu osobistym. Od pewnego czasu bya zar-
czona z Zachariasiewiczem, a 3 padziernika urodzi im si syn. Zachariasiewicz doczy do
niej, przenoszc si na stae do Warszawy. W styczniu 1948 r. wzili lub, cho za maestwo
uwaano ich ju wczeniej. Zachariasiewicz podj wwczas studia w Wyszej Szkole Praw-
niczej im. Teodora Duracza w Warszawie.
Dalsze losy Choryny pozostaj nadal niejasne, zwaszcza to, kiedy i w jakich okolicz-
nociach zorientowaa si, e jej m jest agentem UB. Sama powiedziaa na ten tematy tyle:
Dowiedziaam si o tym, gdy nasz syn by ju na wiecie. Postawiam spraw jasno: musi
wyplta si z tego potrzasku. Wielokrotnie prbowa, ale bez rezultatu
6
. We wrzeniu 1950 r.
zostaa aresztowana i umieszczona w Szpitalu Psychiatrycznym w Tworkach, gdzie przebywa-
a na obserwacji przez sze tygodni. Potem przeniesiono j do aresztu ledczego na Rakowie-
ckiej i przetrzymywano do 3 lipca 1951 r., gdy umorzono ledztwo w jej sprawie. Zwolniono j
z porczenia dziaaczek ZSL, ktre interwenioway u Julii Brystygierowej. By moe, powo-
dem, dla ktrego zamknito j w zakadzie dla osb umysowo chorych, byo to, e zdemasko-
waa Kmicica i zagraaa toczcym si w tym czasie dziaaniom operacyjnym UB, w ktrych
Kmicic odgrywa pierwszoplanow rol. Sprawa ta wymaga jeszcze dokadnego zbadania,
nie jest bowiem jasne, kiedy zorientowaa si w uwikaniach agenturalnych ma.
Po latach Choryna wspominaa: [Po wyjciu z wizienia przyp. W.B.] Byam nikim,
dosownie nikim. Nie miaam zameldowania, mieszkania, pracy
7
. Jej rodzina rozpada si.
Ze wzgldu na ze warunki mieszkaniowe jej starszy, dziewicioletni syn znalaz si w domu
dziecka. W czasie, gdy przebywaa w wizieniu, Zachariasiewicz wystpi o rozwizanie
maestwa. aden adwokat nie chcia podj si prowadzenia mojej sprawy. Wyznaczono
kogo z urzdu, kogo nawet na oczy nie widziaam. M otrzyma rozwd z przyczyn, jak to
okrelono, rnic w pogldach politycznych, ktre go dzieliy ze mn
8
.
Pocztkowo pracowaa w warszawskim zoo. Pniej dziki pomocy znajomych zostaa
asystentem w SGGW. Odesza stamtd, nie chcc sprawi kopotu swojemu profesorowi, na
ktrego naciskano w jej sprawie. Zatrudnia si w Zakadzie Neurofzjologii Instytutu Biologii
Dowiadczalnej PAN im. Nenckiego w Warszawie, gdzie mimo trudnych warunkw konty-
nuowaa prac naukow. Przez pewien czas mieszkaa w instytucie wrd psw, nad ktrymi
prowadzia badania. Dziki uporowi i duemu samozaparciu udao jej si obroni doktorat
z neurofzjologii zwierzt. Gdy w 1964 r. uniwersytet w Brukseli zaprosi j do udziau w ba-
daniach, wyjechaa za granic. Nie chcc przerywa bada, ktre prowadzia kilkakrotnie,
przeduaa wano swojego paszportu. Gdy za ktrym razem odmwiono jej na to zgo-
dy, zdecydowaa si pozosta na emigracji. W 1972 r. wesza w skad kierownictwa PSL na
uchodstwie. W 1989 r. powrcia do Polski. Podczas zjazdu reaktywowanego PSL wybrano
j na przewodniczc Rady Naczelnej Partii. Zmara w 1999 r.
ucieczka Zaskiego
Bronisaw Zaski
9
by sekretarzem Wojewdzkiego Zarzdu PSL na wojewdztwo l-
skie. Podczas kongresu PSL w 1946 r. zosta wybrany do Rady Naczelnej. Na krtko przed
6
N. Iwaszkiewicz, op.cit., s. 23.
7
Ibidem, s. 3.
8
Ibidem.
9
Bronisaw Zaski (ur. 1914). Przed 1939 r. dziaacz Stronnictwa Ludowego, Wici i Polskiej
Akademickiej Modziey Ludowej. W czasie kampanii wrzeniowej straci rk. Po wkroczeniu
84
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Eucieczk z kraju Mikoajczyk, jadc do Wadysawa Zaremby, zatrzyma si u Zaskiego
w Katowicach i poda jego dziecko do chrztu. Po ucieczce Mikoajczyka, Zaski zosta za-
trzymany i by przesuchiwany przez ubekw w tej sprawie. Nie aresztowano go, dziki cze-
mu wkrtce po zwolnieniu zacz si ukrywa.
W pierwszej poowie 1948 r. Kmicic otrzyma polecenie odszukania Zaskiego. Odna-
laz go w Katowicach poprzez jego krewnych, Wojtalw. Wedug pniejszej relacji Kmi-
cica, by on jedyn osob spoza rodziny, ktrej to umoliwiono. Podczas kilkugodzinnej
rozmowy Zaski opowiedzia Zachariasiewiczowi o swoich dotychczasowych losach. By
przekonany, e UB sdzi, i od dawna przebywa za granic i dlatego nie jest poszukiwany.
Wyrazi ch wyjazdu na Zachd, gdy, jak wspomnia, mia tam obj funkcj kierownika
do spraw cznoci z krajem. Jak mwi, zebra ju grup zaufanych ludzi w kraju, ktrzy
byli przygotowani do dziaania w momencie, gdy znajdzie si on za granic. Zachariasiewicz
zaproponowa mu porednictwo w kontakcie z grup, ktra zajmuje si przerzucaniem ludzi
na Zachd. Zrobi to z polecenia UB, ktry liczy na to, e uwiarygodniony przez znanego
dziaacza agent stanie si elementem nowej gry operacyjnej wymierzonej w polsk emigra-
cj, podobnej do rozpoczynajcych si w tym czasie operacji Cezary i C-1. Chciano te
kontrolowa kontakty uchodstwa z krajem za pomoc fasadowej, zbudowanej przez MBP
organizacji, a moe nawet zamierzano przerzuci agenta, do ktrego z emigracyjnych orod-
kw szpiegowskich.
Podczas kolejnego spotkania Kmicic przekaza Zaskiemu faszywe dokumenty na
nazwisko Wyganowski i omwi z nim szczegy operacji przerzutowej. Kmicic poprosi
go o przygotowanie dla siebie odpowiedniego zajcia za granic, bo te chciaby wyjecha
z Polski. Zaski uwaa jednak, e Zachariasiewicz bdzie bardziej potrzebny w kraju, gdzie
jego kontakty z grup przerzutow mog si jeszcze przyda. Powiedzia te, e zamierza
przekazywa do kraju informacje i polecenia za jego porednictwem. Rol skrzynki kontakto-
wej mia peni szwagier Zaskiego Henryk Wojtala. W kocu Zaski poleci Zachariasie-
wiczowi, eby nie wtajemnicza kolejnych osb i nie prowadzi adnej dziaalnoci na wasn
rk do czasu, gdy da mu zna, z kim i w jakiej formie naley wsppracowa.
Przerzut odby si 28 wrzenia 1948 r. Pierwszy przewodnik, ktrym w rzeczywistoci by
funkcjonariusz UB, poprowadzi Zaskiego i jego on Mari do Cieszyna, gdzie przekaza
ich kolejnemu przewodnikowi, ktry przeszed z nimi do Czechosowacji. Po przekroczeniu
przejcia granicznego, Zascy niewiadomi z kim maj do czynienia spotkali si z cze-
skim opiekunem, ktry poprowadzi ich dalej w kierunku Bawarii. Pod nadzorem czechoso-
wackiej suby bezpieczestwa bez wikszych problemw dotarli do Niemiec Zachodnich.
Stamtd poprzez Wielk Brytani trafli do Kanady
10
.
Po wyjedzie Zaskiego, Zachariasiewicz utrzymywa kontakt z rodzin Wojtalw, ktra
opiekowaa si ptorarocznym synem Zaskiego. Czsto zatrzymywa si u nich, gdy przy-
Sowietw na Kresy zosta wywieziony w gb Zwizku Sowieckiego. W 1942 r. przedosta si do
Londynu, gdzie by zastpc dyrektora Biura Rady Narodowej. W 1945 r. razem z grup Mikoajczyka
wrci do kraju.
10
W 1952 r. Bronisaw Zaski znalaz si w Nowym Jorku, gdzie zosta wybrany na sekretarza
nowojorskiego Oddziau Zwizku Przyjaci Wsi Polskiej w Ameryce. W maju 1952 r. by jednym
z 19 czonkw PSL, ktrzy wzili udzia w III Kongresie Midzynarodowej Unii Chopskiej. Nie do-
puszczono go jednak do kierownictwa emigracyjnego PSL. W sporach, ktre z biegiem czasu zaczy
narasta pomidzy grup Stanisawa Baczyka, Stanisawa Wjcika i Wadysawa Zaremby a Miko-
ajczykiem, opowiedzia si po stronie przyszych rozamowcw.
85
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
jeda do Katowic z Warszawy. Szczeglnie przyjacielskie relacje czyy go z Henrykiem
Wojtal. On i jego rodzice cigle mi mwili, e nie zapomn do mierci, e pomogem Bron-
kowi pisa Kmicic w jednym ze swoich donosw
11
.
Komitet Wolnych Polakw
Powodzenie ucieczki Zaskiego ugruntowao dobr opini o Zachariasiewiczu w ro-
dowisku byych dziaaczy PSL. Podczas jednej z wizyt u Wojtalw Kmicic spotka si ze
znanym mu z wczeniejszej dziaalnoci w grnolskim PSL Piotrem Urbaskim, byym
onierzem BCh i AK. Niedugo potem za jego porednictwem pozna byego akowca Jzefa
Rogowskiego, a waciwie Jzefa Badacha
12
, ktry zaproponowa mu udzia w tworzonej
przez siebie organizacji podziemnej.
Rogowski uwaa, e w cigu dwch lat wybuchnie nowa wojna. Dlatego zamierza stwo-
rzy organizacj zoon gwnie ze sprawdzonych, byych onierzy AK. Aby unikn po-
sdzenia o bandytyzm, na jej czele mia stan komitet polityczny zoony z przedstawicieli
stronnictw politycznych i Kocioa, ktry usankcjonowaby prowadzon dziaalno militar-
n. Rogowski zamierza te przeprowadzi rozmowy z przedstawicielami rnych rodowisk
w celu wcignicia ich do komitetu. Planowa wydanie odezwy po powstaniu organizacji
i poinformowanie o jej istnieniu emigracji, ktra, jak zakada, zaaprobowaaby dziaalno
grupy reprezentujcej wszystkie gwne rodowiska opozycyjne.
Zachariasiewicz zaangaowa si w dziaalno grupy. Jego zadaniem byo znalezienie
odpowiedniej osoby ze rodowiska PSL. Ostatecznie sam zosta przedstawicielem PSL,
konsultujc kady swj krok z ubekami, ktrzy dziki jego doniesieniom rozpoczli rozpra-
cowywanie tego rodowiska.
Pertraktacje w sprawie utworzenia komitetu przecigay si. Latem 1950 r. rozpoczto
przygotowania do wysania kuriera, ktry udaby si do Francji, gdzie mia skontaktowa si
m.in. z prof. Stanisawem Kotem i przedstawi tre podstawowego dokumentu programowe-
go grupy deklaracji Komitetu Wolnych Polakw. Na polecenie UB Kmicic zapropono-
wa przerzucenie czowieka organizacji na Zachd szlakiem, ktrym wczeniej udao si wy-
prowadzi z Polski Zaskiego. Kurierem Komitetu Wolnych Polakw mia by Andrzej,
czyli Zdzisaw Pacak-Kumirski
13
.
11
AIPN 01227/350 J-3266, Wycig z raportu agenta UB Kmicica z 29 I 1953 r., s. 2.
12
Jzef Cyryl Badach vel Rogowski Czaharski, Skiba (19101967). Przed 1939 r. szef Rejonu
Dywersji Pozafrontowej na rejon Bielsko-Bogumin. W skadzie 3. psp bra udzia w kampanii wrze-
niowej. Od listopada 1939 r. dziaa w SZP na terenie podokrgu Zagbie. Dowdca chrzanowskiego
Okrgu ZWZ. Szef wywiadu w inspektoracie Sosnowiec organizacji Orze Biay. Od 1943 r. dowdca
oddziau Harnasie dziaajcego na terenie Beskidw i Podhala. W 1944 r. awansowany do stopnia
majora. We wrzeniu 1945 r. wszed w skad utworzonej w Krakowie Komisji Likwidacyjnej. Po za-
koczeniu jej dziaalnoci zamieszka w Katowicach. Zob.: Maopolski Sownik Biografczny Uczest-
nikw Dziaa Niepodlegociowych 19391945, t. 9, Krakw 2003, s. 1113.
13
Zdzisaw Pacak-Kumirski Andrzej (19101981). Do 1939 r. zawodowy onierz Wojska Pol-
skiego. We wrzeniu 1939 r. dowdca 8. Kompanii 40. pp Dzieci Lwowskie, ktra bronia Reduty 56
przy ul. Wolskiej. W niewoli niemieckiej w ofagu w Woldenbergu, gdzie by jedn z czoowych po-
staci tamtejszej konspiracji. W nocy 19/20 III 1942 r. uciek z obozu. Po dotarciu do Warszawy wstpi
do AK. Od listopada 1942 r. zastpca dowdcy i szef operacyjny Organizacji Specjalnych Akcji Bo-
jowych Osa, a po wcieleniu jej do Kedywu KG AK do lutego 1943 r. zastpca dowdcy Kosy 30.
Od wrzenia 1943 r. komendant Inspektoratu Stryj AK. Aresztowany przez NKWD okoo poowy
86
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EPrzerzut mia miejsce w pierwszych dniach padziernika i odbywa si pod cakowit kon-
trol UB. Przekroczenie granicy na faszywych dokumentach i przekazanie kuriera czeskiemu
przewodnikowi przeszy bez zakce. We dwjk pojechali pocigiem do Ostrawy. Zgodnie
z planem, nakrelonym przez MBP, w trakcie podry czescy kontrolerzy zakwestionowali
dokumenty Pacaka. Wysadzili go z pocigu wraz z przewodnikiem (funkcjonariuszem StB)
i przekazali ich czeskim organom bezpieczestwa. Po krtkim przesuchaniu przewieziono
pechowego kuriera do Cieszyna, gdzie zosta aresztowany. Podczas przesucha w Wydziale
ledczym WUBP Katowice potwierdzi posiadane ju przez UB informacje o istnieniu grupy.
Stara si j jednak przedstawi jako inicjatyw zupenie niepowan, za samego Rogow-
skiego jako fantast i osob niegodn zaufania, co jak zapewne sdzi, miao ich uchroni
przed dotkliwymi represjami.
Niedugo potem zatrzymano szesnacie osb powizanych w rny sposb z Komitetem
Wolnych Polakw
14
. Aresztowano cae kierownictwo, poza Zachariasiewiczem. Poniewa
oskareni skadali sprzeczne ze sob zeznania, ich przydatno procesowa bya ograniczona.
Mimo to wyrokiem WSR w Katowicach 20 lipca 1951 r. dziesicioro z nich skazano na kary
pozbawienia wolnoci. Najduszy wyrok, pitnacie lat pozbawienia wolnoci, otrzyma Ro-
gowski. Urbaskiego skazano na dwanacie, a Pacaka-Kumirskiego na dziesi lat. Pozo-
stali otrzymali nisze wyroki. Zachariasiewicza tu przed zakoczeniem ledztwa wyczono
z niego, uzasadniajc to tym, e nie zosta do tego momentu ujty.
Zmiana tosamoci
Gdy trwao ledztwo w sprawie Komitetu Wolnej Polski, Zachariasiewicz pracowa w Pro-
kuraturze Warszawskiej jako asesor sdowy. Nie przeszkodzio mu nawet to, e ofcjalnie by
osob poszukiwan. Aby unikn zdekonspirowania cennego agenta, UB przekaza mu m.in.
nowy wycig z metryki urodzenia z czciowo zmienionymi danymi osobowymi. By to po-
cztek nowego etapu jego dziaalnoci. Zmieni wwczas nazwisko na eleski.
Na przeomie stycznia i lutego 1951 r. zosta przekazany do dyspozycji wywiadu i zatrud-
niony w MSZ. W kwietniu wysano go do ambasady w Pradze, gdzie peni funkcj referenta
prasowego, a pniej attach. Rwnoczenie obserwowa osoby podejrzewane o kontakty
z wywiadem angielskim. Utrzymywa stay kontakt z zatrudnionym na placwce ofcerem
marca 1945 r. Przewieziony do Moskwy, gdzie by wiziony na ubiance i Butyrkach. Przesuchiwany
jako wiadek w procesie szesnastu. Po powrocie do Polski w 1946 r. zamieszka w Krakowie. Zob.:
Konspiracja lwowska 19391944. Sownik biografczny, red. G. Mazur i J. Wgierski, Katowice 1997,
s. 144145.
14
Wrd aresztowanych byli m.in.: Mieczysaw Kapa (18901963). Uczestnik Powsta lskich.
Od 1922 r. referent personalny Wydziau Owiecenia Publicznego. Od 1927 r. inspektor szkolny
w witochowicach, potem w Katowicach. Pracownik lskiego Wydziau Owiecenia Publicznego
w Katowicach, radca lskiego Urzdu Wojewdzkiego. W czasie wojny m.in. w Legionie lskim
AK w Krakowie. Po wojnie wiceprezydent Katowic (19451946); Pawe Kotucha Pawe (ur. 1910)
chrmistrz, dyrygent i kompozytor. Czonek AK w stopniu kapitana, adiutant dowdcy oddziau
Harna I. Po wojnie pracownik Redakcji Audycji Muzycznych Polskiego Radia w Katowicach; Jerzy
Lewandowicz (ur. 1898) adwokat. Sekretarz posa ks. Stanisawa Adamskiego (pniejszego biskupa)
(19211922), pniej sekretarz Wojciecha Korfantego, a take jego szwagier. Od koca 1942 r. czonek
Zarzdu Gwnego Stronnictwa Pracy. Inicjator powoania i przewodniczcy konspiracyjnego Zarz-
du Wojewdzkiego SP na teren lska. Od lipca 1944 Okrgowy Delegat Rzdu na obszar lska. Po
wojnie czonek Zarzdu Gwnego SP i prezes Wojewdzkiego Zarzdu lsko-Dbrowskiego.
87
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
wywiadu. Oceniano, e przekazywane mu polecenia wykonywa waciwie, co przynosio
efekty w realizowanych przez wywiad dziaaniach. Dostrzegano u niego du atwo w zdo-
bywaniu zaufania rozpracowywanych przez niego osb i uzyskiwania w ten sposb oczekiwa-
nych informacji. Mimo e jego zachowanie wskazywao na drobnomieszczaskie tendencje
wynikajce z inteligenckich nawykw, traktowano go jako jednostk pozytywn, znaj-
c marksizm, ale nie zawsze mylc jego kategoriami
15
. Opinia ta kontrastuje z opiniami
z donosw na jego temat, w wietle ktrych by uwaany za intryganta i osob o niejasnych
zamiarach.
Z czasem sytuacja eleskiego zacza si komplikowa. Grozio mu, e jedna z osb,
ktre rozpracowywa, moe dowiedzie si o jego przeszoci od ich wsplnych znajomych,
a tym samym zdekonspirowa go. W jednym z raportw pisa: Rozszyfrowanie mojej osoby
w rodowisku PSL-owskim oznaczaoby zaalarmowanie caego tego rodowiska, szczegl-
nie tam, gdzie miaem szerokie kontakty, to znaczy w Warszawie, Wrocawiu, Katowicach
i Krakowie
16
. Gdy okazao si, e ambasador wie o jego pracy dla MBP, sam poprosi o jak
najszybsze odwoanie go z placwki. Na zdekonspirowanie go miao prawdopodobnie wpyw
to, e cz osb znaa go ze Szkoy Prawniczej im. Duracza. Kmicic zosta przedtermino-
wo odwoany do kraju.
Po powrocie zatrudniono go w Departamencie Propagandy Gwnego Urzdu Kultury
Fizycznej. Potem pracowa jako referent propagandowy w RSW Prasa w Warszawie. Gdy
w zwizku z redukcj etatw zwolniono go, zacz studiowa na Wydziale Prawa Uniwersy-
tetu Warszawskiego. W tym czasie ofcerami prowadzcymi Kmicica byli naczelnicy Wy-
dziau II Departamentu III MSW (zajmujcego si wykrywaniem dziaalnoci antypastwo-
wej), co wiadczy moe o duym znaczeniu eleskiego w sieci agenturalnej tej jednostki.
Kariera w wywiadzie
Prawdopodobnie ju w pierwszej poowie 1957 r. pojawi si pomys zatrudnienia e-
leskiego w MSW. By moe, wyszed on nawet od samego zainteresowanego. Dziki temu
1 grudnia 1957 r. niedawny agent zosta przyjty do suby wywiadowczej. Zatrudniono go
w grupie niemieckiej wydziau analityczno-informacyjnego Departamentu I MSW. Jednostka
ta, na podstawie meldunkw i materiaw zdobywanych przez ofcerw, sporzdzaa notatki
i opracowania, ktre przekazywano szefostwu resortu oraz kierownictwu partyjno-rzdowe-
mu. Naczelnikiem tego pionu by ppk Henryk Wendrowski, czowiek o podobnym do ele-
skiego yciorysie. On take w czasie wojny by w AK, a po aresztowaniu przez Sowietw sta
si agentem, najpierw NKWD, a potem UB.
Praca w zespole analitycznym wywiadu odpowiadaa eleskiemu, ktry szybko zacz
by uznawany za jednego z bardziej wartociowych pracownikw wydziau i specjalist od
spraw niemieckich. Ukoczy studia, specjalizujc si w dziedzinie prawa midzynarodowe-
go. W czerwcu 1961 r. przyjto go do PZPR. By aktywnym czonkiem partii. Wystpowa
jako lektor na zebraniach w MSW i jednostkach terenowych resortu. Jego prelekcje dotyczyy
gwnie spraw polityki midzynarodowej i spraw niemieckich. W czerwcu 1966 r. zwrci
si do ministra spraw wewntrznych o zaliczenie mu do wysugi lat pracy w MSW okresu
wsppracy konspiracyjnej z organami B.P.. Kierownictwo resortu przychylio si do jego
15
AIPN 00945/1139 mf. 4938/1, Notatka informacyjna przeoonego dotyczca eleskiego vel
Zachariasiewicza Bolesawa, b. pracownika ambasady PRL w Pradze czeskiej, 30 VIII 1954, s. 3.
16
Ibidem, Raport nr 18 z 29 IV 1952 r., s. 1.
88
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Eproby, dziki czemu okres, gdy by agentem, zaliczono mu do przebiegu suby jako okres
rwnorzdny ze staem kadrowym pracy w organach SB.
W 1968 r. zosta awansowany na zastpc, a potem naczelnika wydziau informacyjne-
go. Gdy po wyborze Willyego Brandta na kanclerza nastpio oywienie w stosunkach pee-
relu i Niemiec Zachodnich, rola wydziau, w ktrym pracowa eleski, wzrosa. On sam
uczestniczy w przygotowywaniu materiaw przydatnych podczas rozmw dwustronnych
z Niemcami. W 1972 r. by czonkiem delegacji, ktra pod przewodnictwem ministra spraw
zagranicznych, Stefana Olszowskiego, bya z wizyt w Bonn. W styczniu 1973 r. delegowa-
no go do ambasady PRL w Bonn, gdzie jako radca, nieofcjalnie by ofcerem rezydentury
w Kolonii. Na placwce przebywa do marca 1975 r., otrzymujc dobre oceny za swoj prac.
Po powrocie zosta od razu awansowany przez ministra Stanisawa Kowalczyka na zastpc
dyrektora Departamentu I MSW. W lipcu 1977 r. zosta odznaczony Krzyem Komandorskim
Orderu Odrodzenia Polski.
Gdy w lipcu 1981 r. ministrem spraw wewntrznych zosta gen. Czesaw Kiszczak, na-
stpi szereg zmian kadrowych w obrbie caego MSW. Na pocztku 1982 r. nowym dyrek-
torem Departamentu I zosta pk Fabian Dmowski. W marcu zmieniono dwch z trzech jego
zastpcw. Liczc si z rychym zdjciem ze stanowiska, na pocztku kwietnia pk ele-
ski poprosi o moliwo odejcia na emerytur z uwagi na stan zdrowia. Odszed z MSW
22 maja 1982 r.
89
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
krzyszToF TArkA
ADAM GA AGENT NA MEDAL
W licie do redakcji, zamieszczonym 28 stycznia 1956 r. na amach Narodowca, Adam
Ga zarzuca gen. Wadysawowi Andersowi, e jeszcze podczas pierwszej wojny wiato-
wej nie czu si Polakiem, odmwi udziau w bitwie pod Warszaw, a w drugiej wojnie
wiat.[owej] by wrogiem rzdu Sikorskiego i wierzy w zwycistwo Hitlera
1
. Cho oskare-
nia Gasia wspbrzmiay z zarzutami komunistycznej propagandy, nie zostay zainspirowane
przez peerelowski wywiad. Ich autor, ktry dopiero co zwiza si z Polskim Stronnictwem
Ludowym kierowanym przez Stanisawa Mikoajczyka (przeciwnika Andersa), z gorliwoci
neofty chcia si raczej wykaza polityczn bezkompromisowoci. Redakcja wydawanego
w Lens dziennika, sympatyzujca z byym premierem, niejednokrotnie brutalnie zwalczaa
te politykw z polskiego Londynu. Trzy lata pniej peerelowski wywiad zwerbowa jed-
nak Gasia do wsppracy.
Adam Ga urodzi si 16 grudnia 1909 r. w Zamarskach, w pow. cieszyskim. W latach
trzydziestych pracowa jako nauczyciel w szkole powszechnej w Hajdukach. By rwnie
sekretarzem Zarzdu Gwnego Towarzystwa Polskich Ewangelikw w Katowicach. W cza-
sie kampanii wrzeniowej zosta ranny w walkach w okolicach Krasnegostawu. Po powrocie
do rodzinnych Zamarsk pracowa w frmie budowlanej w Cieszynie. Rwnoczenie anga-
owa si w dziaalno konspiracyjn. W lutym 1940 r. zosta aresztowany przez okupa-
cyjne wadze niemieckie. Uciek jednak z wizienia. Przenis si do Krakowa. Nastpnie
ukrywa si pod przybranym nazwiskiem na terenie woj. kieleckiego. Latem 1943 r. zosta
ponownie aresztowany. Traf do obozu koncentracyjnego Auschwitz, skd przewieziono go
do Mauthausen w Austrii. W maju 1945 r. z obozu uwolnili go Amerykanie. Na jesieni zosta
pracownikiem owiatowym polskiego osiedla cywilnego w Barletta we Woszech. Pracowa
w miejscowej rozgoni radiowej oraz uczy religii ewangelickiej w polskiej szkole. W czerw-
cu 1946 r. odnalaz on oraz dzieci i wraz z nimi wyjecha do Wielkiej Brytanii. Pracowa
kolejno w fabryce zegarw jako portier i telefonista; w fabryce lodw, w zakadach gumo-
wych oraz w fabryce samochodw gdzie zarabia miesicznie ok. 60 funtw. Od listopada
1957 r. do koca 1966 r. by przedstawicielem handlowym Narodowca na Wielk Brytani
z wynagrodzeniem 50 funtw miesicznie. Przez wiele lat sekretarzowa Zrzeszeniu Ewan-
gelikw Polakw, wchodzi w skad Rady Kocielnej polskiej parafi ewangelicko-augsbur-
skiej, w latach 19481955 pracowa w redakcji Posa Ewangelickiego, uczy w polskiej
szkole sobotniej w Londynie. Udziela si rwnie w pracy licznych organizacji spoecznych:
Polskiej Macierzy Szkolnej Zagranic, Zwizku Polskich Ziem Zachodnich, Kole lzakw
Cieszyskich w Wielkiej Brytanii, Kole Zrzeszenia Nauczycielstwa Polskiego. Politycznie
zwizany z ruchem ludowym dziaa w rnych jego odamach. Pocztkowo by czonkiem
Stronnictwa Ludowego Wolno Jerzego Kuncewicza. W 1952 r. przeszed do Polskie-
go Stronnictwa Ludowego Odam Jednoci Narodowej. Reprezentowa nawet swoje nowe
1
A. Ga, Gosy czytelnikw. Obrazek z grajdoka londyskiego, Narodowiec 1956, nr 23, s. 2.
W odpowiedzi na oszczerstwa gen. W. Anders wytoczy przed angielskim sdem A. Gasiowi oraz
redaktorowi i wydawcy Narodowca Michaowi Kwiatkowskiemu proces o zniesawienie, zob.
K. Tarka, Wataka na celowniku. Rozpracowanie operacyjne generaa Andersa przez wywiad PRL,
Zeszyty Historyczne 2008, z. 164, s. 6869.
90
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Eugrupowanie w Radzie Politycznej. Blisko wsppracowa wwczas z Mieczysawem Thu-
guttem. W poowie lat pidziesitych ponownie zmieni klubowe barwy, doczajc do
obozu byego premiera Mikoajczyka. Zosta czonkiem Rady Naczelnej i zastpc czonka
Zarzdu Gwnego Polskiego Stronnictwa Ludowego oraz sekretarzem Zarzdu Krajowego
Zwizku Polskiej Modziey Ludowej Wici
2
.
W czerwcu 1958 r. w kierownictwie Departamentu I Ministerstwa Spraw Wewntrznych
opracowano plan zwerbowania Gasia do wsppracy. Pretekstem do przeprowadzenia roz-
mw miay by sprawy zwizane z polskim szkolnictwem na emigracji (na ten temat Ga
pisa w Narodowcu). Do nawizania kontaktu z fgurantem typowano kpt. Mieczysawa
Kowalskiego Bartosza, pracownika konsulatu generalnego PRL w Londynie, w rzeczywi-
stoci funkcjonariusza wywiadu (Bartosz prowadzi ju podobne rozmowy z innymi emi-
gracyjnymi dziaaczami)
3
.
Ostatecznie wieczorem 10 stycznia 1959 r. w kawiarni przy Shepherds Bush w Londynie
z Gasiem spotka si kpt. Jan Kuczawski Orkan (na spotkanie umwi si telefonicznie).
Pierwsza rozmowa trwaa trzy godziny. Ofcer operacyjny wywiadu, przedstawiajc si jako
pracownik Ministerstwa Spraw Zagranicznych, stwierdzi, e chciaby omwi szereg za-
gadnie, przede wszystkim spraw polskich szkek. Da swemu rozmwcy do zrozumie-
nia, e czynniki ofcjalne w Warszawie pozytywnie oceniaj jego emigracyjn dziaalno,
zwaszcza na polu szkolnictwa. Ga wyranie zadowolony owiadczy, e zawsze czu si
Polakiem i tam, gdzie w gr wchodz interesy ojczyzny, polskoci i mowy ojczystej, zawsze
by gotw do powice. Opowiadajc Orkanowi swj yciorys, podkrela chopskie po-
chodzenie, przypomina, e by ranny w kampanii wrzeniowej, w czasie okupacji dziaa
w Armii Krajowej, by winiem niemieckich obozw koncentracyjnych. Emigracyjny dzia-
acz tumaczy si, e w swych artykuach czasami uywa okrele reym, reymowcy:
Prosz mi wybaczy zanotowa jego sowa ofcer wywiadu ale prosz wzi pod uwag
konkretn sytuacj, w jakiej tu czowiek na emigracji si znajduje, a przecie twierdzi
musz y, wychowa dzieci. Przechodzc do spraw oglnych, Ga deklarowa, e bar-
dzo ley mu na sercu sprawa Ziem Zachodnich oraz granicy na Odrze i Nysie uyckiej. Ubo-
lewa, e tak wielu autochtonw opucio te ziemie. Twierdzi, e przy bardziej umiejtnie
przemylanej polityce mona byo tego unikn, tym samym wytrcajc wadzom RFN atut
z rk. Proponowa, e moe zamieszcza artykuy w emigracyjnej prasie bronice zachodniej
granicy. Zwraca rwnie uwag na jednego z pracownikw ambasady RFN w Londynie,
ktry od duszego czasu mia prowadzi wrd polskiej emigracji kampani podwaajc
granic na Odrze i Nysie: tym typkiem jak twierdzi winnimy si jak najszybciej za-
2
AIPN 01227/48, Notatka informacyjna z 20 III 1958 r. dotyczca A. Gasia; ibidem, Zacznik
do instrukcji nr 11 z 2 VI 1958 r. dla Sulmy; A. Bieta, Adam Ga nie yje, Gazeta Ewangelicka
2002, nr 9/10, s. 54; A. Bieta, p. Adam Ga (19092002), Dziennik Polski i Dziennik onierza
2002, nr 267, s. 6; A. Ga, Karty z pamitnika, [w:] Krajobraz serdeczny, www.zamarski.republika.pl;
zob. te A. Bieta, A. Ga, Kocioy protestanckie, [w:] Mobilizacja uchodstwa do walki politycznej
19451990, red. L. Kliszewicz, Londyn 1995, s. 162170; J. Kaczkow, Zrzeszenie Ewangelikw Po-
lakw oraz Polski Koci Ewangelicko-Augsburski na Obczynie wobec sytuacji w Polsce w latach
19451956, [w:] Emigracja polska wobec problemw przebudowy i sowietyzacji kraju po drugiej woj-
nie wiatowej, red. R. Sudziski, Toru 2007, s. 347364; K. Nowak, Cieszyniacy nad Tamiz, Kato-
wice 1993, s. 34, 36, 38, 4445; Z kart dziejowych Z.E.P. Jubileuszowy biuletyn 45-lecia Zrzeszenia
Ewangelikw Polakw w Wielkiej Brytanii 19431988, oprac. A. Ga, Londyn 1988.
3
AIPN 01227/48, Zacznik do instrukcji nr 11 z 2 VI 1958 r. dla Sulmy.
91
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
j. Negatywnie ocenia postpujc asymilacj polskich emigrantw na Wyspach. Narzeka
na brak podrcznikw, spadajc liczb uczniw w polskich szkkach. Orkan w imieniu
wadz peerelu deklarowa w tej sprawie wol wsppracy. Z trosk pyta, komu na emigracji
mona by dostarczy podrczniki, kto ewentualnie mgby si tym zaj. Ga wskazywa na
cigle silne opory emigrantw przed wspdziaaniem z krajem. Zobowiza si, e przemy-
li t spraw i postara si udzieli bardziej konkretnej odpowiedzi na kolejnym spotkaniu.
Emigracyjny dziaacz nie wierzy w wybuch nowej wojny wiatowej, gdy jak twierdzi
nie byoby w niej zwycizcy. ywi natomiast nadziej na ewolucyjne zmiany w krajach
komunistycznych. Za nierealne uwaa rwnie zapowiedzi odtworzenia wojska na emigracji.
Podkreli, e wszystkie dotychczasowe prby spezy na niczym. Twierdzi, e wydawany
przez ambasad PRL w Paryu Tygodnik Polski robi powan konkurencj Narodowco-
wi. Na zakoczenie Ga poprosi Orkana, aby zadzwoni do niego za trzy tygodnie. Mia
si przedstawi jako Janek. Aby nie wzbudza podejrze wrd emigrantw, ofcer wywia-
du zaproponowa, e ich spotkania bd miay ofcjalnie charakter prywatnych rozmw by-
ych winiw Auschwitz. Ga uzna to za doskonay pomys. Jego zachowanie wiadczyo,
e chce kontynuowa rozmowy z przedstawicielem kraju. Podobna bya ocena Orkana.
Wedug niego pierwszy styk z interesujcym nas kandydatem w peni potwierdza zaoe-
nia centrali, co do trafnoci podebrania do werbunku. Wywiad zainteresowany by przede
wszystkim informacjami na temat redaktora Narodowca Michaa Kwiatkowskiego oraz sy-
tuacji w poszczeglnych ugrupowaniach na emigracji, w tym w PSL. Kuczawski zaznaczy,
e kandydat na tajnego wsppracownika cechowa si wysokimi walorami osobistymi, du
doz inteligencji oraz co najwaniejsze mia wszechstronne moliwoci wykorzystania
operacyjnego. Sprzyja temu charakter pracy zawodowej Gasia, jego pozycja wrd emigra-
cji oraz moliwo nieskrpowanego poruszania si, nie tylko na terenie Wielkiej Brytanii
4
.
Zgodnie z umow Orkan ponownie spotka si z Gasiem 4 lutego 1959 r. Podobnie jak
wczeniej, rozmawiali w jednej z londyskich restauracji. Ga poinformowa ofcera wywia-
du, e prawdopodobnie na wiosn gen. Anders wniesie do angielskiego sdu spraw prze-
ciwko Narodowcowi za artyku opublikowany przed trzema laty na jego amach. Autorem
wspomnianego tekstu by Ga. Majc nadziej na wygranie sprawy, redaktor Kwiatkowski,
wspierany przez PSL, zamierza powoa na wiadkw szereg osb zamieszkaych w Ka-
nadzie, Stanach Zjednoczonych, a nawet w Polsce. W tym ostatnim przypadku Ga mia na
myli rtm. Jerzego Klimkowskiego (autora demaskatorskich wspomnie opublikowanych
w kraju: Byem adiutantem generaa Andersa, Warszawa 1959). Prosi Orkana, aby w ra-
zie potrzeby wadze peerelu nie robiy trudnoci w jego przyjedzie na proces. Informujc
o wydarzeniach na emigracyjnej scenie politycznej, Ga stwierdzi, e Tymczasowa Rada
Jednoci Narodowej, zwaszcza po opuszczeniu jej przez Polsk Parti Socjalistyczn, ulega
powolnemu rozpadowi. Doda, e z podobnym zamiarem (jak PPS) nosi si take Polski
Ruch Wolnociowy Niepodlego i Demokracja. Przekaza rwnie krce w polskim
Londynie pogoski, e Anders zamierza stworzy now organizacj, reprezentujc ca emi-
gracj. W tym celu mia prowadzi rozmowy z Leszkiem Kirkienem, szefem Dziennika Pol-
skiego i Dziennika onierza, a porednio nawet ze swoim gwnym politycznym rywalem,
prezydentem Augustem Zaleskim.
Ga, podkrelajc znaczenie ksztacenia emigracyjnej modziey, posugiwania si przez
ni ojczystym jzykiem, opowiada si za wychowaniem modego pokolenia w cisym
4
Ibidem, Raport z rozmowy z A.G., 10 I 1959 r.
92
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ezwizku z krajem. W tym celu proponowa organizowanie przez wadze PRL wycieczek do
ojczyzny, przysyanie z kraju modych nauczycieli, ewentualnie take postpowych ksiy.
Przy okazji sondowa rwnie moliwo ewentualnego powrotu w przyszoci do Polski
(zastrzeg, e obecnie nie ma zamiaru wraca). Orkan przyrzek mu, e droga do ojczyzny
jest dla niego otwarta. Ofcer wywiadu jak najbardziej pochlebnie wyraa si na temat Gasia.
Uwaa go za Polaka patriot, podkrela jego pozytywny stosunek do kraju. Wychodzc z za-
oenia, e sytuacja dojrzaa do bardziej rzeczowego postawienia sprawy, zaproponowa
Gasiowi skadanie pisemnych raportw. Na niedwuznacznie wyraon propozycj wsppra-
cy Ga zareagowa pozytywnie. Ju na nastpne spotkanie mia przynie opracowanie na
temat wspomnianego pracownika ambasady RFN w Londynie, prowadzcego dywersyjn
dziaalno wrd polskiej emigracji. W celu uniknicia ewentualnej dekonspiracji uzgodni-
li, e zawsze bd si spotyka w pierwsz rod miesica w z gry uzgodnionym miejscu.
Dla podtrzymania legendy o znajomoci z czasw wojny, w obecnoci osb trzecich mieli
do siebie mwi per ty. Przeoony Orkana w notatce dla centrali podkreli, e sprawa
rozwija si pomylnie. Obawia si nawet, czy nie za szybko. Na najbliszym spotkaniu, jeli
okolicznoci bd sprzyjajce, ofcer wywiadu mia ju spraw wsppracy postawi bardzo
wyranie i konkretnie
5
.
Orkan nie musia zbytnio zachca Gasia do wsppracy. Nowo zwerbowany agent przy-
bra pocztkowo ps. Piaskowski (pniej Parker). Na kolejnym spotkaniu, 18 kwietnia
1959 r., przyj te pierwsze pienidze (25 funtw). Wywiad zamierza wykorzystywa Gasia
do montowania opozycji wewntrz PSL oraz jako rdo informacji. Wynagrodzenie dla taj-
nego wsppracownika uzalenione byo od stopnia realizacji postawionych przed nim zada
oraz jakoci przekazywanych informacji. Major Wadysaw Wojtasik, naczelnik Wydziau
V Departamentu I MSW, uwaa, e w pocztkowym okresie dotacja dla Piaskowskiego nie
powinna przekracza 20 funtw miesicznie. W pierwszym roku wsppracy agent otrzyma
w sumie w czterech ratach 90 funtw. W 1960 r. byo to ju 190 funtw. Dodatkowo ofcer
wywiadu wyda 10 funtw na prezent lubny dla tajnego wsppracownika. W kolejnych
trzech latach Ga dostawa po 250 funtw, w 1964 r. 100 funtw, a w 1965 230 funtw.
Ogem do koca 1965 r. otrzyma 1370 funtw. Ofcer wywiadu pokrywa rwnie koszty
spotka w londyskich restauracjach. cznie w latach 19591965 wyniosy one ok. 70 fun-
tw
6
.
Literat, jeden z najwaniejszych tajnych wsppracownikw wywiadu w polskim
Londynie, charakteryzujc Gasia w kocu 1959 r., pisa: Ilekro rozmawiam z nim, odno-
sz wraenie, e gotw jest na kad wspprac pod warunkiem, e materialnie moe go to
postawi na nogi, lub znacznie pomc. Inteligencja poniej przecitnej. Pracowity i cht-
ny do brania udziau w organizowanych dywersjach przeciw politykom ugrupowa zarwno
zamkowych, jak i Rady Jednoci Narodowej. Lojalno do Mikoajczyka nie wydaje mi si
ani szczera, ani trwaa. Lubi pochlebstwa. Niezbyt ceniony ze wzgldu na brak inteligencji.
Dla wywiadu najwaniejsza bya opinia Literata, e Ga ma jednak dostp do wielu ludzi
ocierajcych si o wierzchoki ugrupowa zamkowych i zjednoczeniowych, i dlatego jest
w stanie zdobywa szereg cennych, cho niezbyt dokadnych informacji. Ma to znaczenie
we wzgldnej atwoci spotykania si jego z politykujcymi ludmi; dla niejednych Ga jest
5
Ibidem, Raport z przebiegu drugiej rozmowy z A.G., 4 II 1959 r.
6
Ibidem, Wniosek z 2 XII 1959 r. dotyczcy wynagrodzenia dla agenta Piaskowskiego; ibidem,
Karta materiaowa agenta Parkera za lata 19591965.
93
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
pewnym rdem informacji, co daje sposobno pocignicia go za jzyk, ale Ga rwno-
czenie ma sposobno zdobycia nowych informacji. Literat uwaa, e mona go uy
do okrelonych zada z zachowaniem oczywicie koniecznych ostronoci wstpnych i po
odpowiednim przygotowaniu myl bez wikszych trudnoci. W zwizku ze zbliaj-
cym si terminem procesu Andersa z Narodowcem Literat doda, e Ga do ywego nie
cierpi Andersa i tym si nawet chepi
7
.
W kwietniu 1960 r. warszawska centrala krytycznie ocenia przeszo roczn wspprac
z Gasiem. W tym czasie gwnym zadaniem Piaskowskiego byo pozyskanie zwolennikw
wrd dziaaczy ludowych po to, by zorganizowa opozycj przeciw Franciszkowi Wilkowi,
zastpcy Mikoajczyka, prezesowi PSL w Wielkiej Brytanii i redaktorowi pisma Jutro Pol-
ski. W ocenie MSW Wilk zorientowa si jednak w zamiarach Gasia i przystpi do kontrak-
cji. W rezultacie moliwo skutecznego dziaania agenta na tym odcinku zostaa powanie
ograniczona (Ga nie zosta wybrany do wadz centralnych i brytyjskich PSL). W Warsza-
wie uwaano, e jako korespondent Narodowca nadal moe jednak udziela wszechstron-
nych informacji o rodowisku PSL w Wielkiej Brytanii. Przekazywane przez Piaskowskie-
go informacje byy natomiast zbyt powierzchowne i mao istotne. Centrala nakazywaa,
aby kada podana przez agenta ustnie lub pisemnie oglnikowa informacja posuya Orka-
nowi za podstaw do delikatnej, ale konsekwentnej, wszechstronnej i wyczerpujcej dysku-
sji. W ten sposb ofcer operacyjny mia rozpozna moliwoci Gasia oraz przechodzi na
bardziej agenturalne formy wsppracy. Jednym ze sposobw pogbiania wsppracy byy
dotacje dla agenta. Orkan mia rwnie wyranie podkreli, e wysoko wynagrodzenia
bdzie uzaleniona od jakoci informacji przekazywanych przez tajnego wsppracownika
8
.
Zgodnie z instrukcj MSW Ga w dalszym cigu mia sondowa moliwo utworzenia
wewntrz PSL opozycji wobec Wilka. Obawiajc si, e agent przez zbytni popiech mgby
w przyszoci straci szans skutecznego dziaania, centrala nie nalegaa jednak na pospiesz-
ne organizowanie opozycyjnych grup w szeregach ludowcw. Podtrzymujc kontakty z Wil-
kiem, Piaskowski mia pozna jego znajomych i protektorw, ustali rda fnansowania
PSL oraz pisma Jutro Polski, a take plany i zamiary kierownictwa PSL na przyszo
9
.
Podczas jednego z kolejnych spotka, 17 listopada 1960 r., Orkan zgodnie z polece-
niem centrali wypaci Gasiowi 100 funtw. Agent przekaza mu natomiast charakterystyki
znanych mu emigracyjnych dziaaczy (Piaskowski chwali si, e zna ok. 180 osb), kopie
listw Mariana Kukiela i Heleny Sikorskiej (wdowy po byym premierze) oraz Stanisawa
Mikoajczyka i Adama Bitoskiego (byego sekretarza Rady Naczelnej PSL, rwnoczenie
tajnego wsppracownika wywiadu PRL, zdemaskowanego i aresztowanego przez francusk
policj)
10
.
Opozycyjna dziaalno Gasia w szeregach PSL wzbudzaa coraz wiksze zastrzeenia
kierownictwa partii, zwaszcza prezesa Zarzdu Gwnego PSL w Wielkiej Brytanii, Wilka.
Gasiowi zarzucano, e w artykuach w Narodowcu pisze wycznie o problemach polskich
szkek na Wyspach, krytykuje emigracj, a nie krytykuje wadz peerelu, propaguje polonij-
no wychodstwa. Oskarano go o rozbijack robot w PSL i popieranie Bitoskiego. Osta-
tecznie na wniosek Wilka na posiedzeniu Koa PSL Londyn 26 stycznia 1961 r. Ga zosta
7
Ibidem, Notatka Literata z 18 XII 1959 r. na temat A. Gasia.
8
Ibidem, Instrukcja dla Sulmy z 4 IV 1960 r. dotyczca Piaskowskiego.
9
Ibidem, Wycig z instrukcji z 30 V 1960 r.
10
Ibidem, Raport z odbytego spotkania z Piaskowskim, 17 XI 1960 r.
94
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ewykluczony z szeregw PSL za dziaalno sprzeczn z lini ideowo-programow i polityk
PSL. Wilk i Mikoajczyk mieli naciska rwnie na Kwiatkowskiego, by pozbawi Gasia
przedstawicielstwa Narodowca. Argumentowali, e jest szkodliwy zarwno dla PSL, jak
i dla Narodowca. Kwiatkowski odrzuci jednak sugestie przywdcw ludowcw
11
.
Po usuniciu Gasia z PSL w centrali rozwaano przekwalifkowanie go na kontakt infor-
macyjny. Naczelnik Wydziau VIII Departamentu I, ppk Wojtasik, oraz ofcer operacyjny
kpt. Zenon Kwiatkowski postanowili jednak pozostawi Piaskowskiego w kategorii agenta.
Uznali, e Ga, jako korespondent Narodowca oraz dugoletni dziaacz PSL i innych orga-
nizacji spoecznych ma nadal moliwoci organizowania opozycji przeciwko Mikoajczyko-
wi i Wilkowi. Tym bardziej e elementw dekonspiracyjnych nie stwierdzono
12
.
Wieczorem 16 stycznia 1962 r. Orkan przeprowadzi zasadnicz rozmow z Piaskow-
skim. Ofcer wywiadu szczegowo omwi dotychczasow wspprac oraz kierunki i za-
dania dla agenta na przyszo. Wykorzystujc czste wyjazdy w teren, zwizane z wyko-
nywaniem funkcji korespondenta Narodowca, Ga otrzyma nowe zadanie. Mia zbiera
informacje dotyczce wojsk angielskich i amerykaskich, stacjonujcych na terenie Wielkiej
Brytanii. Peerelowski wywiad interesowa stan uzbrojenia, liczebno oraz przegrupowania
poszczeglnych jednostek. Tajny wsppracownik bez zastrzee zgodzi si na dostarczanie
tego rodzaju informacji. Wydaje si jednak, e zarwno sam agent, jak i wywiad PRL, wy-
ranie przecenia moliwoci Gasia. Piaskowski w dalszym cigu mia te przekazywa
informacje o sytuacji w PSL oraz w innych ugrupowaniach emigracyjnych
13
.
W marcu 1962 r. Orkan informowa central o trudnej sytuacji fnansowej Gasia 50
funtw, ktre zarabia jako przedstawiciel Narodowca, absolutnie nie wystarczao mu na
utrzymanie stosunkowo duej rodziny (ony i trojga dzieci z drugiego maestwa). Pod-
czas spotkania Piaskowski ali si, e musia ostatnio poyczy pienidze na opacenie
rachunkw za wiato, gaz i wod. Dorabia te, malujc wieczorami mieszkania u Anglikw.
Wpywao to negatywnie na moliwo realizacji zada stawianych przez wywiad. W tej
sytuacji Orkan proponowa przeoonym, aby wypaca agentowi stae uposaenie mie-
siczne w wysokoci 50 funtw. Gdy na spotkaniu wypaci Gasiowi pidziesiciofuntow
dotacj, zauway w jego oczach zy radoci i wzruszenia. Wspominajc o naciskach Miko-
ajczyka i Wilka na redaktora Narodowca mjr Kuczawski podkreli, e z punktu widzenia
operacyjnego agent winien robi moliwie wszystko, aby jak najduej utrzyma si u Kwiat-
kowskiego. Zawd dziennikarza dawa mu moliwo swobodnego poruszania si w tere-
nie, docierania do rnych rodowisk czy osb indywidualnych. Byo to szczeglnie wane
w przypadku zbierania informacji o charakterze wojskowym. Jednak podczas niedawnego
wyjazdu do Walii Ga nie zauway po drodze adnych oddziaw wojskowych
14
.
Wbrew sugestiom ofcera prowadzcego, w centrali zacza przewaa opinia, e praca
Piaskowskiego w Narodowcu wcale nie przynosi korzyci operacyjnych, a jednocze-
nie uniemoliwia wykorzystanie agenta do prowadzenia akcji antymikoajczykowskiej. Jako
terenowy korespondent Ga nie mia praktycznie moliwoci rozpracowywania czonkw
redakcji Narodowca. Z drugiej strony jego antysanacyjne artykuy na amach dziennika
11
Ibidem, Wykluczenie Adama Gasia z PSL (raport Piaskowskiego). Zob. Z kroniki PSL. Komu-
nikat Koa PSL w Londynie, Jutro Polski 1961, nr 2, s. 4.
12
AIPN 01227/48, Protok z 9 III 1961 r. z oceny sprawy dotyczcej agenta A. Gasia.
13
Ibidem, Raport Orkana z przebiegu spotkania z Piaskowskim, 16 I 1962 r.
14
Ibidem, Raport Orkana z przebiegu spotkania z Piaskowskim, 19 III 1962 r.
95
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
odciy go od kontaktw w polskim Londynie. W rezultacie Piaskowski straci mo-
liwo zaangaowania si w dziaalno polityczn emigracji, by t drog dostarcza wy-
wiadowi peerelu rdowe informacje. Chcc sprowokowa wasne wyrzucenie z redakcji
Narodowca, Ga mia ofcjalnie wystpi przeciwko kierownictwu PSL. Wzmogoby to
z kolei naciski ludowcw na redaktora Kwiatkowskiego. Gdyby Piaskowski mimo to po-
zosta w Narodowcu, w centrali liczono, e wywoa to nowe nieporozumienia i konfikty
midzy kierownictwem PSL a redaktorem Kwiatkowskim. Jeli za zostaby zwolniony, mia-
no mu wypaca jego dotychczasowe zarobki (50 funtw miesicznie). Ga mg rwnie
dorywczo posya artykuy do emigracyjnych czasopism fnansowanych przez wywiad pe-
erelu (Oblicze Tygodnia czy Nasz Znak). Swoimi dziaaniami agent mia doprowadzi do
rozamu w PSL. Skupiona wok niego wewntrzpartyjna opozycja miaa osabia, rozkada
i rozbija poszczeglne ogniwa stronnictwa oraz inspirowa je w kierunku przechodzenia na
pozycje prokrajowe
15
. Ga nie by jednak a tak znaczc postaci, by skutecznie mg wy-
kona powierzone mu zadanie.
W 1963 r. agenta przej ofcer operacyjny kryjcy si pod ps. Adrian. W jego oce-
nie Parker (nowy pseudonim Gasia) mimo rozrbek przeciwko PSL i Andersowi posiada
moliwoci zdobywania informacji. Ma on duo kolegw i znajomych, ktrzy s dobrze zo-
rientowani w dziaalnoci wrogiej emigracji []. Niezalenie od moliwoci informacyjnych
mona go nadal w sposb misterny wykorzystywa do prowadzenia dywersji we wrogich or-
ganizacjach emigracyjnych. Oprcz przekazywania periodycznych informacji na temat dzia-
alnoci PSL, agent mia dociera do dziaaczy niezadowolonych z kierownictwa partii oraz
inspirowa ich do tworzenia niezalenych k PSL. Informacje o dziaalnoci takich k mg-
by pniej przemyca na amy Narodowca. Taka krecia dziaalno miaa si przyczyni
do dalszego rozkadu PSL i kompromitacji kierownictwa. Wykorzystujc blisk znajomo
z dziaaczem PPS Januszem Zawadzkim, agent mia take podsyca jego niech do Adama
Ciokosza, by nie dopuci do zjednoczenia rnych ugrupowa socjalistycznych. Dostar-
czone przez Parkera materiay Artur uwaa za wartociowe. Interesujca bya zwaszcza
notatka o dywersji niemieckiej wrd emigracji oraz materiay dotyczce PPS. Wedug agenta
wywiad zachodnioniemiecki mia prowadzi szeroko zakrojon dziaalno wrd emigracji
polskiej, zwaszcza w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i Francji. Ga przekazywa
rwnie wycinkowe informacje na temat Narodowca. Twierdzi, e Micha Kwiatkowski-
-junior by klerykaem, bez gbszej znajomoci zagadnie polskich. Natomiast jego ojciec,
w ocenie Parkera, bardziej nienawidzi sanacji anieli komunizmu: Pod rzdami komuni-
stw dostrzega pozytywne strony w Polsce, natomiast sanacja jego zdaniem bya przyczyn
klski narodowej. Aby nie uwiarygodnia krcych w polskim Londynie pogosek, Ar-
tur kategorycznie zabroni Gasiowi utrzymywania kontaktw z pismami prokrajowymi oraz
pisania do nich artykuw
16
.
Na spotkaniu 17 grudnia 1963 r. Parker poinformowa Artura o przesuchaniu przez
War Offce. Zdenerwowany mwi, e pokazano mu m.in. zdjcie Orkana. Ga nie na arty
przestraszy si, e Anglicy od dawna obserwowali jego kontakty z warszawsk placwk.
Obawia si ujawnienia kompromitujcej go sprawy. W zwizku z przesuchaniem tajnego
15
Ibidem, Zacznik nr 1 do instrukcji E/15 z 19 V 1962 r. dla Andrzeja.
16
Ibidem, Raport Artura ze spotkania z Parkerem, 17 VII 1963 r.
96
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ewsppracownika ofcer operacyjny twierdzi, e trzeba bdzie rzadziej organizowa z nim
spotkania, ewentualnie zamrozi go na pewien czas
17
.
W 1966 r. kontakt z Parkerem przej kolejny pracownik londyskiej rezydentury
Marcin. W polskim Londynie coraz czciej mwiono o wsppracy Gasia z wadzami
PRL, co ograniczao moliwoci operacyjnego wykorzystania agenta. Ze wzgldu na sytuacj
Marcin ponownie rozwaa zawieszenie wsppracy z Parkerem
18
.
W marcu 1967 r. centrala zgodzia si z propozycj londyskiej rezydentury, by czaso-
wo, do koca roku, przerwa kontakt z Parkerem. Z tak sugesti wystpi rwnie Ga.
W przyszoci zamierzano go co najwyej doranie wykorzystywa jako kontakt informacyj-
ny do przeprowadzenia rnego rodzaju ustale czy sprawdze. Gdy w kocu 1966 r. Par-
ker przesta pracowa w Narodowcu, straci rwnie warto operacyjn dla wywiadu.
Od nowego roku znalaz zatrudnienie w ksigarni Bolesawa widerskiego, znanego lon-
dyskiego wydawcy, ksigarza, redaktora prokrajowej Kroniki, rwnoczenie informatora
peerelowskiego wywiadu. W nowym miejscu pracy zajmowa si kolportaem prasy, prze-
de wszystkim krajowej, organizowa punkty sprzeday w Londynie. Po godzinach dorabia
jeszcze prowadzeniem buchalterii i pisaniem korespondencji po angielsku. Wykluczao to
aktywn dziaalno na rzecz wywiadu
19
.
W padzierniku 1968 r. Parker zosta ostatecznie wyeliminowany z sieci informacyj-
nej. Powodem by zanik moliwoci operacyjnych oraz czciowa dekonspiracja tajnego
wsppracownika. W ocenie prowadzcego spraw mjr. Adama Gilewskiego, inspektora Wy-
dziau VIII Departamentu I MSW, w okresie kilkuletniej wsppracy Ga dostarczy szeregu
cennych informacji na temat dziaalnoci PSL, szczeglnie w W. Brytanii. Inspirowa i pro-
wadzi dziaalno opozycyjn w PSL. Z postawionych mu zada wywizywa si w sposb
bardzo dobry
20
.
Po latach, 9 sierpnia 2000 r., Adam Ga zosta odznaczony przez prezydenta Aleksan-
dra Kwaniewskiego Krzyem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski za wybitne zasugi
w dziaalnoci polonijnej i spoecznej
21
. Zmar 22 czerwca 2002 r. w Londynie. Kilka mie-
sicy pniej jego prochy zostay przewiezione do kraju i zoone w rodzinnym grobie na
cmentarzu w Zamarskach
22
.

17
Ibidem, Notatka Artura ze spotkania z Parkerem, 17 XII 1963 r.
18
Ibidem, Wycig z notatki sumujcej pobyt Marcina w centrali z 15 X 1966 r.; ibidem, Notatka
z 31 X 1966 r. z rozpracowania operacyjnego Parkera.
19
Ibidem, Notatka ze spotkania z Parkerem, 2 II 1967 r.; ibidem, Wycig z instrukcji dla Atona
z 13 III 1967 r.
20
Ibidem, Notatka kocowa z 9 X 1968 r. dotyczca rozpracowania operacyjnego A. Gasia krypt.
Parker. Tego samego dnia sprawa zostaa zamknita, a zgromadzone dokumenty trafy do archi-
wum, ibidem, Postanowienie z 9 X 1968 r. o zakoczeniu i przekazaniu sprawy do archiwum Depar-
tamentu I MSW.
21
Monitor Polski 2000, nr 31, poz. 642, s. 1082.
22
A. Bieta, Adam Ga nie yje, Gazeta Ewangelicka 2002, nr 9/10, s. 55; A. Bieta, p. Adam
Ga (19092002), Dziennik Polski i Dziennik onierza 2002, nr 267, s. 6; R. Mizia, Wspomnienie
[o A. Gasiu], Wiadomoci Gminy Halach 2002, nr 6, www.zamarski.republika.pl.
97
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
GrzeGorz eszczyski
PIELGRZYMOWANIE
ZE ZBROSZY DuEJ
NA SPOTKANIE
Z JANEM PAWEM II
W FILMIE KRZYSZTOFA KRAuZEGO JEST
Wydarzenia przedstawione w flmie rozgrywaj si na tle konkretnej sytuacji politycznej,
religijnej i spoecznej, zwizanej z drug wizyt Jana Pawa II w Polsce (1623 czerwca 1983 r.)
w trudnych miesicach stanu wojennego. Dziki tej papieskiej pielgrzymce nard polski mg
znw zamanifestowa, e czuje si silny przy swym pasterzu i nieformalnym przywdcy, tak
bardzo bliskim sercu kadego Polaka.
Stan wojenny dogorywa, formalnie zawieszony 1 stycznia. Chocia skala represji nieco
opada, to jednak trauma i podziay spoeczne wywoane tym wydarzeniem pozostay do ko-
ca dekady. W takiej sytuacji duchowe i moralne wsparcie Ojca witego byo nie do przece-
nienia i stanowio kojcy okad na wiee jeszcze rany. Nic wic dziwnego, e Polacy tumnie
uczestniczyli w spotkaniach z Papieem. Aby go zobaczy, byli w stanie pokona nawet setki
kilometrw. Z caej Polski wyruszay pielgrzymki. Wrd nich jedna szczeglna, piesza. Ze
Zbroszy Duej, malekiej wioski koo Grjca, wyruszya na Jasn Gr grupa wiernych pod
przewodnictwem proboszcza ks. Czesawa Sadowskiego. Pielgrzymom w drodze towarzy-
szya ekipa dokumentalistw pod kierownictwem modego i obiecujcego reysera, ktrego
sawa miaa dopiero zajanie w nastpnej dekadzie.
Krzysztof Krauze powrci wanie do kraju po dwuletnim pobycie w Austrii i we Fran-
cji i zwiza si ze studiem flmowym im. Karola Irzykowskiego. Tam te zrealizowa swj
niemal godzinny flm dokumentalny o mieszkacach Zbroszy Duej zatytuowany Jest
1
.
O miejscowoci tej i wydarzeniach, jakie miay tam miejsce przed kilku laty, dowiedzia si
z reportau Wiesawy Grocholi Cud w Zbroszy Duej
2
, czytanym w Radiu Wolna Europa.
W rozmowie z Barbar Hollender (Rzeczpospolita z 25 listopada 1999) reyser wspomina,
e flm Jest sta si dla niego przepustk do cenionego zespou flmowego TOR, kierowanego
przez Krzysztofa Kielowskiego i Krzysztofa Zanussiego. Po latach, wspominajc pocztki
swej kariery, powiedzia: [...] wierz, e wszystko w yciu czowieka dzieje si po co. Za-
czem rozumie, dlaczego wyszed mi Jest. Tam byo dotknicie prawdy. I to jedyna droga.
Trzeba si do tej prawdy dogrzebywa. Nawet najbardziej wykreowany flm musi j nie
3
.
Mia on zapewne na myli niezachwian wiar i prostot ludzi idcych na spotkanie
z Janem Pawem II, a zarazem zaufanie i oddanie Kocioowi, ktry w ich maej ojczynie
1
Jest, re. K. Krauze, produkcja Studio Filmowe im. K. Irzykowskiego, Polska 1984, barwny,
56 min.
2
W. Grochola, Cud w Zbroszy Duej, b.m.w., 1981 (reporta wydany w drugim obiegu).
3
http://www.culture.pl/pl/culture/artykuly/os_krauze_krzysztof.
98
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ereprezentowa ks. Sadowski. Kapan ten, bardzo zasuony dla lokalnej spoecznoci jako
budowniczy dugo wyczekiwanego kocioa parafalnego oraz organizator niezalenych
zwizkw rolniczych
4
, pod koniec lat siedemdziesitych zosta duszpasterzem powoanego
w Zbroszy Duej Komitetu Samoobrony Chopskiej Ziemi Grjeckiej (9 wrzenia 1978 r.),
drugiego w Polsce, po lubelskim
5
. Udziela nie tylko duchowego wsparcia czonkom i sym-
patykom komitetu, ale take osobicie angaowa si w jego prace. Bra udzia w wydawaniu
podziemnych biuletynw (na powielaczu sprowadzonym przez czechosowackich studen-
tw), pomaga redagowa petycje do wadz czy rozdziela deputaty przyznane chopskim
rodzinom po akcjach strajkowych i protestacyjnych. W lutym 1979 r. powoano w Warszawie,
w mieszkaniu Wiesawa Kcika, Uniwersytet Ludowy, ktrego siedziba znalaza si wanie
w Zbroszy
6
. W jego ramach wykady z zakresu rolnictwa, ekonomii, myli politycznej i hi-
storii prowadzili znani dziaacze opozycyjni. W stanie wojennym ks. Sadowski zaangaowa
si w rozdzielanie wrd wiernych darw z zagranicy, wygasza patriotyczne kazania i nadal
wspiera dziaalno opozycyjn, tym razem w ramach Solidarnoci Rolnikw Indywidu-
alnych, powstaej na terenie parafi na bazie KSChZG. Jednoczenie od poowy lat siedem-
dziesitych, czyli od momentu utworzenia parafi, dziaa na rzecz modziey i wiernych nie-
zaangaowanych politycznie. W 1975 r. zainicjowa w dolnym kociele tzw. bezalkoholow
dyskotek. Impreza zawsze koczya si o pnocy Msz w. Zaoy te bibliotek parafal-
n z bogat literatur religijn, rolnicz, humanistyczn.
Krzysztof Krauze dotar do mnie poprzez Wiesaw Grochol. Dowiedzia si od niej, e
idziemy na spotkanie z Papieem. W tym czasie bardzo chcia nakrci flm o pielgrzymach,
ale nie o tumach, lecz o konkretnych ludziach, ich problemach, losach
7
. Pielgrzymka bya
dobrym momentem do opowiedzenia historii o powstaniu kocioa i parafi w Zbroszy Duej,
ktra zafascynowaa reysera z reportau pani Grocholi. Krzysztof Krauze i jego ekipa flmo-
wa mieli zakaz od Urzdu ds. Wyzna krcenia flmu we wsi
8
. Wszelk dokumentacj na ta-
mie flmowej mona wic byo sporzdzi tylko poza Zbrosz
9
wspomina ks. Sadowski.
Wadze partyjne nie chciay flmu o miejscowoci znanej ze swej opozycyjnej dziaalno-
ci, tym bardziej e mgby gloryfkowa ks. Sadowskiego i jego parafan zaangaowanych
w walk z komunizmem. Pielgrzymka okazaa si idealn okazj do prowadzenia dugich
i nieskrpowanych rozmw, pokazujc zarazem wiar, powicenie i pobono mieszka-
cw podgrjeckiej parafi. Ksidz Sadowski bardzo mio wspomina wspprac z reyserem,
ktry wykazywa wielk wraliwo na sprawy ludzkie, zwaszcza na niesprawiedliwo w-
czesnej, ludowej wadzy.
4
Szerzej na ten temat zob. G. eszczyski, Kapan niezomny ks. Czesaw Sadowski, Biule-
tyn IPN 2008, nr 10 (93), s. 6774; idem, Pocztki parafi w Zbroszy Duej (19691974), Warszawa
2007.
5
Rezolucja, [w:] Pocztki niezalenego ruchu chopskiego 19781980, wstp, wybr rde i oprac.
M. Choma-Jusiska, M. Krzysztofk, Lublin 2008, s. 319.
6
Komunikat, Warszawa 7 II 1979, s. 324.
7
Plany takie, wedle dokumentacji, reyser snu ju w 1981 r. Film mia nosi tytu Pielgrzymka
i opowiada o losach ptnikw z czterech regionw Polski: Kaszub, Kresw, Zagbia lskiego i Pod-
karpacia. Autorem pomysu by Leszek Wosiewicz. Jednak z powodw organizacyjnych temat w nie
zosta wtedy zrealizowany. Zob. dokumentacja flmu Jest, archiwum Wytwrni Czowka, 1/58.
8
Reyser w rozmowie ze mn powiedzia, e zakaz flmowania dotyczy terenw we wsi i w okoli-
cy po lewej stronie szosy WarszawaRadom. Relacja K. Krauzego przekazana autorowi, 16 VI 2009 r.
9
Relacja ustna ks. C. Sadowskiego przekazana autorowi, Zbrosza Dua, 10 V 2009 r.
99
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
O pozwolenie na zorganizowanie pielgrzymki ks. Sadowski ubiega si w gminnej radzie
narodowej, ktra jednak zgody nie wydaa
10
. Dla ksidza nie stanowio to ani wielkiej prze-
szkody, ani nie byo obcym dowiadczeniem
11
. Pielgrzymi wyruszyli na Jasn Gr w nie-
dzielne popoudnie, pokonujc ca tras zaledwie w cigu trzech dni. Towarzyszya im w sa-
mochodach ekipa dokumentalistw. Cz zdj nakrcono w Zbroszy, w tajemnicy przed
wadzami. Niestety, du parti materiau flmowego, tzw. zdjcia setkowe, czyli zblienia
wiernych mwicych do kamery, esbecy skonfskowali w momencie wejcia pielgrzymki
do Czstochowy. Postanowiono nakrci nowy flm. Wszyscy wypowiadajcy si w flmie
mieszkacy Zbroszy przyjechali do Grjca, skd realizatorzy zabrali ich samochodami do
miejscowoci Chylice k. Skolimowa, gdzie nastpnie zdjcia mwione krcono w prywat-
nej szklarni
12
.
Wspominaj oni wydarzenia, jakie rozegray si w ich wsi na przeomie lat szedziesi-
tych i siedemdziesitych, podczas prb budowy kaplicy, kiedy to doszo do zbezczeszczenia
Najwitszego Sakramentu przez milicj i SB oraz interwencji prymasa Stefana Wyszy-
skiego. Opowiadaj te o przeyciach z tym zwizanych, niekiedy bardzo osobistych i trau-
matycznych (np. wypowied jednej z kobiet o nieudanej prbie samobjczej) i o cikim
10
Ibidem.
11
Ks. C. Sadowski w okresie ubiegania si o pozwolenie na budow kocioa w Zbroszy Du-
ej odprawia naboestwa i wywietla flmy w prywatnych zabudowaniach bez zezwolenia wadz
administracyjnych. Z tego powodu by wielokrotnie karany wyrokami grzywny, a nawet aresztem
w zawieszeniu. Zob. G. eszczyski, Pocztki, s. 45127.
12
Relacja ustna K. Krauzego przekazana autorowi, 16 VI 2009 r.
Kontrola milicyjna pielgrzymki ze Zbroszy Duej na rogatkach Czstochowy
K
a
d
r

z

f
l
m
u

K
r
z
y
s
z
t
o
f
a

K
r
a
u
z
e
g
o

J
e
s
t
,

1
9
8
4

r
.
100
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Epooeniu rolnikw w peerelu. Akcja flmu rozgrywa si wic na dwch paszczyznach:
wspczesnej, w ktrej reyser portretuje idcych pielgrzymw, i historycznej, gdy snuj
oni opowie o powstaniu kocioa, a jednoczenie dziel si z reyserem swoimi emocjami
i przeyciami. Pozwala to lepiej zrozumie cierpienie i powicenie tych ludzi, a take ich
cik, czsto niedocenian prac.
Tak te zreszt ukaza sens swojego flmu sam reyser. Mwi on: Konstrukcja flmu
bdzie wypadkow dwch punktw widzenia: na wydarzenie, jakim bdzie wizyta Papiea
w Polsce powitanie, kolejne etapy pielgrzymki, atmosfera jej towarzyszca oraz na por-
trety ludzi pielgrzymujcych do Ojca witego z bagaem trosk, niepokojw i obaw, ale te
z nadziej i pragnieniem zamanifestowania swojej wiary i przywizania do humanistycznych
wartoci. Te dwa wtki bd si ze sob splata a do cakowitego poczenia w momencie
spotkania z Papieem w Czstochowie. Portrety pielgrzymw poszerzamy o obraz ich ycia
w domu, w rodzinie, podczas pracy w gospodarstwach i na roli, w trakcie spotkania z ssiada-
mi. Nie zakadamy adnej tezy historiozofcznej poza oczywistym stwierdzeniem, e losy na-
rodu i pojedynczych ludzi znw zwizane s z Kocioem, wiar i duchem chrystianizmu
13
.
Warto w tym miejscu wyjani tytu flmu. Chodzi o Koci, o to, e on istnieje (jest)
jako wsplnota wiernych i jako konkretna witynia, o ktr wytrwale walczyli wierni.
Mieszkacy Zbroszy, opowiadajc o powstaniu parafi i swych zmaganiach z wadz lu-
dow, mwi o kociele, ktry przez dugi czas nie mg powsta, ale jak w przypadku
pierwszych chrzecijan istniaa duchowa komunia wiernych, zgromadzonych wok swego
pasterza. Kapan przez kilka lat sprawowa naboestwa w prywatnych mieszkaniach, na
polach, w prowizorycznych kaplicach zbudowanych naprdce, ale dom Boy by w sercach
ludzi, moe przez to jeszcze bardziej zjednoczonych wok Chrystusa. Nie ma budynku,
albo jest nielegalny, a mimo to Koci yje i JEST mwi ks. Czesaw
14
.
Akcja flmu rozgrywa si w malowniczych zaktkach Polski: pocztkowo w podgrje-
ckich sadach, skd wyrusza pielgrzymka, a pniej w kolejno mijanych wioskach, penych
biedy, jakby ywcem wyjtych z XIX w. Nie zmienia to faktu, e sceneria jest bardzo ma-
lownicza, mona by rzec typowo polska: z tradycyjnymi, niekiedy krytymi jeszcze strzech
chatami, pobonym ludem i jakby nietknit duchem czasu wsi, ktra zdaje si by inna
ni ta pokazywana w ofcjalnej propagandzie wadz pastwowych. Dokument koczy scena
wejcia wiernych na Jasn Gr al. Najwitszej Maryi Panny. Nim jednak do tego doszo,
tu przed Czstochow, w okolicach Mstowa, caa grupa obserwowana bya przez milicj
i bezpiek z helikoptera, ktry przez duszy czas kry nad wiernymi. Wida to bardzo
dokadnie na jednym z uj flmu. Ksidz Sadowski przypuszcza, e mogo to by zwizane
z nielegalnym charakterem pielgrzymki, jak te z jego osob, nieustannie inwigilowan
przez bezpiek. Na rogatkach miasta pojawiy si kolejne utrudnienia: najpierw sprawdzanie
przez pracownika w cywilu pozwolenia na pielgrzymk, za brak ktrego proboszcz otrzyma
wezwanie na kolegium, a nastpnie kontrola MO (przedstawiona na fotografi z flmu). Ju
w al. NMP grupie zabroniono wsplnego wejcia na Way Jasnogrskie, tumaczc to zbyt
du iloci zgromadzonych tam wiernych. Ksidz jednak nie straci zimnej krwi i nakaza
parafanom rozdzielenie si na mniejsze grupy lub przechodzenie przez kordon milicyjny in-
dywidualnie, a nastpnie spotkanie w umwionym miejscu
15
. Determinacja i powicenie pt-
13
K. Krauze, Eksplikacja, Dokumentacja flmu Jest, archiwum Wytwrni Czowka, 1/58, k. 6.
14
Tak interpretacj tytuu, zgodn z intencj reysera, przekaza autorowi ks. C. Sadowski.
15
Relacja ustna ks. Czesawa Sadowskiego przekazana autorowi, Zbrosza Dua, 10 V 2009 r.
101
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
nikw byy tak wielkie, e gotowi byli ca noc spdzi na deszczu w oczekiwaniu na porann
Msz w. celebrowan przez Papiea
16
. I chocia nastpnego dnia nie udao im si przedosta
w poblie Ojca witego, co po tylu wysikach stanowio zapewne jakie rozczarowanie, to
jednak ich rado bya ogromna. Znakomicie ukazuje to jedna z ostatnich scen, gdy rozentu-
zjazmowani parafanie kilkakrotnie podrzucaj swego proboszcza w gr, dzikujc mu w ten
sposb za jego osob i opiek duchow.
Krauze w peni oddaje ducha i sens pielgrzymki: wierni raduj si sw wdrwk, bo id
na spotkanie z Bogiem i odnajduj Go w drodze, ale jednoczenie pod t radosn, zewntrzn
opraw kryj si ich osobiste problemy, refeksje, a niekiedy dramaty. Ciekawostk jest, e
w flmie nie wypowiada si w ogle najwaniejsza posta w caej grupie ks. Sadowski
17
.
Chocia wok jego osoby skupiaj si niemal wszystkie opowiadane wydarzenia, to jest on
niemym bohaterem tej historii. Pielgrzymi osoby w rnym wieku, od dzieci szkolnych po
starcw nie czuj si skrpowani obecnoci kamery, tak jakby poza ofcjalnymi wypo-
wiedziami, ktre maj jednak bardziej charakter osobistych zwierze ni zainscenizowanych
wywiadw, w ogle nie zauwaali towarzyszcej im ekipy flmowej. Zajmuj si swoimi
czynnociami piewaj, raduj si, spoywaj posiki a utrudzeni odpoczywaj w miej-
scach postoju i opatruj zbolae nogi. Krauze zarejestrowa w flmie to, czego nie oddaway
wczesne kroniki flmowe czy telewizyjne reportae portretujce ycie wsi. Pokaza nie tylko
polskiego rolnika w caej jego doli i niedoli, w zblieniach kadrowych niemal naturalistycz-
nie ukazujc poorane zmarszczkami ciaa, ale te i jego dusz na tyle, na ile moe odda to
kamera. Pozwalajc bohaterom wypowiada si na temat swych trudnych relacji z wadz,
obnay jednoczenie jej sabo.
Podczas zdj nie obyo si bez kopotw. Cakowita realizacja trwaa niemal dwa lata:
od 7 marca 1983 r. do 28 lutego 1985 r.! Okres zdjciowy wynis co prawda 29 dni, ale za
to czste i dugie przerwy wyduyy go do ponad p roku
18
. Po trudnych rozmowach z wa-
dzami, Krauzemu udao si flm dokoczy, moe wanie dlatego, e opowieci parafan
koczyy si na momencie wybudowania kocioa (1974 r.), pomijajc pniejsz dziaal-
no Komitetu Samoobrony Chopskiej Ziemi Grjeckiej. Podczas wewntrznej kolaudacji
w studiu, 22 czerwca 1984 r., obraz spotka si z bardzo dobrym przyjciem przyznano mu
I kategori artystyczn
19
(warto zaznaczy, e mimo zabiegw reysera o tam 35 mm, flm
powstawa na tamie 16 mm, a wic stosowanej gwnie do potrzeb telewizyjnych). W kocu
jednak flm przez wadze flmowe zosta zmarginalizowany i zepchnity do drugiego obie-
gu
20
. Na ofcjaln zgod na emisj czeka niemal pi lat. Przez reszt dekady kry nie-
legalnie jako pkownik, na kasetach wideo wydanych przez podziemn ofcyn NOW-a,
wywietlany zazwyczaj w kocioach. Za to w 1987 r. udao si ks. Sadowskiemu wywie
go do Francji. W Paryu, w siedzibie Polskiej Misji Katolickiej przy parafi Wniebowzicia
NMP, odby si pokaz dla tamtejszej Polonii, ktry spotka si z ogromnym zainteresowaniem
16
Relacja ustna Henryka Zajca, uczestnika pielgrzymki, przekazana autorowi 10 V 2009 r.
17
Tak koncepcj scenariusza przyjli wsplnie reyser wraz z ksidzem. Relacja ustna K. Krau-
zego.
18
Wykonanie zaoe produkcyjnych; Przebieg i realizacja flmu w czasie, Dokumentacja, 1/59,
k. 153.
19
Ibidem, Protok z posiedzenia komisji kolaudacyjnej, Warszawa, 22 VI 1984 r., 1/58, k. 228.
20
Wedug relacji reysera SB zadaa projekcji w Wytwrni Filmw Dokumentalnych, podczas
ktrej wypytywaa o okolicznoci powstania zdj z udziaem rolnikw, mimo wczeniejszego zare-
kwirowania przez funkcjonariuszy kadrw flmu z ich wypowiedziami. Relacja ustna K. Krauzego.
102
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ei zgromadzi bardzo wiele osb
21
. Nieliczni, ktrym udao si Jest zobaczy w Polsce jeszcze
w latach osiemdziesitych, byli pod wielkim wraeniem dojrzaego kunsztu artystycznego
i wraliwoci spoecznej modego reysera. Za przykad niech posuy fragment krtkiej re-
cenzji w Tygodniku Powszechnym z 1988 r. (z du ingerencj dziaajcej jeszcze cen-
zury): Caociowy, poruszajcy gboko efekt flmu wykracza daleko poza zoon z wie-
lu niebanalnych uj, operujc czsto wymownymi zblieniami, bezporedni rejestracj.
Jest to efekt rozlegej syntezy, ktra unaocznia bardzo istotne prawdy: o czowieku i jego
duchowych potrzebach, dojrzaym przeywaniu autentycznej wiary religijnej, o waciwej
skutecznej postawie czowieka wierzcego [] [ingerencja cenzury na podst. Ustawy z dn.
31 VII 1981, O kontroli publikacji i widowisk]
22
. U schyku dekady lat osiemdziesitych flm
zbiera wiele podobnych, pochlebnych opinii. Ponowna kolaudacja odbya si 17 listopada
1988 r. Rwnie tu pado wiele entuzjastycznych gosw na temat obrazu. To zapewne zde-
cydowao, e ostatecznie Centrala Dystrybucji Filmw 23 listopada 1988 r. wydaa zgod na
rozpowszechnianie flmu w sieci DKF i dystrybucji pozakinowej
23
.
Nie powinno wic dziwi, e Jest uhonorowany zosta w 1984 r. nagrodami: podziemnej
Solidarnoci i paryskiej Kultury, a take II nagrod w Kategorii Filmu Krtkiego na fe-
stiwalu Mode Kino Polskie w Gdasku
24
.
Po latach Krauze raz jeszcze podj tematyk kocieln, krcc ju w wolnej Polsce flm
IV Departament (1996), w ktrym przedstawi metody inwigilacji i przeladowania Kocioa
przez Sub Bezpieczestwa, na przykadzie regionu grjeckiego. W dokumencie ponownie
wystpi ks. Sadowski, a take kilku funkcjonariuszy bezpieki, ktrzy bez skrupuw opo-
wiadali o swojej pracy, czyli walce z Kocioem.
21
Relacja ustna ks. C. Sadowskiego przekazana autorowi, Zbrosza Dua, 10 V 2009 r.
22
T. Szyma, Jest, Tygodnik Powszechny z 26 VI 1988, nr 26.
23
Dokumentacja, Pismo Centrali Dystrybucji Filmw, Warszawa 23 XI 1988 r., k. 145.
24
http://www.flmpolski.pl/fp/index.php/424983.
103
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Andrzej w. kAczorowski
RuCH SOLIDARNOCIOWY
NA WSI W ROKu 1980
Orodki dziaa niezalenych, zorganizowane w latach 19781980 z pomoc dziaaczy
opozycji w rodowiskach wiejskich, w wyniku zastosowanych przez wadze peerelowskie re-
presji przetrway do sierpnia 1980 r. w uszczuplonym skadzie, stanowic bardziej symbolicz-
ne ni rzeczywiste punkty oporu. Zasig ich aktywnoci by niewielki, a kadra nastawionych
opozycyjnie chopskich dziaaczy nieliczna. Nowych impulsw do tworzenia szerszego ru-
chu spoeczno-zawodowego na wsi dostarczyy dopiero strajki robotnicze.
U rde masowych protestw tkwio m.in. pogorszenie zaopatrzenia ludnoci w artyku-
y ywnociowe co byo rwnie dobr okazj do nagonienia problemw wsi i rolnictwa
spowodowane bdami polityki rolnej PRL i ogln niewydolnoci systemu komunistycz-
nego. Komitet Samoobrony Chopskiej Ziemi Grjeckiej najaktywniejszy z orodkw opo-
zycyjnych na wsi w lipcu i sierpniu 1980 r. popar dania strajkujcych robotnikw, goszc
jednoczenie konieczno zmiany polityki wadz wobec rolnictwa. W owiadczeniu wydanym
w Zbroszy Duej 16 sierpnia 1980 r. podkrelono m.in., e na wsi nie ma najmniejszych form
samorzdnoci. Na znak solidarnoci ze strajkujcymi w Stoczni Gdaskiej 18 sierpnia zorgani-
zowano akcj polegajc na wstrzymaniu dostaw mleka i innych produktw do punktw skupu,
zebrano take pienidze na zakup ywnoci dla uczestnikw strajku na Wybrzeu, a do Gdaska
dotar ze Zbroszy ks. Stanisaw Makowski. Solidarno z robotniczym protestem ogosiy te
inne orodki niezalenego ruchu chopskiego. Bezporedni kontakt ze strajkujcymi nawizali
mieszkacy wsi z okolic Gdaska, dostarczajcy ywno do Stoczni im. Lenina.
Wrd 24 postulatw, zgoszonych przez gdaskich i elblskich rolnikw do Midzyzaka-
dowego Komitetu Strajkowego, umieszczono utworzenie wolnych zwizkw zawodowych
rolnikw bronicych praw, za Tymczasowy Komitet Niezalenego Zwizku Zawodowego
Rolnikw na pierwszym miejscu wymieni przestrzeganie przez wadz pastwow prawa
rolnikw do zrzeszania si w Niezalenym Zwizku Zawodowym Rolnikw. Dziaacze opo-
zycji chopskiej usiowali wic za porednictwem strajkujcych robotnikw wywalczy ana-
logiczne prawa zwizkowe.
Propozycje te nie zostay wpisane do ofcjalnych postulatw strajkujcych w stoczni,
znalazy jednak odbicie w zawartym 31 sierpnia 1980 r. porozumieniu gdaskim, w ktrym
by zapis MKS: stworzenie trwaych perspektyw dla chopskiego gospodarstwa rodzinne-
go podstawy polskiego rolnictwa; zrwnanie sektorw rolnictwa w dostpie do wszyst-
kich rodkw produkcji, wcznie z ziemi; stworzenie warunkw do odrodzenia samorzdu
wiejskiego. By to dobry punkt wyjcia do dalszych dziaa, zawierajcy podstawowe cele
programowe. Kwestia uzyskania uprawnie zwizkowych przez rolnikw pozostaa otwar-
ta. W wyniku realizacji porozumienia uwolniono Jana Kozowskiego czoowego dziaacza
niezalenego ruchu chopskiego, skazanego w sfngowanym procesie; zwolniono te areszto-
wanego podczas sierpniowych strajkw Wiesawa Piotra Kcika, czonka KSS KOR, zajmu-
jcego si wsi i rolnictwem.
Wydarzenia Sierpnia 80 spowodoway prawdziwy przeom w postawach ludnoci wiej-
skiej. Rolnicy wzorem robotnikw mimo naturalnego rozproszenia i okresu nasilonych prac
104
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Epolowych, dodatkowo niesprzyjajcego aktywizacji spoecznej zaczli gorcy sezon zebra
wiejskich, podczas ktrych zgaszano i spisywano rozmaite postulaty, najczciej o podou
rewindykacyjnym. Dominowaa krytyczna ocena polityki rolnej pastwa. Potpiano te nad-
uycia lokalnych wadz. Rodzce si na wsi w wielu miejscach kraju inicjatywy przybray
charakter spontanicznego protestu wobec dotychczasowego upoledzenia wsi i rolnictwa.
Powszechn ide, cho sabo skonkretyzowan, z ktr wystpowali rolnicy odwoujc
si w ten sposb do dowiadcze robotniczych byo utworzenie niezalenego przedstawi-
cielstwa do obrony wasnych interesw spoeczno-zawodowych. Taka wiadomo stanowia
wotum nieufnoci dla ZSL nominalnego obrocy wsi z woli PZPR oraz dla kek rolni-
czych, ktre w latach siedemdziesitych straciy sw niezaleno.
Obok nielicznych, powstaych wczeniej z inspiracji opozycji, zalkw struktur nieza-
lenego ruchu chopskiego, po Sierpniu 80 zaczy ywioowo pojawia si orodki i ogni-
ska zupenie nowe, najczciej o ograniczonym do jednej lub kilku wsi czy gminy zasigu.
Tym lokalnym inicjatywom liderowali ludzie o bardzo rnych dowiadczeniach spoeczno-
-politycznych, kierujcy si rnymi pobudkami, zwykle jednak mao lub wcale niezwizani
z przedsierpniow dziaalnoci opozycyjn. Tworzyo to pole konfiktu, bowiem dziaacze
wywodzcy si z nurtu opozycyjnego nie zamierzali rezygnowa z uzyskania wpywu na
ksztat organizacyjny i programowy ruchu chopskiego, a przede wszystkim na skad per-
sonalny jego reprezentacji w skali oglnopolskiej. W warunkach wiejskich byo to trudne,
zwaszcza e istniay niewielkie moliwoci szerszego dotarcia z wasn informacj do wy-
aniajcych si grup i komitetw, i e gwne zainteresowanie a co za tym idzie, zasilanie
fnansowe i poligrafczne byo skierowane na budow NSZZ Solidarno w rodowiskach
miejskich i przemysowych.
W krgu opozycyjnych dziaaczy wiejskich rozpoczy si spnione wobec rozwoju
wydarze i mnogoci inicjatyw lokalnych dyskusje na temat utworzenia na bazie struktur
przedsierpniowych jednej, nowej organizacji o zasigu krajowym. Przedstawiciele Tymcza-
sowego Komitetu Niezalenego Zwizku Zawodowego Rolnikw, Komitetw Samoobrony
Chopskiej i Orodka Myli Ludowej nie zdoali jednak uzgodni wsplnej koncepcji, a przy-
jte rozwizanie od pocztku wywoywao wtpliwoci, szczeglnie wrd powanej czci
peeselowskiego nurtu opozycji chopskiej.
Sformowany 21 wrzenia 1980 r. w Warszawie Komitet Zaoycielski Niezalenego Sa-
morzdnego Zwizku Zawodowego Rolnikw skada si w wikszoci z czoowych dziaa-
czy rnych orodkw przedsierpniowego niezalenego ruchu chopskiego: siedmiu czon-
kw pochodzio z Komitetu Samoobrony Chopskiej Ziemi Grjeckiej, sze osb z Komitetu
Samoobrony Chopskiej Ziemi Lubelskiej, dwie osoby z Komitetu Samoobrony Chopskiej
Ziemi Rzeszowskiej, cztery z Tymczasowego Komitetu Niezalenego Zwizku Zawodowe-
go Rolnikw i cztery z Orodka Myli Ludowej oraz z Placwki. Dokooptowano do nich
przedstawicieli niektrych nowych orodkw o zasigu lokalnym, np. krakowskiego Nie-
zalenego Zwizku Pracownikw Gospodarki ywnociowej, wabrzyskiego Chopskiego
Komitetu Inicjatywy Spoecznej czy te po prostu rolnikw zgaszajcych akces indywidu-
alnie. Znalezienie si w Komitecie Zaoycielskim miao niekiedy charakter przypadkowy,
niektrzy jego czonkowie szybko si z niego wycofali bd podjli dziaalno w konkuren-
cyjnych strukturach. W skadzie Komitetu znalaz si take Jan Kcik, ojciec rzeczywistego
organizatora NSZZ Rolnikw Wiesawa Piotra Kcika. Ten ostatni ofcjalnie wystpowa
jako doradca organizacyjny. W mieszkaniu Marzeny i Wiesawa Kcikw przy ul. Gim-
nastycznej 18 w Warszawie miecia si siedziba Komitetu Zaoycielskiego i oglnopol-
105
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
ski punkt konsultacyjny Zwizku, gdzie (dziki informacjom zawartym w audycjach Radia
Wolna Europa) zgaszali si wszyscy zainteresowani.
Statut NSZZ Rolnikw opracowany przez wsppracownika KSS KOR Henryka Bka
(gwnego animatora Tymczasowego Komitetu Niezalenego Zwizku Zawodowego Rol-
nikw w 1978) przewidywa prawa czonkowskie nie tylko dla indywidualnych rolnikw
i dwuzawodowcw (tzw. choporobotnikw), ale rwnie dla pozostaych grup rolnikw
zatrudnionych bezporednio w produkcji rolnej, a wic take pracownikw PGR i RSP. Kon-
cepcja ta od pocztku wzbudzaa najwiksze kontrowersje i silny opr zarwno wrd cho-
pw, jak i czoowych dziaaczy, stajc si nastpnie jednym z zasadniczych powodw dugo-
trwaych podziaw organizacyjnych. Sama idea stworzenia wasnej organizacji niezalenej
od wadz pastwowych i czynnikw politycznych do reprezentowania i obrony interesw
spoeczno-zawodowych rolnikw niewtpliwie jednak padaa na podatny grunt.
Naturalnym sprzymierzecem rodzcego si ruchu solidarnociowego na wsi bya Soli-
darno robotnicza. Ju 22 wrzenia 1980 r., w wyniku rozmw w Gdasku Wiesawa Piotra
Kcika i Zdzisawa Ostatka (przewodniczcego Komitetu Zaoycielskiego NSZZ Rolnikw)
z Lechem Was, Oglnokrajowa Komisja Porozumiewawcza NSZZ Solidarno przyja
specjaln rezolucj, stwierdzajc, e pierwszy punkt porozumienia z 31 sierpnia 1980 r., do-
tyczcy utworzenia niezalenych samorzdnych zwizkw zawodowych, powinien obejmo-
wa rwnie wszystkich zatrudnionych w rolnictwie, w tym take rolnikw indywidualnych
pracujcych na swoich gospodarstwach. Zaoyciele NSZZ Solidarno w peni poparli
utworzenie NSZZ wszystkich pracownikw zatrudnionych w rolnictwie w takich formach
organizacyjnych, jakie pracownicy rolnictwa sobie obior; przewidziano take moliwo
wsppracy i ewentualnej federacji z NSZZ chopw indywidualnych i innych pracownikw
rolnictwa. Wystpujcej wsplnie z reprezentantami NSZZ Solidarno delegacji Komite-
tu Zaoycielskiego NSZZ Rolnikw udao si 24 wrzenia 1980 r. zoy wniosek o rejestra-
cj Zwizku w Sdzie Wojewdzkim dla m.st. Warszawy. Zawizujce si w wielu regionach
koa i komitety NSZZ Rolnikw korzystay z pomocy organizacyjnej, poligrafcznej i fnan-
sowej MKZ NSZZ Solidarno.
Obawiajc si powstania solidarnociowego sojuszu robotniczo-chopskiego, wadze
zareagoway zapisem cenzury na informacje prasowe o tworzcym si ruchu zwizkowym
na wsi. Szczeglnie w terenie czsto szykanowano przedstawicieli nowej organizacji, ktrej
wadza nie zamierzay legalizowa.
W Komitecie Zaoycielskim NSZZ Rolnikw zabrako delegatw utworzonego nieco
wczeniej Chopskiego Zwizku Zawodowego Ziemi Dobrzyskiej i Kujaw, ktry wniosek
o rejestracj statutu zgosi ju 19 wrzenia 1980 r., jednak Sd Wojewdzki w Warszawie
odmwi jego przyjcia. Powoano si na obowizujc ustaw z 1949 r., ktra nie przewidy-
waa tworzenia zwizkw zawodowych zrzeszajcych rolnikw indywidualnych. Od decyzji
sdu wniesiono odwoanie do Rady Pastwa. Moliwe zatem, e gdyby nie precedensowe
zarejestrowanie wniosku NSZZ Rolnikw dostarczonego wsplnie z NSZZ Solidarno,
w ogle nie dopuszczono by do takiej procedury formalno-prawnej, zamykajc drog do two-
rzenia na wsi organizacji tego typu.
Czonkami Chopskiego Zwizku Zawodowego Ziemi Dobrzyskiej i Kujaw mogli by
wycznie chopi pracujcy w indywidualnych gospodarstwach rolnych, ktrzy nie nalee-
li do adnego innego zwizku zawodowego w przeciwiestwie do choporobotnikw, kt-
rych czonkostwo dopuszcza statut NSZZ Rolnikw. Akcentowano rwnie inne rnice,
podkrelajc na przykad, e chopski zwizek zawodowy jest tworzony oddolnie od wsi
106
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Epoprzez gminy i wojewdztwo i w ten sposb korzysta z dowiadcze ruchu ludowego,
w tym zalece Kongresu PSL z 1946; przewidywano daleko idc autonomi na szczeblu
wojewdzkim (a do posiadania wasnej osobowoci prawnej) w ramach przyszej federacyj-
nej struktury krajowej, w odrnieniu od powstajcych odgrnie komitetw zaoycielskich
o zasigu oglnopolskim. Klasowy, wycznie chopski charakter organizacji by odbiciem
idei neoagrarystycznej; wpyw na uksztatowanie i rozwj tego nurtu zwizkowego na wsi
wywierali ludowcy starszego pokolenia (tzw. prawica ludowa), ktrzy przed Sierpniem 80
podjli dziaalno w ramach niezalenego Orodka Myli Ludowej. Konfikt z Kcikiem
i jego grup przyczyni si do dezintegracji ruchu solidarnociowego w rodowiskach wiej-
skich i powstania odrbnych orodkw, w ktrych powstaway nowe zwizki.
W tym samym czasie, tj. we wrzeniu 1980 r., zacz si organizowa inny nurt ruchu
zwizkowego na wsi, ktry mia sw baz w warszawskiej SGGW. Samorzdny Zwizek
Producentw Rolnych pocztkowo opar swj statut na obowizujcej ustawie o stowarzysze-
niach. Aczkolwiek deklarowano niezaleno od organw administracji pastwowej i organi-
zacji politycznych, koncepcja stowarzyszeniowa budzia nieufno zwolennikw opcji zwiz-
kowej. Prawa czonkowskie przysugiway wacicielom oraz uytkownikom gospodarstw
rolniczych (producentom rolnym), ale czonkiem Zwizku moga by rwnie osoba prawna
prowadzca dziaalno z zakresu produkcji rolnej, co dodatkowo powodowao krytyk.
W Komitecie Organizacyjnym Samorzdnego Zwizku Producentw Rolnych znalazo si
wielu znanych w kraju wacicieli gospodarstw specjalistycznych, ogrodnikw i hodowcw.
Gwnym jego organizatorem i liderem by Gabriel Janowski, dr nauk rolniczych w SGGW.
Podstawowym zapleczem Komitetu byo rodowisko pracownikw naukowych oraz studen-
tw tej uczelni, tam znajdowa si punkt informacyjny; korzystano te z poligrafi SGGW.
Taktyczna, minimalistyczna postawa zajmowana przez Samorzdny Zwizek Producen-
tw Rolnych (status stowarzyszenia, posugiwanie si socjalistyczn frazeologi), a take
przyjta nazwa oraz fakt, e czoow rol odgrywali w nim waciciele silnych, uprzywilejo-
wanych ekonomicznie gospodarstw specjalistycznych, rodziy podejrzenia o dywersj wobec
zwizkw zawodowych ubiegajcych si o rejestracj sdow. Wzajemne uprzedzenia oraz
ambicje osobiste liderw mimo duej zbienoci programowej w sprawach dotyczcych
rolnictwa nie sprzyjay osigniciu organizacyjnej jednoci przez ruch solidarnociowy na
wsi. Rozbicie to umiejtnie pogbiay dziaania operacyjne prowadzone przez SB. Wadze,
coraz bardziej zaniepokojone rozwojem sytuacji, zostay zmuszone do podjcia skuteczniej-
szych krokw w przeciwdziaaniu zwizkowemu oywieniu.
Powstajce na wsi gwne nurty ruchu solidarnociowego ju w pierwszych wystpie-
niach okreliy swj jednoznacznie negatywny stosunek do kek rolniczych. Ich nowa for-
mua, ktra pojawia si w latach siedemdziesitych, zostaa cakowicie skompromitowa-
na. Nie baczc jednak na spoeczn niewiarygodno, Rada Gwna i Zarzd Centralnego
Zwizku Kek Rolniczych 2 padziernika 1980 r. podjy uchwa w sprawie kierunkw
rozwoju samorzdowej i gospodarczej dziaalnoci kek rolniczych oraz przygotowania
VII Krajowego Zjazdu Delegatw. Dokument stwierdza, e nieodzownym warunkiem
zwikszenia spoecznej roli kek rolniczych, jako reprezentanta wsi, jest praktyczne przy-
wrcenie im przysugujcych uprawnie, a w niektrych sprawach ich rozszerzenie. Doma-
gano si przede wszystkim przywrcenia kkom funkcji organizacji spoeczno-zawodowej
i nadania uprawnie zwizku zawodowego rolnikw indywidualnych, a take zapewnienia
statutowej samorzdnoci. Uchwaa gosia, e gwnym ogniwem samorzdu rolniczego
we wsiach s i bd kka rolnicze, ktre w Polsce Ludowej dziaaj jako najbardziej po-
107
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
wszechna organizacja ludnoci oraz s jedyn organizacj na wsi, posiadajc osobowo
prawn i najlepiej znajc potrzeby wszystkich rolnikw. Z inicjatywy CZKR postanowiono
zwoa w drugim kwartale 1981 r. VII Krajowy Zjazd Delegatw Kek Rolniczych i wy-
stpi do Sejmu PRL z inicjatyw podjcia ustawy o samorzdzie rolniczym, by wszystkie
decyzje w sprawach rolnictwa indywidualnego zapaday w porozumieniu z organizacj kek
rolniczych. Bya to wic oczywista prba obrony dotychczasowej monopolistycznej pozycji
kek, ktrej zaczy zagraa rodzce si na wsi nowe, niezalene od administracji pastwo-
wej i partii politycznych organizacje zwizkowe. Zbiurokratyzowany aparat kkowy wyst-
pi otwarcie jako konkurent tworzcej si dopiero rolniczej Solidarnoci.
Centralny Zarzd KR cieszy si ofcjalnym poparciem wadz, ktrym zaleao na prze-
chwyceniu inicjatywy zwizkowej. Powsta wsplny dokument (20 padziernika 1980 r.)
Biura Politycznego KC PZPR i Prezydium Naczelnego Komitetu ZSL w sprawie wzowych
problemw polityki rolnej, rolnictwa i gospodarki ywnociowej, w ktrym deklarowano
szczeglne przywizanie do kek rolniczych jako masowej organizacji chopskiej. Widzi-
my w nich praktyczn reprezentacj interesw rolnikw zarwno w sprawach produkcyjnych,
jak i socjalno-bytowych, widzimy w nich organizacj penic role zwizku zawodowego rol-
nikw polskich; kka staway si wic wiejskim odpowiednikiem Centralnej Rady Zwiz-
kw Zawodowych. Stanowisko to powtarzane przez przedstawicieli wadz w nastpnych
miesicach fatalnie zaciyo na dalszych relacjach midzy kkami rolniczymi a powstaj-
cymi zwizkami zawodowymi rolnikw, powodujc silny antagonizm. Ofcjalnemu poparciu
dla CZKR towarzyszya cenzura niedopuszczajca publikacji na temat powstawania na wsi
rnych nurtw Solidarnoci. Zaostrzya si te dyskusja nad przyszoci kek rolniczych
i eskaerw nowe organizacje zdecydowanie odrzucay ich spoeczno-zawodow rol.
Dziaania wadz znalazy wsparcie w stanowisku Sdu Wojewdzkiego w Warszawie,
ktry 22 i 29 padziernika 1980 r. rozpatrywa pierwsze wnioski w sprawie rejestracji Chop-
skiego Zwizku Zawodowego Ziemi Dobrzyskiej i Kujaw, NSZZ Rolnikw i wabrzyskiego
Chopskiego Niezalenego Zwizku Zawodowego. Oddalajc je, Sd stwierdzi brak podstaw
prawnych do zarejestrowania zwizkw zawodowych zrzeszajcych wacicieli gospodarstw
chopskich. Decyzja ta nie oznaczaa jeszcze delegalizacji, a podana argumentacja budzia
zastrzeenia i wtpliwoci niektrych prawnikw, m.in. prof. Andrzeja Stelmachowskiego.
Zainteresowani skorzystali z prawa odwoania si do Sdu Najwyszego. Oczywicie, kon-
trowersje prawne przesaniay tylko brak woli politycznej wadz i zgody na istnienie samo-
dzielnych niezalenych organizacji chopskich. Wyranie obawiano si porozumienia Soli-
darnoci na wsi i w miecie.
Ruch solidarnociowy na wsi spotka si z wyran sympati wikszoci duchowiestwa
parafalnego, a take niektrych biskupw. W wielu miejscowociach pomieszczenia ko-
cielne suyy do organizowania pierwszych zebra nowych zwizkw. Zdecydowanej po-
mocy udzielio im rwnie kierowane przez Ryszarda Reiffa Stowarzyszenie PAX, zarwno
w centrali, jak i w oddziaach terenowych, a take Kluby Inteligencji Katolickiej oraz Polski
Zwizek Katolicko-Spoeczny kierowany przez Janusza Zabockiego. Natomiast ambiwalen-
tny stosunek do powstajcych zwizkw chopskich mieli przedstawiciele i czonkowie ZSL
w terenie nie brakowao poparcia dla nowego ruchu, a niektrzy dziaacze ZSL niszego
szczebla zasilili struktury zwizkowe, wykazujc w nich du aktywno. Cz rodowisk
wiejskich okazywaa tradycyjn nieufno i rezerw wobec zachodzcych przemian, nie w-
czajc si do adnych dziaa. Nurt solidarnociowy na wsi nie mia wic tak masowego
zasigu jak w miecie.
108
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EOrzeczenie sdu ujawniao kierunek postpowania wadz politycznych, wymuszajc na
drugiej stronie opracowanie innych wariantw dziaania, gdyby prby zarejestrowania zwiz-
kw zawodowych rolnikw nie powiody si. Lech Wasa wyrazi przekonanie, e w razie
dalszego kwestionowania uprawnie zwizkowych rolnikw, Solidarno powinna sta si
organizacj zrzeszajc rwnie i t grup zawodow, a rolnicy mogliby na przykad stanowi
odrbn sekcj branow. Kcik twierdzi, e Zwizek moe istnie rwnie dobrze nawet
bez rejestracji, ktra oznacza tylko nadanie osobowoci prawnej. Pojawiy si take gosy
o ewentualnym powoaniu na bazie zwizkowej partii politycznej reprezentujcej interesy wsi
i rolnictwa (reaktywowanie PSL). Dawni peeselowcy uwaali jednak, e warunki do tego
jeszcze nie dojrzay.
Po rozprawach rejestracyjnych doszo do pierwszych kontaktw midzy przedstawicie-
lami poszczeglnych nurtw ruchu solidarnociowego na wsi. Negatywne stanowisko sdu
uzmysowio konkurujcym orodkom potrzeb dalszej koordynacji poczyna w walce o za-
rejestrowanie niezalenych zwizkw zawodowych rolnikw. Nadal prowadziy one jednak
dziaalno organizacyjn na wasn rk, starajc si skupi wok siebie inicjatywy o zasi-
gu lokalnym bd regionalnym.
O jednoczeniu si dyskutowano wiele na zjazdach zwoywanych przez organizatorw rol-
niczych zwizkw zawodowych. W Krakowie 19 padziernika 1980 r., do dotychczasowej
nazwy NSZZ Rolnikw dodano haso Solidarno Wiejska, ktre przyjo si jako nazwa
caego Zwizku. Dla zaznaczenia swej odrbnoci drugi orodek ksztatujcy si pod wpy-
wem koncepcji Michaa Jagy zacz uywa nazwy Solidarno Chopska. Kontrower-
sje dotyczyy m.in. sposobu funkcjonowania zwizku na szczeblu krajowym (Solidarno
Chopska opowiadaa si za federacj zwizkw wojewdzkich) oraz moliwoci zrzeszania
pracownikw rolnych z innych sektorw (za czym z kolei optowaa Solidarno Wiejska).
Rne byy te tradycje i krgi doradcw Solidarno Wiejska stanowia kontynuacj
Komitetw Samoobrony Chopskiej i nawizywaa do opozycji przedsierpniowej, a Soli-
darno Chopska akcentowaa agraryzm i cis wi z autentycznym ruchem ludowym.
Midzy niektrymi dziaaczami i doradcami istniay zadawnione animozje, ktre (nie bez
udziau SB) pobudzay do rywalizacji. Solidarno Wiejsk i Solidarno Chopsk -
czya pocztkowo wsplna nieufno wobec powstaego na SGGW Samorzdnego Zwizku
Producentw Rolnych, m.in. dopuszczajcego istnienie tzw. czonkw wspierajcych. Bardzo
gorco spierano si o wybr nazwy, co uwidoczniao rnice w opcjach ideologicznych.
Przedstawiciele gwnych nurtw zwizkowych wyonili delegacj, ktra uczestniczya
w spotkaniu KKP Solidarno z premierem Jzefem Pikowskim 31 padziernika 1980 r.,
a nastpnie ju w znacznie wikszej grupie kontynuowaa rozmowy z ministrem rolnictwa
10 listopada i 6 grudnia. Pozwolio to zarazem na blisze poznanie si czoowych dziaaczy,
wrd ktrych wystpowaa dua zbieno programowa, pozwalajca na zajcie jednolitego
stanowiska w podstawowych sprawach wsi i rolnictwa. Wsplny by ponadto zdecydowanie
negatywny stosunek do przeksztacenia kek rolniczych w organizacj penic rol zwizku
zawodowego rolnikw.
Trzy zwizki zwrciy si razem do Sejmu PRL, aby prawdziwie zaj si ywotny-
mi sprawami wsi i rolnictwa, bowiem kolejny ju raz niekonsekwencje w polityce rol-
nej doprowadziy do bardzo trudnej sytuacji ywnociowej puste pki s tego najlepszym
dowodem. Jak stwierdzono, nadesza historyczna chwila, aby Sejm: 1. uzna gospodark
indywidualn za trway element naszego ustroju socjalistycznego, 2. przyczyni si do przy-
wrcenia godnoci i szacunku dla rolnika i jego cikiej pracy, 3. zapewni rwne traktowanie
109
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
w prawach i obowizkach wszystkich sektorw rolnictwa, 4. stworzy perspektywy rozwoju
rolnictwa poprzez zapewnienie warunkw ekonomicznych, gwarantujcych poziom ycia
rolnikw i rozwj ich gospodarstw. Autentyczna organizacja zawodowa rolnikw jest nie-
zbdna do realizacji polityki rolnej, zgodnie z ywotnymi interesami spoecznymi wzywano
wic rzd do opracowania szczegowego programu naprawy rolnictwa i jego obsugi.
Pierwsze rozmowy w Ministerstwie Rolnictwa przebiegay w do rzeczowej atmosferze.
O intencjach rzdu miay wiadczy sowa m.in. szefa resortu, ktry 20 listopada 1980 r.
zapewni w Sejmie, e odradzajcy si ruch samorzdowy wsi znajdzie powszechn pomoc
i wsparcie ze strony wadz pastwowych, przy czym ostateczny ksztat i funkcje samo-
rzdu wiejskiego czy spdzielczego okrel sami rolnicy. Minister Leon Konica uznawa
nie tylko prawo samorzdu do obrony interesw rolnikw, ale i konieczno wyposaenia
w szerokie uprawnienia decyzyjne (np. gospodarowanie Funduszem Rozwoju Rolnictwa)
i kontrolne. W ramach samorzdu producentw rolnych mog i powinny powstawa rne
zwizki i zrzeszenia branowe, czy te mog funkcjonowa wasne jednostki gospodarcze,
wiadczce szeroki zakres usug; zakadano ponadto przeniesienie w obszar samorzdo-
wego zarzdzania niektrych jednostek pastwowych wiadczcych usugi o zasigu lokal-
nym. By moe, chodzio jedynie o rozszerzenie uprawnie kek rolniczych; w niektrych
rodowiskach rozwaano te powoanie izb rolnych. W kadym razie zaprezentowane sta-
nowisko przedstawiciela rzdu nie negowao wprost istnienia zwizkw zawodowych rolni-
kw, chocia nie precyzowao rwnie ich miejsca. Wyczekujca postawa wadz pozwalaa
jednoczenie na dalszy rozwj organizacyjny ruchu solidarnociowego na wsi, w konfrontacji
z ofcjalnie popieranymi odnawianymi kkami rolniczymi. Cay czas obowizywa zapis
cenzury na informacje o nowych zwizkach rolnikw.
W czasie drugiej rundy rozmw w Ministerstwie Rolnictwa przedstawiciele rzdu nie
negowali prawa rolnikw do zrzeszania si w zwizkach zawodowych, utrzymywali jed-
nak, e dotychczasowy stan prawny uniemoliwia ich rejestracj, a tym samym uzyskanie
osobowoci prawnej na takich samych zasadach jak w przypadku NSZZ Solidarno.
Rolnicy natomiast postulowali, aby w przygotowywanej nowej ustawie o zwizkach zawo-
dowych zmieniono te przepisy; domagano si take powoania przez Rad Pastwa odrb-
nej komisji ds. ustawy o zwizkach zawodowych rolnikw oraz samorzdzie wiejskim. Inne
postulaty dotyczyy zniesienia cenzurowania informacji w rodkach masowego przekazu
oraz ogranicze ze strony wadz terenowych w organizowaniu i prowadzeniu dziaalno-
ci zwizkowej. Z krytyczn ocen spotkaa si koncepcja przekazania Funduszu Rozwoju
Rolnictwa kkom rolniczym oraz denie do nadania organizacji kkowej roli zwizku
zawodowego rolnikw. Wyraano pogld, e kka powinny peni na wsi funkcje wycz-
nie usugowe. Przedstawiciele niezalenego ruchu zwizkowego na wsi zgosili postulaty
dotyczce m.in. konstytucyjnego zagwarantowania trwaoci gospodarstw indywidualnych,
poprawy zaopatrzenia w rodki produkcji i obsugi rolnictwa, zrwnania wszystkich sekto-
rw w dostpie do rodkw produkcji, zapewnienia opacalnoci, gruntownej nowelizacji
prawa rolnego oraz poprawy warunkw socjalnych wsi, w tym reformy systemu ubezpie-
cze spoecznych.
Po rozmowach, ktrych przebieg prasa zrelacjonowaa wyjtkowo obszernie, kierowni-
ctwo resortu ze wzgldu na brak penomocnictw rzdowych, odmwio jednak uzgodnionego
i parafowanego 6 grudnia 1980 r. przez obie strony protoku ustale oraz komunikatu pra-
sowego, cho przy jego redagowaniu strona zwizkowa posza na kompromis. W tej sytuacji
liderzy trzech gwnych nurtw niezalenego ruchu zwizkowego na wsi zadali spotkania
110
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ez premierem w kwestii uznania przez Rzd PRL prawa do penoprawnego dziaania i osobo-
woci prawnej NSZZ RI.
Do spotkania tego nigdy nie doszo, ale dziki wsplnemu wystpowaniu w sprawach
zwizkowych rozpocza si powolna integracja ruchu solidarnociowego na wsi. Wyrany
opr wadz przeciw zarejestrowaniu zwizkw zawodowych rolnikw w naturalny sposb
przyblia moment zjednoczenia, ktry z kolei oddalay utrzymujce si rnice wewntrzne
midzy poszczeglnymi nurtami. Najwiksz elastyczno wykazywa Samorzdny Zwizek
Producentw Rolnych, w ktrym dotychczasowa koncepcja oparcia statutu na prawie o sto-
warzyszeniach tracia racj bytu; take kwestia ewentualnej zmiany nazwy dla tego orodka
nigdy nie stanowia zasadniczego problemu. Jednoczenie trwaa budowa struktur organiza-
cyjnych w terenie, za w tworzeniu programu pomagali pracownicy naukowi wspierajcy
dziaalno tego Zwizku.
Sprawa nazwy bya rdem dugotrwaego konfiktu midzy Solidarnoci Chopsk
a Solidarnoci Wiejsk, zwaszcza za tym jej odamem wywodzcym si jeszcze z Tym-
czasowego Komitetu NZZR z 1978 r. ktry upiera si przy przyjmowaniu do Zwizku nie
tylko rolnikw indywidualnych, ale take pracownikw PGR, SKR itp. Z tytuu swej opo-
zycyjnej przedsierpniowej genezy Solidarno Wiejska dya do zmajoryzowania caego
ruchu solidarnociowego, wykorzystujc do tego liczne kanay propagandowe i organizacyj-
ne (zachodnia prasa i radiostacje polskojzyczne, bliskie kontakty z KKP i MKZ Solidar-
no).
W przeddzie rozmw w Ministerstwie Rolnictwa, 5 grudnia 1980 r., po raz pierwszy
doszo do dyskusji przedstawicieli trzech gwnych nurtw zwizkowych oraz innych grup na
temat utworzenia federacji bd zjednoczenia caego ruchu. Podpisano zgod na opracowanie
wsplnego statutu jako podstawy poczenia wszystkich orodkw w jeden niezaleny zwi-
zek zawodowy rolnikw indywidualnych. Podczas rozmw w resorcie wsplna delegacja
wystpowaa ju jako reprezentacja NSZZ RI. W nastpnych dniach osignito porozumienie
w sprawie uchwalenia przez delegatw poszczeglnych zwizkw wsplnego statutu.
Ostatecznie pierwsza prba integracji niezalenego ruchu zwizkowego na wsi zako-
czya si niepowodzeniem. Odbywajcy si 14 grudnia 1980 r. a wic nastpnego dnia po
przyjciu projektu statutu zjazd Solidarnoci Wiejskiej na Politechnice Warszawskiej nie
wypowiedzia si ani w tej kwestii, ani w sprawie nazwy i powoania wsplnego komitetu
zaoycielskiego. Podjta w atmosferze wiecowej, na wniosek Kcika, enigmatyczna uchwa-
a w sprawie jednoci ruchu zwizkowego na wsi mwia jedynie o uznaniu za cel NSZZ
Rolnikw Solidarno Wiejska obrony interesw rodzinnej gospodarki rolnej. Bya to
w istocie wymuszona zmiana dotychczasowej formuy statutu tego Zwizku, od pocztku bu-
dzcej zastrzeenia rwnie we wasnych szeregach. Uchwaa zjazdowa waciwie stanowia
tylko chwyt propagandowy, bowiem nie dokonano potem adnych zmian formalnych w sta-
tucie. Waciwym celem zjazdu na Politechnice byo przeciwstawienie si VIII Kongresowi
ZSL, ktry obradowa w tym samym czasie.
W referacie sprawozdawczo-programowym prezes NK ZSL Stanisaw Gucwa zadekla-
rowa otwarty stosunek stronnictwa do tworzcych si zwizkw zawodowych rolnikw na
bazie konstruktywnego wspudziau wszystkich rolnikw i wszystkich si politycznych, spo-
ecznych i zawodowych, a kryterium tego stosunku bdzie zawsze ich sprawno w rozwi-
zywaniu ywotnych problemw wsi polskiej i caego rolnictwa oraz zgodno ich zamierze
z celami naszego ustroju politycznego. Z kolei I sekretarz KC PZPR Stanisaw Kania zapo-
wiedzia preferencje dla kek rolniczych jako samodzielnej spoeczno-zawodowej organi-
111
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
zacji rolnikw indywidualnych: i na tej drodze, a nie przez tworzenie nowych struktur, roz-
wizywa si powinno istotne problemy rolnictwa i samorzdu rolniczego. W podjtej przez
VIII Kongres ZSL uchwale problem nowych zwizkw pominito milczeniem, stawiajc na
odrodzenie samorzdnoci kek rolniczych i zrzesze branowych producentw rolnych:
Kka rolnicze jako masowa organizacja chopska winny sta si reprezentantem interesw
w sprawach produkcyjnych, zawodowych i socjalno-bytowych wobec administracji pastwo-
wej, przedsibiorstw oraz instytucji obsugi wsi i rolnictwa. Stwierdzenia te spotkay si
z powszechn dezaprobat uczestnikw wiecu Solidarnoci Wiejskiej; odrzucono moli-
wo penienia przez kka rolnicze roli zwizku zawodowego rolnikw, dajc zarazem
rozwizania CZKR i WZKR.
W przeddzie zapowiedzianego na 19 grudnia 1980 r. spotkania zjednoczeniowego ruchu
zwizkowego rolnikw indywidualnych, z udziau w nim zrezygnowaa take Solidarno
Chopska. W tej sytuacji spotkanie utracio planowany charakter. Prba uzgodnienia statutu
i zjednoczenia pod wspln nazw trzech gwnych nurtw zwizkowych tym razem si nie
udaa. Na bazie Samorzdnego Zwizku Producentw Rolnych, do ktrego doczyli take
rolnicy z Solidarnoci Wiejskiej niektrych regionw oraz z innych grup, powsta w rezul-
tacie kolejny nowy zwizek. Jego statut i nazwa NSZZ Rolnikw Indywidualnych Soli-
darno byy potem dobrym punktem wyjcia do dalszych dziaa w kierunku jednoci
ruchu solidarnociowego na wsi. Ze zgoszeniem wniosku do rejestracji wstrzymywano si
do rozprawy odwoawczej NSZZ Rolnikw Solidarno Wiejska.
Dugo oczekiwana rozprawa w Sdzie Najwyszym 30 grudnia 1980 r. spowodowaa
przyjazd do Warszawy licznych delegacji rolnikw z wielu stron kraju. W trakcie posiedzenia
Kcik poinformowa sdziw, e ludzie z Solidarnoci Wiejskiej w Bieszczadach dzie
wczeniej rozpoczli strajk okupacyjny w Urzdzie Miasta i Gminy w Ustrzykach Dolnych,
oczekujc na przyjazd delegacji rzdowej i na decyzj Sdu. W tej sytuacji Sd Najwyszy
postanowi bezterminowo odroczy rozpraw, co przedstawiciele Zwizku uznali za sukces,
zapowiadajc dalsze organizowanie si rolnikw. Jednoczenie zamknity pierwszy etap wal-
ki o rejestracj zwizkw zawodowych rolnikw. Po podjciu przez dziaaczy Solidarnoci
Wiejskiej strajku okupacyjnego w Ustrzykach Dolnych (a wkrtce potem take w Rzeszo-
wie) dotychczas niestosowanej przez mieszkacw wsi formy nacisku na wadze nastpia
eskalacja konfiktu, ktry wkroczy w now, znacznie ostrzejsz faz.
Wszystkie cytaty pochodz z: A.W. Kaczorowski, Droga do Zwizku, Tygodnik Rolni-
kw Solidarno 19891990; T. ochowski, Zwizki zawodowe rolnikw indywidualnych.
Fakty, dokumenty, komentarze, 1989; J. Holzer, Solidarno 19801981. Geneza i historia,
1984; R. Reiff, Czas Solidarnoci, 1988; J. Geresz, Geneza Solidarnoci Wiejskiej, NTO
10 II 1981 oraz z dokumentw ze zbiorw wasnych.
112
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EmArcin sTeFAniAk, iPn szczecin
BYLIMY PRZYJACIMI
JAK SZCZECISKA BEZPIEKA ROZPRACOWYWAA
OPOZYCJ PRZEDSIERPNIOW
Szczeciska Suba Bezpieczestwa wykreowaa wasnych dziaaczy
opozycyjnych, ktrzy nastpnie przewodzili kluczowym organizacjom
opozycyjnym na Pomorzu Zachodnim. W taki sposb doprowadzono
do likwidacji dziaania SKS w Szczecinie.
Dziaania szczeciskiej SB wobec opozycji dobrze ilustruje biografa Ryszarda Nowaka
ofcjalnie opozycjonisty, sympatyka ROPCiO, sygnatariusza RMP, zaoyciela KPN, wsp-
pracownika Wydawnictwa im. Konstytucji 3 Maja, faktycznie za tajnego wsppracownika
SB noszcego pseudonimy: Krzysztof, Anka i Grej
1
.
Suba Bezpieczestwa zainteresowaa si Nowakiem, wwczas studentem III roku ar-
chitektury Politechniki Szczeciskiej, w 1977 r. By to przecitny student, bardzo lubiany
w rodowisku, powszechnie uwaany za tzw. dusz towarzystwa. Wynajmowa pokj u zna-
nej szczeciskiej architekt Heleny Kurcyusz, ktra staraa si prowadzi tzw. dom otwarty.
Odbyway si tam czsto rne spotkania, odczyty poetyckie, a nawet wernisae malarskie.
Z okazji urodzin Kurcyusz, 5 marca 1977 r. do jej domu przybyo wiele osb. Doszo
wtedy take do dyskusji w zamknitym gronie, ktra odbya si w pokoju Nowaka. Uczestni-
czyli w niej gwnie studenci Politechniki Szczeciskiej, a take Anna urawska, studentka
Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, zaproszona przez Radzimierza Nowakowskiego.
rawska zbieraa podpisy pod listem protestacyjnym przeciwko represjom zastosowanym
wobec uczestnikw wydarze czerwcowych w Radomiu i Ursusie. Jej opowieci nie wzbu-
dziy u pozostaych osb wikszego zainteresowania. Zdarzenie to byoby wic nieistotne,
gdyby nie obecno w tym gronie Andrzeja Thela, czonka PZPR, wwczas pracujcego
w charakterze wykadowcy, ktry jednoczenie by kontaktem operacyjnym SB, noszcym
ps. AT. Thel zoy prowadzcym go funkcjonariuszom szczegow relacj z wydarzenia,
ktra spowodowaa zainteresowanie SB Nowakiem
2
.
Suba Bezpieczestwa uznaa opisany incydent za powane zagroenie. Przede wszyst-
kim ze wzgldu na miejsce spotkania dom Kurcyusz. W opinii SB mogo to wpyn na
1
Niektrzy dziaacze opozycyjni, przewanie ze rodowiska gdaskiego i szczeciskiego, bd-
nie utosamiali TW Ank z osob Wiesawa Parchimowicza. Taka informacja zostaa zamieszczo-
na rwnie w literaturze przedmiotu m.in. w: S. Cenckiewicz, Oczami bezpieki. Szkice i materiay
z dziejw aparatu bezpieczestwa PRL, Krakw 2004, s. 364365; G. Waligra, Ruch Obrony Praw
Czowieka i Obywatela 19771981, Warszawa 2006, s. 323; Kryptonim Wasale. Suba Bezpiecze-
stwa wobec Studenckich Komitetw Solidarnoci 19771980, wybr, wstp i oprac. . Kamiski,
G. Waligra, Warszawa 2007, s. 96. W rzeczywistoci Wiesaw Parchimowicz by tajnym wsppra-
cownikiem posugujcym si ps. Romek, ktry zosta zarejestrowany 17 III 1984 r. w dzienniku
rejestracyjnym Wydziau C WSW w Szczecinie pod nr. 28531 i wg zapisw zakoczy wspprac
1 II 1990 r.
2
AIPN Sz 0011/891m k. 811; Relacja Anny Samoliskiej, 28 IV 2009 r.; Relacja R. Nowakow-
skiego z 17 XII 2008 r.
113
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
rozprzestrzenienie dziaalnoci KOR na rodowisko inteligenckie Szczecina, zwaszcza Poli-
techniki Szczeciskiej o mocno ugruntowanej tradycji antykomunistycznej
3
.
Funkcjonariusz Wydziau III KW MO w Szczecinie, kpt. Ryszard Beling, zbiera materia-
y dotyczce tego wydarzenia. Na zakoczenie swoich prac 11 marca 1977 r. przeprowadzi
rozmow z Nowakiem. Zostaa ona utrwalona na tamie magnetofonowej, a nastpnie prze-
pisana. Stenogram ukazuje, jakie metody stosowali funkcjonariusze bezpieki wobec studen-
ta. Przedstawiali SB jako nieszkodliw instytucj, zobowizan do uzyskiwania informacji
o wydarzeniach odbywajcych si poza kontrol pastwa. Jednoczenie nie mieli skrupuw
w uywaniu groby wyrzucenia go z uczelni. Wydaje si, e jedna i druga strona prowadziy
gr. Nowak usiowa nie ujawni, e spotkanie z urawsk zaaranowa Nowakowski. Esbe-
kom tymczasem zaleao na poznaniu studenta, jego pozycji w rodowisku, charakteru itp.
Nowak jawi si im jako czowiek nieuksztatowany, podatny na wpywy, atwo ulegajcy
wszelkim naciskom, a jednoczenie majcy wielu znajomych w szczeciskim rodowisku
akademickim. Ta rozmowa zakoczya wyjanianie okolicznoci spotkania z 5 marca 1977 r.,
Wydzia III KW MO w Szczecinie zamkn spraw i zarchiwizowa
4
.
Suba Bezpieczestwa ponownie zainteresowaa si Nowakiem podczas intensywnej in-
wigilacji szczeciskiego rodowiska akademickiego w ramach sprawy operacyjnego spraw-
dzenia Zapora, ktra zostaa wszczta w styczniu 1978 r.
5
Bezpieka staraa si uniemoliwi
utworzenie w Szczecinie Studenckiego Komitetu Solidarnoci. Studentw wynajmujcych
pokoje u Kurcyusz wytypowano wtedy jako potencjalne rodowisko, ktre mogoby zawiza
SKS. By moe dlatego, e pierwsze informacje o mierci Stanisawa Pyjasa przywioza do
Szczecina wanie Kurcyusz, ktra w maju 1977 r. przebywaa w Krakowie
6
.
Przypuszczenia SB byy w pewnym sensie zasadne, bowiem wanie to rodowisko byo
na pocztku 1978 r. sondowane przez Leszka Moczulskiego w sprawie utworzenia SKS
jednoznacznie identyfkowanego z ROPCiO. Pierwsze rozmowy Moczulski przeprowadzi
z Wiesawem Parchimowiczem w styczniu 1978 r.
7
W pierwszej poowie lutego spotka si
w Warszawie z Markiem Zawiej i Ryszardem Nowakiem
8
. Zawieja, w tygodniach nastpu-
jcych po spotkaniu, uczestniczy w zimowisku w Bukowinie Tatrzaskiej, zorganizowanym
przez uczestnikw Duszpasterstwa Akademickiego o. Huberta Czumy, gdzie podjto pierw-
sze powane rozmowy na ten temat
9
.
3
rodowisko naukowe i studenckie najmocniej zaznaczyo swoj dziaalno antykomunistyczn
w 1956 r. Z jego grona wywodzia si wikszo osb, ktre podjy prb utworzenia szczeciskiego
Klubu Inteligencji Katolickiej. Wicej na ten temat: M. Machaek, M. Stefaniak, Szczeciski aparat
bezpieczestwa wobec Padziernika 56, [w:] W poszukiwaniu tosamoci. Padziernik 1956 r. na
Pomorzu Zachodnim, Szczecin 2007, s. 105114.
4
AIPN Sz 0011/891, k. 1417.
5
Sprawa Zapora zostaa wszczta przez Wydzia III KW MO w Szczecinie 5 I 1978 r. Su-
ba Bezpieczestwa inwigilowaa pitnastu studentw, ktrzy byli zaangaowani w tworzenie szcze-
ciskiego SKS przy pomocy 27 tajnych wsppracownikw i 9 kontaktw operacyjnych (AIPN Sz
0012/17, k. 1112, Meldunek operacyjny Wydziau III KW MO w Szczecinie, 5 I 1978 r.).
6
AIPN Sz 009/1203, k. 29.
7
Na podstawie relacji W. Parchimowicza z 8 I 2008 r. Rozmowa odbya si prawdopodobnie 20 I
1978 r. w czasie wizyty Leszka Moczulskiego w Szczecinie.
8
AIPN Sz 0011/891, k. 151.
9
Relacja E. Sojki-Czumy, D. Rawickiego, J. Zakrzewskiego z 24 X 2007 r.
114
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EBezpieka traktowaa rozmowy dotyczce SKS bardzo powanie. Jednak dziaania, ktre
moemy okreli jako ofensywne, zostay wszczte w wyniku spotkania, do ktrego doszo
w pokoju Nowaka 23 lutego 1978 r. Uczestniczyli w nim oprcz lokatora, Wiesaw Parchimo-
wicz, Marek Zawieja, Radzimierz Nowakowski, Dariusz Pirek, Jacek Zakrzewski i Ryszard
Jasiski, wwczas ju TW Jakubowski, ktry zoy obszern relacj z tego spotkania
10
.
Rozmawiano o uaktywnieniu dziaalnoci ROPCiO i utworzeniu w Szczecinie SKS, ktry
mia by najwaniejsz organizacj opozycyjn. Wedug Jasiskiego ustalono, e na jego
czele stanie Nowak, za jego zastpc zostanie Pirek. Umwiono si na nastpne spotkanie,
ktre miao si odby 11 marca 1978 r. w pokoju Nowaka
11
.
Na podstawie tej informacji SB wszcza spraw operacyjnego rozpracowania Szarot-
ka, ktrej celem bya likwidacja dziaalnoci o charakterze opozycyjnym w domu Kurcyusz.
Gwnym jej fgurantem zosta Nowak.
Funkcjonariusze Wydziau III KW MO w Szczecinie postanowili uy kombinacji opera-
cyjnej. Okrelono cztery cele, ktrym miaa ona suy: niedopuszczenie do powstania SKS;
zaprzestanie dziaalnoci o charakterze opozycyjnym w domu Kurcyusz; odsunicie od ro-
dowiska studenckiego Zawiei; werbunek Nowaka. W ramach operacji pion kryminalny MO
przygotowa niezgodn z prawd notatk o tym, e w domu Kurcyusz znajduje si punkt prze-
rzutu narkotykw z Turcji
12
. Na tej podstawie 10 marca 1978 r. o godz. 6.30 wkroczya tam
ekipa operacyjno-ledcza (dwch funkcjonariuszy Wydziau III KW MO i dwch milicjantw
z Komisariatu II KM MO w Szczecinie)
13
. Z punktu widzenia SB operacja zakoczya si
sukcesem. Doprowadzia do tego, e wspomniany dom na stae zosta wyczony z dziaalno-
ci rodowisk opozycyjnych na terenie Szczecina. Najwaniejszym jednak osigniciem byo
zwerbowanie Nowaka. Dokonali tego dwaj funkcjonariusze szczeciskiej SB kierownik
Sekcji IV Wydziau III, kpt. Stefan Bryliski, i jego podwadny, sier. Marian Rygielski.
Posuyli si szantaem opartym na sfngowanych zarzutach przerzutu narkotykw, w kt-
ry uwikali znajomych Nowaka
14
oraz wykazujc mu faszerstwo dokumentacji zwizanej
z przydziaem stypendium socjalnego. Zagroono, e jeeli nie zgodzi si na wspprac
z SB, zostan mu postawione zarzuty karne i z pewnoci traf do wizienia, co wizao si
bezporednio ze skreleniem z listy studentw
15
.
Wsppraca Nowaka z SB, w charakterze tajnego wsppracownika noszcego pseudoni-
my Krzysztof i Anka, bya bardzo intensywna w cigu dwch lat przekaza trzysta ob-
szernych i wiarygodnych informacji, na podstawie ktrych wszczto trzydzieci spraw opera-
10
Ryszard Jasiski 21 III 1977 r. zosta zarejestrowany jako TW Wydziau III KW MO w Szcze-
cinie pod nr. 14898; w czasie wsppracy posugiwa si pseudonimami: Rysiek, Jakubowski,
Bukowski. Wspprac zakoczono 6 II 1990 r.; informacja zoona przez TW Jakubowski za-
wieraa, wg opinii Jacka Zakrzewskiego i Dariusza Rawickiego, wiele niecisoci. Obaj uczestnicy
spotkania uwaaj nawet, i znaczna jej cz bya wytworem wyobrani Jasiskiego.
11
AIPN Sz 0011/891, k. 163170.
12
Ibidem, k. 186. Notatka subowa sporzdzona 3 III 1978 r. przez st. szer. Jarosawa Olejniczaka.
13
Z ramienia SB we wspomnianej grupie znajdowali si: sier. Marian Rygielski i st. sier. sztab.
Z. Waniowski.
14
Dokadnie chodzio o Marka Zawiej, ktry wczenie uznawany by za hipisa. Wedug SB
w rodowisku studenckim rozpowszechniona bya informacja o zaywaniu przez niego narkotykw.
AIPN Sz 0011/891, k. 145146.
15
Ibidem, k. 153157. Fakt werbunku i podjcia wsppracy potwierdzi autorowi Ryszard Nowak
w czasie rozmowy telefonicznej odbytej 7 I 2008 r.
115
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
cyjnych; wzi take udzia w czternastu kombinacjach operacyjnych. Szczeglne znaczenie
mia sposb wykorzystania go przez policj polityczn, ktra w rzeczywistoci wykreowaa
go na jednego z waniejszych dziaaczy opozycji na terenie Pomorza Zachodniego, znanego
nawet w skali krajowej.
Kontakty TW Anki z prowadzcymi go funkcjonariuszami odbiegaj od oglnie przy-
jtych zasad. Pomidzy Nowakiem a prowadzcymi go Rygielskim i Bryliskim szybko na-
wizaa si ni porozumienia, ktr mona nawet okreli jako form przyjani. Ich spotkania
nie odbyway si w lokalach kontaktowych, lecz w mieszkaniu Rygielskiego. Czsto okazj
do nich byy uroczystoci rodzinne funkcjonariusza SB, takie jak urodziny czy imieniny. No-
wak w zoonej autorowi relacji twierdzi, e zaimponowali mu oni sposobem bycia, wiedz
historyczn (Bryliski by absolwentem historii) oraz dowiadczeniem yciowym
16
. Z pew-
noci tak bliskie kontakty pomidzy tajnym wsppracownikiem a prowadzcymi go funk-
cjonariuszami SB wynikay ze znaczenia, jakie mia on w rozpracowywaniu opozycji. Jego
opozycyjna kariera rozpocza si po dokonaniu werbunku.
Od 10 marca 1978 r. Nowak sta si osob bardzo aktywn w szeroko rozumianym ro-
dowisku opozycyjnym Szczecina. Uczestniczy we wszystkich istotnych przedsiwziciach
podejmowanych wwczas na terenie miasta. Stale poda w swojej dziaalnoci za Parchi-
mowiczem, ktry w drugiej poowie lat siedemdziesitych by kluczow postaci szczeci-
skiej opozycji.
Pierwsze przesanki, e Nowak bdzie wartociowym agentem, zaczy dociera do SB
w trakcie rozpracowania szczeciskiego SKS. Przekazane przez niego informacje daway
bezpiece pen wiedz na ten temat. Nowak mia dobre relacje ze cisym gronem SKS
17
.
Wedug TW Krzysztofa mia wej do trzyosobowej grupy, ktrej celem byo kierowanie
SKS oraz dokonywanie sprawdzenia lojalnoci czonkw grupy antysocjalistycznej
18
. Ce-
lem jego dziaalnoci dotyczcej rozpracowania szczeciskiego SKS byo zbieranie infor-
macji o przygotowaniach do ogoszenia deklaracji, o osobach w tym uczestniczcych oraz
wprowadzanie dezintegracji poprzez obarczanie niektrych studentw zarzutem rzekomej
wsppracy z bezpiek
19
. Nowak nie podpisa si pod ogoszon 10 maja 1978 r. deklaracj
szczeciskiego SKS, co mogo by podyktowane kolejnymi zadaniami wyznaczonymi mu
przez SB
20
.
Bezpieka ukierunkowaa Nowaka na dziaalno w strukturach ROPCiO. Kariera Nowaka
przebiegaa byskawicznie ju w czerwcu 1978 r. reprezentowa rodowisko szczeciskie
16
Relacja R. Nowaka z 7 I 2008 r.
17
Do tego grona naley zaliczy: Elbiet Sojk-Czum, Wiesawa Parchimowicza, Jacka Za-
krzewskiego, Dariusza Pirka (Rawickiego) i Wojciecha Klukowskiego.
18
AIPN Sz 047/292/K, k. 45. Pozostali uczestnicy opisywanych wydarze nie potwierdzili tej
informacji. Raczej naley j traktowa jako wyobraenia Ryszarda Nowaka.
19
AIPN Sz 0012/17, k. 193; AIPN BU 01824/102, wasnorcznie sporzdzona notatka przez Ry-
szarda Nowaka zatytuowana Przebieg dotychczasowej dziaalnoci w ramach opozycji.
20
Deklaracji SKS nie podpisali take Jacek Zakrzewski i Wiesaw Parchimowicz. W Szczeci-
nie kojarzono ich z dziaalnoci ROPCiO (Zakrzewski peni dyury w Punkcie Konsultacyjno-In-
formacyjnym ROPCiO, Parchimowicz poprzez swoje kontakty z Leszkiem Moczulskim i gdaskim
rodowiskiem skupionym wok Aleksandra Halla uwaany by za swoistego cznika rodowiska
szczeciskiego z opozycj w kraju). Na podstawie relacji Jacka Zakrzewskiego i Wiesawa Parchimo-
wicza ze stycznia 2008 r.
116
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Ena III oglnopolskim spotkaniu ROPCiO w Zalesiu Grnym
21
. Zgodnie z wytycznymi SB
konsekwentnie popiera tam Moczulskiego. Rwnie po powrocie do Szczecina podejmowa
kroki zmierzajce do utrwalenia podziau. Przez cae wakacje przekonywa lokalnych sympa-
tykw Ruchu do poparcia Moczulskiego, co z pewnoci nie byo atwe, jeli uwzgldni si
popularno rodziny Czumw w Szczecinie. Bra udzia w spotkaniu 17 wrzenia, na ktrym
powsta Zesp Inicjatywy Obywatelskiej, wzmacniajcy pozycj Moczulskiego w ROP-
CiO i prowadzcy do dalszego pogbiania si podziaw
22
. Uczestniczy w przygotowaniu
IV Oglnopolskiego Zebrania Ruchu Obrony, ktre odbyo si 18 i 19 listopada 1978 r.
w Gdasku. W jego trakcie zosta nawet wybrany do Rady Rzecznikw
23
.
Jednoczenie Nowak poszerza zasig swojego oddziaywania, docierajc do rodowiska
skupionego wok Aleksandra Halla. Zosta dopuszczony do krgu osb przygotowujcych
powstanie RMP. Przekazywane przez niego informacje przyczyniy si do podjcia przez SB
dziaa zmierzajcych do zapobieenia powstaniu tej organizacji. Nowak skada szczego-
we relacje ze spotkania w Gorzowie Wlkp., do ktrego doszo 12 i 13 czerwca 1979 r. Poin-
formowa rwnie o planowanym na 26 lipca spotkaniu zaoycielskim RMP w Kamiennej
Grze. To na podstawie tej informacji SB zatrzymaa 29 osb, w tym ofcjalnie Nowaka
24
.
Nowak zdystansowa si do dziaalnoci RMP, pomimo to zosta wpisany przez Moczul-
skiego jako czonek zaoyciel KPN z ramienia RMP. We wrzeniu 1979 r. zosta szefem
czwartego obszaru KPN, czonkiem centralnego KAB (Kierownictwo Akcji Biecej) i Rady
21
W zjedzie w Zalesiu Grnym ze Szczecina uczestniczyli: Jacek Zakrzewski, Dariusz Rawicki,
Mieczysaw Ustasiak, Ryszard Jasiski (TW Jakubowski), Ryszard Nowak (TW Krzysztof), IPN
Sz 0011/963, k. 5862, informacja od TW Krzysztof z 6 VI 1978 r. Bezpieka wok Zakrzewskiego
i Rawickiego stworzya w szczeciskim rodowisku ROPCiO przekonanie o tym, e wsppracuj
z policj polityczn. Ta opinia spowodowaa, e uczestniczyli w spotkaniu tylko w czasie pierwszego
dnia, czyli przed podjciem zasadniczych rozmw, po czym zostali osobicie przez Andrzeja Czum
odwiezieni na pocig do Szczecina. Na podstawie relacji Jacka Zakrzewskiego i Dariusza Rawickiego
z 17 VI 2007 r.
22
G. Waligra, autor monografi ROPCiO, nie sprecyzowa, kto ze Szczecina uczestniczy w tym
spotkaniu. Patrz: G. Waligra, Ruch Obrony Praw Czowiek i Obywatela 19771981, Warszawa 2006,
s. 166. Nie ma podstaw, aby wtpi w prawdziwo relacji Ryszarda Nowaka zoonej pisemnie
16 XII 1980 r. W zwizku z tym peen skad osb uczestniczcych w tym spotkaniu ksztatowa si
nastpujco: Karol Gogowski, Aleksander Hall, Andrzej Mazur, Leszek Moczulski, Andrzej Ostoja-
Owsiany, Krzysztof Gsiorowski i Ryszard Nowak.
23
G. Waligra, Ruch, s. 181; IPN Sz 0012/17, k. 193; IPN BU 01824/102, wasnorcznie sporz-
dzona notatka przez Ryszarda Nowaka zatytuowana Przebieg dotychczasowej dziaalnoci w ramach
opozycji. rodowisko szczeciskie na spotkaniu gdaskim byo reprezentowane przez Ryszarda Fry-
g, Ryszarda Nowaka (TW Anka), Wiesawa Parchimowicza i Jana Paprockiego (TW Wydziau III
KW MO w Szczecinie w okresie od 28 X 1977 r. do 20 VII 1987 r., posugiwa si ps. Klaudiusz).
24
S. Cenckiewicz, Operacja Arka czyli SB w walce z Ruchem Modej Polski, [w:] Oczami bez-
pieki. Szkice i materiay z dziejw aparatu bezpieczestwa PRL, Krakw 2004, s. 364369; AIPN Sz
(rok 1978), k. 193; AIPN BU 01824/102, wasnorcznie sporzdzona notatka przez Ryszarda Nowaka
zatytuowana Przebieg dotychczasowej dziaalnoci w ramach opozycji. Ryszard Nowak w trakcie
wsppracy z Departamentem I tak opisa przebieg aresztowa dokonanych na jego osobie: Kil-
kakrotnie byem fkcyjnie aresztowany na terenie Szczecina. W sumie tylko raz byem tam auten-
tycznie osadzony w areszcie. W zwizku z tym znam tylko jeden areszt, a powinienem zna jeszcze
trzy. Wprawdzie za kadym razem do dokadnie opisywano mi areszty, w ktrych wedug legendy,
siedziaem, to sdz, e byoby wskazane, ebym je zobaczy.
117
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Politycznej. Wkrtce stworzy w Szczecinie struktury partii, ktrej dziaalno na tym terenie
ograniczaa si do przeprowadzania akcji ulotkowych
25
.
Ostatnim przejawem dziaalnoci Nowaka w Ruchu Obrony byo uczestnictwo w spot-
kaniu 9 grudnia 1979 r. w Krakowie
26
. Rozwizano na nim Rad Rzecznikw i Rad ZIO,
powoujc w ich miejsce Rad Praw Czowieka (na uczestnictwo w niej Nowak nie wyrazi
zgody)
27
.
Braki w dokumentacji z okresu wsppracy Nowaka uniemoliwiaj przeprowadzenie
caociowej analizy jego dziaalnoci. Trudno ustali, jak rol odegra w kombinacjach ope-
racyjnych, w ktrych by wykorzystywany jako tajny wsppracownik. Jedna z nich polegaa
na utworzeniu przez SB kanau przerzutowego ksiek z Zachodu do Polski. Jej pocztek
siga lata 1979 r., kiedy to Nowak zosta wcignity przez Parchimowicza do pracy w Wy-
dawnictwie im. Konstytucji 3 Maja. W jego obszernym raporcie z 14 sierpnia 1979 r., doty-
czcym dziaalnoci ofcyny, wspomnia o rozmowie ze Stanisawem Kusiskim i Marzen
Kcik. Dowiedzia si od nich, e planuj przewie z Anglii do Polski cztery powielacze.
Zaoferowa pomoc w ich cigniciu do kraju, w zamian za co mia otrzyma dwa z nich
28
.
Bezpieka podja na podstawie tej informacji szeroko zakrojon kombinacj operacyjn, kt-
ra polegaa na stworzeniu kanau przerzutowego powielaczy i literatury z Londynu przez
Szczecin do Warszawy w taki sposb, by zasugi przypisywano Nowakowi. Funkcjonowanie
kanau zapewniay struktury SB, ktre odbieray przesyki w Londynie, nastpnie dostarczay
ich zawarto Nowakowi, a ten przekazywa je do Wiesawa Kcika w Warszawie. Dziaal-
no szlaku przemytniczego bya dla policji politycznej bardzo istotna, umoliwiaa bowiem
kontrolowanie znacznej czci dziaalnoci wydawniczej opozycji oraz konfskowanie duej
iloci wydawnictw. Z nieznanych przyczyn Departament III, ktry nadzorowa kombinacj,
postanowi j zakoczy. Jednoczenie dokona konfskaty pierwszego cignitego do kraju
powielacza oraz magazynu ksiek w Szczecinie. Nowak oceni tak dziaalno SB jako wy-
soce ryzykown, bowiem bardziej przypominaa zwinicie interesu ni zwyky przypadek.
Po tym wydarzeniu powanie obawia si dekonspiracji
29
. Wedug relacji Nowaka (zoonej
w ubiegym roku) uwaa on funkcjonowanie kanau przerzutowego za swj osobisty sukces.
Fakt, e znajdowa si on pod pen kontrol SB mia by tylko mniejszym zem. Utrzymu-
je on, e udao mu si odzyska cz zarekwirowanych materiaw i ponownie wpuci je
w obieg na trenie kraju.
Kombinacja operacyjna zwizana z utworzeniem kanau przerzutowego wiadczy, e SB
posiadaa do TW Krzysztofa vel Anki ogromne zaufanie. Niestety, jak ju wspomniano,
nie zachowaa si lub do tej pory nie zostaa jeszcze odkryta dokumentacja, ktra pozwala-
25
AIPN Sz 0012/17, t. 3, k. 193; AIPN BU 01824/102, wasnorcznie sporzdzona notatka przez
Ryszarda Nowaka zatytuowana Przebieg dotychczasowej dziaalnoci w ramach opozycji.
26
Szczecin reprezentowali: Ryszard Nowak (TW Anka) i Marek Lachowicz (TW Wydziau III
KW MO w Szczecinie w okresie od 6 XII 1976 r. do 14 VI 1982 r. w czasie wsppracy posugiwa
si pseudonimami: Grzegorz i Jankowski. 14 czerwca 1982 r. zosta przejty przez Wydzia XI
Departamentu I MSW, wspprac ostatecznie zakoczono 24 IV 1989 r.).
27
AIPN BU 01824/102, wasnorcznie sporzdzona notatka przez Ryszarda Nowaka zatytuowana
Przebieg dotychczasowej dziaalnoci w ramach opozycji.
28
AIPN BU 0204/1781, t. 1, k. 108111.
29
AIPN Sz 0012/17, t. 3, k. 193; AIPN BU 01824/102, wasnorcznie sporzdzona notatka przez
Ryszarda Nowaka zatytuowana Przebieg dotychczasowej dziaalnoci w ramach opozycji; Relacja
R. Nowaka z 7 I 2008 r.; Relacja W. Kcika z 16 I 2008 r.
118
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
Eaby opisa pozostae przedsiwzicia. Nowak twierdzi, e z inspiracji SB przemyca nawet
ludzi przez Czechosowacj do Austrii
30
.
Dziaalno Nowaka jako tajnego wsppracownika, prowadzonego przez funkcjonariu-
szy Sekcji IV Wydziau III KW MO w Szczecinie, zakoczya si jesieni 1980 r. Wwczas
SB aresztowaa wikszo czoowych dziaaczy KPN
31
. Dla kpt. Bryliskiego i sier. Rygiel-
skiego powstaa sytuacja stwarzaa due zagroenie. Zatrzymanie Nowaka mogo oznacza
dekonspiracj, co musiao doprowadzi, z punktu widzenia SB, do zaprzepaszczenia dwu-
letniej pracy zwizanej z inwigilacj szczeciskiego rodowiska opozycyjnego. Na pocztku
stworzono legend, e Nowak si ukrywa. Jednak zwizane z tym kopoty formalne i mate-
rialne zmusiy kierownictwo SB do poszukiwania innych rozwiza
32
.
Departament I przej TW Krzysztofa vel Ank od Wydziau III KW MO w Szcze-
cinie i zarejestrowa go jako fguranta sprawy operacyjnego rozpracowania o krypt. Grej.
Wywiad dokadnie sprawdzi dotychczasow dziaalno Nowaka i scharakteryzowa jego
cechy osobowociowe. Obecnie jedynie dokumentacja wytworzona w trakcie weryfkacji
przedstawia caociowo dziaalno Nowaka jako tajnego wsppracownika SB. Ofcerowie
analizujcy dokumentacj TW Anki stwierdzili, e by on rdem charakteryzujcym si
du doz samodzielnoci i umiejtnoci podejmowania samodzielnie, najczciej prawid-
owej decyzji, we wsppracy z SB przywizywa wag do wzgldw materialnych. Pod-
krelano, e w czasie dotychczasowej wsppracy by czsto wynagradzany za wykonanie
okrelonych zada i wielokrotnie otrzymywa premie pienine
33
. Przeprowadzono take po-
gbiony wywiad psychologiczny poczony z badaniem wariografem. Jego wyniki nie byy
korzystne dla Nowaka. Negatywna opinia spowodowaa, e wywiad zrezygnowa z zamiaru
wykorzystania Nowaka w grach operacyjnych ze subami pastw zachodnich
34
.
Nowak podpisa 16 grudnia 1980 r. zobowizanie do wsppracy z wywiadem PRL
35
.
W nowej roli przybra krypt. Grej. Bezpieka zdecydowaa si przerzuci go do Szwecji.
W szkoleniu agenta i stworzeniu planu jego wykorzystania zaangaowany by m.in. kpt. Sa-
womir Petelicki
36
, wwczas zastpca naczelnika Wydziau XI Departamentu I MSW.
30
Relacja R. Nowaka z 7 I 2008 r.
31
A. Friszke, Opozycja demokratyczna w PRL 19451980, Londyn 1994, s. 486.
32
AIPN BU 01824/102, Raport dot. przejcia sprawy TW Krzysztof nr 16577 z Wydziau III
KW MO w Szczecinie za porednictwem Wydziau V Departamentu III MSW.
33
Ibidem, Raport dot. przejcia przez Departament I MSW sprawy TW Krzysztof nr 16577
z Wydziau III KW MO w Szczecinie za porednictwem Wydziau V Departamentu III MSW
z 22 XII 1980 r.
34
Ibidem, Notatka dot. badania psychologicznego fguranta sprawy krypt. Grej.
35
Ibidem, Zobowizanie do wsppracy.
36
Sawomir Petelicki, 1969 funkcjonariusz Departamentu I MSW, 1 IV 1973 attach kultural-
ny w Konsulacie Generalnym PRL w Nowym Jorku (kontrwywiad zagraniczny), 1 VIII 197615 VIII
1978 wicekonsul w Konsulacie Generalnym PRL w Nowym Jorku, 19781983 z-ca naczelnika Wy-
dziau XI Departamentu I MSW, ppk, 15 X 19831988 I sekretarz Ambasady PRL w Sztokholmie, re-
zydent w Sztokholmie. Marzec 1990 naczelnik Wydziau Ochrony Placwek MSZ; 1990 szkolenie
antyterrorystyczne w USA, 19901995 organizator i dowdca jednostki antyterrorystycznej GROM,
1996 penomocnik rzdu do walki ze zorganizowan przestpczoci, 19971999 dowdca jednost-
ki GROM, 1999 przewodniczcy Rady Nadzorczej Metalexportu, 2004 doradca zarzdu w frmie
audytorskiej Ernst & Young.
119
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
E
Zadania, ktre mia wykonywa Nowak po ucieczce z kraju, polegay na obserwacji
rodowiska polonijnego w Szwecji, ze szczeglnym uwzgldnieniem przedstawicielstw KPN
i KSS KOR. Mia on take zbiera informacje na temat emigrantw, ktrzy wyjechali do
Skandynawii dziki pomocy osb dziaajcych w opozycji na terenie kraju. W orbicie zainte-
resowa Greja bya take tzw. stara emigracja, ze szczeglnym uwzgldnieniem Polakw,
ktrzy jawnie wyraali swoj negatywn ocen rzdw komunistw w Polsce
37
.
Wok przerzutu Nowaka do Szwecji wywiad stworzy legend, majc doprowadzi
dziaaczy opozycyjnych w Polsce do przekonania, e dokona on heroicznej ucieczki z kraju
przed niechybnym zatrzymaniem przez SB. O tym, e udao si stworzy tak opini, wiad-
czy fakt, i zwolennicy KPN na terenie Szczecina przeprowadzili zbirk pienidzy na rzecz
uatwienia Nowakowi zagospodarowania si na emigracji. Rwnie przedstawiciele Polonii
wspierali go fnansowo, np. Ryszard Fryga, ktry przez wywiad by uwaany za przedstawi-
ciela KPN w Kanadzie, wysa mu na ten sam cel 197 dolarw
38
.
Funkcjonariusze wywiadu przekazali Nowakowi dowd osobisty Wiesawa Makowskie-
go, ktry by wwczas zarejestrowany przez Wydzia III KWMO w Szczecinie, jako TW Ry-
siek
39
. Nowak samodzielnie wymieni zdjcie w dokumencie tosamoci i na jego podstawie
zoy wniosek paszportowy. Wypyn ze winoujcia promem do Ystad 22 czerwca 1981 r.
o godz. 23.15. Przed odpyniciem, w kawiarni znajdujcej si na terenie terminalu, spotka
si ze Bryliskim i Rygielskim, funkcjonariuszami, ktrzy prowadzili go jako TW Krzyszto-
fa i Ank i ktrym zawdzicza karier opozycjonisty. Byo to symboliczne zakoczenie
ich ponadtrzyletniej przyjani
40
.
Z zachowanej dokumentacji wiadomo tylko, e w sierpniu 1981 r. Nowak poinformowa
SB o swoim pomylnym dotarciu do Sztokholmu. Od momentu wprowadzenia stanu wojen-
nego zerwa cakowicie kontakty z SB. Wywiad peerelu nie prowadzi jednak wyjtkowych
dziaa zmierzajcych do nawizania z nim kontaktu. Jest to zastanawiajce, poniewa No-
wak zosta w padzierniku 1981 r. powoany przez Moczulskiego w skad picioosobowej
Rady Koordynacyjnej KPN na obczynie. Na zachowanie tak daleko idcej ostronoci przez
Departament I wpyna przede wszystkim opinia wyraona przez Elbiet Moczulsk w cza-
sie jej wizyty w Szwecji w 1981 r. Gono mwia ona wwczas o Nowaku jako agencie bez-
pieki. Wywiad w 1983 r. podj jedyn prb ponownego nawizania kontaktu z Grejem,
jednak zakoczya si ona niepowodzeniem
41
.
Departament I postanowi 13 stycznia 1988 r. zakoczy spraw rozpracowania operacyj-
nego krypt. Grej i przekaza j do archiwum. W ten sposb formalnie zakoczono histori
dziaalnoci agenturalnej Nowaka.
37
AIPN BU 01824/102, Raport ze spotka z K.O. Grej z 26 VI 1981 r.
38
Ibidem.
39
Wiesaw Makowski by rozpracowywany w okresie od 20 XII 1977 r. do 15 V 1978 r. w ramach
sprawy operacyjnego sprawdzenia Lokator. Zaopatrywa on wwczas Wiesawa Parchimowicza
i Jana Paprockiego w farb drukarsk; 4 V 1978 r. zosta pozyskany przez Wydzia III KW MO
w charakterze TW. Wsppracowa z SB do 11 II 1981 r. Ibidem, Notatka subowa dot. Wiesawa
Makowskiego.
40
AIPN BU 01824/102, Raport ze spotka z k.o. Grej z 26 VI 1981 r.; Relacja R. Nowaka
z 7 I 2008 r.
41
AIPN BU 01824/102, Notatka subowa z 20 VIII 1981 r., informacja operacyjna z 7 XI 1981 r.,
informacja z 19 XI 1981 r., wycig z informacji Wydziau II Biura ledczego MSW.
120
K
O
M
E
N
T
A
R
Z
E

H
I
S
T
O
R
Y
C
Z
N
EHistoria wsppracy Nowaka z SB, w charakterze tajnego wsppracownika noszcego
pseudonimy: Krzysztof, Anka i Grej, ukazuje zarwno skuteczno dziaania policji
politycznej, jak i trudnoci w funkcjonowaniu opozycji przedsierpniowej. Byo to szczegl-
nie widoczne na terenie Pomorza Zachodniego i Szczecina, czyli miejsc o nieuksztatowanej
strukturze spoecznej, gdzie do opozycji trafali ludzie czsto przypadkowi, a norm byo, e
ludzie w niej funkcjonujcy poznawali si dopiero po rozpoczciu dziaalnoci. To spowo-
dowao, e szczeciska SB moga wykreowa Nowaka na dziaacza opozycji o tak duym
znaczeniu.
Wykorzystano jego cechy osobowociowe, ktre spowodoway, e fascynowa si wsp-
prac z policj polityczn. W rozmowie z autorem 7 stycznia 2007 r. Nowak nie pyta o losy
kolegw, na ktrych donosi, tylko o funkcjonariuszy SB: Rygielskiego i Bryliskiego, bo-
wiem w czasie najbliszej wizyty w Szczecinie mia zamiar si z nimi spotka i porozmawia
o starych dobrych czasach
42
.
______________________________
W ksice Kryptonim Wasale. Suba Bezpieczestwa wobec Studenckich Komitetw
Solidarnoci 19771980, w lad za wczeniejsz literatur, panu Wiesawowi Parchimo-
wiczowi bdnie przypisany zosta ps. agenturalny Anka. W wietle najnowszych bada
(por. tekst M. Stefaniaka, przyp. nr 1) informacja ta okazaa si nieprawdziwa. W zwizku
z powyszym przepraszamy pana Wiesawa Parchimowicza oraz Czytelnikw. W kolejnych
wydaniach ksiki bd zostanie usunity.
ukasz Kamiski, Grzegorz Waligra
42
Relacja R. Nowaka z 7 I 2008 r.
121
S
Y
L
W
E
T
K
I
mAGorzATA PTAsiskA-wjcik, iPn
STEFAN KORBOSKI
NOWAK, ZIELISKI
Dwudziesta rocznica mierci Stefana Korboskiego wybitnego dziaacza ruchu ludowe-
go w kraju i na emigracji, ostatniego Delegata Rzdu RP na Kraj w czasie II wojny wiatowej,
ma stanu, nalecego do pokolenia Polakw, ktrym przyszo walczy o niepodleg i de-
mokratyczn Polsk przez cae ycie mina 23 kwietnia 2009 r.
Stefan Korboski urodzi si 2 marca 1901 r. w Praszce, w pow. wieluskim. By jednym
z piciorga dzieci Stefana i Wadysawy z d. von Krner. Po mierci ojca, sekretarza sdu
w Praszce, w 1910 r. caa rodzina przeniosa si do Czstochowy. W latach 19101914 Stefan
uczszcza do Gimnazjum Mskiego Towarzystwa Opieki Szkolnej w Czstochowie. Po wy-
buchu I wojny wiatowej przez dwa lata mieszka z bratem Stanisawem u stryja Kazimierza
w majtku Koszuty Poduchowne, a nastpnie wrci do Czstochowy, by kontynuowa nauk
(ktr trzykrotnie przerywa, uciekajc do wojska). Od 1917 r. nalea do druyny skautowej,
a jako starszy harcerz do IX Okrgu Polskiej Organizacji Wojskowej i 10 listopada 1918 r.
rozbraja stacjonujcy w Czstochowie niemiecki batalion Landsturm (Baon Mosbach). Bra
udzia w obronie Lwowa, nastpnie w wojnie polsko-bolszewickiej jako ochotnik w 29. Puku
Strzelcw Kaniowskich. W 1921 r. uczestniczy w III Powstaniu lskim. W tym samym roku
zda matur w Gimnazjum Pastwowym im. Henryka Sienkiewicza w Czstochowie. Pod-
j studia prawnicze na Wydziale Prawno-Ekonomicznym Uniwersytetu Poznaskiego, ktre
ukoczy w roku 1925. Rozpocz obowizkowe stae w sdach poznaskich tj. w grodzkim,
okrgowym i apelacyjnym, oraz w prokuraturze.
W 1927 r. ze stopniem podporucznika ukoczy szeciotygodniowy kurs ofcerski w Szko-
le Podchorych Rezerwy w remie. W tym samym roku wybra dwuletni sta w Prokuratorii
Generalnej (najpierw w Poznaniu, a nastpnie w Warszawie), co zwalniao go z egzaminu ad-
wokackiego. Rwnoczenie rozpocz dziaalno polityczn i otrzyma funkcj radcy praw-
nego sekretariatu PSL Wyzwolenie w Poznaniu. W 1926 r. popar przewrt majowy i stan
po stronie Jzefa Pisudskiego. W 1929 r. przenis si do Warszawy i otworzy wsplnie
z Zygmuntem Graliskim, dziaaczem PSL Wyzwolenie i posem na Sejm, kancelari ad-
wokack, ktra znakomicie prosperowaa w okresie midzywojennym. Jako asystent Kazi-
mierza Bagiskiego Korboski wzi udzia w kongresie Centrolewu w Krakowie 29 czerwca
1930 r. Opublikowa w Robotniku 7 listopada 1930 r. protest przeciw skreleniu Bagiskie-
go z listy wyborczej. Po zwolnieniu Bagiskiego z wizienia w Grjcu (dokd przeniesio-
no go z Brzecia) 27 listopada kancelaria rozpocza przygotowania do obrony oskaronych
w procesie brzeskim.
Pod wpywem Macieja Rataja Korboski w 1931 r. wstpi do Stronnictwa Ludowego,
w ktrym dziaa do wybuchu II wojny wiatowej. Na przeomie wrzenia i padziernika 1933 r.
asystowa Bagiskiemu w drodze do Zakopanego, gdy ten uchylajc si przed wyrokiem
udawa si na dobrowolne wygnanie do Czechosowacji. W 1935 r. Korboski zosta wybrany
na prezesa SL w pow. omyskim, a w roku nastpnym w woj. biaostockim. W 1937 r. jako
prezes wojewdzki ogosi w Suwakach strajk chopski na Biaostocczynie, w ramach akcji
oglnopolskiej, ktra miaa si odby midzy 15 a 25 sierpnia. Korboski 10 lipca 1938 r.
122
S
Y
L
W
E
T
K
I
zawar w Warszawie maestwo z warszawiank Zof Ristau, crk Wacawa Ristau, ktra
towarzyszya mu przez cae ycie.
Wybuch II wojny wiatowej otworzy jeden z najwaniejszych rozdziaw w yciu Kor-
boskiego. We wrzeniu 1939 r. nie zosta zmobilizowany. Szukajc przydziau do wojska
pod Kowlem, uszed niewoli sowieckiej. Po powrocie do Warszawy wczy si w podziemn
dziaalno polityczn. W latach 19391940 reprezentowa SL jako przedstawiciel Rataja
w Gwnej Radzie Politycznej przy Subie Zwycistwu Polski. Po powstaniu Zwizku Walki
Zbrojnej w latach 19401941 zasiada w Politycznym Komitecie Porozumiewawczym. Sta-
n te na czele Referatu (pniej Wydziau) Walki Cywilnej w BIP KG ZWZ jako penomoc-
nik Komendanta Gwnego ZWZ i Delegata RP na Kraj ds. walki cywilnej. Nastpnie zosta
szefem utworzonego Kierownictwa Walki Cywilnej. Po powoaniu Kierownictwa Walki Pod-
ziemnej w 1943 r. zosta jego czonkiem, nadal szefujc pionowi Walki Cywilnej. W 1941 r.
Korboski zorganizowa sie cznoci radiowej z Londynem na potrzeby SL i KWC. Od
jesieni roku 1942 stale dostarcza radiostacji wit biecych informacji krajowych. Ra-
diostacja ofcjalnie nadawaa z kraju, a faktycznie z Anglii, majc duy wpyw na postawy
polskiego spoeczestwa w czasie wojny. To wanie Korboski poinformowa wiat o nie-
mieckich zbrodniach na ydach i o Powstaniu Warszawskim. W kocu sierpnia 1944 r. zosta
dyrektorem Departamentu Spraw Wewntrznych Delegatury Rzdu RP. Po upadku Powstania
i opuszczeniu Warszawy uczestniczy w odbudowie struktur Polskiego Pastwa Podziemne-
go. Po aresztowaniu przez NKWD Jana Stanisawa Jankowskiego peni obowizki Delegata
na Kraj Rzdu RP w Londynie.
W czerwcu 1945 r., wraz
on zosta aresztowany
przez UB i NKWD w Kra-
kowie i wypuszczony dopie-
ro po interwencji Stanisawa
Mikoajczyka, wicepremiera
TRJN. W latach 19451947
dziaa w PSL. Zaliczany by
do grona najbliszych wsp-
pracownikw Mikoajczy-
ka. Warszawsk organizacj
PSL kierowa formalnie od
6 stycznia 1946 r. Wsporga-
nizowa Kongres PSL w War-
szawie i bra w nim czynny
udzia jako przewodniczcy
Komisji Prawniczej i Komisji
Statutowej NKW PSL. Pod-
czas Kongresu wybrano go do Rady Naczelnej PSL. Od 2 lutego by czonkiem NKW oraz
sekretarzem zarzdu Chopskiej Spdzielni Wydawniczej. W roku 1947 dosta mandat posa
na Sejm Ustawodawczy. W lutym tego roku, podczas debaty sejmowej nad ustaw amnestyj-
n zada jej kontroli przez sd i komisj sejmow oraz uwolnienia wszystkich wizionych
czonkw Podziemia.
Zagroony ponownym aresztowaniem przedosta si za granic i w listopadzie 1947 r.
osiad w Stanach Zjednoczonych. Na emigracji zosta czonkiem NKW PSL, kierowanym
Legitymacja Stefana Korboskiego do Sejmu Ustawodawczego,
1947 r.
F
o
t
.

M
u
z
e
u
m

H
i
s
t
o
r
i
i

P
o
l
s
k
i
e
g
o

R
u
c
h
u

L
u
d
o
w
e
g
o
123
S
Y
L
W
E
T
K
I
przez Mikoajczyka. Jako czonek NKW podpisa Porozumienie Stronnictw Demokratycz-
nych. Korboski z ramienia Prezydium PSL uczestniczy w spotkaniu z Centralnym Komite-
tem Midzynarodowego Zwizku Partii Chopskich zw. Zielon Midzynarodwk w Wa-
szyngtonie 19 stycznia 1948 r. W 1949 r. doszo do rozbienoci midzy nim a Mikoajczykiem
i Stanisawem Kotem w sprawach polityki wobec polskiej emigracji politycznej. Korboski
wraz z Bagiskim przystpili do Rady Politycznej, za co zostali wykluczeni z PSL Mikoaj-
czyka. W lipcu 1951 r. wsptworzyli Polskie Stronnictwo Ludowe Odam Jednoci Naro-
dowej. W latach 19501954 Korboski piastowa funkcj wiceprzewodniczcego Wydziau
Wykonawczego Rady Politycznej oraz przewodniczy Przedstawicielstwu Rady Politycznej
w Stanach Zjednoczonych. Od 1954 r. by wiceprzewodniczcym Polskiej Rady Jednoci
w USA. By w 1964 r. zaoycielem komitetu zagranicznego SL, ktrego w latach 19661968
by wiceprzewodniczcym. Po mierci Mikoajczyka przyczyni si do zjednoczenia w 1968 r.
emigracyjnego ruchu ludowego i wszed w skad wadz naczelnych PSL, pozostajc w nich
i nie biorc ju udziau w kolejnych podziaach po roku 1972. By trzykrotnym kandydatem
(w 1972, 1979 i 1980 r.) na urzd prezydenta RP na uchodstwie.
Aktywnie zaangaowa si w dziaalno Zgromadzenia Europejskich Narodw Ujarz-
mionych (ACEN) w Nowym Jorku, w ktrego skad wchodzio 21 reprezentacji z 9 pastw
(tj. Albanii, Bugarii, Czechosowacji, Estonii, Litwy, otwy, Polski, Rumunii i Wgier) oraz
szereg organizacji emigracyjnych. Dla czonkw ONZ, rzdw i parlamentarzystw zgroma-
dzenie wydawao wiele owiadcze, memoriaw, protestw, sprostowa, informujc o sy-
tuacji swoich narodw za elazn kurtyn. Od 1954 r. do 1989 r. by przewodniczcym
polskiej delegacji; w latach 19581959, 19661967 i 19711985 prezesem ACEN; w latach
19571958 i 19641966 wiceprezesem, za od 1986 r. honorowym prezesem tej organizacji.
Wsppracowa
z rozgoniami: Radio
Wolna Europa i Gos
Ameryki. Od 1948 r.
korespondowa z Je-
rzym Giedroyciem,
a w Instytucie Lite-
rackim wyda swoje
najwaniejsze ksi-
ki. Uczestniczy
w pracach Polskiego
Instytutu Nauko-
wego oraz Fundacji
Kociuszkowskiej
w USA. By take
czonkiem Midzyna-
rodowego PEN-CLUBU na emigracji, Polskiego Towarzystwa Prawniczego w Stanach Zjed-
noczonych. W 1954 r. zdoby nagrod Zwizku Pisarzy Polskich na Obczynie, w 1973 r.
nagrod Fundacji im. Alfreda Jurzykowskiego w Nowym Jorku, w kategorii literatura. Wcho-
dzi rwnie w skad Rady Naczelnej Koa Armii Krajowej i przewodniczy Komisji Krzya
Armii Krajowej.
Napisa wiele ksiek, gwnie o charakterze wspomnieniowym, m.in. W imieniu Rzecz-
pospolitej, W imieniu Kremla, W imieniu Polski walczcej, Polskie Pastwo Podziemne.
Stefan Korboski i prezydent USA Ronald Reagan
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

F
u
n
d
a
c
j
i

i
m
.

S

K
o
r
b
o

s
k
i
e
g
o
124
S
Y
L
W
E
T
K
I
Przewodnik z lat 19391945, Polacy, ydzi, Holokaust, zbir szesnastu opowiada Midzy
Motem a Kowadem. Publikowa artykuy w czasopismach zagranicznych oraz emigracyj-
nych, m.in. w paryskiej Kulturze, Zeszytach Historycznych, pimie Jutro Polski.
Za swoje zasugi zosta odznaczony Orderem Wojennym Virtuti Militari V klasy, Zotym
Krzyem Zasugi z Mieczami, Krzyem na lskiej Wstdze Walecznoci i Zasugi II Klasy,
Medalem Niepodlegoci, Medalem Pamitkowym za Wojn 19181921, Medalem Dziesi-
ciolecia Odzyskania Niepodlegoci. Instytut Yad Vashem przyzna mu medal Sprawiedliwy
wrd Narodw wiata. Pomiertnie otrzyma Order Ora Biaego.
Zmar w Waszyngtonie 23 kwietnia 1989 r., do ostatniej chwili suc wolnej Polsce.
Wadze komunistyczne przez wiele lat inwigiloway rodzin, przyjaci i wsppracowni-
kw Korboskiego, usioway take dotrze do niego samego na emigracji. Po porace tych
dziaa bezpieka wpisaa Korboskiego na indeks osb niepodanych w PRL.
Korboski na wszystkich polach swej aktywnoci yciowej jako onierz, prawnik, po-
lityk czy pisarz i publicysta wykazywa si odpowiedzialnoci i niezachwian postaw
moraln. Jego credo yciowe sprowadzao si do sw, ktre zawar w ksice Bohaterowie
pastwa podziemnego jak ich znaem: Na pierwszym miejscu umieszczam powicenie,
patriotyzm i mio ojczyny, ktrej si pragnie suy dusz i ciaem.
Instytut Pamici Narodowej w przededniu dwu wielkich rocznic, tj. siedemdziesitej
rocznicy wybuchu II wojny wiatowej i dwudziestej rocznicy politycznego upadku systemu
komunistycznego w Polsce i Europie rodkowej, postanowi uczci posta Korboskiego,
ktrego dziaalno bya nierozerwalnie zwizana z tymi wydarzeniami. Instytut zainicjowa
obchody Roku Stefana Korboskiego, ktrych wanym momentem byy uroczystoci w Se-
nacie RP 22 kwietnia 2009 r. Podjto wwczas uchwa w sprawie uczczenia pamici Stefana
Korboskiego wielkiego Polaka, wybitnego przedstawiciela ruchu ludowego w kraju i na
emigracji, ktry swoje ycie powici walce o woln, niepodleg Ojczyzn. Podczas tej uro-
czystoci Instytut Pamici Narodowej zaprezentowa powicony mu album oraz wystaw.
rda
P. Ceranka, Dziaalno Stefana Korboskiego w Polskim Stronnictwie Ludowym (1945
1947), Roczniki Dziejw Ruchu Ludowego 2000, nr 31.
W. Grabowski, Wstp, [w:] S. Korboski, W imieniu Rzeczypospolitej, Warszawa
2009.
J. Kurtyka, Korboski Stefan, [w:] Sownik historii Polski 19391948, red. A. Chwalba,
T. Gsowski, Krakw 1996.
E. Podgajna, Dziaalno Stefana Korboskiego w okresie II wojny wiatowej i w Polskim
Stronnictwie Ludowym, Roczniki Dziejw Ruchu Ludowego 2008, nr 35.
E. Podgajna, Dziaalno Stefana Korboskiego na emigracji, Annales UMCS, Sectio
K, Politologia, 2007.
M. Ptasiska-Wjcik, Z listw wydawcy do autora. Giedroyc Korboski 19481987,
Zeszyty Historyczne 2002, z. 139.
R. Rybicki, Stefan Korboski 19011989, [w:] Stefan Korboski 19011989, red. M. Pta-
siska-Wjcik, Warszawa 2009.
W. Roszkowski, Korboski Stefan, [w:] Sownik biografczny Europy rodkowo - Wschod-
niej XX wieku, red. W. Roszkowski i J. Kofman, Warszawa 2004.
125
S
Y
L
W
E
T
K
I
michA kAlisz, iPn rzeszw
LuDOWIEC, POSE,
SPRAWIEDLIWY
Jan Cieluch odegra pierwszoplanow rol
wrd grybowskich chopw dziaajcych
w ruchu ludowym. Zasuy si dla politycz-
nego rozbudzenia wsi, szczeglnie w okresie
galicyjskim, a nastpnie (w latach 19081913)
jako czonek Rady Naczelnej i prezes PSL
Piast w Grybowie.
Urodzi si 19 czerwca 1866 r. w Wilczyskach (pow. gorlicki) w rodzinie chopskiej. By sy-
nem Jana i Marcjanny z Garlickich. Jego ojciec by zamonym chopem i wacicielem dwch
duych gospodarstw w Wilczyskach i ssiednim Berdechowie-Wyskitnej k. Str. Po ukoczeniu
szkoy ludowej w Wilczyskach kontynuowa nauk w I CK Gimnazjum im. Jana Dugosza w No-
wym Sczu. Po ukoczeniu czwartej klasy przerwa nauk. Pocztkowo pracowa w gospodar-
stwie rodzicw, by wkrtce rozpocz samodzielne gospodarowanie w majtku odziedziczonym
po ojcu w Berdechowie-Wyskitnej
1
.
Cieluch oeni si z Karolin Koch, z ktr mia omioro dzieci. Dwaj jego synowie Artur
i Tadeusz pracowali na roli, natomiast trzeci Jan zosta urzdnikiem skarbowym w Krakowie.
Jan i Karolina mieli pi crek: Emili (Tokarz), Wand (Garlick), Mari (Biernat) oraz Zof
i Karolin
2
.
Cieluch od najmodszych lat interesowa si polityk, dlatego zosta terenowym korespon-
dentem Wieca i Pszczki, nastpnie Przyjaciela Ludu, a po I wojnie wiatowej pisywa
do Piasta. W swoich artykuach porusza tematy polityczne i gospodarcze dotyczce wsi. Gdy
w 1895 r. powstao Stronnictwo Ludowe, Cieluch wczy si w dziaalno polityczn, agitujc
za wyborem ludowca do Sejmu Krajowego. W tym czasie pozna ks. Stanisawa Stojaowskiego,
ktry, cigany przez wadze galicyjskie, zatrzyma si u niego na krtko. Przeladowanego ksidza
ukrywa rwnie krewny Cielucha, Stanisaw Kozicki, kolejarz z Nowego Scza, skazany za to na
sze miesicy pozbawienia wolnoci
3
.
Dziki swojemu zaangaowaniu i aktywnoci Cieluch zosta wybrany w 1896 r. na czonka,
a nastpnie wicemarszaka Rady Powiatowej w Grybowie
4
. Jego dotychczasowa dziaalno spo-
wodowaa, e by uznawany za przywdc grybowskich chopw, dlatego w 1908 r. wybrano go
1
J. Potoczek, Sylwetki dziaaczy ruchu ludowego. Jan Cieluch, [w:] Rocznik Sdecki, t. 13,
Nowy Scz 1972, s. 357; Parlament Rzeczypospolitej Polskiej 19191927, red. H. Mocicki, W. Dzwon-
kowski, Warszawa 1928, s. 185; Sownik biografczny dziaaczy ruchu ludowego, red. J. Dancygier,
S. Jarecka-Kimlowska i in., Warszawa 1989, s. 7273.
2
H. Steinhaus, Wspomnienia i zapiski, oprac. A. Zagrska, Londyn 1992, s. 243244; Relacja Jana
Cielucha (wnuka) z 16 VIII 2009 r. (nagranie dwikowe w posiadaniu autora).
3
J. Potoczek, op.cit., s. 357358.
4
Posowie i senatorowie Rzeczypospolitej Polskiej 19191939. Sownik biografczny, t. 1, red. A.K.
Kunert, Warszawa 1998, s. 289.
Pose PSL Piast Jan Cieluch
126
S
Y
L
W
E
T
K
I
do Rady Naczelnej PSL Piast. Rwnoczenie uzyska z ramienia PSL Piast mandat poselski do
galicyjskiego Sejmu Krajowego; sprawowa go do 1912 r.
5

W tym czasie Cieluch pozna Wincentego Witosa, z ktrym wsplnie zasiadali w awach posel-
skich we Lwowie. Towarzyszy Witosowi w drodze do Lwowa, ktr przemierzali kolej, a take
dzieli z nim oraz z Adamem Krelem
6
jeden pokj. Na czas obrad posowie pobierali skromne
diety w wysokoci piciu reskich dziennie, bez prawa wolnego przejazdu kolej. Musieli y
niezwykle oszczdnie. Witos tak wspomina ten okres: Z oszczdnoci te razem z kolegami
Cieluchem i Krelem wynajlimy na Stryjskim wsplny pokj u niejakiego p. Herolda, w nowo
zbudowanej kamienicy, pacc mu miesicznie 16 reskich. Pokj by wilgotny, zimny i nie urz-
dzony. Na niadania i kolacje spoywalimy chleb, zwykle przyniesiony z domu, z herbat przy-
rzdzon nam przez fachowca w tej dziedzinie posa Cielucha. Obiad za zjadalimy codziennie
za jedn koron, w restauracji znanego we Lwowie p. Naftuy Toepfera przy ulicy Trybunalskiej.
Poniewa i to niektrym wydawao si za drogo, zaczto si oglda za taszym lokalem
7
.
Cieluch kandydowa take do Rady Pastwa w Wiedniu, z okrgu Nowy SczLimanowa
Grybw, po raz pierwszy w 1907 r., a nastpnie w roku 1911. W 1907 r. uzyska godno za-
stpcy posa, lecz podczas wyborw w 1911 r. odpad w drugiej turze gosowania. W 1913 r.
ponownie kandydowa do Sejmu Krajowego, lecz w wyniku przekupstwa i naduy przy oblicza-
niu gosw, nie uzyska mandatu. Przegra zaledwie czterema gosami z Edmundem Klemensiewi-
czem, notariuszem z Grybowa
8
.
Cieluch bra take ywy udzia w yciu spoecznym i gospodarczym powiatu. W 1911 r. zao-
y spdzielni rolniczo-hodowlan Orka i przez dugie lata by jej prezesem. Zaoy rwnie
spdzielni drzewn Zrb, majc duy tartak parowy, ktry peni wan rol w czasie I wojny
wiatowej, a po jej zakoczeniu przy odbudowie galicyjskich powiatw
9
.
Gdy w 1913 r. nastpi rozam w PSL, Cieluch opowiedzia si za Janem Stapiskim. Na zjedzie
PSL-Lewica, ktry odby si w Krakowie 5 kwietnia 1914 r., Cieluch zosta wybrany do Wydziau
Rady Naczelnej i by jej czonkiem do 1916 r. Podczas I wojny wiatowej by pisarzem gminnym
w Berdechowie k. Bugaja (ob. przysiek Wyskitnej). Po odzyskaniu niepodlegoci w 1918 r., gdy
z gabinetu Jdrzeja Moraczewskiego ustpio kilku ministrw, Stapiski zaproponowa Cielucha do
skadu rzdu. Tego okresu dotyczy charakterystyka sporzdzona przez Witosa: Jan Cieluch, pose
powiatu grybowskiego i wicemarszaek Rady Powiatowej tame, zamony gospodarz ze Str. By
ywym wzorem spokoju i umiarkowania. Da si porwa fali ruchu ludowego i prawie bezwied-
nie pyn na niej, nie mogc si w aden sposb zatrzyma. Dobry z gruntu, towarzyski, szczery,
uprzejmy a do przesady, bardzo mao jednak nadawa si do pracy sejmowej, a jeszcze mniej do
walki politycznej. Przemawiajcego nie sysza go zdaje si nikt. Natomiast doskonale umia goto-
wa herbat, czym mi oddawa bardzo du przysug, mieszkajc razem ze mn, ja za nie miaem
do tego najmniejszego talentu
10
.
5
J. Potoczek, op.cit., s. 358.
6
Adam Krel (18711945), rolnik, dziaacz ludowy. W latach 18931906 piastowa stanowisko pisa-
rza gminnego, a od 1906 r. do 1919 r. by wjtem. Od 1906 r. pisywa do Przyjaciela Ludu, a take do
Piasta. W latach 19081918 by posem pow. pilnieskiego na Sejm Krajowy z ramienia PSL. Pose na
Sejm Ustawodawczy RP (19191922) z listy PSL Piast. Ponownie wszed do Sejmu RP z listy pastwowej
5 listopada 1925 r. na miejsce zmarego Augusta Lizaka. Szerzej zob.: W. Witos, Moje wspomnienia. Dziea
wybrane, t. 1, Warszawa 1998, s. 215, 449.
7
W. Witos, Moje wspomnienia. Dziea wybrane, t. 1, Warszawa 1998, s. 215.
8
J. Potoczek, op.cit., s. 358; por. K. Dunin-Wsowicz, Dzieje Stronnictwa Ludowego w Galicji, War-
szawa 1956, s. 215.
9
Parlament Rzeczypospolitej Polskiej 19191927, red. H. Mocicki, W. Dzwonkowski, Warszawa 1928,
s. 185.
10
W. Witos, Moje wspomnienia. Dziea wybrane, t. 1, Warszawa 1998, s. 216, 230.
127
S
Y
L
W
E
T
K
I
Ta w czci niepochlebna opinia o Cieluchu moga wynika z tego, e popiera on Gabriela
Dubiela
11
i jego (odmienny ni Witosa) punkt widzenia na stosunek do rzdu premiera Moraczew-
skiego
12
. Wyrazem poparcia dla rzdu Moraczewskiego i pogldw goszonych przez Dubiela byo
take to, e Cieluch uczestniczy w spotkaniu lewicowych ludowcw z Galicji, ktre odbyo si
w Tarnowie 30 listopada 1918 r.
13
Jednak gdy w pow. grybowskim przewayy wpywy umiarko-
wanego PSL Piast, Cieluch ponownie znalaz si w jego szeregach. W 1922 r. wszed do Sejmu,
uzyskujc mandat posa z listy nr 1, PSL Piast z okrgu wyborczego nr 45 (Tarnw). Tu przed
samymi wyborami Bolesaw Wieniawa-Dugoszowski zoy Cieluchowi propozycj, aby ten za
pewne korzyci materialne zrzek si na jego rzecz kandydowania do Sejmu
14
. Jako pose I ka-
dencji (19221927) i czonek klubu PSL Piast pracowa w komisjach: odbudowy kraju i rolnej.
W latach 19231924 znalaz si w skadzie Rady Naczelnej PSL Piast
15
.
Po wyganiciu mandatu posa Cieluch nie ubiega si o ponowny wybr. Powrci do swojego
gospodarstwa, gdzie powici si pracy na 68 morgach ziemi (z czego 40 uprawnych). W jego
dworze w Berdechowie czsto gocili wybitni politycy chopscy. W 1923 r. zatrzyma si u nie-
go wczesny premier Witos, ktry zmierza samochodem do Sanoka na powicenie sztandaru
2. puku strzelcw podhalaskich. Tak wizyt t zapamita osobisty sekretarz Witosa, Henryk
Dzendzel, ktry mu towarzyszy podczas podry: Przenocowalimy w duym, dobrze prowa-
dzonym gospodarstwie posa Jana Cielucha w Strach w pow. grybowskim. Cieluch uchodzi
susznie za bogatego chopa. Nie nalea natomiast do wybijajcych si. Premier czsto artowa
z niego z powodu jego fegmatycznego usposobienia, otyoci i znajomoci kulinarnych. Ceni
za szczero, umiar, opanowanie, koleesko. Gani za eksploatowanie mandatu, za brak od-
powiedniej pracy politycznej i parlamentarnej. Decydujc si zatrzyma u Cielucha, powiedzia
z humorem: Moe do nas przemwi. Do tej pory nikt go nie sysza ani na wiecu, ani w sejmie.
Mnie si jednak zdawao, e Witos lubi tego swego Cielucha, skoro zdecydowa si na sko-
rzystanie z gociny w jego domu. Cieluch i jego caa rodzina oraz pospiesznie cignici chopi
powitali premiera serdecznie. Od pierwszej chwili zapanowa wesoy nastrj, ktry udzieli si
szybko wstrzemiliwemu pod tym wzgldem Witosowi. Suta kolacja z prostych, lecz nadzwyczaj
smacznych zaksek i da, podlewanych wasnego wyrobu znakomitymi nalewkami, a przy kawie
jarzbiakiem izdebnickim, przecigna si. Mwili wszyscy o wszystkim. Przemwi i Cieluch.
11
Gabriel Dubiel (18801943), pedagog i publicysta, dziaacz ruchu ludowego. Podczas I wojny wia-
towej kapitan w 32. puku piechoty armii austriackiej, a take czonek POW i Konwentu Organizacji A.
Od 6 do 11 IX 1918 r. by ministrem owiaty w Tymczasowym Rzdzie Ludowym Republiki Polskiej
w Lublinie. Uczestnik wojny polsko-bolszewickiej oraz II i III Powstania lskiego. W PSL od 1912 r.,
w latach 19121913 czonek Rady Naczelnej PSL, a od 1914 r. oraz 19211923 i 19271930 czonek Rady Na-
czelnej PSL Piast. Pose na Sejm RP (19221927) z ramienia PSL Piast. Zgin w 1943 r. w KL Auschwitz.
Szerzej zob. Posowie i senatorowie, t. 1, s. 424425; W. Witos, op.cit., t. 1, s. 431.
12
Rnica pogldw midzy Witosem a Dubielem dotyczya wizji i stosunku do rzdu Moraczew-
skiego (18 XI 191816 I 1919). Mimo e pocztkowo Witos optowa za gabinetem oglnonarodowym i za
rekonstrukcj rzdu, tak naprawd chodzio mu o chopski, a w dalszej kolejnoci o oglnonarodowy cha-
rakter rzdu. Natomiast Dubiel opowiada si za rzdem republikasko-ludowym, ktry mia si skada
wycznie z przedstawicieli chopw i robotnikw. Ostatecznie wizja Gabriela Dubiela i jego zwolennikw
przepada w chwili, gdy ten nie wszed do Rady Naczelnej Zarzdu PSL. Szerzej zob. H. Cimek, Walka
ludowcw o Polsk, jej granic i ustrj w latach 19141922, Rzeszw 2008, s. 43; por. W. Witos, op.cit.,
t. 1, s. 449.
13
H. Cimek, op.cit., s. 42.
14
J. Potoczek, op.cit., s. 358; por. Parlament Rzeczypospolitej Polskiej 19191927, red. H. Mocicki,
W. Dzwonkowski, Warszawa 1928, s. 185; A. Becikowska, Stronnictwa i Zwizki Polityczne w Polsce,
Warszawa 1925, s. 206, 653.
15
Posowie i senatorowie, t. 1, s. 289.
128
S
Y
L
W
E
T
K
I
Premier wymownie spojrza na mnie. Stwierdziem, e mwi nie tylko do rzeczy, ale zupenie
dobrze
16
.
Cieluch, wsplnie z posami Janem Madejczykiem i Narcyzem Potoczkiem, nakania Witosa,
aby ten nie przyj misji utworzenia rzdu w 1926 r. Przeczuwa i obawia si, e moe to w konse-
kwencji doprowadzi do rozlewu krwi. Wydarzenia majowe i zamach Pisudskiego w peni potwier-
dziy jego obawy
17
. Po zjednoczeniu ruchu ludowego w 1931 r. Cieluch zosta przewodniczcym
Zarzdu Powiatowego SL w Grybowie. Pod koniec lat trzydziestych odsun si od czynnego ycia
politycznego, jednak wydarzenia polityczne wci go interesoway
18
.
Pikn kart w yciu Cielucha stanowia jego postawa w okresie okupacji niemieckiej, gdy od
lipca 1942 r. do sierpnia 1945 r. udzieli schronienia prof. Hugonowi Steinhausowi
19
i jego onie
Stefanii. Uczony wraz z rodzin najpierw ukrywa si we Lwowie, nastpnie w Osiczynie pod
Lwowem, a od 11 lipca 1942 r. w Berdechowie k. Str. Ju od marca 1941 r. w dworze Cielucha
mieszkaa teciowa Steinhausa wraz z synem Adolfem Szmoszem
20
, ktrzy za zgod waciciela
cignli profesora i jego on. W okresie pobytu w Berdechowie profesor uywa faszywego
imienia i nazwiska Grzegorz Krochmalny i zameldowany by jako pomoc w gospodarstwie.
Steinhausowie przebywali tu obok dworu w jednym z mieszka w czworakach, przeznaczonych
dla suby folwarcznej. W jednym pokoju i kuchni, profesor wraz z on przetrwa okres okupacji
niemieckiej. Bezporedni opiek nad profesorem w czasie jego pobytu w Berdechowie sprawo-
wali onierze Armii Krajowej z placwki w Strach i Bobowej
21
. Steinhaus zosta zaangaowany
w struktury tajnego nauczania, gdzie wykada matematyk i jzyki obce. By take czonkiem
Podkomisji Egzaminacyjnej w Strach, ktra obejmowaa swoim zasigiem gminy Bobow, u-
n i Rop
22
. Za wiedz waciciela folwarku, w zajmowanym przez niego mieszkaniu odbyway
si lekcje, a take egzaminy z zakresu szkoy powszechnej i redniej. Cieluchowie przez cay okres
ukrywania ydowskiej rodziny yli z ni w serdecznych stosunkach i w miar swoich moliwoci
dostarczali jej ywnoci, o czym moe wiadczy drobny akapit z pamitnika uczonego: []
a pastwo Cieluchowie nigdy nie zabili wieprza, eby nam nie posa kiszek, wietnie przyrz-
dzonych.
16
O Wincentym Witosie. Relacje i wspomnienia, oprac. J. Borkowski, Warszawa 1984, s. 268269.
17
J. Potoczek, op.cit., s. 358.
18
Posowie i senatorowie, t. 1, s. 289.
19
Hugo Dionizy Steinhaus (18871972), wybitny matematyk, wsptwrca lwowskiej szkoy mate-
matycznej, legionista. Zajmowa si teori gier i rachunkiem prawdopodobiestwa. Zmar we Wrocawiu.
Szerzej zob. H. Siwek, Steinhaus Dionizy Hugo, [w:] Sownik biografczny historii Polski, red. J. Chodera,
F. Kiryk, Wrocaw 2005, t. 2, s. 1458.
20
Miejsce u Jana Cielucha wyszuka im Stefan Dobrzaski jego brat Jan by mem Marii, ktrej siostra
Krystyna bya on Adolfa Szmosza. Stefan Dobrzaski w trakcie odbywania suby wojskowej przed 1939
r. mia jako podwadnego Witolda Schnemana-uniewskiego, ktry wskaza mu dwr Cielucha jako miejsce
dla teciowej Steinhausa i Adolfa Szmosza. Szerzej zob. H. Steinhaus, op.cit., s. 243.
21
W latach 19391945 w Strach dziaaa placwka ZWZ-AK; w pocztkowej wersji miaa ona posiada
status baonu, w skad ktrego wchodziy trzy kompanie szkieletowe: Grybw, Stre i Bobowa z Cikowi-
cami. Dowdc caoci by Wincenty Schneman-uniewski z Chorzowa, ktry zamieszka w czasie wojny
w Strach u swego tecia, maszynisty kolejowego Michaa Igielskiego. Bezporedni opiek nad Steinhau-
sem sprawowali z ramienia Armii Krajowej Jzef Laska Orlicz, ktry by komendantem policji granatowej
w Bobowej, oraz Marian Szafraniec Junosza ze Str. Szafraniec dostarcza profesorowi dodatkowe kartki
na ywno, korespondencj oraz pomg wraz z Lask w wyrobieniu nowych dokumentw. Szerzej zob.
J. Bieniek, Nad brzegami Ropy. Z dziejw Wojskowego Ruchu Oporu w Ziemi Gorlickiej, Gorlice 2002, s. 114,
119125; H. Steinhaus, op.cit., s. 249250, 257.
22
J. Bieniek, op.cit., s. 229, 232; L. Dusza, Kryptonim Nadlenictwo 14. Z dziejw konspiracji w Gor-
lickiem, Warszawa 1981, s. 68; AIPN Rz, Okrgowa Komisja Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Pol-
skiemu w Rzeszowie, sygn. 191/121, Protok przesuchania wiadka Wiktorii Brach z 12 III 1969 r., k. 6.
129
S
Y
L
W
E
T
K
I
W trakcie swojego pobytu w Berdechowie Steinhaus stara si odwdziczy gospodarzom za
uzyskan gocin, dlatego pomaga im jak umia w pracach polowych. W wolnych chwilach, za
pomoc prymitywnych narzdzi, wsplnie ze swoim szwagrem sporzdzi mapy obszarw, na
ktrych gospodarowa Cieluch oraz skonstruowa zegar soneczny na potrzeby folwarku. Aby nie
wzbudzi podejrze okolicznych mieszkacw, Steinhaus i jego rodzina brali czasem udzia w nie-
dzielnych naboestwach w kociele w Strach oraz w uroczystociach publicznych, jak wesela
czy doynki. Zabiegi te jednak nie uchroniy Cielucha przed donosem, ktry dotar do posterunku
Bahnschutzpolizei w Strach. Pewnego dnia w dworze zjawi si funkcjonariusz Bahnschutzu
wraz z granatowym policjantem. Dziki szczliwemu zbiegowi okolicznoci udao si zaegna
niebezpieczn sytuacj.
W padzierniku 1942 r. gestapo aresztowao Cielucha. Powodem zatrzymania byo wznowie-
nie sprawy sprzed roku, jak mieli jego dwaj synowie, ktrzy jesieni 1939 r. przeprowadzali pol-
skich ofcerw na Wgry. Artura i Tadeusza Cieluchw osadzono w wizieniu w Nowym Sczu,
ale zostali wypuszczeni z braku dowodw. Siedemdziesicioszecioletni wwczas Jan Cieluch
zosta aresztowany pod zarzutem wspdziaania z synami w przerzucie polskich onierzy na
Wgry. W Berdechowie zjawi si komendant policji granatowej z Grybowa, Bronisaw Kubala.
Cieluch prbowa ucieka przez okno, lecz Kubala strzeli za nim w powietrze, zabieg mu drog
i zatrzyma go
23
. Cielucha odstawiono do Nowego Scza, gdzie zakutego w kajdanki maltretowa
kierownik nowosdeckiego wizienia Johann Bornholt, ktry rozbi mu gow cikim kluczem
oraz szczu go specjalnie wytresowanym wilczurem. Mimo tortur Cieluchowi nic nie udowod-
niono, dlatego po szeciu tygodniach zosta wypuszczony na wolno
24
. Wydarzenie to w swoich
pamitnikach wspomnia prof. Steinhaus: W pierwszych dniach listopada [1942 r.] wrci niespo-
dziewanie z wizienia pan Cieluch. Bya to wielka rado. Pilimy wino porzeczkowe domowego
wyrobu na przyjciu u pastwa Cieluchw, na cze powrotu starszego pana []
25
. Pobyt
w wizieniu wpyn jednak na pogorszenie jego zdrowia. W padzierniku 1942 r. zosta rwnie
aresztowany w Krakowie jego syn Jan, ktrego w styczniu 1943 r. osadzono w KL Auschwitz,
gdzie zgin 1 lutego 1943 r.
26

Steinhaus 28 sierpnia 1945 r., po przeszo trzyletnim pobycie w dworze Cielucha opuci Ber-
dechw, a nastpnie przez Krakw traf do Wrocawia
27
.
Cieluch mia spor bibliotek. Do pnej staroci zaczytywa si w historycznych powieciach
i rozprawach naukowych, a jego ulubionym autorem by Jzef Ignacy Kraszewski. Napisa te ob-
szerne wspomnienia dotyczce swej dziaalnoci politycznej, ktre przeczyta Steinhaus, chwalc
go za pikny styl. Niestety, rkopis po wojnie zagin. Cieluch zmar 22 grudnia 1956 r. w wieku
dziewidziesiciu lat. Pochowano go na cmentarzu w Wilczyskach
28
.
23
H. Steinhaus, op.cit., s. 243, 245246, 250251 i in.; Relacja Jana Cielucha (wnuka) z 16 VIII 2009 r.
(nagranie dwikowe w posiadaniu autora).
24
J. Potoczek, op.cit., s. 359.
25
H. Steinhaus, op.cit., s. 247.
26
Archiwum Muzeum Auschwitz-Birkenau w Owicimiu, Zesp Ankiety, ankieta z 1965 r.,
[bez paginacji].
27
H. Steinhaus, op.cit., passim; Relacja Jana Cielucha (wnuka) z 16 VIII 2009 r.
28
J. Potoczek, op.cit., s. 359; Relacja Jana Cielucha (wnuka) z 16 VIII 2009 r.
130
S
Y
L
W
E
T
K
I
krzyszToF A. TochmAn, iPn rzeszw
JERZY MARA-MEER
KuRIER DO DELEGATuRY RZDu
Porucznik Jerzy Mara-Meer, cichociemny, zosta skierowany w cha-
rakterze kuriera do Delegatury Rzdu Polski Podziemnej, z prze-
znaczeniem do dziaa w Batalionach Chopskich. Oddelegowany na
teren Zamojszczyzny pacyfkowanej przez okupanta niemieckiego,
w szeregach chopskiej armii zasyn jako doskonay organiza-
tor i dowdca w synnej bitwie pod Wojd. Odznacza si trzewym
umysem, w momentach krytycznych podejmowa szybkie decyzje.
Niepospolita odwaga zjednywaa mu serca kolegw i onierzy.
Jerzy Jzef Andrzej Mara-Meer Vis, Filip, vel Eugeniusz
Zakrzewski, vel Jzef Miller, urodzi si 11 sierpnia 1919 r. w Warsza-
wie. Jego ojciec Jzef by legionist, a w odrodzonej Polsce ofcerem
zawodowym Wojska Polskiego
1
. Bya to rodzina o duych tradycjach
patriotycznych. Jej przodkowie przybyli z Holandii do Rzeczypospo-
litej w XVIII w. Panujcy w rodzinie kult Jzefa Pisudskiego wy-
war decydujcy wpyw na rozwj osobowoci przyszego zrzutka.
Z domu Jerzy wynis take wietn znajomo jzyka niemieckiego
oraz dobre przygotowanie w zakresie sportw obronnych
2
.
Mara-Meer ukoczy omioklasowe gimnazjum humanistyczne
w Brzeciu n. Bugiem i w 1938 r. otrzyma wiadectwo dojrzaoci.
W okresie szkolnym nalea do ZHP i PW. Po ukoczeniu roczne-
go kursu Szkoy Podchorych Artylerii Przeciwlotniczej w Trauguttowie k. Brzecia zosta
mianowany kapralem podchorym i wyznaczony na stanowisko zastpcy dowdcy samo-
dzielnego plutonu dziaek 40 mm w Starachowicach
3
.
W czasie mobilizacji sierpniowej 1939 r. Mara-Meera wyznaczono na instruktora ob-
sugi dziaek 40 mm. Bra udzia w obronie Brzecia n. Bugiem przed armi niemieck.
Na czele plutonu ckm wyjecha 12 wrzenia z Trauguttowa i przez Kowel, uck, Winio-
1
Ppk Jzef Mara-Meer Mara, w wikszoci publikacji wystpuje jako Jzef Meijer (1889
1957), in., czonek Organizacji Bojowej PPS, onierz I Kompanii Kadrowej Legionw Polskich,
ppor. z 1914 r. I baonu 1. Puku I Brygady Legionw J. Pisudskiego. Peni m.in. funkcj dowdcy
1. komp. V baonu 7. pp Leg. Pol. Ranny 21 V 1915 r. w bitwie pod Konarami. Od 1918 r. w WP,
mjr piech. ze starszestwem 1 VI 1919. By m.in. kwatermistrzem 27. pp i dowdc I baonu 39. pp.
Awansowany na ppk. uzbr. 1 stycznia 1929, szef uzbrojenia OK nr IX w Brzeciu. Po kampanii
wrzeniowej w niewoli sowieckiej. Peni funkcj szefa uzbrojenia Armii gen. Andersa. Po wojnie
pozosta na emigracji. Zmar w Londynie. Odznaczony m.in. Krzyem Niepodlegoci i trzykrotnie
Krzyem Walecznych (W.K. Cygan, Ofcerowie Legionw Polskich 19141917. Sownik biografczny,
t. 3, Warszawa 2006, s. 127; List crki Danuty Meer do autora z 11 II 1994).
2
Informacje Danuty Meer z kwietnia 1988 r.
3
Ministry Of Defence Army Recor Centre, Polish, Przebieg suby wojskowej J. Mara-Meera,
Zeszyt Ewidencyjny, s. 1 (dalej: MOD).
Jerzy Mara-Meer
131
S
Y
L
W
E
T
K
I
wiec
4
, Darachw
5
i Ostyni k. Ty-
mienicy
6
ewakuowa si 18 wrze-
nia do Stanisawowa i Jaremczy, skd
21 wrzenia przeszed na Wgry; inter-
nowany w obozie Lengyeltotti i Mo-
haczu
7
. Po ucieczce przez Jugosa-
wi przedosta si do Francji (2 maja
1940 r.) i wstpi do PSZ (1. Dywizja
Grenadierw), z ktr przeszed cay
szlak bojowy, odznaczajc si m-
stwem i zyskujc swoje pierwsze od-
znaczenie bojowe, Krzy Walecznych.
Po kapitulacji Francji Mara-Meer
przedosta si pod koniec czerwca
do Wielkiej Brytanii i 1 lipca przeszed do Polskich Si Zbrojnych, odkomenderowany do
1. Dywizjonu Artylerii Przeciwlotniczej. Jednak suba ta, polegajca na strzeeniu brzegw
Szkocji przed desantem niemieckim, nie zadowalaa modzieca o niespoytej wprost energii.
W 1941 r., za namow kolegi zgosi si do formacji cichociemnych, by t najkrtsz drog
dosta si do walczcej Polski. Na pocztku, poniewa zna jzyk niemiecki, przeznaczono
go do wykonywania dziaa dywersyjnych na terenie Niemiec; pniej zosta przydzielony
do grupy zrzutkw, ktrzy mieli skaka nad Polsk. Stao si to po interwencji wicepre-
miera Stanisawa Mikoajczyka i grupy ludowcw londyskich, ktrzy widzieli w nim do-
skonaego kandydata na instruktora bojowego, oddelegowanego do Batalionw Chopskich.
Dlatego 26 padziernika 1941 r. pchor. Mara-Meer zosta odkomenderowany do dyspozycji
Ministerstwa Spraw Wewntrznych Rzdu RP z przeznaczeniem do kraju jako kurier do De-
legatury Rzdu
8
. Zaprzysiono go 12 listopada 1941 r.
Porucznik Jan Jokiel Ligota, przyszy cichociemny
9
, wspomina: Jerzego [...] poznaem
w ostatnich dniach marca 1942 r. By to okres kilkudniowego wyczekiwania alarmowego
grupy szeciu skoczkw cc, w skad ktrej wchodzilimy obaj z Jurkiem.
4
Pooony w woj. woyskim. W tej miejscowoci na czele plutonu zwalcza desant niemiecki.
5
Darachw by siedzib gminy w pow. trembowelskim, woj. tarnopolskiego w granicach przed-
wojennej Polski. Po II wojnie znalaz si na terytorium ZSRS. Zob. szerzej Sownik geografczny
Krlestwa Polskiego i innych krajw sowiaskich, t. 1, Warszawa 18801914, s. 904.
6
Tymienica pooona jest 14 km na pn.-wsch. od Tumacza, miasta powiatowego w woj. stani-
sawowskim, w granicach II Rzeczypospolitej. Zob. szerzej Sownik geografczny Krlestwa Polskie-
go i innych krajw sowiaskich, t. 12, Warszawa, 18801914, s. 722724.
7
Mohacz (wg. Mohcs), wgierskie miasto w poudniowych Wgrzech, nad Dunajem.
8
Ibidem, s. 2.
9
Mjr cc lotn. Jan Jokiel (19061996), ur. w odzi. Ukoczy Szkol Podchorych Rezerwy
Lotnictwa w Dblinie (19331934), specjalno techniczna. Jako ppor. lotn. bra udzia w kampanii
wrzeniowej 1939 r. (m.in. w 3. dyonie myliwskim Armii Krakw). Po przekroczeniu granicy
rumuskiej (19 IX) zosta internowany. Uciek, przez Jugosawi i Grecj przyby do Marsylii (31 X).
Tam w Orodku PSP w Lyonie. Po kapitulacji Francji bra udzia w ewakuacji ok. 2,5 tys. lotnikw
polskich. Z Port-Vendres przez Oran, Casablank i Gibraltar przedosta si do Anglii (12 VII 1940).
Peni m.in. funkcj ofcera wywiadu w 302. dyonie myliwskim. Ukoczy polsk szko wywiadu.
Po skoku do kraju przydzielony do Oddz. III w KG AK. W sierpniu 1944 r. w skadzie Bazy Lotniczej
Jerzy Mara-Meer czwarty od lewej
132
S
Y
L
W
E
T
K
I
[...] Na drugi dzie po wyjtkowo smacznym i adnie podanym przez WAAF-ki
10
niada-
niu zjawi si w naszej sypialni por. Klauberg
11
w towarzystwie sieranta RAF, nioscego za
nim dwie cikie torby. Po wypakowaniu na st ich zawartoci okazao si, e mieciy one
cay arsena, co najmniej kilkudziesiciu rnych marek i kalibrw broni krtkiej. Wszystko
lnico nowe i do tego stosiki odpowiedniej amunicji.
Decyzje, co do pozostawionych do naszej dyspozycji pistoletw, byy rne. Zalene bd
to od ju nabytego dowiadczenia, bd te ciekawoci w stosunku do modeli i kalibrw nie-
znanych. Rozgldaem si odruchowo za polskim Visem, ktry mi wiernie suy w Polsce
i Francji. Niestety tych nie byo, a nieliczne dowiezione do Anglii pielgnowane byy wrd
Polakw jak co najcenniejszego. To, co znalazo si przed nami na stole w oglnej masie,
stanowio przewag Coltw i bbenkowych Smith Wesonnw.
I wtedy to, przy obserwowaniu z boku grupki kolegw przebierajcych wrd masy pi-
stoletw i rewolwerw, wpada mi zdecydowanie w oko potna atletyczna sylwetka bardzo
modo wygldajcego Jurka [Mara-Meera] [...]. Jako najmodszy z naszej grupy, skromnie
czeka na swoj kolejk. Gdy po duszej chwili reszta kolegw dokonawszy wyborw przy-
mierzaa si i piecia w rkach obiekty swojego wyboru, do stou zbliy si Jurek i pewnym
zdecydowanym ruchem wybra dwa Colty 9 mm. Poszedem w jego lady, z tym e wziem
ze stou jednego Colta kalibru 7,65 i drugiego 9 mm. W okresie kilku dni wyczekiwania,
poza ostatecznym przygotowaniem i bardzo dokadnym sprawdzeniem przez zesp WAAF-
ek naszej garderoby i osobistych drobiazgw na przelot do Kraju, wielokrotnym przejrzeniu
wasnych osobistych dokumentw, przypominaniu wyrywkowym w dniu i w nocy legendy
oraz wizanek adresw i hase na kad ewentualno po ldowaniu, reszt wolnego czasu
moglimy powieci na praktyczne terenowe przestrzelanie i ostateczny wybr pary pistole-
tw. [...] Intuicyjnie wyczuwaem, e w sprawach wyboru broni i ostatecznego parodniowego
podszlifowania formy strzeleckiej, najlepszym partnerem bdzie Jurek. [...]
I wtedy w dzikim ustroniu rozlegego parku, gdzie bylimy tylko we dwjk, Jurek bys-
n mistrzowskim opanowaniem strzelania z pistoletu. Nie tylko niewiarygodna szybko
strzau od momentu uchwycenia pistoletu, nie tylko precyzja i celno strzaw jednoczenie
z dwch pistoletw, ale i praktyczna lekcja i przypomnienie caego szeregu bardzo istotnych
przy walce na bro krtk elementw.
W tym okresie przekona mnie o susznoci swojej opinii o Colcie i to wanie kalibru
9 mm, na mj gust i dla mojej maej rki, prawie armacie. Do Kraju wziem jednak Colty
kalibru 7,65 mm. 9 mm wydaway si cikie, przydue do noszenia w kieszeni, chyba w spe-
cjalnych kaburach, albo przy wzrocie i wymiarach doni Jurka.
Jurek z 9 mm bez wysiku trafa w niewielkie kartki papieru przymocowane do drzew na
odlego 60 m. Twierdzi, e celno strzau w granicach 100 m jest dla tego wspaniaego
pistoletu w granicach realnych.
Okcie, wywieziony przez Niemcw wraz z ludnoci cywiln. Pozosta w kraju. Mgr ichtiologii
i autor wielu prac naukowo-badawczych z tej dziedziny. Autor: Udzia Polakw w Bitwie o Angli,
Warszawa 1972; Wrciem najkrtsz drog, Warszawa 1990. Zmar w Sopocie. Odznaczony m.in.
Virtuti Militari V kl. Zob. szerzej K.A. Tochman, Sownik biografczny cichociemnych, t. 1, wyd. 3,
ZwierzyniecRzeszw 2008.
10
WAAF (ang.) Womens Auxiliary Air Force (Lotnicza Pomocnicza Suba Kobiet).
11
Por./mjr. Ofcer angielski, opiekun polskiej grupy skoczkw z ramienia SOE, tj. Kierownictwa
Operacji Specjalnych.
133
S
Y
L
W
E
T
K
I
Po powrocie z tych strzeleckich spacerw z Jurkiem niejednokrotnie dugo mylaem,
kiedy i gdzie w tak modym wieku zdy doj do takiej perfekcji i czy po powrocie do kraju
rwnie okae si taki niezawodny w praktycznym yciu okupacyjnym. Ju najblisze mie-
sice potwierdziy bez reszty wyjtkowe uzdolnienia strzeleckie Jurka.
[...] Jurek da mi pikny praktyczny pokaz i szereg bardzo cennych wskazwek o zacho-
waniu si w zaskakujcych przypadkowych spotkaniach z przeciwnikiem, a specjalnie zasad
fundamentaln pierwszego strzau, niekoniecznie celnego, ale deprymujcego przeciwnika
[...]
12
.
W nocy z 30 na 31 marca 1942 r. w ramach operacji lotniczej o krypt. Legging
13
, ppor.
Mara-Meer Filip
14
wykona skok w skadzie ekipy nr 7, ktr stanowili: mjr dypl. Tadeusz
Sokoowski Trop
15
, rtm. Jerzy Sokoowski Mira
16
, por. Piotr Motylewicz Krzemie,
por. Stefan Majewicz Hruby i por. Jan Jokiel Ligota, koo placwki odbiorczej Kopyto,
w pobliu obozu jecw sowieckich w Baryczy, na terenie poligonu SS
17
. Filip wyldowa
12
J. Jokiel, Jerzy Mara-Meer, b.d., mps, s. 14.
13
Wedug J. Tucholskiego operacja ta przebiegaa pod krypt. Belt, co nie odpowiada prawdzie,
poniewa bya skierowana na placwk odbiorcz o krypt. Boto, pooon 16 km na wschd od
Woomina (Cichociemni, s. 137). Zob. K. Bieniecki, op.cit., s. 41.
14
Mianowany ppor. rez. piech. ze starsz. 1 grudnia 1942 przez Sztab Naczelnego Wodza PSZ.
15
Mjr dypl. kaw. s. st. Tadeusz Sokoowski (19051943), ur. w emosawiu, pow. oszmiaski.
Bra udzia w III Powstaniu lskim. Po maturze (1924) i ukoczeniu Ofcerskiej Szkoy Artylerii
w Toruniu (1926) r. przydzielony do XIV Dywizjonu Artylerii Konnej w Biaymstoku, peni funk-
cj dowdcy plutonu i adiutanta D-twa Artylerii Konnej 1 Dywizji Kawalerii. W 1930 r. jako por.
przeniesiony do 1. Puku Szwoleerw J. Pisudskiego na dowdc plutonu. Absolwent w stopniu
rtm. Wyszej Szkoy Wojennej. By jednym z najlepszych jedcw polskich. Bra udzia w kam-
panii wrzeniowej, m.in. w Sztabie dowdcy poudniowego zgrupowania Armii Odwodowej Prusy.
Przez Wgry, Jugosawi i Wochy przyby 23 padziernika 1939 r. do Francji, a po jej kapitulacji do
Wielkiej Brytanii. Tam m.in. w dywizjonie przeciwpancernym X BKPanc. Po skoku przydzielony na IV
Odcinek Wachlarza jako zastpca dowdcy, a od koca sierpnia 1942 r. dowdca Odcinka. W wy-
niku zaamania si podkomendnego, aresztowany przez gestapo i prawdopodobnie zamordowany przez
Niemcw w Misku Litewskim. Odznaczony Virtuti Militari 5 kl., lskim Krzyem Walecznych
i Srebrnym Krzyem Zasugi. (CAW, teczki osobowe nr 2232, 21721; SPP, Dokumenty personalne
skoczka; Chlebowski C., Zagada IV Odcinka, Warszawa 1980).
16
Mjr kaw. s. st. Jerzy Wadysaw Sokoowski (19101980), ur. w Naukat (Turkiestan). Bra udzia
w kampanii wrzeniowej jako dowdca szwadronu marszowego 14. Puku Uanw. Po przekroczeniu
granicy 19 wrzenia 1939 r. internowany. W styczniu 1940 r. przez Jugosawi i Wochy dotar do
Francji i tam w PSZ by w X BKPanc. Po klsce Francji ewakuowany w czerwcu 1940 r. do Wiel-
kiej Brytanii. By m.in. dowdc plutonu w X BKPanc. Po skoku zosta przydzielony na IV Odcinek
Wachlarza jako dowdca patrolu dywersyjnego w Misku Biaoruskim i dowdca Orodka Dywer-
syjnego w Sucku. Po wsypie aresztowany ok. 10 grudnia 1942 r. w Paszkowiczach, zbieg z gestapo
w Sucku i przyby do Warszawy. Od III 1943 r. w szkole Kedywu Zagajnik. Ponownie aresztowa-
ny w Warszawie 2 X, przey obozy koncentracyjne w Owicimiu, skd ucieka, w Buchenwaldzie
i Dorze-Nordhausen. Uwolniony w IV 1945 r. przez Brytyjczykw, wyjecha do Londynu. Pozosta na
emigracji w Wielkiej Brytanii. W 1958 r. przyjecha na stae do Polski. Zmar w Warszawie. Odzna-
czony Virtuti Militari 5 kl. Zob. szerzej K.A. Tochman, op.cit.
17
Wg wczeniejszych zaoe zaakceptowanych przez Londyn, placwka odbiorcza Kopyto
pooona bya 8 km na pnocny wschd od st. kol. Koskie. Samolot aliancki jednak pomykowo
wykona zrzut 6 km na zach. od czuwajcej placwki. Zob. K. Bieniecki, Lotnicze wsparcie Armii
Krajowej, Krakw 1994, s. 41, 353.
134
S
Y
L
W
E
T
K
I
wraz z Ligot tu pod drutami i refektorami obozu jecw w Baryczy. Pozostali koledzy cc
znaleli si o ok. 2 km od niemieckiej puapki. I jak wspomina por. Jokiel, chwile po zesko-
ku mocno utkwiy mu w pamici: Dla mnie osobicie nie ulegao najmniejszej wtpliwoci,
e gdybym Jurka w patrolowaniu z nim terenu i miejsc zakopania kontenerw i spadochronw
dosownie w uamku sekundy nie powstrzyma od strzelania do osobnika manipulujcego
przy 4 kontenerze, jaki niestety ju poza naszymi nocnymi moliwociami pozosta daleko
w szczerym polu niezakopany, dalsze losy naszej szstki potoczyyby si zupenie inaczej.
Przez punkt kontaktowy w Koskich przyby do Warszawy. Kenkarta, z ktr przylecia z An-
glii na nazwisko Andrzej Meer, nie nadawaa si do uytku w kraju, bya marnie podrobiona.
Now, na nazwisko Eugeniusz Zakrzewski
18
, dziki staraniom stryja Kazimierza wyrobi mu
pk dr praw Karol Tangel, ktry w Zarzdzie Miejskim w Warszawie peni funkcj prezesa
Izby Kontroli.
Po okresie aklimatyzacyjnym, na wyrane polecenie wicepremiera rzdu RP Mikoajczy-
ka, Kierownictwo Walki Cywilnej przekazao ppor. Mara-Meera Filipa
19
do Komendy
Gwnej Batalionw Chopskich, ktra rozkazem nr 7 z 1 czerwca 1942 r. mianowaa go
szefem Oddziaw Specjalnych (OS)
20
. Bra udzia w akcjach bojowych na terenie Warszawy
w ramach oddziau specjalnego BCh podlegajcego Komendzie Okrgu I Warszawa i nastp-
nie Komendzie Gwnej. Zadaniem OS BCh miao by prowadzenie walki dywersyjnej oraz
czynnej z okupantem niemieckim w ramach samoobrony.
W pocztkowym okresie dziaalnoci w BCh ppor. Filip zajmowa si organizacj, in-
struktaem i szkoleniem oddziaw specjalnych. Przerzuca rwnie bro i amunicj z maga-
zynw w woj. warszawskim tam, gdzie bya ona najbardziej niezbdna. W akcj t byli zaan-
gaowani rwnie Tadeusz Makowski Czarny i Zygmunt Wasiak Zygmunt. W tym celu
Mara-Meer niejednokrotnie wyjeda w teren poza Warszaw, gwnie na Lubelszczyzn.
Pierwsz jego akcj bojow byo rozbrojenie 20 czerwca 1942 r. posterunku policji granato-
wej we wsi Nielisz (pow. zamojski) na czele picioosobowego patrolu BCh
21
.
Niemcy rozpoczli masow akcj wysiedlecz na Zamojszczynie 28 listopada 1942 r.,
realizujc tzw. General-Plan Ost Heinricha Himmlera, celem utworzenia na tych ziemiach
pierwszego niemieckiego terenu osiedleczego na Wschodzie. Do walki w obronie ludno-
ci Zamojszczyzny wystpiy zbrojnie oddziay BCh i AK. Na polecenie Centralnego Kie-
rownictwa Ruchu Ludowego Roch 8 grudnia 1942 r. odbya si w Zamociu, w mieszkaniu
dowdcy obwodu zamojskiego BCh, Wadysawa Wyupka Warty, odprawa, w ktrej wzi-
li udzia Komendant Gwny BCh Franciszek Kamiski Trawiski, Komendant Okrgu IV
Lublin Jan Baraski Motyka oraz dowdcy czterech obwodw: tomaszowskiego (Franci-
szek Bartomowicz Grzmot), zamojskiego (Wadysaw Wyupek Warta), bigorajskiego
(Jan Grygiel Orze, Sp) i hrubieszowskiego (Bronisaw Sowiski Spowski). Postano-
wiono wwczas przystpi do samoobrony i akcji odwetowej przeciw Niemcom. Utworzono
18
List Danuty Meer do K.A.T. z 22 sierpnia 1995 r.
19
Formalnie mianowany podporucznikiem ze starsz. 1 grudnia 1942 r.
20
Peni rwnie funkcj ofcera do specjalnych zlece KG BCh. Zob. K. Banach, Z dziejw Bata-
lionw Chopskich, Warszawa 1984, s. 127; J. Gmitruk, P. Matusak, W. Wojdyo, Bataliony Chopskie
19401945, Warszawa 1987, s. 51, 54.
21
Wspominaj o tym w szeregu relacjach bezporedni uczestnicy tych wydarze. Zob. J. Gmitruk,
P. Matusak, J. Nowak, Kalendarium dziaalnoci bojowej Batalionw Chopskich 19401945, Warsza-
wa 1983, s. 60; W. Sulewski, Jerzy Mara-Meyer (Filip) 19191943, [w:] Nie wszystko umiera. Szkice
biografczne onierzy BCh, Warszawa 1976, s. 116117.
135
S
Y
L
W
E
T
K
I
te I Kadrow Kompani BCh i na jej dowdc wyznaczono por. Mara-Meera Visa (takim
wtedy posugiwa si pseudonimem)
22
. Vis na polecenie KG BCh 21 lub 22 grudnia przy-
jecha ze swoim koleg zrzutkiem, bombardierem Stanisawem Stachem Marianem
23
, do
Zamocia i zamieszka we wsi Ssiadka, pow. zamojski. Od razu zabra si energicznie do
organizowania I KK BCh na terenie pow. tomaszowskiego, a take prowadzi obron i akcje
zaczepne. Nowo powstajca jednostka skadaa si pocztkowo z dwch plutonw liczcych
cznie 96 onierzy i zostaa sformowana 26 grudnia 1942 r. w lesie Grabina k. wsi Majdan
Sielec i Dziernia
24
.
Od 10 do 31 grudnia oddziay specjalne BCh, pod oglnym dowdztwem ppor. Visa
Mara-Meera, spaliy osiem wsi nalecych do kolonistw niemieckich, tj. Nawz, Hut Ko-
morowsk, Janwk, Wierzbie, Lipsko, Zojec, Zubowice i Mozow. Tymczasem 27 grud-
nia plutony dowodzone przez Aleksandra Mysakowskiego Jutrzenk i Jzefa Danilewicza
Kod uday si na teren wsi Wojda
25
pooonej k. Kosobud, w pow. zamojskim. Tutaj do-
tar do nich pluton BCh Henryka Derewieckiego Spa w sile 34 ludzi i oddzia sowieckich
partyzantw st. lejtnanta Wasyla Woodina, wyposaony w jeden ciki karabin maszynowy,
w sile 37 partyzantw. Na rozkaz Visa zaczto umacnia wie, tworzc pewnego rodzaju
obz.
Niemcy, ktrzy przyjechali na pacyfkacj, starli si z poczonymi oddziaami pod do-
wdztwem Mara-Meera. Tak doszo do synnej w dziejach partyzanckich caodniowej bitwy
pod Wojd 30 grudnia 1942 r.
26
Niemcy siom partyzanckim przeciwstawili 350 andarmw
kpt. Biskady, dobrze uzbrojonych w bro maszynow. Polacy za i Rosjanie dysponowali je-
dynie 1 ckm, 6 rkm oraz kilkoma peemami. Niemcom nie udao si zdoby wsi ani przeama
partyzanckich pozycji, ponieli przy tym straty wynoszce dwudziestu zabitych i rannych. Bi-
lans walki dla Polakw i Sowietw to dziewiciu zabitych i rannych. Ostatecznie I Kompania
Kadrowa i oddzia Woodina oderway si od wroga i odeszy w lasy zwierzynieckie. Zwy-
cistwo pod Wojd miao due znaczenie moralne dla dalszych krwawych zapasw i obrony
Zamojszczyzny.
W styczniu 1943 r. ppor. Mara-Meer uda si do Warszawy po amunicj, materiay sani-
tarne i nowe buty dla siebie. W drodze powrotnej na Zamojszczyzn wpad w rce Niemcw
na stacji kolejowej w Dblinie. Zdoa si im jednak wyrwa, strzelajc w pdzie do ci-
gajcych go andarmw. W rce Niemcw dostaa si m.in. jego teczka z faszyw legity-
macj SA, ktr si posugiwa. Niebawem Niemcy opublikowali jego zdjcie. Poszukiwali
22
W. Wyupek Warta, Powstanie i rozwj Batalionw Chopskich w powiecie zamojskim, [w:]
Zamojszczyzna Sonderlaboratorium SS. Zbir dokumentw polskich i niemieckich z okresu okupa-
cji hitlerowskiej, red. C. Madajczyk, t. 2, Warszawa 1979, s. 440.
23
Stanisaw Stach zosta zaprzysiony 28 maja 1942 r., zrzucony w nocy z 3 na 4 wrzenia 1942 r.
na placwk odbiorcz Ugr k. owicza. Przydzielony do BCh, aresztowany 27 maja 1943 r., zgin
(W. Grabowski, Polska Tajna Administracja Cywilna 19401945, Warszawa 2003, s. 88; J. Tucholski,
Cichociemni, Warszawa 1988, s. 137, 141).
24
Miejscowoci te znajduj si obecnie w gm. Krynice, pow. Tomaszw Lubelski.
25
Obecnie Wojda stanowi cz wsi (przysiek) Bliw w gm. Adamw, w pow. zamojskim. Jest
niewielk osad pooona przy granicy Roztoczaskiego Parku Narodowego.
26
J. Gmitruk, P. Matusak, W. Wojdyo, op.cit., s. 321323; W. Wyupek, Powstanie i rozwj Ba-
talionw Chopskich w powiecie zamojskim; Danilewicz Koda, Pierwsza kadrowa kompania BCh
w bitwie pod Wojd, [w:] Zamojszczyzna Sonderlaboratorium SS. Zbir dokumentw..., s. 441442,
457459; Z. Makowski, Midzy Wis a Bugiem 19391944, Lublin 1982, s. 284286.
136
S
Y
L
W
E
T
K
I
gronego bandyty. Tak pisa o tym w swojej relacji Jan Wojtal, b. komendant obwodu BCh
i AK Krasnystaw: Pocig jadcy z Warszawy do Lwowa przez Lublin, Rejowiec, Niemcy
wyprowadzili poza stacj i zaczli przeprowadza rewizj. Vis by uzbrojony w pistolet
i granaty. Aby unikn rewizji, wszed do wagonu dla Niemcw. andarmi weszli do prze-
dziau, gdzie by Vis i spytali alle Deutsche?. Jawohl w odpowiedzi nie pomogo i za-
czo si legitymowanie. Legitymujcy si dowodem dla Polakw Vis tumaczy si, e
jest polskim Niemcem i dopiero wyrabia sobie dowody niemieckie. Wydao si to podejrzane
i zosta wezwany do Hnde hoch. W odpowiedzi na wezwanie woy rk do kieszeni bur-
ki chopskiej, w ktr by ubrany i przez kiesze strzeli andarmowi w brzuch. Skoczy do
drzwi, otworzy i rzuci granat w kup Niemcw koo pocigu. Po wybuchu granatu, korzy-
stajc z zamieszania wyskoczy z pocigu i dobieg do szeregu sa stojcych wzdu pocigu,
ktrymi przyjechali Niemcy na rewizj pocigu. Przyoywszy jednemu z wonicw pistolet
do gowy, zmusi do jazdy. Po drodze natkn si na pene sanie Niemcw jadcych wprost na
niego. W odpowiedzi na Halt wystrzeli ca zawarto magazynku pistoletu w Niemcw
na saniach, zeskoczy i zbieg do pobliskiego lasku
27
.
Nad ranem Mara-Meer zjawi si u ludzi z organizacji BCh w pow. puawskim i po kilku
dniach wypoczynku powrci do Warszawy. Na Zamojszczynie ju si nie pojawi. Nadal
kierowa jednak pionem OS i bra udzia w robocie dywersyjnej na terenie Warszawy. Midzy
innymi 18 marca 1943 r., razem z innym zrzutkiem do Delegatury Rzdu, bomb. Stani-
sawem Stachem Marianem, wykona wyrok mierci na konfdencie gestapo Franciszku
Rutkowskim.
Mara-Meer 27 maja wraz z Marianem i innym zrzutkiem kpr. Wiktorem Czyew-
skim Capem vel Czamaski oraz Norbertem Horensteinem Andrzejem opanowali lokal
restauracji przy ul. Miodowej 23, ktry nalea do folksdojczki. Poniewa wacicielki nie za-
stali, postanowili na ni zaczeka. Tymczasem z lokalu niepostrzeenie, bocznymi drzwiami
wydostaa si kelnerka i zatelefonowaa do policji, ktra niebawem otoczya lokal. Zjawio
si take gestapo. Wywizaa si ostra strzelanina. Pierwszy zgin pod bram domu przy ul.
Miodowej 23 Andrzej, po nim bohatersko ostrzeliwujcy si z tej bramy Vis. Przedo-
stawszy si na teren Miejskiej Szkoy Handlowej (Miodowa 25), bronili si Cap i Marian.
Cap przedosta si na dach i tam dosigy go kule wroga. Ciko rannego Mariana zabra-
o z terenu szkoy gestapo. Niemcy rwnie ponieli straty. Zgin wyszy urzdnik policji
i komisarz kryminalny SS-Obersturmfhrer Horst Corfei oraz jeden policjant granatowy
28
.
Podporucznik Jerzy Mara-Meer zosta pomiertnie odznaczony Orderem Virtuti Militari.
Pozostawi polubion w 1943 r. on Zof z d. Mytykowsk (ur. 1922), 2 Falkowska i syna
Jerzego (ur. 1944), ktry powrci do zapisu nazwiska Meijer.
27
J. Wojtal, Relacja byego komendanta Obwodu AK i BCh Krasnystaw na temat cc Visa-Millera
Filipa, k. 16121627, w zbiorach Biblioteki Wojewdzkiej im. H. opaciskiego w Lublinie; Relacja
ustna Danuty Meer zanotowana przez K.A.T. w Warszawie 25 kwietnia 1989 r. Kpt. Jan Wojtal, ur.
10 XII 1903 r. w Zakrcie-Krasnystaw. Ofcer taborw 9. pp w Zamociu (19271933), i 37. pp w Kut-
nie (19331939), por. tab. ze starsz. 15 VIII 1928. Od II 1940 czonek ZWZ, nastpnie pod ps. Je
szef Sztabu Okrgu IV Lublin BCh. Od lutego do grudnia 1944 r. z ramienia BCh by komendantem
Obwodu AK Krasnystaw.
28
J. Gmitruk, P. Matusak, J. Nowak, Kalendarium dziaalnoci bojowej..., s. 8687; Informacje
Danuty Meer z grudnia 1993 r.
137
S
Y
L
W
E
T
K
I
AGnieszkA chrzAnowskA
NA ASK NIE ZASuGuJE
ZYGMuNT MACIEJEC NIELEGALNY CZONEK PSL
Przed wyborami parlamentarnymi, ktre odbyy si w styczniu
1947 r., Polskie Stronnictwo Ludowe zbierao informacje dotyczce
zbrodniczej dziaalnoci bezpieki wobec legalnej opozycji i pod-
ziemia niepodlegociowego. Wiadomoci te stanowiy przedmiot
interpelacji poselskich, publikowano je w prasie stronnictwa i przeka-
zywano na Zachd. Z terenw podlegych Wojewdzkiemu urzdowi
Bezpieczestwa Publicznego w Warszawie przekazywa je funkcjo-
nariusz uB Zygmunt Maciejec.
W urzdzie Bezpieczestwa Publicznego
Zygmunt Maciejec (ur. w 1911 r.) by przed wojn
harcerzem, a od 1934 r. onierzem Wojska Polskiego
w 9. Dywizji Piechoty. Uczestniczy w kampanii wrzenio-
wej, pniej nalea do AK. Z zawodu by rusznikarzem
i dlatego peni funkcj magazyniera broni w zgrupowa-
niu w obwodzie VII Obroa, w rejonie III Rembertw
Dby. Na przeomie stycznia i lutego 1945 r. zosta
zatrudniony w Powiatowym Urzdzie Bezpieczestwa
Publicznego w Rembertowie, najpierw na stanowisku
wywiadowcy, a nastpnie referenta Sekcji III
1
.
Dzi trudno jednoznacznie stwierdzi, czy wszed
w struktury bezpieki z zadaniem prowadzenia dziaalno-
ci wywiadowczej i kontrwywiadowczej, czy raczej do-
piero pniej rozpocz wspprac z opozycj antykomunistyczn. Informacje na ten temat
pochodz gwnie z akt wytworzonych przez komunistyczny aparat represji, dlatego aktualne
pozostaje pytanie o ich wiarygodno. O celowym wejciu Maciejca w struktury bezpieki
wiadcz doniesienia agenta celnego Olszyny (lub Olszynki), ktry stwierdzi: Praw-
dopodobnie Bocheski, Nagraba i jaka majorowa [nazwiska nie poda] jego do tego nam-
wili. Agent ten uwaa, e Maciejec zajmowa si dziaalnoci wywiadowcz w bezpiece
od pocztku i by w tym wspierany przez Henryk Wiktorek
2
, sekretark w PUBP Rember-
tw i zarazem jego znajom z harcerstwa
3
. Podczas pierwszych przesucha Maciejec zezna,
1
AIPN 0854/162, Akta osobowe Zygmunta Maciejca. Przebieg suby, k. 1. Wniosek ppk. Ta-
deusza Paszty do ppk. Mikoaja Orechwy z 7 X 1946 r., k. 28. yciorys Zygmunta Maciejca, k. 40.
T. Swat, przed Bogiem i histori. Ksiga ofar komunistycznego reimu w Polsce lat 19441956.
Mazowsze, Warszawa 2003, s. 108.
2
AIPN 0833/513, Akta osobowe Henryki Wiktorek. Przebieg suby, k. 22.
3
AIPN 01236/567, Zygmunt Augustyski i inni. Streszczenie: rdo Olszyna z 29 III 1947 r.,
k. 237. Streszczenie: rdo Olszyna z 14 IV 1947 r., k. 238. Notatka z rozmowy przeprowadzonej
z Mari Sommer, 30 VI 2009 r. (wersja nieautoryzowana w zbiorach autorki).
138
S
Y
L
W
E
T
K
I
e prac w UB podj za namow swych znajomych Henryki Wiktorek, Bolesawa Jag-
nieszczaka, pracownika PUBP w Rembertowie
4
, oraz Stanisawa Nagraby gwnie ze
wzgldw fnansowych (mia rodzin na utrzymaniu). Na rozprawie sdowej wyjani, e
chcia z niej zrezygnowa, gdy przekona si, na czym faktycznie polega, lecz jeden z funk-
cjonariuszy powiedzia mu, e z UB mona i jedynie do ziemi. Maciejec zezna rwnie,
e gdy dowiedzia si o organizowaniu suby uzbrojenia, napisa podanie (ktrego w aktach
osobowych nie ma), proszc o przeniesienie go do rusznikarni. Odmwiono mu jednak i 20
sierpnia 1945 r. zosta przeniesiony do WUBP w Warszawie
5
, gdzie obj stanowisko ofcera
broni, a od stycznia 1946 r. ofcera uzbrojenia Wydziau III
6
.
Przeoeni cenili go. Kierownik PUBP w Rembertowie wystawi mu tak opini: Ob.
Maciejec Zygmunt jest czowiekiem o charakterze porywczym. Jest bardzo energiczny i sta-
nowczy. Poziom jego inteligencji jest bardzo wysoki. Od modych lat nalea do harcerstwa.
Z wojska ma stopie plutonowego, jest wyrobiony po linii wojskowoci. W pracy operatyw-
nej jest bardzo zdolny, szybko orientuje si w kadej sytuacji. Stosunek jego do pracy jest
sumienny. Pracuje teraz jako kier[ownik] Sekcji Miejskiej, daje wykady sabszym pracowni-
kom operatywnym. Zainteresowanie polityczne due. Dzi zapisa si do PPR jako kandydat.
Stosunek do obecnego ustroju jest dobry. Warunki ycia ma cikie, poniewa ma rodzin
na utrzymaniu. [...] jest czowiekiem uczciwym, bardzo koleeskim i lubianym w towarzy-
stwie
7
. Minister Stanisaw Radkiewicz nada mu stopie chorego 17 kwietnia 1946 r.
8
Na
wniosek naczelnika wydziau personalnego kpt. Czesawa Kaczora i szefa WUBP w War-
szawie ppk. Tadeusza Paszty, Maciejec obj stanowisko kierownika sekcji uzbrojenia. We
wniosku przeoony stwierdzi: Pracuje z powiceniem i zapaem. Samodzielnie prowadzi
sprawy zwizane z uzbrojeniem w WUBP i organizuje prac sekcji. Na proponowane stano-
wisko w zupenoci odpowiada
9
.
Wsppraca z opozycj
W kocu sierpnia 1945 r. Maciejec znalaz cztery puszki z flmami religijnymi. Ksidz
Olszewski, proboszcz parafi w Rembertowie, rodzinnej miejscowoci Maciejca, skierowa
go do ks. Leona Pawliny, administratora Romy przy ul. Nowogrodzkiej w Warszawie, gdzie
miecia si Kuria Biskupia. Maciejec spotka si z ks. Pawlin w lutym 1946 r. i przekaza mu
flmy
10
. Kapan ten podczas Kongresu PSL w styczniu 1946 r. pozna redaktora Gazety Ludo-
wej, Zygmunta Augustyskiego, ktremu zobowiza si przekazywa znane mu informacje
4
AIPN 0833/879, Akta osobowe Bolesawa Jagnieszczaka. Przebieg suby, k. 1.
5
AIPN 944/501, Akta sprawy karnej przeciwko Zygmuntowi Augustyskiemu, Leonowi Pawli-
nie, t. 1. Protok przesuchania Zygmunta Maciejca z 30 I 1947 r., k. 138. AIPN, 01236/567, Zygmunt
Augustyski i inni. Stenogram rozprawy gwnej przed WSR w Warszawie. Zeznania Zygmunta Ma-
ciejca, k. 18.
6
AIPN 0854/162, Akta osobowe Zygmunta Maciejca. Przebieg suby, k. 1. Wniosek ppk. Tade-
usza Paszty do ppk. Mikoaja Orechwy z 7 X 1946 r., k. 28.
7
Ibidem, Charakterystyka Zygmunta Maciejca sporzdzona przez ppor. Eugeniusza Stajkowskie-
go z 24 VII 1945 r., k. 4.
8
Ibidem, Wycig z rozkazu personalnego z 17 IV 1946 r., k. 25.
9
Ibidem, Wniosek ppk. Tadeusza Paszty do ppk. Mikoaja Orechwy z 7 X 1946 r., k. 28.
10
AIPN 01236/567, Zygmunt Augustyski i inni. Protok przesuchania Zygmunta Maciejca
z 30 I 1947 r., k. 244. Stenogram rozprawy gwnej przed WSR w Warszawie. Zeznania Zygmunta
Maciejca, k. 78.
139
S
Y
L
W
E
T
K
I
na temat terrorystycznych akcji bezpieki
11
. W maju 1946 r. ks. Pawlina spotka si z Maciej-
cem w parafi w. Teresy na Tamce, gdzie zosta wczeniej proboszczem. Wtedy te ustalili, e
Maciejec bdzie dostarcza mu informacji o dziaaniach bezpieki. Ju podczas tego spotkania
Maciejec spisa to, co wiedzia o ks. Bolesawie Stefaskiem przetrzymywanym w wizieniu
przy ul. Sierakowskiego
12
, o rozkradaniu spdzielni dziaajcej przy WUBP w Warszawie
i faworyzowaniu przy rozdziale produktw czonkw PPR, o zabjstwie jakiego czowieka
w Jabonnie przez nietrzewego funkcjonariusza miejscowego UB Skulskiego (za co nie zo-
sta on pocignity do odpowiedzialnoci) oraz o popieraniu w aparacie pastwowym ydw
i Rosjan (o czym wiadczyo m.in. wyrzucenie rodziny polskiej z mieszkania przy ul. Jawo-
rzyskiej w Warszawie i oddanie lokalu ppk. Leonowi Rubinszteinowi z KBW)
13
.
Prawdopodobnie od czerwca do wrzenia Maciejec spotka si z ks. Pawlin cztery razy.
W czerwcu ustalili, e Maciejec powinien wysa kopert zaadresowan na Augustyskiego,
aby redaktor gdyby doszo do rewizji w redakcji mg si wytumaczy, e nie wie, kto
jest autorem listw. Dwa razy w padzierniku i listopadzie dane dotyczce bezpieki Ma-
ciejec przesa ksidzu za porednictwem swojej matki, Kazimiery Maciejec
14
.
Wiadomoci przekazywane przez funkcjonariusza bardzo obciay komunistw, ktrzy
wwczas jeszcze liczyli si z opini Zachodu i skrztnie ukrywali swoje rzeczywiste metody
zdobywania wadzy. Podczas odprawy kierownikw WUBP w lutym 1946 r. Jakub Berman
stwierdzi: Na og umiecie walczy z NSZ, to jest wielkie uzbrojenie wasze nie umiemy
jeszcze walczy z PSL. Robimy to czasem [po] chamsku, bez sensu. Dajemy tym argumenty
do rki. Trzeba by obecnym na obradach Mikoajczyk przychodzi z ca teczk dokumen-
tw, wylicza, jaki to tam urzd skrzywdzi, jak tego rozbroi, jak gdzie uderzy itp. Wiem, e
te szczegy s wam znane. To, co do tej pory si robio, to s pierwsze prby chodzenia po
omacku, to jest zrozumiae. Nauczcie si przedostawa na walk z realnym centralnym prze-
stpstwem []. Pamitajmy: wrg czuwa, wrg podchwytuje kady wasz bd, rozdmuchuje
do 10-krotnej potgi, rzuca za granic, stara si podway zaufania do wadz, korzystajc
z taktyki Bezpieczestwa
15
.
Wrd danych przekazanych przez Maciejca ks. Pawlinie znalazy si dodatkowe infor-
macje dotyczce ks. Stefaskiego oraz wiadomoci o ks. Zygmuncie Jarkiewiczu, zatrzyma-
11
AIPN 944/501, Akta sprawy karnej przeciwko Zygmuntowi Augustyskiemu, Leonowi Pawli-
nie, Zygmuntowi Maciejcowi, t. 1. Zeznania Leona Pawliny z 30 IV 1947 r., k. 9697; AIPN 01236/567,
Zygmunt Augustyski i inni. Stenogram rozprawy gwnej przed WSR w Warszawie. Zeznania Leona
Pawliny, k. 553, 568. Z. Augustyski, Miesice walki 19451947, s. 134136; J. aryn, Leon Pawlina
(19091956), [w:] Konspiracja i opr spoeczny 19441956. Sownik biografczny, t. 1, KrakwWar-
szawaWrocaw 2002, s. 349.
12
J. urek, Stefaski Bolesaw, [w:] Leksykon duchowiestwa represjonowanego w PRL, t. 2, red.
J. Myszor, Warszawa 2003, s. 271277.
13
AIPN 944/501, Akta sprawy karnej przeciwko Zygmuntowi Augustyskiemu, Leonowi Pawli-
nie, Zygmuntowi Maciejcowi, t. 1. Protok przesuchania Leona Pawliny z 12 IV 1947 r., k. 122. AIPN
01236/567, Zygmunt Augustyski i inni. Protok przesuchania Zygmunta Maciejca z 30 I 1947 r.,
k. 244245. Akt oskarenia, k. 297.
14
AIPN 944/501, Akta sprawy karnej przeciwko Zygmuntowi Augustyskiemu, Leonowi Pawli-
nie, Zygmuntowi Maciejcowi, t. 1. Protok przesuchania Leona Pawliny z 12 IV 1947 r., k. 123125.
Protok przesuchania Zygmunta Maciejca z 31 I 1947 r., k. 156. AIPN 01236/567, Zygmunt Augu-
styski i inni. Protok przesuchania Zygmunta Maciejca z 30 I 1947 r., k. 246.
15
Aparat bezpieczestwa w latach 19441956: taktyka, strategia, metody, cz. 1, oprac. A. Pacz-
kowski, Warszawa 1994, s. 47.
140
S
Y
L
W
E
T
K
I
nym przez bezpiek w sierpniu 1946 r.
16
i rwnie przetrzymywanym w areszcie WUBP przy
ul. Sierakowskiego. Przed referendum w czerwcu 1946 r. Maciejec powiadomi ks. Pawlin,
e szef uzbrojenia MBP pk Smirnow i jego zastpca mjr Twierski przywieli z Moskwy
wiksz ilo broni (w tym 50 tys. pistoletw, z czego 15 tys. przekazano Komitetowi PPR
w Al. Ujazdowskich) i e do poowy czerwca WUBP wyda 1,5 tys. pozwole na bro krt-
k. W kolejnych sprawozdaniach Maciejca znalazy si wiadomoci na temat zgromadzenia
na Suewie ok. 7080 samochodw pancernych, take dziaek samochodowych i moto-
cykli
17
. Poda informacj o odznaczeniu funkcjonariuszy bezpieki za walk z podziemiem
niepodlegociowym, wrd ktrych znaleli si zabjcy mjr Mariana Bernaciaka Orlika.
Wymieni przy tym nazwisko Zdzisawa Dutkiewicza i niejakiego Zabawy. Maciejec in-
formowa rwnie o znanych mu przypadkach aresztowa czonkw PSL z okolic Warsza-
wy przed czerwcowym referendum, podajc przykad aresztowania Jzefa Bikowskiego
18
,
oraz nieprzychylnym stosunku wadz do harcerstwa, uwaanego za reakcyjne
19
. W jednym
z raportw poda liczb osadzonych przebywajcych w wizieniu WUBP w Warszawie oraz
rzeczywiste wyniki referendum w kilku podwarszawskich miejscowociach. Maciejec opo-
wiedzia take ks. Pawlinie o zamordowaniu przez funkcjonariuszy UB dwch lub trzech
ludzi koo Ostroki. W czasie kolejnych spotka przekaza, wydany po ucieczce osadzo-
nych z transportu do wizienia w Pocku, tajny rozkaz ministra Radkiewicza, ktry mia
w przyszoci zapobiega podobnym zdarzeniom, oraz informacj, e w jednej z warszaw-
skich fabryk zwolniono pracownikw bezpartyjnych, a na ich miejsce zatrudniono czonkw
PPR. Do wrzeniowego raportu Maciejec doczy protok sporzdzony przez znajomych
czonkw PSL Funika i Urbana ktrzy uczestniczc w zjazdach stronnictwa w Pocku,
Rembertowie i Wochach, byli wiadkami rozpdzenia zebra przez bojwki PPR. Kolejne
raporty dotyczyy oddelegowania do akcji przedwyborczej w terenie ok. szeciu tys. onie-
rzy oraz zawieray spis ofcerw sowieckich (i ich numery telefonw), ktrzy byli zatrudnie-
ni w WUBP w Warszawie
20
.
16
R. Mikoajczak, Jarkiewicz Zygmunt, [w:] Leksykon duchowiestwa represjonowanego w PRL,
t. 1, red. J. Myszor, Warszawa 2002, s. 95.
17
AIPN 944/501, Akta sprawy karnej przeciwko Zygmuntowi Augustyskiemu, Leonowi Pawli-
nie, Zygmuntowi Maciejcowi, t. 1. Protok przesuchania Leona Pawliny z 12 IV 1947 r., k. 122125.
Protok przesuchania Leona Pawliny z 26 IV 1947 r., k. 124. Protok przesuchania Zygmunta
Maciejca z 31 I 1947 r., k. 160161.
18
Nie udao si ustali, czy podane przez Maciejca informacje dotyczce aresztowa dziaaczy
PSL z okolic Warszawy, stay si przedmiotem sprzeciwu stronnictwa wobec dziaa UB, zob. Opo-
zycja parlamentarna w Krajowej Radzie Narodowej i Sejmie Ustawodawczym 19451947, oprac.
R. Turkowski, Warszawa 1997.
19
Komunici dyli do uzyskania kontroli nad harcerstwem, jednak w latach 19461947 Zwi-
zek Harcerstwa Polskiego by siln i popularn organizacj modzieow, dlatego wszelkie prby
jego opanowania przez wadze koczyy si faskiem, zob.: Komunici wobec harcerstwa 19441950,
oprac. K. Persak, Warszawa 1998.
20
AIPN 944/501, Akta sprawy karnej przeciwko Zygmuntowi Augustyskiemu, Leonowi Pawli-
nie, Zygmuntowi Maciejcowi, t. 1. Protok przesuchania Leona Pawliny z 12 IV 1947 r., k. 122125.
Protok przesuchania Leona Pawliny z 26 IV 1947 r., k. 126127. Protok przesuchania Zygmunta
Maciejca z 31 I 1947 r., k. 154158. AIPN 01236/567, Zygmunt Augustyski i inni. Protok przesu-
chania Zygmunta Maciejca z 30 I 1947 r., k. 148152. AIPN 01236/567. Zygmunt Augustyski i inni,
Akt oskarenia, k. 297298.
141
S
Y
L
W
E
T
K
I
W grudniu 1946 r. Maciejec zabra z pracy raporty o zuytej przez funkcjonariuszy UB
amunicji w walce z podziemiem niepodlegociowym, a gdy podczas wyborw zosta od-
delegowany subowo do PUBP w Mawie, wzi stamtd dziewi tajnych dokumentw
wydanych w zwizku z przeprowadzan akcj wyborcz. Jednak tych materiaw nie zdy
ju przekaza ks. Pawlinie
21
.
Po raz pierwszy ks. Pawlina osobicie przekaza raporty Maciejca Augustyskiemu w lip-
cu 1946 r., kolejne we wrzeniu i padzierniku za porednictwem Stanisawa Kotera,
czonka PSL i posa do KRN z ramienia stronnictwa
22
.
Wedug wyjanie zoonych przez Augustyskiego podczas ledztwa i na rozprawie s-
dowej, przekazane mu informacje stara si drukowa w Gazecie Ludowej tylko ww-
czas, gdy przechodziy przez cenzur. Meldunek wrzeniowy sporzdzony zosta w redakcji
w trzech egzemplarzach z przeznaczeniem dla Gazety Ludowej, sekretariatu PSL i Stani-
sawa Mikoajczyka oraz prawdopodobnie dla Wadysawa Kiernika, ministra administracji
publicznej z ramienia PSL
23
.
Aresztowanie i ledztwo
Podczas rewizji w lokalu Gazety Ludowej, przeprowadzonej 11 padziernika 1946 r.,
ktra bya czci prowadzonego przez MBP od 15 sierpnia 1946 r. rozpracowania o krypt.
Redaktor, na biurku Augustyskiego ubecy znaleli dwa egzemplarze raportu Maciejca
dostarczonego przez ks. Pawlin. Redaktor gazety zezna, e otrzyma go poczt i nie zna
nadawcy. T sam wersj zdarze podtrzymywa w czasie przesuchania w MBP 15 padzier-
nika oraz po aresztowaniu, ktre odbyo si dzie pniej, 16 padziernika. Po pobraniu prb
pisma w redakcji Gazety Ludowej przez pracownikw Sekcji IV Wydziau A ustalono
jednak, e meldunek znaleziony na biurku Augustyskiego napisany zosta na maszynie frmy
Royal, uywanej przez pracownikw gazety. W wyniku prowadzonego ledztwa 23 listo-
pada Augustyski poda, e informacje dotyczce bezpieki otrzyma od Kotera. Koter zatrzy-
many zosta 25 listopada i podczas przesucha zezna, e przekazywane Augustyskiemu
dane pochodziy od ks. Pawliny. Redaktor nie potwierdzi jednak tej wersji, oznajmiajc, e
nie zna rda informacji. Dopiero podczas konfrontacji oskaronych Augustyski przyzna,
e dostarczone mu informacje przekaza mu kapan
24
.
21
AIPN 944/501, Akta sprawy karnej przeciwko Zygmuntowi Augustyskiemu, Leonowi Pawli-
nie, Zygmuntowi Maciejcowi, t. 1. Protok przesuchania Zygmunta Maciejca z 7 V 1947 r., k. 175.
Protok przesuchania Zygmunta Maciejca z 21 V 1947 r., k. 198199; AIPN 944/501, Akta sprawy
karnej przeciwko Zygmuntowi Augustyskiemu, Leonowi Pawlinie, Zygmuntowi Maciejcowi, t. 2.
Dowody rzeczowe w sprawie Zygmunta Maciejca, k. 7779, 8183. AIPN 01236/567, Zygmunt Au-
gustyski i inni. Streszczenie: rdo Olszyna z 18 I 1947 r., k. 233. Dowody rzeczowe w sprawie
Zygmunta Maciejca, k. 205209, 212216; AIPN 0703/1225; Akta sprawy karnej przeciwko Miko-
ajowi Nesterukowi. Protok przesuchania Zygmunta Maciejca z 20 V 1947 r., k. 7274. Protok
przesuchania Zygmunta Maciejca z 8 II 1947 r., k. 7576.
22
AIPN 944/501, Akta sprawy karnej przeciwko Zygmuntowi Augustyskiemu, Leonowi Pawli-
nie, Zygmuntowi Maciejcowi, t. 1. Protok przesuchania Zygmunta Augustyskiego z 23 XI 1946 r.,
k. 4849. Protok przesuchania Leona Pawliny z 26 IV 1947 r., k. 126127.
23
Ibidem, Protok przesuchania Zygmunta Augustyskiego z 21 XII 1946 r., k. 53. AIPN
01236/567, Zygmunt Augustyski i inni. Stenogram rozprawy gwnej przed WSR w Warszawie.
Zeznania Zygmunta Augustyskiego, k. 88.
24
AIPN 944/501, Akta sprawy karnej przeciwko Zygmuntowi Augustyskiemu, Leonowi Paw-
linie, Zygmuntowi Maciejcowi, t. 1. Porwnawcze badanie pisma maszynowego, k. 24. Protok
142
S
Y
L
W
E
T
K
I
Ksidza Pawlin aresztowano 21 grudnia 1946 r. Ofcerowie ledczy dysponowali ju
wwczas penymi danymi dotyczcymi przekazywania przez ksidza do redakcji Gazety
Ludowej informacji uzyskanych od Maciejca. Z doniesie agentw celnych oraz pniej-
szych zezna zoonych na rozprawie sdowej wida, e ks. Pawlina zosta zamany przez
ubekw podczas ledztwa. Przyzna si on do zarzucanych mu czynw, ale jednoczenie za-
pewni, e nie zna nazwiska czowieka, z ktrym si spotyka. Poda jednak jego rysopis,
zaznaczajc, i zapewne mieszka w Rembertowie lub okolicy. Stwierdzi ponadto, e mgby
go rozpozna ze zdjcia
25
.
Wykryciem Maciejca zajmowa si Wydzia ds. Funkcjonariuszy, powoany w 1945 r.
gwnie do walki z wrog agentur w szeregach aparatu bezpieczestwa publicznego
z wtyczkami, gdy oczywiste byo, e informacje znalezione na biurku Augustyskiego
musz pochodzi od funkcjonariusza UB. Ksidzu Pawlinie 28 stycznia 1947 r. pokazano
zdjcie, na ktrym rozpozna on mczyzn przekazujcego mu wiadomoci
26
. Pawlina wy-
raa si o tym osobniku jako o dobrym patriocie i Polaku, i auje, e go zmuszony by z fo-
tografi rozpozna. Ca win tej sprawy zwala na Augustyskiego, ktry by tym pierwszym
i zdradzi Pawlin o dostarczaniu meldunkw donosi Sosnowski
27
. Tego samego dnia
ubecy dotarli do Rembertowa, jednak wobec tego, e Maciejec przebywa wwczas na urlo-
pie, ona, zgodnie z jego prob, oznajmia, e nie ma go w domu. Polecono mu zatem zgosi
si w siedzibie WUBP. ona Maciejca uwaa, e ju wtedy domyla si, co go czeka. Ma-
ciejec po poegnaniu si z rodzin 29 stycznia zgosi si u mjr Jerzego obanowskiego,
naczelnika Wydziau ledczego WUBP w Warszawie. Naczelnik Wydziau ds. Funkcjonariu-
szy ppk Jerzy Siedlecki wyda postanowienie o aresztowaniu Maciejca. Rwnie 29 stycznia
ks. Pawlina rozpozna Maciejca w siedzibie MBP
28
. Sosnowski donis: Mwi Pawlina,
e jest jemu bardzo przykro, i zmuszony by identyfkowa wsposkaronego i jemu jako
osobie duchownej to czyni nie wypadao, tym bardziej e wszyscy katolicy obdarzaj ksi-
y wielkim zaufaniem i poza spowiedzi zwierzaj si ze wszystkiego. To samo czyni i ten
osobnik z pen wiar, e go ksidz nie zdradzi, bo wszak mg znale inn drog do prze-
przesuchania Zygmunta Augustyskiego z 23 XI 1946 r., k. 4849. Protok konfrontacji Zygmunta
Augustyskiego i Stanisawa Kotera z 19 XII 1946 r., k. 4547. AIPN 01236/567, Zygmunt Augusty-
ski i inni. Postanowienie o zaprowadzeniu agenturalnego opracowania, k. 1. Protok przesuchania
Zygmunta Augustyskiego z 15 X 1946 r., k. 3551. Protok przesuchania Zygmunta Augustyskie-
go z 17 X 1946 r., k. 55. Protok pobrania prby pisma maszynowego, k. 74. Raport Wilczyskiego
Mieczysawa do mjr. Wickowskiego z 19 X 1946 r., k. 79. AIPN 01236/675, Akta sprawy karnej
przeciwko Stanisawowi Koterze. Kwestionariusz personalny, k. 3. Protok przesuchania Stanisawa
Kotera z 28 XI 1946 r., k. 78. Z. Augustyski, Miesice walki, s. 151157.
25
AIPN 944/501, Akta sprawy karnej przeciwko Zygmuntowi Augustyskiemu, Leonowi Paw-
linie, Zygmuntowi Maciejcowi, t. 1. Protok przesuchania Leona Pawliny z 31 XII 1946 r., k. 109.
Doniesienie: rdo Sosnowski z 14 I 1947 r., k. 226.
26
AIPN 01236/567, Zygmunt Augustyski i inni. Doniesienie: rdo Sosnowski z 29 I 1947 r.,
k. 227.
27
Ibidem.
28
AIPN 0703/1225, Akta sprawy karnej przeciwko Mikoajowi Nesterukowi. Protok przesu-
chania Reginy ukaszewicz z 10 I 1947 r., k. 119. AIPN 0854/162, Akta osobowe Zygmunta Maciejca.
Zawiadczenie kpt. Czesawa Kaczora z 27 I 1947 r., k. 23. AIPN 01236/567, Zygmunt Augusty-
ski i inni. Doniesienie: rdo Sosnowski z 29 I 1947 r., k. 227: Doniesienie: rdo Sosnowski
z 30 I 1947 r., k. 228. Rozkaz zatrzymania Zygmunta Maciejca z 29 I 1947 r., k. 210. Notatka z rozmo-
wy przeprowadzonej z Mari Sommer z 30 VI 2009 r. (wersja nieautoryzowana w zbiorach autorki).
143
S
Y
L
W
E
T
K
I
kazywania posiadanych wiadomoci Mikoajczykowi, a jednak wola to czyni za poredni-
ctwem ksidza i przez niefortunny zbieg okolicznoci zawd tego osobnika spotka
29
.
Podczas przeprowadzonych w domu Maciejca rewizji, zarzdzonych przez ppk. Siedle-
ckiego, znaleziono raporty o zuytej amunicji oraz dokumenty pochodzce z PUBP w Ma-
wie, ktre stay si potwierdzeniem stawianych mu zarzutw. Ofcer ledczy, por. Stefan My-
narczyk, 30 stycznia wyda postanowienie o wszczciu ledztwa
30
.
Podczas przesucha Maciejec przyzna si do przekazywania ksidzu informacji doty-
czcych UB w Warszawie. Ofcerowie ledczy ustalili rwnie, e w maju i grudniu 1946 r.
Maciejec wzi z UB dwa karabiny i naboje. Pominli jednak, e od stycznia 1945 r. posiada
on koncesj na zbir, handel i napraw broni myliwskiej na wojewdztwo warszawskie,
wydan przez szefa WUBP. ledczy ustalili rwnie, e w listopadzie 1946 r. Maciejec wzi
dwie radiostacje nadawczo-odbiorcze oraz czci radiowe
31
.
Ofcer ledczy MBP por. Edward Zajc po rozpatrzeniu spraw przeciw Augustyskie-
mu, ks. Pawlinie oraz Maciejcowi wyda 22 maja 1947 r. postanowienie o poczeniu do-
kumentw w celu cznego rozpoznania. Kilka dni pniej, 28 maja, kpt. Micha Winnicki
postanowi pocign do odpowiedzialnoci karnej Augustyskiego, a dzie pniej ks. Paw-
lin i Maciejca. ledztwo zamknito 2 czerwca 1947 r. Akt oskarenia, sporzdzony przez
kpt. Michaa Winnickiego i zatwierdzony przez ppk. Jacka Raskiego, przesany zosta
do Naczelnej Prokuratury, gdzie 19 lipca ppk Henryk Podlaski, penicy obowizki zastpcy
prokuratora naczelnego, zatwierdzi go i skierowa spraw do Wojskowego Sdu Rejonowego
w Warszawie
32
.
Proces pokazowy wymierzony w Polskie Stronnictwo Ludowe
Rozprawa przed Wojskowym Sdem Rejonowym w Warszawie odbya si 4, 5 i 6 sierp-
nia 1947 r. Przewodniczy jej pk Romuald Klimowiecki, bdcy wwczas wiceprezesem
Najwyszego Sdu Wojskowego. W skadzie sdziowskim znaleli si: sdzia mjr Micha
Grski i awnik por. Jan Grynkiewicz. Oskara prokurator pk Stanisaw Zarako-Zarakowski,
zastpca naczelnego prokuratora wojskowego. Obroc Augustyskiego by adwokat Mie-
czysaw Malanko, ks. Pawliny adwokat Henryk Nowogrodzki, Maciejca adwokat Jan
Palatyski
33
.
Tak zwany proces Augustyskiego wpisa naley w seri toczcych si w tym czasie
wielkich procesw pokazowych, ktrych przebieg by dokadnie dostosowywany do aktual-
nych potrzeb propagandowych. W sierpniu 1947 r., ju po sfaszowaniu wyborw, komunici
postanowili rozprawi si ostatecznie z PSL, oskarajc je o dziaalno na szkod pastwa
i narodu polskiego oraz wspprac z WiN, uwaanym przez komunistw za podziemn
29
AIPN 01236/567, Zygmunt Augustyski i inni. Doniesienie: rdo Sosnowski z 30 I 1947 r.,
k. 228.
30
AIPN 944/501, Akta sprawy karnej przeciwko Zygmuntowi Augustyskiemu, Leonowi Pawli-
nie, Zygmuntowi Maciejcowi, t. 1. Postanowienie o zarzdzeniu rewizji z 29 I 1947 r., k. 133. Protok
rewizji, k. 134. Postanowienie o wszczciu ledztwa, k. 135.
31
AIPN 01236/567, Zygmunt Augustyski i inni. Akt oskarenia, k. 300.
32
AIPN 944/501, Akta sprawy karnej przeciwko Zygmuntowi Augustyskiemu, Leonowi Paw-
linie, Zygmuntowi Maciejcowi, t. 1. Postanowienie o poczeniu spraw, k. 201. Postanowienie o po-
cigniciu do odpowiedzialnoci karnej, k. 203205. Postanowienie o zamkniciu ledztwa, k. 209.
Postanowienie o zatwierdzeniu aktu oskarenia, k. 214.
33
Ibidem, Protok rozprawy gwnej przed WSR w Warszawie, k. 227.
144
S
Y
L
W
E
T
K
I
ekspozytur PSL. W procesie gwny akcent kadziono na odnaleziony przez ofcerw led-
czych raport wywiadu Obszaru Centralnego III KG WiN krypt. Stocznia, ktrym kierowaa
Halina Sosnowska
34
, zawierajcy informacje zawarte w meldunku znalezionym na biurku
redaktora Augustyskiego
35
.
Podczas rozprawy gazety codziennie obwieszczay: PSL to tylko legalny szyld, legalna
wywieszka, legalna przybudwka podziemia
36
, Za zdrad tajemnic pastwowych i kontakt
z podziemiem
37
, Fakty te maj swoj wymow. Fakty te dowodz, i Augustyski to za-
szyfrowany w legalnej robocie czowiek podziemia
38
. W ten sposb przygotowywano si do
ataku na samego Mikoajczyka.
Jedn z charakterystycznych cech procesw pokazowych byo zmuszenie oskaronych
do przyznawania si do winy i okazania skruchy. Augustyski, ks. Pawlina i Maciejec przy-
znali si do zarzucanych im czynw, przy czym Augustyski oznajmi, e nie przyznaje si
do winy, podkrelajc, e informacje dotyczce MBP mogy trafa do PSL, gdy byo ono
wwczas legalnie dziaajc opozycj
39
.
Prokurator Zarako-Zarakowski rozpocz swoje wystpienie od stwierdzenia, e wszyscy
oskareni s winni zdrady stanu. Brutalnie ich atakujc, zakoczy: W stosunku do oskar-
onego Maciejca wnosz o najwyszy wymiar kary, wnosz o kar mierci. Uwzgldniajc
wiek, uwzgldniajc sylwetki moralne, uwzgldniajc wreszcie postaw oskaronych w toku
przewodu, uwzgldniajc w szczeglnoci skruch, jak okaza przed Wysokim Trybunaem
oskarony Pawlina, w stosunku do pozostaych oskaronych wnosz o kar pozbawienia wol-
noci, w stosunku do oskaronego Augustyskiego o najwyszy wymiar kary pozbawienia
wolnoci oraz w stosunku do oskaronego Pawliny o surowy wymiar kary
40
.
Wyrok zapad 6 sierpnia 1947 r. Augustyski skazany zosta na pitnacie lat pozbawienia
wolnoci, ks. Pawlina na dziesi lat. Chory Maciejec, za przekazywanie z naruszeniem
obowizkw subowych informacji stanowicych tajemnic pastwow i wojskow, zosta
skazany na kar mierci, utrat praw publicznych i obywatelskich praw honorowych na za-
wsze oraz przepadek mienia na rzecz Skarbu Pastwa
41
. [...] odnonie do osk. Maciejca
Sd wzi pod uwag, poza duym napiciem zej woli, take naruszenie szczeglnego
obowizku wiernoci wobec Pastwa z tytuu penienia zaszczytnej suby pastwowej we
wadzach bezpieczestwa publicznego, ktre zreszt darzyy go specjalnym zaufaniem przez
34
Zob. W. Peczyska, Halina Sosnowska, [w:] B. Otwinowska, Zawoa po imieniu, t. 1, Warsza-
wa 1999, s. 293296.
35
AIPN 944/501, Akta sprawy karnej przeciwko Zygmuntowi Augustyskiemu, Leonowi Pawli-
nie, Zygmuntowi Maciejcowi, t. 1. Wycig z raportu wywiadowczego, k. 63.
36
R. Werfel, Od NKW PSL do wywiadu WiN. Wykazy skadw broni, jako redakcyjny materia
Gazety Ludowej, Gos Ludu z 5 VIII 1947 r., s. 1, 3.
37
Za zdrad tajemnic pastwowych i kontakt z podziemiem. Redaktor naczelny Gazety Ludowej
Augustyski przed Wojskowym Sdem Rejonowym w Warszawie, ycie Warszawy z 5 VIII 1947 r., s. 2.
38
A. Kubacki, Augustyski to czowiek podziemia, Gos Ludu z 6 VIII 1947 r., s. 1.
39
AIPN 944/501, Akta sprawy karnej przeciwko Zygmuntowi Augustyskiemu, Leonowi Pawli-
nie, Zygmuntowi Maciejcowi, t. 1. Protok rozprawy gwnej przed WSR w Warszawie. Zeznania
oskaronych, k. 227233.
40
AIPN 01236/567, Zygmunt Augustyski i inni. Stenogram rozprawy gwnej przed WSR w War-
szawie. Mowa kocowa prokuratora Stanisawa Zarako-Zarakowskiego, k. 128, 139140.
41
AIPN 944/501, Akta sprawy karnej przeciwko Zygmuntowi Augustyskiemu, Leonowi Pawli-
nie, Zygmuntowi Maciejcowi, t. 1. Wyrok WSR w Warszawie, k. 238.
145
S
Y
L
W
E
T
K
I
nadanie niezalenie od stanowiska subowego w stopniu ofcerskim osk. Maciejcowi
take koncesji na prowadzenie intratnego przedsibiorstwa prywatnego naprawy i sprzeday
broni czytamy w uzasadnieniu wyroku
42
.
Maciejec zwrci si do Bolesawa Bieruta z prob o uaskawienie 7 sierpnia 1947 r.
Dzie pniej jego adwokat zoy skarg rewizyjn od wyroku WSR w Warszawie do Naj-
wyszego Sdu Wojskowego, ktry 29 sierpnia w skadzie: przewodniczcy pk Jan Ka-
czorowski, sdziowie ppk Jzef Dziowgo, ppk Beniamin Karpiski oraz protokolant kpr.
Zdziasaw Feliksik, przy udziale wiceprokuratora Naczelnej Prokuratury WP, mjr Stanisawa
Cypryszewskiego, po rozpoznaniu skarg Augustyskiego i Maciejca, orzek utrzymanie wy-
roku w mocy, uzasadniajc sw decyzj wyjtkowo duym napiciem zej woli oskaro-
nych oraz prowadzeniem swej dziaalnoci przez duszy czas
43
. W opinii skierowanej do
Bieruta przez prezesa NSW, pk. Wadysawa Garnowskiego, znalaz si zapis: Wobec tego,
e skazany Maciejec dziaalno szpiegowsk uprawia w cigu stosunkowo dugiego okresu
czasu, bo w cigu przeszo p roku, przy tym z naruszeniem szczeglnego obowizku wier-
noci wobec Pastwa, jaki na nim, jako na funkcjonariuszu UB ciy, opiniuj, e Maciejec
na ask nie zasuguje
44
.
Bierut nie skorzysta z prawa aski i 4 wrzenia nakaza skierowanie decyzji do Departa-
mentu Sprawiedliwoci Ministerstwa Obrony Narodowej w celu wykonania orzeczonej przez
WSR w Warszawie kary mierci
45
.
Epilog
W obecnoci prokuratora wojskowego kpt. Ludwika Alwina, naczelnika wizienia por.
Alojzego Grabickiego, ks. Wadysawa Ziomkowskiego, lekarza por. Kazimierza Jezier-
skiego 15 wrzenia 1947 r. o godz. 21.10 rozpoczto wykonywanie kary przez rozstrzelanie.
O godz. 21.20 stwierdzono zgon skazanego Maciejca
46
.
Ciaa zamordowanego nigdy krewnym nie wydano. Z uzyskanych przez rodzin infor-
macji wynika, e prawdopodobnie zosta pochowany na cmentarzu parafi w. Katarzyny na
Suewie
47
.
W imi komunistycznej praworzdnoci zamordowany zosta czowiek, harcerz, onierz
Wojska Polskiego, obdarty ze swej godnoci przez ofcerw ledczych oraz Wojskowy Sd
Rejonowy. Wykonanie kary mierci na Maciejcu bezspornie uzna naley za zbrodni komu-
nistyczn, wykonan w majestacie prawa.
Augustyski orzeczon kar odbywa w wizieniu we Wronkach, gdzie przez pi lat by
przetrzymywany w izolatce. W rnych okresach zabraniano mu odwiedzin, koresponden-
cji, otrzymywania paczek, ksiek, prasy. Ze wzgldu na zy stan zdrowia 10 lutego 1955 r.
otrzyma zgod na roczn przerw w odbywaniu kary. Do wizienia ju nie wrci. Rada
Pastwa 4 lutego 1956 r. skorzystaa z prawa aski i zagodzia orzeczon kar z pitnastu na
42
Ibidem, k. 242.
43
Ibidem, Skarga rewizyjna adwokata Jana Palatyskiego, k. 250. Proba o ask, k. 257258.
Decyzja NSW, k. 256.
44
Ibidem, Pismo prezesa NSW do Prezydenta RP, k. 261.
45
Ibidem, Decyzja Prezydenta RP, k. 272.
46
Ibidem, Protok wykonania kary mierci, k. 274.
47
Notatka z rozmowy przeprowadzonej z Mari Sommer z 30 VI 2009 r. (wersja nieautoryzowana
w zbiorach autorki).
146
S
Y
L
W
E
T
K
I
dziesi lat pozbawienia wolnoci, zawieszajc wykonanie reszty kary na trzy lata. Po opusz-
czeniu wizienia zosta zrehabilitowany w Stowarzyszeniu Dziennikarzy Polskich. Pracowa
w Wydawnictwie Owiatowym Wsplna Sprawa. By redaktorem edycji Antologia polskiej
poezji podziemnej. Napisa wspomnienia z trudnych lat powojennych, planujc rwnie spi-
sanie wspomnie z okresu pobytu w wizieniu. Zmar na raka koci 26 sierpnia 1959 r. Zosta
pochowany na cmentarzu Brdnowskim w Warszawie
48
.
Ksidz Pawlina by wiziony we Wronkach oraz w Warszawie, w wizieniu nr 1. W tym
czasie jego rodzice, ktrzy nie mieli rodkw do ycia, bezskutecznie starali si o zwolnienie
syna. Ksidz zosta zwerbowany do wsppracy 3 listopada 1951 r. przez Wydzia I Departa-
mentu VI, otrzymujc pseudonim Gob. Mia by wykorzystany w sprawie zagadnieniowej
zwizanej z Episkopatem Polski. Udzielono mu przerwy w odbywaniu kary na mocy amnestii
z 21 lipca 1953 r. Zamieszka na warszawskim Brdnie, gdzie peni funkcj kapelana ko-
cioa cmentarnego. Od 1 sierpnia 1954 r. by sdzi prosynodalnym. Rada Pastwa zawiesia
4 lutego 1956 r. reszt kary na okres trzech lat. Ksidz Pawlina zgin w wypadku kolejowym
12 lutego 1956 r. w niewyjanionych nigdy okolicznociach
49
.
Wszyscy trzej Augustyski, ks. Pawlina i Maciejc zostali pomiertnie uniewinnie-
ni przez Sd Najwyszy 15 stycznia 1991 r. W orzeczeniu czytamy: Sprawa niniejsza, tak
jak i wiele innych rozpoznawanych w Izbie Wojskowej Sdu Najwyszego w ramach pro-
cesw rehabilitacyjnych jest przykadem instrumentalnego wykorzystywania prawa karnego
do rozprawy z przeciwnikami politycznymi. Wydane wyroki nie tylko obecnie, ale nawet
i wwczas, gdy je ferowano, sprzeczne byy z obowizujcymi przepisami prawa i urgay
elementarnym zasadom praworzdnoci, a zatem naleao uzna zasadno wniesionej rewi-
zji nadzwyczajnej i dlatego orzeczono jak na wstpie
50
.
48
AIPN 944/501, Akta sprawy karnej przeciwko Zygmuntowi Augustyskiemu, Leonowi Paw-
linie, Zygmuntowi Maciejcowi, t. 1. Decyzja Rady Pastwa, k. 243; G. Majchrzak, Zygmunt Au-
gustyski (18901959), [w:] Konspiracja i opr spoeczny, t. 1, s. 16; J. Latoszyska, Epilog,
[w:] Z. Augustyski, Miesice walki, s. 169174.
49
AIPN 944/501, Akta sprawy karnej przeciwko Zygmuntowi Augustyskiemu, Leonowi Paw-
linie, Zygmuntowi Maciejcowi, t. 1. Decyzja Rady Pastwa, k. 243. Wypis z kartoteki b. Biura C
K 3. Wypis z kartoteki odtworzeniowej Biura C MSW. J. aryn, Leon Pawlina, [w:] Konspiracja
i opr spoeczny, s. 350.
50
AIPN 944/501, Akta sprawy karnej przeciwko Zygmuntowi Augustyskiemu, Leonowi Pawli-
nie, Zygmuntowi Maciejcowi, Wyrok w imieniu RP, k. 411.
147
R
E
L
A
C
J
E

I

W
S
P
O
M
N
I
E
N
I
A
jzeF bArAn
KOMITET SAMOOBRONY
CHOPSKIEJ
ZIEMI RZESZOWSKIEJ
By listopad 1978 r. Pod jakim pretekstem urwaem si z pracy, by razem z Wiesawem
Piotrem Kcikiem uda si stopem do Rzeszowa. Wysiedlimy przy drodze prowadzcej do
owiska. Dalej trzeba byo przej kilka kilometrw piechot. Dlaczego wanie tam? Kilka
dni temu, dokadnie 12 listopada, powsta w owisku Komitet Samoobrony Chopskiej Ziemi
Rzeszowskiej. Wczeniej, w lipcu, powsta Komitet Samoobrony Chopskiej Ziemi Lubel-
skiej, we wrzeniu Komitet Ziemi Grjeckiej w Zbroszy Duej.
W owisku a cilej w tej czci, ktr miejscowi nazywaj Przymiarkami, Sp-
dzielnia Kek Rolniczych w Kamieniu zabieraa bezprawnie ziemi. Cho chopi inter-
weniowali u wszystkich moliwych wadz, nie pomagao. Na polach dochodzio do walk
z traktorzystami ze spdzielni. Biskup Ignacy Tokarczuk przekaza Kcikowi informacj
o sytuacji w owisku. Podobno audiencja skoczya si poleceniem: Tylko nie przeskakuj-
cie etapw.
To, co zobaczyem w ten wieczr, byo przygnbiajce. Wie zastraszona. Walka o pola
zamienia si na konfrontacj z aparatem represji. Nieliczna garstka czonkw Komitetu z tru-
dem wytrzymywaa codzienne odwiedziny bezpieki, przesuchania w czasie pracy (niektrzy
pracowali w Stalowej Woli). atwiej im byo broni wasnych pl przed zaorujcymi je trak-
torami, ni wytrzyma przeladowania Suby Bezpieczestwa.
Przyczyn tego, co stao si w owisku, naley szuka w oglnej sytuacji w rolnictwie.
Sprawa nie bya bynajmniej odosobniona. Po dojciu Edwarda Gierka do wadzy w 1970 r.,
wykona on w stosunku do rolnictwa ten sam manewr co jego poprzednik, ktry dy do ko-
lektywizacji wsi. Zagodzi nieco restrykcje wobec gospodarstw indywidualnych, by pniej,
w 1973 r., powrci do polityki intensywnego wspierania gospodarstw pastwowych, pege-
erw i eskaerw, kosztem gospodarstw indywidualnych. Spdzielnie Kek Rolniczych poja-
wiy si jako nowy typ gospodarstw kolektywnych, zbudowanych na bazie kek rolniczych.
Byy to socjalistyczne przedsibiorstwa rolne, ktrych udziaowcami stawali si czonkowie
kek rolniczych, dotychczas zawizywanych w celu obsugi rolnictwa indywidualnego. Na
rolnictwo uspoecznione pyny olbrzymie dotacje. Rolnik indywidualny za ju od dawna
by obywatelem drugiej kategorii, a wie gorszym miejscem zamieszkania. Rezultatem takiej
polityki bya negatywna selekcja do zawodu, ucieczka modego pokolenia do miast i starzenie
si wsi, spadek produkcji rolnej, co pod koniec lat siedemdziesitych doprowadzio do regla-
mentowania ywnoci, czyli systemu kartkowego.
Dziesi lat wczeniej, w 1968 r., powstaa ustawowa moliwo przekazywania pastwu
gospodarstw indywidualnych w zamian za renty i emerytury. Zostaa ona jednak nieufnie
przyjta przez rolnikw, take z powodu wysokoci tych emerytur. W roku 1974 emerytury
podwyszono, co spowodowao wzrost liczby oddawanych gospodarstw, ktre jednak nie
przekazywano indywidualnym gospodarstwom, ale pegeerom i eskaerom. A te nie mogy
wydajnie zagospodarowa maych gospodarstw.
148
R
E
L
A
C
J
E

I

W
S
P
O
M
N
I
E
N
I
A
Konferencja Episkopatu Polski, zaniepokojona sytuacj szybkiego kurczenia si indywi-
dualnej wasnoci chopskiej i odpywu modziey ze wsi, zaapelowaa w czerwcu 1975 r.
do modziey, aby przeja trud i owoc swoich rodzicw w postaci majtku rolnego i swoj
prac na roli traktowaa jako wan sub wobec spoeczestwa i narodu cenic sobie dzie-
dziczon ziemi jako skarb. Kardyna Stefan Wyszyski w kazaniu w 55. rocznic cudu nad
Wis uzaleni si i przyszo Polski od mocnego rolnictwa indywidualnego i przeciwsta-
wi si nawrotowi kolektywizacji. Mimo protestw biskupw, a nawet grupy czonkw po-
susznego partii ZSL (chodzi o tzw. memoria seniorw ruchu ludowego przy ZSL podpisany
przez 33 osoby z 16 maja 1977 r.) Sejm peerelu 27 padziernika 1977 r. uchwali ustaw o za-
opatrzeniu emerytalnym i wiadczeniach dla rolnikw i ich rodzin. Oznaczaa ona koniecz-
no opacania skadek emerytalnych. Wypaty pierwszych emerytur miay nastpi w 1980 r.
Ich otrzymanie byo obwarowane sprzeda pastwu produktw rolnych za wczesne 15 tys.
z i przekazaniem gospodarstwa nastpcom lub pastwu. Tak skonstruowana ustawa zostaa
odebrana jako kolejne obcienie fnansowe i narzdzie wypierania rodzinnych gospodarstw
rolnych. Dyskryminowaa wie w stosunku do innych grup zawodowych. Zreszt preambua
ustawy jasno okrelaa, e jej celem jest stworzenie warunkw do dalszego rozwoju rolni-
ctwa uspoecznionego. W 1976 r. eskaery posiaday w woj. rzeszowskim 3780 ha, a trzy lata
pniej ju prawie 10 tys. ha.
W naszej historii z owiska, SKR w Kamieniu, ktry mia w tym czasie 11 ha ziemi,
rozpoczyna budow farmy byda, ale bez zaplecza paszowego. W 1980 r. ma ju 541 ha.
Budynki eskaeru w Kamieniu wybudowano na gromadzkim pastwisku. Po niwach 1976 r.
zaczto ora chopskie pola. Korzystajc ze wsparcia naczelnika gminy Kamie, Jzefa Czu-
bata, SKR w Kamieniu rozpoczyna w czerwcu 1977 r. wywaszczanie rolnikw z owiska
za ze gospodarowanie. Wszystko w celu przyjcia kompleksu Przymiarki. Pocztkowo
wikszo gospodarzy nie wyraaa zgody na opuszczenie Przymiarek. Sytuacja zmienia si
w roku nastpnym, kiedy to Urzd Gminy zacz nakada kary za dalsze uprawianie was-
nego pola. Na przykad Bolesaw Zdeb otrzyma 7 tys. z grzywny, Jan Wojdya 7 tys. z,
Stanisaw Kraso 5 tys. z, Stanisaw Miazga 4 tys. z, Jzef Baran 4 tys. z, Jzef yko
2 tys. z. Jednych kary odstraszay i rezygnowali z dalszego uprawiania pola, inni tym
bardziej bronili swojego. Kary pienine cigane byy w zakadzie pracy i przy dostawach
na skupie.
Ale to nie byo wszystko, co spotkao opornych. Naczelnik i inni urzdnicy Urzdu
Gminy nie zaatwiali adnej sprawy. Mieli gotow formuk: podpiszesz zrzeczenie si pola,
dostaniesz, zaatwisz. Pola tych, ktrzy nie rezygnowali, byy najedane traktorami. Prbo-
wano je zaora. Pocztkowo traktorzyci przyjedali z Kamienia, pniej kiedy odmwili
zaczto ciga traktorzystw z eskaerw odlegych o kilkanacie kilometrw. Pacono za
zaorywanie pl specjalne stawki, fundowano wdk. Znajdowali si tacy, ktrzy prbowali
ora take w wita. Pniej pojawia si razem z traktorzystami milicja i ormowcy. A prze-
cie SKR wcale nie walczy o ziemi po to, by j uprawia, lecz eby leaa odogiem albo
bya le uprawiana.
Zostao okoo dziesiciu rodzin (trudno jest ustali dokadnie, kto obsiewa), ktre posta-
nowiy nie poddawa si. Wobec takich najazdw, musiay one pilnowa nieomal bez prze-
rwy, czy nie orz. Na polach dochodzio do ktni i walk z traktorzystami i milicj. Jak
dugo to miao trwa nikt nie wiedzia. Jedno byo pewne: obrona kilku zagonw w rodku
kompleksu uniemoliwi zajcie Przymiarek przez SKR. Odwaga garstki rodzin mobilizowaa
innych do obsiewania.
149
R
E
L
A
C
J
E

I

W
S
P
O
M
N
I
E
N
I
A
Taka sytuacja trwa do 12 listopada 1978 r., kiedy przy
udziale Kcika powsta w owisku Komitet Samoobrony
Chopskiej Ziemi Rzeszowskiej. Wyda on rezolucj, w kt-
rej jasno stwierdzi: 1. Ziemi naszej i naszych ojcw nie
oddamy. Bronic ziemi, bronimy chleba. damy przywo-
ania do porzdku wadz gminnych, wycofania i odwoania
wszystkich decyzji o wywaszczeniach na naszym terenie.
damy cofnicia wszystkich nieprawnych kar naoonych
przez kolegia orzekajce. 2. Skadek emerytalnych w ich
obecnej formie nie bdziemy paci i bdziemy protesto-
wa przeciwko ich ciganiu. 3. damy polepszenia za-
opatrzenia naszego terenu w ywno i rodki produkcji.
Obecnie szczeglnie damy dostawy wgla. 4. damy
pouczenia administracji o tym, jak naley nas traktowa
jako penoprawnych obywateli Polski. 5. damy wycofa-
nia kar wizienia i kar pieninych naoonych na budow
plebani. Swoj dramatyczn sytuacj czonkowie komite-
tu opisali w krtkim licie otwartym do Rady Pastwa z 23
listopada 1978 r.: Od 35 lat gnbicie chopw kontyngen-
tami i podatkami, straszycie kolektywizacj. Od ptora
roku wywaszczacie nas z naszej ziemi, ktra jest naszym
rdem utrzymania. Rwnie teraz, kiedy postanowilimy
si broni przed niesprawiedliwoci, kiedy utworzylimy Komitet Samoobrony Chopskiej,
jedyn odpowiedzi wadz s represje. O kadej porze dnia i nocy nachodz nas ubowcy,
gro i prbuj nas przekupi. Nasze dzieci s wystraszone. Nasze ony nie wytrzymuj ner-
wowo, byy przypadki odwiezienia do szpitala i chorb nerwowych u dzieci. damy: Daj-
cie nam spokj, pozwlcie nam spokojnie pracowa, pozwlcie naszym dzieciom spokojnie
spa. Nie zabierajcie nam naszej ziemi i dajcie nam normalnie y.
Z chwil ogoszenia rezolucji w Radiu Wolna Europa, walka przeniosa si z pl do wsi.
Traktorzystw zastpia bezpieka i milicja. Wie bya nieustannie patrolowana. A ci, ktrzy
zgosili akces do Komitetu, byli nieustannie nkani w domach i zakadach pracy. Trzeba sobie
wyobrazi wie odcit od wiata, bez telefonw, bez samochodw, pooon kilka kilome-
trw od gwnej drogi. Ciemn jesienn por z ledwie migajcymi wiatami domw. Nagle
pojawiaj si radiowozy i esbecy. Mwi o wsi zakazane radio. Dezorientacja. Mao kto we
wsi wie, o co chodzi.
Najwaniejsz rzecz do zrobienia, po moim pierwszym pobycie w owisku, byo dostar-
czenie mieszkacom wsi ich wasnych, wydrukowanych rezolucji. Chodzio o to, eby kady
zobaczy na pimie, o co idzie walka, by wadza nie robia z czonkw Komitetu buntowni-
kw i aby wie uznaa, e walczy take za innych. Wreszcie, by tym sposobem dotrze do
podobnych spraw na innych wsiach.
Wie bya obstawiona przez milicj dzie i noc. Za byle co dostawao si mandat. Podob-
no za wyrzeczenie si przynalenoci do Komitetu mona byo dosta teczk pienidzy. Zwo-
ywano zebrania Koa Gospody Wiejskich, na ktrych potpiano Komitet. Zacigano nowe
siy do ORMO (we wsi byo prawie stu ormowcw, czyli jak w piosence Mynarskiego:
na jednego mieszkaca jeden szeryf przypada). Tymi sposobami prbowano skci wie,
a ca win zwali na tych z Komitetu.
Franciszek Perlak, wizie
stalinowski, wsppracownik
KSCh ZR i wspzaoyciel
NSZZR Solidarno Wiejska,
w swoim gospodarstwie
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

J

z
e
f
a

B
a
r
a
n
a
150
R
E
L
A
C
J
E

I

W
S
P
O
M
N
I
E
N
I
A
Przeomowym momentem w yciu owiska byo rozpoczcie budowy kocioa. Ponie-
wa wadze nie wyday zezwolenia, rozpoczto budowa bez zgody organw pastwowych.
Mimo prb zastraszenia przez urzdnikw, cay czas budowy przeszed bez jakichkolwiek
represji. Tylko dziki dotychczasowym dowiadczeniom i zorganizowaniu si mona byo
wygra tak wielk spraw. Wszyscy stanli do budowy, zniky podziay, ktre wadzom udao
si stworzy.
Mimo represji i chwilowego zaamania si dziaalnoci Komitetu, z czasem chopi z o-
wiska zaczli nawizywa kontakty z mieszkacami innych, odlegych nieraz wsi. Caa oko-
lica syszaa o Komitecie Samoobrony Chopskiej Ziemi Rzeszowskiej. Innych represje nie
dotkny bezporednio, atwiej zatem przyzwyczajali si do widoku milicji i bezpieki.
Jedn z okolicznych wsi jest Wola arczycka, oddalona od owiska o mniej wicej trzy
kilometry, w kierunku Leajska. Jest to liczca ok. 4 tys. mieszkacw miejscowo o duych
tradycjach przedwojennego ruchu ludowego. W czasie okupacji na jej terenie dziaa silny
odzia Armii Krajowej. Za przynaleno do AK Niemcy rozstrzelali 76 osb.
W trakcie pierwszych rozmw z mieszkacami Woli arczyckiej, jak i przy okazji nastp-
nych wizyt moglimy si przekona, e istnieje tam zupenie inna sytuacja. Ich stosunek do
wadzy nie wynika z krzywdy, jak im wyrzdzia, ale z generalnej dezaprobaty dla syste-
mu rzdw w Polsce. Po dugich rozmowach postanowilimy wyda owiadczenie. Zostao
opublikowane 15 marca 1979 r. i dzi mona je uzna za dokument dobrze obrazujcy sytua-
cj polskiej wsi przed karnawaem Solidarnoci: My mieszkacy wsi Wola arczycka,
idc za przykadem chopw z innych regionw Polski, a szczeglnie Komitetu Samoobrony
Chopskiej Ziemi Rzeszowskiej, postanowilimy zabra gos w wanych dla nas sprawach:
1. Dwa razy w roku, w okresie najwikszego nasilenia prac polowych, na wiosn i w je-
sieni, jestemy wzywani do Urzdu Miasta i Gminy w Nowej Sarzynie. Do Urzdu mamy
daleko, a poniewa autobusy s przepenione, musimy i piechot 912 km. Tam w kolejce
(50 osb) oczekujemy na przyjcie przez urzdnikw. W trakcie przesuchania urzdnicy ka
nam si rozlicza z iloci zakupionych nawozw i z tego, co sprzedalimy Pastwu. Ka nam
mwi, co mamy zamiar robi ze swoj ziemi, kto bdzie nastpc, co i ile bdziemy upra-
wia i hodowa []. Tym, ktrzy nie potraf si rozliczy w takim stopniu, jak oni sobie
tego ycz, grozi si odebraniem ziemi. Chcemy przypomnie, e ziemia, ktr uprawiamy,
jest nasz wasnoci, a nie pastwow dzieraw. Pracujemy tyle, ile moemy, i tyle, ile
moemy, sprzedajemy Pastwu. Nie otrzymujemy w zamian adnej pomocy. Czas najwyszy
skoczy z rozkazywaniem, a zaj si tym, co chopom potrzeba, by mogli dobrze prowadzi
gospodarstwa.
2. Wadze wymagaj od nas, abymy kupowali ze skupu winie i cielta do wasnej ho-
dowli, nie liczc si przy tym z naszymi moliwociami. Kiedy nie chcemy kupowa, uwi-
zuje si cielta u potu, a pniej przysya za nie rachunek. Chopi musz bra te cielta, po
czym odsprzedaj je po kilku dniach w skupie.
3. W ubiegym roku zaczto prowadzi komasacj. Cz gruntu zabrao Pastwo, a tym,
ktrym zabrano, nadano ziemi rolnikw, ktrych uznano za le gospodarujcych. Ponie-
wa chopi ci w dalszym cigu uprawiali swoje pola, ci, ktrzy ziemi utracili, nie mieli co
przej, gdy nie chcieli ktni z ich prawowitymi wacicielami. Wszystko to miao na celu
skcenie wsi, a nie adn komasacj. Niektrzy pac podatki z tego, co im zabrano, i z tego,
co im rzekomo nadano.
4. Pola, ktre zabrano chopom, przej SKR; rosy na nich najlepsze yta. W ubiegym
roku stay prawie nieobsiane. To, co zasiali chopi, zaoray traktory. Najczciej zasiano ubin,
151
R
E
L
A
C
J
E

I

W
S
P
O
M
N
I
E
N
I
A
ale i ten zaorano. O odszkodowaniu za zniszczone uprawy nikt nie mwi. Gmina zwala na
Wojewdztwo a Wojewdztwo na Gmin. Nikt te nie rozlicza SKR-u z tego, co wyhodowa,
ani nie straszy zabraniem ziemi.
5. Nie moemy otrzyma maszyn z kka rolniczego. Kiedy chop chce dosta traktor,
musi dugo na niego czeka, dawa apwki, lecz kiedy trzeba byo zaora ziemie zabrane
chopom, to byy wszystkie traktory. Za pienidze z Funduszu Rozwoju Rolnictwa zakupiono
traktorzystom wino i podpici orali nasze ziemie. Wie nasza liczy okoo 4 tys. mieszkacw.
Dostawy ywca i zboa s najwiksze w caej Gminie. Wie z nadwyk wykonuje narzucone
jej plany dostaw, ale my sami nie mamy co je. We wsi nie ma nie tylko sklepu misnego, ale
nawet stoiska z wdlinami. Ludzie jed za misem do Nowej Sarzyny i Leajska, ale i tam
niewiele mona kupi. Zaopatrzenie w inne produkty ywnoci rwnie jest sabe. Jedyny
zawsze dostpny towar to wdka. Mona j kupi nie tylko w sklepach, ale i w klubie. Tym
sposobem rozpija si modzie.
6. Niewystarczajce jest take zaopatrzenie wsi w wgiel i materiay budowlane. Kiedy
w listopadzie ubiegego roku przedstawilimy te problemy naczelnikowi w czasie zebrania,
usyszelimy odpowied: Jak pragniesz tej kiebasy i tego wgla, to przyjd do mnie, to do-
staniesz. My wolelibymy jednak kupi tu na miejscu, w sklepie.
7. Wielokrotnie obiecywano nam, e autobusy bd jedziy przez ca wie. Skoczyo
si na obietnicach. P wsi jest w dalszym cigu bez autobusu, ludzie chodz 34 kilometry
do przystanku. Autobusy s przepenione i czsto nie zabieraj oczekujcych.
8. Pastwo obcia nas rnego rodzaju patnociami, z ktrych nie korzystamy. Pacimy
na Fundusz Rozwoju Rolnictwa i jak na razie nikt z nas z niego nie skorzysta. Pacimy po-
datek drogowy, ale nasze drogi do pl s takie, e na wiosn mona tam tylko dolecie heli-
kopterem. Skadki na fundusz emerytalny s za wysokie. Jest to szczeglnie krzywdzce dla
ludzi starych, kae si paci ludziom majcym ponad 70 lat. Nikt si nie zastanowi, kiedy
oni bd korzysta z tej emerytury. Pac take ci, ktrzy ju maj rent z zakadu pracy. Dla
nich jest to zmniejszenie wiadcze, ktre otrzymuj.
Chcemy, aby wadze pozytywnie ustosunkoway si do naszych problemw. Nie mamy
zamiaru walczy z wadz, a jedynie upominamy si o to, co jest dla nas krzywdzce. Popie-
ramy rwnie dania chopw z owiska, ich obron wasnej ziemi. Dla nas s to ci, ktrzy
upomnieli si o swoje. Mieszkacy wsi Wola arczycka.
Milicja i bezpieka musiay teraz obstawi kolejn wie i w dodatku nie bardzo byo wiado-
mo, kogo pilnowa. W Woli arczyckiej zaczy si rwnie pojawia antypastwowe ha-
sa i napisy na drogach i potach, przy rnych okazjach, np. przed tzw. wyborami. Dla mnie
byo to dowiadczenie zupenie innej pracy. Bywaem take w innych okolicznych wsiach.
Najbardziej pocieszajce byo to, e rnego typu akcje i nowe kontakty organizowano sa-
morzutnie. I tak mieszkacy wsi Tarnogry i Koziarnia 8 maja 1979 r. przystpili do kopania
fundamentw pod nowy koci. Z tak sam myl rok wczeniej urzdzili sobie may ko-
ciek z byego Prezydium Gromadzkiej Rady Narodowej. Kociek ten do chwili obecnej
spenia swoj rol. Wielkie zaskoczenie zrobio to na wadzach gminy w Nowej Sarzynie, e
tak w wiosce potrafono uczci 1 maja. By to czarny dzie zarwno dla Urzdu Gminy, jak
i dla Komitetu PZPR, ale jake radosny dla mieszkacw Tarnogry i Koziarni. Bo koci,
cho ubogi, ale by na miejscu, co przecie powinno by dozwolone kademu Polakowi.
W mojej dziaalnoci na wsi by to jakby drugi etap. Zasadnicz jego cech byo czenie
pewnych elementw konspiracji i jawnej pracy. Dawao to lepsze przygotowanie do repre-
sji, ktre w kocu i tak si zaczy. Najpierw bya rewizja u Wadysawa oina, pniej byo
152
R
E
L
A
C
J
E

I

W
S
P
O
M
N
I
E
N
I
A
zatrzymanie Franciszka Perlaka w czasie procesu Jana Kozowskiego w Stalowej Woli i take
rewizja w jego domu. Ale oni znali ju lepiej metody wadzy i nie dawali si atwo zastraszy.
Zwaszcza Perlak zna je bardzo dobrze. Spdzi w stalinowskim wizieniu trzy lata i osiem
miesicy.
W kwietniu 1979 r. zacza si ukazywa Placwka pismo niezalenego ruchu chop-
skiego. Wczeniej ukazyway si ju inne pisma chopskie, jak choby: Gospodarz czy
lokalny Biuletyn Informacyjny Komitetu Samoobrony Chopskiej Ziemi Grjeckiej. Cz
nakadu Placwki bya kolportowana w owisku, Woli arczyckiej i innych okolicznych
wsiach. Dziki pismu zwikszy si zasig informacji o Komitetach Chopskich i ruchu opo-
zycyjnym. Czsto jako czonek redakcji otrzymywaem listy, ktre z wiadomych powodw
traktowaem nieufnie. Trudno zreszt ustali, jaka cz korespondencji trafaa do redakcji,
a jaka do bezpieki. Kiedy napisa do mnie Walenty Nowak z Nienadwki, gm. Sokow Ma-
opolski, ktry zarzuci mi prac na dwie strony, bo w Wieciach (pimie ZSL w Krakowie)
pracowa inny Baran. Bdc w Rzeszowskiem, odwiedziem pana Nowaka. Wyjanilimy
sobie, kto jest kto wrd Baranw.
Pan Nowak okaza si by starym dziaaczem ludowym, a take poet i publicyst. Przed
wojn pisywa do rnych pism zwizanych z Piastem. W domu przechowywa wiele swo-
ich wierszy i opracowa na tematy gospodarcze, a take materiay historyczne dotyczce
ruchu ludowego z okolic Sokoowa Maopolskiego. Tak na Rzeszowszczynie zaczem sty-
ka si ze ladami dawnej, wietnej przeszoci, z pokoleniem ludzi (najczciej samoukw),
ktrzy dziki autentycznemu ruchowi ludowemu rozwijali wasne zdolnoci.
Podobnym przykadem moe by Konstanty Radomski z Kamienia. Przegldaem opra-
cowan przez niego histori wsi Kamie. Jest to maszynopis liczcy okoo stu stron. W mod-
szym pokoleniu tego typu twrcw si nie spotyka.
Janusz Szkutnik by wsppracownikiem pisma Robotnik. Poznalimy si ju po po-
wstaniu Komitetu w owisku. Piotr Szostek mieszka w Straszydlu, na poudnie od Rzeszo-
wa. Jego ojciec zmar, gdy w gospodarstwie zjawi si poborca podatkowy wraz z milicj, by
dokona zajcia za zalege skadki na tzw. fundusz emerytalny.
Placwka ukazywaa si w miar regularnie i aktywizowaa wiele rodowisk wiejskich.
Dla chopw powstaa szansa zamieszczenia artykuw o problemach wasnych wsi. Kilka
takich artykuw otrzymaem take z Woli arczyckiej.
Byem w owisku i Woli arczyckiej w maju 1981 r . Dziaay tam ju koa NSZZ RI So-
lidarno. Wczeniej, 21 wrzenia 1980 r., Stanisaw Kraso z owiska i Franciszek Perlak
z Woli arczyckiej pojechali do
Warszawy i brali udzia w spot-
kaniu powoujcym Komitet Za-
oycielski NSZZ Solidarno
Wiejska. Pola natomiast wrciy
do swoich prawowitych waci-
cieli, eskaery rozwizano.
Od lewej: Jzef Rycki (Wola
arczycka), N.N., Franciszek Perlak
(Wola arczycka). Sztandar NSZZ
RI Solidarno odprowadza
pielgrzymk do Czstochowy
F
o
t
.

z
e

z
b
i
o
r

w

J

z
e
f
a

B
a
r
a
n
a
153
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
NA KANWIE ZAKOCZONEGO
KONKuRSu HISTORYCZNEGO
W Biuletynie IPN nr 56/2009 ukazao si podsumowanie czwartej edycji oglnopol-
skiego konkursu historycznego, zorganizowanego przez Biuro Edukacji Publicznej IPN. Za-
daniem uczestnikw konkursu byo napisanie pracy na podstawie dokumentw, relacji lub
spotka ze wiadkami historii. Dwa z tych opracowa, autorstwa Joanny Rasay i Marii Mina-
syan uczennic Samorzdowego Gimnazjum nr 1 w Busku-Zdroju, dziki staraniom nauczy-
ciela historii Przemysawa Nowaka, zostay zamieszczone w ksice Dziaalno opozycji
politycznej w Busku-Zdroju w latach 19791989 a Suba Bezpieczestwa. Rasaa podja
temat: Na drodze ku wolnoci spoeczestwo polskie w latach osiemdziesitych XX w.
Dowiadczenia wiadka historii, za Minasyan Modzie z Buska wobec systemu totali-
tarnego w latach 19791989. Co wane, opiekun uczennic zadba o to, by publikacja miaa
wszelkie walory solidnego opracowania. Std w ksice znalazy si fotokopie dokumentw,
archiwalne zdjcia, przypisy rdowe, bibliografa. Przede wszystkim za co warte szcze-
glnego podkrelenia praca przed drukiem zostaa przedstawiona do profesjonalnej nauko-
wej recenzji wydawniczej. Recenzent, dr hab. Marek Wierzbicki, napisa: [Autorki] potrafy
zadawa pytania badawcze, ale rwnie znajdoway na nie odpowied w rdach, zachowu-
jc odpowiedni krytycyzm. Formuoway ostrone sdy i wycigay prawidowe wnioski,
dotyczce opisywanych wydarze. [].
Oczywicie, co zreszt zaznaczy recenzent, opracowanie nie jest wolne od drobnych
uchybie (np. w bazie rdowej). Warto jednak pamita, i ma ono charakter pionierski.
Ustalenia autorek nie bd zalegay ukryte gboko w szkolnych szufadach i na pewno stan
si punktem wyjcia dla przyszych badaczy. Co wane, wyniki bada obu autorek opub-
likowano nie tylko we wspomnianej ksice, ale take zostay ogoszone w wychodzcym
w Armenii pimie Ararat.
ANDRZEJ ZAWISTOWSKI
WYSTAWA 1939
Z okazji 70. rocznicy wybuchu II wojny wiatowej Biuro Edukacji Publicznej IPN za-
prezentowao wystaw pt. 1939. Jest to instalacja uliczna w ksztacie bomb lotniczych, na
ktrych umieszczono archiwalne fotografe. Zdjcia przedstawiaj przede wszystkim cier-
pienia ludnoci i zniszczenia polskich miast i wiosek Bomby spadajce rankiem 1 wrzenia
1939 r. stay si dla Polakw sygnaem rozpocztej przez Niemcw wojny. Znaczna cz
cywilnych ofar Wrzenia 39 bya efektem nalotw Luftwaffe, ktre miay doprowadzi nie
tylko do zwycistwa militarnego, ale take do wyniszczenia bezbron-
nej ludnoci. Prba wymazania Polski z mapy wiata staa si wwczas
wsplnym celem III Rzeszy Niemieckiej i ZSRS, ktre podbiy nasz kraj
i dokonay jego rozbioru. Wystawa prezentowana bya w kilku miastach
w Polsce: w Warszawie przy ul. Marszakowskiej 21/25, od 1 wrzenia
do 14 padziernika 2009 r.; w Biaymstoku na Rynku Kociuszki od
1 do 30 wrzenia 2009 r.; w Bielsku-Biaej na pl. Bolesawa Chrobre-
go, od 1do 14 wrzenia 2009 r.; w Gliwicach w ogrodzie Willi Caro, od
15 wrzenia do15 padziernika 2009 r.
Pawe Rokicki
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
154
W
Y
D
A
R
Z
E
N
I
A
LEKCJE HISTORII NA LITWIE
W 70. rocznic agresji sowieckiej na Polsk edukatorzy z IPN przeprowadzili na pro-
b Stowarzyszenia Wsplnota Polska w szkoach Wilna, rejonw wileskiego i solecz-
nickiego na Litwie lekcje pod tytuem Gdy walczylimy we krwi i w chwale, znienacka
bagnet nam w ty wepchnito. Pomysodawc i organizatorem przedsiwzicia byo Sto-
warzyszenie Wsplnota Polska, natomiast stron merytoryczn projektu opracowao Biuro
Edukacji Publicznej IPN w ramach Programu Polonijnego BEP IPN. Na Litw udao si
kilkunastu edukatorw IPN (z BEP IPN
oraz z oddziaw w Biaymstoku, Gda-
sku, Katowicach, Szczecinie i Wroc-
awiu), nauczycieli wsppracujcych
z Instytutem w ramach projektu Lekcje
z historii najnowszej oraz wolontariuszy.
Przeprowadzone w dniach 1718 wrze-
nia 2009 r. lekcje powicone byy agre-
sji ZSRR na Polsk 17 wrzenia 1939 r.
i konsekwencji realizacji paktu Ribben-
trop Mootow. Materiay rdowe,
ktre zostay wykorzystane podczas lek-
cji, dotyczyy gwnie Solecznik i oko-
lic wczonych w padzierniku 1939 r.
w skad Biaoruskiej Socjalistycznej Re-
publiki Sowieckiej oraz polityki wadz
sowieckich na tych terenach. W tym kon-
tekcie podkrelano pozytywn rol, jak
we wrzeniu 1939 r. odegraa Republika
Litewska w stosunku do przekraczajcych
jej granic onierzy polskich uchodzcych przed najedcami. Jedn z lekcji hospitowa przed-
stawiciel Ministerstwa Edukacji Litwy. Po jej zakoczeniu na rce edukatorki IPN zostay zo-
one gratulacje i podzikowania za interesujce przedstawienie problemu. Polscy nauczyciele
z Wileszczyzny otrzymali take szans uczestnictwa w szkoleniach przygotowujcych do
realizacji projektu Opowiem ci o wolnej Polsce. Ponadto do polskich szk na Litwie trafy
publikacje i materiay edukacyjne Instytutu Pamici Narodowej. Byy to ksiki, Biuletyny
IPN, pyty z flmami oraz gry Awans zosta marszakiem Polski i Pami39.
MK
GRA MIEJSKA:
SZLAKIEM CYWILNEJ
OBRONY WARSZAWY
26 wrzenia 2009 r. na ulicach Warszawy mona byo spotka
ludzi z opaskami zawierajcymi litery S.O.. Byli to uczestnicy
organizowanej przez BEP IPN gry miejskiej Szlakiem cywilnej
obrony Warszawy. Zadaniem uczestnikw gry byo wcielenie
si w rol czonkw Stray Obywatelskiej (powoanej do ycia
we wrzeniu 1939 r. przez prezydenta Warszawy Stefana Sta-
Lekcja Kornelii Bana w polskim gimnazjum
im. Jana niadeckiego w Solecznikach
F
o
t
.

M
.

K
u
r
k
i
e
w
i
c
z
F
o
t
.

A
.

Z
a
w
i
s
t
o
w
s
k
i
155
R
E
C
E
N
Z
J
E
rzyskiego) i zmierzenie si z kilkunastoma
zadaniami nawizujcymi do historii obro-
ny stolicy. Przywoano postaci Stefana Sta-
rzyskiego, Janusza Regulskiego (komen-
danta S.O.), Stanisawa Lorentza (dyrektora
Muzeum Narodowego). Drobiazgowo stara-
no si odtworzy realia epoki: wykorzysta-
no materiay archiwalne gazety, plakaty,
odezwy i audycje radiowe. W grze wziy
udzia grupy rekonstrukcyjne, wykorzysta-
no take zabytkowe pojazdy. Szersza relacja
na www.gramiejska.ipn.gov.pl .
AZ
PuBLIKACJE IPN
O II WOJNIE
WIATOWEJ
W zwizku z 70. rocznic wybuchu
II wojny wiatowej Instytut Pamici Narodo-
wej wyda m.in. albumy A wic wojna....
Ludno cywilna we wrzeniu 1939 r. Its
War... The Civilian Population in Septem-
ber 1939, Okaleczone miasto Warszawa
39. Wojenne zniszczenia obiektw stolicy
w fotografach Antoniego Snawadzkiego
oraz prac zbiorow Polska 19391945.
Straty osobowe i ofary represji pod dwiema
okupacjami. Promocja ksiek odbya si
28 wrzenia w stoecznym Centrum Edu-
kacyjnym IPN (ul. Marszakowska 21/25).
Albumy prezentowali: Pawe Rokicki (BEP)
i Marcin Majewski (BUiAD). W dyskusji
panelowej, dotyczcej polskich strat wojen-
nych i metodologii ich bada, wzili udzia
profesorowie Wojciech Materski i Tomasz
Szarota redaktorzy wspomnianego tomu,
prezes Orodka Karta Zbigniew Gluza,
a poprowadzi j dyrektor BEP IPN dr ukasz
Kamiski. Promocji ksiek towarzyszyo
otwarcie wystawy A wic wojna!!! Lud-
no cywilna we wrzeniu 39. Powsta
w OBEP Lublin ekspozycj omwia Agniesz-
ka Jaczyska z lubelskiego Oddziau IPN.
MK
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
F
o
t
.

P
.

y
c
i
e

s
k
i
156
N
O
T
Y

O

A
u
T
O
R
A
C
H
Witold Bagieski doktorant Instytutu Historii PAN, pracownik BUiAD IPN. Zajmuje si dzie-
jami emigracji oraz organizacj i dziaalnoci wywiadu peerelu.
Jzef Baran absolwent Akademii Ekonomicznej w Krakowie, wsporganizator Niezalenego
Ruchu Chopskiego od 1978 r. i Oglnopolskiego Komitetu Oporu Rolnikw w stanie wojennym.
Agnieszka Chrzanowska historyk, absolwentka UKSW, zajmuje si dziejami opozycji poli-
tycznej i zbrojnej w latach 19441956.
Franciszek Dbrowski dr, pracownik BUiAD IPN, wspautor i jeden z redaktorw nauko-
wych wydawnictwa Marzec 1968 w dokumentach MSW.
Marzena Grosicka historyk, pracownik OBEP IPN w Krakowie (Delegatura w Kielcach). Zaj-
muje si dziejami ruchu ludowego na Kielecczynie w latach 19391949 oraz histori NSZZ
Solidarno w regionie witokrzyskim.
Franciszek Gryciuk dr, nauczyciel akademicki w Akademii Podlaskiej w Siedlcach, zajmuje
si histori Polski, kultury i histori regionaln, autor dwch ksiek i kilkudziesiciu artykuw
naukowych, zastpca Prezesa IPN.
Andrzej W. Kaczorowski dziennikarz, badacz niezalenego ruchu chopskiego, autor ksiki
Miejsca wite w Polsce.
Micha Kalisz pracownik OBEP IPN w Rzeszowie. Specjalizuje si w badaniu stosunkw pol-
sko-ydowskich pod okupacj niemieck.
Arkadiusz Koodziejczyk dr hab., profesor Akademii Podlaskiej w Siedlcach, autor m.in.
ksiki Ruch ludowy a Koci rzymskokatolicki w latach II Rzeczypospolitej.
Antoni Kura prawnik, naczelnik Wydziau Nadzoru nad ledztwami GKZpNP IPN, autor
ksiki Aparat bezpieczestwa i wymiar sprawiedliwoci wobec kolektywizacji wsi polskiej.
Grzegorz eszczyski historyk, doktorant w UKSW, autor ksiki Pocztki parafi w Zbroszy
Duej (19691974).
Magorzata Ptasiska-Wjcik dr, pracownik BEP IPN, zajmuje si badaniami dotyczcymi
emigracji polskiej po 1939 r. i rodowisk twrczych w Polsce.
Tomasz Skrzyski dr, pracownik naukowy PAN, zajmuje si histori Polski w XIX i XX w.
Gwne publikacje dotycz losw partii politycznych w latach 19451950 i akcji Wisa.
Marcin Stefaniak dr, dyrektor Oddziau IPN w Szczecinie. Autor monografi Dziaalno apa-
ratu represji na zachodnim pograniczu Polski w latach 19451950.
Mateusz Szpytma pracownik OBEP IPN w Krakowie. Zajmuje si histori ruchu ludowego.
Autor m.in. Twarze krakowskiej bezpieki.
Krzysztof Tarka dr hab., profesor Uniwersytetu Opolskiego. Zajmuje si polsk emigracj
polityczn po II wojnie wiatowej, mniejszociami narodowymi w PRL i stosunkami polsko-
litewskimi.
Krzysztof A. Tochman historyk, pracownik OBEP IPN w Rzeszowie. Specjalizuje si w bio-
grafstyce dziejw najnowszych. Autor m.in.: Sownika biografcznego cichociemnych.
Bogusaw Wjcik dr, pracownik OBUiAD IPN w Rzeszowie, wykadowca w Maopolskiej
Wyszej Szkoy Ekonomicznej w Tarnowie, autor publikacji ksikowych i artykuw z zakresu
flozofi i historii.
ul. Warsz ta to wa 1 a, 1 5-637 Biaystok
tel. (0-85) 664 57 03
ul. Witomiska 19, 81-311 Gdynia
tel. (0-58) 660 67 00
ul. Kiliskiego 9, 40-061 Katowice
tel. (0-32) 609 98 40
ul. Reformacka 3, 31-012 Krakw
tel. (0-12) 421 11 00
ul. Szewska 2, 20-086 Lublin
tel. (0-81) 536 34 01
ul. Orzeszkowej 31/35, 91-479 d
tel. (0-42) 616 27 45
ul. Rolna 45a, 61-487 Pozna
tel. (0-61) 835 69 00
ul. Sowackiego 18, 35-060 Rzeszw
tel. (0-17) 860 60 18
ul. K. Janickiego 30, 71-270 Szczecin
tel. (0-91) 484 98 00
ul. Chodna 51, 00-867 Warszawa
tel. (0-22) 526 19 20
ul. Sotysowicka 21a, 51-168 Wrocaw
tel. (0-71) 326 76 00
BIAYSTOK
GDASK
KATOWICE
KRAKW
LUBLIN
D
POZNA
RZESZW
SZCZECIN
WARSZAWA
WROCAW
BIULETYN INSTYTUTU PAMICI NARODOWEJ
Kolegium: Jan aryn przewodniczcy,
Marek Gazowski, ukasz Kamiski, Kazimierz Krajewski, Filip Musia,
Barbara Polak, Leszek Prchniak, Jan M. Ruman, Andrzej Sujka, Norbert Wjtowicz
Redaguje zesp: Jan M. Ruman redaktor naczelny (tel. 0-22 431-83-74), jan.ruman@ipn.gov.pl
Barbara Polak zastpca redaktora naczelnego (tel. 0-22 431-83-75), barbara.polak@ipn.gov.pl
Andrzej Sujka sekretarz redakcji (tel. 0-22 431-83-39), andrzej.sujka@ipn.gov.pl
Piotr ycieski fotograf (tel. 0-22 431-83-95), piotr.zycienski@ipn.gov.pl
sekretariat Maria Winiewska (tel. 0-22 431-83-47), maria.wisniewska@ipn.gov.pl
Archiwalne numery w internecie: www.ipn.gov.pl/biuletyn
Informacja o prenumeracie i zamawianiu numerw archiwalnych: www.ipn.gov.pl/biuletyn_prenumerata
Projekt graczny: Krzysztof Findziski; redakcja techniczna: Andrzej Broniak;
amanie: Tomasz Ginter; korekta: Beata Stadryniak-Saracyn
Adres redakcji: ul. Hrubieszowska 6a, Warszawa
Adres do korespondencji: ul. Towarowa 28, 00-839 Warszawa
www.ipn.gov.pl
Druk: 2 K s.c., ul. Pocka 35/43, 93-134 d
KsiKa
HistorycZna
roKu
druga edycja konkursu Ksika
Historyczna roku ogoszonego przez
instytut pamici narodowej, telewizj
polsk s.a. oraz polskie radio s.a.
rozpocza si 23 kwietnia br. celem
konkursu jest popularyzowanie dziejw
polski XX wieku oraz krzewienie
czytelnictwa ksiek historycznych.
Na mocy trjstronnego porozumienia podpisanego
w lipcu 2007 r., Instytut Pamici Narodowej, Polskie Radio SA
i Telewizja Polska S.A. ogosiy coroczny konkurs
Ksika Historyczna Roku o nagrod im. Oskara Haleckiego.
Nagroda w konkursie Ksika Historyczna Roku
przyznawana jest w dwch kategoriach:
najlepsza ksika naukowa opisujca losy Polski
i Polakw w XX wieku;
najlepsza ksika popularnonaukowa powicona
historii Polski w XX wieku
Laureaci otrzymaj statuetki i nagrody pienine.
Fundatorami nagrd s: Telewizja Polska S.A.,
Polskie Radio SA oraz Instytut Pamici Narodowej.
Od 21 wrzenia do 31 padziernika br. czytelnicy
w drodze internetowego gosowania wybior
najlepsze ksiki w dwch kategoriach.
Wicej informacji www.ksiazkahistorycznaroku.pl
oddZiay ipn adresy i teleFony
Dodatek: pyta DVD
ze spektaklem O prawo gosu NR 1011 ( 105106)
padzi er ni kl i st opad
2009
B I U L E T Y N
B I U L E T Y N
i ns t y t ut u pami c i narodowe j
i ns t y t ut u pami c i narodowe j
cena 8 z (w tym 0% VAT)
numer indeksu 374431
nakad 10000 egz.
1
0

1
1

(
1
0
5

1
0
6
)

2
0
0
9
b
i
u
l
e
t
y
n

i
n
s
t
y
t
u
t
u

p
a
m
i

c
i

n
a
r
o
d
o
w
e
j
Ruch
ludowy
przed,
w czasie
i po
wojnie