UPADEK RZYMU

JOSEPH VOGT
Przeoy Adam ukaszewicz
Biblioteka Uniwersytecka w Warszawie 100198928
Pastwowy Instytut Wydawniczy
Warszawa 1993 Wydanie pierwsze


Ark. wyd. 29,5. Ark druk. 21,75 Papier offset, kl. III 70 g, 70 x 100 cm
Wojskowa Drukarnia w Gdyni
Nr zam. 3270

SPIS RZECZY
Spis ilustracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Przedmowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . 11 Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13
Cz pierwsza
KRYZYS WIATA ANTYCZNEGO W III WIEKU
Rozdzia pierwszy
Pastwo, spoeczestwo i gospodarka . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
Rozdzia drugi
ycie duchowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41
Rozdzia trzeci
Zewntrzni i wewntrzni wrogowie wiata antycznego . . . . . . . . . . . . 62
Rozdzia czwarty
wiat antyczny w stanie wyjtkowym . . . . . . . . . . . . . . . . . 82

Cz druga
MONARCHIA, KOCI CHRZECIJASKI I ELITA WADZY W IV
WIEKU
Rozdzia pierwszy
Przeom konstantyski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
Rozdzia drugi
Pastwo a Koci, pobono ludowa i monastycyzm po Konstantynie . . 121
Rozdzia trzeci
Reakcja pogaska - ksztacenie, nauka, technika , . . . . . . . . . . . . 140
Rozdzia czwarty
Chrzecijastwo religi pastwow - poegnanie z pogaskim Rzymem 164

Cz trzecia
RZYMSKI ZACHD W V WIEKU I MODE LUDY
Rozdzia pierwszy
Cesarstwo rzymskie na Zachodzie i wdrwka ludw - spoeczestwo,
gospodarka i prawo . 189
Rozdzia drugi
Chrzecijastwo na Zachodzie - ksztacenie, teologia, dziaalno misyjna . . 214
Rozdzia trzeci
Pierwsze krlestwa germaskie a rzymska tradycja kulturowa . . . . . . . . . 232
Rozdzia czwarty
Rzym i Romania - pastwo i kultura Ostrogotw . . . . . . . . . . . . . 253
Rozdzia pity
Galia Frankw i Wyspy Brytyjskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269
Cz czwarta
METAMORFOZA KULTURY W ZWIERCIADLE SZTUKI
Metamorfoza kultury w zwierciadle sztuki . . . . . . . . . . . . . . . 287

Przypisy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 313
Chronologia wydarze . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 315
Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 320
Indeks osb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 331
Indeks nazw geograficznych i etnicznych . . . . . . . . . . . . . . . .
339

SPIS ILUSTRACJI
1. Septymiusz Sewer. Brz. Brescia, muzeum miejskie.
2. uk triumfalny Septymiusza Sewera na Forum Romanum w Rzymie, 203 r. 3.
Sarkofag Ludovisi, ok. 250 r. Marmur. Rzym, Museo delie Ternie. 4. Filip Arab, ok. 244-249 r.
Marmur. Rzym, Muzea Watykanu. 5. Paac Dioklecjana w Splicie, pucz. IV w.
6. Wizerunki Dioklecjana i Maksymiana na monecie rzymskiej.
7. Konstantyn Wielki, fragment posgu, pocz. IV w. Marmur. Pary, Luwr.
8. Posg cesarza (Marcjan lub Leon I ?) w ubiorze wojskowym, V w. Brz.
Barletta. 9. Porta Niga w Trewirze, 313-316 r.
10. Portret rodziny rzymskiej, ok. 420 r. Emalia na zocie patkowym i szko.
Brescia, muzeum miejskie.
11. Statua konsula, IV w. Marmur. Rzym, Palazzo dei Conservatori. 12. Bazylika Maksencjusza w
Rzymie, ok. 307-313 r.
13. Julian Apostata, IV w. Chalcedon. Petersburg, Ermita. 14. Patera z przedstawieniem toalety
Wenus, koniec IV w. Srebro. Pary?, Petit Palais. 15. Missorium Teodozjusza Wielkiego, 388 r.
Srebro. Madryt, Akademia. 16. Fragment missorium Teodozjusza z popiersiem cesarza. 17.
Kapanka Bachusa przed otarzem Jowisza, skrzydo dyptychu Nikomacha i Symmacha, koniec IV
w. Ko soniowa. Londyn, Victoria and Albert Museum. 18. Wntrze mauzoleum Konstantyny
(koci Santa Costanza) w Rzymie, IV w. 19. Zbir winogron, fragment mozaiki z mauzoleum
Konstantyny (koci Santa Costanza) w Rzymie, IV w.
20. Motywy ornamentalne, fragment mozaiki z mauzoleum Konstantyny (koci Santa Costanza)
w Rzymie, IV w.
21. Personifikacja zimy, fragment mozaiki ze wityni Apollina w Dafne pod Antiochi, IV w.
Pary, Luwr.
22. w. Ambroy, mozaika z bazyliki Sant Ambrogio w Mediolanie, ok. 470 r. 23. Honoriusz,
cesarz imperium zachodniego, skrzydo dyptychu Probusa, konsula w 406 r. Ko soniowa. Aosta,
katedra. 24. Konsul Feliks, fragment dyptychu, 428 r. Ko soniowa. Paryi, Biblioth8que
Nationale, Gabinet des Medailles.
Spis ilustracji
25. Feniks, fragment mozaiki z willi rzymskiej w Dafne pod Antiochi, 2 po. V w. Pary, Luwr.
26. Malowido cienne z Trewiru przedstawiajce upraw roli przed zabudowaniami gospodarstwa
wiejskiego. Trewir, Rheinisches Landesmuseum. 27. Tronujce boginie-matki. Bonn,
Provinzialmuseum.
28. JeYdziec germanski, p3askorzeYba z Hornhausen, ok. 700 r. Halle, Landesmuseum fur
Vorgeschichte.
29. Wypiek chleba, mozaika z terenu Galii rzymskiej. Pary?, Musee St. Germain-en-Laye.
30. Eneasz i Dydona, fragment mozaiki z budynku term w Low Ham (Somerset), IV w. Taunton,
Somerset County Museum.
31. Chrystus, centralny fragment mozaiki pod3ogowej z Hinton St. Mary (Dorset), IV w. (?).
Londyn, British Museum.
32. Pmisek z przedstawieniem triumfu Bachusa, cz tzw. skarbu z Mildenhall, IV w. Srebro.
Londyn, British Museum.
33. Narodziny Apollina i Artemidy, taca znaleziona w Corbridge. Srebro z3ocone.
Londyn, British Museum.
34. Pmisek z pokryw, cz tzw. skarbu z Mildenhall, po. IV w. Londyn, British Museum. 35.
Medal cesarza Konstancjusza Chlorusa z fragmentem widoku Londynu i Tamizy, ok. 300 r. Zoto.
36. Pokon trzech magw, relikwiarz, koniec 1V w. Srebro zocone. Mediolan, skarbiec katedralny.
37. Dyptych Stylichona: Stylichon, Serena i Eucherion, ok. 395 r. Ko soniowa. Monza, skarbiec
katedralny.
38. wite niewiasty u grobu Chrystusa, skrzydo dyptychu, koniec IV w. Ko soniowa.
Mediolan, Castello Sforzesco.
39. Sw. Pawe, skrzydo dyptychu. Ko soniowa. Pary, Musee de Cluny. 40. w. Piotr,
fragment naczynia, IV w. Szko i zoto patkowe. Petersburg, Ermita.
41. Chrystus jako Helios, mozaika na stropie mauzoleum rodu Juliuszw w Rzymie, III w.
Watykan, nekropola prekonstantyska pod bazylik w. Piotra. 42. Widzenie Abrahama w
Mamre, mozaika z bazyliki Santa Maria Maggiore w Rzymie, ok. 432-440 r.
43. Nawa rodkowa bazyliki Santa Maria Maggiore w Rzymie, ok. 432-440 r. 44.
Sceny z cyrku, fragment dyptychu, V w. Ko soniowa. Petersburg, Ermita.
45. Pasterze przy stadach, ilustracja do III ksigi Georgik Wergiliusza, miniatura
z manuskryptu pnorzymskiego (tzw. Vergilius Romanus), V w. Watykan, Biblioteka Apostolska.
46. Eleazar i Rebeka, miniatura na purpurowym pergaminie (tzw. Genesis wiedeska), VI w.
Wiede, National-Bibliothek.
47. Chrystus jako Dobry Pasterz, fragment tekstu mozaiki z mauzoleum Galli Placydii w
Rawennie, po. V w.
48. Chrystus jako wojownik (w ubiorze legionisty rzymskiego), fragment mozaiki z Capella
Arcivescovile w Rawennie, przeom V i VI w. 49. w. Wawrzyniec, mozaika z mauzoleum Galli
Placydii w Rawennie, po. V w. 50. Sw. Pawe, tondo mozaikowe z Capella Arcivescovile w
Rawennie, przeom V i VI w. 51. Mozaika ze sklepienia prezbiterium w kociele San Vitale w
Rawennie, ok. 546-548 r. 52. Mauzoleum Galli Placydii w Rawennie, 1 po. V w. 53. Koci San
Vitale w Rawennie, ok. 546-548 r. 54. Wntrze kocioa Sant Apollinare in Classe w Rawennie,
549 r. 55. Koocit Sant Apollinare in Classe w Rawennie, 549 r.
56. Grobowiec Teodoryka w Rawennie, 526 r.
57. Wntrze Baptysterium Ortodoksw w Rawennie, ok. 449-452 r. 58. Mozaika z kopuy
Baptysterium Arian w Rawennie, VI w.
59. Widok portu i miasta Classis, mozaika z kocioa Sant Apollinare Nuovo w Rawennie, VI w.
PRZEDMOWA
W tytule tej ksiki pozostawiamy sformuowanie upadek Rzymu, ktre Edward Gibbon tak
trafnie wprowadzi do nowoczesnej humanistyki. Mg si przy tym susznie powoa na rozpad
imperium rzymskiego, ktry stworzy na Zachodzie pole do rozwoju nowych pastw germaskich,
a take na nastroje wielu pokole Rzymian, ktrzy od czasw Katona uskarali si na moralny
upadek klasy panujcej. Aby scharakteryzowa waciwy przedmiot naszego opracowania,
naleaoby jednak wprowadzi drugi tytu: metamorfoza kultury antycznej. Ma ono bowiem
opowiedzie o tym, jak z ruin powstao nowe, jak przeobrazi si wiat antyczny, jak w yciu
pastwa i spoeczestwa, w wiecie myli i wiary, w budownictwie i w poezji owych stuleci
przejawiay si elementy nowej jednoci kulturowej.
Wobec rozmaitoci zjawisk, z ktrymi mamy do czynienia, konieczne byo
skierowanie uwagi przede wszystkim na warstwy spoeczne i siy duchowe, ktre
tworzyy pomost midzy wiatem antycznym a tak zwanym redniowieczem
zachodnioeuropejskim (o Bizancjum bdzie mowa w osobnym tomie serii, w
jakiej ksika si ukazuje: Kindlers Kulturgeschichte Europas). W wyborze
interpretacji zjawisk kierowaem si wasnymi sdami, co naley do zada
historyka. Podstawy tych sdw wskazaem i we wszystkich dziedzinach z
wdzicznoci braem pod uwag rezultaty nowych bada. Problemy schyku
staroytnoci badaj w ostatnich dziesicioleciach z coraz wiksz energi
historycy i archeolodzy, znawcy antycznej literatury i filozofii, historycy religii i
Kocioa. Spord wielu dzie naukowych, ktrym zawdziczam rne
wiadomoci, tylko cz trafia do bibliografii. Ciesz si, e poszczeglne
kwestie poruszone w tej ksice mogem przedstawi zainteresowanym kolegom
w Trewirze i w Rzymie, w Paryu i w Londynie. Cennej inspiracji dostarczy mi
12 Przedmowa te kongres zorganizowany w Salzburgu w roku 1961, ktry Midzynarodowe
Towarzystwo Bada Porwnawczych nad Kultur powicio problematyce kultur wysoko
rozwinitych.
Przede wszystkim jednak chciabym podzikowa tym licznym studentom, ktrzy powicili sw
uwag moim wykadom i zajciom seminaryjnym i wsparli mnie wasnym wkadem pracy. Jest
tych rozpraw wiele, od dysertacji o podno-szonym w literaturze antycznej wobec Germanw
zarzucie wiaroomstwa poprzez studium o pochwku Konstantyna Wielkiego a po ksik o
Augus-tynie i antycznym Rzymie.
Czcigodnemu koledze Hansowi Ulrichowi Instinskyemu jestem szczeglnie zobowizany za
przyjacielsk pomoc, ktrej udzieli mi, czytajc wraz ze mn korekty.
wsTP
Przedmiotem tej ksiki jest historia kultury rdziemnomorskiej u schyku staroytnoci - od
okoo 200 do okoo 500 r. po Chr. Okrelajc w ten przybliony sposb pocztek i koniec
interesujcego nas okresu, ujmujemy natur procesu historycznego lepiej ni za pomoc
tradycyjnych dat granicznych:
284 (objcie wadzy przez Dioklecjana) i 476 (koniec imperium rzymskiego na Zachodzie). Ju
bowiem okoo r. 200, za czasw dynastii Sewerw, rozpoczy si przeobraenia strukturalne
pastwa rzymskiego i jego kultury. Powane zagroenie granic Imperium Romanum zmusio
cesarzy do wielkiego wysiku obronnego - prypcypat sta si monarchi militarn. Ten
absolutystyczny reim, dcy do zrwnania wszystkich poddanych imperium, musia
zrezygnowa z uprzywilejowania obywateli rzymskich i ze szczeglnej pozycji Italii. W sferze
duchowej zaczo si niebywae pomieszanie rozmaitych systemw filozoficznych i wsplnot
religijnych. Reformy dynastii Sewerw zapocztkoway proces przemian, ktry mia trwa wiele
stuleci. Wkrtce pastwo, zmuszone przez miertelne niebezpieczestwo do samoobrony, znacznie
ograniczyo swobod ycia spoecznego i gospodarczego obywateli. Spomidzy synkretycznych
religii i zwalczajcych si wsplnot kultowych na czoo wysuno si w kocu zwyciskie
chrzecijastwo. Koci uzyska powan wadz polityczn. Pomimo rzymskich wysikw
obronnych inwazje barbarzyskie dosigy wntrza imperium. Na obszarze zachodnich prowincji
powstay pastwa germaskie. Ostatni z tworw pastwowych tego okresu, pastwo Frankw, jest
w swej strukturze i w swym religijnym charakterze tak cile zronity z Imperium Romanum, a
zarazem tak zdecydowanie zwrcony ku przyszoci, e mamy prawo uwaa go za zalek nowej
jednoci Europy Zachodniej.
14 W stp
Zajmiemy si caoci tego procesu rozwojowego, konfliktem midzy siami zachowawczymi a
postpowymi w pastwie i spoeczestwie, w kulturze i religii. Rozwaa bdziemy nie tylko
poszczeglne dziedziny ycia, jak to uczyni U. Kahrstedt w swej Kulturgeschichte der rmischen
Kaiserzeit, znakomitym dziele, obejmujcym jednak tylko okres wczesnego cesarstwa. Nie
uwaamy te za stosowne zajmowa si wydarzeniami politycznymi jedynie w rozdziale
wstpnym, jak to czyni H. Mattingly w Roman Imperia! Civilisation. Obiecujemy sobie raczej
nowy wgld w dzieje, oparty na przeplataniu polityki i historii kultury. Nie chcemy rwnie
ogranicza si do opisu rzymskiego ycia codziennego, cho jest to - jak wykaza J. Carcopino -
nader pocigajca dziedzina. Na pierwszym planie naszych rozwaa znajduje si przeobraenie
struktury politycznej i spoecznej, ponadto powstanie nowych si duchowych, przede wszystkim
chrzecijastwa, i wreszcie wdzieranie si nowych ludw w obszar kultury staroytnej. Oznacza to,
e od pewnego momentu gwnym miejscem akcji dramatu stanie si dla nas rzymski Zachd,
Bizancjum za przesunie si na margines. Ale nawet pomimo tego ograniczenia napotykamy tak
obfito zjawisk historycznych, e musimy wybra te zdarzenia, ktre wywary najwikszy wpyw
na dzieje. Przy takim wyborze, rzecz jasna, dochodz do gosu osobiste pogldy historyka, ktry
musi przekona czytelnika i zachci go do przyjcia postawy krytycznej.
Zadanie, ktre sobie stawiamy, stanie si janiejsze, gdy zdamy zwile spraw ze sposobu badania
i przedstawiania owych stuleci przez nowoczesne nauki historyczne. Uczeni XVIII wieku stawiali
pytania i udzielali odpowiedzi na temat schyku staroytnoci zgodnie z duchem Owiecenia. W
duej mierze pochodziy one z samej literatury antycznej i zostay podchwycone ju przez
humanistw wieku XV i XVI. Dzieje pnego cesarstwa rzymskiego pojmowano jako upadek
pastwa i zanik tradycji kulturowej. W lad za Tacytem, Salustiuszem i innymi przyczyny upadku
dostrzegano raczej w utracie si politycznych i moralnych ni w katastrofalnych skutkach najazdw
obcych ludw, tak zwanych barbarzycw. Edward Gibbon w ukazujcym si od r.
1776 obszernym dziele The History of the Decline and Fall of the Roman Empire
zapocztkowa tendencj, ktra jest ywa po dzi dzie. W zawartych w
rozdziale 38 oglnych rozwaaniach o upadku cesarstwa rzymskiego na
Zachodzie porwna on cesarstwo z republik i wyrazi pogld, e upadek
Rzymu rozpocz si bardzo wczenie. Wedug niego imperium rzymskie
przybrao w wyniku podbojw - ostatecznie wskutek wojen cesarza Trafiana -
tak ogromne rozmiary, e caa ta budowla zacza si chwia. Dobrobyt sprawi,
e Rzymianie utracili energi. Duch poddastwa zastpi mentalno wolnych
obywateli. Nastpio oglne osabienie si duchowych, szczeglnie od czasu
zmieszania si Rzymian z mieszkacami prowincji, a zwaszcza z przybyymi z
zewntrz barbarzycami. Gibbon nie pozostawia wtpliwoci co do tego, e
jednym z czynnikw rozkadu bya religia chrzecijaska. W 15 i 16 rozdziale
dziea
Wstp 15 szczegowo przedstawi ekspansj nowej religii i jej zderzenie si z pastwem
rzymskim. Mimo caej ostronoci, do ktrej autor ucieka si ze wzgldu na swoich religijnych
przeciwnikw, wida wyranie, e wedug niego chrzecijastwo wykorzystao proces rozkadu
duchowego, ktry rozpocz si znacznie wczeniej, i e Koci przywaszczy sobie wadz
polityczn kosztem pastwa. Zatem historia Rzymu od II w. po Chr. a do ostatecznego upadku
cesarstwa, spowodowanego zdobyciem Konstantynopola przez Turkw w r. 1453, ma charakter
nieustajcego procesu rozkadu. Takie spojrzenie na t historyczn dekadencj, na degradacj
Rzymu i Bizancjum, uwarunkowane jest koncepcjami owieceniowymi i wymaga weryfikacji. O
tym, jak bardzo Gibbon zaleny by od pogldw swych czasw, wiadczy uwaga, ktr wygosi
na kilka lat przed rewolucj francusk i katastrofami epoki napoleoskiej:
Obserwacje dotyczce upadku cesarstwa rzymskiego na Zachodzie tumacz te przypuszczalnie
przyczyny obecnego bezpiecznego adu. W wieku XIX, gdy nauki historyczne przeyway
wspaniay rozkwit, badano dzieje Grekw i Rzymian, opierajc si na stale rosncym zasobie
danych rdowych. Z pocztku zainteresowanie skupiao si na wczesnych stuleciach, ktre
uwaano za apogeum Hellady i Romy. Wynikiem tych bada bya gloryfi-kacja kultury Grekw i
Rzymian jako staroytnoci klasycznej i przeciwstawianie tej jednorodnej caoci staroytnemu
Wschodowi oraz europejskiemu redniowieczu. Im wyraniej zdawano sobie spraw ze skoczonej
doskonaoci kultury antycznej, tym bardziej palc kwesti stawao si okrelenie czasu i
przyczyn jej upadku. Czy by to proces rozkadu duchowego, spowodowany przez religi
chrzecijask? A moe chodzi o zniszczenie przez k~.tastrof, ktr spowodoway inwazje
germaskie? Czy mamy dopatrywa si istoty tego zjawiska w przeomie spoeczno-gospodar-
czym, w przejciu od cywilizacji miejskiej- do feudalizmu? Spord wielu odpowiedzi na te
pytania warto przytoczy kilka szczeglnie charaktery-stycznych.
Materializm historyczny, goszcy, e stosunki produkcji s decydujc si napdow historii,
interpretowa kultur antyczn jako spoeczestwo wacicieli niewolnikw, skrajnie
przeciwstawne feudalizmowi europejskiego redniowiecza.
Przejcie od jednej do drugiej formacji zostao w Manifecie komunistycznym
uznane za rezultat walki klas. Jednak Marks i Engels nie mogli w swych pismach
stwierdzi, e w pastwie cesarzy rzymskich doszo do zaostrzenia walki
klasowej. Stwierdzaj oni raczej, e wiat rzymski wszed w lepy zauek wskutek
upadku niewolnictwa oraz pogardy ludzi wolnych dla pracy fizycznej. Wyjcie
znaleli dopiero Germanie: ich gospodarka rolna opieraa si na pracy zalenych
chopw. Wprawdzie historiografia materialistyczna, a zwaszcza nauka
radziecka, staraa si wynajdywa rebelie niewolnikw w imperium rzymskim,
jednak w tej kwestii trwaj do dzi wrd historykw rosyjskich dugie spory,
czsto zabarwione
16 Wstp politycznie. Nieliczni uczeni, ktrzy uwaaj, e nie byo wielkich powsta niewolnikw,
uzasadniaj upadek systemu niewolniczego tym, e niewolnicy i chopi dzierawicy ziemi
(kolonowie) sprzymierzyli si z napierajcymi obcymi ludami. Naley tu wspomnie rwnie
teori angielskiego historyka F. W. Walbanka, ktry w systemie niewolniczym widzi przyczyn
oglnego uwidu si duchowych. Wszelkimi cikimi pracami obarczano ludzi pozbawionych praw
i dlatego, zdaniem tego badacza, brakowao bodcw do ulepszania i uatwiania procesu produkcji
w rolnictwie i rzemiole. Tak oto doszo w okresie cesarstwa rzymskiego do zastoju wynalazczoci
technicznej. Nie wynaleziono ani mechanicznego warsztatu tkackiego, ani statku parowego, ani
broni palnej. Ta stagnacja techniki miaaby by przyczyn upadku kultury antycznej. Nawet jeli
nie moemy stwierdzi, e wspomniane tu teorie przyniosy rozwizanie problemu, to przecie nie
ulega wtpliwoci, i postawiy one przed nauk nowe zadania.
Przeciwnicy materializmu historycznego dokonali prby interpretacji
antropologicznej wielkiego przeomu dziejowego. Wskazywano na regres
demograficzny, na mieszanie si grup etnicznych, na zanik elity i w tym chciano
widzie gbsze przyczyny przemian. Trzeba tu wspomnie niemieckiego
historyka O. Seecka, ktry w swym wielkim dziele Geschichte des Untergangs
der antiken Welt (wydawanym od r. 1895) przedstawi czasy od Konstantyna
Wielkiego do koca cesarstwa zachodniorzymskiego. Seeck, badajc polityk i
kultur, a szczeglnie rozwj religii, uwaa, e w polityce rzymskiej, a nawet w
ogle w historii pastw staroytnych, mona zauway zgubn tendencj d~ samozniszczenia.
Opierajc si na darwinowskiej teorii doboru naturalnego, Seeck zastanawia si, czy w wiecie
polityki staroytnej siy przywdcze wyodrbniy si i zajmoway naczelne miejsce poprzez walk i
dobr naturalny, i stwierdza, e - przede wszystkim w Rzymie - rzeczywisto przedstawiaa si
wrcz odwrotnie: ju w wojnach domowych okresu republiki, a potem za despotycznych cesarzy
stale ginli najwartociowsi ludzie, cigle przelewano krew najlepszych. Po dugich walkach
wewntrznych ostali si ludzie o sualczym charakterze, niewolnicy z usposobienia, i ten lichy
elementy spowodowa nastpnie trwae zwyrodnienie ogu obywateli. Seeck nie ma przy tym na
myli napywu obcej rasy, orientalnej bd germaskiej -uwaa on talent nie za cech rasow, ale
osobow. Dziedzicznym obcieniem staroytnego ycia pastwowego jest w jego pojciu
planowe tpienie najlepszych. Dawne rody arystokratyczne, ulegajc samozniszczeniu, ustpiy
miejsca ludziom mao wartociowym, pochodzcym z niszych warstw spoecznych albo
przybyym z zewntrz. Jednostronno tej prby interpretacji jest oczywista. Naley jednak
stwierdzi, e problemy demograficzne, poruszone przez Seecka w pierwszym tomie, do dzi nie
doczekay si zadowalajcego opracowania.
W tym samym czasie, w ktrym wspomniani badacze dowodzili rzekomego
istnienia przepaci midzy wiatem antycznym a redniowieczem europejskim,
Wstp 17
inni zwracali uwag na zwizki polityczne, spoeczne i kulturowe obu epok. W
przeciwiestwie do historykw antycznych, ktrzy podkrelaj rozkad moralny
ludu rzymskiego, i odmiennie od humanistw, ktrzy uwaali redniowiecze
europej skie za ciemne tysiclecie oddzielajce kultur antyczn od nowoytnej,
uczeni rnych narodowoci podkrelali trwanie staroytnych instytucji i
cigo kultury antycznej. Te wiadectwa cigoci historycznej byy najpierw
badane wanie tam, gdzie doszo do najbliszego i najcilejszego kontaktu
midzy Rzymianami a Germanami, to znaczy w Galii. Ju w r. 1874 N. D. Fustel
de Coulanges wskaza na zwizki midzy instytucjami pnorzymskiego
imperium a prganizacj pastwa frankijskiego. Udao mu si wykaza przetrwanie
i rozwj zasadniczych elementw ustroju i administracji, szczeglnie w formach
monarchii i systemie lennym. Spostrzeeie, e przybycie Germanw do Galii
nie zniszczyo kultury antycznej, zostao wielokrotnie potwierdzone przez
nowsze badania. A. Dopsch w swym dziele Wirtschaftliche und soziale
Grundlagen der europaischen Kulturentwicklung von Caesar bis auf Karl den
Grossen (1918) zaj si cigoci historyczn na caym obszarze objtym
inwazjami germaskimi, powoujc si nie tylko na rda literackie, ale take na
materia archeologiczny. Niektre tezy tej ksiki zostay pniej sprostowane. Przede wszystkim
bardziej doceniono istotne rnice w gstoci zaludnienia i gospodarce poszczeglnych terenw
oraz rol nowego wiata germaskiego.
Ale pojawili si take kolejni zwolennicy pogldu o cigoci kultury na obszarze
zachodnich prowincji cesarstwa. Co si bowiem tyczy cesarstwa wschodniorzymskiego, to
waciwie nigdy nie kwestionowano zwizkw midzy kultur antyczn a bizantysk. Naley
~rzede wszystkim pamita o wanej ksice Ch. Dawsona The Making of Europe (1932). Praca ta
ukazuje cisy zwizek midzy wiatem antycznym a Zachodem w dziedzinie kultury i
chrzecijaskiego ycia religijnego. Wzmianki wymaga te miaa prba H. Pirennea, ktry w
swej gonej ksice Mahomet et Charlemagne (1937) prbowa na nowo ustali granic midzy
kultur antyczn a Zachodem. Cezur miaaby stanowi wcale nie inwazja Germanw, ani nawet
nie koniec cesarstwa rzymskiego na Zachodzie, bo jeszcze pastwo Merowingw utrzymywao
intensywny kontakt ze wiatem pnorzymskim i prowadzio oywion wymian z caym
obszarem rdziemnomorskim, lecz dopiero podbj arabski, ktry odci pastwo Frankw od
Morza rdziemnego i zwiza je z wntrzem kontynentu. Wtedy wanie zerwaa si cigo
kulturowa. Te i inne tezy dotyczce upadku wiata antycznego albo uwydatniajce cigo
rozwoju kultury bd nam towarzyszyy w wdrwce przez okres od r. 200 do 500 po Chr. Nie
moemy przy tym zapomina o pracach naukowych, w ktrych wyjaniono wiele zagadnie z
historii pnego cesarstwa, niezalenie od tego, czy problem zwizkw kulturowych zosta przy tej
okazji postawiony w nowy sposb, czy te nie. Chodzi na przykad o prace J. B. Buryego, E.
Steina, A. Piganila, S. Mazzarino, a z pniejszych przede wszystkim A. H. M. Jonesa.
18 Wstp
Badaniom F. Altheima zawdziczamy ogromne poszerzenie horyzontu historycznego, gdy przy
interpretacji upadku Rzymu posuy si on take znajomoci wiata perskiego i arabskiego,
zbada na nowo histori Hunw, a nawet uciek si do porwna z Chinami. Dzieo ycia F. Lota
rzucio nowe wiato na wzajemne przenikanie si wiata rzymskiego i germaskiego. Ile trzeba
by wymieni nazwisk uczonych, gdy mwimy o pochodzeniu ludw germaskich, o ich
wdrwkach i zakadaniu pastw, ilu innych naleaoby wspomnie w zwizku z dziejami
chrzecijastwa i jego spotkania z antycznym pastwem rzymskim. W obrbie nauk historycznych
pojawiaj si coraz. to nowe dyscypliny badawcze. Trzeba uwzgldni zarwno wyniki bada
historii prawa rzymskiego, jak i obfite niwo bizantynistyki, zwaszcza e pragniemy zrozumie
przyczyny podziau wiata antycznego na cz wschodni i zachodni. Naley wreszcie wyranie
podkreli rol archeologii klasycznej i historii sztuki. Te dyscypliny nauczyy nas rozpoznawa
indywidualny charakter wytworw artystycznych tego pnego okresu. W dzieach sztuk
plastycznych pnego cesarstwa, w budowlach i mozaikach Rzymu i Konstantynopola, Trewiru i
Rawenny wida przemian form wyrazu artystycznego. Zrozumielimy, e byoby faszem
mwienie tylko o dekadencji sztuki antycznej. Ludzie owych czasw, zarwno chrzecijanie, jak i
poganie, poznali nowy obraz bstwa i czowieka i dziki temu potrafili w nowy sposb
wypowiada si w sztuce. Pod wpywem tych ustale zaczto o czasach, ktrymi si tu zajmujemy,
mwi w Niemczech jako 0 odrbnym okresie pnego antyku. W ten sposb powrcilimy do
kwestii postawionej na pocztku. Cay proces historyczny, ktry prowadzi od kultury antycznej ku
nowemu ksztatowi ycia Europy Zachodniej, naley przedstawi w kilku istotnych fazach.
Historyk badajcy zjawiska tego rodzaju nie moe ich izolowa. Przemiany kulturowe
obserwujemy take w innych epokach i w innych czciach wiata. Nauki historyczne wraz z
pokrewnymi dyscyplinami, szczeglnie z etnologi i socjologi, od dawna usiuj okreli rnic
midzy kultur prymitywn a kultur wysoko rozwinit oraz uwaniej ledzi powstawanie,
rozwj i upadek spoeczestw cywilizowanych. Nie zdoamy tu wymieni dzie z zakresu historii
powszechnej i socjologii, ktre, poczwszy od xVIII w., pooyy podwaliny pod nauk o formach
kulturowych (morfologi kultur). Przedstawimy tylko nalecych do naszego stulecia pionierw tej
nauki o kulturze, ktrzy w swych genialnych dzieach objanili wanie proces przejcia od kultury
antycznej do zachodnioeuropejskiej - Oswalda Spenglera i Arnolda J. Toynbee. Nie ulega te
wtpliwoci, e niektrzy spord wymienionych wczeniej historykw pozostawali pod wpywem
tej nowej teorii kultury, nawet jeli nie mwi o tym wyranie, albo nawet nie s tego wiadomi.
Aczkolwiek Spengler i Toynbee skrajnie rni si od siebie pogldami i
sposobem dowodzenia, to jednak czy ich to, e patrz na ca ziemi jako na
scen dziejw ludzkich i e uznaj kultury wysoko rozwinite za najwaniejszy
Wstp 19
przedmiot poznania historycznego. Spengler, bdcy pod wpywem koncepcji
witalizmu filozoficznego, pojmuje kultur jako organizm. Czym w naturze s
organizmy rolinne i zwierzce, tym w historii s wysoko rozwinite kultury:
odrbnymi istotami, jednociami obdarzonymi dusz. Wszystkie wytwory tych
organizmw tak zgadzaj si wewntrznie, e ludzie odgrywajcy dziki swej
dziaalnoci jak rol w historii, staj si przejawem, a nawet symbolem kultury,
w ktrej yj. Powstawanie i przemijanie kultur przebiega tak jak rozwj rolin, wedug praw
natury. Na wielkim obszarze rdziemnomorskim i na Bliskim Wschodzie Spengler dostrzega
nastpstwo kultur: egipskiej i babiloskiej oraz antycznej. Do przejaww tej ostatniej,
uksztatowanej przede wszystkim przez Grekw - Spengler nazywa j apollisk - naley to, e
czowiek pojmuje istnienie jako ciao, e poczucie rzeczywistoci zwizane jest z ciaem. Gdy ta I
grecko-rzymska kultura obumara, miejsce jej zaja kultura arabska, czyli magiczna, obejmujca
pierwsze tysiclecie po Chrystusie. Uczestnicy tej kultury przeywaj dramat dziejw jako walk
midzy ciaem a dusz, midzy dobrem a zem. Ta postawa duchowa czy wschodnie
chrzecijastwo, Bizancjum i islam. Spengler dopiero okoo r. 1000 umieszcza narodziny kultury
zachodniej, czyli faustowskiej. To nader krtkie wyliczenie niektrych kultur z ich penego
przegldu zawartego w dziele noszcym tytu Der Untergang des Abendlandes nie pozwala ogarn
bogactwa interpretacji historycznych, poytecznych dla czytelnika, nawet jeli odrzuca on t
morfologi opart na zasadach organicznych. Teoria Spenglera obfituje take w ciekawe wnioski
dotyczce schyku kultury antycznej, aczkolwiek wprowadzenie midzy wiat antyczny a Zachd
dodatkowej epoki zostao w przekonujcy sposb odrzucone przez nauk. i Sprzeciw Toynbeeego
dotyczy nie tylko owej kultury magicznej, lecz take zasadniczych pogldw jego poprzednika, od
ktrego zreszt wiadomie wiele zapoyczy. Toynbee wystpuje przeciwko naturalizmowi w
pojmowaniu kultury, kwestionujcemu twrcze dziaanie czowieka w historii i zaprzeczajcemu
ywotnym zwizkom midzy poszczeglnymi kulturami. Jako zawodowy historyk potrafi on
odwoa si do wiedzy bardziej szczegowej i do obszernej sfery empirycznej. Toynbee widzi
spoeczestwa cywilizowane (societies), ktre wyrniamy posugujc si metodami
historycznymi, jako spoeczne atomy ycia historycznego. Nie prawo natury, lecz przede
wszystkim ludzkie decyzje okrelaj wzrost i rozwj tych spoeczestw. Czowiek w otaczajcej go
przyrodzie i rodowisku historycznym ustawicznie napotyka wyzwania i poprzez swoje reakcje na
nie wpywa na strukturalny rozwj dziejw spoeczestwa.
Przez twrcze zachowywanie tradycji przyczynia si on do rozwoju cywilizacji, a
przez bdne dziaania powoduje jej upadek. Kultura antyczna, czyli - jak nazywa
j Toynbee - spoeczestwo helleskie, wyrosa z cywilizacji staroytnej Krety i
zostaa stworzona przez Grekw w cigu kilku stuleci. W decydujcym
momencie Grecy nie potrafili rozwiza wielkiego
20 Wstp problemu: stworzenia midzynarodowej organizacji (commonwealth) miast-pastw.
Od tego pierwszego niepowodzenia, ktre zdarzyo si jeszcze w czasach wojny peloponeskiej,
zaczyna si upadek kultury antycznej. Wprawdzie Rzymianie .stworzyli dla tego spoeczestwa
pastwo uniwersalne,zgodnie z zasad, e w czasie trwania kadej cywilizacji powstaje jakie
pastwo powszechne, jednak to rzymskie pastw oparte byo na przymusie. W czasach
najwikszej ekspansji terytorialnej Imperium Romanom rozpocz si upadek spoeczestwa z
przyczyn wewntrznych i zewntrznych. Wewntrz pastwa mniejszo musiaa teraz rzdzi
metod przemocy i napotkaa opr caych warstw ludnoci, ktre odwrciy si od pastwa,
poszukujc wyszych wartoci i czcc nowych bogw. Te zbuntowane warstwy, spord ktrych
wymienimy tylko wsplnoty wyznajce wschodnie kulty misteryjne, Toynbee nazywa
proletariatem wewntrznym. W tym samym mniej wicej czasie zaczyna si agresja z zewntrz.
Ludy pograniczne, ktre dotychczas z wdzicznoci przyjmoway dary wyszej cywilizacji,
Trakowie, Scytowie, Arabowie, Germanie, usamodzielniaj si i rozpoczynaj - jako proletariat
zewntrzny - walk przeciwko imperium. Wspdziaanie wrogw wewntrznych i zewntrznych
doprowadza do upadku spoeczestwa. W tej fazie schykowej w obrbie kultury antycznej
powstaje religia uniwersalna - chrzecijastwo. Z Kocioa powszechnego, stanowicego swoiste
stadium rozwojowe kultury, wyaniaj si wskutek twrczego dziaania ludzi, ktrzy teraz doszli do
gosu, nowe spoecznoci. S to: nasza chrzecijaska kultura zachodnia oraz kultura
chrzecijastwa ortodoksyjnego, bizantyska, z odgazieniem w postaci dawnej Rusi.
Nie zamierzamy ustosunkowywa si do caoci A Study of History. W zwizku z nasz prac
naley jednak powiedzie, e Toynbee obdarzy nas bardzo owocnymi mylami, dotyczcymi
zarwno istoty kultur w ogle, jak i metamorfozy kultury antycznej. Jeli uznamy za zadanie
historii nie opis stanu, ale przedstawienie dynamicznego procesu, musimy przyjrze si temu, jak
ludzie w czasach od Septymiusza Sewera do Chlodwiga swymi decyzjami i dziaaniami wytyczali
bieg dziejw kultury, a zarazem mu podlegali. Musimy zbada, jak przeciwnoci wewntrzne i
zewntrzne - twrcze rozumienie wiata i dynamizm modych ludw - wstrzsny dawnym
spoeczestwem i pooyy podwaliny pod nowy porzdek. Rzecz polega na tym, czy dostrzegamy,
jak z gleby antycznego wiata wyrastaj mode pdy naszej zachodniej kultury.
CZ PIERWSZA
KRYZYS WIATA ANTYCZNEGO W III WIEKU
Rozdzia pierwszy
PASTWO, SPOECZESTWO I GOSPODARKA

Analiza wiata antycznego, jego struktury politycznej i spoecznej oraz kultury duchowej w III
wieku niech nam posuy jako ekspozycja owego dramatu, ktry przedstawia upadek Rzymu i
powstanie nowej kultury. Rol protagonistw w tym dramacie graj stale cesarze. Nieubagany los
doprowadzi do tego, e lud rzymski traci wadz polityczn w miar podboju obcych krajw i
podporzdkowywania ich sobie. Ju u schyku republiki zgromadzenie ludowe stao si narzdziem
wielkich dziaaczy politycznych.
Kiedy August po dugich wojnach domowych doprowadzi do pokoju w Rzymie
i w imperium, uczyni partnerem wadzy cesarskiej nie rzymsk spoeczno
obywatelsk, lecz senat, organ polityczny nobilitas. Czonkami tego zgroma-
dzenia byli wysocy funkcjonariusze wywodzcy si spord arystokratycznych
wacicieli ziemskich i zawodowo uprawiajcy polityk. Zwyciski August odj
senatowi peni wadzy i podzieli si z nim, przynajmniej formalnie, kierowaniem
sprawami politycznymi. Czonkowie stanu senatorskiego objli najwysze stanowiska w
administracji prowincji i dowdztwie armii. Zgromadzeniu ludowemu pozostawiono bardzo
nieznaczn rol, a wkrtce potem w ogle znikno ono ze sceny politycznej. Tylko zamoni
obywatele, stan ekwitw, ktry zajmowa drugie miejsce w hierarchii imperium, zostali wcignici
do suby cesarskiej, z pocztku pojedynczo, a nastpnie powszechnie, zapewniajc obsad cile
okrelonych urzdw w administracji i stanowisk oficerskich. Ten ustrj wprowadzony przez
Augusta by kompromisem: monarchia otrzymaa form wadzy z mandatu i zachowywaa resztki
republikaskiej wolnoci - wydawao si, e pogodzono rzdy autokratyczne z wolnoci obywateli
(principatus et libertas).
24 Kryzys wiata antycznego w III wieku
Zadziwiajce jest, e wymylny system pryncypatu mg trwa przez ponad 200
lat. Zreszt ju do wczenie ustrj ten zacz si w pewnym stopniu
przeksztaca. Przy kadej zmianie panujcego powstawa problem, czy senat ma
jeszcze dosy wadzy i autorytetu, by powoa nowego wadc, a przynajmniej
zatwierdzi go. Niektrzy cesarze prowadzili z krnbrnym senatem otwart
wojn i faworyzowali stan ekwitw jako partnera w administrowaniu pastwem i
dowodzeniu armi. Stan senatorski uleg gbokim przemianom. Niektre rody
arystokracji miasta Rzymu i Italii wymary, inne wykruszyy si, przeciwstawiajc
si cesarzom. Na to miejsce wdary si rodziny arystokratyczne z prowincji - ich przedstawiciele
osignli wysokie urzdy i miejsca w senacie. Przede wszystkim udao si to honoratiores z miast
rzymskich w Galii i Hiszpanii, ale take przedstawicielom elity miejskiej greckiego Wschodu. Tym
zrnicowanym senatem II wieku atwo byo manipulowa. Jeszcze Antoninus Pius i Marek
Aureliusz uwaali za wskazane respektowa senatorskie ambicje, Kommodus okazywa ju
senatowi jawne lekcewaenie. Tymczasem stale rosa wadza polityczna armii. Przy zmianie
wadcw inicjatywa naleaa z pocztku do kohort pretoriaskich - stacjonujcych w Rzymie
oddziaw gwardii. Pniej silne armie, strzegce zagroonych granic imperium, prboway
wynosi na tron swoich wodzw. Wreszcie, gdy wojna wesza w stan permanencji, legiony miay
w sprawie nastpstwa tronu wicej do powiedzenia ni patres z kurii rzymskiej.
Cesarze z dynastii Sewerw wycignli wnioski z tej nowej sytuacji. Zaoyciel
dynastii, Septymiusz Sewer (193-211), pochodzi ze zromanizowanej rodziny z
miasta Lepcis w Trypolitanii, jego maonka Julia Domna naleaa do
znakomitego rodu kapaskiego z miasta Emesa w Syrii. Z maestwa tego
zrodzili si Karakalla i Geta, a po ich mierci na tron cesarski wstpili
potomkowie syryjskiej gazi dynastii. Jest we wspczesnej nauce kwesti
sporn, jak dalece naturalne cechy narodowoci, ktre poczyy si w tym
domu cesarskim, odbiy si na polityce owych wadcw. Naley jednak uzna za
pewne, e pochodzenie cesarzy z rodzin, ktre pierwotnie byy punickie i
syryjskie, uatwiao odchodzenie od starorzymskiej tradycji i otwierao drog ku
monarchii absolutnej. Zreszt nadrzdnym celem miaych reform pozostawao
zabezpieczenie cesarstwa na caym jego obszarze, od rzymskiego vallum w
pnocnej Anglii a po Mezopotami, now prowincj na wschd od grnego
Eufratu. Zgodnie z tym celem uznano nie senat, lecz armi za gwn podpor
cesarstwa, cho wiele jeszcze brakowao do zaakceptowania przez senat
powoywania cesarzy przez wojsko. Przedstawiciele stanu ekwitw otrzymali
dostp do najwyszych namiestnictw i dowodzenia legionami. W obrbie
legionw sta si moliwy awans od szeregowca do centuriona, a nastpnie do
stanu ekwitw. Zwikszono liczb legionw, legionistom podniesiono od,
sub w obozach wynagradzano rnymi przywilejami, tak i w prowincjach
nadgranicznych obok ludnoci cywilnej pojawi si teraz nowy, zakorzeniony w
terenie, stan

Pastwo, spoteczestwo i gospodarka 2S onierski. Przekaz rdowy mwi, e Septymiusz Sewer
mia na ou mierci w Eburacum da swym synom rad: Trzymajcie si razem, wzbogacajcie
onierzy, o reszt nie dbajcie !
To zmilitaryzowane cesarstwo byo jako instytucja obwarowane prawami i uwicone przez religi.
Ustawodawstwo cesarskie powstawao niezalenie od senatu. Doradztwo przy cesarzu byo w
zasadzie spraw uczonych prawnikw - z tej rady pastwa (consilium principis) wychodziy
dekrety cesarskie (constitutiones). Znakomici juryci owych czasw zostawali, zazwyczaj wraz z
otrzymaniem urzdu praefectus praetorio, wpywowymi doradcami, a nawet zastpcami
panujcego. Za Septymiusza Sewera rol t odgrywali Plaucjan i Papinian, potem zastpili ich
Ulpian i Paulus. Ludzie ci, ktrzy mieli przywilej wydawania wicych opinii w spornych
kwestiach prawnych (ius publice respondendi), stworzyli te liczne teksty prawnicze. Jak widzimy
z Digestw, naukowej czci zestawionego przez cesarza Justyniana Corpus iuris, prawnicy owych
czasw w swych miarodajnych dzieach nie referowali zasad prawnych, lecz zajmowali si
poszczeglnymi, wybranymi z rzmysem przypadkami. Poprzez dziaanie oparte na
egzemplifikacji dopasowywali nauk prawa do zmian zachodzcych w instytucjach i pogldach.
Ich dzieem jest stworzenie klasycznego prawa rzymskiego. W jego ramach wadza absolutna
monarchw znalaza uzasadnienie prawne, obywatelom za jako pierwszoplanowe zadanie
wyznaczono sub pastwu. Wida tu wyran zmian w stosunku do pryncypatu Augusta.
Wadca, obecnie naczelny wdz olbrzymiej armii podporzdkowanej wycznie jemu, jedyny
ustawodawca w pastwie, waciciel wikszej czci dobrej ziemi uprawnej w imperium, sta
wysoko ponad ogem obywateli, a nawet w ogle ponad wiatem ludzi i odbiera formalnie cze
jako istota boska. Odtd nie tylko cesarze, ktrzy doznali pomiertnej apoteozy (divi imperatores),
zajmowali w kulcie pastwowym miejsce obok bogw. Teraz rwnie yjcym wadcom skadano
ofiary. Poddani nazywali cesarza naszym panem, naszym bogiem, dom cesarski nazywa si
domus divina, a wszystko, co wizao si z cesarzem, okrelano jako wite. W tym kulcie
panujcego i jego domu spotkao si wiele z tego, co mieszkacy Wschodu, Grecy i Rzymianie
wnieli do czci oddawanej ludziom obdarzonym wadz i potg ducha: wyobraenie o bogu-krlu,
opromienienie boskoci osobowoci twrczej, oddanie wobec ojca ojczyzny. Nie ulega
wtpliwoci, e w tym obfitujcym w kryzysy stuleciu, w ktrym ludzie musieli na co dzie
odczuwa zaleno od si wyszych, pojawio si w kulcie cesarskim take nieco rzeczywistej
pobonoci.
W caym imperium dawao si odczu oddziaywanie nowej monarchii.
Militaryzacja cesarstwa przynosia korzyci, a zarazem zagroenia. Wadcy,
ktrzy wyszli z szeregw wojska, uwaali obron pastwa i pokonanie
najedcw za swoje yciowe zadanie. Jak jednak mona byo zapobiec
powoywaniu do godnoci cesarskiej coraz to nowych ludzi wedug widzimisi
26 Kryzys wiata antycznego w III wieku onierzy? Czsto dochodzio do tego, e ktra z armii
stacjonujcych na granicach przeciwstawiaa panujcemu cesarzowi wasnego dowdc. Historia
III wieku zna bardzo wielu krtko panujcych wadcw, ktrzy zwalczali si nawzajem. W drugiej
poowie stulecia zapanowaa anarchia wojskowa i trzeba byo potem wielkich wysikw, eby
przywrci stabilno wadzy. Jeszcze trwalsze byy konsekwencje zmiany statusu poddanych w
duchu reform seweriaskich. Absolutyzm wyrwna wiele rnic midzy krainami i warstwami
spoecznymi. Nie tylko odj on senatowi cz wadzy politycznej: odtd take Rzym jako miasto
rezydencjonalne cesarzy i Italia jako kraj obywateli rzymskich nie korzystay ju z dawnego
pierwszestwa przed prowincjami zamieszkanymi przez nieobywateli, przez cudzoziemcw
(peregrini). Rwnie w Rzymie, uwiconym orodku wolnoci obywatelskiej, cesarz zacz
uywa tytuu prokonsula, ktry wyraa jego najwysz wadz wojskow. Septymiusz Sewer nie
mia adnych oporw przed sprowadzeniem na stae do Italii, i to w poblie Rzymu, jednego z
legionw. Przedtem dostarczanie onierzy i oficerw do oddziaw gwardii byo przywilejem
Italii, teraz dostp do tej formacji uzyskali take Ilirowie i mieszkacy Wschodu.
To zrwnanie prowincji z Itali pooyo kres polityce, ktra od czasw Cezara i Augusta uznawaa
dobrobyt poszczeglnych krain za nadrzdny cel administracji. Od samego pocztku dewiz
cesarzy byo nie upi prowincji, w stylu grabiey uprawianych przez namiestnikw
republikaskich, lecz dalekowzrocznie rozwija siy ekonomiczne tych krajw i dawa ludziom
mono awansu do klasy obywateli. Znaleziono wiele sposobw zagodzenia rnic midzy
obywatelami a poddanymi (cives - peregrini). Najbardziej przyczynio si do tego zakadanie miast.
W prowincjach wschodnich Rzym kontynuowa sprzyjajc miastom polityk krlw
hellenistycznych. Na Zachodzie Cezar i August zaoyli wiele miast zamieszkanych przez
obywateli (coloniae). Te wsplnoty, czsto osady wysuonych legionistw, stay si orodkami
krzewienia jzyka aciskiego i rzymskiego stylu ycia w prowincjach. W Hiszpanii znamy
nastpujce kolonie: Hispalis (Sewilla), Corduba (Kordoba), Augusta Emerita (Merida) i
Caesaraugusta (Saragossa), w Galii Lugdunum (Lyon), Augusta Raurica (Augst), Aventicum
(Avenches) i - waniejsz potem ni wszystkie inne - Augusta Treverorum (Trewir). Nad Renem
Ara Ubiorum bya z pocztku obozem legionowym, ale po przesuniciu wojsk osada ta zyskaa
rang kolonii (Colonia Claudia Agrippinensium - Kolonia). Do tych wczesnych kolonii naley
prawdopodobnie take Augusta Vindelicum (Augsburg). W Brytanii powstay cztery kolonie tego
samego typu:
Camulodunum (Colchester), Lindum (Lincoln), Glevum (Gloucester) i Eburacum (York); w
Londinium (Londyn) obok castellum powstao osiedle cywilne o mieszanej ludnoci. W Afryce
wyrniaj si Thamugadi (Timgad) i Cuicul (Demila). Wymienilimy tutaj tylko najwaniejsze
kolonie wojskowe.


Pastwo, spokeczestwo i gospodarka 27
Ale urbanizacji suyli nie tylko legionici, lecz take onierze jednostek
pomocniczych (auacilia), pochodzcy z ludw podbitych i zwalniani po odbyciu
dugiej suby, ju jako obywatele rzymscy. Rwnie oni powikszali liczb
nowych obywateli w prowincjach i wszdzie, gdzie si osiedlali, dziaali na rzecz
polityki cesarskiej, zmierzajcej do unifikacji pastwa. Ponadto wiele miast prowincjonalnych
uzyskiwao, krok za krokiem, awans w statusie prawnym. Czsto droga do tego wioda przez
nadanie im prawa latyskiego (ius Latii), ktre formalnie stanowio stopie do civitas Romana.
Przy romanizacji warstw wyszych mona czsto zaobserwowa nastpujc metod: notable miast
prowincjonalnych otrzymywali dla siebie i dla swych potomkw obywatelstwo rzymskie, jeli
przez kilka pokole sprawowali urzdy miejskie i czonkostwo rady i jeli zasuyli si dla sprawy
Rzymu. W ten sposb coraz wicej mieszkacw prowincji otrzymywao obywatelstwo rzymskie.
Obok tych planowych dziaa zwizanych z nadawaniem obywatelstwa niepostrzeenie nastpowa
proces romanizacji prowincji poprzez szerzenie si w nich rzymskich poj prawnych i rzymskiej
praktyki prawnej. Nauka o historii prawa rzymskiego z naciskiem podkrela ostatnio ten proces.
Gdy w prawie nowoczesnym za norm uwaa si przynaleno do jednego okrelonego pastwa,
to obywatelstwo rzymskie dopuszczao wsplnot prawn z obcymi pastwami i miastami.
Obywatele obcych miast w prowincjach mogli wic otrzyma obywatelstwo rzymskie bez utraty
dotychczasowych praw. Rozumie si, e miasta prowincjonalne, ktre wrd swych mieszkacw
liczyy wielu honoratiores wyrnionych obywatelstwem rzymskim, przyjmoway do swego
lokalnego prawa (do ktrego nie wtrca si namiestnik) coraz wicej rzymskich ustaw i
zwyczajw prawnych. Mogo to nastpowa tym atwiej, e rzymskie sdownictwo i
prawoznawstwo ju od schyku republiki rozwino instytucje prawa prywatnego i prawa
procesowego, ktre jednakowo obowizyway obywateli i poddanych w sferze okrelanej jako ius
genoum (prawo narodw). W tym samym kierunku zmierzao te rozszerzanie przez cesarzy
niektrych ustaw, pomylanych pierwotnie dla Rzymu i Italii, take na prowincje, na przykad
ustaw dotyczcych kurateli i traktowania niewolnikw. Poprzez tego rodzaju wspuczestnictwo
obywateli i poddanych upowszechniao si prawo rzymskie, a ycie prowincji podporzdkowywao
si rzymskim ustawom i zwyczajom.
Ten dugi proces romanizacji znalaz wspaniay epilog w Constitutio Antoniniana
z r. 212, ustawie cesarza Marka Aureliusza Antonina, ktrego nazywamy jego
artobliwym przezwiskiem Karakana (od caracalla, dugi galijski paszcz bez
rkaww-przyp. red.). Wolno urodzeni poddani z prowincji otrzymali
obywatelstwo rzymskie. Dziaanie tego edyktu cesarskiego jest szczeglnie
widoczne w Egipcie. W tym kraju, w ktrym przechoway si w piasku
pustynnym zapisane na papirusie akta administracji, pojawiaj
28 Kryzys wiata antycznego w III wieku si tubylcy noszcy gentilicium, imi rodowe, cesarza -
Aureliusz. Jednake wida i drug stron medalu: prowincje dalej maj paci trybut. Moliwe - a
nasze rda mwi to wyranie - e impulsem do wydania ustawy byy dla Karakalu wzgldy
fiskalne. W kadym razie nowo kreowani obywatele w prowincjach mieli obok zwykych trybutw
paci teraz jeszcze nalenoci podatkowe obciajce dawnych obywateli, szczeglnie za podatek
spadkowy i od wyzwole. Nie zmienia to jednak faktu, e poprzez to powszechne nadanie
obywatelstwa rzymskiego cakowicie dopenio si rozpoczte ju dawno dzieo zrwnania w
prawach Italii i pozostaych prowincji. Prawo rzymskie przyjto teraz powszechnie. Obok niego
pozostaj w mocy liczne lokalne systemy prawne, w znacznym stopniu dostosowane ju do
obyczaju rzymskiego; ich zgodno z prawem rzymskim zostaa teraz uznana w sposb formalny.
Niesuszne byoby jednak zaoenie, e po owym zrwnaniu obywateli i poddanych nastpio pene
ujednolicenie prowincji. W krajach zhellenizowanych dalej istniaa tradycja prawna uksztatowana
od stuleci. Podobnie utrzymywa si na caym Wschodzie jzyk grecki - w miastach mwiono nim
wszdzie, nie tylko w Grecji i Macedonii, ale rwnie w Azji Mniejszej i w Syrii, w Egipcie i w
Cyrenajce. Mieszkacy miast w tych krajach pomimo wojen, epidemii i konfiskat zachowywali
greck kultur i wyksztacenie. Co do twrczoci literackiej, to w caym III wieku widzimy
przewag Grekw nad acinnikami. Dziea historyczne tego czasu napisali Grecy: Kasjusz Dion i
Herodian. Pniej zobaczymy, jak filozofia grecka zdoaa w tym stuleciu jeszcze raz zawadn
caym imperium rzymskim. Co prawda jzyk grecki, tak jak caa cywilizacja miejska, zatrzymywa
si na granicy, ktr stanowiy kresowe prowincje wschodnie. W rodkowej Anatolii, w Galacji,
miejski sposb ycia z trudem torowa sobie drog; jzyk celtycki istnia tam co najmniej do IV
wieku. W Syrii obok greckiego jzyka administracji zachoway si miejscowe dialekty, a na
obszarach przygranicznych jzyki aramejski i arabski zdobyway cigle nowe tereny. Ludno
wiejska w Egipcie zachowywaa jzyk odziedziczony po minionych tysicleciach. Jeli jeszcze
pomylimy o wielkim znaczeniu, jakie pomimo rozpowszechnienia jzyka greckiego i prawa
rzymskiego zdobyy daleko poza sw ojczyzn kulty orientalne, to stwierdzimy niezbicie
zrnicowanie regionalne ycia kulturalnego w prowincjach wschodnich.
Jedynie w prowincjach zachodnich romanizacja odniosa zdecydowany sukces. Tu jzyk aciski
zdoby przewag, miejski sposb ycia zosta przyjty przez wszystkie warstwy, a religijne i
artystyczne rodki wyrazu, stosowane przez mieszkacw prowincji, ktrzy stali si obywatelami,
nosiy cechy rzymskie.
Odnosi si to gwnie do Galii i Hiszpanii, nastpnie do duych czci Afryki
Pnocnej, przede wszystkim do dzisiejszej Tunezji i czci Algierii; mniejszy by
sukces romanizacji w Brytanii i w prowincjach germaskich. Naturalnie rwnie w strefach
najwikszej romanizacji utrzymyway si jakie resztki miejscowego jzyka i sposobu ycia. W
Galii wielu ludzi nadal nosio imiona celtyckie.
Pastwo, spoteczestwo i gospodarka 29
Niemao mieszkacw Galii i Hiszpanii uywao dwch jzykw, i to przede wszystkim za ich
spraw jzyk aciski terenw zachodnich uzyska pewne szczeglne zabarwienie prowincjonalne.
W odlegych okolicach Galii i Brytanii jzyk celtycki zawsze pozosta ywy, w Afryce nie zaniky
jeszcze punicki i libijski - nie mwic ju o przetrwaniu dawnych pogldw religijnych i
zwyczajw kultowych. Cho te rezerwaty maj oczywist wymow, istotnym rezultatem procesu
historycznego pozostaje tak gboka romanizacja Hiszpanii i Galii, e kraje te bd pniej mogy
oprze si wpywowi najedcw germaskich.
Zdumiewajce jest powodzenie rzymskich dziaa take na terenie niektrych prowincji
naddunajskich. Romanizacja bya tam przede wszystkim dzieem armii rzymskiej, ktra miaa za
zadanie strzec granicy w warownych obozach i w licznych maych fortach (castella). Poprzez
sub wojskow cae plemiona panoskie i iliryjskie zostay pozyskane dla Rzymu. Wojska
rekrutujce si z tej ludnoci tworzyy w III i jeszcze na pocztku IV wieku rdze armii rzymskiej .
Nic wic dziwnego, e te legiony w czasach, w ktrych powoywanie cesarzy przypado w udziale
wojsku, mogy zawsze wynie na tron swych dowdcw. Owi cesarze pochodzenia iliryjskiego i
panoskiego, jak wykazay badania A.
Alfldiego, wroli cakowicie w rzymski sposb mylenia, a nawet stali si od
poowy III wieku rzecznikami rzymskiej idei imperialnej i wnieli istotny wkad w
przezwycienie anarchii politycznej i kryzysu gospodarczego. Poeta Rutyliusz Namacjanus
jeszcze w V wieku opiewa osignicia panowania rzymskiego. Roma, jak powiada, z daa
rnorodnemu wiatu wielu ludw jedn ojczyzn, uczynia panowanie dobrodziejstwem dla
poddanych, a poprzez wczenie zwycionych w obrb dziaania swego prawa przeksztacia cay
okrg ziemski w jedn wsplnot. Moemy zgodzi si z t pochwa o tyle, e zjednoczenie
ludw i wsplnota prawna rzeczywicie stay si faktem. Ale jakich ofiar to wymagao! Ludy
utraciy wolno, miastom odjto samorzd. W tej caoziemskiej ojczynie zaniko polityczne
samookrelenie obywateli. Ludzie w Galii i Syrii mogli teraz y wedle prawa rzymskiego, ale w
imi absolutyzmu odebrano ogowi obywateli wspuczestnictwo w wielkich decyzjach
politycznych. Byo to tym bardziej godne poaowania, e na pocztku okresu cesarstwa uczyniono
wielki wysiek w kierunku politycznego wspdziaania poddanych w prowincjach.
Wysiek w zasuguje na szczegln uwag. W wikszoci prowincji zachodnich istniao od
czasw Augusta zgromadzenie prowincjonalne, rodzaj sejmiku wzorowanego na hellenistycznych
zwizkach miast. Miasta i ludy mogy wybiera przedstawicieli i wysya ich do rady (concilium),
ktra zbieraa si zazwyczaj raz do roku. Najpierw widzimy takie zgromadzenie delegatw miast w
prowincji Azji (Commune Asiae). W Galii gminy z trzech prowincji, powstaych na terenie
zdobytym przez Cezara, utworzyy w Lyonie Concilium Galliarum.
Inne kraje otrzymay podobne instytucje. Do zada
30 Kryzys wiata antycznego w III wieku tych zgromadze naleao z pocztku obchodzenie
uroczystoci zwizanych z kultem cesarskim, w czasie ktrych dawano wyraz jednoci wszystkich
prowincji i ludw, a potem take omawianie kwestii politycznych i administracyjnych dotyczcych
mieszkacw prowincji. Istniao take, niezalenie od centralnych urzdw pastwowych,
przedstawicielstwo prowincji u boku cesarza. Nasze rda, przede wszystkim inskrypcje i zabytki
archeologiczne, mwi do duo o dziaalnoci tych zgromadze prowincjo-nalnych. Na
pierwszym miejscu znajduje si kult cesarski, budowa wity, skadanie ofiar, organizacja
igrzysk. Nie brak jednak wiadectw pewnej specyficznej dziaalnoci politycznej. Zgromadzenia
mogy z pominiciem namiestnika przedstawia wasne sprawy cesarzowi. Mogy te specjalnymi
uchwaami ustosunkowywa si do urzdowej dziaalnoci gubernatorw, na przykad uchwala
dla nich zaszczyty albo wnosi skargi przeciw nim i domaga si procesu. Wiadomo, e delegaci
prowincjonalni sprawowali, w ograniczonym zakresie, kontrol nad namiestnikami i e niekiedy
mogli poskromi naduycia.
Na tym jednak koczy si historyczna rola zgromadze prowincjonalnych -
inicjatywa, na ktr im pozwolono, nie rozwijaa si dalej. Aczkolwiek owe
concilia umocniy wewntrzn jedno prowincji, jednake nie stay si organami
samostanowienia. Gbsz przyczyn tej zaskakujcej powcigliwoci delega-
tw naley zapewne widzie w tym, e notable prowincjonalni wanie poprzez
rol, ktr dane im byo odgrywa w subie cesarza, zostali cakowicie
pozyskani dla Rzymu. Byli bardziej nastawieni na sprawy wiatowego
mocarstwa ni na sprawy okrgu czy miasta, z ktrego pochodzili. Byli bardziej
zainteresowani przebyciem rzymskiego urzdniczego cursus honorum ni
poszerzeniem praw wasnej gminy. Take w tej instytucji widoczny jest sukces
rzymskiej polityki imperialnej. W III wieku wida wyranie, jak concilia upadaj,
gdy lokalne siy w miastach i na wsi ~-szdzie ulegy wtedy prawie cakowitemu wyczerpaniu.
Naley te pamita o tym, e nakady pienine zwizane z urzdowaniem w concilium spaday
cakowicie na jego czonkw. Jest oczywiste, e te ogromne wydatki nie mogy nie stanowi
wielkiego ciaru w czasach powszechnego kryzysu gospodarczego. Tak concilia pady ofiar
powszechnego uboenia. Gdy odrodziy si w czasach po Dioklecjanie, w nowych, bardzo
zmniejszonych prowincjach, nie byy ju przedstawicielstwami plemion i ludw, ale raczej
pastwowymi organami administracyjnymi. Szczeglna rola, jak w instytucji tych zgromadze
odegraa arystokracja prowincjonalna, nasuwa myl, by bliej przyjrze si strukturze
spoeczestwa i gospodarki.
Wynikiem sprzyjajcej miastom polityki cesarskiej byo to, e w cigu dwch
pierwszych stuleci moga si w miastach Wschodu i Zachodu wytworzy
warstwa zamonych obywateli. T warstw obywateli miast moemy uzna za
stan redni

Pastwo, spoeczestwo i gospodarka 31 w strukturze spoecznej pastwa - po stanie senatorskim,
ktry utraci wadz polityczn, ale zachowa bogactwo, i po stanie ekwitw, do ktrego cigle
napywali najskuteczniejsi dorobkiewicze. Przywilejem zamonych rodzin byo obejmowanie co
roku urzdw miejskich i zajmowanie miejsc w radzie miejskiej (curia). Nazwiska rodzin
mogcych uczestniczy w radzie wpisywano do specjalnego rejestru (album decurionum). Przez
dugi czas ci zamoni obywatele ponosili due nakady finansowe zwizane z urzdami miejskimi -
czy to w koloniach, czy w orodkach prowincjonalnych - i czynili to z powiceniem i dum.
Poniewa wasne dochody miast nie wystarczay na wydatki publiczne, cigle trzymano si starej
reguy, e osobisty majtek zobowizuje do wiadcze na rzecz miasta.
Przede wszystkim chodzio 0 ogromne koszty budowli, ktre stanowiy charakterystyczn cech
miast i miay unaoczni kademu przybyszowi, jak dalece powiodo si naladowanie w prowincji
wielkiego pierwowzoru, miasta nad miastami - Rzymu. Pomimo rnic lokalnych ustalia si
pewna norma ksztatowania architektonicznego osiedli miejskich. Wok rynku (agora albo forum)
znajdoway si budowle publiczne: ratusz (curia), hala sdowa i handlowa (basilica), ulice
kolumnowe, witynie bogw, a wrd nich czsto Kapitol (Capitolium) dla trzech najwyszych
bstw religii rzymskiej. W wikszym miecie nie mogo zabrakn teatru, amfiteatru i cyrku, a
take budowli szkolnych i bibliotecznych, sportowych (gymnasia) i aziebnych (thermae). Nawet
budowa i utrzymanie piercienia murw byo do czsto spraw zamonych obywateli. We
wszystkich czciach imperium rzymskiego po dzi dzie ruiny wiadcz o zamiowaniu bogatych
rodzin do budownictwa i o rozkwicie ycia miejskiego. U stp ateskiego Akropolu wznosi si
Odeon, wspaniay budynek przeznaczony do widowisk muzycznych i dramatycznych, jedna z
licznych fundacji bogatego Ateczyka Heroda Attyka, mecenasa sztuk i opiekuna artystw. W r.
127 by on archontem w swym miecie rodzinnym, a w 143 zosta rzymskim konsulem. W
Trewirze i okolicach tego miasta jeszcze w III wieku wzniesiono pikne pomniki grobowe,
ozdobione reliefami w zupenie malarskim stylu, nadzwyczaj realistycznie oddajcymi ycie
zamonych obywateli, zwaszcza kupcw: widniej tam statki na Mozeli wiozce beczki z winem,
chopi-dzierawcy wpacajcy czynsz i sceny ze szkoy. Nie mniejsze ni koszty budowli byy
wydatki na powtarzajce si w cigu kadego roku obrzdy ofiarne, wita i igrzyska. Przy kadej
wityni byy kolegia kapaskie i skadano ofiary, a kady gimnazjon urzdza zawody.
Najdrosze jednak byy liczne igrzyska publiczne, w ktrych znajdowaa wyraz
kipica w miastach rado ycia, silniejsza od wojen i kryzysw. Imprezy te
peniy te pewn dodatkow funkcj, a mianowicie usuway na krtk chwil
rnice klasowe wynikajce ze stanu posiadania i tuszoway uciliwoci
cywilizacji miejskiej. Podobnie jak w Rzymie zaspokajano najubosze warstwy
chlebem i igrzyskami, tak ~i w kadym wielkim miecie istnia zwyczaj
32 Kryzys wiata antycznego w III wieku utrzymywania przy yciu ubogiego i prniaczego
proletariatu hojn jamun. Nie stawiano szczeglnie wysokich wymaga duchowych temu, co
wystawiano na scenie lub pokazywano na arenie. W teatrach rzadko ju grywano dramaty, program
wypeniay raczej pantomimy, w ktrych przy akompaniamencie fletu i liry przedstawiano miostki
dawnych bogw lub inne pikantne tematy. Towarzyszyy temu czsto tace solowe i wstawki
baletowe. Wielkie namitnoci budziy wycigi rydwanw w cyrku. Wonice pokonywali dug,
wsk bieni na dwukoowych wozach zaprzonych w cztery konie, a zwycizcy przyjmowani
byli burzliwym aplauzem tumw.
Czysto rzymskim pomysem byy igrzyska w amfiteatrze, ktre pomimo krytyki
rozpowszechniy si te w wiecie greckim. Na wzr rzymskiego Koloseum
kade wielkie miasto budowao sobie amfiteatr. Miasto obozowe Carnuntum nad
Dunajem miao dwa amfiteatry, miasto Thysdrus (El Dem), pooone na
poudnie od Kartaginy, niedaleko od wybrzea, zdobyo si na ogromny
budynek dugoci 148 m, szerokoci 122 m i wysokoci 36 m, mieszczcy 60
000 osb. W amfiteatrze zaspokajano dzikie namitnoci, towarzyszce
zwycistwom i klskom. Tu wystpowali w walce na mier i ycie gladiatorzy,
wprawni szermierze, czsto rekrutujcy si z niewolnikw i przestpcw,
uzbrojeni wmiecie i rnorodn inn bro. Ogoszenia na murach miejskich
zapowiaday igrzyska, tumy napyway, ledziy walki z ciekawoci i
znawstwem, rozkoszoway si przelewem krwi. Wreszcie pokonany prosi o
ask i organizator igrzysk, a czsto sam lud, mia rozstrzyga o tym, czy naley
z nim skoczy, czy darowa mu ycie. Amfiteatr by te miejscem oww na
dzikie zwierzta. Przywoono je z Afryki, ale take z krajw pnocnych: Iwy i
tygrysy, pantery i lamparty, sonie, niedwiedzie i ubry czy tury. Z godnymi
zwierztami walczyli wyszkoleni owcy, ktrzy musieli zowi albo zabi bestie,
jeli nie chcieli zosta przez nie rozszarpani. Take przestpcy, a czasem ludzie
skazani niewinnie, byli zmuszani do tych walk, jeli chciano zamieni ich egzekucj w wito dla
ludu. Wydatki na te brutalne widowiska byy ogromne. Samo zobycie zwierzt, ich transport i
utrzymanie pochaniao olbrzymie sumy, a zawsze zwierzta byy tym bardziej podane, im
bardziej byy egzotyczne. Jeszcze okoo r. 400 wybitny senator rzymski Symmachus,
przygotowujc igrzyska dla swego syna, wysa niezliczone listy do przyjaci i wyda okoo 2000
funtw zota, by sprowadzi rzadkie zwierzta i dowiadczonych owcw. Kiedy szukamy rde
bogactwa tych senatorskich rodw i prowincjonalnych kuriaw, to na pierwszym miejscu
znajdujemy dochody z uprawy roli.
Potwierdzi to M. Rostovtzeff w swym wspaniaym studium powiconym
gospodarce imperium rzymskiego. Od niepamitnych czasw za najlepsz
legitymacj przynalenoci do starej czy nowej arystokracji uchodzio lokowanie
pienidzy w nieruchomociach ziemskich. Cesarz i senatorowie miasta Rzymu
posiadali grunty we wszystkich prowincjach, arystokracja municypalna
zawadna ca ziemi w pobliu miast. Rentowno rolnictwa bya przez dugi
Pastwo, spoeczestwo i gospodarka 33 czas wysoka, jednak wykazywaa due rnice zalenie
od jakoci gruntu i formy uprawy. W Italii dominowaa teraz uprawa zboa. Take w Egipcie i w
Afryce roso zboe, ktrego potrzebowao ogromne miasto, jakim by Rzym. Upraw oliwek i
winoroli spotykamy czciowo w Italii, nastpnie na terenach Grecji, przede wszystkim jednak w
Hiszpanii i na poudniu Galii. Poniewa hodowla byda nie bya szczeglnie rozwinita na caym
obszarze rdziemnomorskim, brakowao naturalnego nawozu. Sztuczne nawoenie nie
wystarczao. Ten niedostatek musia by wyrwnywany przy uprawie zb przez wielokrotne
oranie pl. W krajach o klimacie rdziemnomorskim zawsze istniao niebezpieczestwo
wysychania gruntu w lecie. Take przed tym prbowano si broni, stosujc gbok ork.
Podobnie uprawa oliwek i winoroli wymagaa cigego gbokiego spulchniania gruntu dla
zachowania wody.
Tak wic we wszystkich gaziach rolnictwa nieodzowny by powany nakad
pracy. Nawet w okresach, w ktrych wacicielom nie brakowao energii i kiedy
mogli oni powiksza swj majtek dziki corocznym niwom, cakowita
produkcja rolnictwa nie bya wystarczajca, by unikn okresw godu,
zwaszcza w czasach nieurodzaju i wojen. Katastrofalne byo to, e wyposaenie
techniczne rolnictwa, pug i inne narzdzia, nie ulegao ulepszeniom. Przy takiej
intensywnoci uprawy atwo zrozumie, e w wielkich dobrach czsto nie byo do siy roboczej.
Dopyw niewolnikw zmniejszy si, poniewa od dawna wojny nie dostarczay tylu jecw, co w
czasach republiki. Wprawdzie nastpowa te naturalny przyrost liczby niewolnikw w obrbie
samego stanu niewolnego, ale daleki on by od potrzeb. W tej trudnej sytuacji waciciele ziemscy
ju w dwch pierwszych stuleciach zaczli stara si o innego rodzaju tani si robocz. Sami
uprawiali w swych rozlegych dobrach tylko najlepsz ziemi, a kawaki gorsze ,i bardziej
oddalone od wasnej rezydencji wydzierawiali chopom w postaci dziaek. Tych dzierawcw
nazywano coloni, ktry to wyraz pierwotnie oznacza chopw-osadnikw w ogle. W
nowoczesnej nauce ten system gospodarki rolnej nosi nazw kolonatu. Mona uzna za pewne, e
taki rodzaj gospodarowania w wielkich majtkach i zapewniania sobie si produkcyjnych przeszed
do zachodniego obszaru rdziemnomorskiego z krajw pozostajcych pod panowaniem krlw
hellenistycznych, a zwaszcza z Egiptu. W prowincjach rzymskich stosunek dzierawcw do
wacicieli reguloway z pocztku umowy, przewidujce, e dzierawca musi oddawa cz
zbiorw, a w czasie sieww i niw ma wykonywa prace w majtku. Jednak z biegiem czasu
zaleno kolonw od wacicieli latyfundiw czy te od dzierawcw wielkich dbr cesarskich
rosa.
Inskrypcje z cesarskich dbr ziemskich w Afryce wskazuj wyranie na to, e
cesarze przez dugi czas usiowali roztacza opiek nad stanem drobnych
dzierawcw. Jednake kiedy w III wieku wydatki pastwa wskutek cigych
3 - Upady Rrymu
34 Kryzys wiata antycznego w III wieku
wojen ogromnie wzrosy, cesarze, dc do zagwarantowania sobie wplyww
podatkowych, zawarli fatalne przymierze z wielkimi wacicielami ziemskimi na
szkod pracownikw rolnych. Odtd tolerowano, a pniej ustawowo uznano
to, e waciciele ziemscy stopniowo spychali swych dzierawcw do stanu
uciliwej zalenoci. W prowincjach pnocnoeuropejskich proces ten
postpowa wolniej. Ludno obszarw przygranicznych, tzw. barbarzycy,
cigle mogli przenika na teren imperium i osiedla si jako dzierawcy. Ale w
krajach o starej kulturze rolnej, w Egipcie, Afryce, Italii, waciciele ziemscy
znajdowali sposoby ograniczania swobody ruchw swoich kolonw i
przywizywania ich do ziemi. Niebawem owi possessores zaczli prbowa
wycza swe wielkie doga z miejskich okrgw podatkowych, do ktrych
naleeli, i w ten sposb tworzy samodzielne wiejskie jednostki administracyjne. Warstwa
wacicieli ziemskich wykorzystujcych prac zalenych chopw wesza w okres ekspansji.
Znamy wygld nowych wielkopaskich siedzib, przede wszystkim z mozaik willi afrykaskich. W
centrum posiadoci wznosia si przypominajca zamek rezydencja wyposaona w cay luksus
cywilizacji miejskiej. Otaczay j budynki gospodarcze, do ktrych naleay te stajnie koni
wycigowych. W pewnym oddaleniu znajdoway si zagrody (casae, vici) kolonw
przynalenych~o majtku. Niekiedy gospodarstwo latyfundysty otacza mur i fosa. Bya to
jednostka gospodarcza, nowy rodzaj wsplnoty wiejskiej. Nasze rda nie pozostawiaj
wtpliwoci co do tego, e uzalenienie wolnych rolnikw zmniejszyo wydajno gospodarcz
rolnictwa. W wielu regionach imperium, jak zobaczymy pniej, pojawiy si ogniska niepokojw
chopskich. W dobrach kuriaw, ktre byy zazwyczaj znacznie mniejsze ni dominia cesarskie i
posiadoci ziemskie senatorw, proces ten przebiega wolniej, ale i tam obniy on rentowno
gospodarowania. Wanie w obnieniu si dochodw z rolnictwa naley dostrzega gwn
przyczyn tego, e zmniejszy si dobrobyt zamoniejszych warstw miejskich. Spady wydatki na
budowle i igrzyska, urzdy miejskie za straciy atrakcyjno. Stagnacja gospodarki rolnej bya
tym bardziej dotkliwa, e w tym samym czasie rwnie inne rda bogacenia si daway mniejszy
dochd. W dziedzinie rzemiosa wysze warstwy miejskie byy sabo reprezentowane, gardzono
bowiem prac fizyczn, a zawd rzemielnika nie cieszy si szczeglnym powaaniem. Obok
obywateli mima uprawiali t dziaalno rwnie wyzwo-lecy. Niewolnicy znajdowali w
przedsibiorstwach tak nieodzownych jak piekarnie i warsztaty ciesielskie drog do wyzwolenia i
awansu spoecznego. Przedstawiciele poszczeglnych gazi rzemiosa organizowali si w zwizki
(collegia), wybierali przewodniczcych, tworzyli majtek korporacji i odbywali regularne
spotkania. Przez dugi czas korporacje zawodowe cieszyy si tak sam swobod jak
stowarzyszenia kultowe i pogrzebowe. Przedsibiorcze jednostki zajy si produkcj w wielkim
stylu, ale, oglnie rzecz biorc, warsztaty, w ktrych wytwarzano dobra codziennego uytku, byy
niewielkie.
Pastwo, spoeczestwo i gospodarka 35
Zakad zatrudniajcy 100 robotnikw, wolnych lub niewolnych, uwaany by za
wielk wytwrni. Zarwno autorzy z tego okresu, jak i inskrypcje powiadczaj
aktywne ycie gospodarcze caego obszaru rdziemnomorskiego w okresie
wczesnego cesarstwa i dowodz, e w okrelonych miejscach istniaa znaczna
produkcja towarowa przeznaczona na eksport. W starych miastach Azji
Mniejszej i Syrii wytwarzano ptno, ozdoby, brzy i naczynia wedug
wyprbowanych od dawna metod. Egipt wytwarza z odyg papirusowych
najczciej uywany materia pimienny i wid prym w produkcji szka. W Italii
Kampania syna na cay wiat z wyrobw metalowych, Etruria za z wyrobw
ceramicznych (ceramika z Arretium). Jak dugo trwa proces urbanizacji,
przeywao rozkwit rzemioso budowlane. Potrzebnych materiaw dostarczay
kamienioomy i kopalnie, najczciej nalece do cesarza. Handel i transport byy
bezpieczne w zwizku z pokojem panujcym w cesarstwie. Liczni przedstawiciele sfer
obywatelskich, ktrzy nie mogli utrzyma si z dochodw z posiadoci ziemskich, a nie cenili
sobie pracy w rzemiole, zajmowali si handlem i bankowoci. Rzd cesarski i wadze miejskie
oyy na budow i utrzymanie drg, mostw i portw. Bez wtpienia wspaniale rozbudowany
system drg suy przede wszystkim armii i transportowi pastwowemu. Stao si rzecz
normaln, e wojska przemieszczane z Galii do Syrii uyway drg ldowych, nie za transportu
morskiego. Szybkim podrom subowym i przesyaniu wiadomoci suya poczta cesarska
(cursus publicus), dysponujca licznymi stacjami przeznaczonymi do zmiany koni, noclegw i
duszych postojw.
Wyborna sie komunikacyjna, czsto przywoywany tytu do chway Imperium
Romanum, stana teraz take do dyspozycji pasaerw i handlu, a nie zabrako
miaych przedsibiorcw, ktrzy jako kupcy (negotiatores) i armatorzy
(navicularii) zajmowali si na wielk skal wymian ludzi i towarw. W portach
przeadunkowych w Puteolach i Ostii, w Akwilei i Narbonie, w Efezie i Bejrucie
(Berytus), w Aleksandrii i Kartaginie miay swe filie kolegia kupieckie z caego
wiata. Handel siga daleko poza granice imperium. Z wybrzey Morza
Batyckiego i Morza Pnocnego sprowadzano bursztyn. Istniaa wymiana
handlowa z Indiami, ktre dostarczay drogich kamieni, a take poredniczyy w
handlu chiskim jedwabiem, przy czym uywano zarwno drogi ldowej,
biegncej ladami Aleksandra Wielkiego, jak i drogi morskiej, czcej egipsk
Aleksandri bezporednio z Indiami. Wntrze Afryki dostarczao koci sonio-
wej, strusich pir i czarnych niewolnikw. Na tym obszernym polu wolnego
obrotu handlowego istniao jednak pewne ograniczenie, a mianowicie co
(portorium), pobierane nie tylko na granicach imperium, ale take wewntrz
pastwa. Instytucje celne krajw, ktre weszy w skad Imperium Romanum,
znalazy w ten sposb szczegln kontynuacj. Nawizujc do tych dawnych
instytucji, utworzono okrgi celne, ktre czsto byy wiksze ni pojedyncza
prowincja. Obejmoway one wszystkie prowincje, jedynie Italia bya wolna od
barier celnych. Wszdzie, gdzie istniay posterunki celne, pobierano za wwz,
36 Kryzys wiata antycznego w III wieku wywz i przewz wszelkich towarw opat pastwow,
ktra przecitnie wynosia 2,5% wartoci towaru. Co od towarw luksusowych pochodzcych
spoza imperium wynosio nawet do 25%. Cay ten system celny, znajdujcy si od II wieku pod
zarzdem cesarskim, nie suy jako instrument polityki handlowej, lecz mia raczej tylko cele
fiskalne. Wpywy byy tak znaczne, e w budecie pastwa zajmoway miejsce zaraz po daninach z
prowincji. Chwalcy Rzymu przez wiele pokole wysawiali jako cesarskie dobrodziejstwa pokj
panujcy w imperium, wsplnot prawn ludw i nieograniczon swobod poruszania si. W
kryzysowym III wieku musimy jednak stwierdzi wyrany regres take w handlu i rzemiole.
Wojny midzy cesarzami i inwazje obcych ludw zakciy bezpieczestwo na ldzie i morzach.
Jednak gbsze przyczyny regresu wytwrczoci i handlu leay w samym systemie gospodarczym.
Wytwrczo przeniosa si na nowe tereny, co przysporzyo trudnoci dawnym orodkom
produkcji. Z krajw Wschodu, z Grecji i Italii przychodziy do Europy Zachodniej i Pnocnej nie
tylko towary, ale take metody produkcji i powoano tam do ycia konkurencyjne warsztaty. Tak
na przykad prowincje galijskie i germaskie szybko usamodzielniy si w dziedzinie wytwrczoci
ceramiki i szka. To powstawanie nowych warsztatw w odlegych prowincjach powanie dotkno
centralne obszary imperium. Na podstawie nowoczesnych dowiadcze chciaoby si powiedzie,
e jednak istniaa cigle moliwo zwikszenia wywozu poza granice imperium i otwarcia
zagranicy na wyroby rzymskie. Jednake ludziom z epoki cesarstwa rzymskiego przeszkadzao w
tym przekonanie, e granica imperium stanowi zarazem granic wszelkiej kultury. Takie
przekonanie wydaje si tym bardziej idee fixe owej epoki, e przecie ludy mieszkajce poza t
granic wanie si przebudziy i przestay ju kupowa, a zaczy rabowa towary wiata
cywilizowanego.
Rwnie wewntrz imperium zrezygnowano z rozbudowy produkcji i niewiele
pienidzy inwestowano w nowe przedsibiorstwa. Jeszcze istniao bogactwo, a
wysoko rozwinity system bankowy udziela poyczek o stopie procentowej na
og nie wyszej ni 6%. Cigle jednak dla lokaty kapitau chtniej obierao
wygodniejsz drog w postaci zakupu ziemi i domw. Tak wic w rzemiole
inicjatywa prywatna wkrtce upada. Niewiele robiono, by ulepszy proces
wytwrczy w tradycyjnej produkcji rzemielniczej. Po wspaniaych osigniciach
okresu hellenistycznego podupaday nauki przyrodnicze i technika. Prawie nie
byo nowych wynalazkw. Tego zastoju nie mona wyjani, odwoujc si po
prostu do systemu niewolniczego. Moliwe, i przedsibiorca wykorzystujcy
prac niewolnikw nie by zainteresowany usprawnieniem i przypieszeniem
procesu pracy tak jak kapitalista nowoytny, ktry musia na wolnym rynku
kupowa si robocz i wykorzystywa j maksymalnie. Jednak niewolnikw
byo coraz mniej tak w rolnictwie, jak i w rzemiole, a wzgld na zysk musia
podsuwa przedsibiorcy myl o zaoszczdzeniu na sile roboczej za pomoc
wynalazkw technicznych. Przy dokadniejszym ogldzie okazuje si jednak, e

Pastwo, spoteczestwo i gospodarka 37 rwnie w tej pnej epoce weszy w ycie pewne
ulepszenia techniczne, ale ograniczay si one do tych przedsibiorstw, w ktrych pastwo
realizowao swoje ywotne interesy, np. do rzemiosa budowlanego i produkcji broni, a take do
tych dziedzin wytwrczoci, ktre produkoway towary luksusowe dla ludzi bogatych: kosztowne
szka czy ozdoby ze zota i koci soniowej. By to plutokratyczny rys spoeczestwa, ktre nie
przejmowao si tym, e masy otrzymyway dobra codziennego uytku w wersji jak najgorszej i jak
najtaszej. Bardzo niewiele czyniono, by podnie oglny poziom ycia albo obudzi nowe
potrzeby wrd ludzi niezamonych.
Wadza cesarska a do czasw Sewerw prawie wcale nie ingerowaa w woln gospodark. Teraz
jednak wzrosy ogromnie wydatki pastwowe, a dochody zmniejszyy si wraz z upadkiem
wszystkich gazi gospodarki. Wojna toczya si rwnoczenie na wielu frontach - przeciw
Germanom nad Renem i Dunajem oraz przeciw wschodniemu ssiadowi na poudniowym
wschodzie. Do tego dochodziy wojny domowe zwalczajcych si wzajemnie cesarzy,
wysuwanych przez armi. Ludno imperium cierpiaa z powodu ucisku podatkowego, musiaa
wypenia zwikszone wiadczenia na utrzymanie i zakwaterowanie wojsk, bra udzia w budowie
drg i nowych murw zagroonych miast. Grone epidemie nawiedzay prowincje - rda mwi
o epidemii dumy za Marka Aureliusza, a nastpnie w czasach Decjusza i o straszliwym
spustoszeniu przez ni miast i wsi. Niewtpliwie od III wieku ludno zmniejszya si, cho w
rnych czciach cesarstwa wygldao to rozmaicie. Nasze rda nie wystarczaj, by poda jakie
choby w miar pewne dane liczbowe. Szacunki ludnoci imperium, ktrych uczeni dokonywali od
XVI wieku, znacznie rni si od siebie. Nauka wspczesna staraa si zwaszcza obliczy
ludno samego miasta Rzymu. Wzito pod uwag przekazy dotyczce liczby obywateli zdolnych
do suby wojskowej i odbiorcw pastwowych przydziaw zboa, a ponadto badano na
podstawie topografii moliwe zaludnienie poszczeglnych dzielnic miasta. Jednak i te ulepszone
metody nie przyniosy adnego przekonywajcego rezultatu. Zapewne moemy przyj, e za
czasw Augusta na terytorium imperium rzymskiego mieszkao okoo 70 milionw ludzi, a w
samym Rzymie p miliona. Mimo niepewnoci co do punktu wyjciowego wiadomo, e bieg
dziejw przynis regres. Jeli chodzi o Grecj i Rzym, autorzy powiadczaj, e ju pod koniec
republiki nastpi spadek liczebnoci warstw wyszych. Ustawy Augusta, Nerwy i Trafiana, ktre
miay przeciwdziaa katastrofie, wskazuj, e proces ten trwa take w I i II wieku. Pniej
zaraza, gd i wojna zaczy sia spustoszenie we wszystkich grupach ludnoci. Nieliczne
inskrypcje wiadcz wymownie o sytuacji w III wieku. Z r.
238 pochodzi podanie rolnikw z trackiej wioski Skaptopara, zawierajce skarg
na ucisk ludnoci wiejskiej przez urzdnikw i onierzy: Owiadczylimy, e
ju duej nie moemy wytrzyma i zamierzamy raczej porzuci ojcowizn pod
naciskiem tych, ktrzy nas nachodz. Doprawdy bowiem byo wrd nas wielu
wacicieli domw, a teraz
38 Kryzys wiata antycznego w III wieku pozostao bardzo niewielu. 3 Miasta w Italii i Galii,
ktre musiay w obliczu zagroenia wojennego odnowi swoje mury, mogy zacisn ich piercie
o wiele bardziej ni dotychczas. Czsto powierzchnia mieszkalna, ktr obejmoway nowe mury
miejskie, stanowia zaledwie jedn trzeci albo nawet jedn czwart poprzedniej.
W tym cikim kryzysie pastwo zaczo gwatownie ingerowa w ycie spoeczne i gospodarcze.
rodki, o ktrych syszymy, byy rwnie krtko-wzroczne, co brutalne. Kiedy usiujemy oceni
polityk gospodarcz III i IV wieku, musimy wzi pod uwag to, e nie byo wwczas adnego
sztabu planowania gospodarczego, ktry na podstawie bogatych dowiadcze i z jasnym
wyobraeniem o celu mgby uporzdkowa budet pastwa i dugofalowo pokierowa yciem
gospdarczym. Mamy do czynienia z rzdem, ktry uwaa za swoje podstawowe zadanie obron
pastwa i zacz gromadzi konieczn po temu si robocz i pienidze metodami, ktre
obiecyway jak najszybszy sukces. Interwencje wadzy s czsto dziaaniami obrony koniecznej,
podejmowanymi na lepo.
Pastwo antyczne, tak jak nowoytne, dysponowao skutecznym rodkiem wpywania na obieg
pienidza i ksztatowania cen w.postaci mennictwa. Ale wanie w tej dziedzinie, gruntownie
zbadanej przez numizmatykw, ujawnia si chybiony charakter dziaa rzdu cesarskiego. Wydaje
si, e wyczerpanie - do pewnego stopnia - kopal zota i srebra stao si powodem obnienia (po
raz pierwszy za Marka Aureliusza) zawartoci kruszcu, najpierw w monetach srebrnych.
Bezporedni tego konsekwencj by spadek wartoci pienidza i wzrost cen. Kiedy w III wieku
musiano zmniejszy wag monet zotych, doszo do dugotrwaego kryzysu walutowego. Gorsze
monety nie byy przyjmowane; zaczto skupowa monety penowartociowe po wyszych cenach,
take monety dawniejsze, a w Egipcie nawet srebrne monety Ptolemeuszw. Zachowa si surowy
dekret z miasta Mylasa w Karii z r. 210 przeciwko nielegalnemu handlowi monet. Wolnym
obywatelom, ktrzy dopuszczaj si tego przestpstwa, gro wysokie kary pienine,
niewolnikom - kara chosty i wizienia. Powszechny brak zaufania do zepsutej monety z metali
szlachetnych mona odczyta rwnie ze skarbw monet, ktre w cikich czasach tu i wdzie
zakopano w ziemi, gdzie dotrway do naszych czasw. Skarby, ktre znaleziono na terenach
imperium, ale take poza jego granicami, skadaj si w owych czasach przewanie z monet
miedzianych. System monetarny by tak zaburzony, e niekiedy uciekano si wrcz do handlu
wymiennego. Powiadczony przez wiele rde wzrost cen i pac dowodzi chronicznej inflacji.
Dokumenty z Egiptu, gdzie zachowao si mnstwo rachunkw, pokwitowa i spisw
podatkowych, wskazuj, zdaniem F. Heichelheima i innych, e ta inflacja przyniosa masom
ludnoci znaczne obnienie poziomu ycia. Zuboenie ludnoci dao natychmiast zna o sobie przy
poborze podatkw.
Wadze prboway i temu zaradzi surowymi metodami, waciwymi reimowi

Pastwo, spoeczestwo i gospodarka 39 wojskowemu. Podstawowymi obwodami podatkowymi
byy we wszystkich prowincjach okrgi miejskie. Kiedy wic urzdnicy cesarscy zajmujcy si
poborem podatkw w prowincjach przestali skutecznie wypenia swe funkcje, zaczto
odpowiedzialnoci za wpywy podatkowe z caego okrgu miejskiego obarcza kuriaw, radnych
i urzdnikw miast. Kiedy pojawiay si zalegoci, odpowiadali oni za to prywatnym majtkiem.
Nie syszymy, by doszo do rebelii przeciwko temu przymusowi. Reakcj zamonych obywateli by
swego rodzaju bierny opr: unikanie tak do niedawna podanego czonkostwa rady i piasto-wania
urzdw miejskich. Od III wieku pastwo zapewniao sobie przez przymus nie tylko podatki, ale i
wiadczenia publiczne (munera), ktre dotychczas byy wypeniane przez rne warstwy ludnoci
albo wykonywane przez niezalenych przedsibiorcw na zasadzie umw. Do najpilniejszych
zada naleao w owych czasach obwarowywanie miast na nowo - nawet Rzym zosta od r. 271
otoczony potnym piercieniem murw przez cesarza Aureliana. W dalszej kolejnoci liczyo si
zaopatrzenie wojska w bro, odzie i ywno, nie mniejsz wag miao te zaopatrzenie w
ywno Rzymu, ktry od stuleci by zaleny od dostaw zboa, sam nieproduktywny wskutek
obecnoci wielkich rzesz prniaczego proletariatu. W ,cigu III wieku zaczto przymusowo
zobowizywa korporacje rzemielnikw i kupcw do wypeniania tych zada. Od tego niedaleko
ju byo do obowizkowej przynalenoci do tych niegdy dobrowolnych zwizkw. Liczne
niewdziczne zadania (munera sordida), takie jak budowa drg i prace zwizane z transportem,
ktre zdarzay si przy okazji ruchw jednostek wojskowych w obrbie imperium, byy
bezwzgldnie egzekwowane od prostego ludu. Tylko w niewielkim zakresie rzd ucieka si do
zakadania manufaktur pastwowych. Tak byo w rzemiole tekstylnym i w produkcji broni. Na
og pastwo stosowao metod przymusowego narzucania caym stanom i grupom ludnoci
wszystkich wiadcze, ktrym nie mogli ju podoa urzdnicy wspomagani przez woln
gospodark. Za pomoc tak drastycznych rodkw zmilitaryzowane cesarstwo zapewnio sobie
niezbdne rodki pienine i si robocz. Doszo w ten sposb do nie-zwykle gboko sigajcej
przemiany caego spoeczestwa wiata antycznego.
Dobiegaj nas niekiedy gosy rozpaczy, ktra zapanowaa wskutek terroru
szerzonego przez totalitarny reim. Prowincje popady w lk i niewol - stwier-
dza mwca, ktry dla podniesienia zasug nowego cesarza przedstawia
dotychczasowe zniewolenie - liczni szpiedzy kryli po miastach i podsuchiwali
rozmowy, nie mona byo swobodnie myle ani mwi. Wszelka zgodna z
rozsdkiem i suszna wolno bya zniesiona i kady dra przed wasnym
cieniem. 4 Masy ludnoci pozostaway jednak nieme, take wysze warstwy
obywateli ugiy si pod jarzmem - niemniej poszczeglne jednostki zawsze
znajdoway drog do shiby cesarskiej, a tym samym do nowej arystokracji,
gromadzcej jeszcze wicej wadzy i bogactwa ni dotychczas. Trudno nie
zauway, e w owych czasach upadku spoeczestwa miejskiego cay system
40 Kryzys wiata antycznego w III wieku urbanizacji ujawni swe zadawnione, ukryte wady.
Liczne miasta, w ktrych jedynie maa cz ludnoci miaa udzia w dobrobycie, egzystoway w
sposb, ktry trzeba nazwa pasoytniczym. Ucinieni chopi na wsi i pozbawieni praw niewolnicy
w domach i warsztatach zapewniali pomylny bieg interesw, dopki w imperium trwa pokj, a
wraz z nim porzdek spoeczny. Bogaci poprzestawali na dostarczaniu biednym wspobywatelom
chleba i igrzysk. Ten sztuczny twr nie wytrzyma kryzysu. Gdzie si jednak podziali ludzie
wyksztaceni, ktrzy od stuleci gosili sprawiedliwo pastwa i wolno obywateli?
Rozdzia drugi
YCIE DUCHOWE

AT igdzie nie wida kryzysu wiata antycznego tak wyranie jak w dziedzinie 1~ ycia
duchowego. Nauczanie, twrczo literacka, postawy filozoficzne i religijne wykazuj powane
zachwianie wszystkich dotychczasowych wartoci.
A jednoczenie rysuj si, tak jak i w innych dziedzinach, zalki cakiem nowego
porzdku. Z kryzysu III wieku czowiek antyczny mia wyj cakowicie odmieniony.
Z pozoru instytucje owiatowe istniejce w miastach greckiego Wschodu bd
dziaajce od pocztku cesarstwa we wsplnotach zromanizowanego wiata
funkcjonoway prawidowo. Na przeomie II i III wieku w szkoach miejskich
modzie z warstw obywatelskich uczono wszdzie gramatyki i retoryki. W
niektrych orodkach ycia duchowego cesarze ufundowali opacane przez
pastwo katedry, z pocztku dla nauki jzyka i literatury, potem takemedycyny i
prawa. Miasta, w ktrych dziaali szczeglnie liczni i sawni profesorowie,
moglibymy uwaa za orodki uniwersyteckie. Na Wschodzie byyby to na
przykad: Aleksandria, Antiochia, Berytus, a na Zachodzie Rzym i Kartagina,
pniej Mediolan i Burdigala (Bordeaux). Nauczyciele szk wyszych korzystali
z licznych przywilejw - przede wszystkim byli zwolnieni od wiadcze na rzecz
miasta. Jeli chodzi o cele nauczania, to wida wyranie, e nie obejmowao ono
wprowadzenia w filozoficzne rozumienie wiata. Tradycja szk filozoficznych
rozwijaa si poza tymi miejskimi i pastwowymi instytucjami. Rwnie mao
miejsca zajmoway w oglnym wyksztaceniu nauki cise i opanowanie ich
metod. Matematyka, mechanika, nauki przyrodnicze nie byy przedmiotem
normalnego nauczania. Nieliczni przedstawiciele wiedzy cisej zdani byli na
samych siebie i ju od dawna zadowalali si tym, e kultywowali drobn czstk
wielkiego dziedzictwa hellenizmu i propagowali j
42 Kryzys wiata antycznego w III wieku w skromnych podrcznikach. Cel szk miejskich i
pastwowych by cakowicie praktyczny: wyksztacenie retoryczne miao otwiera drog do
zawodu adwokata, do urzdu w administracji cesarskiej, a nawet do stanowiska dworskiego.
Krasomwstwo cigle byo potg w yciu publicznym. W okresie absolutyzmu szczytowe
osignicie sztuki retorycznej stanowiy mowy wysawiajce cesarza, na co wskazuj arcydziea
zachowane w zbiorze Panegyrici Latini, a pochodzce przede wszystkim z przeomu III i IV wieku.
Nie ulega wtpliwoci, e rwnie podczas kryzysu III wieku nie brakowao chwalcw
despotyzmu.
Twrczo literacka, tak bardzo jeszcze kwitnca w II wieku, zwaszcza w
prowincjach greckich, podupada wraz z upadkiem elit miejskich. Zdarzay si co
prawda wybitne dokonania w czasach, gdy na pocztku III wieku niektrzy
cesarze i cesarzowe z dynastii Sewerw osobicie brali udzia w yciu literackim.
Pisarze tych dziesicioleci pochodzili nie z Italii czy z Grecji, ale z odlegych
prowincji cesarstwa. Historiograf Kasjusz Dio, ktrego dzieo mona uzna za
kontynuacj naukowej historii w stylu Tukidydesa, a zarazem za dowd
duchowego oddziaywania wiatowego imperium rzymskiego, nalea do
urzdniczej rodziny z miasta Nicea w Bitynii i przeby szczeble dugiej rzymskiej
kariery urzdniczej a do powtrnego konsulatu w r. 229. Bdc Grekiem, wnikn w wiat
rzymski tak gboko, e powzi plan przedstawienia caego biegu dziejw rzymskich od przybycia
Eneasza do Italii po wasne czasy, tj. po swj drugi konsulat. Po dugotrwaym zbieraniu
materiaw napisa dzieo w 80 ksigach. Do naszych czasw zachowaa si mniej wicej jedna
szsta caoci. O zaginionych ksigach pewne wyobraenie daj wycigi, ktre pniej zrobiono z
tego dziea. Kasjusz Dio pozostaje pod silnym wpywem retoryki. Dowodzi tego choby
umieszczanie w opowiadaniu historycznym licznych mw, a jeszcze bardziej opisy poszczeglnych
sytuacji. Pomimo to mona powiedzie, e ta Historia rzymska reprezentuje jeszcze historiografi
polityczn nalec do najlepszej tradycji antycznej. Nie ma innego greckiego dziea historycznego
z czasw cesarstwa, ktre by tak dogbnie ujmowao problemy pastwa rzymskiego. Skdind
historyk ten jest osamotniony w swej wielkoci. Wspczesny mu Herodian, ktry w niewielkiej
ksice przedstawia histori rzymsk od mierci cesarza Marka Aureliusza, gubi si w penych
frazesw opowiadaniach o przewrotach obalajcych cesarzy, nawet nie prbujc wskaza si
napdowych polityki. W historiografii aciskiej za spotykamy jedynie nazwisko Mariusza
Maksymusa. Dzieo jego zagino, ale moemy wyrobi sobie przybliony pogld na jego
konstrukcj i charakter na podstawie sposobu, w jaki korzystali z niego pniejsi pisarze. Mariusz
Maksymus napisa (jako kontynuacj Swetoniusza) biografie cesarzy od Nerwy do Heliogabala
(Elagabala). Trzyma si ustalonego schematu biografii, by bezkrytyczny w przytaczaniu faktw,
gadatliwy w narracji - najwyraniej by to jeden z tych literatw, ktrzy zatracili polityczny nerw
wielkiej historiografii.

ycie duchowe 43
W dziedzinie wiedzy zawodowej wyrniaj si dziea jurystw, ktrych ju poznalimy jako
doradcw cesarzy od czasw Septymiusza Sewera i jako teoretykw monarchii absolutnej.
Papinian, Ulpian i Paulus pozostawili znaczn spucizn pisarsk, czciowo przeznaczon dla
sdownictwa, czciowo dla studiujcych prawo. S oni klasykami nauki prawa rzymskiego,
znanymi nam z fragmentw i wycigw. Jako interpretatorzy ius civile, wyczuleni na powszechne
prawo wszystkich ludzi, reprezentuj znakomicie ducha epoki, w ktrej mieszkacy wszystkich
prowincji stali si obywatelami rzymskimi. We wszystkich pozostaych dyscyplinach panuje
jednak zastj. W zakresie geografii i matematyki, filologii i medycyny nie napisano nic nowego, a
zarazem wanego. Co prawda istniao jeszcze pewne zainteresowanie erudycj wszelkiego
rodzaju, ale piszcy zadowalali si utrwalaniem niektrych szczeglnie atrakcyjnych rzeczy z
pimiennictwa odziedziczonego. Powstaway dziea zbierajce rnorodne ciekawostki z dziedziny
przyrody i historii, wycigi, ktre od dawna cieszyy si powodzeniem. Jako przykad mona
przywoa Sofistw przy uczcie (Deipnosofistai), obszerne dzieo Atenajosa z Naukratis. Owoce
lektur tego autora dotycz instytucji i zwyczajw wszystkich czasw, potraw i napojw, gier i
tacw, pochlebcw i niewolnikw, heter - wszystkiego, co wedle gustu epoki byo zajmujce i
zabawne. Ksika ta, jedna z wielu jej podobnych, wiadczy, e nie chodzio ju wcale o now
wiedz naukow, lecz o erudycyjn zabaw.
Jak wytumaczy to wyczerpanie si intelektualnych? Czy wystarczy odwoa si do wojen, upadku
miast i zuboenia rednio zamonej ludnoci miejskiej? Tego rodzaju wyjanienie nie byoby
zadowalajce. Widzimy bowiem, e zanika nie tylko nauka, take poezja prawie cakowicie
milknie w owym stuleciu. Nie mona wymieni adnego dramatu, adnego eposu, rwnie liryka
nie ma adnego godnego uwagi przedstawiciela. Jedynym gatunkiem literatury piknej, ktry
zasuguje na zainteresowanie, jest powie. Romans staroytny powsta w okresie hellenistycznym,
w czasach, gdy wiat grecki nie nosi jeszcze pitna rzymskiego. W cesarstwie kwity gwnie
romans podrniczy i powie miosna. Pord spoeczestwa, ktre coraz bardziej oddalao si od
ycia politycznego, szczeglnym powodzeniem cieszyy si zmylone opowieci, w ktrych
elementy mitologiczne mieszay si z historycznymi. Longos w synnym romansie pasterskim
Dafnis i Chloe nada posta dziea literackiego penej napicia fabule erotycznej. Heliodor potrafi
w swych Etiopikach uchwyci barwy wiata i zmienno kolei losu oraz ukaza wol bogw
kryjc si za dramatem miosnym.
Niedawno podkrelono z naciskiem religijne zabarwienie fikcji romansowej
powstaej u schyku staroytnoci. Moe wic naleaoby w tym kontekcie
wspomnie o pewnej ksice, ktra miaa opowiada o yciu postaci
historycznej, w rzeczywistoci jednak stanowia zbeletryzowan biografi
czowieka zwizanego z religi i posiadajcego niezwyky dar: chodzi o ywot
Apoloniusza z Tyany napisany przez Filostratosa na yczenie cesarzowej Julii
44 Kryzys wiata antycznego w III wieku
Domny. Apoloniusz y w czasach Flawiuszw i nalea do sekty nazywajcej si pitagorejsk.
Wymagaa ona od swych czonkw surowego trybu ycia. Szczytnym ich celem byo oddawanie
czci bstwu przez samooczyszczenie, nie za pomoc ofiar, i naladowanie go przez kultywowanie
cnoty. Apoloniusz dziaa w Rzymie, podrowa od Hiszpanii po Etiopi i Indie na Wschodzie.
Wszdzie powstaway legendy o cudotwrcy, ktremu przypisywano dar
proroczy i posiadanie tak potnych mocy psychicznych, e mg wypdza
demony i wskrzesza zmarych. Filostratos przedstawi ycie tego
pitagorejskiego witego w stylu romansu podrniczego. Mia na celu nie
uczczenie cudotwrcy, lecz zoenie hodu nauczycielowi mdroci. Bohater
ksiki posiad nadludzkie siy nie dziki sztuce magicznej, ale poprzez wiedz o
Bogu. W ten sposb Apoloniusz z Tyany ukazuje si nam jako zwiastun nowej religijnoci.
Tak wkraczamy w dziedzin, w ktrej III wiek okaza si oryginalny i twrczy, a mianowicie w
dziedzini religii. Musimy do niej doda filozofi, gdy i ona zajmuje si ju nie czym innym jak
wiedz o Bogu. Otwiera si tu przed nami rozlega perspektywa. Obok urzdowego kultu bstw
pastwowych widzimy praktyki kultowe mieszkacw miast i wsi, obserwujemy wsplnoty
wyznawcw religii orientalnych, ich misteria, a ponadto dostrzegamy magi i okultyzm.
Poznajemy najwzniolejsze denia myli filozoficznej i najsubtelniejsze formy
mistycznej pobonoci. wiadectwa literackie, inskrypcje i papirusy, a take
ikonografia i zabytki architektury dowodz, e ludzie owych czasw ogarnici
byli jak now religijnoci. W czci dla bstwa, w deniu do zjednoczenia z
Bogiem objawia si nam twrcza sia tej epoki. Dotyczy to zarwno ludzi, ktrzy
jeszcze mocno trzymali si kultu dawnych bogw, jak i tych, ktrzy tak licznie
nawracali si teraz na chrzecijastwo. Skdind nowy nastrj duchowy nie
powsta od razu. W tej metamorfozie ludzi z czasw pnorzymskich naley
raczej dopatrywa si ostatecznego rezultatu myli i dowiadczenia religijnego
caej staroytnoci. Tak sdz najlepsi znawcy antycznej religii i filozofii, jak M. P. Nilsson, L.
Brehier, E. R. Dodds i A. J. Festugiere. Kultura duchowa tych pnych wiekw wykazuje pewne
cechy cakowicie sprzeczne z mentalnoci okresu klasycznego. Racjonalny duch badawczy
Grekw, wystpujcy rwnie u ludzi wyksztaconych w wiecie rzymskim, od pocztku cesarstwa
sabnie. Filozofowie nie podejmuj ju prb obalenia systemw Platona i Arystotelesa oraz szk
hellenistycznych poprzez nowe objanienie wiata. Najwyszym ich celem jest kontynuacja
tradycyjnych teorii. Zreszt zadowalali si na og komentowaniem poszczeglnych dzie.
Widzielimy, e i przedstawiciele nauk cisych, matematyki i astronomii,
mechaniki i medycyny, nie stawiali ju wielkich, nowych kwestii. Jedn z
przyczyn osabnicia ducha naukowego mogo by to, e nauka antyczna nie
znaa i nie stosowaa eksperymentu, inaczej ni nauki przyrodnicze czasw
nowoytnych. Materia dowiadczalny prawie si nie zwiksza, przez co nauka

tycie duchowe 45
dreptaa w miejscu. Racjonalizm grecki trawi si sam, jak pomie, ktry ganie
z braku paliwa (M. P. Nilsson). Obraz wiata widzianego przez uczonych greckich i rzymskich
otrzyma form, ktr uwaano za ostateczn. Ziemia to centrum wszechwiata, ale i miejsce
zmiany, a tym samym zepsucia. Wyej znajduje si strefa powietrzna, zaludniona wszelkiego
rodzaju demonami, jeszcze wyej niebo, nie podlegajce przemijaniu, a ponad wszystkim jest
najwysze bstwo, transcendentny Bg. Gboko odczuwano przeciwiestwo midzy wiatem
ziemskim a bstwem. Palca kwestia brzmiaa: jak czowiek moe wyzwoli si z rozdwojenia?
Jak moe osign prawd? Jak moe znale Boga, a tym samym jedyne szczcie? Tak oto
problemy nurtujce te pne pokolenia wiata antycznego nabray charakteru teologicznego i
moralnego. Powiedziano, e ta przemiana w myleniu i postawie yciowej nastpia w rezultacie
napywu do wiata grecko-rzymskiego ludzi i idei ze Wschodu.
Mwiono nawet o orientalizacji spoeczestwa antycznego. To prawda, e od
stuleci niemao mieszkacw wschodniej czci obszaru rdziemnomorskiego,
przede wszystkim Azji Mniejszej i Syrii, przybywao do Grecji, Italii i prowincji
zachodnich, przyswajao sobie jzyk grecki lub aciski, albo obydwa te jzyki.
Jeeli przybysze osignli szczeglne sukcesy zawodowe, uzyskiwali
obywatelstwo rzymskie. W historii Grekw i Rzymian ruch ludnoci ze
Wschodu na Zachd zawsze wystpuje intensywniej ni ruch w przeciwn
stron. Zwaszcza w III i IV wieku osobistoci pochodzenia wschodniego
zajmuj czoowe miejsca w yciu politycznym i duchowym imperium
rzymskiego. Prawnik Ulpian pochodzi z Tyru, filozof Plotyn z Egiptu, take z
Egiptu pochodzi pniej poeta Klaudian, a z syryjskiej Antiochii historyk
Ammian. Imiona te mog stanowi symbol wikszej grupy ludzi, ktrych znamy
jako Grekw i Rzymian, ale ktrzy dorastali w ojczystej tradycji krajw
Wschodu, a moe i wchonli z niej niejedno. Nic wic dziwnego, e pewne
elementy religii i filozofii tego okresu wydaj si spokrewnione z pogldami i
naukami Azji i Egiptu. Cho te wpywy wschodnie miay due znaczenie, tylko
przypieszay one w zachodniej czci basenu Morza rdzi~nnego
rozstrzygnicia duchowe, ktre ju wczeniej dojrzay w ludziach. Dokadniejsze
przyjrzenie si rnorodnoci aspektw ducha antycznego prowadzi do
stwierdzenia, e u Grekw i Rzymian rozwiny si w tym czasie na nowo
predyspozycje i siy, ktre od zarania dziejw naleay do ich waciwoci, ale
ktre zostay nastpnie wyparte przez inne siy duchowe. Bez wtpienia
racjonalizm jest charakterystyczn cech epoki klasycznej, ale we wczesnym
okresie wiata greckiego, a jeszcze bardziej w najdawniejszym Rzymie,
pierwiastek irracjonalny przenika znaczne obszary ycia. Nawiedzeni przez
bstwo wieszczkowie przepowiadali przyszo. Nauczyciele mdroci
pojmowali ciao jako wizienie duszy i szukali drogi do wolnoci poprzez
wstrzemiliwo i wiczenia duchowe, poprzez ascez. Kapani kultu
pastwowego wyszukiwali w tajemnych ksigach rodki i sposoby umierzania
gniewu bogw. Zasady tej pradawnej sztuki odkryto teraz na, nowo i zmieniy
one cakowicie mentalno ludzk. Wielu doszo do wniosku, e poznanie
46 Kryzys wiata antycznego w III wieku
prawdy osiga si nie tylko dziki badaniom prowadzonym przez ludzi, ale take
dziki wizjom i objawieniu. W trosce o prawdziw pobono nie zadowalali si
oni teraz skadaniem ofiar, lecz oddawali si modlitwie, milczeniu, kontemplacji i
szukali cznoci z bstwem przez oderwanie si od wiata cielesnego, przez unicestwienie wasnej
jani, przez ekstaz. Religijno tego pnego okresu nabraa charakteru mistycznego. Dla penego
obrazu musimy doda, e rwnolegle wystpuj rne, nader prymitywne, formy zabobonu i
carw.
Niektre cechy tej nowej religijnoci mona obserwowa we wszystkich
prowincjach i we wszystkich kultach miejskich. W Grecji i aa obszarach
przylegych inskrypcje i dary wotywne wiadcz o trwaniu kultu dawnych bstw
miejskich. Wystpujcy od poowy III wieku regres wiadectw tego
tradycyjnego ycia kultowego mona czciowo wyjani zanikiem publicznych
subwencji w zwizku z powszechnym kryzysem gospodarczym. Jednak
znamienne jest to, e spord miejsc witych najduej kwity te, ktre
wychodziy naprzeciw ludzkiemu oczekiwaniu cudownej pomocy, jak witynia
boga uzdrowiciela Asklepiosa w Epidauros, wyrocznie w Didyma i Klaros oraz
witynia w Eleusis. Misteria, ktre od zamierzchych czasw odprawiano w
Eleusis, obiecyway szczliwo w zawiatach. Wielu ludzi, ktrzy odrzucili
obietnic zbawienia zawart w religiach Wschodu, mogo zwrci si do Eleusis,
ktra bya cigle centrum pobonoci helleskiej. Z pocztkian drugiej poowy
III wieku cesarz Galien w zwizku ze swymi reformami politycznymi stara si o
odnow ducha helleskiego, popiera kulty greckie, sam zosta ateskim
archontem i przyj wtajemniczenie w Eleusis. Wspczeni zrozumieli to
przywizanie cesarza do dawnych wity jako deklaracj greckoci,
helleskoci, ale wida wyranie, e droga, ktrej szuka i on, i wielu innych, nie
wioda ku bogom olimpijskim.
Podobny nawrt ku dawnym tradycjom mona zaobserwowa i na gruncie rzymskiego kultu
pastwowego. Tu rwnie oddziaywaa nowa religijno. Cesarz August uczyni kult bogw
pastwowych fundamentem polityki rzymskiej. Restaurowa witynie, reaktywowa godnoci
kapaskie, wznawia wita i obrzdy i wprowadzi kult cesarski, w charakterystycznej dla
pryncypatu umiarkowanej postaci, jako religijny wyraz lojalnoci wobec monarchii. Ta polityczna
religia, kult bogw pastwowych (di publici populi Romani), bya podtrzymywana w Rzymie i w
prowincjach przez jego nastpcw. Wszyscy wadcy sprawowali przecie urzd najwyszego
kapana (pontifex maximus). Gdziekolwiek dziaali rzymscy urzdnicy, tam czczono bogw
kapitoliskich.
Gdziekolwiek osiedlali si obywatele rzymscy, tam skadano ofiary Merkuremu i
Herkulesowi. Gdzie byy obozy rzymskich onierzy, tam wzywano Marsa i
Wiktorii. Wrd obywateli i nieobywateli nie kwestionowane miejsce mia kult
cesarski. Moe ten pastwowy kult i by czyst formalnoci, ale jednak w
okresach niebezpieczestw jednozyo mieszkacw rzymskiego wiata
przekonanie, e bogowie mog pomc i e dopki czci si bogw, dopty
bdzie niezachwianie trwao panowanie Rzymu. Czcisz bogw i dlatego
wadasz - to

ycie duchowe 47
wyraenie poety Horacego 5 stanowia polityczne credo Rzymian. W III wieku
cesarze, take ci dzicy onierze z Panonii i Ilii, mocno trzymali si maksymy, e
bogosawiestwo bogw mona sobie wyjedna przez skadanie ofiar. Im wicej za przyjmowano
obcych bogw, tym goniej rozbrzmiewao danie, by zachowa religi przodkw, choby nawet
przez zakaz nowych religii. Rwnie historyk Kasjusz Dio naley do ordownikw tej politycznej
religijnoci, gdy wkada w usta Mecenasa, doradcy Augusta, nastpujce sowa: Czcij wszdzie
to, co boskie, wedle zwyczaju ojcw i zmuszaj do tego innych. Tych za, ktrzy wnosz do kultu
bogw co obcego, miej w pogardzie i karz nie tylko ze wzgldu na bogw, bo przecie bezbonicy
nie maj szacunku dla nikogo, ale take dlatego, e ci ludzie, ktrzy samowolnie wprowadzaj
nowych bogw, skaniaj wielu do ycia wedug obcych zwyczajw. Z tego bior si sprzysienia,
kotee, tajne zwizki, a wszystko to s rzeczy szkodliwe dla monarchii. Nie pobaaj wic
adnemu bezbonikowi i adnemu czarownikowi!6 Niewiele czasu trzeba byo, by ta rada,
zmierzajca do wymuszenia deklaracji wyznaniowej, zostaa wprowadzona w ycie. W r. 250
cesarz Decjusz edyktem doprowadzi wszystkich poddanych imperium przed otarze rzymskich
bogw. Jak zobaczymy, nakaz zoenia ofiar dotkn przede wszystkim chrzecijan, a na razie
zauwamy, e w okresie kryzysu cesarstwa nakazano akt pierwotnej religijnoci, ktry byby
niemoliwy w czasach Peryklesa czy Cezara. Caa ta procedura bya prb wymuszenia pomocy
bogw poprzez nakonienie wszystkich do oddania im czci - rozpaczliwym.przejawem pastwowej
magii.
Jeli za zasadnicze cechy nowej religijnoci uznamy ludzkie pragnienie
osobistego zwizku z bstwem i tsknot za gwarancj szczcia w zawiatach,
to cechy te w najbardziej wyrazistej formie znajdziemy w religiach oentalnych,
ktre dawno przekroczyy granice macierzystych obszarw i rozprzestrzeniy si
po caym impeum. Ju w krytycznym momencie wojny z Hannibalem
sprowadzono do Rzymu z Frygii kult Wielkiej Macierzy Bogw. Pod rzymsk
protekcj zyska on od owego czasu wielu nowych wyznawcw. Bstwa
egipskie Sarapis i Izyda miay czcicieli nie tylko na obszarach kultury greckiej, ale
take w prowincjach rzymskiego Zachodu. Cesarz Karakana zbudowa im
wityni w sercu Rzymu. onierze armii rzymskiej byli szczeglnymi
zwolennikami perskiego Mitry. W niejednym obozie znajdujemy podziemn
krypt, w ktrej wierni zbierali si na naboestwa. Bstwa syryj skie miay du
si atrakcyjn ze wzgldu na ich zwizki z ciaami niebieskimi. Bg Elagabal, ktrego cesarz
rzymski nazywany wanie tym imieniem sprowadzi do Rzymu, by bstwem solarnym i mia -
zgodnie z wol wadcy - by czczony w caym impeum. Zreszt nie tylko wstpowanie na tron
nowych cesarzy pomagao tym lub innym obcym bogom w zwycistwie. Decydujce byo raczej,
jak ju wykaza F. Cumom, to, e w postaciach tych bogw i we wsplnotach kultowych, ktre im
suyy, znajdoway zaspokojenie tsknoty religijne wielu ludzi, i to bez koniecznoci
rezygnowania z dotychczasowych bstw ojczystych.
Nowi bogowie
48 Kryzys wiata antycznego w III wieku przemawiali nie do jednego Ludu, do tego lub owego
miasta. Ich posannictwo skierowane byo do wszystkich, ich krg oddziaywania by uniwersalny-
tak jak imperium. Jeli nawet misjonarzami tych kultw byli ludzie pochodzenia wschodniego,
kupcy i niewolnicy, to przecie przedstawiciele kadego ludu, jeeli si nawrcili, byli
przyjmowani do gmin jako bracia, A jake pocigajce byy naboestwa tych gmin! Byy tam
pene tajemnic miejsca kultu, procesje z upajajc muzyk, wite obrzdy, w ktrych
przedstawiano cierpienie, mier i zmartwychwstanie Attysa czy Ozyrysa, a wiernych wzywano do
uczestnictwa w boskim dramacie. Niektre z tych wsplnot miay ambicj rozwizania za pomoc
religijnych doktryn zagadek wiata i ludzkiego istnienia, nad ktrymi biedzili si filozofowie.
Przede wszystkim za obowizki spadajce na wiernychmiay charakter tak osobisty, jak to si
nigdy nie zdarzao w kultach pastwowych i miejskich. Od wyznawcw dano aktw rytualnych,
po ktrych obiecywano sobie oczyszczenie i zbawienie. Nakadano na nich obowizek ascezy
poprzez post i modlitw. Kapani, ktrych atwo byo rozpozna po zewntrznych oznakach -
stroju albo tonsurze - sprawowali rodzaj duszpasterstwa. Kiedy wierny przeszed kolejne stopnie
oddania si Bogu i swej gminie, by w kocu wtajemniczany w sposb ostateczny i dostpowa,
dziki pewnym aktom sakralnym (mysteria), zjednoczenia z bstwem oraz zyskiwa rkojmi
niemiertelnoci. Caa jego istota ulegaa przemianie, rodzi si na nowo jako rwny bstwu.
Formy takiego wtajemniczenia byy bardzo rne, obejmoway i akty prymitywnej zmysowoci, i
rytuay nacechowane wysokim stopniem uduchowienia. W czasie tauroboliw Wielkiej Macierzy
celebrant (mystes) skrapia krwi zarnitego byka swoje oczy, uszy, nos i usta, a po tym krwawym
chrzcie by obiektem adoracji wiernych. Apulejusz pod koniec swego romansu w nastpujcych
sowach opisuje czynnoci sakralne towarzyszce wtajemniczeniu w kult Izydy:
Doszedem do granicy ycia i mierci. Wstpiem w progi Prozerpiny i powrciem, przebywszy
wszystkie ywioy. Pord gbokiej nocy ujrzaem najjaniejsze wiato soneczne. Spojrzaem w
oblicza bogw podziemnych i tych, co s na grze, i modliem si do nich w ich pobliu. Brzmi
to zagadkowo. Wtajemniczonemu wolno byo publicznie wyzna tyle tylko, e po tych sakralnych
czynnociach ukazywany by ludowi w stroju krlewskim, w koronie z promieni na gowie i z
pochodni w rku, przyozdobiony jak soce. Mimo rnorodnoci nauk i rytw, mimo oywionej
misjonarskiej dziaalnoci kapanw nie dochodzio midzy tymi orientalnymi kultami do
powanych konfliktw. Nikt nie zabrania, by szczeglnie poboni naleeli do wielu gmin.
Pojcia i zwyczaje religii misteryjnych byy w samej swej istocie tak sobie
pokrewne, e mogo doj do mieszania si bstw i kultw, do procesu
synkretyzmu. Niemniej kapani Mitry, Sarapisa i innych bogw utrzymywali, e
to ich bg jest najwyszym Bogiem. Haso religijne brzmiao wrcz: Jeden Bg,
Mitra albo Jeden Bg, Sarapis, ale chciano przez to tylko powiedzie, e ten

ycie duchowe 49 przemony Bg wchon inne bstwa, natomiast nie przeczono istnieniu innych
bogw (henoteizm). Za zdumiewajcy dowd zwycistwa religii orientalnych mona uzna fakt, e
cesarz Aurelian (270-275) przenis do Rzymu syryjskiego boga soca i nakaza czci go na
spsb rzymski: Sol Invictus mia odtd by najwyszym bogiem religii pastwowej, opiekunem
cesarza i cesarstwa. Ekspansja religii orientalnych wykazuje cechy planowo prowadzonej
dziaalnoci misyjnej. Najwiksze sukcesy odnosio to misjonarstwo wrd niszych warstw
ludnoci miast i wsi. Ludzi wyksztaconych czsto zraay natrtne formy tych kultw. Ale i ich
ogarn prd nowej religijnoci. Zachoway si liczne teksty religijne w jzyku greckim, zwizane z
imieniem Hermesa Trismegistosa, ktre powstay, jak si wydaje, w latach 50-250. Pisma te,
dotyczce powstania wiata, pocztku i zbawienia czowieka, miay uchodzi za objawienie
egipskiego boga Thota, pana wiedzy i mdroci, zwanego przez Egipcjan wielkim wielkim, a
przez Grekw Hermesem po trzykro najwikszym. Trudowi naukowemu A. D. Nocka i A. J.
Festugierea zawdziczamy wydanie i interpretacj tych tekstw. Znamy te obecnie miejsca
powstania nauk hermetycznych i stwierdzamy, e Egipt wchodzi w gr w mniejszym stopniu, ni
mona by sdzi na podstawie imienia boga. Wany wkad wniosy natomiast: Bliski Wschd,
Grecja i pny judaizm.
Istot hermetyzmu jest nauka o jednym jedynym, stojcym ponad wszystkim Bogu, stwrcy wiata,
i o zagroeniu czowieka, ktry oddaje si zmysowoci, zatem wiatu za, a zarazem znajduje si
pod wpywem gwiazd i demonw, yje wic w lku, e bdzie po mierci ukarany za swe
przewinienia. W tej trudnej sytuacji objawienie Hermesa przynosi wybranym wyzwolenie, poprzez
owiecenie daje wiedz, prowadzi do poznania Boga. Ten, kto posiad mdro, moe zazna
spokoju w Bogu, moe powiedzie: Gdzie mam spojrze, by Ci chwali: do gry, w d, do
rodka czy na zewntrz? Wszystko jest w Tobie, wszystko z Ciebie, Ty wszystko dajesz, a niczego
nie bierzesz, Ty bowiem masz wszystko i nie ma nic, czego by nie mia. e Zwrcenie si do
wybranych wiadczy o tym, e hermetyzm nie stworzy duych gmin kultowych, ale mae sekty o
charakterze profetycznym. Mimo e teksty byy pene sprcecznoci, objawienie Hermesa
przycigao ludzi z warstw wyksztaconych i przez nauk o drodze duszy do nieba, o wznoszeniu
si czowieka ku Bogu, doprowadzio wielu do mistycznej pobonoci.
Prawdziwe poznanie, ktre mona osign przez ogldanie Boga, nazywa si w
niektrych pismach hermetycznych gnoz (gnosis). To pojcie najwyszego
poznania i osigalnego w ten sposb przebstwienia czowieka wystpuje take
poza krgiem hermetyzmu, jest dobrze znane rwnie filozofii greckiej tych
czasw, porusza chrzecijan II i III wieku, jest kluczowym terminem nowej
religijnoci. W nauce nowoczesnej gnoza, albo -mwic oglniej -gnostycyzm,
bya interpretowana nader rozmaicie. Z pocztku badano zwizki gnozy z
chrzecijastwem i cikie zmagania Kocioa z herezjami gnostycznymi
4 - Upaddc Rrymu
50 Kryzys wiata antycznego w III wieku i sdzono, e mona wytumaczy gnoz jako
przeomow faz wielkiego procesu hellenizacji wczesnego chrzecijastwa (A. von Harnack).
Potem jednak dowiedziono zwizku gnozy z dawniejsz religijnoci greck i z kultami
wschodnimi. Gnoz zaczto wic rozumie czciowo jako odrodzenie starych poj religijnych,
od dawna uznanych za zanike, a czciowo jako prb racjonalizacji orientalnych religii
zbawienia. Ostatnio dokumentacja gnozy wzbogacia si dziki odnalezieniu biblioteki gminy
gnostycznej z Grnego Egiptu. Ten ksigozbir obejmuje ponad 40 tekstw w jzyku koptyjskim -
zostay one przetumaczone z greckiego i pochodz od oryginaw napisanych zapewne w II wieku.
Znajduj si wrd nich rwnie teksty apokaliptyczne i Ewangelie apokryficzne: Mona dzi na
pewno stwierdzi, e gnoza bya nie tylko reakcj wiata antycznego na przeyte katastrofy i na
poczucie politycznej niemocy w sferach wyksztaconych. Jej pocztki sigaj gbiej i prowadz do
rnych kultur. Dualistyczny sposb mylenia, oparty na przeciwiestwie wiata i ciemnoci,
dobra i za, wystpuje na staroytnym Wschodzie, u ydw i w Persji. Od okresu wczesnego
cesarstwa take wrd ludzi nalecych do wiata grecko-rzymskiego spotykamy myl, ktra
naley do podstawowych nauk gnozy, t mianowicie, e wiat jest zy, e jest dzieem zego ducha.
Czowiek - mwi dalej ta nauka - musi zrozumie, dokd zosta rzucony, musi poprzez ascez
przezwyciy podanie zmysowe, po czym dusza, ogldajc bstwo, znajdzie wejcie do
Krlestwa wiatoci. To podstawowe wyobraenie o Bogu i wiecie, o niegodziwoci czowieka i
o moliwoci jego powrotu do Krlestwa Boego szerzyo si w obrbie wielkich systemw, w
ktrych pitrz si mityczne postacie, figury symboliczne i subtelne pojcia. Jako labirynt
wymylnych spekulacji gnoza ogarna szerokie krgi ludzi wyksztaconych. W tak zoony
sposb przedstawia si obraz ycia religijnego w III wieku.
Widzimy, jak cesarze i urzdnicy, miasta i witynie poddaj si falom nowej
pobonoci, obserwujemy gminy religijne nowych bstw zarwno w metropo-
liach handlowych, jak i obozach wojskowych. Pojawiaj si sekty hermetyczne i
gnostyczne. A przecie byo jeszcze wielu ludzi we wszystkich warstwach
spoecznych, ktrzy w obawie o byt nie zadowalali si objawieniami i misteriami,
ale dali konkretnych informacji o najbliszej przyszoci i domagali si
praktycznych recept na opanowanie materii. I takie wymagania te byy
speniane. Astrologia i magia w owej epoce w jeszcze wikszym stopniu ni
dawniej oferoway swe doktryny i techniki. Zapoyczay przy tym to i owo od
systemw religijnych, a nawet posugiway si dla swych celw nauk. Pogld,
e ciaa niebieskie mog przynosi szczcie lub nieszczcie, siga
zamierzchych dziejw staroytnego Wschodu. By on stosowany w teorii i w
praktyce przede wszystkim w Babilonii. Zwaszcza Chaldejczycy uchodzili za
mistrzw sztuki przepowiadania ludziom przyszoci poprzez wyliczanie
pooenia gwiazd. Naukowy koloryt tego procederu sprawi, e astrologw
okrelano po prastu

Gytie duchowe 51 jako mathematici. Niektre szkoy filozofii staroytnej podnosiy sprzeciw
wobec teorii i praktyki astrologii, wadze rzymskie wielokrotnie wypdzay Chaldejczykw i
matematykw z Rzymu, jednak bez trwaego efektu. W okresie cesarstwa ludzie z najwyszych
sfer korzystali z usug astrologw, take niektrzy cesarze i wodzowie kazali sobie stawia
horoskopy. Stawianie badaczom gwiazd pyta o mier panujcego cesarza byo surowo
zabronione, jednak zdarzao si czsto. Bogaci zasigali rady Chaldejczykw, zanim udali si w
podr. Zarwno biedni, jak bogaci pragnli dowiedzie si od astrologw, jaka przyszo czeka
nowo narodzone dziecko. Astrologia w powizaniu z kultami orientalnymi, szczeglnie z religi
syryjsk, przybraa charakter prawdziwego wyznania astrologicznego. Nie sposb nie dostrzec, e
w tym stuleciu katastrof astrologiczny fatalizm czstokro dziaa paraliujco. Jeszcze bardziej
szerzya si teoria i praktyka czarw. We wszystkich epokach i u wszystkich ludw spotyka si
przesd, e za pomoc pewnych sw czy cile ustalonych praktyk mona spowodowa okrelone
skutki, na przykad mier wroga czy rozpalenie pomienia mioci w upragnionym czowieku.
Rozwj cywilizacji przynis wykorzystanie nauki w praktykach czarnoksiskich - obserwacja, e
w naturze wszystko podlega okrelonym prawom, moe zapadnia tak samo magi jak mechanik
czy technik w ogle. W ostatecznym rozrachunku degeneracja religii przyczynia si do
wzbogacenia sztuki czarnoksiskiej. W wiecie staroytnym Babilonia i Egipt, a take Persja,
stworzyy liczne sposoby zaklinania zych demonw krcych po wiecie. Nazywajc do dzi
sztuk czarw magi, wspominamy mimowiednie perskich mdrcw, magw. Jest wiele dowodw
na to, e sztuka czarnoksiska odegraa u schyku staroytnoci rol negatywn. Chocia cesarze
gwatownie zwalczali czarownikw, porwnujc ich w tekstach ustaw do mordercw i trucicieli,
magia nie tylko zakorzenia si, ale nawet umocnia swe wpywy. Mamy wiadomoci o prawdziwie
przestpczych procederach, takich jak uywanie resztek zwok skazacow do czynnoci
czarnoksiskich czy skadanie dziecka w ofierze w celu poddania zmarego mocy zakl. Bardzo
rozpowszechnione byy mniej drastyczne formy czarw: noszenie amuletw, uywanie w celach
magicznych liter i cyfr, wiara w cudowne dziaanie metali i kamieni szlachetnych. Posiadamy
liczne tabliczki oowiane zapisane formuami przeklestw i niezmiern liczb papirusw z tekstami
magicznymi, ktre miay suy wszelkim celom. Magia staa si tak gron si, e mona by ulec
pokusie mwienia o powstaniu jakiej kultury magicznej.
Nie mwimy tutaj o kulturze magicznej, ale we wraliwoci religijnej, w zdolnoci
do mistycznego spojrzenia rozpoznajemy twrcz si czowieka w owej pnej
fazie cywilizacji antycznej. Opieramy si przy tym nie tyle na dziaalnoci
kultowej, na wystpowaniu gmin misteryjnych i sekt, ile na dwch
52 Kryzys wiata antycznego w III wieku zjawiskach, ktre najczyciej i najsilniej rozwiny ducha
religijnego epoki: na filozofii neoplatoskiej i na chrzecijaskiej teologii. Ta pierwsza stanowi
najwyszy wyraz uduchowienia myli antycznej, druga wprowadza tak metafizyk, w ktrej
wiecznotrway pierwiastek boski zstpuje do wiata ludzi i przemienia wewntrzn istot bytu
dziejowego.
Ju w II stuleciu filozofowie wiata grecko-rzymskiego przestali skupia uwag
na rnicach dzielcych szkoy filozoficzne. Zamiast tego podkrelano cechy
wsplne wszystkim szkoom. W tej skonnoci do eklektyzmu powrci pewien
pogld wczesnej filozofii greckiej: przekonanie, e bstwo rzdzce wiatem jest
nieuchwytne dla czowieka, a dostpne tylko dla duchw czystych. Znacznie
poniej tego pierwiastka boskiego usytuowany jest wiat materialny, strefa za, z
ktrej czowiek musi si wyzwoli przez ascez. Filozofowie okresu cesarstwa, ktrzy ponownie
rozwinli t myl, powoywali si na Pitagorasa i na boskiego Platona. Na przeomie II i III
wieku ten prd platoski zwyciy. By to platonizm o wyranych cechach religijnych.
Przedstawiciele tego kierunku nale zazwyczaj do warstw zamonych i wyksztaconych, zwracaj
si do elitarnego krgu suchaczy i wymagaj od swych uczniw staego filozoficznego trudu na
rnych poziomach. Widz oni bowiem jedno wszechwiata, ktra odzwierciedla si w hierarchii
wielu form bytu, zstpujcej od form doskonaych ku mniej doskonaym. Ucz drogi poznania,
ktra zaczyna si w wiecie zmysowym, ten jednake jest pojmowany jako odbicie wyszej
rzeczywistoci duchowej i sam poprzez wznoszenie si do coraz wyszych regionw dy do
doskonaoci. Pocztek tej szkole da Ammoniusz Sakkas, ktry jeszcze za czasw dynastii
Sewerw wid ywot filozofa w maej wsplnocie w Aleksandrii. Do jego uczniw naley
Orygenes, ktrego poznamy jako wybitnego teologa chrzecijaskiego, i Plotyn, ktrego system
doprowadzi neoplatonizm na wyyny doskonaoci.
Plotyn urodzi si w r. 205, by moe w miecie Lykopolis w Grnym Egipcie.
Dugi czas studiowa w Aleksandrii. Nastpnie towarzyszy cesarzowi Gordia-
nowi w wyprawie przeciwko Persom (243). Wreszcie osiad w Rzymie i tam
prawie do mierci (270) dziaa w krgu entuzjastycznie nastawionych do niego
uczniw. Po mierci mistrza Po~riusz, nalecy do cisego grona jego
wsppracownikw, opublikowa w szeciu grupach po dziewi traktatw
rozprawy Plotyna Enneady. W rozumiernie tego wanego dziea wnieli ostatnio
duy wkad filozofowie i filolodzy tacy jak L. Brehier i A. Armstrong, W. Theiler
i R. Harder.
Filozofia Plotyna opiera si na staym obrazie kosmosu, ograniczonego i
wiecznego, charakteryzujcego si staym i niezmiennym porzdkiem. Tre
kadego bytu zaley od tego, jaki stopie jednoci wykazuj jego czci: ywa
istota znajduje si na wyszym szczeblu rzeczywistoci ni stos kamieni, ktrego
czci po prostu le jedne na drugich. Kada rzeczywisto, w ktrej jedno
czci skadowych nie jest doskonaa, zakada istnienie ponad ni jednoci
ycie duchowe 53
doskonaej i kad rzeczywisto mona zrozumie tylko poprzez jej stosunek
do jednoci doskonaej. Jednostka jest po prostu zasad bytu, jest pierwsz
hipostaz, w ktrej nie ma ju podziau. Ale ten pierwszy byt nie moe istnie
sam dla siebie, poniewa wszystko, co doskonae, stwarza co z wasnego
nadmiaru. Jest to odwieczny proces, a nie jaki umiejscowiony w czasie akt
stworzenia. To tworzenie jest promieniowaniem, czyli emanacj, wypywem
nadmiaru bez straty dla czynnika tworzcego. Twr jednak pragnie pozosta
blisko swego pocztku, oglda si za siebie i w tym akcie zwracania si wstecz
powstaje druga hipostaza: wiat inteligibilny, duch. Jest on zarazem bytem i
rozumieniem. Owa druga hipostaza jest z jednej strony wielorakoci wiata,
ktra tworzy si, poczynajc od najwyszych rodzajw, w pewnym wieczystym
porzdku, z drugiej za strony jest ona myleniem, to znaczy odkrywaniem
bogactwa wiata inteligibilnego. W samomyleniu hipostaza duchowa osiga
pewno wasnego istnienia, a zarazem pewno swej treci. Duch za wydaje
trzeci hipostaz, dusz. Jest ona ogniwem porednim midzy wiatem
duchowym, z ktrego pochodzi, a wiatem zmysowym, ktry sama utrzymuje w
stanie porzdku. Poniej tych trzech hipostaz znajduje si, jako kolejna
hipostaza, materia, ktra jest nieograniczona, niewraliwa, a take niezdolna do
zrodzenia formy i porzdku. Wszelkie zo bierze si std, e dusza zczya si z
materi. Dusza jest w stanie kierowa ciaem, przez co styka si ze wiatem inteligibilnym i w ten
sposb jest sama dla siebie inteligencj. Poniewa jednak dusza nie ma w sobie do napicia,
moe si ona rwnie zwrci ku wasnemu odbiciu, a wtedy jest podlega zmiennemu wiatu
zmysw. Jest to upadek duszy, jej grzech, za ktry musi ona pokutowa w yciu przyszym.
Zadaniem wychowania filozoficznego jest doprowadzenie duszy do poprzedniego stanu
kontemplacji. Osiga si to poprzez mylenie, na wyszym poziomie poprzez intuicj, a wreszcie w
kontakcie z Najwyszym poprzez ekstaz. Nie ma ju wtedy adnej rnicy midzy podmiotem
poznajcym a poznawanym. Ogldajcy jest wchaniany przez jedni i staje si ni.
Taka jest droga Plotym do poznania i do wyzwolenia ze wiata materii. Jest to
droga w tym sensie helleska, e w filozofii tej postrzega si harmoni kosmosu i
gosi, i czowiek moe si sam wyzwoli. Stworzenie nie dokonuje si przez
jednorazowy akt, zbawienie nie nastpuje przez objawienie si Boga w historii. A
jednak wida du rnic w porwnaniu z klasyczn filozofi greck. Czowiek
bowiem zajmuje si wiatem zmysowym ju nie w celu poznania i opanowania
tego wiata, ale tylko dlatego, e ten wiat jest odbiciem ducha i przez to
umoliwia wzniesienie si ku bytowi wyszemu ni to, co istnieje. Myl ucieka ~l
tego wiata, odwraca si od pikna zjawisk zmysowych i od awanturniczych
przedsiwzi ycia politycznego. Nie wiadomo, co Plotyn chcia osign,
proponujc cesarzowi Galienowi zaoenie miasta filozofw Platonopolis w
Kampanii. Czyby myla o jakim miejscu wsplnej kontemplacji? Dziki
Plotynowi filozofia staje si sztuk opisu pejzau
54 Kryzys wiata antycznego w III wieku metafizycznego, do ktrego dusza moe si dosta
poprzez wiczenia duchowe (L. Brehier). Otwarte wic zostay drzwi do metafizycznego ogldu
pierwiastka boskiego, drzwi, ktre przekroczy wielu mylicieli i poetw nadchodzcych stuleci.
Inny aspekt oddziaywania systemu plotyskiego dotyczy stosunku uczniw
Plotyna do religii pastwowej i do tradycyjnych form kultu. Sam Plotyn nie
nazywa pierwszej zasady sowem Bg, jednak mwi o ciaach niebieskich jako
o bogach i w tym sensie broni politeizmu. Mwi te o wreniu z gwiazd i nie
ma zastrzee do wykonywania czynnoci kultowych. To, e arliwa modlitwa
albo cze oddawana posgowi bstwa moe by skuteczna, tumaczy on nie
ingerencj bstwa, ale wspodczuwaniem wicym rne czci wiata. Jednak
uczniowie Plotyna - Po~riusz, Jamblich i pniejsi -w o wiele wikszym stopniu
wychodzili naprzeciw znanym nam ju formom ludowej religijnoci. Opowiadali
si zarwno za astrologi, jak za wyroczniami. Porfiriusz uzasadni filozoficznie
szczegln praktyk rytualn, tak zwan teurgi. Jest to proceder zmierzajcy do wymuszenia
interwencji bstwa wtedy i tam, gdzie jest ona podana. Jamblich nie mia ju adnych oporw
przed uprawomocnieniem postaci panteonu pnego pogastwa: bogw, herosw i demonw. W
ten sposb wielu przedstawicieli generacji nastpcw Plotyna, ktrzy nazywali si platonikami,
odeszo od uduchowionej filozofii. Ten kierunek neoplatonizmu sta si sprzymierzecem ostatnich
pogaskich cesarzy i w czasie, gdy stosowano przemoc przeciwko chrzecijanom, opowiada si za
wymuszaniem tradycyjnych praktyk kultowych.
Jeli zestawimy z neoplatonizmem rozwj teologii chrzecijaskiej w III wieku, wyjdzie na jaw
kontrast, a zarazem pokrewiestwo obu zjawisk. Najpierw trzeba jednak ponownie przyjrze si
wczesnemu okresowi chrzecijaskiej wiary i chrzecijaskiej dziaalnoci misyjnej. Pocztki
chrzecijastwa w imperium rzymskim byy od pokole przedmiotem wnikliwych studiw.
Wystarczy przypomnie przeprowadzone w naszym stuleciu badania A. von Harnacka, H.
Lietzmanna, L. Duchesne i J. Danielou. A przecie niejedna jeszcze tajemnica tkwi w pocztkach
tej religii.
U jej podstaw ley wiara w Boga, ktry jest bogiem osobowym i stworzy wiat
z niczego. Taki pogld przyj kiedy Izrael i wyznaje go w swej dziejowej
drodze przez tysiclecia. Ta wiara w jednego osobowego Boga stanowi jawne
zaprzeczenie politeizmu, panteizmu i kadej filozofii, ktra uznaje wielo
bogw. Chrzecijastwo gosi - i tym rni si od ydw - e Bg, gdy wypeni
si czas, przez swego syna Jezusa, ktry jest Chrystusem (Pomazacem), zbawi
upad ludzko, zmaza grzech i ponownie wprowadzi wiat w obrb aski
Boej. Chrystus jest orodkiem caych dziejw. Kady czowiek jest powoany
do odpowiedzialnego dziaania, a historia wiata jest histori Zbawienia. Nie ma
w niej miejsca na mity o zbawieniu zwizane z cyklem wiecznego powrotu, niema
miejsca na systemy gnostykw, mwice o jakiej tajemnicy, ktra nigdy nie
ycae duchowe 55
zaistniaa, ale dziaa stale. To chrzecijanie naleycie. pojmuj ask Zbawienia:
po zerwaniu Starego Przymierza stanowi oni nowy lud po Izraelu, trzecie pokolenie po
Grekach i ydach, wybrane po to, by poprzez ycie w czystoci i ofiarn mio do wszystkich
ludzi przygotowa drog nadchodzcemu Krlestwu Boemu. Wymagania moralne nauki
chrzecijaskiej nie ograniczaj si do wskazywania, czego czowiek, stosownie do Dekalogu, nie
powinien czyni. Odrzuca ona take moralno dobrego obywatela i mdrca szukajcego szczcia,
waciw filozofii greckiej i rzymskiej. Jej wezwanie do pozytywnego dziaania wymierzone jest
przeciw rezygnacji i rozpaczy, ktre ogarny wikszo ludzi antyku. Stanowi ona nowy pocztek
na gruncie skostniaego wiata. Przesanie Ewangelii jest adresowane do wszystkich ludzi, do
ydw, Hellenw i innych. Uniwersalizm chrzecijastwa wywysza je ponad religie narodowe i
przenosi poza granice imperium rzymskiego. Nie mona tu szczegowo opowiedzie o tym, jak
religia chrzecijaska dziki apostoom i ich uczniom dotara z Jerozolimy do Syrii, stamtd na
wschd, do krajw, gdzie mwiono po aramejsku, do Mezopotamii, a na zachodzie do Azji
Mniejszej, Grecji i Rzymu. Posanie Jezusa, ktry jest Chrystusem, goszone byo w wiecie
rdziemnomorskim najpierw w jzyku greckim i wizao si od samego pocztku z pojciami
myli i wiary hellenizmu. Jednak pochodzenie tego posania ze rodowiska ydowskiego sprawiao,
e owa misja wspieraa si w rozmaity sposb na gminach diaspory ydowskiej, na grupach
zhellenizowanych ydw w cesarstwie rzymskim. Ale po tym pierwszym kontakcie szybko
nastpio oddzielenie si od ydowskiej wsplnoty religijnej. Chrzecijanie, otwarci ku poganom,
szczeglnie ku Hellenom, wyzwolili si od rytualnych praw ydowskich, a wkrtce uwolnili si i
od oczekiwania na Mesjasza, ktry mia zgromadzi rozproszony lud i da mu panowanie nad
poganami. Tak powstay w wielu miastach wiata antycznego mae orodki nowej wiary, ktre na
wzr macierzystego Kocioa jerozolimskiego nazyway si ekklesiai - zgromadzeniami.
Chrzecijanie gromadzili si na W ody najpierw w domach prywatnych; goszono tam Sowo i
odprawiano msz wit. Wsplnota ich opieraa si na yciu uwiconym sakramentami i na
niesieniu mioci cierpicemu wiatu. Ju w II wieku na czele gmin widzimy starszych
(presbyteroi). T instytucj przejto z hierarchii ydowskiej. Najwysz wadz sprawowa
samodzielnie episkopos (biskup). Reprezentowa on Chrystusa wobec gminy i mia najwyszy
autorytet w goszeniu Sowa, a take nadzorowa obyczaje. Winien by strzec jednoci gminy przed
wszelk odmiennci pogldw (herezj) i rozamem (schizm). Biskup, prezbiterzy i diakoni
jako wywiceni funkcjonariusze, kler, wyrniali si spord ogu wiernych laikw.
Kolejno powstajce liczne gminy utrzymyway ze sob kontakty poprzez
odwiedziny, korespondencj i rozmaitego rodzaju pisma, nawizujce do form
zaczerpnitych z literatury greckiej. Przez dugi czas pastwo rzymskie nie
stawiao adnych powanych przeszkd ekspansji chrzecijastwa. Cesarze
56 Kryzys wiata antycznego w III wieku i urzdnicy byli na og tolerancyjnie nastawieni do
nowych bogw, a sami chrzecijanie starali si by lojalnymi poddanymi imperium. Wprawdzie w
myl ich pogldw pastwo jako takie nie miao w sobie nic boskiego, ale byli przekonani, e
zwierzchno istnieje z Boego rozkazu, zgodnie ze stwierdzeniem apostoa Pawa, ktry ustrzeg
mode gminy przed wcigniciem przez ydw w opozycj antyrzymsk. Taka w kadym razie
bya przewanie postawa gmin i stanowisko Kocioa jako caoci. Jednak od pocztku istniaa
moliwo niebezpiecznego konfliktu: chrzecijanie, tak jak poganie, modlili si za pomylno
cesarza i pastwa, ale odrzucali oddawanie czci bogom i odmawiali uczestnictwa w kulcie cesarzy.
W zwizku z tym doszo wkrtce do star. Niemniej pastwo rzymskie w II wieku i na pocztku III
znalazo norm prawn, pozwalajc unikn szeroko zakrojonej walki midzy pastwem a religi,
a wic formalnego przeladowania chrzecijan. Cesarz Trajan orzek, e chrzecijan naley kara
mierci tylko wtedy, gdy pomimo urzdowego wezwania odmawiaj zoenia ofiary bogom. W
ten sposb sekta chrzecijan zostaa wprawdzie zakwalifikowana jako nielegalna, ale
zdecydowanie zaniechano tropienia wszystkich jej zwolennikw.
Inicjatywa dziaania przeciwko chrzecijanom znalaza si wic w rkach pogaskiej i ydowskiej
ludnoci miast, w ktrych powstay owe mae gminy, oraz w gestii namiestnikw prowincji,
ktrym pozostawiono daleko idc swobod decydowania, czy maj zajmowa si donosami na
chrzecijan. Zoliwe pomwienia, dotyczce cile zamknitego krgu wyznawcw nowej wiary,
czsto prowadziy do oskare, nierzadko do procesw, ktre mogy si skoczy wyrokiem
mierci i okrutn egzekucj. Mna postawa chrzecijan, ktrzy pozostawali wierni swej religii,
wywoywaa zdumienie i podziw wielu pogaskich obserwatorw. W samych gminach ofiary
okrelano jako mczenni-kw (martyres - dajcy wiadectwo), a ich czyny na wzr hellenistyczny
spisywano w formie tzw. akt. Stawali si wzorem, jako napenieni duchem wiadkowie, wstpujcy
bezporednio w stan witoci, ktrzy dziki peni ask mogli nawet odstpcw ponownie
doprowadzi do wiary. Ten kult mczennikw stanowi siln wi spajajc wewntrznie gminy i
przycign do nowej wiary wielu ludzi. Wkrtce Tertulian mg powiedzie: przelana krew
chrzecijan jest zasiewem nowych chrzecijan.9 Rzeczywicie, nim nadszed III wiek,
chrzecijastwo rozprzestrzenio si we wszystkich kierunkach. Na Wschodzie zdoao pozyska
sobie nowe tereny Mezopotamii, a Edessa staa si ywym orodkiem wiary. Wielu byo
chrzecijan w Egipcie, w Aleksandrii istniaa - jak wiemy - cakiem pokana gmina.
Szczeglnie powioda si dziaalno misyjna w prowincjach Azji ~l~Iniejszej. Na
Zachodzie Rzym, stolica cesarstwa, mia potn gmin, ktrej sia przycigania
promieniowaa, daleko. Afryka Pnocna uzyskaa orodek w Kartaginie, w Galii
za gminy chrzecijaskie sigay od ujcia Rodanu a po Lyon. Ireneusz,
biskup tego miasta, mwi pod koniec II wieku o gminach w pro
ycie duchowe 57 wincjach germaskich i hiszpaskich. Wiara chrzecijaska wysza te dawno
poza obrb niszych warstw spoeczestwa. Chrzecijanami bywali urzdnicy wojskowi oraz
dworzanie cesarscy, zwaszcza za cesarzy z dynastii Sewerw, ktrej przedstawiciele byli otwarci
na nowe prdy religijne.
Wraz ze wzrastajc liczb gmin, a take awansem spoecznym poszczeglnych
chrzecijan rozwijaa si doktryna. Zewntrzne rodowisko wywaro znaczny
wpyw na niektre grupy chrzecijaskie. Z obrzey judaizmu wywodzi si
gnostycyzm i nowa forma apokaliptycznego oczekiwania na koniec wiata, z
kultury helleskiej - pojcie logosu i elementy etyki opartej na nauce stoickiej i
platoskiej. Ponadto ody w pewnym stopniu pierwotny entuzjazm chrzecijaski, a profetyczne
formy, w jakich by goszony, napotkay opr biskupw i kleru. lady takich konfliktw widzimy
w licznych pismach chrzecijaskich, zredagowanych pierwotnie po grecku, potem po acinie,
czemu sprzyja fakt, e przedstawiciele wielu odszczepieczych doktryn osiedlili si w Rzymie. W
walce z heterodoksyjnymi doktrynami, ktre nieraz prowadziy do tworzenia osobnych Kociow,
ucilono teologi i pojcie Kocioa. Szczeglny nacisk w zmaganiach z wszelkimi kierunkami
gnostycyzmu kadziono na definicj boskoci Chrystusa, a cilej na stosunek Chrystusa do Boga
Ojca.
W tych kontrowersjach teologicznych w obrbie gmin zaznaczy si autorytet
pewnych wybitnych biskupw, ktrzy stanli w obronie tradycji apostolskiej,
przyczyniajc si tym samym do zachowania jednoci Kocioa. Inni pisarze
chrzecijascy podjli dyskusj z poganami i prowadzili obron swej wiary w tej
samej formie literackiej, w jakiej wczeniej ydzi bronili swej religii wobec wiata
hellenistycznego.
Druga poowa II wieku obfituje w apologie, ktre naukowo uzasadniaj
chrzecijastwo rodkami oglnie zrozumiaej filozofii i d do pogodzenia go z
pastwem rzymskim. Stwierdzaj, e nie istnieje adna zasadnicza rnica
midzy wiar chrzecijask a myleniem filozoficznym, ale e nauka
chrzecijaska przeja dziedzictwo kultury greckiej. Politeizm zwalczano
namitnie, czsto za pomoc tych samych argumentw, ktre wytaczali
przeciwko niemu filozofowie pogascy. dano tolerancji dla nowej wiary,
uzasadniajc to argumentem, e kademu naley pozostawi wolno wyboru
religii. Zaskakuje podkrelanie, e chrzecijanie s lojalnymi poddanymi pastwa,
e suchaj zwierzchnoci i modl si za cesarzy, a ponadto, e pragn by ich najlepszymi
pomocnikami i sprzymierzecami w utrzymywaniu porzdku.
Pastwu mogoby wyj na korzy - dowiadujemy si z pewnego tekstu -
gdyby wszyscy podzielali pogldy moralne chrzecijan. Doniose konsekwencje
mia przynie nastpujcy pogld: cesarstwo i chrzecijastwo s ze sob
historycznie zwizane, gdy powstay jednoczenie za panowania Augusta; od
chwili powstania tej religii panowanie rzymskie stale si rozszerzao
i tak ju bdzie, jeli chrzecijastwo zostanie otoczone opiek. Pismo, w ktrym
! po raz pierwszy wypowiedziano te myli, skierowane jest do cesarza Marka
58 Kryzys wiata antycznego w III wieku
Aureliusza. Rwnie inne tego rodzaju apologie byy adresowane do poszczeglnych cesarzy.
Jednak pomimo wszelkich wysikw gwny cel takich pism, formalna tolerancja chrzecijastwa,
nie zosta osignity, cho udao si przedstawi chrzecijastwo szerokiemu krgowi ludzi
wyksztaconych jako pewien rodzaj filozofii.
Nie trzeba byo dugo czeka na literack odpowied strony przeciwnej. Jeszcze
w czasach. Marka Aureliusza filozof ze szkoy platoskiej Celsus opublikowa
bardzo ostre pismo polemiczne przeciwko chrzecijanom. Posannictwo
chrzecijaskie, zwracajce si do warstw niszych, zostao napitnowane jako
burzenie porzdku spoecznego, a trzymanie si chrzecijan z dala od polityki
zganione jako powany zawd sprawiony pastwu w cikich czasach. Przede
wszystkim jednak polemika zwracaa si przeciwko naukowym pretensjom nowej
religii. Celsus zarzuca chrzecijanom formalne uprzywilejowanie ludzi
niewyksztaconych i grzesznikw. Prbuje wykaza, e zasadnicze partie
doktryny s sprzeczne ze zdrowym rozsdkiem, na przykad nauka o stworzeniu
wiata, o grzechu pierworodnym, o zbawieniu, a przede wszystkim dogmat o
zmartwychwstaniu cia. W filozofii Celsusa zdecydowane wsparcie znalaza
religijno pogaska. Bogw objania on jako porednikw midzy najwyszym
bstwem a wiatem. Ich wielo uzasadnia wieloci ludw. Formy czci odd
awanej bogom oraz w ogle wszelkie przepisy kultowe tumacz si uwicon
tradycj. Ich porzdek, nomos, jest nienaruszalny. Pitnuje wic Celsus
chrzecijan jako odstpcw, wichrzycieli i przestpcw. T gwatown polemik
atwiej zrozumie, kiedy rozpatruje si j, biorc pod uwag raczej polityczne ni
filozoficzne stanowisko autora. Nie mona bowiem nie zauway, e dzieli on zasady mylenia
platoskiego z niektrymi pisarzami chrzecijaskimi. Wskazano nawet na to, e prawdopodobnie
jego filozofia historii uksztatowaa si w polemice z apologiami Justyna, ktry w r. 165 zgin jako
mczennik.
Pogaska filozofia i chrzecijaska teologia zbliyy si do siebie jeszcze bardziej
w trakcie pniejszych polemik literackich, a take w czasach przeladowa. Wiara chrzecijaska
zacza. wchodzi do historii ducha greckiego. Stao si to najpierw w Aleksandrii, gdzie nauka
grecka uprawiana bya od stuleci, ale gdzie oddziaywaa rwnie egipska pobono i ydowska
mdro. Chrzecijanie musieli tam czciej ni gdziekolwiek indziej broni swej wiary w
rozmowach i dyskusjach. Na przeomie II i III wieku naucza tam przez kilka lat filozof
chrzecijaski Klemens. Pochodzi on z rodziny pogaskiej, moe ateskiej, a chrzecijaninem sta
si z wasnego wyboru. Jego pisma ju w samej tematyce odzwierciedlaj kolejne etapy drogi,
ktr, wedug niego, miao przebiega wprowadzanie w wiar i pogan, i chrzecijan. Jak wskazuje
napisana zgodnie ze star tradycj Zachta do filozofii, pierwszym tego warunkiem jest zwrcenie
si ku myleniu filozoficznemu. Odrzuca on tam politeizm jako niewol, ktr demony narzuciy
ludzkoci. Z drugiej strony podkrela, e ju filozofia pogaska przygotowaa poznanie
prawdziwego Boga.
ycie duchowe 59
Peni tego poznania, naucza Klemens, przynis Logos - Jezus Chrystus. Rwnie druga ksiga,
Paidagogos, skierowana jest do warstwy ludzi wyksztaconych w obrbie gminy chrzecijaskiej i
zakada znajomo kultury duchowej tych czasw. Klemens wyranie okrela tam mdro Grekw
jako propaideia, jako wstp do chrzecijaskiego humanizmu. Ten helleski wkad w poznanie,
dzieo ludzkiego rozumu, logosu, zostao nastpnie dopenione przez Logos boski: Chrystus, jako
boski nauczyciel, przerasta ca dotychczasow mdro. Ten Logos Paidagogos poprzez swe ycie
i poprzez nauki zawarte w Pimie witym ustanowi norm ycia doskonaego. Takie s
podstawowe tezy. Liczne pytania, ktre musia sobie zadawa poszukujcy prawdy religijnej
czowiek owej epoki, zostay wnikliwie potraktowane w utworze Klemensa, ktrego tytu,
Kobierce, wskazuje na dzieo o zawartoci rozmaitej i barwnej jak wzr na dywanie. W poznaniu
Boga i etyce znowu wystpuj helleskie cechy teologii. wiat zosta stworzony, a Bg objawiony
czowiekowi przez Logos, ktry zjednoczony jest z Ojcem i Duchem w Trjcy. Kady czowiek
nosi wypisane w sercu prawdziwe prawo. I Mojesz, i Platon byli filozofami i prawdziwymi
przyjacimi mdroci. Potem jednak, gdy wypeni si czas, Logos sam sta si czowiekiem,
zbawi ludzko, jest porednikiem aski. Przede wszystkim jednak jako wzr doskonaoci jest
nauczycielem rodzaju ludzkiego w dziedzinie moralnoci. rdem sprawiedliwoci jest odtd dla
ludzi nie prawo pastwowe, ale mio Boga. Chrzecijanin naley do pastwa niebieskiego
(Uranopolis), ktrego krlem jest Chrystus, a zarazem do Kocioa ziemskiego, zbudowanego na
wzr tego pastwa. Dla nowego czowieka nie lk i nadzieja s si napdow w deniu do cnoty,
w urzeczywistnianiu mdroci i mstwa, sprawiedliwoci i umiaru - dziaanie moralne ma raczej
warto samo w sobie. Ostatecznym celem wszelkiego denia jest jednak sam Bg. Chrzecijanin
wyksztacony przez filozofi wniknie gboko w Ewangeli i w ten sposb upodobni si do
Chrystusa, stanie si sam obrazem Boga. Religia chrzecijaska jest prawdziw gnoz, ktra
prowadzi do witoci. Klemens mwi, e gdyby chrzecijaskiego gnostyka postawiono przed
wyborem poznania Boga czy te osignicia wiecznej szczliwoci i gdyby obie te rzeczy, ktre w
sposb konieczny wi si ze sob, byy rozdzielone, to wybraby on bez wahania poznanie
Boga. Tak zatem brzmi filozoficzne credo chrzecijanina, ktry dowiadczy zwizku Ewangelii i
kultury greckiej.
Wpywy greckie zaowocoway rwnie u Orygenesa, ktry po Klemensie
stworzy obszerny system wiedzy teologicznej. Urodzi si w r. 185 z chrze-
cijaskich rodzicw, w Aleksandrii studiowa literatur i filozofi, by uczniem
Ammoniusza Sakkasa. Nastpnie na prob biskupa tego miasta podj si nauczania kandydatw
do chrztu (katechumenw) i w zwizku z t szko katechetyczn wykada publicznie oglne
wprowadzenie do filozofii i teologii.
Wkrtce po r. 230 popad w konflikt z biskupem i uda si do Cezarei
60 Kryzys wiata antycznego w III wieku w Palestynie. Tam zaoy wysz szko teologiczn.
Crminy chrzecijaskie z innych prowincji, a czasem i osobistoci z dworu cesarskiego, nieraz
prosiy go o rad. Dziki temu odwiedzi Ateny i Antiochi oraz wielokrotnie dziaa w rzymskiej
prowincji Arabii, ktra bya terenem misyjnym aleksandryjczykw. Jego ogromne dzieo pisarskie,
obejmujce wielk liczb kpmentarzy, kaza i traktatw wszelkiego rodzaju, zachowao si tylko
czciowo. Orygenes bowiem jako teolog wkrtce sta si przedmiotem krytyki, a w VI wieku
zosta uznany za heretyka. W jego osobie mamy do czynienia z uczonym, ktry w sugestywny
sposb wcza w obrb teologii formy i style nauki greckiej i okrela egzegez biblijn jako pewien
rodzaj filozofowania. Wiksz cz jego dziea stanowi objanienia Biblii. Orygenes dla
uzyskania naukowej edycji tekstu witych ksig zestawi z hebrajskim oryginaem Starego
Testamentu dostpne mu tumaczenia greckie i tak stworzy wydanie szecioszpaltowe (heksapla).
Znaczna cz komentarzy i kaza suya egzegezie Pisma witego. Na wzr platoskiego
objanienia Homera Orygenes stara si wydoby subtelniejsze znaczenia z dosownego tekstu i
dziki temu udostpni sens Starego i Nowego Testamentu take filozofom. Na tym biblijnym
fundamencie prbowa zbudowa system teologiczny, a traktat O zasadach mia by rodzajem
podrcznika dogmatyki. Pogldy nowoczesnych interpretatorw, ktrzy prbuj odtworzy ca t
struktur mylow, rni si bardzo od siebie, ale pewne jest, e Orygenes przyj za rdo wiary
Pismo wite i tradycj apostolsk i dy do tego, by podnie wiadomo religijn do rangi
systemu filozoficznego. Skania si przy tym w mniejszym stopniu ku nauce stoickiej ni ku
platonizmowi, a zarazem czerpa inspiracje z bodcw pyncych z gnozy pochodzenia
ydowskiego - tym rni si wyranie od Klemensa.
Orygenes by przedstawicielem nauki o Trjcy witej i o zbawieniu upadej
ludzkoci, nauki, w ktrej tkwi, jak si zdaje, zacztki wielkich kontrowersji
religijnych przyszych pokole. W jego teologii jedynie Ojciec jest Bogiem. Syn,
spodzony przed wszystkimi wiekami przez Boga, wspistotny Ojcu, jest
Logosem oraz Zbawicielem i nazywany jest drugim Bogiem. Duch zosta
powoany przez Ojca za porednictwem Syna. Stworzenie i zbawienie wiata
przebiega nastpujco: Bg najpierw stworzy wiat duchw, do ktrych nale
te dusze ludzkie; wolno woli doprowadzia duchy do grzechu, a ten
spowodowa, e duchy i dusze dla oczyszczenia zesane s do materii; zbawienie
dokonuje si poprzez Logos, ktry czc si z istot duchow, moe przybra
posta ludzk i w ten sposb staje si Bogiem~zowiekiem. Jak zbawienie jest
zjawiskiem koniecznym w stosunkach midzy Bogiem a wiatem, tak
oczyszczenie stanowi wieczny proces, odbywajcy si w kolejnych epokach
dziejw wiata. W kocu, po oczyszczeniu, wszystkie dusze, take ze duchy,
podporzdkuj si Logosowi i wejd do Krlestwa Boego. Jest to odrodzenie
wszechrzeczy (apokatastasis). Ta nauka o Trjcy witej, o stworzeniu i
zbawieniu moe by uznana za teologizny odpowiednik neoplatoskiej
ycie duchowe 61 hierarchii bytw. Za element helleski w tej teologii mona zapewne uzna to,
e powstanie wiata i bieg historii rozumiane s jako fazy wyszej koniecznoci. Takie
wyobraenie pocigno za sob negacj historycznego charakteru chrzecijastwa. Ale Orygenes
pomimo kontaktw z filozofi hellesk i gnoz ydowsk jest wyznawc wiary chrzecijaskiej,
jako teolog tkwi mocno w szeregach gminy chrzecijaskiej. Poniewa Chrystus jest wielkim
nauczycielem wszystkich ludzi, istnieje tylko jedna droga wiodca do doskonaoci - naladowanie
Chrystusa, i droga ta prowadzi od wiary poprzez ascez do mistycznego zjednoczenia z
Chrystusem. Tak mylenie teologiczne odrywa si od filozofii, a wsplnota wiernych
zdecydowanie odrzuca to wszystko, co polis przyniosa staroytnej ludzkoci. Co wicej, Koci
wystpuje jako ewangeliczna politeia, przeciwstawiona pastwu rzymskiemu. Orygenes pooy
podwaliny pod duchowo chrzecijask - nie bez powodu w pniejszych czasach powoywa si
na niego skonny do spekulatywnego mylenia ruch monastyczny.
To zjednoczenie nauki chrzecijaskiej i chrzecijaskiego ycia-nastpstwo, a zarazem
przeciwiestwo filozofii helleskiej - usprawiedliwia fakt, e z caoci literatury chrzecijaskiej
wybralimy tu aleksandryjsk teologi Klemensa i Orygenesa. Celem tych teologw byo nie tylko
ideowe odparcie zarzutw pogaskich, ale take przezwycienie filozoficznego ideau yciowego
poprzez osignicia i czyny chrzecijanina yjcego w Pastwie Boym. Orygenes, ktry w czasie
przeladowa za Decjusza zazna wizienia i tortur, wyjania w przedmowie do pisma, w ktrym
polemizuje z Celsusem, e prawdziwa obrona wiary pochodzi od witego ducha Chrystusowego:
Jezus broni si poprzez postpowanie swych prawdziwych uczniw. Ujrzymy t obron gmin
chrzecijaskich przed pastwem - ktre przystpio do natarcia wspomagane przez pogask
filozofi - jako wielk psychomachi owych stuleci.
Rozdzia trzeci
ZEWNTRZNI I WEWNTRZNI WROGOWIE WIATA ANTYCZNEGO
Gdy historiografowie rzymscy rozwaali dziejow rol imperium, gdy poeci
wysawiali wieczne posannictwo Rzymu, wtedy stale wskazywali na to, e
panowanie Rzymian stworzyo dobrobyt obywateli i doprowadzio do pokoju w
caym krgu ziemskim. Przez krg ziemski (orbis terrarum) rozumieli kraje nad
Morzem rdziemnym. Morze to nazywao si naszym morzem, a kraje
naszym krgiem ziemskim. August, ktry trzewo ocenia siy Rzymu,
wstrzyma dalsze podboje na wschodzie i na pnocy i wytyczy granice
pastwa: z jednej strony wielkie rzeki - Ren, Dunaj i Eufrat - z drugiej pas pusty
w Arabii i Afryce. Niektrzy spord jego nastpcw posunli si w pewnych
miejscach dalej, ale tylko po to, eby umocni dotychczasowe granice przez
wysunite przedpola. Brytania, dolina Neckaru midzy grnym Renem a grnym
Dunajem i Dacja na pnoc od dolnego Dunaju zostay podbite wanie w tym
celu. Septymiuszowi Sewerowi udao si jeszcze ustanowi prowincj
Mezopotami jako takie przedpole na wschd od grnego Eufratu. Tam gdzie
brakowao granic naturalnych, obrzey cesarstwa strzegy fortyfikacje, palisady i
forty, fosy i way, zalenie od uwarunkowa geograficznych terenu. W ten sposb obwarowany by
cay obszar cywilizacji antycznej. Jednak w III wieku wiele odcinkw tych granic znalazo si w
powanym niebezpieczestwie, poniewa liczne ludy spoza imperium ruszyy do natarcia. W
Szkocji Piktowie zagraali Waowi Hadriana na pnocy Brytanii, a na przeciwlegym kracu
imperium, w okolicach Pierwszej Katarakty Nilowej, pustynne plemiona Blemmyw od poowy III
wieku urzdzay napady na Egipt.
Mieszkacom pustyni atwiej byo pokonywa znaczne odlegoci, zaczli
bowiem uywa do dziaa wojennych dromaderw, od dawna sucych do
transportu w czasach pokoju. Dlatego Arabowie mogli teraz napada na Syri,
Zewntrzni i wewntrzni wrogowie wiata antycznego 63 a nomadzi mieszkajcy na poudnie od
rzymskich umocnie granicznych w dzisiejszej Algierii take przystpili do dziaa agresywnych.
Przede wszystkim jednak zasuguj na uwag dwa ludy, ktre od dawna byy wrogami imperium i
ktre wywary doniosy wpyw na losy kultury antycznej -Persowie i Germanie. Za Nerona poeta
Lukan wychwala kraje za Tygrysem i Renem jako bastiony wolnoci, ktre unikny despotyzmu.
Z obu tych miejsc nadeszo teraz stae zagroenie.
W pierwszych wiekach esarstwa Rzym ssiadowa na dalekim poudniowym wschodzie z Partami.
Czsto dochodzio do wojen, ale nigdy do walki na mier i ycie. Partowie otwarli si na wpywy
kultury rdziemnomorskiej, w miastach midzy Eufratem a Tygrysem mona si byo jeszcze
porozumie po grecku, i dotary tam te zachodnie kulty religijne. W dokadnie zbadanym przez
archeologw miecie Dura-Europos nad rodkowym Eufratem, ktre a do r. 165 byo w rkach
partyjskich, wznosz si obok siebie witynie bstw greckich i orientalnych, a i chrzecijastwo
znalazo tu sobie miejsce. Tymczasem lud Persw, mieszkajcy od dawna na poudniu paskowyu
iraskiego, powsta i przeciwko panowaniu Partw i przeciw wszystkim obcym, nieiraskim
ywioom w kraju. Na czele tego ruchu stan Ardaszir, pochodzcy z ksicego rodu Sasana.
Siami swego perskiego plemienia pokona on ostatniego krla Partw, przedsiwzi dla
umocnienia swej wadzy dalekie wyprawy, sigajce a po Indie, a nastpnie w r. 226 w dawnej
stolicy, Ktezyfoncie, zosta koronowany na krla krlw. W ten sposb dynastia Sasanidw obja
wadz i zaoya pastwo zwane dzi nowoperskim.
Ardaszir poczy wyniesienie swego domu, a take swego ludu z odnow
dawnej religii perskiej, swoje za ambicje polityczne uzasadnia, powoujc si na
dawn monarchi persk, na owo imperium Achemenidw, ktre za Dariusza i Kserksesa
poczyo w swych granicach kraje od Indii po Hellespont i Bosfor. Teraz siy zbrojne Persw i
wczonych w skad ich pastwa ksistw opieray si na armii pancernych jedcw. Rodzaj broni,
ktry ju dawno pojawi si w tym kraju, rozwija si dalej: ko i jedziec, osonici pancerzem,
byli najnowo-czeniejsz broni zaczepn owych czasw. Zaatakowano rzymskie prowincje
pograniczne nad Eufratem. Od czasw Aleksandra Sewera Imperium Romanum musiao wic
sprosta nowemu trudnemu zadaniu - wojnie z Persami.
Aczkolwiek armia rzymska szybko utworzya formacje jazdy pancernej, Persom
udao si odnie powane sukcesy. Zasadnicza zmiana pooenia na Wschodzie
staa si oczywista za Szapura I, ktry zosta koronowany w r. 242. Ju samym
tytuem krla Iranu i Nie-Iranu zgasza on pretensje uniwersalne. Spord
rnorodnych prdw religijnych istniejcych na wschd od Eufratu wynis
dawn religi persk do godnoci jedynej religii pastwowej. Bya to starodawna
nauka proroka Zoroastra o wiecznej walce duchw dobra i za, Ahury Mazdy
(Ormuzda) i Arymana, i o zadaniu czowieka, przede wszystkim Persa,
polegajcym na dziaaniu na rzecz zwycistwa ducha dobra. Magowie - kapani
64 Kryzys wiata antycznego w III wieku
perscy - oczycili tradycj religijn z obcych naleciaoci i spisali wite ksigi
Awesty w czystej wersji. Przeladowano heretyckie kulty i sekty. Kapan Karder, zasugujcy na
miano twrcy perskiego Kocioa pastwowego, mwi w uroczystej inskrypcji o tym, e z prostego
kapana awansowa na gwnego maga i sdziego caego kraju i w tym charakterze utrwali
prawdziw wiar. Mwi on, e wypdzono ydw, buddystw, bramanw, nazareczykw i
chrzecijan.
Dokdkolwiek dotara konnica krla krlw, tam wznoszono otarze ognia i
osadzano magw. Sam Szapur zdaje spraw ze swego panowania w inskrypcji
skalnej z okolic Persepolis. Wrd swych osigni szczyci si on jako
najwikszym czynem wziciem do niewoli w czasie walk z Rzymianami cesarza
Waleriana i jego siedemdziesiciotysicznej armii (260). Sztuka perska oddaje ten
triumf w scenach pojmania Waleriana. Reliefy skalne i gemmy utrwaliy pamitn scen, w ktrej
Rzymianin klczy przed siedzcym na koniu Szapurem. Istotnie, nie chodzio tu o jak
przejciow porak militarn Rzymian, ale o wielk klsk kultury hellenistyczno-rzymskiej na
Wschodzie. Odtd rzymskie prowincje nadgraniczne weszy w orbit wpyww iraskich. W
Mezopotamii religia perska znalaza nowych wyznawcw. W caej strefie przejciowej, w ktrej
ludzie zawieszeni byli midzy Wschodem a Zachodem, Persowie pozyskiwali sobie uchodcw i
szpiegw, take wrd przedstawicieli wyszych warstw rzymskich. Potga kulturalna pastwa
perskiego promieniowaa jeszcze dalej - wkrtce poznamy perski wpyw na insygnia i ceremonia
cesarzy rzymskich. Moliwe, e rwnie zwizek pastwa z jednym jedynym wyznaniem
religijnym - perski system Kocioa pastwowego - wpyn na Imperium Romanum, gdy cesarze
podjli prb zabezpieczenia cesarstwa w nowy sposb, za pomoc religii, czy to poprzez monopol
religijny dawnych bogw, czy to poprzez zwrcenie si ku Bogu chrzecijan.
Skdind perski Koci pastwowy, pomimo tak silnego wsparcia ze strony wadzy krlewskiej,
nie zdoa zjedna sobie wszystkich mieszkacw krlestwa.
Na lata, w ktrych umocniono w Persji religi zoroastriask, przypada rwnie
ogoszenie nauki Maniego o zbawieniu i pocztki manichejskiej dziaalnoci
misyjnej. Mani urodzi si w Babilonii w r. 216, a jego twrcza osobowo
oddziaa na cay wiat. Pochodzi ze znakomitej rodziny partyjskiej, wychowa
si we wsplnocie chrzecijaskiej. Oznajmi on, e anio Boy powoa go do
roli proroka, i gosi objawienie niebios jako - wedug wasnych sw - ostatni z
wielkich nauczycieli, po Buddzie, Zoroastrze i Jezusie. Mani pozyska sobie najpierw wasn
rodzin, potem przez cae lata gosi sw nauk w Indiach.
Dziaa te w rodkowych prowincjach krlestwa. Krl Szapur tolerowa go w
swym otoczeniu, a nawet przez dugi czas popiera, tak jak i kapana Kardera,
ktry nastpnie uzyska przewag. Podczas dalekich podry misyjnych w
obrbie pastwa perskiego, ale i w Egipcie, Mani gromadzi wok siebie wielu
uczniw i zakada gminy. By czczony jako cudotwrca, tak jak moe by
Zewntrzni i wewntrzni wrogowie wiata antycznego 65 czczony tylko zaoyciel religii na
Wschodzie, lecz swoje sukcesy zawdzicza w znacznym stopniu zmysowi organizatorskiemu i
uzdolnieniom artystycznym.
Organizowa wspaniae naboestwa, da si pozna jako kaznodzieja i pisarz,
tworzcy w jzyku syryjskim, opanowa te wszelkie formy poezji. Jego pisma
przetumaczono na wiele jzykw, gdy zasig misji obejmowa cay wiat. Po
dugiej, penej sukcesw dziaalnoci zosta oskarony przez magw przed
krlem, drugim nastpc Szapum, o obraz religii i po dramatycznym
przesuchaniu wtrcony do wizienia, gdzie zmar (276). Ale nowa religia szerzya
si take po mierci zaoyciela, dotara do Egiptu i afrykaskich prowincji pastwa rzymskiego,
pojawia si w Arabii, a przez Sogdian dotara a do Chin.
Teksty pisane po arabsku, syryjsku, irasku i chisku, a zwaszcza listy i kazania
w jzyku koptyjskim, znalezione w Grnym Egipcie, umoliwiy naukow rekonstrukcj religii
manichejskiej (H. Ch. Puech, G. Widengren). Wydaje si, e zasadnicza idea iraska zostaa w niej
naznaczona pitnem gnostycznym. Zgodnie z perskim dualizmem przyjto dwie najwysze zasady
- Ojca wiata i Pana Ciemnoci. Obie siy uczestnicz wraz ze swymi ksitami i duchami w
wielkim kosmicznym procesie, zmierzajcym wrd gwatownych walk o wyodrbnienie wiata
do ostatecznego zwycistwa krlestwa wiatoci i pokoj u. Jeden z mitw mwi o tym, e Ojciec
wiata przez swoich wysannikw przychodzi z pomoc czowiekowi, ktry uwiadamia sobie
sw wasn natur. Budda, Zoroaster i Jezus byli wanie takimi wysannikami Boga, ale ich
posannictwo zostao zafaszowane. Teraz Mani, jako ostatni wysannik wiatoci, ktry pozyska
Wschd i Zachd, gosi ludzkoci wielkie zadanie, by pomnaa w sobie wiato poprzez
powstrzymywanie si od misa, wina i podania pciowego. Jedynie wybrani bd yli jako
wici, rzesza suchaczy moe uzyska zbawienie tylko po wielu trudnych przejciach.
Taka wiara i ten rodzaj pobonoci czy gminy manichejskie. Na czele Kocioa
sta zwierzchnik, a pod jego kierownictwem dziaali apostoowie, biskupi, kapani
i nauczyciele. Doczyy do tych struktur take wsplnoty klasztorne, uregulowano spraw postw,
wprowadzono spowied. Manichejczycy uznali cz Nowego Testamentu i niejednokrotnie
gosili, e Jezus jest przewodnikiem duszy, a Mani wysanym przez niego duchem i pocieszycielem
(parakletos). Ta gnostycka posta nauki uatwia manichejczykom przenikanie do niektrych grup
chrzecijaskich na terenie pastwa rzymskiego. Jeszcze z ycia i dziaalnoci witego Augustyna
znamy cikie zmagania chrzecijastwa z manicheizmem. Ale i pastwo cesarzy rzymskich
odrzucio pen tajemniczoci sekt, odgradzajc si od wiata. Ju samo perskie pochodzenie tej
religii, a tym samym niebezpieczestwo wspdziaania jej wiernych z nieprzyjacielem imperium,
Persj, budzio podejrzenia. Cesarz Dioklecjan (284-305) skierowa w r. 297 na rce prokonsula
Afryki ostry edykt przeciwko manichejczykom.
Stwierdza si w nim, e manichejczycy z wrogiego
5 - Upaddc Krymu
66 Kryzys wiata antycznego w III wieku ludu Persw rozpezaj si po wiecie jak potwory,
popeniaj wiele przestpstw, wzniecaj niepokoje w miastach i dziaaj jak trucizna na spokojny
lud rzymski i cay wiat. Dlatego nakazuje si spalenie przywdcw tego ruchu razem z ich
pismami i cicie ich wsplnikw Obywatele rzymscy, ktrzy zajmuj wysokie stanowiska, a
nale do sekty, maj by skazani na roboty przymusowe w kopalniach. Moliwe, e
manichejczycy brali udzia w powstaniu, ktre wtedy wybucho w Egipcie. Cho ta obca religia
bya zdecydowanie potpiana przez Rzymian, grupy manichejskie zdoay pomimo wszystkich
rodkw represyjnych utrzyma si w obrbie imperium, a nastpnie stay si podoem nowych
sekt w czasach europejskiego redniowiecza.
Tak wic pojawio si na Wschodzie pastwo nowoperskie, wielka, zwarta potga zagraajca
Rzymowi. Fatalne dla Rzymu byo to, e w tym samym czasie rwnie ludy germaskie
przypuciy gwatowny atak i zmusiy armi rzymsk do defensywy na rozcignitym drugim
froncie. w germaski front bieg wzdu Dunaju, od ujcia do rde tej rzeki, a nastpnie wzdu
Renu a do kanau La Manche. Na tym froncie nie byo zreszt jednolitego kierownictwa
politycznego ani planowego dziaania za strony napastnikw. Nowoytny obserwator pomimo
wszystko traktuje te rozproszone grupy jako jednolity zesp, opierajc si na tym, e ludy
nacierajce nad Dunajem i Renem byy prawie wszystkie ludami germaskimi pod wzgldem
pochodzenia, ustroju i obyczajw oraz na tym, e ich najazdy maj zwizek z potnym ruchem
ludw, ktry obj ca wschodni Europ.
Oglna sytuacja wiata germaskiego na pocztku III wieku nie wynika ju z dziaa wielu maych
plemion, ktre Tacyt wymienia w Germanu. W cigu stulecia, ktre upyno od stanu opisanego
przez niego, ludy germaskie czciowo zmieniy swe siedziby, czciowo za poczyy si w
zwizki, co z czasem miao doniose konsekwencje. Wanie walka z Imperium Romanum
sprzyjaa czeniu si plemion i spowodowaa powstanie wielkich zwizkw.
Przegld najwaniejszych z nich, powiadczonych w III wieku, ukazuje nam
przede wszystkim te plemiona, ktre wywdroway ze Skandynawii i z pocztku
osiedliy si we wschodniej Europie, to znaczy Germanw wschodnich. Goci
przemiecili si z dzisiejszej Szwecji do kraju nad Wis i przez poudniow
Polsk dotarli a nad Morze Czarne. Ostrogoci (Greutungowie) osiedlili si na
Ukrainie, Wizygoci (Terw~ingowie) na zachd od dolnego Dunaju. W
dugotrwaych stosunkach z greckimi miastami na wybrzeu pontyjskim i z
sarmackimi ssiadami w poudniowej Rosji Goci podlegali wpywom kultury
antycznej, a zarazem zetknli si z iraskim sposobem ycia. Rwnoczenie w II
wieku Wandalowie przesunli si ze lska na poudniowy wschd a na
wschodni skraj Karpat. Jako trzecia grupa wschodniogermaska powiadczony
jest w dziele geograficznym Ptolemeusza lud Burgundw, na obszarze midzy
rodkow Odr a rodkow Wis. Jednak jeszcze przed poow III wieku
Burgundowie pojawiaj si nad grnym i rodkowym Menem i stykaj si tam
Zewntrzni i wewntrzni wrogowie wiata antycznego 67 z plemionami zachodniogermaskimi, od
dawna ju osiadymi w Europie rodkowej. Siedziby tych zachodnich Germanw cigny si od
rodkowego Dunaju a do rde tej rzeki, a nastpnie po obu stronach Renu. Markomanowie i
Kwadowie przekroczyli granic imperium od Carnuntum a po Regina Castra (Ratyzbona,
Regensburg). Wiksz aktywno wykazywali teraz Kwadowie. Jako nowy zwizek wystpuje w
przekazach lud Atamanw, powiadczony pierwszy raz w r. 213. Atamanowie nale do tej samej
grupy Germanw swebskich w rodkowych Niemczech, z ktrej ju za czasw Cezara wywodziy
si ludy Ariowista. Ich napr kierowa si na poudnie, ku limesowi grnogermaskiemu. Okoo
poowy stulecia pojawia si nazwa plemienia Frankw, ktre wchono wiele mniejszych ludw z
obszaru nad dolnym Renem, takich jak Brukterowie i Tenkterowie, Saliowie i Rypuariowie.
Wreszcie plemi Sasw skupia spoecznoci germaskie u ujcia aby i Wezery. Tak wic
imperium rzymskie od Morza Czarnego a po Morze Pnocne zostao objte potnym ukiem
plemion germaskich.
Jeli chcemy stworzy sobie jaki obraz ycia i obyczajw Germanw w owych czasach, moemy
tylko czciowo oprze si na wiadectwie Tacyta. Musimy jego dane uzupeni informacjami
pniejszych autorw, a przede wszystkim znaleziskami archeologicznymi. Wiadomo, e rolnictwo
byo dobrze znane wszystkim Germanom. Rwnie wykorzystanie z metali i soli jest pewne, a
tu i wdzie mamy do czynienia z pocztkami wytwrczoci rzemielniczej.
Pojedyncze gospodarstwa, kolonie i wsie s typowymi formami osadnictwa,
jednak wschodni Germanie nigdy nie zroli si trwale z ziemi. Germanie
zachodni przeszli na osiady tryb ycia, ale poniewa ich gospodarka rolna
polegaa gwnie na pracochonnym przystosowywaniu do uprawy terenw
lesistych, a czsto podmokych, atwo decydowali si oni na porzucenie swych
zagrd, by znale lepsz ziemi i wiksze jej obszary. Dominujc form ustroju
politycznego jest zwizek plemion. Przynaleno do takiego zwizku nie czy
si, jak w pastwach antycznych owego czasu, z nabywalnym prawem.
obywatelstwa, ale z wizami krwi. Wszyscy wolni mczyni zdolni do noszenia
broni tworz tzw. Ding, zgromadzenie wojskowe, ktre rozstrzyga sprawy
publiczne, zwaszcza sprawy wojny i kwestie prawne. Zgromadzenie wojskowe
jest decydujc instancj, niezalenie od tego, czy istniaa wadza krlewska, czy
te dowdztwo w czasie wojny sprawowaa wiksza liczba ksit. Z dawnych
czasw wywodzi si powszechnie uznawana instytucja druyny: znamienity
wojownik moe pozyska sobie innych poprzez wizi przyjani czy wiernoci,
przyj ich do swego domu, powoa pod bro i prowadzi do miertelnej
walki. Niewielka grupa tego rodzaju jest charakterystyczna dla spoeczestwa, w
ktrym wspycie jest regulowane nie przez usankcjonowan prawem hierarchi
klasow, lecz przez bezporednie kontakty midzyludzkie. Przedsiwzicia
wojenne utrzymuj instytucj druyny, a wojna stanowi w owym czasie norm
68 Kryzys wiata antycznego w ~II wieku germaskiego bytu, czy to w postaci walk midzy
caymi plemionami, czy w formie awanturniczych wypraw poszczeglnych grup.
Wojowniczy tryb ycia wycisn pitno rwnie na wyobraeniach i zwyczajach
religijnych. Oczywicie wszdzie od najdawniejszych czasw czczono bstwa
podnoci, wzrostu i mierci, zwane Wanami. Ich kult przybiera formy, ktre
spotykamy take u innych ludw indoeuropejskich. Specyficznym tworem
Germanw jest jednak wiara w nadludzkie istoty, w Azw, majcych moc
ingerowania w ycie ludzi, a nawet pojawiania si pod postaci ludzk. Bardzo
wany jest fakt, e trzej gwni bogowie, Wodan, Ziu i Donar, u Tacyta
utosamieni z Merkurym, Marsem i Herkulesem, s zwizani z wojn. Wodan
jest tym, ktry jako bg natarcia wzbudza w wojownikach sza bojowy, Donar,
gromowadny, kieruje ciosami, a Ziu rozstrzyga los bitwy. Do tej wojennej religii
naley te wyobraenie, e.wojownik, ktry poleg, zmartwychwstaje w nad-ziemskiej krainie. Nie
ma stanu kapaskiego ani wity. Dowiadujemy si wprawdzie o ludziach bliskich bstwu, o
jasnowidzach i wieiimach, ale zazwyczaj oddawanie bogom nalenej czci i objawianie ich woli
jest spraw krla i wodza.
Tak przedstawia si ycie Germanw na pocztku wdrwki adw wszdzie
tam, gdzie zachowao ono swj pierwotny charakter. Jednake plemiona te
przejy ju wiele zewntrznych impulsw, poznay obcych bogw i przekszta-
ciy jeden z italskich alfabetw w pismo runiczne. Stay wpyw cesarstwa
rzymskiego stopniowo nawarstwia si na kulturze Germanw i przynis w
rezultacie pewne zblienie do grecko-rzymskiego sposobu ycia - gdzieniegdzie
wiksze, wdzie mniejsze - w ogle jednak tak znaczne, e po przekroczeniu
granic bezporednie zetknicie z Imperium Romanum byo ju pod wieloma
wzgldami przygotowane przez wczeniejsze kontakty. Scise wspycie
Rzymian z Germanami wida wyranie na terenie germaskich prowincji nad
Renem, gdzie w przenikaniu si ludw i obyczajw uczestniczyli rwnie
Celtowie. Ze zwizku rzymskiej formy ycia i miejscowego obyczaju powstaa
nad Renem szczeglna posta rzymskiej kultury prowincjonalnej. Mieszkacy
prowincji przejli z Rzymu ogrodnictwo i upraw winnej latoroli, pod wpywem
rzymskim regu stao si budownictwo ceglane i kamienne, powstay osady typu
miejskiego, zarwno kolonie rzymskie, jak cywilne osiedla przy obozach
wojskowych. Stworzono okrgi witynne, do technicznej infrastruktury ycia
naleay wodocigi i mosty. Rzemioso rozwijao si znakomicie. Tekstylia,
wyroby szklane i ceramiczne byy teraz produkowane na miejscu wedug
wzorw rzymskich. Miejscowa elita utrwalia na mozaikach swych domostw
ycie codzienne, na reliefach nagrobnych -zarwno dziaalno kupieck, jak
przyjemnoci ycia miejskiego. Wpyw rzymski oddziaywa take poza
prowincjami. Star rzymsk metod byo ustanawianie poza granicami pastwa
stref ochronnych w taki sposb, e ksita plemienni byli zobowizani do
okrelonych wiadcze, ale zachowywali pozory niezalenoci. Takie
Zewntrzni i wewntrzni wrogowie wiata antycznego 69 pastwa klienckie nad Renem i Dunajem
wyrczay cesarstwo - odpatnie albo nie - w ochronie granic lub otrzymyway krla wyznaczonego
przez Rzym. Do tych stref buforowych atwy dostp miaa rzymska gospodarka. Na przykad
Hermundurowie, ktrzy yli w pnocnej Bawarii, utrzymywali oywione stosunki handlowe z
prowincj Recj. Rzymski handel siga zreszt jeszcze dalej i dociera do najodleglejszych
plemion, czego wymownym dowodem s znaleziska. Kupcy rzymscy dostarczali naczy
stoowych, ozdb i - bardzo podanego - wina a nad Batyk i do Skandynawii. W zamian
nabywali surowce i futra, bursztyn i niewolnikw, czsto pacili rzymsk monet i obie strony
wychodziy na swoje.
W innej dziedzinie wymiany rzymsko-germaskiej korzyci leay przewanie po
stronie rzymskiej, wizao si to jednak ze szczeglnym ryzykiem. Chodzi o
zaciganie Germanw do suby w armii rzymskiej. Obserwatorom rzymskim
Germanie, rose postacie pene wojowniczego ducha, wydawali si urodzonymi
onierzami zacinymi, jak mwi Tacyt.z W Italii w czasach cesarstwa
mcyni o wosach blond i bkitnych oczach nie zdarzali si czsto. Tym
bardziej wic poszukiwano tego egzotycznego zjawiska. Przypuszczalnie
upodobanie do wysokich, przystojnych chopw odegrao jak rol, kiedy
August tworzy z Germanw cesarsk gwardi paacow. Ta niewielka jednostka
germaskiej stray przybocznej (Germani corporis custodes) przez praw?e sto
lat wiernie suya cesarzom na rzymskim Palatynie. Rwnie pniejsi cesarze
niekiedy otaczali si Germanami. Karakalla mia przy sobie oddzia jedcw
germaskich w narodowych strojach i uzbrojeniu i bardzo sobie ceni te moje
Iwy. Jednak bardziej brzemienne w skutki okazao si uycie Germanw w
regularnych jednostkach armii. Germascy poddani imperium z prowincji Grna
Panonia i Dolna Germania ju we wczesnym okresie byli zacigani do suby w
wojskach pomocniczych (auacilia) i jednostkach specjalnych (numeri), jednake
od pewnego czasu oddziay te byy uywane do walki ju nie na ich ojczystym
obszarze, lecz w obcych krajach. Germanw przyjmowano take do legionw,
poniewa w II wieku stao si zwyczajem uzupenianie poszczeglnych
oddziaw przez pobr lokalny. Im mniej byo poborowych z Italii, z ktrej
wywodzia si dawna armia obywatelska, tym wiksze byy szanse kariery
wojskowej dla mieszkacw prowincji. W II wieku Galowie, a w III wieku
Panoczycy i Ilirowie, a take miesxkacy Wschodu dostarczali Rzymowi
wicej onierzy ni Germanie. Dopiero cesarz Konstantyn (306- 337) otworzy
onierzom germaskim dostp do wyszych stopni oficerskich. Polityka
rzymska odkrya jeszcze inn metod wykorzystania si germaskich. W czasie
wojny z Markomanami Marek Aureliusz zacz regularnie uywa germaskich
plemion, ktre yy poza obrbem cesarstwa, do obrony granic i do zwalczania
wrogich ugrupowa germaskich. Kupujc te ludy, aby broniy granic,
wstpiono wprawdzie na drog, ktra miaa okaza si grona, jednak z
pocztku ta metoda okazaa si
70 Kryzys wiata antycznego w III wieku skuteczna. Poniewa spadek liczby ludnoci utrudnia
rekrutacj, a mieszkacy miast cakiem odwykli od suby wojskowej, stale sigano po Germanw
z krajw ociennych i przekonywano si, e wanie oni, dziki swemu uzbrojeniu i sposobowi
walki, najlepiej nadaj si do wojen z najazdami pobratymcw. W III wieku doszo nawet do tego,
e arnnia rzymska nabraa cech germaskich w wyposaeniu onierzy i w taktyce walki. Od
Bataww przejto krtkie spodnie, a jeli idzie o bro bia, dugi miecz germaski, spatha, wypar
krtki miecz rzymski. Czciej ni przedtem uywano jazdy i lekkozbrojnych, stosowanie za tych
rodzajw broni doprowadzio do tego, e walka na odlego uzyskaa wiksze znaczenie ni
starcie wrcz, ktre dotychczas rozstrzygao kad bitw. Piechota legionowa stopniowo przestaa
odgrywa swoj wielk rol. Tak wic ju przed Konstantynem wpywy germaskie w armii
rzymskiej byy znaczne. Ale i do ludnoci cywilnej przenikna. germaska sia robocza. Czsto
spotykamy imiona niewolnikw pochodzenia germaskiego, cho nie wystpuj oni czciej ni
Syryjczycy i Frygowie. Marek Aureliusz wprowadzi now metod zdobywania siy roboczej. Aby
wyrwna straty w prowincjach naddunajskich, spowodowane przez wojn i epidemi, ogosi on
wolno dla germaskich jecw wojennych i przydzieli ich rzymskim posiadaczom ziemskim i
dzierawcom cesarskich dbr ziemskich w tych prowincjach. W ten sposb Germanie znaleli si
w sytuacji prawnej przypominajcej instytucje rzymskich kolonw i germaskich poddanych - stali
si rolnikami na ziemi imperium, a ich potomkowie suyli wojsku rzymskiemu jako zaplecze
rekrutacyjne.
Dugi i wieloraki kontakt midzy Rzymianami a Germanami poprzedzi grone napaci wielkich
zwizkw germaskich utworzonych za Renem i Dunajem.
Oczywicie kryzys imperium w III wieku doprowadzi do osabienia rzymskiej
obrony granic i uatwi wypady przeciwnika. Trzeba jednak doda, e Germanie
na poudniowym wschodzie Europy znajdowali si pod naciskiem ekspansji
Sarmatw, wielkiego ludu iraskiego, ktry od duszego czasu posuwa si od
Kaukazu w stron poudniowej Rosji, zdobywajc nowe tereny, a niektre jego
grupy dotary nawet do rwniny midzy Dunajem a Cis. Tym tumaczy si
zachanno na ziemi, tak charakterystyczna dla ekspansji wschodnich
Germanw. Ale jeszcze silniejszy ni pragnienie powikszenia terytorium
plemiennego by duch przedsibiorczoci i dza upu poszczeglnych gromad
wojownikw. Rozpowszechnione byo wyobraenie, e imperium rzymskie
posiada ogromne skarby. Zoto rzymskie docierao do Germanw w duych
ilociach, ju to jako zapata za dostawy, ju to w formie dorocznej opaty za
obron granic. Zastawa stoowa i ozdoby wszelkiego rodzaju napyway do
ksit, ktrych chciano wynagrodzi albo przekupi. Na caym froncie od
Morza Czarnego do Pnocnego znaleziono takie zote skarby pochodzenia
rzymskiego. Korzystajc z kryzysu imperium, grupy Germanw
r , F
Zewntrzni i wewntrzni wrogowie wiata antycznego 71 zaczy teraz si przywaszcza sobie
bogactwa wiata cywilizowanego.
Rzymskie prowincje nadgraniczne zostay spldrowane, po czym upiecze
najazdy signy gboko do wntrza imperium. W r. 251 Goci spowodowali w
prowincji Mezji Dolnej klsk i mier cesarza Decjusza. Wkrtce potem za
pomoc statkw, ktrych dostarczy musiay greckie miasta na wybrzeu
pontyjskim, dokonali szeregu miaych wypadw do Azji Mniejszej i Grecji, skd
wracali z upami i jecami. Alamanowie w swych grabieczych wyprawach dotarli a do
Mediolanu. Frankowie przez Gali posunli si po Tarragon. Bardzo powoli udao si cesarzom
przezwyciy powany kryzys imperium i na nowo, poprzez reformy militarne, zorganizowa
obron granic. Realistycznie oceniajc sytuacj, ewakuowano prowincje pooone po drugiej
stronie rzek granicznych. Alamanowie mogli wic okoo r. 260 obj w posiadanie kraj nad
Neckarem i cz Recji pooon na pnoc od Dunaju. Okoo r. 270 wycofano rzymsk zaog i
administracj z prowincji Dacji. Aby stworzy skuteczn obron granic na rzekach take przy
rwnoczesnym zagroeniu rnych odcinkw frontu, cesarz Galien stworzy formacje jazdy
stacjonujce nie w samej prowincji granicznej, ale na odsunitym od granicy zapleczu, skd w
kadej chwili mogy by rzucone tam, gdzie byy potrzebne. Odnowi te gruntownie dowdztwo
armii. Za jego nastpcw umocniono starannie zaplanowanymi fortyfikacjami obron granic na
rzekach - ten wielki wysiek trwa przez cae dziesiciolecia. Wewntrz prowincji drogi byy teraz
chronione przez twierdze, miasta opatrzone murami, wieami i bramami. Porta Nigra w Trewirze
reprezentuje ponur wielko tego pnego imperium, zdecydowanego broni si do ostatka.
Nowoytny historyk ma moliwo porwnania stosunkw midzy pastwem rzymskim a
modymi ludami germaskimi z sytuacjami, ktre wystpuj w schykowych okresach innych
wielkich kultur. Rwnie upadajce pastwo egipskie, a take Chiny w czasach upadku
posugiway si obcymi najemnikami i odwoyway si do pomocy ludw pogranicznych. I w
Egipcie, i w Chinach cudzoziemcy doszli do wysokich stanowisk dowdczych, a w kocu zdobyli
wadz. Wydaje si, e z takich obserwacji wynika jaka uniwersalna regua historyczna,
scenariusz upadku wielkich imperiw. W wiecie grecko-rzymskim ludzie wyksztaceni mieli zbyt
ma wiedz o dziejach innych ludw, by doj do takich pogldw. Ale i uwzgldniwszy granice
wiedzy historycznej antyku, mona postawi pytanie, czy Rzymianie od czasw wojny
markomaskiej Marka Aureliusza uwanie ledzili posunicia swoich germaskich ssiadw, czy
wyrobili sobie jaki pogld na temat caego procesu przemieszczania si ludw na pnocnym
wschodzie i czy wymylili jaki sposb przeciwstawienia si naporowi.
Okoo r. 100 Tacyt w swojej monografii wykaza zdumiewajc znajomo
wiata germaskiego i wczenie wyczu jego energi witaln, a moe nawet
przysz rol historyczn. Ale w stuleciu katastrof nie byo ju adnego Tacyta,
72 Kryzys wiata antycznego w III wieku ktry mgby poj i objani cao pooenia
imperium. Krtkotrwao rzdw wczesnych wadcw coraz bardziej utrudniaa dalekosine
planowanie polityki granicznej. Wydaje si, e nigdy nie postawiono pytania, czy mona by
konflikt midzy imperium cywilizacji staroytnej a wiatem modych ludw zaegna metodami
pokojowymi. Opinia publiczna uporczywie uznawaa wszystkie ludy mieszkajce poza imperium
za barbarzycw. Pojcie to okazao si dla wiata antycznego powan przeszkod w krytycznej
samoocenie. Nazw barbarzycw obdarzano - podobnie jak tysic lat wczeniej, kiedy to sowo
pojawio si po raz pierwszy u Grekw - cudzoziemcw, aczkolwiek stale stwierdzano, e z tymi
cudzoziemcami mona rozmawia i e w swym sposobie ycia maj oni wiele rzeczy godnych
naladowania. Cigle jednak uwaano barbarzycw za nie ucywilizowane ludy pierwotne, za
dzikich, a przecie nie uszo uwagi wielu Grekw i Rzymian, e czysto i modo tych ludw
niosa wiel e nadziei, obfitowaa w wartoci ideowe. Mianem barbari, czy te gentes,
obejmowano wszystkie plemiona, ktre nie miay organizacji miejskiej, staroytnej polis, a
zapominano o tym, e u ludw, ktrych wspycie opierao si na zwizkach krwi i osobistym
przypisaniu do druyny, wartoci moralne wolnoci, odwagi i wiernoci zachoway si o wiele
lepiej ni w utrzymywanych na zasadzie przymusu kuriach i korporacjach imperium rzymskiego.
Wreszcie kwalifikowanie wszystkich barbarzycw jako rabusiw i agresorw byo
niebezpiecznym samooszukiwaniem si w sytuacji, w ktrej stale potrzebowano ich siy. W armii
rzymskiej suyo ju tylu tych rzekomych zbirw, e wyraz barbari w jzyku ludowym niekiedy
znaczy po prostu: onierze. Ale pozytywne dowiadczenia, ktre od pokole cigle gromadzono
w kontaktach z obcymi, nie zdoay naruszy zudzenia, s wysoko rozwinita kultura moe istnie
tylko w obrbie imperium rzymskiego. Pojcie barbarzycy stale zachowywao pejoratywne
znaczenie. W plastycznych przedstawieniach walk midzy Rzymianami a obcymi wojownikami te
dzikie postacie wydaj si stworzone do tego, by je powali i stratowa, zdaj si materiaem do
zwyciania (materia vincendi), jak to w niezwykle sugestywny sposb pokazuje na przykad
wielki batalistyczny sarkofag Ludovisi z III wieku. Skoro jednak chcemy zrozumie wdrwk
ludw i metamorfoz kultury, uczynimy susznie, nie przyswajajc sobie terminu barbarzycy,
tym bardziej e w naszych nowoytnych jzykach jest to okrelenie deklasujce, pejoratywne
moralnie. Thimaczc ten termin tam, gdzie wystpi on w rdach, bdziemy musieli odda go tak,
by uchwyci rzeczywisty stan rzeczy. Bdziemy zatem, stosownie do wymaga kontekstu, mwili
o obcych, o wrogach imperium, o cudzoziemcach, o modych ludach. Na froncie germaskim i
perskim wojny trway z krtkimi przerwami od III wieku. Armia, od ktrej w tak oczywisty sposb
zaleao bezpieczestwo ycia publicznego w caym imperium, zdobywaa coraz wiksze
znaczenie i rocia _.;. t-~ =.
Zewntrzni i wewntrzni wrogowie wiata antycznego 73 coraz wiksze pretensje. Oddziay
wojska z prowincji nadgranicznych rozpoczy prawdziwy wycig w powoywaniu wadcw, a w
drugiej poowie stulecia szalay wojny domowe i mnoyy si zabjstwa cesarzy. W czasie tych
zaburze poszczeglne czci imperium byway czsto cakowicie pozostawione wasnemu losowi,
nie otrzymyway ju z Rzymu adnych dyrektyw, a take byy izolowane gospodarczo. Ten kryzys
ustroju cesarstwa sta si cik prb jednoci imperium. Nauka nowoytna dopatrywaa si w
nim politycznych tendencji do partykularyzmu, do usamodzielniania si poszczeglnych krajw,
mwiono nawet o ruchu separatystycznym w obrbie wiata antycznego.
Wskazywano przy tym przede wszystkim na te regiony, ktre nie byy w peni
zromanizowane, na ludy i plemiona (gentes i nationes), ktre zachoway wasny
jzyk i w latach skrajnego kryzysu atwo ulegay pokusie zastpowania mylenia
pastwowego patriotyzmem lokalnym. Rzeczywicie byo bardzo wiele
regionw, ktre zachoway odrbno jzyka i sposobu ycia. W Azji Mniejszej
warto wspomnie Galatw i Frygw, w Syrii znamy ju znaczenie jzyka
syryjskiego i aramejskiego, w Egipcie - rol jzyka koptyjskiego. W Afryce
Pnocnej zachoway si resztki jzykw punickiego i berberyjskiego, w Galii i
Brytanii istniay enklawy celtyckie. Wiele z tych ludowych jzykw uzyskao
umocnienie swego statusu dziki dziaalnoci misyjnej chrzecijastwa - syryjski i
koptyjski stay si jzykami literackimi. Najoglniej rzecz biorc, na terenie imperium bardzo
zrnicoway si kultury prowincjonalne, jak to najlepiej wida w twrczoci artystycznej. W
sztukach piknych, szczeglnie w portrecie, jednorodny styl zacz rozpada si na warianty
lokalne. Wkrtce mamy do czynienia z rzymskim, greckim i wschodnim stylem portretw. Mimo
duego znaczenia tych regionalnych rnic w sposobie ycia, nie doprowadziy one jednak do
powsta narodowych ani do separatyzmu politycznego. Jeli dochodzio do powoywania cesarzy
w prowincjach, to inicjatywa naleaa nie do grup etnicznych, nie do masy mieszkacw prowincji,
ale cigle do rzymskich wojsk pogranicznych, ktre stacjonoway nad Renem, nad Dunajem i na
froncie poudniowo-wschodnim. Te jednostki wojskowe obejmoway ju znaczn liczb elementu
miejscowego, ale wysiek legionw i kreowanych przez nie imperatorw cigle skierowany by na
ochron granic imperium, nie za na odrywanie od niego prowincji.
Jak silne byy wizy jednoci nawet w kulminacyjnym okresie kryzysu, wida
wyranie na przykadzie dwch tworw pastwowych, ktre powstay w
zwizku z wojn persk i katastrof cesarza Waleriana: daleko na pnocnym
zachodzie, w Galii, i na poudniowym wschodzie, na obrzeach Syrii. Wojska
nad Renem obwoay w r. 259 cesarzem swego wodza Postumusa. Nowy
wadca mia oparcie w ludnoci Galii, ale swoje gwne zadanie widzia w
obronie prowincji rzymskich przed Germanami. Zerway si powizania
galijskiego cesarza z central rzymsk, w ktrej po dostaniu si Waleriana do
niewoli rzdzi jego syn Galien. Potumus kierowa rzdem regionalnym, mia
wasny sena
74 Kryzys wiata antycznego w III wieku
i mianowanych corocznie wyszych urzdnikw. Zdoa swym Imperium
Galliarum obj take prowincje brytyjskie i hiszpaskie. Cesarz Galien nie by w
stanie pokona tego separystycznego cesarstwa. Jego nastpca Klaudiusz by
cakowicie pochonity najazdami Gotw nad Dunajem. Dopiero Aurelian, ktry
z niezwyk energi prowadzi odbudow wadzy centralnej, zdoa w r. 273
pokona galijskiego imperatora Tetrykusa, nastpc Postumusa. Mimo do
dugiego istnienia owo Imperium Galliarum dalekie byo od czego w rodzaju
galijskiego pastwa narodowego: wszdzie pozostaa rzymska administracja, a
dla rzdu w Galii nie byo celu waniejszego ni ochrona imperium i jego kultury.
Na poudniowym wschodzie tendencja do utworzenia samodzielnego imperium
wystpia silniej. Centrum separatyzmu staa si Palmyra, orodek miejski w
oazie na pustyni syryjskiej, wzowy punkt drg karawanowych, ktre czyy
Morze rdziemne i Morze Czarne z Mezopotami, Arabi i Persj, a nawet z
Indiami i Chinami. Palmyr rzdziy zamone rodziny kupieckie, ktre potrafiy
zapewni miastu pewn autonomi w ramach imperium rzymskiego. Widzimy,
jak ci Palmyreczycy uywaj w swych inskrypcjach aramejskiego obok
greckiego, jak ozdabiaj groby reliefami portretowymi, ktre wykazuj wyrany
wpyw wschodni w swej stylizacji i w hieratycznej postawie przedstawionych na
nich mczyzn i kobiet. Rzym by zainteresowany przede wszystkim dochodami
tego potnego miasta handlowego z ce, ale moe jeszcze baxdziej pahnyresk
pomoc w wojnie przeciwko Persom. Efektowne sukcesy w obronie rzymskiej
granicy pastwowej wyniosy Palmyreczyka Septymiusza Odenata na
stanowisko ksice, mg wic on po dostaniu si cesarza Waleriana do niewoli
naoy diadem krlewski, ale i w tej roli prowadzi dalej szczliwie walk
przeciwko Persom. Cesarz Galien uzna konieczno zatwierdzenia tego
peryferyjnego wadcy. Wraz z tytuem dux nada mu znaczn wadz wojskow,
a z tytuem corrector totius Orientis obdarzy go namiestnictwem na Wschodzie
imperium. W istocie Odenatus rozcign swe panowanie nad prowincjami
cesarstwa od Azji Mniejszej a po Egipt, ale i z tej silnej pozycji zachowywa
zwizki z Rzymem. Dopiero po mierci Odenata wdowa po nim, Zenobia, nadaa
polityce pastwa palmyreskiego kierunek antyrzymski. Ta wybitna kobieta
chciaa w swym pastwie zjednoczy duchow moc hellenizmu i Orientu. Na jej
dworze dziaa neoplatoski uczony Longinus. Utrzymywa z ni kontakty
wojowniczy biskup Pawe z Antiochii. To z jej inicjatywy syn jej Waballat ogosi
si samodzielnym wadc (271), przyj tytu augusta i rozpocz bicie monety z
wasnym wizerunkiem. Tak powstao niezalene, orientalne pastwo o cechach
hellenistycznych. Niebezpieczestwo trwaego oderwania od Imperium
Romanum byo tu o wiele wiksze ni w Galii, dlatego Aurelian uzna pokonanie
palmyreskiego uzurpatora za swe pierwsze zadanie. Po dwch wyprawach
udao mu si zama potg Palmyry, zrwna z ziemi mury miasta, a Zenobi
uprowadzi w niewol. Cay Wschd nalea znowu do
Zewntrzni i wewntrzni wrogowie wiata antycznego 75
Rzymu. Ten eksperyment moe te suy za dowd, i siy narodowe byy za sabe i zbyt
rozproszone, by stawi czoo wadzy centralnej. Jako zbawca rzymskiej jednoci, jako odnowiciel
wiata (restitutor Orbis), Aurelian mg wici wspaniay triumf, w ktrym prowadzono
zwycionych Zenobi i Tetrykusa (274).
Obok tych krtkotrwaych zjawisk regionalizmu politycznego naley zastanowi
si nad kwesti, czy rwnie nisze warstwy ludnoci w prowincjach dochoway
wiernoci cesarzowi i, imperium. Czy nie ma w owym stuleciu oznak rewolucji
spoecznej? M. Rostovtzef~ prbowa wykaza, e ludno miejska, ktra tak
dugo zachowaa kultur antyczn, podupada wskutek polityki wojskowych
cesarzy i e onierze i zwizani z nimi chopi zyskali na znaczeniu. Oba te stany
spoeczne miay wedug niego te same interesy i razem podjy walk przeciwko
dotychczasowej warstwie rzdzcej. Krytyczna analiza tej tezy wykazaa, e
wprawdzie onierze i chopi niekiedy wspdziaali, ale ta przejciowa
solidarno tumaczy si zwizkiem, jaki w sposb naturalny zachodzi midzy
wojskiem a terenem, na ktrym miao ono obz. Nie da si wykaza zgodnej
dziaalnoci rewolucyjnej tych dwch stanw. A jeeli to jest pewne, pozostaje
jeszcze kwestia, czy nie doszo w owym stuleciu do prawdziwych powsta
niewolnikw. Badacze radzieccy twierdz, e uciskany stan chopski wszcz
rebeli i e w cigu pokole wymusi zmian caej struktury spoecznej, a
wreszcie wprowadzi nowy system - feudalizm. Istotnie, wiele wiadectw
dowodzi, e ludno wiejska bya uciskana i srodze cierpiaa wskutek
kwaterunkw i rekwizycji dokonywanych przez brutalne odactwo. Jest te
prawd, e sporadycznie dochodzio do buntw chopskich. W Galii w latach
283-285 chopi wszczli powstanie. Zorganizowali si militarnie pod nazw
bagaudw, co, jak si zdaje, oznaczao po celtycku wczgw. Na czele ruchu
stanli dwaj przywdcy. Rewolta, wykazujca cechy anarchistyczne, zostaa
wkrtce zgnieciona, ale w V wieku bagaudowie odyli, tym razem nie tylko w
Galii, ale i w Hiszpanii. Z pewnoci ju pierwsze ich wystpienie pod koniec III
wieku musi by oceniane jako oznaka powanych problemw spoecznych i gospodarczych.
Podobny stan rzeczy w Afryce wywoa w IV wieku ruch tzw. circumcelliones, z ktrymi
zetkniemy si zwaszcza w zwizku z heretyckim Kocioem afrykaskim.
Mimo alarmujcego charakteru galijskiej rebelii nie mona jednak mwi o tym,
e w imperium rzymskim doszo w III wieku do powszechnej rewolucji
zalenych chopw, kolonw i niewolnikw w wielkich dobrach ziemskich. W
latyfundiach prowincji zachodnich utrwala si kolonat, wielcy waciciele
ziemscy od dawna uznawali osadzanie w nich chopw-dzierawcw za
najdogodniejsz form zdobywania siy roboczej. Ale w majtkach uywano
rwnie niewolnikw, a w dobrach ziemskich nalecych do ludzi z miast w
prowincjach wschodnich wci przewaali robotnicy niewolni. Dzierawcy i
niewolnicy byli uciskani, lecz kolonat nie doprowadzi jeszcze do formalnego,
76 Kryzys wiata antycznego w III wieku ustawowego przywizania chopw do ziemi, a
niewolnicy czsto yli nie gorzej ni wolni biedacy. Najnisza warstwa, niezalenie od tego, czy
bya wolna, czy te niewolna, coraz bardziej upodobniaa si do siebie pod wzgldem poziomu
ycia. Wadza cesarska robia jeszcze niejedno dla ochrony chopstwa, zwaszcza e stan ten by
nieodzowny zarwno dla zaopatrzenia armii, jak i dla uzupenienia stanu oddziaw. Aby zapewni
porzdek na wsi, cesarze i miasta podjli energiczne dziaania przeciw rozbojowi, ktry w okresie
kryzysu szerzy si w rnych czciach imperium. Do zwalczania rozbjnikw skierowano
oddziay wojskowe, do ochrony osiedli i ulic powoano lokalne milicje. Nie brak te wiadectw
faktu, e drobnym rolnikom cigle udawao si osiga umiarkowany dobrobyt, a nawet awans
spoeczny, dziki wolnej pracy najemnej. Inskrypcja z III wieku zawiera poemat nagrobny, w
ktrym pewien niwiarz z Mactar w Tunezji z dum opisuje sw drog yciow. Ten biedny, ale
wolno urodzony czowiek obj w posiadanie niewielki szmat ziemi. W modoci, jak mwi,
zawsze zbiera najpierw wasny plon, nastpnie najmowa si do pracy w majtkach jako robotnik
rolny. Pniej opuci ojczyste strony i uda si do Numidii. Tam pracowa przez dwanacie lat
jako niwiarz, przez jedenacie lat by przodownikiem, wreszcie zarobi tyle, e mg kupi dom i
ziemi, a w kocu zosta zaliczony w poczet dekurionw i awansowany na urzdnika
podatkowego. Inskrypcja ta moe stanowi dowd, e wolna praca najemna cigle miaa pewne
znaczenie.
Przyjrzenie si ruchom ludw i niszych warstw spoecznych prowadzi wic do wniosku, e cech
charakterystyczn postawy ucinionych nie bya rewolucyj-no, lecz pasywno. Wadza rzdu i
presja klas panujcych byy dostatecznie silne, by stumi sporadyczne powstania i zapewni trwa
postaw poddastwa. Dla wielu, ktrzy chcieli wydoby si z nizin, punkt oparcia stanowia armia.
W legionach mogli zrobi karier take chopi. Ilirowie, Germanie i Maurowie znajdowali tam
drog do urzdw i wadzy.
Toynbee zestawi proletariat istniejcy wewntrz pastwa z obcymi ludami
nacierajcymi z zewntrz na imperium. Mia przy tym na myli nie tyle rebelie
etniczne czy spoeczne, ile liczn warstw ludzi wyksztaconych, ktrzy wskutek
przekona filozoficznych i moralnych zdystansowali si od imperium i jego
kultury. Wskazuje on na ludzi, ktrzy nie uwaali ju pastwa, jego wielkoci i
potgi za najwysze dobro, odrzucili antyczny system wartoci i zwrcili si ku
wsplnotom religijnym, goszcym zbawienie czowieka w zawiatach. Pojawi
si przy tym oglniejszy problem duchowego oporu przeciw Rzymowi i wadzy
cesarskiej, przeciw imperium i kulturze antycznej. Naley przede wszystkim
stwierdzi, e znane s tylko bardzo sabe przejawy opozycji ze strony starej
arystokracji rzymskiej przeciwko cesarzom wojskowym i ich polityce. Cesarze
Kommodus i Septymiusz Sewer oraz wielu spord ich nastpcw gruntownie
rozprawili si z opozycj senatorsk. Co do ludzi wyksztaconych wiata grec-
kiego, to w literaturze cigle napotykamy gosy krytykujce rzymsk przemoc,
Zewntrzni i wewntrzni wrogowie wiata antycznego 77 dz posiadania i brutalno rozrywek.
Jednak to wyniose odcinanie si od Rzymu mogo oddziaywa szerzej tylko wtedy, gdy tego
rodzaju zarzuty podej-moway inne grupy, bardziej skonne do dziaania ni greccy literaci. Nie
mona tego powiedzie o gminach wyznawcw wschodnich religii misteryjnych, poniewa ich
czonkowie bez zastrzee czcili bogw pastwowych, czsto cieszyli si opiek cesarzy, a ich
liczba w miastach i na wsi wzrastaa. W przeciwiestwie do nich ydzi nigdy naprawd nie
pogodzili si wewntrznie z Rzymem, ani w Galilei, gdzie trway jeszcze znaczne pozostaoci tego
ludu, ani w diasporze. Owszem, korzystali oni z przywilejw, ktre otrzymali na pocztku
pryncypatu. Religia ich bya tolerowana (religio licita) jako - mona rzec - tradycja religijna
mniejszoci narodowej. Ale nigdy nie wybaczyli oni Rzymianom zniszczenia wityni ani tego, e
wkrtce potem Rzymianie zaoyli na terenie Jerozolimy koloni i wrcz zabronili ydom wstpu
do ich miejsc witych. Oczekiwanie na to, e przyjdzie Mesjasz i zniszczy Rzym, podsycay wic
coraz to nowe teksty objawie. Take w przepowiedniach, w greckiej formie poezji sybilliskiej,
ydzi w przejmujcych obrazach gosili upadek wszechwadnego miasta. Nawet w pismach
ydowskich nauczycieli Zakonu nie brak napaci na ze, wystpne pastwo. ydzi byli na
Wschodzie przez dugi czas gwnymi rzecznikami nienawici do Rzymu. Nieprzypadkowo
spotykamy w ydowskiej literaturze odwieczn myl, e ze Wschodu przyjdzie krl, ktry pokona
Rzym i sprawi, e Azja zatriumfuje. Z czasem ydzi, niechtnie nastawieni do chrzecijastwa,
znajdowali powoli drog zblienia do pogan i utworzyli razem z nimi wsplny front przeciw
rosncemu Kocioowi chrzecij an.
Gdy chcemy zbada, w jaki sposb chrzecijanie w II wieku brali udzia w oporze duchowym
przeciwko Rzymowi, musimy dokona wrd nich pewnego rozrnienia. Z jednej strony mamy do
czynienia z coraz wyraniej uksztatowan wielk organizacj wszystkich gmin, ktr nazywamy
Wielkim Kocioem, a z drugiej s rne grupy odszczepiecze, nierzadko ekskomunikowane jako
heretycy. Musimy przyjrze si doktrynom i pismom, domagajcym si walki przeciw pastwu
sucemu bokom, ale musimy te wzi pod uwag instytucje, w ktrych chrzecijanie tak
bardzo skonsolidowali sw wsplnot, e wkrtce widziana z zewntrz, sprawiaa wraenie
pastwa w pastwie. Niekiedy musimy si zadowoli uwydatnieniem najwaniejszych zjawisk
historycznych.
Pogld wczesnego chrzecijastwa, e pastwo nie ma w sobie nic boskiego, w
zasadzie nie przeszkadza uznawaniu jego zwierzchnoci i obowizku lojalnoci
obywatelskiej. Jednak zdarzali si chrzecijanie, ktrzy odrzucali pastwo
rzymskie jako z si: taki wanie jest Rzym w Apokalipsie w. Jana - grzeszny
Babilon, potworny Antychryst. Pniejsze pokolenia szczerze staray si o
zblienie do imperium rzymskiego, ale mimo to zdarzay si czasem wybuchy
nienawici do Rzymu. W zachowanym do naszych czasw zbiorze
przepowiedni sybilliskich z II i III wieku znajdujemy
78 Kryzys wiata antycznego w III wieku sentencje pochodzenia chrzecijaskiego lce Rzym,
obiecujce mu zemst za jego wystpki i delektujce si opisami jego upadku. Istniay heretyckie
gminy, ktre gosiy, e wszelka wadza pastwowa jest dzieem szatana. Co wicej, na przeomie
II i III wieku powani teologowie Wielkiego Kocioa, jak Ireneusz z Lyonu i Hipolit, odnosili do
Rzymu obrazy i przypowieci Ksigi Daniela. elazne nogi kolosa opisanego w tej ksidze, ktry
wedug rozpowszechnionej egzegezy oznacza ma kolejno po sobie nastpujce w dziejach
mocarstwa, to brutalne imperium rzymskie. Podobnie czwarty zwierz, ktry wyszed z morza,
majcy elazne zby i spiowe pazury, interpretowany by jako uosobienie Rzymu. Oznacza to
zdecydowanie ujemn ocen Imperium Romanum, ktre przecie podawao si za pastwo pokoju
i rocio sobie pretensje do wiecznego trwania.
Panujcym pogldem gmin chrzecijaskich staa si wanie mniej wicej w tym
okresie doktryna, ktra gosia, e pastwo jako sia porzdkujca jest niezbdne
dla utrzymania pokoju, dla wymiaru sprawiedliwoci i poboru podatkw. Jednak bawochwalstwo i
kult cesarzy uznawano za grzech. Oznaczao to zasadniczy sprzeciw wobec takiego imperium,
ktre swj autorytet wywodzio od bogw. Cesarze wojskowi z zapaem typowym dla ludzi z
awansu spoecznego usiowali umocni zwizki pastwa z kultem bogw. Uksztatowali obrzdek
religijny cile wedug obyczaju przodkw i nadali znacznie wiksze ni dotd znaczenie kultowi
cesarzy. Wraz z usztywnieniem ze strony pastwa nastpowaa konsolidacja Kocioa chrzecijan.
Take za panowania Septymiusza Sewera niejeden chrzecijanin drogo zapaci za konflikty z
wrogo nastawionymi namiestnikami prowincji, co podnosio morale gmin, umacniajcych si
dziki mczestwu swych czonkw. W pimiennictwie chrzecijaskim tych czasw spotykamy
pojcie Kocioa, ktre opiera si na analogii wsplnoty chrzecijaskiej do wsplnoty politycznej,
przy czym autorzy nie zapominaj, e wsplnota witych jest nie z tego wiata. Mwi si o
Chrystusowej politeia oraz ustawicznie podkrela oficjalny charakter wsplnoty kierowanej przez
biskupa i kler, a take prawne podstawy podziau na kler i laikw. Takie pojcie Kocioa
wystpuje przede wszystkim u pisarzy chrzecijaskich w gminach zachodnich. Po raz pierwszy
widzimy wyranie, i zachodnie chrzecijastwo przywizywao wag nie tylko do metafizycznej
treci objawienia, ale rwnie - i to chyba jeszcze bardziej - do uksztatowania ycia wsplnoty w
pogaskim otoczeniu. Nawet ci rzecznicy zachodniego chrzecijastwa, ktrzy pisali po grecku,
jak Ireneusz czy Hipolit, zdradzaj t tendencj, jednak w mniejszym stopniu ni pisarze aciscy,
ktrych oddziaywanie znacznie wzroso. Gmina rzymska przyja w owych czasach jzyk aciski
w nauczaniu i liturgii. W Afryce, gdzie chrzecijanie od pocztku uywali aciny, take podczas
naboestw, Tertulian, a nastpnie Cyprian nadali chrzecijaskiemu wizerunkowi wasnemu moc,
godno i jasno ducha aciskiego.
Zewntrzni i wewntrzni wrogowie wiata antycznego 79
Tertulian dziki przenikliwoci intelektu i arliwoci serca jest zjawiskiem niezrwnanym. Nie
moemy go uwaa tylko za rzecznika kartagiskiej gminy chrzecijaskiej, tym bardziej e w
pniejszych latach swego ycia przysta do fanatycznego ruchu montanistw i zaoy wasn
gmin. Ale oglny ton pewnoci siebie, jaki w chrzecijastwie aciskim pojawi si okoo r. 200,
znajdujemy w pimie apologetycznym, ktre wanie on skierowa.do namie-stnikw rzymskich
prowincji. Wykazuje tam bezlitonie sprzecznoci w kulcie dawnych bogw. Dziaania przeciwko
chrzecijanom demaskuje jako sprzeczne z prawem, a poza tym niedorzeczne. Z dum wskazuje na
to, e chrzecijan mona znale na urzdach, w wojsku, a nawet w senacie, i wypowiada myl, e
s oni dostatecznie liczni i silni, by zniszczy imperium przez bierny opr albo przez secesj:
Moglibymy bez broni i bez rozruchw, tylko poprzez sprzeciw i odsunicie si, podj z wami
walk. Gdybymy bowiem w tej liczbie, jak stanowimy, usunli si w jaki odlegy zaktek ziemi,
to utrata tylu obywateli pogrzebaaby wasze pastwo. Ju samo nasze odstpienie dotknoby was
ciko. Musielibycie przerazi si w swym osamotnieniu, w niezwykej ciszy i odrtwieniu
opustoszaego wiata. Wtedy dopiero rozgldalibycie si za poddanymi! Nieprzyjaciele na
granicach byliby liczniejsi od ludnoci imperium. 3 Jest w tych sowach pogrka, ktrej wadze
rzymskie nie mogy nie dosysze. Jako montanista, Tertulian poszed jeszcze dalej i odrzuci
sub wojskow, a take wszystkie w ogle zawody, ktre wizay si z bawochwal-stwem.
Wielki Koci natomiast dy do dalszego przenikania chrzecijan do zawodw wieckich i do
awansu spoecznego wiernych, nie mg jednak w istotny sposb zmniejszy napicia midzy
Kocioem a pastwem, midzy wiar a religi polityczn. Przywdcy chrzecijascy podjli teraz i
uporczywie powtarzali myl, ktra powstaa ju wczeniej, w czasach przeladowa, myl, e by
chrzecijaninem znaczy walczy (militia Christi). Dla chrzecijaskiego bojownika, podkrela
nieraz Tertulian, chrzest jest przysig wojskow, Chrystus jest wodzem naczelnym, kler to
oficerowie, a walka toczy si w czasie przeladowa przeciwko wadzy cesarskiej. Cyprian, ktry
jako biskup Kartaginy musia przeprowadzi sw gmin przez cikie boje, pojmuje cay Koci
jako obz Chrystusa Imperatora, opisuje powrt wojownikw z trofeami po klsce wroga i ich
pochd triumfalny. Take Orygenes nazywa mczestwo zawodami ogldanymi przez cay wiat i
stawia chrzecijanom za wzr wielkie postacie wojny machabejskiej.
W ten sposb wyprzedzilimy bieg zdarze. Trzeba byo wskaza na si moraln gmin
chrzecijaskich, aby uczyni zrozumiaym zasadniczy zwrot w postawie pastwa rzymskiego
wobec chrzecijastwa. Wadcy II wieku, take cesarze z rodu Sewerw, w zasadzie uwaali now
religi za przestpcz i tak j te traktowali, ale nie wszczli systematycznych przeladowa.
Tymczasem po upadku dynastii Sewerw Maksymin dekretem cesarskim (235) rozpocz atak na
przeoonych kociow jako odpowiedzialnych za szerzenie chrzecijastwa.
80 Kryzys wiata antycznego w III wieku
Jeszcze dalej poszed cesarz Decjusz (249-251). W chwili zagroenia wojennego lud i wojsko, a
nawet senatorowie z przeraeniem uznali, e nieszczcia wziy si z gniewu bogw, a temu z
kolei winni s chrzecijanie, ktrzy odmawiaj bogom nalenej czci. Decjusz, dziaajc w
wojskowym stylu owych czasw, szuka remedium w nakazie zoenia ofiar przez wszystkich
mieszkacw imperium. W miastach i na wsi powoano komisje, ktre miay nadzorowa skadanie
ofiar pynnych i kosztowanie misa ofiarnego oraz potwierdza to zawiadczeniem na pimie
(libellus). W ten sposb postawiono chrzecijan w caym pastwie przed dramatycznym wyborem.
Wielu ulego saboci i wzio udzia w owym masowym akcie patriotycznym, inni po bohatersku
znosili tortury, wygnanie i mier. Gdy gminy jeszcze zajmoway si kwesti sposobu przyjcia na
powrt odstpcw (lapsi), Walerian wystpi (257) przeciwko klerowi, wyszym warstwom laikatu
i przeciwko naboestwom chrzecijaskim. Oczywicie chodzio przy tym take o interes skarbu
pastwa, ale to uderzenie nie powiodo si - chrzecijaska warstwa kierownicza okazaa si
niewzruszona. Galien, syn i nastpca Waleriana, wstrzyma w r. 260 przeladowania i zarzdzi
zwrot skonfiskowanego mienia gmin. W ten sposb zawar swego rodzaju rozejm, przypuszczalnie
po to, by uzyska czas na odnow religii pogaskiej.
Nastpi zatem okres wytchnienia, ktry mia trwa czterdzieci lat. W tym czasie
organizacja Kocioa powanie si umocnia. Gminy, do ktrych w jeszcze wikszym stopniu ni
przedtem dopywali przedstawiciele wyszych warstw pogaskich, umocniy sw struktur i
uzyskay oficjalne uznanie zdolnoci prawnej do posiadania. Wiele gmin poczyo si w co na
ksztat prowincji kocielnych, przede wszystkim w taki sposb, e nowo zaoone gminy
przyznaway biskupowi kocioa macierzystego prawo udzielania wice. Stao si zwyczajem, e
biskupi takich prowincji spotykali si regularnie na synodach, by roztrzsa i rozstrzyga wsplne
problemy. Na Wschodzie czsto dostosowywano granice tych okrgw kocielnych do granic
prowincji imper-ium. Pord stolic biskupich Aleksandria i Antiochia, Kartagina i Rzym uzyskay
wysz rang. S wiadectwa tego, e w Rzymie cigle pojawiao si denie do zdobycia dla
gminy rzymskiej i jej biskupa stanowiska kierowniczego w caym Kociele. W tym samym czasie
osignito nastpne sukcesy w szerzeniu wiary.
W Egipcie oraz na niektrych terenach Azji Mniejszej i Afryki zjednano dla
chrzecijastwa ju take ludno wiejsk. Dziki temu pozyskano dla ycia
chrzecijaskiego nowy ywio. W Palestynie orodkiem ksztacenia chrzecija-
skiego bya Cezarea. W prowincji Fenicji najwaniejszym miastem chrzecija-
skim sta si Tyr. Dziaalno misyjna w Arabii jeszcze przybraa na sile, w Syrii
Antiochia pozostaa orodkiem dalszej ekspansji wiary chrzecijaskiej ku
Mezopotamii, a nawet Persji. ~dessa staa si miastem cakowicie chrzecija-
skim. Z niej i z kapadockiej Cezarei chrzecijastwo trafio do Armenii. Wolniej
zdobywano grunt w dawnej prowincji Azji, w Bitymi, w Grecji i na caym
Zewntrzni i wewntrzni wrogowie wiata antycznego 81 obszarze Bakanw. W Italii okoo
poowy stulecia mona stwierdzi mniej wicej sto siedzib biskupich, mieszczcych si przewanie
w rodkowej i dolnej czci kraju. W Afryce Pnocnej chrzecijastwo dotaro do wikszoci
miast, w Hiszpanii dziaalno misyjna powioda si na poudniowo-wschodnim wybrzeu.
Natomiast tylko w nieznacznym stopniu chrzecijastwo zdoao przenikn z doliny Rodanu w
gb Galii. Nad Mozel i Renem biskupstwa istniay w Trewirze, Kolonii i Xanten. Take w
Brytanii wida pocztki dziaalnoci chrzecijaskiej.
Rozprzestrzenienie si chrzecijastwa na tereny wiejskie oywio gdzieniegdzie jzyki ludowe. Na
wsi galijskiej misjonarze wygaszali kazania po celtycku, a w gbi Afryki Pnocnej po punicku.
Chrzecijaski gnostyk Bardesanes wprowadzi jzyk syryjski do literatury. W Armenii
chrzecijastwo uznano - w przeciwiestwie do narzuconej wczeniej religii perskiej - za religi
narodow. Wyznanie chrzecijaskie stao si tam religi pastwow, a Koci otrzyma dawne
dobra witynne. Istotn cech dziaalnoci misyjnej byo zawsze zwracanie si do poszczeglnych
ludw w ich wasnym jzyku. Nie ulega wtpliwoci, e chrzecijastwo umocnio trwao
maych ludw. Byoby jednak bdem dopatrywanie si w tym pocztkw rewolty maych narodw
przeciw imperium. Hipolit w swym dziele o Antychrycie i w komentarzu do Ksigi Daniela
wyraa opini, e upadek imperium rzymskiego jest dzieem plemion, ktre okrela nawet jako
demokracje. Ale taki pogld bierze si z poj eschatologicznych tego teologa. Jego teza
pozostaa odosobniona. Wielki Koci nadal widzia swe dziejowe posannictwo w wizi ze
wiatowym imperium. Take Orygenes, ktry przeciwstawia pastwu ewangeliczn politeia,
uwaa - zemu da wyraz w polemice z Celsusem - e powszechno imperium i Kocioa naley
rozumie jako opatrznociow zbieno, i przypomnia, e zjednoczenie ludw w cesarstwie
uatwio dziaalno misyjn. W owym jednolitym imperium nie widzia ju miejsca dla bogw
narodowych, odwoujc si raczej do perspektywy koca, gdy Logos nada jednakow form ycia,
ten sam nomos, wielu rnorodnym ludom. Z tej wiary wynikaa perspektywa przyszoci, w ktrej
imperium rzymskie musiao unieni sw istot i ulec cakowitej chrystianizacji.

Rozdzia czwarty
WIAT ANTYCZNY W STANIE WYJTKOWYM
J est doprawdy zdumiewajce, jak dugo wiat antyczny przeciwstawia si
silnym wrogom zewntrznym i trwaemu oporowi wewntrznemu. Cesarze
dokonywali ogromnych wysikw dla ratowania jednoci i zachowania substancji
imperium. Dioklecjan wraz ze wspwadcami jako pierwszy wprowadzi stan
wojenny w yciu politycznym, spoecznym, gospodarczym i kulturalnym. W
obliczu walki imperium o byt podnis - rzec mona - prawa stanu wyjtkowego
do rangi trwaej instytucji. Wadca ten, ktry zosta cesarzem w r. 284, pochodzi
ze zromanizowanej czci Dalmacji i mia bogate dowiadczenia zebrane w subie wojskowej i
administracyjnej. Jako polityk odznacza si niezwyk zdolnoci oceny istniejcego stosunku si i
wykorzystywania swych dowiadcze do realizacji szeroko zakrojonych planw. Cho z pocztku
podjte przeze rodki zmierzay tylko do usunicia pojedynczych niepodanych zjawisk, to
jednak z sensownego poczenia tych rodkw wynik cay system rzdzenia i porzdek ycia
obywateli, ktrego rdze mia przetrwa wiele burz. Tu interesowa nas bdzie przede wszystkim
istota jego planu. Ustrj pastwowy stworzony przez Diokl~,cjana tworzy bowiem obudow, w
ktrej dokonywa si mg proces dalszych przemian kulturowych. Po dugim zamcie udao si
Dioklecjanowi skonsolidowa wadz cesarsk.
Kryzys imperium stale zagroonego na rozcignitych granicach wymaga wicej
ni jednego cesarza i skania do wyboru wsppracownika spord dowdcw
wojskowych. W ten sposb mona byo poniekd zapobiec uzurpacji. W r. 285
Dioklecjan mianowa cezarem wybitnego wodza Maksymiana. Tym samym
wyznaczy go te na swego nastpc. W nastpnym roku wynis go do
godnoci augusta, to znaczy wspwadcy. W kilka lat pniej powikszy liczb
koregentw do czterech: dwch nastpnych wyszych
wiat antyczny w stanie wyjtkowym 83
dowdcw, Galeriusz i Konstancjusz, zostao cezarami, a zatem pomocnikami w
rzdzeniu i ewentualnymi nastpcami. Rzdy czterech cesarzy (tetrarchia)
umoliwiay, przy zachowaniu autorytetu pierwszego augusta, podzia
ogromnego kompleksu Imperium Romanum na cztery obszary: Dioklecjan
wada krajami Wschodu z rezydencji w Nikomedii, Maksymian rzdzi z
Mediolanu terenami Italii, Afryki i Hiszpanii, Galeriusz z Sianium albo Tesaloniki
prowincjami naddunajskimi, a Konstancjusz Gali i Brytani z rezydencji w
Trewirze. Nie zamierzamy tu szczegowo przedstawia ani osigni tego
cesarskiego zespou, ani zmiennych losw systemu po odejciu Dioklecjana. Na
dusz met o wiele waniejsze jest stwierdzenie, e pomimo indywidualnych
dziaw przypadajcych kademu z czterech wadcw zapewniona bya jedno
kierownictwa i e to wanie po nadaniu przez Dioklecjana klarownej postaci
absolutyzmowi mogo si ostatecznie dokona przejcie od pryncypatu do
dominatu. Dawne organy wadzy, pochodzce jeszcze z czasw republiki, takie
jak senat i urzdnicy o rocznej kadencji, zostay unieszkodliwione politycznie; z
drugiej za strony wszystkie urzdy administracji cesarskiej podporzdkowano wadcy.
Ta wszechwadza cesarska otrzymaa, zgodnie z polityczn religijnoci owych czasw, swe
ostateczne uzasadnienie w tym, e wadca (dominus) mia jakoby udzia w boskoci. Wedle
wczesnej wiary cesarz by obdarowany ask (charisma) przez bstwo, a nawet nosi w sobie
ducha boego. Jednake za rdo wadzy nie uchodzi bg soca (Sol Invictus), chocia
popierano jego kult, a i perski Mitra otrzyma wiele nowych wity. Dioklecjan powoywa si
raczej na rzymskich bogw, Jowisza i Herkulesa, ktrzy od stuleci tworzyli rdze religii
wojskowej. Nazwa si Iovius, co miao oznacza potomka i podopiecznego Jowisza. Maksymian
nosi za przydomek Herculius i przez ten zwizek z niszym bogiem wyraa sw zaleno od
naczelnego wadcy.
Rwnie obaj cezarowie wczeni zostali do rodziny bogw. Bogowie i cesarze
tworzyli w ten sposb jednolit hierarchi, co wyraa pewna inskrypcja
dedykacyjna: Naszym panom, Dioklecjanowi i Maksymianowi, niezwycionym
augustom, bogom z urodzenia i twrcom bogw. ~4 Monarchia cesarstwa
pnorzymskiego jest zabarwion po rzymsku teokracj. Znalazo to wyraz
rwnie w insygniach cesarskich i ceremoniale dworskim, przy czym wpywy
hellenistyczne i perskie uwidoczniy si jeszcze bardziej ni za dynastii Sewerw.
Bero i kula ziemska (jabko) byy odtd oznakami wadcy wiata. Na
wizerunkach gow cesarza otacza nimb i blask, promieniujce od jego oblicza
nadziemskie wiato. Szata ceremonialna - naley moe powiedzia: szata
liturgiczna - zrobiona bya z purpurowego jedwabiu, haftowana zotem i
przekraczaa wszelk miar zbytku i kosztownoci. Rwny bogom wadca
przebywa w cisym odosobnieniu w paacu. Jeli poddanego wezwano do
sacrum palatium, pada na kolana w akcie adoracji i caowa rbek cesarskiej
szaty. Cesarz rzadko
84 Kryzys wiata antycznego w III wieku ukazywa si publicznie w stolicy, a gdy si to zdarzyo,
jego pojawienie si miao charakter epifanii, objawienia si boga.
Ten monarcha pnorzymskiego imperium, ktry by cesarzem z aski boej, a zarazem bogiem-
cesarzem i doznawa czci boskiej, mia nieograniczon wadz kierowania i zarzdzania pastwem.
Absolutyzm monarszy nada zarwno wadzy centralnej, jak i jej delegaturom nowe, trwae formy.
W rezydencji - byy teraz cztery rezydencje dla dwch augustw i dwch cezarw - znajdoway si
najwysze instancje rzdowe: rada przyboczna (sacrum consistorium), najwysi urzdnicy, z
prefektami gwardii na czele, kompetentni prawnicy i kancelaria cesarska, podzielona na wydziay
(scrinia). Rada cesarska miaa tylko funkcj doradcz - organami wykonawczymi byli szefowie
kancelarii, a prawo wydawania ustaw przysugiwao jedynie cesarzowi. Mg on wic edyktami
wprowadza zarzdzenia o charakterze oglnym, w reskryptach udziela odpowiedzi na petycje
swoich urzdnikw, dekretami rozstrzyga sporne kwestie prawne, mandatami udziela
wskazwek namiestnikom. Niezalenie od formy konstytucji cesarskich stanowiy one jedyne
rdo prawa. Std konstytucje cesarzy, wspczenie panujcych i wczeniejszych, zaczto zbiera
w formie ksikowej. Jednak ze zbiorw z czasw Dioklecjana, Codex Gregorianus i Codex
Hermogenianus, niewiele dotrwao do naszych czasw.
Z centrali wychodziy rozstrzygnicia dla caego imperium. Dioklecjan na nowo
podzieli ekspozytury administracji i okrgi obrony granic. Jego zamiarem by
stay nadzr nad wszystkimi namiestnikami i dowdcami, przydzielenie kademu
z nich cile okrelonych zada, aby byli uyteczni, a zarazem nie szkodzili. I w
tej dziedzinie jego instytucje miay przed sob dugi ywot. Prowincje zmniejszono, aby do
maksimum zdopingowa administracj, a obszarom przygranicznym da jak najwiksze
bezpieczestwo. Rwnie Itali podzielono na prowincje, wskutek czego utracia resztki
uprzywilejowanej pozycji. cznie ustanowiono okoo stu prowincji, na czele ktrych stali
namiestnicy (praesides, correctores, consulares), przewanie pochodzcy ze stanu ekwitw.
Kompetencje namiestnikw ograniczay si do administracji cywilnej i dlatego obok zarzdcy w
granicznych prowincjach wystpowa dowdca wojskowy (dux) - wobec staego zagroenia granic
wzgld na fachowo nie pozwala ju na starorzymskie czenie wadzy cywilnej i wojskowej. Nie
byo te ju moliwe, by ci liczni namiestnicy i wodzowie podlegali bezporednio centrali
cesarskiej. Dlatego poczono po kilka prowincji w wiksze okrgi, diecezje, a na czele owych
dwunastu nowo utworzonych jednostek postawiono wikariuszy (vicarii).
Byli to, jak mwi nazwa urzdu, zastpcy praefectus praetorio, ktrego urzd
mia siedzib przy cesarzu. Rwnie vicarii pochodzili ze stanu ekwitw. Stan
ten zyska obecnie przewag w administracji cesarskiej. Tymczasem stan
senatorski straci na znaczeniu
wiat antyczny w stanie wyjtkowym 85 politycznym i kontentowa si pozycj klasy
uprzywilejowanych wacicieli ziemskich.
Najwaniejsz rol w monarchii pnorzymskiej odgrywaa warstwa dowdcw wojska, obrona
granic pozostawaa bowiem stale naczelnym zadaniem rzdu. Dioklecjan powikszy liczb
legionw, ale - i ta reforma miaa o wiele gbsze znaczenie - oddzieli od legionw jazd i
utworzy z niej samodzielne jednostki. Taktyka walki przeciw Persom i Germanom wymagaa
wanie uprzywilejowania kawalerii. W wyniku dowiadcze wyniesionych z wojen, ktre czsto
trzeba byo prowadzi rwnoczenie na wielu frontach, stworzono oprcz armii pogranicznej armi
ruchom, ktra skadaa si z jednostek kawalerii i piechoty. T reform rozpocz ju cesarz
Galien. Obecnie oddziay wojska, ktre stay garnizonami na zapleczu i mogy w kadej chwili
zosta rzucone na zagroony odcinek graniczny, otrzymay ostateczn form. Jednostki te byy w
dyspozycji wadcw, stanowiy ich siy przyboczne, comitatus Augustorum; wkrtce miay
otrzyma nazw comitatenses - w odrnieniu od wojsk pogranicznych: limitanei albo ripenses.
Cao armii moga liczy okoo 400 000 onierzy - ogromna liczba, z ktr musiay wiza si
cigle trudnoci w rekrutacji, wielkie koszty uzbrojenia i zaopatrzenia. Do tego dochodziy
nieustanne nakady na dalsz rozbudow umocnie granicznych, szczeglnie pasa fortyfikacji nad
Renem i Dunajem, umocnie limesowych w Afryce Pnocnej od Trypolitanii po 1Vi aroko czy
systemu obronnego w Syrii, z ich drogami, studniami i bazami. Strata Diocletiani, droga biegnca
od Damaszku do Palmyry, a stamtd do Sury nad Eufratem utrwalia imi wielkiego budowniczego
wojskowego. Ale to tylko gwne zarysy tej gigantycznej twierdzy, jak stao si teraz imperium.
Przeksztacenie Imperium Romanum w twierdz umoliwio ludziom antyku
dugotrwa defensyw, skuteczne dziaania obronne. Obywatele tego wiata
musieli uzna za swe najwaniejsze zadanie podporzdkowanie si wielkiemu
aparatowi administracyjnemu i wyywienie olbrzymiego wojska. Taka sytuacja
stwarzaa biurokracji znakomit okazj do bujnego wzrostu. Nic dziwnego, e
wielkorzdca Egiptu w zachowanym do dzi pimie zaleca, by nie mianowa w
majtkach pastwowych wicej ni po jednym zarzdzajcym, a ten winien mie
najwyej trzech pomocnikw. Dioklecjan wytyczy nowe drogi, by zapewni
zaopatrzenie wojska i urzdnikw, a zarazem aprowizacj licznego plebsu w
najwikszych miastach. Przeprowadzi te wielk reform podatkow i tym
samym pooy podwaliny pod system podatkowy przyszych stuleci. Podatek w
naturze (annona) nakadano w ten sposb, e dla caej ziemi uprawnej ustalano,
zalenie od jej klasy i liczby siy roboczej (capita), podstawow jednostk
fiskaln (iugum). Procedura iugatio-capitatio zostaa zastosowana po raz
pierwszy w r. 296. Na jej podstawie wyznaczono wysoko obowizujcego
86 Kryzys wiata antycznego w III wieku podatku (indictio). Przewidziano, e spis z natury bdzie
robiony co pi lat, jednak od r. 312 stao si zwyczajem nakadanie podatkw co pitnacie lat. Z
przekazw pochodzcych z lat pniejszych dowiadujemy si, e iugum obejmowao w winnicy 6
morgw, a w przypadku pl uprawnych 20-60 morgw, zalenie od jakoci ziemi. Poniewa
uprawa roli bya cigle najwaniejsz form zdobywania rodkw utrzymania, nietrudno
zrozumie, e indykcja przypadajca co pitnacie lat moga sta si podstaw rachuby czasu. Ale
rwnie rzemioso i handel nadal podlegay podatkom. Tak jak poprzednio, pobierano podatki od
sprzeday oraz ca. Obok tych danin w towarze i w pienidzu istnia cay system miejskich opat i
obowizkowych wiadcze (munera), a za jego funkcjonowanie nadal byy odpowiedzialne
zarzdy miejskie. Mimo wszystkich tych wysikw dochody pastwa nie wystarczay na
utrzymanie rozdtego aparatu wadzy cywilnej i wojska. Wspczesny temu Laktancjusz, ktry
jako chrzecijanin nie darzy sympati Dioklecjana, ostro krytykuje tetrarchi: Wicej ludzi brao
pastwowe pensje, ni pacio podatki. Potworne ciary podatkowe strawiy siy rolnikw,
opuszczono pola, ziemie uprawne przemieniy si w ugr.~5 Jest to retoryczna przesada, ale
mamy te nie zafaszowane wiadectwo praktyk administracji w postaci dekretu namiestnika
Egiptu z r. 297. Objania on nowy system podatkowy, po czym grozi opieszaym patnikom,
poborcw za, ktrzy nie trzymaj si nowych norm, straszy perspektyw kary mierci. Namiestnik
z pewnoci nie myli si, podkrelajc, e nowy ad zmierza ku rozwanej i sprawiedliwej
metodzie opodatkowania. Oparcie si na jakoci ziemi byo rozsdne. Sprawiedliwe te byo
zobowizanie obywateli Italii do wiadcze na rwni z innymi. A jednak oceniamy jako
krtkowzroczn t polityk eksploatacji gospodarki na rzecz pastwa bez prb jej oywienia, a
zwaszcza bez poprawy metod produkcyjnych w rolnictwie. Brzemienna w skutki okazaa si
gotowo administracji cesarskiej do wyczania wielkich latyfundystw z miejskich okrgw
podatkowych i udzielania im prawa do bezporedniego uiszczania annony, przez co uzyskiwali oni
jeszcze wiksze uprzywilejowanie w porwnaniu ze zwykymi rolnikami. Polityka fiskalna
zmierzaa w swych pocztkach do sprawiedliwej rwnoci, ale w efekcie doszo do
uprzywilejowania warstwy panujcej i do zuboenia mas w miecie i na wsi.
T fataln tendencj obserwujemy i w pozostaych dziedzinach polityki
gospodarczej DiokIecjana i wikszoci jego nastpcw. Bicie monety, znakomity
rodek ksztatowania cen i obiegu towarw, byo Czsto naduywane przez
poprzednich cesarzy. W kocu Aurelian zapragn ustabilizowa warto
pienidza i dy do wyeliminowania, przynajmniej z produkcji monety, interesw
prywatnych poprzez poczenie pracownikw mennic w korporacje. Dioklecjan
wkrtce po r. 298, kiedy rzd po wielkich zwycistwach militarnych na
wszystkich frontach dysponowa wystarczajcymi zapasami zota i srebra,
wiat antyczny w stanie wyjtkowym 87
zdecydowa si na reform monetarn. Aby nada w caym imperium wyczn
wano monetom penowartociowym, wstrzyma on lokalne emisje w
prowincjach. Odtd bito monet zot (aureus) wartoci 1/60 funta zota i srebrn
(argenteus) wartoci 1/96 funta zota. Te emisje bite w szlachetnym kruszcu, o
bardzo wielkiej wartoci, prawie nie trafiay do rk prostych ludzi. Dla mas bito z
miedzi monety zdawkowe. Seri otwiera follis, a wszystkie te drobne monety miay warto
obnion o poow w stosunku do systemu Aureliana. Wrd ludnoci rosa powszechna nieufno
do nowych monet, a jej skutkiem by zwikszony popyt na towary, co powodowao nie spotykany
dotd wzrost cen. I tym razem egipski papirus daje nam moliwo wgldu w praktyczne
zachowanie ludzi. Pewien urzdnik pastwowy w prywatnym licie do przyjaciela, ktry prowadzi
jego interesy, przekazuje zlecenie przeznaczenia wszystkich pienidzy na zakup tdwarw bez
wzgldu na cen.
By sprosta inflacji, Dioklecjan zdecydowa si na miay krok, na jaki nie zdoby
si aden z jego poprzednikw. W r. 301 wyda on dla caego imperium edykt, w ktrym ustanowi
maksymalne ceny - na artykuy ywnociowe i surowce, na wyroby manufaktur i na transport -
oraz maksymaln wysoko pac (edictum de maximis pretiis rerum venalium). Moemy
odtworzy ten edykt z fragmentarycznych inskrypcji znalezionych w greckiej czci imperium.
Rwnie w Italii, koo Sulmony w Abruzzach, pojawi si taki fragment, pochodzcy zapewne z
Ostii albo Puteoli. Zachowa si te dugi wstp, gdzie rzd oznajmia sw stanowcz wol
wystpienia przeciw handlarzom i spekulantom, ktrym przypisuje si ca win za ndz. Cesarze
jako ojcowie rodzaju ludzkiego czuj si powoani do dziaania na rzecz powszechnego dobra:
Kt jest tak nieczuego serca albo tak wyzuty z wszelkich ludzkich uczu, by nie wiedzie bd
nie zauway, e przy sprzeday rzeczy, ktre pojawiaj si w miastach jako towary lub usugi,
doszo do takiego wzrostu cen, i rozpasana dza grabiey nie daje si ju okiezna nawet
obfitoci na rynku ani dobrymi plonami? Ludzie, ktrzy dokonuj tych transakcji, s zawsze
niespokojni, obserwuj bieg gwiazd, wiatr i pogod i nie mog znie, e szczliwe niwy na znak
nadchodzcej podnoci zrasza deszcz z niebios, gdy uwaaj, e ponosz straty, kiedy sprzyjajca
pogoda zapowiada obfite niwa. Ci wanie ludzie, nie majc nic lepszego do roboty jak obraca na
swoj korzy askawo bogw, stawa na przeszkodzie publicznej szczliwoci, a w latach
biedy kupczy ziarnem siewnym i stanowiskami sprzedawcw, ci ludzie sami opywaj w
bogactwa, ktre mogyby zadowoli cae narody, ci ludzie myl tylko o swym zysku i procentach:
pooy kres ich zachannoci, oto co, o poddani nasi, dyktuje nam wzgld na ludzko. ~6 W
dalszym cigu tego grnolotnego tekstu mwi si z naciskiem, e przede wszystkim cierpi od tej
plagi armia w garnizonach i w marszu. Konieczno rzucenia postrachu na sprawcw za ma
uzasadnia wprowadzenie kary mierci za zamanie tego prawa, to znaczy za przekroczenie cen
maksymalnych albo ukrywanie towaru.
88 Kryzys wiata antycznego w III wieku
Duga taryfa, ktra potem nastpuje, wymienia maksymalne ceny prawie tysica artykuw.
Poniewa wymienione jest wynagrodzenie w poszczeglnych zawodach i ceny towarw, widzimy
hierarchi pac i mamy moliwo ustalenia stosunku midzy zapat za prac a cen rynkow
rzeczy niezbdnych do ycia. Stwierdzono, e niewykwalifikowani robotnicy, ludzie patni za
dniwk i pasterze zarabiaj zaledwie poow tego, co piekarze i ciele. Nauczyciele szk
elementarnych, chocia ucz wielu uczniw, dostaj nie wicej ni piekarze, za to profesorowie
najwyszej rangi mog osign wielokrotnie wiksze zarobki. Ciela musi pracowa przynajmniej
dwa dni, eby zarobi na par butw, a jedenacie dni, eby mc sobie kupi gotowe ubranie
weniane. Moe i susznie powiedzia kto, e wedle tej taryfy take mniej zarabiajcy mogli y na
znonym poziomie. Ale trzeba doda, e taryfa nie przyja si. Nawet edykt o maksymalnych
cenach nie mg powstrzyma dewaluacji. Trwaa ucieczka od pienidza do towaru, a ceny rosy
dalej.
Kiedy dzi oceniamy t jedyn w swoim rodzaju prb dokonan w cesarstwie rzymskim, widzimy
wyranie poowiczno dziaa rzdu. Chciano, by pastwo regulowao ceny, ale nie mylano o
sterowaniu produkcj i konsumpcj towarw. Arbitralny centralizm w polityce gospodarczej nie
mg przynie powodzenia, nawet jeli obejmowa tylko jedn faz dugiego procesu produkcji i
konsumpcji. Gwatowne napaci na handlarzy, zawarte w edykcie, niemal wywouj wraenie, e
chodzi o ochron ludnoci przed zaniedbaniami i bdami organw pastwowych. Pastwo, ktre
posiadao na wasno tak znaczn cz ziemi i mogo dysponowa liczn si robocz, powinno
jednak szuka innych sposobw wpywa:~ia na ceny towarw i na pace. Zamiast zacz od
racjonalnej gospodarki ua wasnym podwrku, rzd powoa do ycia kolejny kosztowny aparat
biurokratyczny - przy jednoczesnych wydatkach na utrzymanie rozrzutnego dworu i nieustannych
gratyfikacjach dla urzdnikw i onierzy. Fiasko caego przedsiwzicia godzio w warstwy
ubosze w miecie i na wsi i zaostrzyo antagonizmy spoeczne wrd ludnoci. Wojsko i stan
urzdniczy byy zabezpieczone dziki systemowi poboru annony. Posiadacze latyfundiw znaleli
drog ucieczki z sieci socjalizmu pastwowego. Sami rzdzcy jeszcze nie zdawali sobie sprawy z
tego, jak dalece system gospodarki kierowanej przez pastwo oddala ich od ideau swobodnej
inicjatywy obywateli, ktra naleaa do tradycji pastwa antycznego. Jedynym ich celem byo
utrzymanie przy yciu mieszkacw imperium, caego rodzaju ludzkiego, jak mwi edykt, i to
nawet kosztem wolnoci.
Ogromna wadza, jak skupia monarchia absolutna, rozcigaa si take na sfer
ycia duchowego. Dioklecjan i jego koregenci wyszli z szeregw kadry
dowdczej wojska, ale stopniowo dojrzeli do penienia rozlicznych obowizkw
wiat antyczny w stanie wyjtkowym 89
zwizanych z rzdzeniem i postawili sobie za cel, oprcz zapewnienia bytu
materialnego, take utrzymanie rzymskiej religijnoci i obyczaju. Im trwalsze byy
sukcesy odniesione w obronie imperium, im wiksze bogactwo, ktre autokraci gromadzili
kosztem poddanych, tym skuteczniej uywano rodkw, ktrymi rozporzdzao pastwo, dla
stworzenia wspaniaej oprawy reprezentacyjnej teokratycznego reimu. Zadanie unaocznienia
boskoci cesarzy i dobrodziejstw ich rzdw wspczesnym i przyszym pokoleniom poddanych
poprzez monumentalne dziea wyznaczono przede wszystkim architekturze i sztukom plastycznym.
Przez dziesiciolecia cikiego kryzysu imperium sztuka rzymska podupada. Impulsy, ktre na
przeomie III i IV wieku absolutyzm nada caemu yciu rzymskiemu, pobudziy siy twrcze take
w tej dziedzinie i doprowadziy do niezwykych osigni. Przede wszystkim signa szczytw
swego rozwoju architektura. Kontynuujc znakomite dziea okresu Sewerw, rzymska sztuka
budowlana do perfekcji opanowaa, rodki techniczne i konstrukcyjne. Na rozkaz cesarzy
wzniesiono gmachy, zamknite sklepieniami beczkowymi lub krzyowymi. Absolutyzm zapewni
rzymskiej architekturze oficjalnej statni okres rozkwitu.
W wyniku polityki wadcw, ktrzy przesunli swe miejsca pobytu ku
zagroonym granicom, Rzym przesta by najwaniejszym miejscem budowy
gmachw reprezentacyjnych. Miasto, otoczone przez Aureliana potnym
piercieniem fortyfikacji, byo nadal siedzib senatu. Po poarze, ktry zniszczy
Kuri, Dioklecjan - rzecz jasna - wznis dla senatu now odpowiedni siedzib przy starym
Forum. Ludno miasta otrzymaa nowe termy. Ta gigantyczna budowla, Termy Dioklecjana w
pnocno-wschodniej czci miasta, bardzo przypominaa Termy Karakalli, pooone na
przeciwlegym jego kracu. Bya to monumentalna brya, czca wiele sal w jednym gmachu.
Wreszcie Rzym pozostawa siedzib najwyszych bstw pastwa, rzymskiego. Dlatego na witym
terenie Forum w r. 303, gdy augustowie wicili dwudziestolecie (vicennalia), a cezarowie
dziesiciolecie (decennali) rzdw, wzniesiono wspaniay monument. Ale miasto nad Tybrem nie
otrzymao ju nowego paacu cesarskiego. Vyadcy budowali chtniej na terenie swych miast
rezydencjo-nalnych, wznoszc tam gmachy zwizane z obecnoci wadz centralnych oraz dworu i
odbijajce swym stylem ideologi nowego reimu. Badania archeo-logiczne nie dostarczyy nam
obrazu rezydencji augustw w Nikomedii i Mediolanie. Tym mocniej przemawiaj ruiny Trewiru,
a czciowo take Tesaloniki, stolic cezarw Konstancjusza i Galeriusza. Mona z duym prawdo-
podobiestwem przyj, e w Trewirze, gdzie ju galijski cesarz Postumus utrzymywa dwr, take
Konstancjusz stworzy w poudniowo-wschodniej dzielnicy miast rezydencj cesarsk wedle
jednolitego planu. Tam, gdzie dzi stoi katedra, znajdowa si paac wadcy, a nie opodal bazylika
zawierajca reprezentacyjn sal tronow i termy, zesp o wysokiej randze artystycznej.
Prawdopodobnie z tego samego okresu pochodzi Porta Nigra, stanowica jakby
90 Kryzys wiata antycznego w III wieku osobn twierdz w obrbie murw. W Salonikach nowe
wykopaliska umoliwiy nam poznanie zarysu rezydencji Galeriusza: paacu mieszkalnego i
monumen-talnego uku ku czci wadcy, opartego na czterech potnych filarach, dalej hipodromu i
ulicy ujtej w dwa portyki, prowadzcej ku budowli centralnej - mauzoleum Galeriusza i jego
rodziny.
Wspczesnemu widzowi potga architektury oficjalnej najbardziej rzuca si w oczy w paacu,
ktry Dioklecjan zbudowa sobie w Splisie na wybrzeu dalmatyskim, niedaleko Salony, miasta,
gdzie si urodzi. Cay kompleks ma ksztat czworoktnego kasztelu, opatrzonego wieami - kada
z czterech cian murw ma porodku wie. Wntrze podzielone jest na kwadraty. Podzia osiowy
utworzy cztery grupy budowli, wrd ktrych wyrnia si witynia na podium, zapewne
powicona Jowiszowi. Naprzeciw niej znajduje si przykryte kopu mauzoleum, miejsce
pochwku cesarza. W czci poudniowej arkadowa aleja dugoci 157 m prowadzi ku morzu. Na
osi zaoenia znajduje si perystyl, dziedziniec otoczony kolumnami, skd dociera si do
przedsionka apartamentw cesarskich. Przedsionek ten uksztatowany jest jak witynia. Pod
cian szczytow gmachu cesarz mg przyjmowa hody poddanych. Jako Iovius by on rwny
bogom, wic i jego rezydencja moga mie rang domu boego. Wanie ten paac w Dalmacji
przewidzia Dioklecjan jako miejsce odpoczynku na swe ostatnie.lata. Prawdopodobnie rwnie
Maksymian kaza sobie zbudowa podobne ustronie. W Piazza Armerina na pnoc od Geli na
Sycylii odsonito wspania will, niewtpliwie rezydencj cesarsk z owych czasw. Luny
zesp wspaniaych budowli rozrzucony jest po okolicy. W centrum tego kompleksu znajdowa si
duy perystyl, z ogrodem, a wok budynki mieszkalne i sale reprezentacyjne. Stwierdzono, e
byy tam rwnie termy, hala sportowa i sala koncertowa. Posadzki wielu pomieszcze wyoone
s wspaniaymi mozaikami nalecymi do najlepszej tradycji rzymskiej. Motywy przedstawie
mozaikowych wzito z polowa na dzikie zwierzta i ze sportu, ale take z mitw, wrd ktrych
zwaszcza obecno czynw Herkulesa wskazuje, jak si wydaje, na Maksymiana (Herculius).
Kade publiczne wystpienie cesarza miao charakter objawienia si boga -
wiadczy o tym dobitnie oficjalna architektura. Ale i w sztukach plastycznych
wida ideologi teokracji, zwaszcza w reliefie i w portrecie cesarskim. Z okresu
od koca panowania Septymiusza Sewera do wstpienia na tron Dioklecjana nie
jest znany aden monumentalny relief historyczny. Potem widzimy, jak dziki sile
twrczej i chwale zwycistw eponimw Jowisza i Herkulesa znowu dochodz w
sztuce do gosu rzebiarskie przedstawienia triumfalne. Dzi jeszcze mona w
Salonikach zobaczy dwa potne filary pozostae z uku Galeriusza, ozdobione
ze wszystkich stron reliefowymi scenami z wojny z Persami. W przedstawieniu
cesarzy dosza do gosu forma artystyczna, ktr zapowiadaj ju reliefy z
rzymskiego uku triumfalnego Septymiusza Sewera. Pord postaci w ruchu,
ukazanych z boku, wadcy przedstawieni s frontalnie, zwrceni ku


wiat antyczny w stanie wyjtkowym 91 widzowi, tak jakby artysta chcia nas w ten sposb
postawi oko w oko z najwyszym, o co zreszt jedynie chodzi. W ten sposb przedstawienie
cesarza - take w ramach jakiego wikszego dziea - staje si oficjalnym obrazem
reprezentacyjnym o znaczeniu bez maa kultowym. W ten sam sposb mona tumaczy okrelon
stylizacj portretu cesarskiego, ktra si stopniowo przyjmowaa. Oczywicie na jego ksztatowanie
si w cigu III wieku oddziaay rne kierunki i style: obok rzymskiego weryzmu, polegajcego na
dokadnym oddawaniu rzeczywistoci, dugo funkcjonowa helleski klasycyzm. Artyci
reprezentujcy kierunki artystyczne wielu krajw cigle brali udzia w tworzeniu portretu
cesarskiego, na ktry istniao stale zapotrzebowanie w miastach, obozach wojskowych i wszdzie,
gdzie chciano uczci wadc jako widzialnego boga (deus praesens). Twrczy filozofowie i artyci
pod wpywem dowiadcze owego wieku katastrof zaczli poszukiwa tego, co trwae, w ulotnych
zjawiskach, idei ukrytej pod zmysowym ksztatem. Tak doszo w rzebiarskich przedstawieniach
cesarzy pnego imperium do dewaluacji form ciaa. Wczesnego przykadu dostarcza gowa
portretowa cesarza Galiena z muzeum w Kassel. Artysta ukazuje oblicze jako odbicie nowej
duchowoci. W rezultacie caa figura moga wskazywa na co znajdujcego si poza zewntrznym
ksztatem, moga by po prostu parabol. Porfirowa grupa tetrarchw w naroniku kocioa w.
Marka w Wenecji nie ma indywidualnie uksztatowanych gw i zrnicowanego ruchu cia.
Wadcy obejmuj si, co ma wyobraa zgod panujcych. Abstrakcyjna idea nowego cesarstwa
staa si obrazowym przekazem dziea sztuki.
W ten sposb architektura i sztuki plastyczne tej epoki przekazuj ideow tre
teokracji. Dioklecjan chcia, by religijny fundament monarcho suy zarazem
odnowie starej wiary i obyczaju przodkw. Sam skada ofiary bogom, bstwom
rzymskim i orientalnym, a wrd tych ostatnich szczeglnie Mitrze. Na monetach
wizerunki Jowisza i Wiktorii s wyrazem czci cesarza dla tych bstw. Przed
wanymi decyzjami radzi si wyroczni, przede wszystkim synnej wyroczni
Apollina w Didyma. By gboko przesiknity starorzymskim przekonaniem, e
pobono jest gwarancj pomylnoci pastwa. Kiedy w r. 295 wyda surowy
edykt przeciwko maestwom midzy krewnymi, napomina, e tylko pobone,
szacowne, skromne i spokojne ycie wszystkich obywateli moe zapewni
bogosawiestwo bogw, a dwa lata pniej w edykcie przeciwko
manichejczykom potpi nowe, nie znane sekty, ktre chciay walczy z dawnymi
religiami. Wielki pomnik wystawiony w sercu Rzymu z okazji wicenaliw
augustw by w wymowie swej dekoracji, przedstawiajcej skadanie ofiar i
wotw, wyznaniem tej rozbudzonej na nowo rzymskiej wiary. Nie mona nie
zauway, e restauracja religii osigna pewne powodzenie w yciu
publicznym. W kadym razie znaleziska w postaci inskrypcji ze wszystkich
czci imperium wskazuj na now aktywno kultow. Oczywicie, oficjalne
przemwienia, wygaszane z okazji wit w obecnoci cesarzya zachowao si
92 Kryzys wiata antycznego w III wieku
wiele takich panegirycznych mw - przesiknite s polityczn religijnoci
tetrarchw. Jeden z takich mwcw wyraa sw rzymsk wiar w nastpujcych
sowach: Wy, najlepsi z cesarzy, pobonoci zasuylicie sobie na sprzyjajce
wam szczcie. Znamienne dla sfer wyksztaconych byo to, e neoplatonizm
wszed w faz, w ktrej by w stanie usprawiedliwia wiar w bogw, kult
pastwowy i religi ludow. Wielu uczniw Plotyna pojmowao bogw i demony
jako porednikw midzy najwyszym bstwem a wiatem zmysowym i
pochwalao ich tradycyjny kult. W rezultacie jednak nie udao si filozofii greckiej
przezwyciy politeizmu i dokona uduchowienia kultu pastwowego. Filozofowie i mowie
stanu zjednoczyli si teraz w przekonaniu, e prawdziwa pobono polega na oddawaniu bogom
czci wedug obyczaju przodkw. Tylko jedna grupa trzymaa si z dala od tej zbiorowoci
religijnej wiata antycznego: wsplnota chrzecijaska. Cigle obowizywa rozejm zawarty przez
Galiena z Kocioem. W tych spokojnych latach chrzecijaska dziaalno misyjna odniosa dalsze
sukcesy, dotara na tereny wiejskie na wschodzie imperium, zdobya dla swej wiary nowych
zwolennikw w wojsku i wrd przedstawicieli prestiowych zawodw w miastach. Pastwo cigle
zachowywao si powcigliwie, natomiast filozofia pogaska atakowaa religi, ktra przeczya
zarwno panujcym pogldom filozoficznym, jak i obyczajowi przodkw. Porfiriusz, ktry zaraz
po r. 268 napisa 15 ksig Przeciw chrzec~anom, na podstawie dobrej znajomoci Biblii wystpi z
bardzo ostr krytyk wymierzon przeciwko Ewangeliom i apostoom oraz w ogle przeciwko
dogmatyce i etyce chrzecijan. Znowu podnis polityczny argument Celsusa - nazwa chrzecijan
zdrajcami praw ojczystych i twierdzi, e cay porzdek spoeczny zosta zagroony przez ich
barbarzyskie zuchwalstwo. W kilka dziesicioleci pniej, gdy znowu doszo do konfliktw
midzy pastwem a chrzecijastwem, pojawiy si nowe pisma polemiczne, w ktrych chrzecijan
wzywano do powrotu do religii cesarzy. Kontrowersja midzy pastwem a chrzecijastwem
nabraa w czasach dioklecjaskiej restauracji zdecydowanych cech politycznych. By moe ma
racj chrzecijaski apologeta, ktry zarzuca owym pogaskim intelektualistom, e sami
zrozumieli czczo starej religii, a mimo to trwaj przy dotychczasowej wierze, poniewa bez tej
konwencji nic im waciwie nie pozostaje.
Jest pewne, e wrd chrzecijan umocnia si wiadomo polityczna. Dugi
okres spokoju utrwali w gminach przekonanie, e s one nowym pokoleniem,
pokoleniem przyszego adu wiatowego, ktre wyroso na przekr wci
nieprzyjaznemu pastwu. Afrykaski nauczyciel retoryki Arnobiusz woy okoo
r. 300 w ksik Adversus nationes (Przeciw poganom) cay zapa swego
niedawnego nawrcenia. Raz jeszcze odrzuci stare zarzuty przeciwko
chrzecijastwu i podnis znane zastrzeenia wobec religii pogaskiej. Wiza
si z tym gwatowny protest przeciwko przymusowi religijnemu, sprzecznemu z
wol Bo, i oglna negatywna ocena pastwa rzymskiego, ktre zniewala
wiat antyczny w stanie wyjtkowym 93
narody. Z naciskiem wykada autor argumenty, ktre w wczesnym stanie rzeczy
przemawiay za chrzecijanami. W mniemaniu Arnobiusza najwaniejszym z tych
argumentw jest fakt, e wiara chrzecijaska rozprzestrzenia si po caej ziemi,
a take spostrzeenie, i poprzez mio do Chrystusa ludzie przemieniaj si
wewntrznie. Do tego dochodzi stwierdzenie, e rwnie utalentowani mwcy,
gramatycy, retorzy, prawnicy, lekarze, filozofowie nawracaj si na now wiar. I
wreszcie dowd; ktry mwi sam za siebie: chrzecijanie znosili najrniejsze mki, a groby i
zakazy jedynie wzmogy ich opr. Czy sdzicie, e to si stao tak sobie, lepym trafem, e taka
postawa wzia si z przypadkowych okolicznoci? Czy taki bieg zdarze nie jest raczej boski i
wity? Czy bez Boga mog si zdarza takie przemiany serca (tantas animorum fieri
conversiones), e wierni wobec mczeskich hakw i niezliczonych innych mk, jakby ogarnici
jak sodycz i mioci wszelkich cnt, wyznaj przyjte przez siebie zasady i przedkadaj
przyja Chrystusow nad wszystkie rzeczy tego wiata? ~a Nawet jeli argumentacja Arnobiusza
ma charakter popularny, to przecie nie brak w tych latach rwnie powanej wymiany pogldw z
wyksztaconymi poganami. Laktancjusz, ucze Arnobiusza, zosta powoany jako nauczyciel
retoryki do Nikomedii, stolicy Dioklecjana, i w napisanym tam dziele Divinae institutiones
(Podstawy nauki Boej) broni religii chrzecijaskiej. Naladujc pod wzgldem jzyka i stylu
Cycerona, dostarcza on elitarnym krgom czytelnikw dowodu, e wysze wyksztacenie i wiara
chrzecijaska pozostaj ze sob w zgodzie. Przedstawia monoteizm chrzecijaski jako
zasadnicz, rewolucyjn nowo w yciu duchowym epoki. Autorytetowi pogaskiej staroytnoci
przeciwstawia argumenty ludzkiego rozumu. Lekceway przymus pastwowy, wskazujc, e
poganie utracili ju pewno siebie. Peen eschatologicznej wiary, e Bg po okresie utrapie
wzniesie w centrum wiata swoje wite miasto, poczuwa si on w duchu militia Christi do
cicego na wszystkich chrzecijanach obowizku zachowania wiary poprzez wytrwao w
subie.
Gdy ukazaa si ksiga Laktancjusza, trwao ju wielkie przeladowanie. Obie siy, ktre od dawna
stay naprzeciw siebie, podjy rozstrzygajc walk:
_potna monarchia absolutna, ktra w odnowionej wierze w bogw szukaa ostatecznego,
wicego dla wszystkich poddanych oparcia, i Koci chrzecijan, oczekujcy Krlestwa
Boego, umocniony organizacyjnie, zahartowany w wielu bojach. Bez wtpienia rozpta to
przeladowanie sam Dioklecjan, twrca wadzy teokratycznej. Dugo czeka i przyglda si w
milczeniu, jak nawet na jego dworze w Nikomedii chrzecijanie zdobywali teren, gdy on zajmowa
si zapewnieniem imperium bezpieczestwa, porzdkowaniem administracji i gospodarki.
Nadszed jednak czas surowego wystpienia przeciw barbarzyskiej potwornoci i przeciw
przestpczym sektom, jak wyraa si w swych edyktach przeciw maestwom w rodzinie i
przeciw manichejczykom.
Teraz, jak si zdaje, nakaza mobilizacj pastwa take
94 Kryzys wiata antycznego w III wieku przeciwko chrzecijanom. Laktancjusz w swym
pamflecie De mortibus persecutorum (O mierci przeladowcw) obarczy pniej win za wielkie
przeladowanie Galeriusza, ktrego nazywa nieokrzesanym poganinem, pochodzcym z
zadunajskiej dziczy. Jest skdind prawd, e Galeriusz, wspierajc si na iliryjskich legionach, w
ktrych wiara chrzecijaska znalaza dotychczas niewielu zwolennikw, energicznie dziaa
przeciwko chrzecijanom. Ale caa akcja jest istotn czci dioklecjaskiej teokracji, polegajcej
na ubstwieniu godnoci cesarskiej i zmierzajcej do zrwnania poddanych w subie bogom i
cesarzom. Tak te rozumieli to ci wczeni chrzecijanie, ktrzy od wstpienia Dioklecjana na tron
liczyli now epok, er mczennikw. Akcja rozpocza si tam, gdzie wrogie siy stykay si
bezporednio: w armii. Poniewa zdarzao si, e chrzecijanie odmawiali penienia suby
wojskowej, Dioklecjan wyda rozkaz usunicia z wojska wszystkich onierzy, ktrzy odmawiali
skadania ofiar. W par lat po tej czystce w armii rzd podj systematyczne przeladowanie
chrzecijan. Wydany w wito terminaliw, 23 lutego 303, pierwszy edykt nakazywa zniszczenie
kociow, konfiskat i spalenie witych ksig i zakazywa chrzecijanom zbierania si na
naboestwa. Cios ten wymierzony by, wyraniej ni kiedykolwiek przedtem, w samego Boga
chrzecijan. Bya to, wedug poj antycznych, prawdziwa teomachia. Wykonanie tego edyktu nie
doprowadzio jeszcze do przelewu krwi. Kiedy jednak chrzecijan oskarono o spowodowanie
powstania w granicznych prowincjach wschodnich, drugi i trzeci edykt przynis nakaz
aresztowania duchownych chrzecijaskich, zmuszenia ich do skadania ofiar, a w przypadku
odmowy ukarania ich torturami i mierci. Uderzyo to w chrzecijask elit: walka toczya si
przeciwko Kocioowi jako pastwu w pastwie. Wreszcie czwarty edykt nakazywa wiosn 304 r.
powszechne skadanie ofiar, a tym samym rozciga grob przeladowa na ca ludno
chrzecijask. Byo teraz jasne, e pastwo prowadzi w myl wasnych zasad religijnych
metodyczne tpienie chrzecijastwa.
Jednak wkrtce okazao si, e czterej panujcy nie postpowali jednakowo przy wykonywaniu
edyktw. Stosunki panujce na Wschodzie i na Zachodzie byy bardzo rne. Na pnocnym
zachodzie imperium chrzecijaska dziaalno misyjna dopiero si zaczynaa i mae gminy nie
stanowiy tam jeszcze zagroenia dla stanu pastwa. Dochodziy do tego rnice w gorliwoci
religijnej samych panujcych. Konstancjusz, ktry skania si ku monoteizmowi, kaza w swoich
prowincjach tylko zniszczy kocioy, ale nie wystpowa przeciwko ludziom.
Gdy w r. 305 Dioklecjan abdykowa i wyznaczy kolejn tetrarchi, Galeriusz,
znany ju jako bezlitosny przeladowca chrzecijan, sta si augustem we
wschodniej czci cesarstwa, a jako pomocnika i cezara dosta poganina z
przekonania, Maksymina Daj. Przeladowanie na caym Wschodzie cigno si
wic przez dugie lata. Na Zachodzie synowie cesarscy Konstantyn i
Maksencjusz, ktrych pominito przy powoywaniu drugiej tetrarchii, okazali
wiat antyczny w stanie wyjtkowym 95
tak daleko posunit tolerancj, e w Galii i Brytanii, a take w Italii, Afryce i
Hiszpanii tylko sporadycznie dochodzio do aktw mczestwa. Tym okrutniej postpowano w
niektrych prowincjach Wschodu. Wiarygodne przekazy wiadcz o czstym wyrafinowanym
torturowaniu i upokarzaniu oskaronych, o powolnych i bolesnych egzekucjach skazanych. Liczba
mczennikw nie bya maa. Doczya do nich rzesza wyznawcw, ktrzy ginli w kopalniach
albo zostali kalekami, gdy w imi ludzkich uczu wyupiono im tylko jedno oko lub
pozbawiono ich tylko jednej nogi. Takie przeladowania przy wymuszaniu ofiar byy rwnie w
krgach pogaskich uwaane za ohydne, a wreszcie same organa wykonawcze miay do
przelewu krwi. W niektrych miastach Wschodu chrzecijan byo o wiele za duo, by mona byo
osign cakowite ich wytpienie. A przede wszystkim stao si powszechnie wiadome, jak mocno
wiara chrzecijaska zakorzenia si wrd ludnoci Egiptu i Azji Mniejszej.
Sam Galeriusz, stranik nakazw Dioklecjana, musia porzuci walk. Zoony
cik chorob, wyda w kwietniu 311 r. w Serdyce edykt w imieniu panujcych,
ktry jako owoc tych dugich, krwawych zmaga ofiarowywa pastwu
tolerancj. Laktancjusz przekazuje nam nastpujcy tekst: Wrd innych
zarzdze, ktre wydajemy zawsze dla pomylnoci i poytku pastwa,
oznajmilimy swego czasu wol uporzdkowania wszelkich stosunkw w
zgodzie z dawnymi prawami i z obyczajem pastwowym Rzymian oraz trosk o
to, by rwnie chrzecijanie, ktrzy porzucili religi swych przodkw, powrcili
do waciwszych pogldw. Z jakiego powodu chrzecijan tych ogarn taki
upr i taka gupota, e nie stosowali si oni do dawnych obyczajw, ktre moe
kiedy wprowadzili ich wani przodkowie, lecz sami wedug wasnego
widzimisi ustanowili sobie prawa, trzymali si ich i gromadzili tu i wdzie rzesze
ludzi. Kiedy wic wydalimy edykt, e winni oni powrci do staroytnych
instytucji, wytyczono wielu proces i wielu nawet stracono. e za wikszo
utwierdzia si w swym uporze i stwierdzilimy, i ani nie wiadcz oni bogom
nalenej suby, ani nie szanuj swojego chrzecijaskiego Boga, przeto majc na
wzgldzie nasz agodno i stay zwyczaj przebaczania wszystkim, zwierzylimy
koniecznoci okazania i w tym przypadku naszej aski: maj wic znowu by
chrzecijanami i odbudowa domy, w ktrych si zbierali, jednak pod
warunkiem, e w aden sposb nie bd wystpowali przeciw porzdkowi
publicznemu. Kolejnym pismem udzielimy sdziom instrukcji, jak maj
postpowa. Zgodnie z naszym aktem aski powinni oni modli si do swego
boga o nasz, pastwa i ich samych pomylno, aby pastwo pozostao pod
kadym wzgldem nienaruszone i aby mogli beztrosko y w swych
domostwach.9
Ten edykt, zaskakujcy sw otwartoci, najpierw przypomina powane motywy
przeladowania, nastpnie zawiera przyznanie si do fiaska akcji podjtej przez
pastwo i do jej fatalnego rezultatu, tego mianowicie, e chrzecijanie nie mog
ju czci w ogle adnego boga. W tej nieznonej sytuacji
96 Kryzys wiata antycznego w III wieku
ogasza si tolerancj dla religii chrzecijaskiej pod warunkiem, e chrzecijanie
nie bd naruszali porzdku publicznego. Wzywa si ich nawet do modw za
cesarza i pastwo. Tym samym uznaje si Boga chrzecijan za moc niebiask -
nieatwe wyznanie dla cesarzy, jeli wemiemy pod uwag fakt, e przela-
dowanie skierowane byo wanie przeciwko temu Bogu. Nie przesadzimy,
mwic, e to uznanie chrzecijaskiego Boga i tolerancja dla religii chrzecija-
skiej stanowiy rezygnacj z istotnej czci dioklecjaskiej restauracji. aden
historiograf nie mwi nam, jak Senior Augustus w swej dalmatyskiej rezydencji
przyj t kapitulacj. Kiedy spojrzymy na dwa poprzednie stulecia, tym wyraniej
widzimy historyczne znaczenie owego wydarzenia. Wiara chrzecijaska jest
odtd, wbrew wszelkim dotychczasowym normom, dozwolona, stanowi religio
licita, a naboestwo chrzecijaskie jest takim obrzdem jak wiele innych. Jeli
chodzi o przyszo, musiao pojawi si pytanie, w jakiej religii pastwo chce odtd widzie swoje
oparcie. ycie pastwowe bez fundamentu religijnego nie byo wedug wczesnych poj do
pomylenia, a pluralizm kultw, ktre si nawzajem negoway, nie mg wyda adnej zdolnej do
ycia religii oficjalnej. W ten sposb stosunek Kocioa do pastwa sta si problemem zupenie
nowego rodzaju - i bardziej palcym ni dotychczas.

CZ DRUGA
MONARCHIA, KOCI CHRZECIJASKI ELITA WADZY W IV
WIEKU

Rozdzia pierwszy
PRZEOM KONSTANTYSKI
Tedy dzi mwimy o przeomie konstantyskim, mylimy o epokowym K czynie cesarza
Konstantyna, ktry po okresie przeladowa nie tylko uzna Koci, ale zwiza go z pastwem i
w ten sposb poprowadzi ku potdze ._ bogactwu. Rwnoczenie wskazuje si na dwojakie
niebezpieczestwo, ktre w zwizku z tym zagrozio Kocioowi: albo poda on wadz~C
politycznej i pragn podporzdkowa sobie pastwa, cesarzy i krlw - to jedna z linii polityki
kocielnej w zachodnioeuropejskim redniowieczu - albo by posuszny wadcom i stawa si
instrumentem pastwa - co grozio I~.ocioowi biza.t~ty-skiemu. Z tym zjawiskiem dziejowym
nierzadko wie si pragnienie zmiany owego po dzi dzie istniejcego w niektrych krajach
pastwowego kursu Kocioa i pooenia kresu epoce konstantyskiej. Koci miaby odrzuci
wszelk wadz polityczn i skierowa ca sw dziaalno na zbawienie ludzkich dusz, nawet za
cen zejcia znowu do katakumb. Pomijajc problema-tyk wspczesnoci i skupiajc si jedynie
na losach wiata antycznego, musimy przyj do wiadomoci fakt, e Konstantyn podj
historyczn decyzj, ktra zasadniczo wpyna na dalsze dzieje kultury antycznej. W cigu swego
dugiego panowania przezwyciy on tetrarchi i jej pogask teologi, a zarazem wycisn
jeszcze silniejsze ni poprzednicy pitno na ywotnych strukturach pastwa rzymskiego poprzez
rozwinicie systemu rzdw absolutnych. Poczy pastwo i Koci, pierwszy z cesarzy przej
zwierzchnictwo nad sprawami kocielnymi, z drugiej za strony powierzy Kocioowi zadania
pastwowe.
Bez wtpienia dokona si w ten sposb zwrot brzemienny w nastpstwa. Aby to
wykaza, musimy si zaj dzieem cesarza i rezultatami jego rzdw. Tylko na
marginesie moemy poruszy bardzo kontrowersyjne zagadnienia dotyczce
100 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku
osobowoci tego wadcy, a przede wszystkim kwesti, czy jego polityka wobec
Kocioa bya podyktowana jedynie zaburzeniami mechanizmu wadzy i
kalkulacjami racji stanu, czy te dziaa on z wewntrznego oddania nowej wierze. Przekazy
rdowe byway interpretowane rozmaicie. Pogaskie dziea historyczne pozostawiaj wiele
kwestii bez wyjanienia, natomiast chrzecijanie rozumieli postpowanie cesarza po swojemu.
Laktancjusz w swym dziele O mierci przeladowcw, ktre przedstawia zdarzenia a do roku
wydania, to znaczy okoo 318, z pewn doz fanatyzmu prbuje dowie, e wszyscy przeladowcy
chrzecijan marnie skoczyli, gdy tymczasem Konstantyn i Licyniusz, ktrzy wywyszyli wiar
chrzecijask, doznali bogosawiestwa Boego. Euzebiusz, biskup Cezarei w Palestynie, ktry
od r. 325 cieszy si przyjani Konstantyna, w Historii kocielnej, a jeszcze wyraniej w Vita
Constantini przedstawia cesarza jako ma opatrznociowego, ktry swymi czynami umoliwi
ingerencj boskiego Logosu w wiat. Na szczcie posiadamy wiele listw, dekretw i ustaw
Konstantyna, a ponadto budowle oraz dziea sztuk plastycznych, i to przede wszystkim ten
wizerunek cesarza musi nam posuy do interpretacji historycznej epokowego przeomu.
Wiadomo na pewno, e droga Konstantyna, syna Konstancjusza i Heleny, od
pocztku oddalaa go od tetrarchii i jej religijnego fundamentu. Przy ustalaniu
nowego skadu czwrki cesarzy w r. 305 zosta on, podobnie jak syn Maksy-
miana, Maksencjusz, pominity przez Dioklecjana, ale ju w nastpnym roku
obydwaj zostali obwoani cesarzami przez swoje wojska, w ktrych cigle ywa
bya idea dynastyczna. W ten sposb stali si przeciwnikami prawowitych
wadcw, Galeriusza i Maksymina Dai, Sewera i Licyniusza. To odstpstwo obu
synw cesarskich odbio si te na ich polityce religijnej. Gdy wadcy Wschodu
po krtkiej przerwie dalej przeladowali chrzecijan, Maksencjusz, wadajcy
Itali i Afryk, okazywa chrzecijanom wielk askawo, aczkolwiek osobicie
pozostawa cakowicie oddany dawnej religii. Konstantyn za, panujcy w Galii i
Brytanii, kontynuowa tolerancyjn polityk ojca i tak jak on, odcina si od
wulgarnego politeizmu. Wizerunki na monetach z r. 310 wiadcz, e uznawa
boga Soca za swego osobistego opiekuna. W tym samym roku panegirysta
obwieszcza, e Konstantyn jest cesarzem z urodzenia i moe spodziewa si
wadzy nad wiatem z aski boga Soca. Idea goszca, e powoanie do
jedynowadztwa pochodzi od najwyszego bstwa, postawia Konstantyna -
jemu to bowiem samemu musimy przypisa symbolik emisji monetarnych - w
opozycji do systemu Dioklecjapa i jego obrocw na Wschodzie. Chocia
wybiega w ten sposb miao w przyszo, jako taktyk polityczny by do
roztropny, by zmierza do najbliszego osigalnego celu, jaki wyoni si po
mierci Galeriusza: do pokonania Maksencjusza, a tym samym do zdobycia
centralnych prowincji imperium. Maksencjusz by przez wadcw Wschodu
zawsze uwaany za uzurpatora. Oparcie w ludnoci Rzymu i Italii utraci wskutek
stosowania ucisku politycznego. W r. 312 Konstantyn rozpocz wojn,
Przeom konstantyski 101 ogaszajc sw agresj za walk o wyzwolenie ludu spod jaram tyrana.
Po zwyciskim pochodzie przez Alpy i Apeniny 28 padziernika koo mostu Mulwijskiego, o
godzin drogi na pnoc od Rzymu, wygra bitw, w ktrej Maksencjusz utraci i panowanie, i
ycie. Po triumfalnym wjedzie do Rzymu Konstantyn zosta uznany przez senat za pierwszego
augusta. Z bitw koo mostu Mulwijskiego wie si w tradycji chrzecijaskiej osobiste
zwrcenie si Konstantyna ku chrzecijaskiemu Bogu. Krytyczna ocena wszystkich danych
pozwala na pewno stwierdzi, e Konstantyn uznawa odtd w Bogu chrzecijan moc obdarzajc
zwycistwem i wyprowadzi z tego, co mona by ewentualnie nazwa nawrceniem, daleko idce
wnioski. Laktancjusz opowiada, e Konstantyn otrzyma w nocy przed rozstrzygajc bitw
upomnie-nie we nie, aby umieci na tarczach swych onierzy niebiaski znak Boy. Zgodnie z
t wskazwk kaza nanie na tarcze znak Chrystusa. Z opisu znaku u Laktancjusza wynika, e
chodzi o krzy monogramiczny ,~. Tymczasem Euzebiusz w swej historii Kocioa mwi tylko o
tym, e Konstantyn wezwa Chrystusa na sprzymierzeca w wyprawie wojennej. Jednak w
biografii cesarza opowiada, e Konstantyn mia na pocztku kampanii wizj; zobaczy nad socem
wietlisty krzy z napisem: pod tym znakiem zwyciaj, a w widzeniu sennym otrzyma
pouczenie, by uy tego znaku do obrony przeciw wrogom. Nastpnie kaza wykona sztandar
wojskowy z tym znakiem, przy czym naoone na siebie litery X (greckie CH) i P (greckie R)
tworzyy monogram Chrystusa, chrystogram ~. Chocia przekazy te s tak odmienne w
szczegach, zgadzaj si w jednym, w tym mianowicie, e Konstantyn nie przyj wprost
objawionego mu znaku krzya, lecz przeksztaci zwyky krzy w monogram i wskaza na
Chrystusa jako na zwyciskiego Boga. W nastpnych latach zawsze sawi w swych proklamacjach
Boga, ktry w czasach przeladowa udziela wiernym si do mczestwa i zwycistwa.
Najwidoczniej potrzeba boskiego pomocnika w walce otworzya Konstantynowi drog do religii
chrzecijaskiej.
Skoro wic ten Bg mia tak moc dawania zwycistw, to mona byo, zgodnie z
prastarym rzymskim pogldem, pozyska go jako sprzymierzeca poprzez
dziaania religijne, jak na przykad odwoanie si do siy jego imienia. Byo te
wskazane zachowanie dla pastwa na zawsze aski tego bstwa opiekuczego. Tego rodzaju
przeycia i rozumowanie nie stanowi z pewnoci nawrcenia w sensie nowotestamentowym -
chodzi tu raczej o jak form przyjcia bstwa wynikajc z mentalnoci rzymskiej.
Istotne jest, e Konstantyn po zwycistwie koo mostu Mulwijskiego nie przeladowa wizerunkw
innych bogw. Pozwoli nawet, by w oficjalnych dokumentach, ktre odnosiy si do tego
zwycistwa, Bg chrzecijan nie by nazywany po imieniu. W panegirycznej mowie z r. 313
znajduje si nader nieokrelona aluzja do tego, e cesarzowi w jaki szczeglny sposb objawio
si bstwo. W mennictwie starzy bogowie dugo jeszcze zajmuj dawne miejsce.
Pniej stopniowo pojawiaj si znaki chrzecijaskie i dopiero z biegiem czasu
102 Monazchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku utrwala si ich symboliczne
znaczenie. W r. 315 senat rzymski dokona (ka powicenia wielkiego uku triumfalnego,
wzniesionego koo Amfi- zbi teatru Flawiuszw dla uczczenia zwycistwa. Na fryzie obiegajcym
budowl odl przedstawiono w tradycyjnym, reportaowym stylu cay przebieg wojny od wi
wyruszenia e;esarza poprzez zdobycie Werony i bitw koo mostu a do bm wkroczenia do Rzymu
i oficjalnych uroczystoci z tej okazji. W przedstawieniach za przemowy cesarza do ludu i
rozdziau darw pieninych cesarz pojawia si w porodku obrazu, zwrcony do widza. Obecny
jest w caym majestacie - w ten oa sam hieratyczny sposb, co w reliefie historycznym
wczeniejszego okresu. Brak ces jednak symboli nowego bstwa opiekuczego, co wicej, to bg
Soca pojawia wz si jako posta dajca zwycistwo. Wchodzi tu przecie w gr zdanie senatu,
dic ktry by jeszcze cakowicie pogaski. Inskrypcja na uku mwi w zawoalowany i b sposb o
zwycistwie z natchnienia bstwa (instinctu divinitatis). Pr S jednak jeszcze inne wiadectwa
religijnoci nowego wadcy Rzymu i z nich ed wynika, e Konstantyn publicznie zoy
podzikowanie swemu bstwu opie- jal kuczemu. Prawdopodobnie jeszcze w r. 313 mennica w
Ticinum koo zv~ Mediolanu wybia wspaniay srebrny medal, ktry wizerunkami na awersie w i
rewersie nawizuje do zwycistw i wyzwolenia miasta. Awers medalu i przedstawia portret
Konstantyna w hemie z grzebieniastym piropuszem, na is1 ktrym widnieje interesujcy nas
monogram. Skoro w tak reprezentacyjnej emisji w uczyniono chrystogram integraln czci
skadow portretu cesarskiego, w musiaa by na to zgoda najwyszej instancji. Najbardziej
zdecydowanie i odzwierciedla si wyznanie nowej wiary w przebudowie, jakiej poddano w latach
m 313- 315 najwiksze dzieo rzymskiej architektury oficjalnej. Cesarz Maksencjusz ec wznis na
wschodniej cianie Fortun Romanom ogromn trzynawow bazylik. u Teraz senat dedykowa ten
gmach zwyciskiemu Konstantynowi. W apsydzie o bazyliki, tam gdzie powinien znajdowa si
trybuna sdziwski, ustawiono statu wadcy wiata, siedmiokrotnie przekraczajc naturalne
rozmiaxy. Z tego posgu pochodzi kolosalna gowa, ktra obecnie znajduje si na dziedzicu
Palazzo dei Conservatori: monumentalny portret cesarski, w ktrym prawie cakowicie pominito
cc;chy indywidualne, a zamiast nich podkrelono wyszo nad wiatem jego wadcy, owego
sanctus Caesar, omnipotens Augustus, jak si wyrazi pewien nadworny poeta. Jest bardzo
prawdopodobne, e Euzebiusz wanie t statu ma na myli, piszc w Historii kocielnej, e cesarz
rozkaza, aby w rku jego olbrzymiego posgu, wzniesionego w Rzymie przez senat, umieszczono
zbawienny znak zwycistwa, czyli wanie chrystogram. Wanijsze od oficjalnego
upowszechnienia znaku zwycistwa byo dla polityka pozyskanie na trwae nowego Boga dla
pastwa. Z tego wzgldu, jak mona wnosi, ju zim 312/313 r. Konstantyn przekaza biskupowi
Rzymu paac na Lateranie i rozpocz wznoszenie w Rzymie monumentalnych kociow.
Donioso tej decyzji staje si oczywista, gdy wemiemy pod uwag to, e
chrzecijanie wprawdzie mieli w starej stolicy miejsca pochwku

Przeom konstantyski 103
(katakumby), ale nie mieli ani jednego budynku kocielnego. A do owego czasu
zbierali si w domach prywatnych, przebudowanych tak, by mogy by
miejscem odprawiania naboestw. Teraz budowano koci na Lateranie na
wzr wieckich zaoe bazylikalnych, jako bazylik picionawow. Wkrtce
podjto budow bazyliki ku czci mczennikw Marcellina i Piotra, ktrzy
ponieli mier za Dioklecjana. W ten sposb decyzj cesarsk kult
chrzecijaski zosta uznany w Rzymie za spraw pastwow. Konstantyn
uczyni wszystko, aby t now ocen religii chrzecijaskiej narzuci w caym
imperium. Na Wschodzie jednak cesarz Maksymie Daj a, nie liczc si z edyktem
tolerancyjnym Galeriusza, wznowi przeladowanie chrzecijan. Ale Konstantyn
w czasie spotkania w Mediolanie w lutym 313 r. uoy si z Licyniuszem, panem
prowincji naddunajskich i bakaskich, co do uprzywilejowania religii
chrzecijaskiej w caym cesarstwie. Przy okazji tej konferencji mediolaskiej nie
wydano wprawdzie adnego edyktu, lecz uzgodniono program, ktrego tre moemy odczyta z
reskryptw, jakie Licyniusz skierowa do namiestnikw prowincji wschodnich, gdy po zwycistwie
nad Maksyminem Daj obj wadz nad caym Wschodem. Mowa w nich o tym, e cesarze
postanowili da zarwno chrzecijanom, jak i wszystkim swobodny wybr wyLnawania dowolnej
wiary, aeby wszystkie istniejce bstwa i istoty niebiaskie mogy by przyjazne i askawe dla nas
i dla wszystkich naszych poddanych. Oprcz tej deklaracji powszechnej wolnoci wyznania
wyranie nakazano zakoczenie przeladowania chrzecijan i nieodwoalny zwrot gminom
chrzecijaskim zarekwirowanych dbr oraz miejsc zgromadze. Program mediolaski wykracza
wic zdecydowanie poza edykt tolerancyjny Galeriusza: nowa wiara zostaa uznana za rdo
zwycistwa, uznano formalnie gminy chrzecijaskie za penoprawne stowarzyszenia, caa
organizacja Kocioa zostaa zatwierdzona. W nastpnych latach Konstantyn nie pozostawi w
swoich prowincjach adnych wtpliwoci co do tego, e jest gotw wzi na siebie wszelkie
konsekwencje wczenia chrzecijastwa do kultu pastwowego. W Afryce doszo do rozamu w
Kociele na tle kwestii, czy i jak mona przyj z powrotem do wsplnoty tych chrzecijan, ktrzy
okazali sabo w czasie przeladowa za Dioklecjana.
Cecylian, ktrego w r. 312 wybrano biskupem Kartaginy, nie zosta uznany przez
wielu biskupw z tego terenu, gdy, jak sdzono, otrzyma wicenia od
biskupa, ktry w czasie urzdzanych przez wadze rewizji w kocioach wyda
wite ksigi. Rygoryci ogosili, e wicenia te s niewane i wybrali
antybiskupa Majoryna, po ktrym w r. 315 nastpi I7onatus. Schizmatycy,
ktrych od imienia tego energicznego przywdcy nazywamy donatystami,
rwnie w innych miastach afrykaskich przeciwstawili swoje wsplnoty
gminom Cecyliana. W swej surowoci posunli si tak daleko, e nawet chrzcili
chrzecijan, ktrzy przechodzili do nich z dawnego Kocioa. Przypuszczano, e
donatyci, odrywajc si od Kocioa powszechnego, katolickiego, opierali si
bezporednio na koncepcji Kocioa wedle biskupa
104 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w 1V wieku
mczennika Cypriana z Kartaginy i e z tych pozycji teologicznych wysunli wyl
danie autonomii. Jednake to zaoenie jest zupenie nieprawdopodobne. po
Moliwe natomiast, e w tym radykalizmie doszed do gosu pewien semicki rys
chrzecijastwa afrykaskiego. Mona wykaza, e Koci donatystw zdoby
ces. najmocniejsze oparcie w Numidii, wrd tej czci ludnoci, ktra nosia
jeszcze odv znamiona ywiou punickiego i berberyjskiego, a wic nie bya
cakiem nak zromanizowana. Ponadto w owych regionach donatyci mieli
zwolennikw Wy najczciej w niszych warstwach ludu. Odwrt tych warstw
od Kocioa prz kartagiskiego moemy uwaa za akt wrogoci wobec
rzymskich urzydnikw, su; a zarazem - i to jeszcze bardziej - wobec rzymskich
obszarnikw. 7ak wic W Koci donatystw mg wkrtce potem wchon
rewolucyjny ruch mo circumcelliones, sfanatyzowanych robotnikw rolnych i
ich rnego jes; autoramentu zwolennikw. pri
Skdind, gdy Konstantyn po raz pierwszy zajmowa si wydarzeniami si w
Afryce, ten aspekt prowincjonalnych zamieszek jeszcze nie wystpi. Jeli i F
trzyma si interpretacji, ktr cesarz wielokrotnie powtarza w czasie ingerencji i
I w sprawy afrykaskie, chodzio mu gwnie o to, aby zapewni zgodne z prawem ws oddawanie
czci Bogu przez chrzecijan w Afryce, a tym samym zagwarantowa Bo pomylno pastwu. I
tym razem wyranie wida jego osobist postaw wobec w; nowej wiary. Gdyby jeszcze, tak jak
Dioklecjan, uwaa kultywowanie rzymskiej dzi religii pastwowej za warunek bogosawiestwa
bogw, to jako polityk mgby pry si jedynie cieszy z rozamu wrd chrzecijan. Jednak czu si
zobowizany do po tego, by w imi dobra publicznego troszczy si o jednolito religii
chrzecija- nie skiej, i przystpi do dziea, nie bdc w stanie oceni w peni doniosoci swego
na dziaania. W pierwszym licie do namiestnika Afryki nakaza zwrot dbr Kc skonfiskowanych
chrzecijanom, a w drugim zarzdzi zwolnienie kapanw w Kocioa katolickiego od powinnoci
publicznych - w zarzdzeniu tym kler za zosta wic uznany za grup zawodow o szczeglnym
znaczeniu dla pastwa. zvc I wtedy, i pniej Koci biskupa Cecyliana okrelano, zgodnie z
frazeologi zy ustalon wczeniej przez pisarzy chrzecijaskich, jako Koci katolicki, to znaczy
powszechny, obejmujcy cae imperium. Wiadomo na pewno, e z w obraniu tego kursu
politycznego wobec Kocioa mia swj udzia biskup ch Osjusz z Kordoby, wystpujcy teraz jako
doradca Konstantyna do spraw religii pa chrzecijaskiej. W licie do Cecyliana cesarz mwi o
prawowitej i najwitszej oc religii chrzecijaskiej, gani schizmatykw jako ludzi
niespokojnego ducha i ; i wskazywa na perspektyw nawrcenia odszczepiecw przy pomocy o
urzdnikw pastwowych. Jednak rwnie donatyci darzyli cesarza zaufaniem ka i prosili go, by
pozwoli rozstrzygn spr przez bezstronnych sdziw z Galii. w Konstantyn podj si
wyznaczenia sdziw i powierzy rzymskiemu biskupowi w Miltiadesowi zadanie zbadania i
rozstrzygnicia sprawy. Miltiades kaza za ekskomunikowa Donata kolegium sdziowskiemu,
ktremu nada posta oi synodu rzymskiego. Ale donatyci odwoali si od tej decyzji do cesarza, a
ten u:

Przeom konstantyski lU5 wykona nastpujce posunicie: zwoa synod biskupw ze wszystkich
prowincji pod swym panowaniem na sierpie 314 r. do Arles w Galii. Tak oto po raz pierwszy
synod biskupw sta si narzdziem polityki cesarskiej. Zgromadzenie w Arles potwierdzio
potpienie Donata i jakby odwzajemniajc cesarsk gotowo do pomocy, podjo uchway, ktre
miay nakoni chrzecijan w pastwie Konstantyna do wsppracy z tym pastwem. Wyranie
zezwolono im na sprawowanie urzdw pastwowych, z ktrymi przecie wizaa si zazwyczaj
obecno na witach i igrzyskach. Odmowa suby ze strony onierzy-chrzecijan zostaa
oboona karami kocielnymi. W ten sposb cesarz mg by pewien, e dziki uyciu synodu jako
narzdzia moe pozyska w Kociele katolickim lojalnych poddanych. Ale donatyci jeszcze nie
ulegli i odwoali si do osobistego sdu cesarza. Konstantyn prbowa usun z Afryki obu
przywdcw skconych Kociow. Kiedy si to nie udao, przeszed do grb i napisa, e sam
przybdzie do Afryki i podejmie decyzj. Jego bowiem obowizkiem jest unicestwianie bdw i
poskramianie wszelkiego zuchwalstwa oraz doprowadzenie do tego, by wszyscy praktykowali
prawdziw religi i szczer zgod, a wszechmogcemu Bogu wiadczyli powinne suby. z
Znowu wida wyranie rzymsk koncepcj wadcy, ktry winien zapewnia pastwu pomylno
dziki oddawaniu prawdziwej czci bstwu. Ale i ta groba nie poskutkowaa, niepokoje w
afrykaskiej prowincji szerzyy si nadal. W kocu musiay wkroczy wadze, donatystw poddano
przeladowaniom, mogli wic oni teraz szczyci si tym, e s nieskalanym Kocioem
mczennikw w cesarstwie, ktre wanie przechodzio na chrzecijastwo. Po wielu gorzkich
dowiadczeniach Kocioa donatystw Konstantyn w r. 321 zagwarantowa mu warunkow
tolerancj. W peni wiadomy tego, e broni sprawy Kocioa przed ingerencj pastwa, Donatus
zapyta pniej posw cesarskich: Co ma cesarz do Kocioa? - a jego zwolennicy zarzucali
Kocioowi katolickiemu, e zdradza Pana chrzecijan, by zyska ask cesarza.
Tak wyglda rezultat pierwszego zetknicia si chrzecijaskiego cesarza z chrzecijaskim
Kocioem. Konstantyn prbowa podporzdkowa religi chrzecijask pastwu, aeby, tak jak
dotychczas, kult bogw by spraw pastwow. Wielki Koci wyszed mu naprzeciw, Koci
donatystw za odwrci si od pastwa i sta si odtd ruchem protestu, zarwno religijnego, jak i
spoecznego, cho przecie jego rzecznicy odwoywali si kiedy do cesarza o pomoc. Liczne
decyzje i akty prawne z owych lat dowodz, jak bardzo Koci katolicki w tej nowej sytuacji
zacz wykracza poza wasny krg i wchodzi w dziedzin spraw publicznych. Konstantyn
uczyni biskupw uprzywilejowanymi dostojnikami i powierza im funkcje pastwowe. Ustaw z r.
316 zalegalizowana zostaa nowa forma wyzwalania niewolnikw: odtd mogo
si ono odbywa w kociele w obecnoci biskupa. W dwa lata pniej nastpio
uznanie przez pastwo jurysdykcji biskupa jako sdziego polubownego
106 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadze w IV wieku w sprawach cywilnych, ktra ju
od dawna wesza w zwyczaj w gminach chrzecijaskich. Nastpnie gminom chrzecijaskim
przyznano prawo przyj-mowania zapisw testamentowych, co oznaczao nie tylko potwierdzenie
osobowoci prawnej gmin, ale take uatwienie gromadzenia przez nie wielkich majtkw. W r.
321 niedziel ogoszono witem oficjalnym - w ten sposb pastwo przejo kocielny dzieri
Paski. Te przywileje wyniosy Koci katolicki ponad wszystkie inne kulty i wsplnoty
wyznaniowe. A przecie Konstantyn pozostawa cigle arcykapanem pastwa rzymskiego
(pontifex maximus) i jako taki mia troszczy si o kult bogw, nawet jeli nie dokonywa ju
osobicie adnych pogaskich czynnoci kultowych. Pogastwo zachowao swoj pozycj
publiczn. Nieznaczne ograniczenia poszczeglnych praktyk, jak np. potajemnego wrenia,
wprowadzono w imi porzdku publicznego, jak to si ju nieraz zdarzao za poprzednich
wadcw. Poganie cigle zajmowali czoowe stanowiska w administracji i w wojsku, a pierwszym
zadaniem cesarza, take cesarza chrzecijariskiego, pozostawao strzeenie granic i zapewnienie
dobrobytu wszystkim poddanym.
Midzy Konstantynem a Licyniuszem, ktry od swego zwycistwa nad Maksyminem Daj (313)
wada wschodni czci cesarstwa, dochodzio wielokrotnie do konfliktw. Wydaje si jednak, e
obj cesarze, zawierajc pokj w r. 317, szczerze dyli do stosunkw dobrossiedzkich. Licyniusz
czyni ponadto energiczne wysiki na rzecz rozwoju Tycia gospodarczego we wscho-dnich
prowincjach. W kwestii chrzecijaskiej zgodnie z ugod mediolask okazywa tolerancj, jednak
nie wcza do aparatu pastwowego organizacji kocielnej, ktra na Wschodzie bya o wiele
silniejsza ni w prowincjach Konstantyna. Im bardziej zdecydowanie Konstantyn wiza biskupw
z pa-stwem, tym jawniej podkrela Licyniusz dystans dzielcy go od Wielkiego Kocioa, a
nawet zacz od r. 320 usuwa chrzecijan z administracji i wojska oraz faworyzowa pogan.
Posun si tak daleko, e zakaza synodw biskupich i tumi przemoc wszelk opozycj
chrzecijask. Z tych i innych rnic wynik midzy obydwoma wadcami stosunek, ktry mona
by okreli jako zimn wojn. Wreszcie po obu stronach podjto przygotowania do otwartej walki.
Szo o rozstrzygnicie losw monarchii uniwersalnej, co od dawna byo celem Kon-stantyna,
jednak walka ta staa si zarazem wojn religijn. Konstantyn walczy pod zwyciskim sztandarem
chrzecijaskim, Licyniusz za, skadajc uroczyste ofiary, zabiega o przychylno dawnych
bogw. Po cikich zmaganiach na ldzie i morzu Licyniusz zosta pokonany jesieni 324 r. pod
Ghrysopolis w Azji, a wkrtce potem, gdy szuka kontaktu z ludami naddunajskimi, zosta stracony
jako wrg imperium. Tak oto Konstantyn, bojownik chrzecijastwa, zdoby jedynowadztwo.
Jak uksztatowa si stosunek powszechnego imperium do powszechnego
Kocioa? Zanim zbadamy t kwesti, trzeba przyjrze si porzdkowi poli-
tycznemu i militarnemu, gospodarczemu i spoecznemu, jaki nada Konstantyn

Przeom konstantyski 107 caoci pastwa. Po wielu dziesiEx:ioleciach rywalizacji w cesarstwie
utrwalio si jedynowadztwo, a take zapanowa pokj nad Renem, Dunajem i Eufratem. By
zachowa na stae ten pokj, trzeba byo posuni dalekowzrocznych.
Konstantyn, tak jak poprzednicy, uwaa, e tylko obszar panowania rzymskiego
stanowi stref kultury, od ktrej naleao wszystkimi siami trzyma z daleka
obce ludy - albo je zniszczy. Chrzecijaskiego wadc oywiao te
przekonanie, e otrzyma wadz z aski bstwa i zasuguje na cze ze strony
poddanych jako nosiciel charyzmatu. Oczywicie nie byo ju w kulcie cesarza
ofiar pogaskich, ale istniao zadanie stworzenia w rzdzie, administracji i wojsku
takiej hierarchii urzdw i godnoci, jaka stanowiaby odbicie boskiego porzdku wiata. W tej
chrzecijasko-teokratycznej ideologii Konstantyn kontynuowa wytyczne dioklecjaskiego
porzdku pastwowego i w ten sposb nada ostateczn form strukturze spoecznej pnej
staroytnoci. We wadzach centralnych i w administracji prowincji utrzyma si taki stan rzeczy,
e resztki magistratur republikaskich trway wycznie jako dekoracja ycia politycznego. Tak
samo byo z urzdem konsulw, ktrych imiona w caym wiecie rzymskim suyy do okrelania
lat, urzdem cigle bardzo podanym w sferach starej arystokracji. Moment, w ktrym konsul
gestem rki otwiera publiczne igrzyska, cigle uchodzi za szczytowy punkt kariery spoecznej.
Jednak wadza polityczna wizaa si teraz z urzdami i karierami w subie cesarskiej. System
organw wadzy i zakres jej dziaania uzyska swj ostateczny ksztat. Opatrzono go przy tym
rozmaitymi instancjami kontrolnymi. Najwysi urzdnicy byli stale do dyspozycji cesarza,
gdziekolwiek si on znajdowa. Rada cesarska (sacrum consistorium) skupiaa doradcw prawnych
i najwyszych dygnitarzy palatium. Quaestor sacri palatii peni funkcj cesarskiego sekretarza
generalnego, ktry mia przyjmowa wszelkie podania i redagowa pisemne odpowiedzi. Pomagali
mu kierownicy rnych wydziaw kancelarii oraz kolegium sekretarzy (schola notariorum).
Jeszcze wiksze uprawnienia mia kanclerz, zwany magister officiorum, ktry przej obowizki
dawnego prefekta gwardii. By odpowiedzialny za bezpieczestwo wadcy i w zwizku z t funkcj
dowodzi gwardi przyboczn (scholae palatinae). By te mistrzem ceremonii dworskich, a take
sta na czele tajnej suby, dysponujc licznymi komisarzami (agentes in rebus). Osobisty zwizek
tych najwyszych urzdnikw z wadc podkrelay nazwy ich godnoci. Nazywali si oni comites,
towarzyszami cesarza. Rang t mieli jednak i obaj ministrowie finansw, zawiadujcy kas
pastwow i dobrami prywatnymi wadcy (comes sacrarum largitionum i comes rerum privatarum).
Tym centralnym wadzom podlegaa rozbudowana administracja prowincji.
Zasadniczo zachowano w niej schemat organizacyjny z czasw Dioklecjana. Tetrarchia upada, ale
myl, eby cao cesarstwa podzieli na cztery jednostki administracyjne, zostaa teraz
zrealizowana w sposb, ktry mia okaza si owocny dla monarchii uniwersalnej, kierowanej
przez jednego tylko wadc.
Przeniesiono mianowicie urzd praefectus praetorio z dworu w teren, tak e
108 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku
Wschd otrzyma teraz osobn prefektur, podobnie jak obszar bakaski i
naddunajski oraz prowincje w Italii i w Afryce, a wreszcie pnocny zachd od
Brytanii po Hiszpani. Te cztery prefektury byy teraz najwyszymi jednostkami
administracji prowincjonalnej, odpowiaday te za zaopatrzenie i rekrutacj armii. Nie miay ju
one wojskowych uprawnie dowdczych, ale prefekci nosili - tak jak wszyscy wysocy urzdnicy, a
take namiestnicy prowincji - uniform wojskowy (cingulum militiae). Rwnie kierownictwo
urzdw cywilnych zaliczao si teraz do suby wojskowej. Tylko jeden wysoki urzdnik
wystpowa w todze - by to prefekt Rzymu (praefectus urbi), ktry winien by dba o porzdek
publiczny w stolicy i o zaopatrzenie jej ludnoci. Dostp do tej wysokiej godnoci mieli jedynie
czonkowie stanu senatorskiego, gdy tymczasem pozostae urzdy i kariery byy dostpne take dla
mczyzn ze stanu ekwitw. W strukturze wojska zapocztkowany przez Dioklecjana podzia na
armi polow i siy pograniczne zosta doprowadzony do koca, a w obu rodzajach wojsk nadal
istniay osobne jednostki piechoty i kawalerii. Armia polowa jako rezerwa strategiczna miaa
garnizony wewntrz imperium, natomiast wojska pograniczne stacjonoway na umocnieniach
limesowych i tam te miay swoj wasno gruntow. Na poszczeglnych odcinkach granicy, tak
jak dotychczas, zwierzchno sprawowali dowdcy wojskowi (duces). Naczelnymi dowdcami
armii polowej byli ustanowieni przez Konstantyna gwni komendanci piechoty i kawalerii
(magister peditum, magister equitum). mia nowoci byo to, e te stanowiska marszakowskie
udostpniono teraz rwnie wyprbowanym oficerom pochodzenia germaskiego. W ogle jest
charakterystyczne dla kon-stantyskiej reformy wojska, e masowo brano Germanw do suby.
Gwardia paacowa skadaa si przewanie z jedcw germaskich. Wkrtce miao doj do tego,
e jako oddziau okrelano wedug mniejszej lub wikszej liczby nalecych do niego
germaskich onierzy i oficerw. Utrzymanie dworu, biurokracji i armii rwnie w okresie
konstantyskim pocigno za sob ogromny wzrost wydatkw pastwowych. Dochodzia do tego
jeszcze tak ostro ganiona przez pogaskich historiografw rozrzutno cesarza i caej rodziny
cesarskiej. Dioklecjaski system podatkowy iugatio-capitatio dalej obcia poddanych, trway te
skargi na kryzys gospodarczy i wzrost cen. Konstantyn ingerowa w ksztatowanie si cen,
wprowadzajc now monet i osign rezultat bardzo pomylny dla pastwa i dla grupy rzdzcej.
Now monet by solidus. Way on zaledwie 1/72 funta rzymskiego (4,55 g) i
cile przestrzegano, by jego waga i zawarto zota utrzymyway si na staym
poziomie. Ta zota moneta zdaa egzamin jako penowartociowy rodek
patniczy, natomiast monety srebrne i miedziane take w czasach Konstantyna
nie zdoay uzyska staej wartoci. W ten sposb konstantyski solidus wnis
niezwyk stabilno do handlu prowadzonego na wielk skal i nada
nadzwyczajn trwao najwyszym poborom. Korzyci z nowej polityki
monetarnej odnieli wic gwnie ci, ktrzy dysponowali

Przeom konstantyski 109 wiksz iloci towarw, ni sami potrzebowali, a nastpnie
funkcjonariusze pastwowi, przede wszystkim onierze. Ubosze warstwy ludnoci, ktre na oczy
nie widziay solida i ktrym musiay wystarczy monety zdewaluowane przez inflacj, takie jak
denarius communis czy follis, dotkliwie odczuway utrzymujcy si wzrost cen. I tak rzemielnicy
w miecie i na wsi popadali za panowania Konstantyna i jego synw w coraz wiksz ndz. Dla
chopw utrapieniem byo to, e kontyngent podatkowy wyznaczano na cae pitnacie lat, przez co
nie uwzgldniano lat nieurodzaju. Nawet ewentualna zamiana dostaw w naturze na wpaty
pienine (adaeratio) nie moga przynie ulgi, warto pienina naturaliw bya bowiem ustalana
arbitralnie.
Tak pogbiay si antagonizmy spoeczne. Kolonowie w wielkich dobrach
czsto prbowali uwolni si od dotychczasowych warunkw ycia i miejsca
pracy poprzez ucieczk, ale w r. 332 wydano brzemienn w skutki ustaw,
goszc, e maj oni by przywizani do dbr, do ktrych nale. Odtd nie
mogli ani ucieka, ani otrzyma wolnoci od swoich panw. Take ich dzieci
byy przypisane do ziemi (glebae adscripti). W ten sposb osigny cel dugie
starania wacicieli ziemskich o uzyskanie na stae taniej siy roboczej. By moe
owo przywizanie kolonw do ziemi przyczynio si do ustabilizowania produkcji w wielkich
majtkach. Pewne jest jednak, e odtd znaczna cz ludnoci chopskiej zostaa oficjalnie uznana
za stan nie majcy peni praw. Rwnie obywatele miast musieli w obliczu kryzysu finansowego
imperium pogodzi si z eskalacj przymusu ze strony pastwa. To, z czego stan redni
wywizywa si pomimo dotychczasowych kryzysw dobrowolnie, teraz stawao si cikim
obowizkiem. Aby zagwarantowa wiadczenia ze strony rad miejskich i cakowicie uniemoliwi
ucieczk ludzi z odpowiednich rodzin do innych zawodw albo na wie, ustawowo uczyniono
urzd dekuriona dziedzicznym, a tym samym ostatecznie wtoczono stan kuriaw w ramy suby
pastwowej. Podobnie stao si ze stowarzyszeniami zawodowymi, od ktrych zaleao
zaopatrzenie armii i mas ludnoci w wielkich miastach, przede wszystkim z kolegiami armatorw,
piekarzy, wapiennikw i handlarzy wi. Przynaleno do tych korporacji zostaa uznana za
dziedziczn, a przejcie do innego zawodu zabronione. Tak dokonao si ostateczne przywizanie
przedstawicieli klasy redniej i warstw niszych do stanu i zawodu, do warsztatu i pola. W opartym
na przymusie porzdku spoecznym i gospodarczym dalej istnieli moni i uprzywilejowani:
posiadacze dbr ziemskich, dysponujcy kolonami i mogcy wyemancypowa si spod kurateli
administracji prowincjonalnej, oraz wysocy urzdnicy, przedstawiciele tworzcej si w subie
cesarskiej nowej arystokracji. Te dwa stany stay si klas panujc w wieckiej czci
spoeczestwa pnego imperium rzymskiego. Co do roli Kocioa, to nic nie wiadomo o jego
sprzeciwie wobec zniewolenia warstw rednich i niszych.
Na jego korzy mona powiedzie tylko tyle, e dziki organizowaniu
dziaalnoci dobroczynnej agodzi nieco ndz i uczyni powan prb
szerzenia nowego
110 Monarchia, Koci chrzeciiaski i elita ,vadzv w Iir wieku etosu w maych komrkach
rodzinnych i rkodzielniczych, tak bardzo zaniedbanych przez pogastwo.
Moe zanadto podkrelalimy zwizek Konstantyna z Dioklecjanem w caej tej dziedzinie
administracji cesarstwa - na struktur urzdw i godnoci, na podporzdkowanie wszystkich
poddanych pastwu oddziaa rwnie w zwrot religijny, ktrego pocztki poznalimy. Gdy
Konstantyn po zwycistwie nad Licyniuszem obj peni wadzy, oznajmi w licznych
proklamacjach, e czuje si powoany do penienia szczeglnego posannictwa. Stale gosi
publicznie, e zwycistwo zawdzicza zbawczemu znakowi, przeto baga o to, aby wszyscy
poddani przeszli na now wiar. Bez osonek mwi, e pogastwo jest wiar faszyw, jednak a
do koca trzyma si zasady unikania przemocy w sprawach religii. Nikt nie powinien za pomoc
wiary, ktr sam przyj z przekonania, szkodzi innym. Ten, kto wczeniej dostrzeg i pozna
prawd, powinien w miar monoci by uytecznym bliniemu. Gdy jednak jest to niemoliwe,
winien zaprzesta swych usiowa. Czym innym jest bowiem dobrowolnie podj walk o
niemiertelno, czym innym za zmusza do tego karami. Wolno wiary i bdzenia jako
podstawowe prawo w pastwie pierwszych cesarzy chrzecija-skich - to wanie mieli, pomimo
wszystko, znale w tych manifestach poganie. Skdind Konstantyn nie zrobi nic dla
podtrzymania dawnych kultw, a z jego wypowiedzi mona odnie wraenie, e chcia pozostawi
pogastwo wasnemu losowi. W pniejszych latach wystpowa przeciwko poszczeglnym
wityniom na Wschodzie, jednak chodzio wtedy najczciej o kulty, ktre rwnie w pojciu
wyksztaconych pogan byy moralnie wystpne, jak np. kulty zwizane z wykonywan w
wityniach tradycyjn prostytucj. Inna sprawa, czy ta zasada wolnoci religijnej moga by
zachowana bez zastrzee take wobec kultu chrzecijaskiego. Ju w czasie interwencji
Konstantyna w Afryce okazao si, e uwaa on jednakowe oddawanie czci Bogu za warunek
Boego bogosawiestwa. Z tego pogldu wynikao dla niego zadanie ma stanu, by wprowadza
prawowity kult, a zatem usuwa bdy. Chrzecijanie w prowincjach wschodnich, w ktrych
istniao tak wiele gmin chrzecijaskich, dawnych biskupstw i uczonych szk, od pokole z pasj
zajmowali si teologicznym rozwijaniem doktryny i dalszym ksztatowaniem organizacji
kocielnej. Wanie w tym momencie wystpiy gbokie rnice w nauce teologicznej i
znajdoway ju one oddwik wrd prostych chrzecijan.
To, e teologowie Wschodu traktowali jako spraw pierwszorzdnej wagi
problem odwiecznego bytu Bstwa, byo wynikiem oddziaywania filozofii
pogaskiej. W nauce o Trjcy witej najwiksze trudnoci sprawiaa. definicja
wzajemnego stosunku trzech boskich Osb. Jeli Bstwo jest wysze ponad
wiat i nie moe wej w bezporedni kontakt z tym, co skoczone, to czy nie
trzeba dla powstania wiata zaoy istnienia jakiego drugiego Boga? Ta kwestia
ekscytowaa szczeglnie Koci aleksandryjski. Prezbiter Ariusz postawi tez,
e Syn zosta stworzony przez Ojca, stworzy wiat, objawi si na ziemi i przez

Przeom konstantyski 111
sw nauk i przykad dokona odkupienia. Syn w tej nauce nie by zatem wieczny
jak Ojciec, ale by porednikiem w tworzeniu, zalenym Bogiem. W
przeciwiestwie do tej tezy aleksandryjski biskup Aleksander reprezentowa
zgodn z panujc tam teologi nauk, e Ojciec i Syn s tosami co do istoty
(usia), ale rozdzieleni cp do osoby (hypostasis), i podda tez Ariusza osdowi
synodu, ktry uzna j za herezj. Jednak Ariusz uda si do Azji i znalaz posuch
u wielu biskupw w Palestynie i Bitynii. Rwnie uczony biskup Euzebiusz z
Cezarei bliski by tych nowych pogldw teologicznych. Tak na Wschodzie
zarysowao si niebezpieczestwo rozamu jednolitej doktryny, na czym
ucierpie miaa take suba Boa. Widzielimy wczeniej, do jakiego stopnia
nowy rodzaj religijnoci sta si znamieniem struktury duchowej caej epoki. Ot
w onie Kocioa narosa wielka potrzeba prawdziwego poznania Boga, a kwestia, jak naley
rozumie, nazywa i czci Boga Ojca i Boga Syna, do gbi poruszaa ca spoeczno
chrzecijask.
Konstantynowi doniesiono o tych zdarzeniach. Biskup Osjusz, ktry cigle
znajdowa si w otoczeniu cesarskim, niewtpliwie poj teologiczn donioso
nauki ariaskiej. Skoro zakwestionowano bosko Logosu, to i dzieo zbawienia
musiao by rozumiane inaczej, ni mwia tradycja apostolska. Moliwe, e ju
wwczas dostrzeono pewne wnioski wynikajce z tej nowej teologii dla pojcia
Kocioa, na przykad to, e na zasadzie nauki ariaskiej duchowni nie byli
waciwie przedstawicielami Chrystusa, lecz tylko pracownikami w subie
Boej. Pierwsze stanowisko Konstantyna w tym sporze wskazuje, e z pcztku
traktowa on rnice zda midzy teologami tak jak kontrowersje szk
filozoficznych. Wane byo dla tylko to, e zgadzano si w sprawach
zasadniczych. Gdy to byo zagwarantowane, rwnie kwestie poboczne musiay
da si uregulowa. Zgoda w ogle - oto haso Konstantyna i ta wanie postawa
odpowiada linii politycznej, ktr cesarz realizowa jui w stosunku do schizmy
afrykaskiej. Z gbokiego przekonania, e do obowizkw wadcy naley
utwierdzenie dobra pastwa na fundamencie aski Boej, Konstantyn z jeszcze
wikszym zdecydowaniem ni poprzednio dowodzi swego prawa do nakaniania
poddanych do pobonoci. Podj si pewnego rodzaju duchowego nadzoru,
chcia by biskupem wszystkich czy te biskupem poza liturgi, jak wkrtce
okreli sw funkcj. Z takiego pogldu wynika dla, w jego mniemaniu,
obowizek interweniowania w sporze i zadbania o jednolito doktryny. W
swoich deniach odwoywa si i teraz do instytucji kocielnych. Poniewa
jeden biskup nie mg decydowa w tej sprawie, a nawet synod jednej prowincji
nie mg w sposb wicy rozstrzyga problemu, ktry porusza wiele
prowincji, powstaa konieczno zwoania oglnego zgromadzenia biskupw. W
decyzji cesarza znalaz potwierdzenie autorytet biskupi, jednak w nowej sytuacji,
w ktrej Koci w caym cesarstwie zwiza si z pastwem, powoany zosta do ycia nowy
najwyszy organ kocielny, sobr ekumeniczny.
112 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku W r. 325 Konstantyn zaprosi
biskupw chrzecijaskich do Nicei w Bitymi. Uroczycie otworzy zgromadzenie, w ktrym brao
udzia okoo trzystu biskupw, przewanie ze Wschodu, i z naciskiem wezwa do pojednania.
Take pniej, gdy przewodnictwo przekazane zostao jednemu z biskupw, przez cay czas
zgromadzenia cesarz wpywa na obrady. Kwestia dogmatyczna zostaa zgodnie z nauk gminy
aleksandryjskiej (przyjmowan rwnie przez chrzecijan w zachodniej czci imperium)
rozstrzygnita w ten sposb, e Logos jest wspistotny (homousios) Ojcu. Ariusz i nieliczni
biskupi, ktrzy upierali si przy jego tezach, zostali przez synod wykluczeni ze wsplnoty
chrzecijaskiej i rwnoczenie skazani przez cesarza na wygnanie. Nastpnie zgromadzenie zajo
stanowisko wobec wanych spraw organizacji kocielnej. W tej materii zainteresowanie cesarza
znalazo szczeglnie silny wyraz. Przy tworzeniu kocielnych jednostek terytorialnych uznano za
podstaw pastwowy podzia na prowincje. Synody miay wic by zgromadzeniami biskupw
poszczeglnych prowincji. Biskup stolicy prowincji, metropolita, otrzyma zwikszone w sto-sunku
do lokalnego synodu uprawnienia kocielne. Biskupom Aleksandrii, Antiochii i Rzymu, ktrzy od
duszego czasu domagali si szczeglnej wadzy jako biskupi naczelni, przyznano uprawnienia
wykraczajce poza wadz synodw prowincjonalnych. Jednak prawa tych najwyszych biskupw,
ktrych poniej nazwano patriarchami, zostay cile okrelone z zaznaczeniem rnic midzy
nimi. Te wszystkie uchway zostay przez sobr zakomunikowane gminom chrzecijaskim, a i
cesarz zwrci si listownie do gmin i wyrazi sw aprobat. Mona wic na pierwszy rzut oka
uzna wspprac midzy cesarzem a Kocioem za wielki sukces Konstantyna. Wadca, ktry
przyznawa si do chrzecijastwa, ale nie by jeszcze ochrzczony, uzyska prawo zwoywania
synodu i nadawania jego uchwaom przez sw aprobat mocy praw pastwo-wych. Po dugim i
cikim okresie przeladowa, ktrych lady niektrzy ze zgromadzonych nosili jeszcze na
wasnym ciele, biskupi z wdzicznoci przyjli wspdziaanie cesarza, uznajc je za pomoc, a
jego stosunek do Kocioa za rodzaj przymierza. Sam Konstantyn, zgodnie ze sw skonnoci do
brania pod uwag w przypadku rzeczowych rnic zaangaowanych w nie osb, nada biskupom
wysokie godnoci. W ten sposb cesarz zaskakujco szybko uzyska wpyw na kierowanie
Kocioem, ktry odtd mia zobowizania wobec pastwa.
Wkrtce day zna o sobie powane konsekwencje tego powizania pastwa z Kocioem. Konflikt
teologiczny trwa i po soborze. Okazao si, e nicejska koncepcja wspistotnoci nie bya jednak
dostatecznie precyzyjna, by sprosta wnikliwym pytaniom biskupw ze Wschodu, wyszkolonych w
greckiej filozofii.
Owe teologiczne kontrowersje nabieray czsto ostroci wskutek osobistej
rywalizacji i ambicji konkurujcych ze sob biskupstw. Przez chwil wydawao
si, e Ariusz po przyjciu nicejskiego wyznania wiary bdzie mg wej z
powrotem do gminy aleksandryjskiej. Jednak Atanazy, ktry od dawna by

Przeom konstantyski 113
.;,.
zdecydowanym przeciwnikiem Ariusza, a teraz, w r. 328, zosta nastpc Aleksandra, nie
zadowoli si nowymi formuami ariaskiej teologii i odmwi ponownego jego przyjcia.
Teologiczna myl Atanazego zmierzaa do ogarnicia objawienia biblijnego, a w znacznie
mniejszym stopniu do ostatecznego wyjanienia poj filazoficznych. Z takiego teologicznego
punktu widzenia kada doktryna, ktra poprzez szczegowe definicje filozoficzne zagraaa
jednoci istoty Ojca i Syna, kwestionowaa obietnic zbawienia ludzkoci, a przez to grozia
destrukcj wiary i suby Boej w gminach. Wedug Atanazego wystpowanie w obronie czystoci
doktryny i samostanowienia gmin chrzecijaskich naleao do zada biskupa. Cesarz nie mg by
rozjemc w kwestiach religii. Atanazy jako teolog z powoania zyska wielu zwolennikw, a
pozycj sw umocni take rodkami politycznymi, czasem nader kontrowersyjnej natury. Jako
pierwszy biskup aleksandryjski, ktry wygasza kazania nie tylko po grecku, lecz i w jzyku
koptyjskim, mia on solidne oparcie w wiejskiej ludnoci Egiptu. Ale gwatowno jego
temperamentu przysporzya mu take potnych wrogw.
W dalszym cigu kontrowersji wojowniczy Atanazy mg zdawa si cesarzowi, ktry nie
spuszcza z oka spraw kocielnych, prawdziw przeszkod w pojednaniu. Konstantyn manipulowa
synodami biskupimi jako instrumentami sucymi jego celom, zwoywa je stosownie do
okolicznoci, wyznacza im zadania i zmusza je do posuszestwa, jeeli zachodzia potrzeba.
Pierwszym przejawem denia biskupw do niezalenoci bya uchwaa synodu stwierdzajca, e
biskupom nie wolno samowolnie wciga cesarza w sprawy kocielne. Z biegiem lat przeciwnicy
teologii nicejskiej na Wschodzie umocnili si tak bardzo, e Atanazy zosta potpiony przez synod
w Tyrze (335). Konstantyn zwoa nastpnie synod do Jerozolimy, gdzie miano konsekrowa
wspaniay koci, ktry cesarz kaza zbudowa nad grobem Chrystusa. W Jerozolimie Ariusz i
jego zwolennicy na podstawie przedstawionych im do wygoszenia wyzna wiary zostali znowu
przyjci do wsplnoty. Natomiast Atanazego cesarz zesa na wygaanie do Trewiru. Politykowi
mogo si wydawa, e tak przeze zalecana jedno zostaa przywrcona. Jednak wiele gmin,
take w prowincjach zachodnich, widziao w wygnanym biskupie Atanazym wyznawc
prawdziwej wiary.
Na podstawie licznych listw i edyktw cesarza Konstantyna badania naukowe
wyjaniy ostatnio gwne zasady jego chrzecijaskiej wiary i jego przekonania o
wasnym posannictwie. Konstantyn nigdy nie zaprzesta sawienia zwyciskiej
mocy chrzecijaskiego znaku. Zawsze utrzymywa, e tylko poprzez oddawanie
czci bstwu mona uzyska ask niebios dla wadcy i jego pastwa. Jako
wadca uzna, e powinien udziela wskazwek co do waciwego oddawania tej
czci. W jego przewiadczeniu Koci by teraz organem pastwa rzymskiego,
powoanym do speniania obowizkw kultowych. By to swego rodzaju zakad
ubezpieczeniowy, gwarantujcy szczcie doczesne i wieczne. Koci i pastwo
miay pozostawa w cisym
B - Upaddc Rzymu

114 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku zwizku, bo rwnie godno
cesarska pochodzi od Boga. Co do cilejszego okrelenia Boych zlece dla cesarza, to ideologia
Konstantyna zawiera najwyraniej zlepek poj rnego rodzaju. Naleay do nich zarwno
swoista godno biskupia przysugujca cesarzowi, jak i uprawnienia ustawodawcze krla-filozofa
i obowizki najwyszego kapana. Wiele przemawia tu za pewnym wpywem gnozy hermetycznej,
gdy Konstantyn uwaa si niekiedy za wybawiciela, ktrego zesa Bg, aby speni on
oczekiwania eschatologiczne. Znamienna rnica midzy t konstantysk teologi a wiar gmin
chrzeci-jaskich uwidocznia si w tym, e cesarz w swych licznych wypowiedziach nie uzna
zbawczego charakteru mki Chrystusa. W jego pogldach nie ma teologii Krzya. Tym zapewne
naley tumaczy fakt, e nie przystpi on osobicie do wsplnoty i odoy chrzest a na koniec
ycia-co zreszt nie byo w owym czasie rzadkoci. Konstantyn jako wysannik Bstwa
pretendowa do witoci kapaskiej. Jasno stwierdza, e jest wiadomy swej nieustannej
odpowiedzial-noci przed sdem Boym. Czu si wic bezporednio zwizany z Bogiem. Ten
chrzecijaski pogld na rol wadcy sprawia, e cesarz pragn, by monarchia, rwnie w
wieckim zakresie, przybieraa formy teokratyczne. Okazjonalnie odrzuca z pogard politeizm,
lecz jako Constantinus Maximus Augustus rwnie dla wiata chrzecijaskiego pozostawa
przedstawicielem niewidzialnego, nadziemskiego majestatu. Wprawdzie nie chcia by osobicie
rwny Bogu i dlatego znis ofiary w kulcie cesarskim, ale jako godny uwiel-bienia wadca,
grujcy nad wszystkimi ludmi, przej od swych pogaskich poprzednikw wspaniay
zewntrzny aparat monarchii: insygnia, szaty i cere-monia. Z caym waciwym sobie
zamiowaniem do przepychu wprowadzi da ycia dworskiego pewne nowoci. To za jego spraw
pojawi si w wiecie rzymskim ozdobiony perami diadem, atrybut krlw hellenistycznego
Wschodu. Odtd chrzecijaski charakter teokratycznej wadzy cesarskiej utrwali si jako cecha
pnego imperium rzymskiego. Konstantyn by dosta-tecznie siln osobowoci, by i w
chrzecijaskim sztafau nagina ludzi pastwa i Kocioa do swojej woli. Mia tyle siy twrczej,
e jego wpyw siga nawet w dziedzin kultury duchowej. Oczywicie panegiryci, ktrych
dziaalno poznalimy ju w czasach tetrarchii, mieli take za Konstantyna, ktry kaza si
nazywa victor omnium gentium, dostatecznie duo materiau do retorycznej apoteozy. Wrd
wymienianych przez nich tytuw do chway na szczegln uwag zasuguje z pewnoci wsparcie,
ktrego Konstantyn, w lad za swym ojcem, udziela szkolnictwu w Galii. Augustodunum
pozostao centrum kulturalnym, Trewir skupia talenty artystyczne i kadry naukowe. Jest zasug
Konstantyna, co susznie podkrelaa ju antyczna historiografia, e prze-zwyciono wrogo
wobec wyksztacenia, ktr przejawiao tak wielu cesarzy wywodzcych si z wojska.
Osobiste opowiedzenie si cesarza po stronie chrzecijastwa otworzyo drog
na dwr literatom i uczonym wiata chrzecijaskiego. Laktancjusz, ktry swym

Przeom konstantysk lI~ kompendium filozofii chrzecijaskiej oddziaa na szerok publiczno,
zosta okoo r. 315 powoany do Trewiru jako wychowawca najstarszego syna cesarza.
Jest to jedno z licznych wiadectw, ktre ponad wszelk wtpliwo
potwierdzaj wol Konstantyna, by ksztatowa ludzi z wasnej rodziny i
otoczenia na sposb chrzecijaski. Biskup Euzebiusz, od Nicei zaufany
wsppracownik cesarski, by mwc na wicenaliach w Nikomedii, na
konsekracji kocioa Grobu witego w Jerozolimie, a wreszcie na wicie
trzydziestolecia panowania, celebrowanym w nowej stolicy. Wizerunek
panujcego, jaki przedstawia on w swych mowach i w licznych pismach, moe
by uznany za reprezentatywny dla wyobraenia o wadcy, jakie miaa wikszo
wspczesnych, i dlatego warto mu si przyjrze uwaniej. Take nadworny
poeta Optacjanus Porfiriusz prawdopodobnie by chrzecijaninem. Tre
emocjonalna utworw poetyckich tego szanowanego, cho przez wiele lat
politycznie kontrowersyjnego senatora jest skromna, ale kunsztowna forma
poezji figuralnej, ktr doprowadzi do artystycznej doskonaoci, charakteryzuje
go jako literackiego dostawc dworu. Piszc wiersze na pergaminie, wyrnia
on niektre rozsiane w tekcie litery czerwon farb albo zotem tak, e na tle
czytanego tekstu tworzyy wyranie odrniajc si cao. Powstawaa w ten
sposb figura, na przykad ga palmowa lub monogram, albo jaki szczeglny
tekst, np. Filius atque Pater et Sanctus Spiritus enem (Syn, Ojciec i Duch
wity jednym). Cho z takich zabaw nie mona z ca pewnoci wnioskowa
o wyznaniu poety, to jednak jego poematy figuralne uwidoczniaj chrzecijaski
koloryt motyww, ktre cieszyy si wziciem na dworze. Zreszt i poganie
zaznawali aski cesarza, jak Ateczyk Nikagoras, pochodzcy ze starej
eleuzyskiej rodziny kapaskiej, czy neoplatonik Sopater, ktry przez dugi czas
cieszy si na dworze najwy2szym uznaniem, cho w kocu pad ofiar intrygi politycznej.
Chcielibymy mie wicej informacji o jurystach w otoczeniu cesarza, tym bardziej e Konstantyn
rozwin nadzwyczaj aktywn dziaalno ustawodawcz.
Liczne dokumenty, ktre dotrway do naszych czasw, wiadcz o niez-,nykle
silnym wpywie retoryki na sformuowania edyktw. Co do treci ustaw, to
wida w nich zarwno wpyw hellenistyczno-orientalnych pogldw prawnych,
jak i odbicie nauk chrzecijaskich - oba te rda inspiracji nawet trudno czasem
oddzieli. Oto kilka przykadw. Konstantyn nie znis niewolnictwa, ale
prbowa zagodzi surowo tej instytucji poprzez ograniczenie prawa
wymierzania kar przysugujcego wacicielowi i poprzez ochron prawn
rodziny niewolniczej. Jake mona znie, by odrywano dzieci od rodzicw,
siostry od braci, ony od mw? - tak brzmi humanitarna refleksja, uzasa-
dniajca wystpienie ustawodawcy w obronie rodziny niewolniczej.4 W prawie
maeskim utrudniono jednostronny rozwd i zakazano konkubinatu onatym
mczyznom - to ostatnie postanowienie bez wtpienia wychodzi naprzeciw
moralnoci chrzecijaskiej. To samo mona powiedzie o zniesieniu igrzysk
gladiatorskich w rodowisku cywilnym i w czasie pokoju. Filozoficzny idea
116 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadry w IV wieku humanitaryzmu i chrzecijaskie
przykazaniemioci mogy zapewne inspirowa niektre ustawy, majce w jakim stopniu
zapewni pomoc pastwa dla ludzi upoledzonych ekonomicznie i zagroonych spoecznie.
Zagwarantowano pomoc rodzicom, ktrzy z biedy nie byli w stanie wychowywa dzieci. W
adnym razie nie wolno byo zabiera zaduonym rolnikom niezbdnych im niewolnikw
pracujcych przy orce i zwierzt od puga. Pod kar mierci zabroniono odrywania matki od
rodziny i domu z powodu dugw. Nawet winiowie skorzystali na tej humanitarnej tendencji
ustawodawstwa cesarskiego.
Mona byo wprawdzie nakada im wizy, ale nie torturowa ich wizaniem. W
dzie nie wolno ich byo cakiem odcina od wiata, w nocy nie naleao ich
trzyma na zewntrznym dziedzicu wiziennym ani wyprowadza na dwr
przed witem. Naczelnicy wizie i stranicy, ktrzy drczyli winiw, mieli by
karani mierci. Tendencja spoeczna owych ustaw jest tym bardziej godna uwagi, e na og
zasady prawa karnego i formy wykonywania kar byy za Konstantyna twarde i surowe - zgodnie z
oglnym charakterem tej zdziczaej epoki.
Najsilniejsze promieniowanie ducha konstantyskiego przejawia si w budowlach publicznych o
pokojowym przeznaczeniu. Jak August i Hadrian, tak i Konstantyn uzna budownictwo za
znakomit form ksztatowania wasnego wizerunku wadcy i w znacznym stopniu narzuca styl
architektury oficjalnej.
Zwrot ku chrzecijastwu w niej znalaz najmocniejszy wyraz. Od zwycistwa
przy mocie Mulwijskim i wkroczenia do Rzymu Konstantyn uwaa za swoje
zadanie budow wity chrzecijaskich. Co do wznoszenia kociow na
Wschodzie, to dowiadujemy si od Euzebiusza, e cesarz nie tylko zmobilizowa
rodki pastwowe, ale take osobicie bra udzia w planowaniu, ksztatowaniu i
ozdabianiu poszczeglnych budowli. Czsto nowe kocioy otrzymyway dary
cesarskie: ksigi, sprzty, posiadoci ziemskie. Na Wschodzie ju w
poprzednim stuleciu nadawano chrzecijaskim domom zgromadze posta
prawdziwych budowli kultowych. Take fundacje Konstantyna suyy, jak
opowiemy dalej, omawiajc sztuk, przede wszystkim pomieszczeniu licznych
wiernych. Jednak teraz przybytki kultowe przyjy reprezentacyjn form bazyliki
- budowli halowej na planie prostokta, podzielonej na nawy rzdami kolumn, a z
przodu zamknitej apsyd. Tak idea panowania Chrystusa nabraa widzialnego
ksztatu w konstrukcji kocioa. W tym samym czasie take w chrzecijaskiej
rzebie i malarstwie zapanowa motyw Chrystusa zwyciskiego. To, e
chrzecijaskie budowle kultowe powstaway przede wszystkim na tych
miejscach, z ktrymi wizaa si pami historia sacra, czy to wydarze
biblijnych, czy to heroicznych epizodw z czasw poapostolskich, wynikao z
charakteru osobistej pobonoci cesarza, w ktrej trway zasadnicze cechy
antycznego sposobu odczuwania. W zakadaniu kociow w Palestynie znaczny
udzia miaa cesarzowa matka Helena, ktra odbya pielgrzymk do Ziemi
witej. Wzniesiono tam kocioy na otoczonych czci miejscach znanych ze
Starego i Nowego Testamentu, na przykad w dolinie Mambre koo Hebronu,
uwiconej przez biblijn opowie

Przeom konstantyski 117 o Abrahamie, na grze Oliwnej, w Betlejem i na Golgocie. Koci
Narodzenia w Betlejem - picionawowa bazylika kolumnowa - zosta ozdobiony omioktnym
chrem na miejscu groty, w ktrej wedug tradycji urodzi si Zbawiciel. Imponujca budowla
kocioa Grobu witego, ktry zgodnie z wol cesarza mia przewysza wspaniaoci wszystkie
kocioy na ziemi, czya si przez atrium z rotund, wzniesion nad grobem Chrystusa. W
pnocno-zachodniej czci imperium o tym, jak aktywna bya chrzecijaska wola twrcza,
wiadczy rezydencja w Trewirze. Na resztkach paacu cesarskiego zbudowano wielki podwjny
koci, ktrego plan ustalono niedawno. W Akwilei Koci Poudniowy, najprawdopodobniej
ufundowany przez Konstantyna okoo r. 325, czy si z rezydencj cesarsk.
Znamienne jest, e o liczne kocioy wzbogaci si Rzym. Do kociow wzniesionych zaraz po
zwycistwie przy mocie Mulwijskim doszy pniej witynie na grobach rzymskich
mczennikw: apostow Piotra i Pawa oraz diakona Wawrzyca, ktry pad ofiar przeladowa
za Waleriana. Ku czci w. Piotra wzniesiono okoo r. 325 z inicjatywy biskupa Sylwestra ogromn
bazylik na Ager Vaticanus, na miejscu, ktre tradycja rzymska, co powiadcza rwnie znaleziona
niedawno inskrypcja, wizaa z mczesk mierci apostoa. Wykopaliska dowiody obecnie, e
koci zbudowano na znajdujcym si tam dawniejszym cmentarzysku. Nie przejmujc si
witokradztwem, ktrym wedug pogan byo zniszczenie tych grobw, dono do zamierzonego
celu, jakim byo jak najgodniejsze wyeksponowanie w kociele miejsca upamitniajcego osob
apostoa. Owa memoria, otoczona opraw architektoniczn w formie kaplicy, staa si, rwnie w
sensie artystycznym, centralnym punktem budowli. Inskrypcja dedykacyjna kocioa w. Piotra
potwierdza pewno siebie fundatora i nacechowan poczuciem zwycistwa wiar
przeksztacajcego si chrzecijastwa:
Quod duce te mundus surrexit in astra ttiumphans, Hanc Constantinus Victor tibi condidit aulam.
Poniewa pod twym przewodem triumfalnie gwiazd sign wiat, Przeto Konstantyn Zwycizca
wznosi dla ciebie ten gmach.
W czasie, gdy Rzym ze stolicy cesarskiej stawa si uprzywilejowan stolic
biskupi, w Bizancjum nad Bosforem powstawaa stolica zwrcona ku
przyszoci. Jej nazwa, Constantinopolis, miaa uwieczni imi twrcy. Ju od
dawna punkt cikoci toczcego wojny obronne cesarstwa przesun si na
fronty tych wojen. Midzy dolnym Dunajem a Eufratem ley cienina morska,
ktrej strategiczne znaczenie Konstantyn sam doceni w czasie wojny z Licyniu-
szem. Wkrtce po zwycistwie nad ostatnim rywalem cesarz zacz rozbudow
dawnego greckiego miasta Byzantion z przeznaczeniem na sw rezydencj
118 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku T o zwrcenie si ku Wschodowi
oznaczao wyjcie naprzeciw wiatu hellenistyczno-chrzecijaskiemu. Jednak uczynienie z
nowego orodka miasta czysto chrzecijaskiego nie byo zaplanowane od samego pocztku. Przy
ceremonii zaoenia signito nawet do pogaskiego rytuau. Rwnie dawne witynie Bizancjum
pozostay nienaruszone - nawet doszy do nich nowe pomniki pogaskiej architektury.
Konstantynopol mia by now stolic imperium, drugim Rzymem. Dlatego utworzono tam osobny
senat, a miasto zaplanowano z takim rozmachem, e stolica nad Bosforem moga si rwna z
Rzymem. Na obszarze dawnej polis wzniesiono paac cesarski i hipodrom. ~oza obrbem starego
miasta wzniesiono drugie centrum: obszerny rynek z wysok kolumn cesarsk. Miasto otrzymao
take witynie chrzecijaskie. 3owikszono koci Pokoju Boego (Hagia Eirene) i
zaprojektowano koci ividroci Boej (Hagia Sofia). Na skraju nowego miasta, niedaleko
murw, Konstantyn kaza zbudowa martyrium ku czci apostow, a przy nim wasny grobowiec.
August i Hadrian, Dioklecjan i Galeriusz przygotowali sobie - mauzolea, ale wszyscy oni
uwidocznili w zaoeniach budowlanych przekonanie, e nie potrzebuj boskiej interwencji, aby
wej midzy bstwa. Tymczasem Konstantyn kaza umieci w swoim mauzoleum nagrobki
apostow, ktre miay zastpowa ich grobowce, a miejsce porodku przeznaczy na wasny
sarkofag. W ten sposb zosta on - jak mwi Euzebiusz - wczony midzy lud 6~oy i otrzyma
udzia w odmawianych tam modlitwach. By to pierwszy chrzecijaski pochwek cesarza. Nawet
w nim wida szczeglne ambicje wadcy, ktry chcia by rwnoczenie biskupem wiata: spocz
tam jako trzynasty gosiciel wiary prawdziwej, jak to sformuowa kto, kto w pniejszych
czasach odwiedzi to miejsce; jako rwny apostoom, jak go miao nazwa wschodnie
chrzecijastwo.
Kocioy wzniesione przez Konstantyna, nawet koncepcja jego grobowca,
wiadcz o wpywie idei hellenistycznych na wiar cesarza, a zarazem na
Koci, k trym kierowa. Zwaszcza w prowincjach wschodnich jego
historyczna dziaalno i uwzniolona przez legendy posta tworz obraz
idealnego wadcy chrzecijaskiego. Jeszcze za ycia wyrosa wok niego
nowego rodzaju Lhrzecijaska teologia historii. Biskupa Euzebiuszamoemy
uzna za rzecznika wielu wspczesnych i przypisa jego wiadectwu tym
wiksz wag, e chodzi tu o wypowied czowieka czynnego w polityce, a
take wybitnie wyksztaconego. Euzebiusz jest przede wszystkim historykiem. W
swojej kronice przedstawi histori najwaniejszych ludw przeszoci i cho w
uniwersalizmie wizji dziejw szed za dawniejszymi kronikarzami
chrzecijaskimi, jest jednak pierwszym, ktry do opisowej czci dziea
doczy liczne tabele, ukazujce rozmaite wy3arzenia, ktre dziay si rwnolegle
na omawianych przeze obszarach, a tym samym napisa synoptyczn kronik
wiata. Nastpnie swoj J~istori kocieln pooy podwaliny pod nowego
rodzaju historiografi chrzecijask, nie tyle przez to, e interpretowa dzieje
pastw na sposb

Przeom konstantyski 119 chrzecijaski, ile przez to, e tematem swego dziea uczyni histori
nowej wsplnoty chrzecijan i przedstawi przeladowania oraz walki wewntrzne gmin od
pocztkw a do zwycistwa Kocioa. Jako uczony teolog napisa Euzebiusz wiele komentarzy do
Starego i Nowego Testamentu, a w wikszych pracach potpi pogastwo i przeprowadzi dowd
prawdziwoci chrzecijastwa. Po mierci Konstantyna wystawi on wadcy, ktry dokona
dziejowego przeomu, pomnik w postaci dziea, ktre oznacza przejcie od biografii do hagiografii.
W swej obszernej spucinie pisarskiej Euzebiusz reprezentuje historyczn interpretacj wiata, w
ktrej w sposb charakterystyczny dla czasw Konstan-tyna historia Zbawienia zostaa cakowicie
wpisana w dzieje ludzkoci. Poczynajc od Abrahama, od ktrego zaczyna on sw kronik, droga
ludzkoci biegnie jego zdaniem do Chrystusa, a nastpnie do Konstantyna. rdem
chrzecijastwa nie jest bowiem prawo mojeszowe - suyo ono tylko bdzcym ydom, a
obecnie stao si zbyteczne. U pocztkw chrzecijastwa stoi raczej, jako prawdziwa religia, wiara
patriarchw i ich pobony ywot, tak bardzo zgodny z natur, e ci ojcowie nie potrzebowali
adnych praw. Obietnica uczyniona Abrahamowi spenia si teraz dla caej ludzkoci w
Chrystusie. Logos jest porednikiem midzy Bogiem a stworzeniem, jest Zbawicielem, przede
wszystkim jednak wielkim Nauczycielem, ktry uwalnia ludzko od niewiedzy.
Zradzeniem Opatrznoci rozkwit cesarstwa rzymskiego zbieg si z przyjciem
Chrystusa, co uatwio jego uczniom goszenie Sowa w owym wiatowym
imperium, w ktrym stopio si tak wiele pastw. Ot w naszych czasach -
poucza Euzebiusz - Konstantyn sta si drugim Abrahamem, jego zwycistwo
jest zwycistwem Kocioa. Zgromadzi on pogan w trzod i tym sposobem
umoliwi rozszerzenie si Kocioa Boego na cay wiat. Konstantyn ukazany
jest jako odbicie Boga, a i sam Bg, otoczony anioami i ciaami niebieskimi niby
wit dworzan, nazwany jest wielkim Krlem wiata. Konstantyn poprzez zwierzchnictwo nad
ludmi, poprzez goszenie Boga i poprzez swoje zwycistwa ustanowi na ziemi krlestwo Logosu.
Tym samym dobieg kresu rozwj ludzkoci. Zwizek Kocioa z cesarstwem nie jest
rozwizaniem doranym, lecz tylko przygotowaniem, jeli nie wrcz zwiastunem, czasu
ostatecznego.
W tej interpretacji historii, podobnie jak we waciwym Konstantynowi poczuciu
posannictwa, idee biblijne stopiy si z pojciami filozofii greckiej i elementami
kultu cesarskiego. Fakt, e chrzecijaski biskup mg reprezentowa tak
wybitnie polityczn teologi, uzmysawia jeszcze raz ogromne niebezpieczestwo
zewiecczenia, ktre grozi Kocioowi od chwili, w ktrej zwiza si z
pastwem. W Kociele zachodnim nie ma w tych czasach podobnego wizerunku
pierwszego chrzecijaskiego cesarza. Co si tyczy rzymskiej stolicy biskupiej,
to Sylwester ju przez samo trzymanie si z daleka od Arles, a nastpnie sw
postaw w pocztkach kontrowersji ariaskiej zachowa godno wobec wadcy
ingerujcego w sprawy Kocioa. A jednak wanie z imieniem tego rzymskiego
biskupa wie si legenda z koca V wieku, ktra
120 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku kae cesarzowi Konstantynowi
nawrci si w Rzymie i przyj chrzest od Sylwestra. A legenda ta z kolei staa si punktem
wyjcia sprawy tak zwanej donacji konstantyskiej, owego wielkiego wczesnoredniowiecznego
faszerstwa, wedug ktrego Konstantyn przekaza papieowi insygnia cesarskie, zwierzchnictwo
nad Rzymem i nad zachodnimi prowincjami imperium. Przez cae stulecia ta mistyfikacja suya
za podstaw prawn roszcze do panowania wysuwanych przez rzymsk stolic biskupi. Jeeli
rozwaymy historyczne podstawy tej tezy, to ostanie si jedynie fakt samozwaczej opieki
Konstantyna nad gminami chrzecijaskimi oraz zjawisko wejcia Kocioa w sfer pastwa i
wadzy politycznej w nastpstwie przeomu konstantyskiego.
SPORT, KIt~TK.~ TER1WII~T
Rozdzia drugi
PASTWO A KOSCI, POBONO LUDOWA I MONASTYCYZM
PO KONSTANTYNIE
S ynowie i nastpcy Konstantyna kontynuowali jego dzieo. Co prawda
dochodzio midzy nimi do gwatownych walk, a prcz tego wystpoway
zaburzenia spowodowane przez uzurpatorw. Spord trzech synw, ktrzy
najpierw podzielili wadz midzy siebie, Konstantyn II zgin ju w r. 340,
Konstans w r. 350, natomiast Konstancjusz II rzdzi samodzielnie a do mierci
w r. 361. Niezalenie od wszystkiego, co dziao si w tym okresie, absolutyzm
przetrwa w swej ostoi, ktr by rzd i administracja. Take defensywna
strategia przez czterdzieci lat po mierci Konstantyna nie ulega zmianie. Mimo
cigych upieczych wypraw Frankw i Alamanw za Ren, Gotw i Sarmatw
za Dunaj utrzymano rzymskie linie obronne, co wicej - zdarzay si rzymskie
wypady na drug stron Renu. Cesarze dyli do umocnienia przewagi
cesarstwa i jego kultury, nawet jeli osiedlali jakie grupy plemienne na rzymskim
terytorium. Utrzymano rwnie front od strony Persji. Konstancjusz energicznie zwalcza perskie
wypady, a jego nastpca Julian by a nadto skonny do ekspansji. Jednak oglna sytuacja na
Bliskim Wschodzie nie ulega zmianie.
Umocnienie obrony na wszystkich granicach Imperium Romanum wpyno
take na sfer religii: chrzecij astwo byo teraz wyznaniem pastwowym, religi
Rzymian. Gminy chrzecijaskie zdobyy licznych nowych zwolennikw we
wszystkich prowincjach, lecz i poza granicami dziaalno misyjna nabraa
rozmachu, zyskujc, ale i tracc na tym, e wiara chrzecijaska szerzya si teraz
jako religia rzymska. Chrzecijanie w Mezopotamii w czasie wojen midzy
imperium rzymskim a perskim byli czsto oskarani o sympatyzowanie z
wrogiem. W samym pastwie perskim doszo w IV wieku do krwawych
przeladowa chrzecijan. Jednak na pnoc i poudnie od granic imperium
122 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku krzewiciele chrzecijastwa
zdoali pozyska dla Ewangelii wielkie ludy i pastwa. Goci, ktrych tereny cigny si teraz od
dawnej prowincji Dacji (na pnoc od dolnego Dunaju) ku poudniowej Rosji a po Don, ju od
pewnego czasu stykali si w miastach wybrzea pontyjskiego z kultur antyczn i zwizan z ni
now religi. Pojedynczy chrzecijanie docierali do Gotw z Mezji, a i wrd jecw, wzitych w
czasie wypraw upieczych, ktre sigay daleko w gb Azji Mniejszej, byo wielu chrzecijan.
Jako potomek takiej rodziny, zawleczonej z Kapadocji, urodzi si okoo r. 310 w kraju Gotw
Wulfila. Peni on funkcj lektora w kulcie chrzecijaskim, a okoo r. 341 towarzyszy gockiemu
poselstwu, ktre udao si do cesarza Konstancjusza, i przy tej okazji zosta wywicony przez
biskupa Euzebiusza z Nikomedii na biskupa chrzecijan w kraju Gotw. Dziki swojej
zdumiewajcej operatywnoci doprowadzi on do wielkich sukcesw w nawracaniu wschodnich
Germanw. Na razie zauwamy, e wyznanie chrzecijaskie Wulfili zgodnie z teologi, jak
reprezentowa Euzebiusz, byo wyznaniem ariaskim. Natomiast wyznanie nicejskie szerzyo si w
tym samym czasie na poudniu, gdzie przez Egipt dotaro do Abisynii. Frumencjusz z Tyru po
penej przygd podry przez Morze Czerwone przyby na dwr krla Etiopii w Aksum, pozyska
sobie zaufanie wadcy i nawrci ludzi z jego otoczenia na chrzecijastwo. Mianowany przez
Atanazego biskupem Ftiopw, stworzy on podwaliny Kocioa abisyskiego. Jedn z
konsekwencji decyzji Konstantyna byo to, e jego synowie, wychowani w wierze chrzecijaskiej,
stopniowo usuwali kult pogaski z ycia publicznego. Zwaszcza Konstancjusz w przekonaniu, e
dobro pastwa i istnienie religii chrzecijaskiej warunkuj si wzajemnie, zarzdzi w licznych
ustawach najpierw ograniczenie, a potem cakowity zakaz ofiar pogaskich i zamknicie wielu
wity. Edykty Konstanejusza, ostre w tonie, surowe w konsekwencjach karnych, rni si od
tolerancyjnego prawodawstwa jego ojca, cho wydaje si, e w praktyce nie przestrzegano tych
ustaw zbyt cile. Co najmniej cz ludnoci chrzecijaskiej sprzyjaa wystpieniu pastwa
przeciw pogastwu.
Wynika to z traktatu Firmikusa Maternusa De errore profanarum religionum (O
bldzie religii pogaskich), skierowanego do cesarzy Konstancjusza i Konstansa,
a zatem opublikowanego przed r. 350. Autor, gdy by jeszcze poganinem,
napisa dzieo o astrologii, teraz z zapaem neofity zaatakowa kulty wiata
grecko-rzymskiego oraz wschodnie religie misteryjne. Gwnym jego
argumentem jest idea, ktra w dawniejszej apologetyce wystpuje jako zjawisko
marginalne, a ktr on doprowadza do skrajnoci: religie pogaskie zniekszta-
caj natur, natomiast wiara chrzecijaska gwarantuje jej akceptacj i zacho-
wanie zdrowego rozsdku. W wielu miejscach tego radykalnego tekstu katego-
rycznie wzywa si cesarzy do wykorzenienia kultw pogaskich i uwolnienia
opornych od bdw, nawet wbrew ich woli. Walka przeciwko pogastwu
sawiona jest tu jako przedsiwzita z woli Boej wyprawa wojenna pod

Pastwo a Koci, pobono ludowa i monastycyzm po Konstantynie 123 sztandarem wiary. Jako
perspektyw konkretnej zapaty ukazuje si cesarzom szczcie, zwycistwo i wzrost potgi. Utwr
ten reprezentuje zatem chrzecija-stwo wulgarne, oportunistyczne wobec wiata i moe by
uznany za wiadectwo tego, e powana cz chrzecijan nie zrozumiaa konsekwencji, ktre dla
goszenia sowa Boego wyniky z pojednania Kocioa z pastwem.
Dalsze ksztatowanie si stosunkw midzy pastwem a Kocioem miao wielkie
znaczenie dla losw kultury antycznej. Punkt wyjciowy polityki by na wskro
konstantyski: Koci pojmowano jako instytucj podporzdkowan pastwu,
ktra gwarantuje waciwe oddawanie czci bstwu. Cesarz, jako zwierzchnik
chrzecijan i caego pastwa, winien strzec tak wanego dla pomylnoci
imperium kultu i zapewni jego jednolit organizacj. Cho ten kurs by
klarowny, to taka droga polityki religijnej miaa si okaza nader trudna, a nawet
niebezpieczna. Sam Konstantyn pozostawi liczne kwestie bez rozwizania, w wielu za sprawach
osign tylko rozwizania pozorne. Synowie, ktrzy, tak samo jak ojciec, czuli si powoani do
wypowiadania si w sprawach kocielnych, napotykali w tym niesychane trudnoci z powodu
wieloci szk teologicznych i stronnictw biskupich.
~,~V obrbie Kocioa wielu chrzecijan w miar trwania tych zmaga coraz wyraniej
uwiadamiao sobie zagroenie wiary przez reim cesarski. Pogld, e ;Jwangelia ma by
permanentnym wyzwaniem take wobec cesarstwa chrzeci-jaskiego, podzielay przede
wszystkim te grupy chrzecijan, ktre stanowiy mniejszo albo wrcz byy przeladowane. Tak
na przykad w Afryce stawi pastwu czoo Koci donatystw. Znakomicie kierowani przez
Donata, schizmatycy umocnili swj punkt oparcia w Numidii i Mauretanii, dalej budowali kocioy
w miastach i na wsi i mianowali licznych biskupw. Cesarz Konstans, ktremu przede wszystkim
podlegay prowincje afrykaskie, wysa w gb kraju komisarzy, by wymusi powrt donatystw
na ono Kocioa katolickiego. Pewien biskup donatystyczny, bronic si przeciw tym aktom
przemocy ze strony pastwa, wezwa na pomoc zbuntowanych robotnikw rolnych,
circumcelliones. Powane zaburzenia religijne i spoeczne wstrzsny krajem, w ktrym rzymscy
obszarnicy uciskali miejscow ludno. Circumcelliones stali si radykalnym skrzydem
donatystw, utworzyli bojwki, ktre czsto dopuszczay si okruciestw wobec katolikw. Wrd
donatystw byli fanatycy religijni, ktrzy szli na mier, by zosta mczennikami; byli te
rebelianci spoeczni, ktrzy na czele swych zwolennikw przepdzali rzymskich wacicieli
ziemskich i zmuszali znienawidzonych posiadaczy niewolnikw do niewolniczych posug.
Kiedy rzd uy wojska do stumienia powstania, doszo do przelewu krwi i
donatyci mogli teraz tym bardziej pretendowa do miana Kocioa
mczennikw. Ani cesarzom, ani ich namiestnikom, ani synodom biskupw nie
udao si ich nawrci. Mimo kampanii teologw Kocioa katolickiego, mimo
cierpie, ktre donatyci musieli znosi, gdy pniej zastosowano wobec nich
ustawy przeciwko heretykom, utrzymali oni swj
124 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku
Koci przez cae stulecie. By to pierwszy przykad na to, e take w obrbie imperium istniay
granice wadzy chrzecijaskich cesarzy i Wielkiego Kocioa. W znacznie wikszym zakresie
prb si midzy cesarzami a Kocioem staa si kontrowersja ariaska. Wyznanie wiary
uchwalone na soborze nicejskim, ktre wyraao wspistotno Syna z Ojcem, pozostawio wiele
kwestii otwartych, a tym samym postawio przed szkoami teologicznymi i synodami powane
problemy. Caa pasja filozoficzna greckiego Wschodu na nowo rozgorzaa od tych zagadnie. Gdy
Atanazy i jego stronnicy bronili teologii nicejskiej, inni biskupi Wschodu gosili zdecydowanie
odmienne tezy co do tego, jak powinna by teologicznie zdefiniowana tajemnica Trjcy, dotyczca
spodzenia Syna przez Ojca. Przeciwnicy Nicei zdobyli na Wschodzie przewag na kilkadziesit
lat. Doszo do utworzenia wielkich stronnictw kocielnych, tym bardziej e dza wadzy
biskupw, ktrzy przybierali pozy ksit Kocioa, nie pozostawaa bez wpywu na podsycanie
kontrowersji teologicznych. Jak bardzo poruszao to spoeczno wiernych, wida choby z
przekazu rdowego, ktry wiadczy o tym, e rzemielnicy i wekslarze, gdy pytano ich o rzeczy
zwizane z zawodem, mieli na ustach nie co innego jak bdce wanie w obiegu formuy
teologiczne. Nie mona zapomina, e z biegiem czasu na tworzenie si stronnictw teologicznych
wpyway rwnie odmiennoci lokalne i etniczne. Wrd tych rnorakich prdw cesarz
Konstancjusz dy do jednoci, posugujc si drastycznymi rodkami politycznymi. Jego osobiste
sympatie skoniy go w stron kierunku bliskiego nauce Ariusza, najsilniej reprezentowanego na
Wschodzie, skd ta doktryna pochodzia. Wydaje si, e arianizm wszelkich odcieni uatwia
ingerencj pastwa w sprawy kocielne, gdy podawa w wtpliwo nadprzyrodzone pochodzenie
Kocioa. Mona przyj, i Konstancjusz, a potem cesarz Walens sprzyjali arianom rwnie
dlatego, e rzd mia z nimi mniej kopotw. Konstancjusz bez wahania wygrywa przeciwko sobie
ugrupowania teologiczne, zastrasza synody i stosowa przemoc albo przekupstwo wobec
poszczeglnych biskupw, a jednak mimo tych wszystkich wysikw nie osign jednoci.
Dla naszych rozwaa, powiconych kulturze antycznej, koleje tego sporu, ktry wypeni IV
stulecie, nie s istotne. Wane s natomiast zastosowane metody oraz ich konsekwencje dla
stosunkw midzy cesarzami a Kocioem oraz najoglniej dla dalszego ksztatowania si struktury
Kocioa. W tej dziedzinie warto przede wszystkim zwrci uwag na antagonizm, ktry wystpi
midzy Kocioem wschodnim a zachodnim. Niewtpliwie chodzi tu przede wszystkim o
rywalizacj obu braci, ktrzy przez dziesi lat panowali wsplnie. Jeden z nich, cesarz Wschodu,
Konstancjusz, skania si ku arianizmowi, Konstans za, panujcy nad krajami Zachodu, by
obroc teologii nicejskiej. Jednak gdy Konstancjusz zosta jedynowadc, napicie midzy
Wschodem a Zachodem trwao nadal.


Pastwo a Koci, pobono ludowa i monastycyzm po Konstantynie 125
Nicejskie wyznanie wiary znalazo najgortszych zwolennikw wrd biskupw
Zachodu, przede wszystkim biskupw rzymskich, choby dlatego, e
teologowie Zachodu mniej byli skonni do spekulacji filozoficznych, waciwych
wiatu greckiemu. Mijay pokolenia i ludziom Zachodu coraz trudniej byo
wnika w subtelnoci tej problematyki, byli bowiem coraz dalsi od penej
znajomoci jzyka greckiego. Ponadto gminy zachodnie zostay umocnione w
swej postawie przez Atanazego, ktry w cigu dugiej dziaalnoci biskupiej (328-
373) piciokrotnie musia udawa si na wygnanie, a w czasie pobytu na Zachodzie szuka
kontaktu z Rzymem i w ogle prbowa gbiej wciga biskupw Zachodu w konflikt. Przez dugi
czas osoba Atanazego, a cilej mwic, kwestia, czy ma on by uznany za winnego, bya
najbardziej kontrowersyjna w caym sporze. Aleksandryjski biskup ju dawno wskaza na
ograniczenia wadzy cesarskiej w tym zakresie i otwarcie owiadczy, e nie wolno dopuci do
tego, by miejsce nauczania wiary stao si miejscem przetargw. Napicie midzy Kocioem
wschodnim i zachodnim wzroso tak bardzo, e na synodzie oglnopastwowym w Serdyce (343)
wsplnota formalnie rozpada si, a biskupi nawzajem oboyli si kltw. Ale i wtedy, gdy
Atanazy mg przejciowo wrci do Aleksandrii (346), konflikt trwa. Po objciu wadzy nad
caym cesarstwem (350) Konstancjusz czyni gwatowne wysiki, by skoni biskupw Zachodu do
potpienia Atanazego, a tym samym do uznania wschodniej teologii. Udao mu si nagi do swej
woli synody w Arles (353) i w Mediolanie (355), jednak wielu biskupw trwao w uporze i skazano
ich na wygnanie. Stary Osjusz wkrtce z naciskiem wytyczy cesarzowi granice polityki weber
Kocioa: Nie mieszaj si do spraw Kocioa, nie wydawaj nam rozkazw w tych sprawach, ale
ucz si tych rzeczy od nas. Tobie Bg da wadz cesarsk, nam za powierzy Koci. Tak jak
kady, kto tobie chce potajemnie odebra panowanie, narusza nakaz Boy, tak i ty strze si, by
nie sta si winnym cikiego wystpku, wtrcajc si w sprawy Kocioa! 5 To jasne stanowisko
cigle nie miao na Zachodzie otwartych zwolennikw, nawet wtedy, gdy biskup rzymski Liberiusz
po dwuletnim wygnaniu potpi Atanazego, a sam Osjusz po dugim okresie naciskw ze strony
obozu dworskiego podpisa w kocu formu kompromisow wobec Wschodu. Cesarz
Konstancjusz nie mg osign pojednania biskupw, aczkolwiek czsto zwoywa synody na
Wschodzie i na Zachodzie. Pod koniec jego panowania okazao si, e teologia ariaska podlega
dziwnym fluktuacjom. Najpierw pojawiy si sformuowania dogmatyczne, ktre wyranie
oddalay si od Ariusza, a potem umocni si opr przeciw Nicei, odnoszcy si do jednej tezy, tej
mianowicie, ktra definiowaa Syna jako niepodobnego (anomoios) do Ojca.
W kocu doszo do takiego ustpstwa wobec teologii nicejskiej, e ogoszono
Syna za podobnego (homoios) pod wzgldem istoty. Ta formua, ktr
zaakceptowa cesarz i ktr uzna synod w Konstantynopolu (360), stanowi
odtd wyznanie wiary arian. Niewtpliwie za czasw cesarza Juliana i pniej za
126 Monarchia, Koci chrzecijasiski i elita wadzy w IV wieku
Walensa znowu doszo do rozbienoci, ale w kocu na Wschodzie umocnia
si tendencja do zblienia ku ideologii nicejskiej. Ta teologia znalaza teraz nowe,
silne oparcie w naukach filozoficznych szanowanych biskupw kapadockich, przede wszystkim
Bazylego z Cezarei. Rwnie sam Atanazy po ostatecznym powrocie do ojczyzny dy do
porozumienia midzy Wschodem a Zachodem. Im bardziej cesarze trzymali si na uboczu, tym
prawdopodobniejsza stawaa si perspektywa jednoci religijnej. To, e pojednanie zaczo
obowizywa w caym imperium, sprawi jednak, jak zobaczymy pniej, dopiero cesarz
Teodozjusz. Jeszcze raz uwidoczni si cay zasig politycznego sterowania rozstrzygniciami
dotyczcymi wiary.
Przy okazji tego dugiego, namitnego sporu teologw wielekro ujawnio si niebezpieczestwo,
jakie cigle krya w sobie ingerencja cesarzy w sprawy kocielne. Imponujca jest w cigu
trwajcych przez tyle dziesicioleci zaburze pryncypialna postawa Atanazego, czy to na terenie
jego wasnej gminy, czy to na wygnaniu, na ktrym spdzi siedemnacie lat. danie wolnoci
Kocioa w dziedzinie rozwijania doktryny religijnej silniej wystpio na Zachodzie ni na
Wschodzie. Ojcowie z Zachodu uczestniczcy w soborze w Serdyce w licie do Konstancjusza dali
wyraz swemu sprzeciwowi wobec rzdzenia Kocioem przez cesarza: Jest tylko jedna droga, by
to, co zakcone, doprowadzi do adu, a to, co rozdarte, do jednoci: niech kady, uwolniony od
przymusu i sualczoci, otrzyma prawo cakiem swobodnej decyzji o sposobie ycia.6 Niektrzy
spord wypdzonych biskupw Zachodu podjli take walk literack z dyktatem cesarskim.
Przeladowanie ortodoksyjnej wiary przez cesarza i osobiste przeycia z wygnania nasuny
rzecznikom wolnoci gbokie refleksje nad pooeniem Kocioa. Hilary z Pictavium w swym
skierowanym przeciw Konstancjuszowi pimie polemicznym (359) wskaza na nowego rodzaju
niebezpieczestwo: oto obecnie wiara podlega przeladowaniu, ale bez mcze-stwa. Inaczej ni za
Nerona i Decjusza, trzeba teraz walczy przeciw zakama-nemu przeladowcy, przeciw
schlebiajcemu wrogowi, ktry rozdaje pienidze, zaprasza do paacu, buduje kocioy, lecz rujnuje
wiar. Konstancjusz zosta napitnowany jako tyran nie w sprawach ziemskich, ale w sprawach
boskich. Lucyfer z Calaris w piciu pismach polemicznych przeciw Konstancjuszowi przemawia
jeszcze wyraniej - demaskuje wadc, ktry bogobojno swej polityki chce wykaza za pomoc
argumentu krtkowzrocznego i zupenie niechrzecijaskiego: Gdybym by w bdzie, to Bg ju
dawno wziby namnie pomst; fakt, e mam wadz cesarsk i e nie ima si mnie choroba, jest
dostatecznym dowodem tego, e podobam si Bogu! To prymitywne rozumowanie zostao
odparte w traktacie U krlach odszczepiecach. Lucyfer posun si tak daleko w swym
radykalianie, e odci si wraz ze swymi zwolennikami od cigle gotowych do kompromisu
biskupw.
Tezy Hilarego i Lucyfera wstrzsny podstawami polityki kocielnej, jak
uprawiano od czasw Konstantyna. Zreszt chodzi tu jedynie o owiecajce jak
Pastwo a Kocit, pobono ludowa i monastycyzm po Konstantynie 127 byskawica doznania
poszczeglnych bojownikw, ktrzy sami zaznali cikiego losu. Dla Kocioa jako caoci nie
byo powrotu do epoki mczennikw. To raczej chrzecijaska wadza cesarska miaa w
przyszoci znale dla siebie uzasadnienie w nowych formach politycznej teologii, a Koci w
czasach, w ktrych rozdzia pastwa i Kocioa by ju nie do pomylenia, gra rol czci
ustanowionego przez Boga porzdku politycznego. Zniesiono mody do cesarza jako istoty boskiej
- hody skadano mu teraz jako wybracowi Boga. Naladujc dawne motywy, przedstawiano na
monetach Konstancjusza ze spojrzeniem zwrconym ku niebu albo ukazywano, jak wysuwajca si
z oboku rka nakada cesarzowi diadem. W ten sposb wyraano spywajc bezporednio na
wadc ask Bo, w charyzmat, ktry w oczach chrzecijan wynosi go do rzdu witych. A
wic rwnie w chrzecijaskim imperium czczono wizerunki cesarzy, i to czsto w sposb, ktry
mao rni si od czci oddawanej wizerunkom kultowym. Ceremonia dworski zachowa charakter
sakralny, a jego oddziaywanie byo tak wielkie, e zdoa nawet wpyn na chrzecijaskie
naboestwo. Podobnie jak adorowano cesarza przebywajcego w palatium, tak te uwaano, i
naley okazywa najwysz cze bstwu, ktre obdarzao cesarza askami, w domu
przypominajcym paac i w formach apoyczonych z ceremoniau dworskiego.
Cay Koci pozostawa wsplnot opart w swej strukturze na zasadach hierarchii. Ta wsplnota
poredniczya ludziom w zbawieniu, a nawet przejmo-waa coraz to nowe instytucje i procedury
waciwe pastwu. Kocioy biskupie, ktre powstay w zwizku z organizacj miasta antycznego,
pozostaway komrkami ycia chrzecijaskiego jak dawniej, tylko na Wschodzie wystpiy obok
nich stanowiska biskupw terytoriw wiejskich (chorepiskopoi). Synody zbieray si zgodnie ze
schematem prowincji cesarstwa. Cao pastwa podlegaa synodom ekumenicznym, przy czym
cesarz uzurpowa sobie prawo ich zwoywania i prawo publikacji uchwa, nawet jeli nie mg
przewodniczy osobicie czy przez delegata. Biskup rzymski zdoby w cigu IV stulecia
szczeglny autorytet w Kociele powszechnym. Wielokrotnie zwracano si do niego jako do
zwierzchnika wiata rzymskiego, a synod w Serdyce uzna go za decydujc instancj w
dyskusjach zwizanych z konfliktem w onie Kocioa. W ten sposb przyznano stolicy rzymskiej
wprawdzie nie najwysz wadz dyscyplinarn, ale jednak najwyszy autorytet w sprawach
doktrynalnych. Zreszt cesarz cigle wspzawodniczy na tym polu z biskupem rzymskim, a
wkrtce biskup nowej stolicy, Konstantynopola, mia zacz uwaa si za nastpnego rang zaraz
po rzymskim albo wrcz za rwnego mu.
Zaleno od chrzecijaskich cesarzy bya atwiej znoszona przez wiat
chrzecijaski take dlatego, e Koci i kler zajy teraz w spoeczestwie
imperium wysok pozycj. Biskupi uzyskali ju od Konstantyna prawo
sprawowania sdw rozjemczych, obecnie za zostali edyktem cesarskim
osobicie wyczeni spod sdownictwa wieckiego we wszystkich sprawach
128 Monarchia, Koci chrzecijai5ski i elita wadzy w IV wieku kocielnych. Uzyskali miejsce
wrd wysokich urzdnikw cesarstwa i czsto dziaalno ich przypominaa funkcjonowanie
dygnitarzy rzymskich. Duchowni, ugrupowani hierarchicznie w szereg stopni, wolni byli od
obcie na rzecz gminy i otrzymali od Konstancjusza dalsze przywileje. Nic dziwnego, e ich stan
zyska wielki presti i du atrakcyjno. Kiedy bez problemw dopuszczano niewolnikw do
stanu duchownego. Obecnie udzielano im wice jedynie wwczas, jeli przy wywicaniu byli
rwnoczenie wyzwalani przez swoich panw. Mczyni z wyszych warstw w coraz wikszej
liczbie wstpowali do stanu duchownego, przy czym wiele osb przycigay przywileje, przede
wszystkim zwolnienie od obcie spoczywajcych na kuriaach, tak e w ustawodawstwie
cesarskim wkrtce uznano za stosowne ograniczy t ucieczk w szeregi duchowiestwa. Stao si
teraz regu, e duchowni wyszych stopni nie wykonywali adnego wieckiego zawodu w celach
zarobkowych. Wobec tak jawnego uprzywilejowania duchownych znamienne jest, e coraz
bardziej zdecydowanie domagano si bezennoci kapanw. Podczas gdy na Wschodzie
zadowalano si zakazaniem duchownym wstpowania w zwizki maeskie po przyjciu wice,
to na Zachodzie zobowizano ich do penej wstrzemiliwoci seksualnej w maestwie. Trudno
w tej regule celibatu nie dostrzec pewnego rysu biblijnej ascezy. Nie brak jednak wiadomoci, e w
miastach, zwaszcza w Rzymie, zamoni przedstawiciele duchowiestwa prowadzili ycie
rozwize, a nawet zwyrodniae obyczajowo. Nieco pniej Hieronim musia stwierdzi, e Koci
sta si potniejszy i bogatszy, ale uboszy w cnoty.
Bogate stay si przede wszystkim same gminy chrzecijaskie. Do ofiar
wiernych doszy donacje cesarskie: ziemia, sprzty i kosztownoci. Konstanty-
skie prawo zezwalajce gminom na przyjmowanie spadkw i zapisw testamen-
towych przyjo si tak dalece, e ju w IV wieku trzeba byo wydawa ustawy
cesarskie przeciwko wyudzaniu spadkw przez duchownych. Rosncy dobro-
byt gmin by dostrzegalny choby w tym, e obecnie koo kocioa wznosi si
czsto dom biskupa. Jednak jeeli chodzi o uywanie dbr materialnych,
pomimo wielu odstpstw wci utrzymywa si ewangeliczny nakaz dobro-
czynnoci i ewangeliczna pogarda dla bogactwa. Z takimi pogldami wie si
fakt, e bogactwo gmin tylko w nieznacznym stopniu przeznaczone byo na
uruchamianie nowej wytwrczoci gospodarczej. Szczodrze uywano tych zaso-
bw raczej na wyrwnywanie racych niesprawiedliwoci w spoeczestwie,
ktre bray si z r~~nic majtkowych midzy obywatelami. Jak w pierwotnej
gminie chrzecijaskiej, tak i w potnym Kociele czasw pokonstantyskich
obowizywa nakaz agodzenia niedostatku i ndzy, nawiedzania chorych, opieki
nad sierotami, uwalniania winiw. Dobroczynno wobec wszystkich
pozostawaa norm mioci chrzecijaskiej -w odrnieniu od postawy wiata
greckiego i rzymskiego, w ktrym obowizek czynienia dobrze ogranicza si do
krgu wasnej rodziny i przyjaci. Bogactwo gmin i spoeczny presti hierarchii

Paisstwo a Koci, pobono ludowa i monastycyzm po Konstantynie 129 umoliwiy
ustanowienie trwaych instytucji chrzecijaskiej caritas. W pobliu domu biskupiego urzdzano
czsto gospod dla przybyszw, przykad daway tu zwaszcza gminy wschodnie. Rwnie
szpitale, nowo w wiecie antycznym, rozprzestrzeniy si ze Wschodu na cay wiat
chrzecijaski. Podczas gdy pastwo,pnorzymskie doprowadzio do niezmiernego bogactwa
wyszych warstw i haniebnego zuboenia mas, Koci podejmowa zadanie agodzenia ndzy,
gdziekolwiek wystpowaa. Inna sprawa, czy mogo mu si uda zmieni ludzi wewntrznie.
Dwa czynniki utrudniay gbsze oddziaywanie chrzecijaskiego posannictwa:
uwikanie Kocioa we wadz polityczn i gwatowny wzrost liczby wiernych w IV stuleciu. Po
nawrceniu cesarzy chrzecijastwo przyjmowano masowo, zwaszcza w miastach Wschodu.
Gwatowny napyw ludzi do Kocioa przyczyni si do tego, e musiano obniy wymagania,
ktre stawiane byy jednostkom przy przechodzeniu na now wiar. Wejcie do gminy dokonywao
si poprzez chrzest. Obok chrztu niemowlt, wprowadzonego ju dawno, szczeglne znaczenie
zachowa chrzest dorosych, zagodzono jednak przepisy dotyczce ksztacenia w dziedzinie
doktryny religijnej, czyli katechumenatu. Zelaa tak niegdy surowa dyscyplina pokuty. .lu
synod w Elwirze, ktry odby si par lat przed zwycistwem Konstantyna, wczy do listy
pokutnej postanowienia dowodzce niewyobraalnej w dawniejszych czasach pobali-woci
wobec grzesznikw, nawet takich, ktrym zdarzao si uczestniczy w pogaskich ofiarach. Nie ma
wtpliwoci, e wielu ludzi nazywao si chrzecijanami, cho nie dokonao si w nich wewntrzne
nawrcenie. Ogromnym zadaniem Kocioa byo zachowanie istotnej treci wiary i doprowa-
dzenie do przestrzegania nakazw moralnych wrd ogromnej rzeszy wiernych. To
przedsiwzicie byo tym trudniejsze, e Koci od czasu, gdy zwiza si z pastwem,
zaakceptowa ca struktur spoeczn. Presja tradycji pogaskiej bya widoczna z dwch stron:
pastwo okrelao w znacznym stopniu dziaal-no publiczn Kocioa, og wiernych za, jedynie
powierzchownie nawrcony, wnosi do niego bardzo wiele odziedziczonych pogldw i
zwyczajw. W ten sposb rwnie ycie wewntrzkocielne przybrao w IV wieku takie formy,
ktre pozwalaj dostrzec zrastanie si gmin chrzecijaskich ze wiatem antycznym.
Cay ten proces okrelano czsto jako paganizacj chrzecijastwa, a nawet
mwiono o cofniciu si chrzecijastwa do archaicznego etapu religii czy o
formalnej zdradzie pierwotnej wsplnoty ewangelicznej. Koci rzeczywicie
poszed niebezpieczn drog, ale bya to droga, ktra jest nieunikniona dla kadej
religii. Nie do pomylenia jest jakakolwiek wsplnota religijna oparta na zasadzie
czysto subiektywnej pobonoci, nie jest te moliwe, by Koci chrzecijaski
zrezygnowa z urzeczywistniania wiary w Boga, ktry sta si
9 - Upacldc Rzpmu
130 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku czowiekiem, rwnie przez to,
e traktuje jako swoje zadanie przemian wiata. Urzeczywistnianie za wsplnoty
chrzecijaskiej wymagao pewnej liczby obligatoryjnych aktw kultowych, tworzenia witych
miejsc, obrazw i sym-boli, nadawania cech chrzecijaskich yciu publicznemu. Ju pierwotne
chrzecijastwo przyswoio sobie formy religijne ydw i pogan, przyjo ich jzyki i w tych
jzykach od pocztku wyraao to, co dla ludzkiej egzystencji znaczyy objawienie i aska.
Zmienio w ten sposb gboko te jzyki i tym samym zapocztkowao przemian ludzkiego
mylenia. Cay konflikt chrzecijan z religi ydowsk i pogastwem, poczynajc od apostow,
dotyczy wadzy nad wiatem i zawsze nis w sobie miae denie do wypeniania zdobytego
obszaru duchem chrzecijaskim. Proces ten, jak widzielimy, doprowadzi kiedy do
wyksztacenia si zasad ustroju gminy, do apologetyki i do rozwoju chrzecijaskiej teologii. Teraz
wszed w ostre stadium, gdy dostosowanie si do pastwa nioso ze sob wielk pokus wejcia w
sfer wieck, a napr wielkich mas nowych chrzecijan pociga za sob przejmowanie
pogaskich form kultu. Proces ten mona byoby jednak nazwa paganizacj dopiero wtedy, gdyby
zostaa zerwana wi z istot przesania chrzecijaskiego.
W staroytnym politeizmie znalazo wyraz wiele odwiecznie ludzkich elementw
kadej religijnoci. Nie pogaskie i nie chrzecijaskie, lecz oglnoludzkie jest
wyobraenie, e pierwiastek boski staje si obecny poprzez symbol, e poprzez przedmioty i
dziaania moe on oddziaywa na zmysy i dusz ludzk. Nieodcznie zwizane z kadym
kultem jest przekonanie, e do bstwa mona si zwraca poprzez modlitw i ofiar, a atwo
zrozumia procedur jest szukanie przez proszcego porednika w kontaktowaniu si z bstwem.
Tak to Koci w ksztatowaniu suby Boej i pobonoci wiernych przej wiele z dziedzictwa
antyku. W tym ustawicznym wczaniu si chrzecijastwa do wiata niezwyko IV wieku polega
przede wszystkim na tym, e kult wspaniale si rozwin, a jego oddziaywanie znacznie si
rozszerzyo. Nowoytny obserwator, rozwaajc zagadnienia pierwotnego chrzecijastwa, musi
wzi pod uwag rwnie to, e dla czasw po Konstantynie dysponujemy o wiele wiksz liczb
wiadectw ni dla pocztkw chrzecijastwa. Im wicej jednak ludzie mwi, tym bardziej
odsaniaj swoj natur.
Ju wczeniej wspominalimy, e do koca III wieku jako miejsce naboestw
obok zwykego domu pojawi si budynek sakralny, a nastpio to najpierw na
Wschodzie. Ogromne nowe budowle Konstantyna i mniej liczne Konstancjusza
wiadcz o tym, e przy budowie kociow dla gmin miejskich najchtniej
wybierano form bazyliki. Z postanowienia, by pomieszczeniu kultowemu nada
ksztat sali tronowej Boga, przebija witalno Kocioa, triumfujcego nad
przeladowcami. Jednak umiejscowienie w rodku tego wntrza otarza, na
ktrym celebrowano ofiar, jest cakowicie zgodne z wiar chrzecijask. W
Kociele aciskim stao si zwyczajem, e kapan odprawia ofiar zwrcony
twarz ku ludowi, przez co jednoczy w tym kultowym wydarzeniu ludzi

Pastwo a Koci, pobono ludowa i monastycyzm po Konstantynie 131 zgromadzonych w
ogromnej hali. Podobnie jak architektura, tak i rzeba oraz malarstwo wyszy naprzeciw uczuciom
ludzi owego stulecia. Cho jeszcze synod w Elwirze ustanowi zasad, e na cianach kocioa nie
powinien znajdowa si aden obraz, wkrtce stao si zwyczajem dopuszczanie w kocioach
mozaikowych obrazw Chrystusa i apostow, mczennikw chrzecijaskich i Najwitszej
Panny. Duch czasw Konstantyna przejawi si w tym, e ulubionym motywem w sztuce stao si
przedstawianie Chrystusa Zwyciskiego, a krzy pojmowano przede wszystkim jako znak
zwycistwa. W owych bogato ozdobionych pomieszczeniach kocielnych naboestwo stao si
uporzdkowanym zespoem czynnoci sakralnych. Wprowadzenie niedzieli i ustanowienie roku
liturgicznego stworzyo stae ramy dla wszystkich uroczystych naboestw. Niedziela jako dzie
wity nadaa znami chrzecijaskie tygodniowi, ktry teraz przyj si w yciu publicznym.
Kalendarz kocielny uzyska swj pierwszy ukad dziki okresom wit Wielkanocnych i
Zielonych Switek, cho data Wielkiejnocy w rnych prowincjach kocielnych bya ustalana
rnie i do dzi jest inna w Kociele aciskim i greckim. Jeszcze w IV wieku doszy do tego
wita Boego Narodzenia. Na greckim Wschodzie ju w III wieku witowano Objawienie
Paskie (Epifani) i ustalono to wito na 6 stycznia, dzie, w ktrym w Egipcie czczono dawne
wito pogaskie. Obok wita Objawienia obchodzono teraz dzie Narodzenia Paskiego (Natalis
Domini) - w Rzymie jeszcze w okresie konstantyskim ustalono go na 25 grudnia, przez co
podkrelono fakt, e bg Soca (Sol Invictus), ktrego narodziny dotychczas witowano tego
dnia, musia ustpi Socu Sprawie-dliwoci (Sol Iustitiae), Socu Zbawienia (Sol Salutis). Obok
tych wit, ktre przybliay histori Zbawienia, wystpoway dnie upamitniajce witych oraz
wita Matki Boej. Ju od dawna czczona jako Niepokalana Dziewica, Maria zostaa przez
Atanazego okrelona jako Matka Boa (Theotokos) i by moe jeszcze w IV wieku pojawia si
pobone przekonanie, e jej ciao nie spoczo w grobie, lecz zostao wzite do nieba. Ku jej czci
zaczto witowa dzie, w ktrym ofiarowaa maego Jezusa w wityni: by to czterdziesty dzie
po Narodzeniu, 2 lutego, wito procesji ze wiatami. W pewnych szczegach kalendarza
kocielnego rozstrzygnicia gmin rniy si midzy sob, a i wita rocznicowe zachoway koloryt
lokalny, jednak w oglnych zarysach rok liturgiczny by ustalony.
Take czynnoci sakralne regularnych naboestw stopniowo nabieray staych
form. Wszdzie odprawiano ofiar eucharystyczn i umacniano wi gminy
poprzez komuni wit. Od koca stulecia spotykamy nazw missa nadawan
owej zasadniczej czci chrzecijaskiego naboestwa. Nie mona nie
zauway, e na formy liturgii wpyny ceremonie dworskie i czynnoci sakralne
religii misteryjnych: zapalano wiata, ofiarowywano kadzido, kropiono wod
wicon. Niektre szczegy rytuau wiadczyy o pojawieniu si
niebezpieczestwa, e naboestwo stopniowo przeksztaci si w akt kultowy
132 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku duchowiestwa, zwaszcza e
take ci kapani, ktrzy sami nie odprawiali mszy, zajmowali miejsca oddzielnie od wiernych, w
podwyszonej apsydzie kocioa. Z kaza z IV i V wieku wida, jak bardzo niektrzy duszpasterze
musieli si troszczy o to, by kade naboestwo stawao si momentem urzeczywistnienia
wsplnoty witych.
Wielkie znaczenie w chrzecijaskiej subie Boej uzyska teraz kult witych. Take pierwotni
chrzecijanie prosili o wstawiennictwo unarych, odwiedzali ich groby i obchodzili rocznice ich
mierci: kult mczennikw jest powiadczony od II stulecia. Obecnie mczennicy, jako obdarzeni
cudown moc, stali si patronami poszczeglnych ludzi i caych miast. Ich kult zyska tak
popularno, e pod wieloma wzgldami wydaj si oni nastpcami antycznych herosw. Szukano
te dowodw na to, e niektrzy chrzecijascy wici wrcz wywodz si od antycznych bogw i
herosw. W to naley wtpi, jest jednak rzecz pewn, e gdzieniegdzie zajli oni miejsce
dawnych bstw i herosw. Do czsto w sprawozdaniach z dziaalnoci misjonarzy wrd
ludnoci wiejskiej znajdujemy plastyczne opisy niszczenia przez nich posgw bstw, witych
drzew i innych miejsc kultu oraz wznoszenia wanie tam otarzy i kociow. Oczywicie przy
takich okazjach niejeden z elementw upadajcego kultu przechodzi do nowej suby Boej.
Take bogate pimiennictwo powstae dla uczczenia mczennikw - akta, legendy, ywoty -
przejo wiele z antycznych mitw i cudownych opowieci.
Zwizek z pogldami i zwyczajami pogaskiego antyku wida ponadto w kulcie relikwii witych.
Ud dawien dawna chrzecijanie, powodowani czci dla ciaa, ktremu przyobiecane jest
zmartwychwstanie, zarzucili palenie zwok i chowali swych zmarych w ziemi. Bardzo wczenie
towarzyszy temu myl, e bliski kontakt ze zwokami albo z czciami martwego ciaa moe
spowodowa wi wiernego z potnym zmarym. Wanie z takiego zaoenia wychodzili
chrzecijanie z Kartaginy, ktrzy przy ciciu biskupa Cypriana zbierali jego krew. W IV wieku
powszechna staa si wiara, e ciaa mczennikw mog sprawia cuda i e ta cudowna moc moe
by przekazywana przez dotyk.
Dlatego nad grobami mczennikw wznoszono budowle (memoriae albo
martyria). Powstaway one na og za miastem, tam gdzie znajdoway si miejsca
pochwku, gdy tymczasem kocioy parafialne wznoszono w dzielnicach
mieszkalnych. Wkrtce zaczto w tych nowo zbudowanych kocioach, ktre na
swym terenie nie miay zwizku z adnym martyrium, umieszcza relikwie pod
otarzem. Poprzez ten rytualny akt niewtpliwie wyraano spoczywajcy na
wiernych obowizek staej modlitwy i naladowania znakomitego wzoru. Ale
wrd ludu pojawiy si w zwizku z kultem relikwii rwnie wierzenia magiczne,
tym bardziej e kler zacz dzieli wite szcztki, aby pomnoy relikwie i mc
je rozdawa albo sprzedawa. Szerzyy si i nabieray znaczenia opowieci o
znajdowaniu nowych relikwii i o przenoszeniu witych zwok w okolice, ktre
nie zaznay przeladowa. Jako wyrana kontynuacja ceremonii pogaskich


Pastwo a Koci, pobono ludowa i monastycyzm po Konstantynie 133
pojawi si w wielu miejscowociach zwyczaj odprawiania uczt nagrobnych,
ktre czsto przeradzay si w pijatyki. Biskupi, jak Ambroy i Augustyn, starali
si zwalcza ekscesy tego rodzaju.
Drzewo chrzecijaskiej pobonoci zakwitao coraz to nowymi kwiatami. Wedle przepisw
Starego Testamentu coroczna pielgrzymka do domu Jahwe bya w Izraelu zwyczajem wszystkich
osb pobonych. W wiecie grecko-rzymskim odwiedzano regularnie groby herosw, a jeszcze
czciej witynie otoczonych czci bogw uzdrowicieli. W miejscach, gdzie czyni cuda
Asklepios, wielu ludzi, ktrzy zostali tam uzdrowieni, pozostawiao tabliczki dzikczynne albo
fundowao reliefy wotywne, na ktrych przedstawione byo uzdrowienie. Ten sam zwizek ludzi z
miejscami witymi wida w zachowaniu wczesnych chrzecijan, ktrzy otaczali czci miejsca
pobytu Chrystusa i stale odwiedzali groby mczennikw. Teraz cesarzowa Helena modlia si w
witych miejscach w Palestynie, a cesarz Konstantyn zbudowa tam wspaniae kocioy. Legenda
z IV wieku opowiada, jak Helena znalaza na Golgocie prawdziwy Krzy Chrystusa. W czasach
Konstantyna pielgrzymki do Palestyny, Ziemi Switej, stay si wic czste i umoliwiay wiernym
obejrzenie miejsc witych, przybliajc im dzieje Zbawienia. Sprawozdania z takich pielgrzymek
do Palestyny ukazuj zapa pielgrzymw, przybywajcych ze Wschodu i Zachodu. Ale i do
wity mczennikw-cudotwrcw cignli poboni przez ldy i morza. W Mareotis, na zachd
od Aleksandrii, czczono mczennika Menasa, o ktrym legenda mwia, e zgin za czasw
Dioklecjana we Frygii, a nastpnie zosta pochowany w swej egipskiej ojczynie. Nad jego grobem
wzniesiono pamitkow kaplic, a obok obszern budowl kultow. Ze znajdujcego si w owym
miejscu rda pyna uzdrawiajca woda, wic zbudowano tam termy dla pielgrzymw.
Odwiedzajcy nie zapominali zabra w maych ampukach cudownej wody dla tych, nader
licznych, ktrzy nie mogli odby tak dalekiej podry. Wyrabiano pamitki dla pielgrzymw,
pojawiy si opisy cudw. Miasto Menasa zyskao saw w caym wiecie chrzecijaskim. Egipt
rwnie w czasach chrzecijaskich pozosta krajem szczeglnej pobonoci, a take krajem
zabobonw, na co wskazuj liczne chrzecijaskie teksty magiczne. Ale i w innych krajach
chrzecijaskich spotykao si formuy magiczne i amulety z chrzecijaskimi imionami i
symbolami. Przejcie od sakramentalnego uytku krzya do czarw i guse czsto dokonywao si
niepostrzeenie. Koci tolerowa niejedno takie wypaczenie, a wiele z nich zwalcza bardzo
agodnie.
Gdziekolwiek spojrze, nasuwa si obserwacja, e wyniesienie chrzecijastwa
do roli religii pastwowej stworzyo zagroenie dla czystoci wiary, a objcie
przez Koci szerokich mas zepchno na dalszy plan osobist decyzj
wyznaniow wiernych. Ludzkie, czsto a nadto ludzkie, cechy pobonoci
zastpiy w znacznej czci powag i gbi wewntrznych przey z czasw
przeladowa. Ale i tu, tak jak czsto w dziejach chrzecijastwa, to
niebezpieczne wejcie w sfer wieck zostao skompensowane przez nowe
formy
134 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku wyrzecze i uduchowienia. Czy
nie jest jakim rodzajem rwnowaenia konstantyskiej tendencji do zewiecczenia to, e w tyme
IV wieku nastpi wielki zwrot ku ascezie i e monastycyzm uzyska wwczas swoje trwae formy?
To wtedy dokona si ten cakowity odwrt od wiata - z pocztku zdystansowano si nawet od
Kocioa rzdzonego przez biskupw, ktry zapewni sobie miejsce w chrzecijaskim pastwie.
Rozwaajc kwesti pochodzenia chrzecijaskiego monastycyzmu, naley niewtpliwie pamita
o tym, e postulat powstrzymywania si od uciech ycia pojawia si wielokrotnie w rozwinitych
religiach i bywa na rne sposoby urzeczywistniany. ydowska gmina z Qumran nad Morzem
Martwym, ktra istniaa a do r. 68 po Chr., znaa wyrzeczenie si wasnoci i bezenno.
Filozofia neopitagorejczykw i religia manichejska zalecay wstrzemiliwo w
dziedzinie ycia biologicznego i spoecznego. Jednak jako wzr ascezy
chrzecijaskiej ukazywano samego Pana, ktry poprzez swoje czuwanie i
modlitw, poprzez brak mienia i rezygnacj z maestwa ustanowi norm i
zaleci ubstwo doskonaym uczniom. Dlatego ju w pierwszych pokoleniach
chrzecijanie wysoko cenili bezenno i zalecali powstrzymywanie si od wina i
misa. Od II wieku pojawiaj si pojedynczy surowi asceci i istnieje stan dziewic
powiconych Bogu, yjcych modlitw i sub gminie. Podczas przeladowa za Dioklecjana, a
jeszcze bardziej po nastaniu pokoju, wielu ludzi w Egipcie podjo myl o naladowaniu Chrystusa
poprzez cakowite wyrzeczenie si wiata i czyst kontemplacj. Moliwe, e niektrzy uniknli
przeladowa, uchodzc na pustyni. Inni mogli po ich zakoczeniu szuka namiastki mczestwa
w umartwianiu si. Jcst te do pomylenia, e powane zuboenie ludnoci egipskiej uatwiao
decyzj cakowitego wyrzeczenia si dbr wiata, a nawet mona przypuszcza, e niektrzy wrcz
unikali w ten sposb ucisku podatkowego albo suby wojskowej. Niewykluczone, e wybr
samotnoci kry czasem w sobie sprzeciw wobec bogaccego si i potniejcego Kocioa. W
kadym razie formalnie przyjta asceza i zdyscyplinowany monastycyzm od owych czasw a po
dzi dzie w nowy sposb umoliwiay ludziom nalecym do Kocioa przeywanie sacrum -
dowiadczenie metafizyczne. U rde ruchu, ktry uksztatowa idea pustelnika (anachorety)
znajdujemy Egipcjanina Antoniego, ktrego cudowny ywot zosta opisany przez Atanazego.
Urodzony okoo r. 251 w Koma w rodkowym Egipcie, w dojrzaym wieku dozna gbokiego
wstrzsu pod wpywem odczytanej w kociele podczas naboestwa zwizej rady dotyczcej
doskonaego naladowania Jezusa (Mat.
19, 21). Nastpio to zapewne okoo r. 311, w czasie, gdy w Egipcie ustay
przeladowania. Antoni podarowa swoje gospodarstwo ubogim, zacz y
samotnie i przez kilka lat oddawa si kontemplacji Pisma witego. Nastpnie
poszed na pustyni, ktra uchodzia za szczeglnie niebezpieczne siedlisko
demonw i umoliwiaa ascecie skrajn izolacj. Wkrtce w jego pobliu osiedlili
si uczniowie, aby wprowadzi ich w ycie duchowe ten, ktrego czcili jako


Pastwo a Koci, pobono ludowa i monastycyzm po Konstantynie 135 nosiciela ducha.
Antoni w kocu odszed i od tych uczniw. W Wadi Araba, niedaleko od Morza Czerwonego, u
stp wysokiej gry znalaz sobie miejsce, gdzie bio rdo, roso kilka drzew oliwnych i znajdowa
si skrawek urodzajnej ziemi. Tam y w oczekiwaniu na dopenienie swego losu.
Tymczasem jego ucze Ammoniusz zanis monastycyzm na Pustyni Nitryjsk,
na zachd od Delty Nilu. Rwnie na niedalekiej Pustyni Scetyjskiej osiedlali si
eremici, ktrych przywdc duchowym sta si Makary. Takie skupiska nie miay staych regu.
Pustelnicy, osiedliwszy si w pobliu cieszcego si autorytetem starca, oddawali si w swych
jaskiniach czy celach ascezie, modlitwie albo lekturze, bd te recytacji wyuczonych na pami
fragmentw Pisma. Dochodzia do tego lekka praca, jak na przykad wyplatanie mat. ycie byo
podporzdkowane trosce, by w chwili nadchodzcego sdu zapewni sobie zbawienie duszy.
Najwyszym szczciem eremity byo osignicie witoci poprzez opanowanie wszelkich dz.
Obdarzony duchem, mg on dostpi daru czynienia cudw i prorokowania, a dziki temu
charyzmatowi wpywa na odwiedzajcych, przez nich za na gmin, od ktrej odszed. Atanazy w
swoim, napisanym okoo r. 360, ywocie Antoniego, opowiada, jak wity krok po kroku zwycia
wiat, jak zwalcza demony i czyni cuda. By moe, i jaka antyczna biografia Pitagorasa
dostarczya pewnych impulsw do uksztatowania tego utworu, jednak ukazany tam idea
doskonaoci nie jest niczym innym jak duchowoci chrzecijaskiego gnostyka. Obok tego
utworu Atanazego, ktry znalaz szeroki oddwik, pojawiy si pniej zbiory sentencji
goszonych przez pustelnikw oraz sprawozdania podrnikw z rounw z mnichami i opisy ich
sposobu ycia, co przysporzyo entuzjastycznych zwolennikw tej nowej drodze chrzecijaskiej
mdroci.
Rwnoczenie z pustelniami powstay w Egipcie take siedliska mnichw
yjcych wsplnie (cenobitw). Twrc tego nowego rodzaju ascezy by
Pachomiusz, ktry urodzi si w Grnym Egipcie jako poganin, uciek przed
sub wojskow i przyj chrzest. Najpierw y jako anachoreta, a nastpnie, po
r. 320, zebra wok siebie w okolicach Tabennisi, na pnoc od Teb, na
wschodnim brzegu Nilu wielu mnichw w celu wsplnego ycia. Najpierw
zamieszkiwali dom, w ktrym poszczeglni bracia mieli cele, nastpnie okazao
si, e potrzeba wielu domw, a w kocu powstaa swego rodzaju wioska
klasztorna otoczona ogrodzeniem. Pachomiusz sam ustali reguy ycia
klasztornego. Do ubstwa i ascezy doszo bezwzgldne posuszestwo ojcu
duchownemu (abbas), a wszyscy mnisi swoj prac, stosown do zdolnoci,
wnosili wkad w utrzymanie wsplnoty: pracowali jako rolnicy, kucharze i
piekarze, ogrodnicy i wyplatacze koszw, pisarze i lektorzy. Dzie by
podzielony porami wsplnej modlitwy, posiki spoywano w grupach. Niedzielne
naboestwo odprawiali w kociele ksia, przewanie przybyli z zewntrz. Taka
forma monastycyzmu rozprzestrzenia si w Egipcie, przy czym od samego
pocztku powstaway take klasztory eskie. Pod koniec IV stulecia
136 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku Szenute z Atribe w Tebaidzie
zacz na nowo porzdkowa ycie klasztorne i zaostrza dyscyplin. Przez dugi czas egipskie
wsplnoty ascetw znajdoway si nie tylko poza obrbem miast, ale take poza zasigiem gmin
kierowanych przez biskupw i do czsto wdaway si samowolnie w spory dogmatyczne. Potem
jednak powstaa trwaa wi klasztorw z biskupami i teologami. Wielu Ojcw Kocioa sawio
cenobityzm jako swego rodzaju powrt czowieka do stanu pierwotnego, jako wsplnot witych,
ktra obywa si bez przepisw ycia obywatelskiego.
Taka interpretacja wsplnot ascetw pojawia si przede wszystkim w Syrii i w
Azji Mniejszej, w czasie, gdy yli tam zarwno eremici, jak cenobici. Bardzo
szybko bowiem twrcza sia monastycyzmu egipskiego wykroczya poza granice
kraju nad Nilem i znalaza naladownictwo najpierw w Palestynie i Syrii. Hilarion,
ktry odby nauk u Antoniego, zebra wok siebie anachoretw w pobliu
Gazy. Epifaniusz pocztkowo kierowa klasztorem w Palestynie, a nastpnie
wprowadzi eremityzm na Oprze. Pod koniec IV wieku w caej Palestynie w
miejscach witych dziaali pustelnicy i kwity klasztory. Bardzo wczenie
pustelnicy osiedlili si rwnie w okolicy Edessy. Asceci przebywali na pustyni
pod Chalkis w pnocnej Syrii i wanie tam, jak zreszt w ogle w Syrii,
uprawiano najsurowsze formy ascezy. Jedyny w swoim rodzaju przykad dawali
w pniejszych czasach supnicy: na wysokiej kolumnie zwieczonej szerok
platform, midzy niebem a ziemi, midzy yciem a mierci, yli oni przez
wiele lat, oddajc si modlitwie i kontemplacji, i jako wybrani przez Pana udzielali
rady i bogosawiestwa ludziom, ktrzy w poszukiwaniu pomocy obozowali wok kolumny.
W Azji Mniejszej ruch ten obj tylko niektre okolice. Jednake idea
monastyczny dozna tam, dziki pewnej wspaniaej osobowoci, takiego
uksztatowania i takiego nasycenia duchem, e jako forma filozofii yciowej
chrzecijan zyska trwae oddziaywanie historyczne. Bazyli urodzi si w r. 329 w
Cezarei w Kapadocji, studiowa w Konstantynopolu i w Atenach, a w r. 357 przyj chrzest. Jako
filozof chrzecijaski odwiedzi orodki monastyczne w Egipcie, Palestynie, Syrii i Mezopotamii,
nastpnie osiad jako pustelnik w posiadoci swojej rodziny nad rzek Iris w Grach Pontyjskich i
cign tam swego przyjaciela, Grzegorza z Nazjanzu. Wywicony na kapana, zosta w r.
370 biskupem Cezarei, a tym samym metropolit Kapadocji. Pozna wszystkie
formy ascezy, peni obowizki biskupa, a w pismach dogmatycznych i
homiliach wraz z Grzegorzem z Nazjanzu i swoim bratem, Grzegorzem z Nyssy,
rozwin teologi, w ktrej zgodnie z duchem Orygenesa nowego znaczenia
nabra owocny zwizek midzy filozofi hellesk a chrzecijastwem. Ten wielki
uczony preferowa w dziedzinie ycia monastycznego rozwizania pachomia-
skie, ale swojej wsplnocie zakreli wyrane ramy. W wielu pismach, zwaszcza
w obu Reginach naszkicowa porzdek ycia klasztornego w formie pyta i
odpowiedzi, dotyczcych praw i obowizkw przeoonego. Uregulowane


Pastwo a Koci, pobono ludowa i monastycyzm po Konstantynie 137 zostao przyjmowanie
uczniw, nowicjat, skadanie lubw. Zalecany by umiarkowany, zrwnowaony tryb ycia, w
ktrym asceza czya si z prac fizyczn, a lektura Biblii z nauczaniem. Do wsplnoty mogy
bowiem by przyjmowane nawet dzieci i tak zostay powoane do ycia szkoy klasztorne. Za
wskazwkami Bazylego kryje si wizja monastycyzmu wyszego rodzaju. Nie chodzi w nim o
jak przesadn ascez, lecz o duchowe szkolenie mnichw w celu uduchowienia czowieka, ktre
byo przecie ideaem przywiecajcym ju Klemensowi Aleksandryjskiemu.
Dla tradycji wychowania staroytnego decydujce byo to, e Bazyli w swoim Pimie do mlodziey
o poytku z literatury helleskiej udziela take szkoom wieckim wskaza, ktre pozwoliy
pimiennictwu klasycznemu przetrwa i oddziaywa nadal ju w czasach chrzecijaskich.
Wychodzi on z zaoenia, e religijne wychowanie dzieci jest spraw rodziny, a przygotowanie do
chrztu - zadaniem kapana. Uznaje jednak,za suszne, e w szkole, tam gdzie jeszcze s poganie
obok chrzecijan, czyta si z modzie klasykw. Konflikt zachodzcy midzy wychowaniem
pogaskim, opartym na klasykach, a nauk Ewangelii chce on rozwiza w ten sposb, e literatura
helleska byaby traktowana jako wstp do wychowania chrzecijaskiego. Naley jego zdaniem
starannie wybra teksty cenne dla ksztacenia moralnego, podobnie jak zrywajc r, trzeba
uwaa na kolce. Z tej pozycji duchowej wyznaje on, e rwnie poganie daj wiadectwo dobru.
Ta deklaracja, Magna Charta caego wyszego wyksztacenia chrzecijaskiego na nadchodzce
stulecia (W. Jaeger), zostaa przejta i przekazana dalej przez jego przyjaciela, a najwnikliwiej
zrealizowana przez jego brata. Grzegorz z Nyssy uzna bowiem za yciowe powoanie (zupenie w
duchu Platona) zblienie chrzecijan do Boga poprzez mylenie filozoficzne i prbowa przenie
idea ksztacenia czowieka (paideia) na ycie monastyczne.
Powstanie i ksztatowanie si monastycyzmu jest ostatnim zjawiskiem w twrczoci duchowej
greckiego Wschodu, ktre moemy tu przedstawi.
Teologia greckich ojcw Kocioa, wspaniae osignicie chrzecijaskiego
hellenizmu, musi zosta, tak jak filozofia i poezja ostatnich pogan na Wschodzie,
zaliczona do kultury bizantyskiej. Znajomo monastycyzmu jest warunkiem zrozumienia kultury
rzymskiego Zachodu, a przede wszystkim procesu rozpadu spoeczestwa antycznego i pocztku
nowej kultury. Idea eremitw i cenobitw dotar bowiem do krajw Zachodu i ycie klasztorne
stao si elementem metamorfozy kultury antycznej. Prawdopodobnie wanie Atanazy zanis tam
pierwsze informacje o yciu monastycznym, gdy w r. 339 przyby do Rzymu, a nastpnie uda si
do miejsca wygnania w Trewirze. W kadym razie ju okoo r. 350 wrd arystokracji miasta
Rzymu budzi si pierwszy ruch ascetyczny.
Wkrtce po r. 373 pojawi si w Rzymie jako uchodca nastpca Atanazego,
Piotr. Moliwe, e w wyniku wpyww aleksandryjskich pochodzca z
arystokracji rzymskiej Melania Starsza zdecydowaa si na ascez i zaoenie
klasztoru w Palestynie. N astpnie uczeni teolodzy Hieronim i Rufin udali si
138 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku midzy wschodnich eremitw-
objli pniej kierownictwo duchowe klasztorw w Betlejem i Jerozolimie. Bardzo silny oddwik
znalaza na Zachodzie biografia Antoniego, gdy okoo r. 380 dwukrotnie przetumaczono j na
jzyk aciski. Wkrtce potem pustelnicy s ju w Trewirze, a w Mediolanie dziaa klasztor pod
kierownictwem biskupa Ambroego. Jednake ju wczeniej rozpocz w Galii sw dziaalno
Marcin. Wyrs on w szeregach armii, nawrci si na wiar chrzecijask i porzuci swe
rzemioso. Okoo r. 360 zamieszka jako pustelnik w celi koo Pictavium (na tym miejscu powsta
pniej klasztor Liguge), gromadzc wok siebie uczniw. Wybrany na biskupa Tours, a do
mierci (397) przemierza cay kraj jako wdrowny kaznodzieja i cudotwrca, nawraca chopw i
zakada parafie wiejskie. Rwnie w tych latach spdzi niemao czasu ze swymi uczniami w
pustelni nad Loar, zalku klasztoru Marmoutier - jego dziaalno stanowia najdoskonalszy
przykad czenia ascezy i duszpasterstwa. Radykalna forma ruchu monastycznego popada
wkrtce w powany konflikt z pastwem i Kocioem. Pryscylian, ktry w Hiszpanii zyska
uczniw jako asceta, stawia bardzo surowe wymagania co do wstrzemiliwoci. Wychodzc z
zaoe gnostycznego dualizmu, z ca ostroci odczuwa przeciwiestwo midzy ciaem a
duchem, potpia maestwo, zwalcza instytucje kocielne; wanie z powodu radykalnoci swych
pogldw znalaz w Hiszpanii licznych zwolennikw i zosta biskupem Awili. Wrd chrzecijan i
pogan wyrosa jednak rwnie gwatowna opozycja przeciwko niemu. Synod w Burdigali potpi
go, a sd wiecki uzna winnym przestpstwa magii. Pryscylian wraz z wieloma uczniami zosta
wic stracony (385) - jest to pierwszy przykad skazania heretykw na mier i wykonania wyroku.
Skdind nie brakowao na Zachodzie zdecydowanych przeciwnikw ascezy i monastycyzmu.
Jednak bardziej ni wszystkie zarzuty i oskarenia oddziaywa przykad aciskich mnichw:
Marcina, ktrego ycie sugestywnie przedstawi wspczesnym Sulpicjusz Sewer, Hieronima,
ktrego uczone dzieo zdoao gboko zapodni zachodni teologi i Koci, czy Paulina,
przedstawiciela galijskiej arystokracji, ktry wycisn niezwykle osobiste pitno na ideale
monastycznym. Niewiele czasu upyno, a na wybrzeu Prowansji wyrosy nowe wsplnoty
ascetyczne, ktre nastpnie stay si rozsadnikami nauki, ksztaccymi kapanw i biskupw.
Samotne wyspy, lece niedaleko wybrzea, oferoway yciu monastycznemu sceneri nie
ustpujc pustyni. Okoo r. 400 Honorat zaoy klasztor na wyspie Lerins, niedaleko Cannes, a
niebawem zaludniy si i ssiednie wyspy. Kasjan, ktry pozna klasztory Wschodu, zaoy mniej
wicej w tym czasie klasztor dla mczyzn u grobu w. Wiktora w Marsylii i - w tym samym
miecie - klasztor eski. Zebrane przez siebie mdroci wschodnich Ojcw i swoje wasne
wprowadzenie do ycia doskonaego opublikowa w dwch pismach, ktre byy czsto czytane w
zachodnich klasztorach. W przeciwiestwie do pogldw wdrownych ascetw i fanatykw
proponowano w nich idea zrwnowaonego monastycyzmu.



Pastwo a Koci, pobo~o ludowa i monastycyzm po Konstantynie 139 Zwizek midzy
monastycyzmem a ksztaceniem naukowym jeszcze si na Zachodzie nie ustali. Dopiero Augustyn
stworzy jego pocztki, gdy w r. 395, wybrany biskupem Hippony, zacz wraz ze skupionym
wok niego klerem y we wsplnocie klasztornej. Jednak nie uprzedzajmy wydarze. Wielki
rozwj ascezy chrzecijaskiej na Wschodzie i na Zachodzie ukazuje si nam jako zjawisko
historyczne, w ktrym - z dala od zagroonego Kocioa pastwowego i od zdegenerowanych form
religii ludowej -w caej peni zajania ewangeliczny idea doskonaoci.
Rozdzia trzeci
REAKCJA POGASKA - KSZTACENIE, NAUKA, TECHNIKA onstantyn, jak mona wnosi
z jego edyktw i listw, chcia widzie K przeom religijny swoich czasw w tym, e wielu bogw
zastpi jeden prawdziwy Bg. Mimo e to stwierdzenie brzmi nieskomplikowanie, dotyczy ono
sprawy bardzo istotnej. Od stuleci ludzie antyku yli w wierze, i wiat jest peen bogw.
Przybieranie przez bogw okrelonych ksztatw oznaczao dla poetw i filozofw uduchowienie
rzeczywistoci dowiadczanej zmysami. Monoteizm zwyciy: caa cze naleaa si jednemu
Bogu, ktry stworzy wiat, a po upadku ludzkoci doprowadzi ludzi znowu do zbawienia - on te
nadal kieruje biegiem dziejw. Konstantyn, ktremu przypado w udziale osobiste poznanie tej
prawdy, nawrci na chrzecijastwo swoj rodzin i otoczenie, a przede wszystkim zwiza
pastwo rzymskie z Kocioem. Za jego ycia i pniej byo jednak wielu pogan, ktrzy pozostali
wierni dawnym bogom, niektrzy nawet stawili zawzity opr nowej wierrx. wiadectwo takiego
odrzucenia dostrzegamy w pogardliwej interpretacji nawrcenia cesarza, ktr znajdujemy u
historiografa Zosimosa. Opowiada on, e Ih.onstantyn y w poczuciu winy po tym, jak w r. 326 z
powodu rzekomego cudzostwa kaza zamordowa wasnego syna Kryspusa, zrodzonego z
konkubinatu z Minerwin, i wasn maonk, cesarzow Faust. Szuka rozgrzeszenia, ale nie
mg znale oczyszczenia z tak wielkiej zbrodni w adnym innym kulcie oprcz
chrLecijaskiego. W tej wersji wida ca pogard, jak wyksztaceni poganie ywili dla
rzekomego uprzywilejowania grzesznikw w nowej religii. Jednak o wiele wicej byo takich,
ktrzy nie Tajmujc osobicie stanowiska wobec nawrcenia cesarza, utwierdzili si w dawnym
kulcie i obyczajowoci. Zwaszcza, na wsi na Zachodzie pogastwo trwao nienaruszone, wraz z
pradawnymi pogldami i zwyczajami. Jednak i w miastach niektre wsplnoty misteryjne
utrzymyway sw pozycj, nawet po edyktach Konstancjusza.

Reakcja pogaska - ksztacenie, nauka, technika 141
Historyczne znaczenie osigna pogaska reakcja tam, gdzie wiara w bogw pozostawaa w
cisym zwizku z pastwem rzymskim i z greckim wykszta-ceniem. Przede wszystkim w samym
Rzymie wiara w wiecznotrwao imperium czya si z kultem bogw. W imieniu pastwa nadal
oddawano cze bogom kapitoliskim, a cesarze dalej piastowali dawny urzd pontifex maximus.
Stay jeszcze budowle i pomniki, wiadectwa owej pobonoci, dziki ktrej przodkowie zasuyli
sobie na panowanie nad wiatem. Senatorowie miasta Rzymu uwaali za swe podstawowe zadanie
strzec tego witego dziedzictwa. Jeszcze mocniej trzymali si pogastwa od czasu, gdy cesarze
stworzyli nowe rezydencje, a Konstantynopol zacz roci pretensje do roli drugiego Rzymu.
Jednak nie tylko w rodowisku senatorskim, lecz take wszdzie w wikszych
miastach wiara w bogw zachowaa si dziki klasycznym dzieom poezji i
sztuki. Wysze wyksztacenie i kultura literacka opieray si, tak jak byo od wielu
pokole, na dzieach Homera i Wergiliusza - w tym wiecie wprost roio si od bogw. Pogaska
edukacja nabraa wagi tym wikszej, e wanie Konstantyn wyprowadzi wadz cesarsk z
barbarzystwa poprzedniego stulecia i znowu zwiza j z nauk i sztuk. Nawet pogaska
historiografia czy z osobist postaw wanie tego panujcego fakt, e odtd znowu, zgodnie z
dawnymi normami, zaliczano kultur duchow i obyczajow do zalet i cnt kadego wadcy. I
rzeczywicie, Konstantyn i jego synowie mieli w swym otoczeniu literatw i filozofw, nie
szczdzili przywilejw lekarzom i wykadowcom szk wyszych.
Za czasw Konstantyna, a nawet w cigu caego IV wieku, wyksztacenie
nabrao znaczenia i intensywnoci, odya znajomo dawnego pimiennictwa,
odzyskaa presti retoryka jako wysza forma mwienia i pisania. Droga do
wanych stanowisk w yciu publicznym wioda przez szko gramatykw i
retorw, przez tradycyjny program nauczania, nastawiony na pogaskich
klasykw. Nauka literatury otwieraa drog do zawodu adwokata, a nastpnie do
kariery administracyjnej, do stanowiska namiestnika i do wysokich rang na
dworze cesarskim. Tylko na Wschodzie imperium istniay w Berytus i w
Konstantynopolu szkoy prawnicze dla zawodowych jurystw, tylko tam
dopuszczenie do adwokatury zaleao od okazania wiadectwa studiw
wydanego przez publicznego wykadowc prawa. Natomiast na Zachodzie
biurokracja wszystkich szczebli zasilaa swe szeregi absolwentami szk retoryki. Take
chrzecijanie, pomimo wielorakich zwizkw dawnego pimiennictwa z politeizmem, przyjli t
drog ksztacenia. W Egipcie jeszGZe w VI wieku, jak dowodz papirusy, chrzecijascy
uczniowie uczyli si pisa, przepisujc na tabliczkach cae listy imion mitologicznyh.
Jak wiele w zakresie nauczania miao cigle do powiedzenia pogastwo zaraz po
Konstantynie, unaocznia pocztek kariery I,ibaniusza i Temlstrusza, dwch
synnych wykadowcw, z ktrymi jeszcze si spotkamy. Libaniusz, wywodzcy
si ze starej rodziny z syryjskiej Antiochii, studiowa w Atenach, po czym dziaa
142 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku w Nikomedii i w
Konstantynopolu jako profesor retoryki. Od r. 354 odnosi w tej roli wielkie sukcesy w swym
rodzinnym miecie i cho by poganinem, cieszy si estym take v,;rd dygnitarzy dworu
cesarskiego. Te~nistiusz., wprowadzony w filozoii przez swego ojca, abj~ w r. ~~5 pr~f~s~t~
i~~~~~flfli w K3tist~~= tynopolu. Konkurujc z retorami, stara si wychowywa modzie do
aktywnego i twrczego ycia. I on by poganinem, a jednak zosta w r. 353 mianowany senatorem,
mia uznanie na dworze i autorytet w spoeczestwie. Znacznie przyczyni si do tego, e w nowej
stolicy znalaza sobie pole dziaania warstwa ludzi wyksztaconych.
Skdind istniay te w filozofii kierunki, ktre otwarcie wystpoway przeciwko
chrzecijastwu. Zwaszcza szkoa neoplatoska, ktra wtedy dominowaa,
wkrtce po Plotynie podja zadanie obrony politeizmu. Jeszcze za panowania
Konstantyna Syryjczyk Jamblichos wystpi z licznymi pismami, w ktrych
sawi ywot Pitagorasa, przedstawia teologi chaldejsk i pisa o wyobraeniach
bogw oraz innych instytucjach pogaskich. Najwyraniej dy on do poczenia gnozy
pogaskiej z wiedz misteryjn w jedn konstrukcj, w ktrej miaa si znale caa pogaska
teologia, od Orfeusza i Pitagorasa a po Plotym, a take religie wszystkich ludw: Grekw, ydw,
Chaldejczykw. Opowiada si za ceremoniami kultowymi i za ofiarami, broni wrb i cudw.
Jego nauka obejmowaa rodzaj teozofa, na ktrej oprze si mia Koci misteryjny z
wtajemniczeniami i rytuaami bliskimi magii. Ta sekciarska forma neoplatonizmu znalaza w IV
wieku szeroki oddwik i w znacznym stopniu zadecydowaa o losie pnego pogastwa. Do tej
bowiem szkoy przyznawa si cesarz Julian, ktry nawrci si z chrzecijastwa na pogastwo i
przeszed do historii jako wielki odstpca - Apostata. Mamy liczne jego edykty i listy, mowy i
rnego rodzaju pisma, a do tego dochodz przekazy wspczesnych, takich jak historiograf
Ammian. Tragiczny ywot tego wadcy jest godnym zastanowienia wiadectwem dziaania
powanej sekty pogaskiej i zasuguje na baczniejsz uwag.
Bratanek Konstantyna mia pi lat, gdy po mierci wielkiego wadcy onierze w czasie rewolty na
rzecz trzech synw cesarskich zgadzili wszystkich pozostaych mskich krewnych, oprcz niego i
jego przyrodniego brata, Gallusa.
Julian otrzyma chrzecijaskie wychowanie, ale studiowa te klasykw
pogaskich i otworzy swe serce na poezj Homerow. Jego kuzyn, cesarz
Konstancjusz, by do nieufny i zesa go razem z Gallusem do odlegych dbr
w Kapadocji. Julian zosta tam lektorem w gminie chrzecijaskiej i zapozna si z
pismami Starego i Nowego Testamentu. W takiej izolacji y przez sze lat, po czym pozwolono
mu powrci do ycia miejskiego, gdzie wszed w kontakt z nauczycielami gramatyki i retoryki i
zosta wprowadzony w filozofi Jamblicha.
Gdy Gallus popad w nieask i zosta stracony, Julian uzyska w r. 355 wiksz
swobod i zosta wtajemniczony w misteria eleuzyskie. Moce religijne, ktre go
teraz pocigay, uczci pniej w wielkich mowach. By to

Reakcja pogaska - ksztacenie, nauka, technika 143 przede wszystkim bg Soca, zwany Krlem
Heliosem, bstwo, ktre czci zaoyciel dynastii Konstancjusz I, a Konstantyn w pocztkowym
okresie rzdw take uznawa za moc opiekucz. W religii Juliana bg Soca, syn Zeusa,
przyjmuje wiele postaci, np. Apollina i Mitry, jest te porednikiem midzy ide dobra a
stworzonym wiatem -definicja, ktra wydaje si odzewem na chrzecijaskie pojcie Logosu.
Obok niego wielkim powaaniem otacza Julian Kybele, Wielk Matk Bogw. Nazywa j te
Dziewic, Zrodzon bez Matki - jest ona dla niego Pani ycia we wszelkich przejawach istnienia
wiata. Ale i wszyscy inni bogowie uzyskali odpowiednie miejsce i rang, oyy wszystkie dawne
mity.
W czasie studiw, pod koniec r. 355, w wieku 23 lat Julian zostaje wyniesiony do rangi cezara i
wysany do Galii, ktra znowu bya w wielkim niebezpie-czestwie. Frankowie wanie napadli na
Koloni i osiedlili si na lewym brzegu Renu. Julian poprowadzi obron imperium ze
zdumiewajc energi. W r. 357 pod Strasburgiem odnis decydujce zwycistwo nad
Alamanami, a nastpnie powici si z caym oddaniem zarzdzaniu swymi prowincjami. Pniej
wielokrotnie wypowiada si o dowiadczeniach tych lat - spdzi dwie zimy w Lutetu Parisiorum -
i otwarcie stwierdza, jak bardzo ceni sposb bycia Celtw i Germanw, prosty i szczery, wolny od
jakiejkolwiek sualczoci, jak gbokie wraenie wywara na nim ich wielka naturalno. Wkrtce
jednak Julian popad w konflikt z cesarzem. Gdy w r. 359 Konstancjusz zbroi si na wojn z
Persami i zada wojsk galijskich, w armii zapanowao wzburzenie, gdy stao si prawie norm,
i onierzy trzymano na jednym froncie. Zdaje si, e pryjaciele Juliana jeszcze podsycali
niepokoje. Aby zapobiec odesaniu na Wschd, w lutym 360 r. onierze obwoali cezara Juliana
augustem. By to akt samowoli, take pod wzgldem zewntrznych form pro-cedury. Poniewa nie
byo pod rk diademu, naoyli oni swemu elektowi na gow zoty naszyjnik (torques) i
germaskim zwyczajem podnieli go na tarczy - taki ceremonia mia si odtd przyj przy
wyborze cesarza. Julian wszcz zrazu pertraktacje z Konstancjuszem, gdy jednak okazay si one
pozbawione perspektyw, zdecydowa si na rozstrzygnicie orne i ze znaczn czci swojej
armii wyruszy przeciwko cesarzowi, ktry nadchodzi z poudniowo-wschodnich kracw
imperium. Dokonawszy publicznego aktu przejcia na dawn wiar, uzurpator uczyni wojn
pochodem religii pogaskiej. We waciwym sobie patetycznym styluwystosowa listy do senatu
rzymskiego, do czcigodnych miast, Aten, Koryntu i Sparty, i ogosi sw przynaleno do
Hellenw. Tym mianem ludzie wyksztaceni owych czasw okrelali zwolen-nikw klasykw,
filozofii Jamblicha, a zwaszcza wiary w dawnych bogw. Wiara w bogw staa si teraz
integraln czci helleskoci. Zrzdzeniem losu Konstancjusz zmar w czasie pochodu, a
przedtem, jak gosi przekaz, na ou mierci wyznaczy kuzyna na cesarza. Tak Julian sta si w r.
361 jedynym wadc imperium. Wkroczy do Konstantynopola, dokona czystki
144 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku w rzdzie i na dworze, jednak
jego proklamacje, w ktrych na wzr Marka Aureliusza deklarowa sw rol cesarza-filozofa,
stwarzay, jak si zdawao, perspektyw neutralnoci religijnej. Wkrtce podjte zostay powane
prace ustawodawcze. Rwnie obrona zagroonych granic wymagaa rozwanych planw. Julian
zdecydowa si na ofensyw przeciwko wrogiemu imperium perskiemu i dla przygotowania
kampanii w lecie 362 r. obra sobie siedzib w Antiochii, gdzie nawiza przyjacielskie kontakty z
Libaniuszem. Jednak najwaniejszym zadaniem swego panowania uczyni odnow pogastwa. Ju
w r.
361 jego edykt gosi wolno wszystkich kultw, a tym samym przywraca stan
wynikajcy z programu mediolaskiego z r. 313. Praktykowanie religii
chrzecijaskiej nie zostao zabronione, jednak, tak jak Konstantyn skania si ku
chrzecijastwu, teraz Julian faworyzowa pogan. Na dworze doszli do znaczenia filozofowie
neoplatoscy i pogascy kapani. Przy obsadzaniu wszystkich wysokich urzdw pierwszestwo
dawano poganom, wspierano budow ich wity, a mienie pogaskie, ktre wczeniej przypado
w udziale gminom chrzecijaskim, musiao zosta zwrcone. Tak doszo do pierwszych star, po
czym sytuacja szybko si zaostrzya, gdy przywrcono biskupw wypdzonych przez
Konstancjusza, a tym samym rozniecono spory w onie Kocioa.
Wkrtce stao si jasne, e chodzi nie tylko 0 ochron prawn kultw
pogaskich, ale o radykaln odnow pogaskiej wiary. Literat sta si
zapalecem religijnym. Jako pontifex wasnorcznie zabija zwierzta ofiarne, sta
na stray pogaskiej ortodoksji i wdawa si w dugie dysputy z filozofami, ktrzy mieli inne
pogldy na temat bogw. Zgodnie z duchem owego stulecia , pogastwo najwyraniej nie mogo
duej istnie bez dogmatw. Widzimy to choby z napisanej wwczas ksigi teologicznej
niejakiego Salustiusza O bogach i wiecie, ktra jest niczym innym jak wstpem do nauki religii,
pogaskim katechizmem. Julian pragn przeciwstawi Kocioowi chrzecijan pogask
hierarchi kapask: na czele sta on sam, pontifex maximus, podlegali mu arcykapani prowincji i
kapani miast. W listach, ktre mona by nazwa a pasterskimi, udziela swemu klerowi
wskazwek w kwestiach teologicznych i moralnych. Zaleca codzienne modlitwy, nakazywa
posty, wyznacza ofiary, kapani mieli unika odwiedzania teatrw i lektury niebezpiecznych
ksiek. Ten surowy tryb ycia mia si wiza z agodnoci i dobroci, prawdziw
philanthropia -mioci do ludzi. Julian zaleca dobroczynno, zajmowanie si ubogimi i
zamyla utworzenie pogaskich wsplnot dla mczyzn i kobiet, . podobnych do klasztorw. Mia
powsta pogaski Koci. Jeszcze przez jaki czas prawna pozycja chrzecijastwa pozostaa
nienaruszona.
Jednak wadze stwarzay wiele okazji do szkodzenia chrzecijastwu,
wyrniajc gorliwych pogan i nagradzajc cae miasta, ktre porzuciy wiar
chrzecijask. Nawet zniesienie przywilejw, ktre od czasw Konstantyna
przyznano klerowi, jeszcze nie zmienio oglnej sytuacji ,


Reakcja pogaska - ksztacenie, aauka, technika 145
chrzecijan. Jednake Julian, zachcany przez fanatykw, dy do prawdzi-
wego pognbienia tych, ktrych nazywa Galilejczykami. W ostrym pimie
polemicznym, ktrego argumentacj moemy sobie odtworzy z zachowanej
repliki Cyryla Aleksandryjskiego, podnis przeciw chrzecijastwu zarzuty,
ktre wiele pokole wczeniej uzasadni neoplatonik Po~riusz. W wywodach
Juliana, w ktrych atakuje on monoteizm z pozycji filozoficznych, wyszukuje
sprzecznoci w Ewangeliach i wytacza przeciw chrzecijanom stary zarzut
zdrady
tradycji, znajduje wyraz gboka wrogo renegata. Julian zacz wyciga
konsekwencje ze swych pogldw: ludzie, ktrym Ewangelia zabraniaa uywa
miecza, powinni zosta wydaleni z armii, nauczyciele, ktrzy nie wierz
w bogw, nie mog naucza. Wydany w poowie r. 362 edykt gosi, e odtd
chrzecijanie przestaj by nauczycielami szk wyszych. Ten dotyczcy
retorw edykt mia na dusz met doprowadzi w ogle do wyczenia
chrzecijan z edukacji. By to dla nich ciki cios, ktry potpi nawet tak
yczliwy Julianowi kronikarz jak Ammian - wrd chrzecijan, ktrzy ju
przetarli sobie wasn drog do klasykw, oburzenie byo ogromne.
Ale Julian poszed jeszcze dalej. Odrzuci on dziaanie w stylu wojskowych
cesarzy z III wieku, polegajce na zmuszaniu chrzecijan do skadania ofiar, by
mc ich nastpnie skazywa. Chcia raczej uderzy Koci w sabe miejsca
i spowodowa jego rozpad wskutek napi wewntrznych. Tak naley rozumie
rwnie jego plan rehabilitacji Izraela. Kiedy w swoim polemicznym pimie
zarzuci chrzecijanom, e odeszli od Starego Testamentu, mia o tyle racj, e
od
.1 czasw apostolskich chrzecijanie twierdzili, i to wanie oni s
prawdziwym
Izraelem. Oderwanie si od Synagogi doprowadzio ich do teologicznej walki
z ydami, czego dowodz liczne pisma chrzecijaskie adversus Iudaeos.
k Stanowisko pogan wobec ludu ydowskiego i jego religii byo cakiem
odmienne.
Dopki wiara w szczeglny zwizek narodu wybranego z Bogiem krya w sobie
,a
niebezpieczestwo powstania ydowskiego pastwa narodowego w Palestynie,
dopty polityka rzymska bezwzgldnie miadya ydw. Jednak po zgaszeniu
r , ogniska niepokojw w Palestynie ydzi w diasporze cieszyli si daleko
posunit
tolerancj, a nawet przywilejami. W literaturze teologicznej pnego pogastwa
l odmawia si im wprawdzie jakichkolwiek osigni kulturalnych
wyszego
rzdu, ale ich trwanie przy prawach i obyczajach odziedziczonych po
przodkach
spotyka si z najwysz pochwa. Sam Julian w swej neoplatoskiej
teologii
wprawdzie nie uznaje Boga ydw za istot najwysz, ale przyznaje
mu rang
namiestnika Boga kosmicznego, jako jednemu z owych bogw
plemiennych, od
ktrych wedle obowizujcej filozofii pochodzi charakter i
waciwoci rnych
ludw. Jako wzorow okrela on religi opart na prawie, ktra
gwarantuje
oddawanie czci Bogu i kieruje ycie ludzkie ku czystoci. Sawi te
gorliwo
religijn ydw, dostatecznie siln, by uzbroi wyznawcw na mier
za wiar.
Przy tak wysokiej ocenie kultu zburzenie wityni jerozolimskiej
musiao si
cesarzowi wydawa wystpkiem. I rzeczywicie, uwaa on za swoje
zadanie
10 - Upadek Rrymu
146 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku przywrcenie ydom ich
witego miejsca, aby znw umoliwi im sprawowanie kultu wedug dawnych zasad. Z wywodw
Juliana i jego wspczesnych wyranie wynika, e cesarz za pomoc tego projektu chcia take
wymierzy cios apologetyce chrzecijaskiej, ktra w zniszczeniu wityni widziaa znak
wiadczcy, e Bg porzuci Izrael. Sofistyczne rozumowanie wroga chrzecijan szo jeszcze dalej.
W Ewangelii znajduje si proroctwo goszce, e witynia bdzie zburzona. Gdy wic zostanie
odbudowana, proroctwo zostanie zdemaskowane jako kamliwe, a Stary Testament zatriumfuje nad
Nowym. Wobec takiego rozumowania myl o pozyskaniu w przededniu wojny ydw
mieszkajcych na terenie pastwa perskiego, przede wszystkim ydw babiloskich, odgrywaa w
dziaaniach Juliana jedynie nieznaczn rol. Na pocztku r. 363 wydano w Antiochii rozkaz
odbudowania ze rodkw pastwowych wityni jerozolimskiej. Wykonanie polecenia powierzono
mowi zaufania cesarza. Z listu, ktry Julian osobicie skierowa do ydw, zachowao si, dziki
cytatowi u pniejszego autora, jedno jedyne zdanie. Obszerne pismo Do spolecznoci ydowskiej,
ktre przetrwao do naszych czasw, mona uzna za falsyfikat z przeomu IV i V wieku. Pewne
jest, e wielu ydw przyklasno cesarskiemu przedsiwziciu. Czy zgodzili si z nim take ydzi
ortodoksyjni, pozostaje wtpliwe, tym bardziej e wedle nauki rabinicznej obalenie rzymskiego
imperium stanowio warunek odbudowy pastwa izraelskiego. W kadym razie rozpoczto
budow. Ale w czasie trwania robt nastpio trzsienie ziemi i zrozumiano je, wobec powszechnej
tendencji do szukania w takich zdarzeniach znakw boych, jako kar niebios. Przedsiwzicie
wstrzymano, sam cesarz porzuci swj plan.
Negatywny rezultat tej inicjatywy rozczarowa ydw, zaostrzy wrogo chrzecijan, a take
wywoa zdziwienie po stronie pogaskiej. Jeszcze wyraniej wyszo na jaw, e Julian nie by
lubiany przez lud. W Antiochii, wielkiej metropolii, ktra od dawna, podobnie jak egipska
Aleksandria, syna z anty-cesarskich dowcipw, kpiono z surowego kapana, ktry pogardza
wiatem zewntrznym, i z filozofa, chodzcego po ulicach z rozwichrzon brod. Jako rsowy
literat, Julian udzieli na pimie odpowiedzi na szyderstwa i w utworze Misopogon (Nieprzyjaciel
brody) z komiczn przesad potwierdzi karykatur, na jak pozwolili sobie Antiocheczycy - nie
zapominajc z naciskiem przypomnie o dobrodziejstwach, ktre wywiadczy miastu. Popadszy
w nastrj przygnbienia, w Hellen mg zazna poczucia wyzwolenia psychicznego, gdy doszo
do wyprawy wojennej przeciwko Persom, ktra miaa ladami wielkiego Aleksandra prowadzi go
ku wschodzcemu socu. Wojna bya od dawna przygotowana i zaplanowana w najdrobniejszych
szczegach.
Julian ruszy w d Eufratu a do Ktezyfontu, ale nie zdoa zdoby
ufortyfikowanego miasta. Konieczne stao si nawizanie cznoci z drug armi
rzymsk, dziaajc nad grnym Tygrysem. W czasie tego marszu, ktry
przypomina ju odwrt, cesarz by wystawiony na. nkajce ataki konnicy

Reakcja pogaska - ksztacenie, nauka, technika 147 perskiej i w walce zosta ugodzony
nieprzyjacielsk dzid. Zmar nastpnej nocy wrd przyjaci, zachowujc opanowanie godne
filozofa.
Wraz z jego mierci upad plan nawrcenia imperium rzymskiego na wiar
pogask. Chrzecijanie, ktrzy wskutek tej polityki doznali powanego
uszczerbku, z zajad wrogoci tpili pami Apostaty. Z literackiej polemiki
wymierzonej przeciw Julianowi wzia si legenda, czynica z umierajcego
wiadka wiary, ktr zwalcza. miertelnie ugodzony, mia jakoby Julian zebra
w doni krew ze swej rany i wyla niby ofiar pynn ze sowami: Galilejczyku,
zwyciye!. W poniejszych wiekach obraz tego przeciwnika chrzecijastwa
zosta jeszcze bardziej znieksztacony. Natomiast przyjaciele Juliana podjli jego
obron. Libaniusz sawi go jako ulubieca bogw, jako dobroczyc ludzkoci. Humanici
europejskiego Renesansu i filozofowie Owiecenia woyli w osob i dzieo ostatniego Hellera
nowoytne ideay i chcieli w tej wojowniciej naturze widzie wrcz prekursora tolerancji. Dla nas
dzisiaj, kiedy wyrabiamy sobie sd, podejmujc krytyczn analiz metamorfozy kultury antycznej,
Julian wydaje si postaci tragiczn. Z pism cesarza i ze wspczesnych mu wiadectw wyania si
obraz czowieka drczonego niecierpliwci i literata z ca pewnoci niewolnego od prnoci,
ale obdarzonego silnym charakterem i dcego do wzniosego celu. Jednak jego przedsiwzicie
wykazuje cechy konwulsyjnego denia do przywroenia dawnego stanu rzeczy. To, co wedug
niego byo piknym wiatem bogw literatury klasycznej, stanowio w rzeczy vistoci mtn nauk
sekty neoplatoskiej, ktra zapltaa si w myleniu magicznym. ywotne elementy jego
zamierze pochodziy od chrzecijastwa, ktre chcia zniszczy. Wydaje si, e to do niego
najbardziej odnosi si powiedzenie, ktre dotyczy zwalczania kierunkw duchowych w ogle: Kto
przeladuje, ten naladuje - kto tropi wroga, by go zniszczy, stpa jego ladem i dostosowuje si
do niego. Ale Julian nie jest przedstawicielem caego pogastwa. Siy, ktre istniay w instytucjach
wychowawczych i byy zakorzenione w rzymskim patriotyzmie, potfafiy jeszcze za ycia
pokolenia, ktre nastpio po Julianie, uchwyci ostatni szans historycznego dziaania.
Po mierci Juliana zgromadzenie najwyszych rang oficerw wybrao jego
nastpc Jowiana. W czasie swego krtkiego panowania znis on anty-
chrzecijaskie edykty poprzednika, aje cho sam by chrzecijaninem, tolerowa
wszystkie inne religie. Take cesarze panujcy od r. 364, bracia Walentynian I i
Walens, zadeklarowali si jako chrzecijanie. Koregencja, ktr sprawowali,
dawaa obu panujcym peni wadzy ustawodawczej, jednak utworzono dwie
strefy wpyww, zachodni i wschodni, by zapewni obron wszystkich granic
i nie dopuci do uzurpacji. Obaj ci Panoczycy, ktrzy sami wyszli z szeregw
armii, dla uzyskania si ludzkich i rodkw finansowych potrzebnych do
prowadzenia cigych wojen nad Renem, Dunajem i Eufratem wprowadzili
ustawy, ktre sprawiy, e bytowanie obywateli imperium zaczo przypomina
ycie w stanie wojennym. Jeszcze bardziej ni ich poprzednicy, zacisnli wizy
czce korporacje zawodowe z pastwem. Wysza przy tym na jaw zdecy
148 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku dowana antypatia tych wadcw
do wasnoci i wyksztacenia. W sprawach religii Walentynian i Walens zapowiedzieli na pocztku
panowania tolerancj dla rnych kultw, a przez osobiste angaowanie si w chrzecijaskie
pogldy i grupy doktrynalne powanie wpywali na bieg sporw dogmatycznych. Walens wada z
pocztku w Konstantynopolu, gdzie wielki akwedukt po dzi dzie nosi jego imi, nastpnie
przenis swoj rezydencj do Antiochii. Stal si on zdecydowanym zwolennikiem arianizmu,
twardym, nawet okrutnym wobec stronnikw wyznania nicejskiego - a dziao si to w latach, w
ktrych w teologii nicejskiej janiaa konstelacja trzech gwiazd kapadockich. Walentynian,
panujcy w Mediolanie, trzyma si wyznania katolickiego, nie okazujc jednak wikszego zapau.
Ammian mwi o nim nawet, e w konflikcie midzy pogastwem a chrzecijastwem zachowywa
si bezstronnie. Wiadomo, e w starciu tego cesarza z senatem rzymskim, w ktrym przywdztwo
sprawowala elita pogaska, nie chodzio o rnice w pogldach religijnych, ale o dawne przywileje
stanu senatorskiego. Poganie w caym imperium, a zwaszcza na Zachodzie, cieszyli si pewn
swobod ruchw, rwnie wtedy, gdy w r. 375 wadz po ojcu obj na Zachodzie Gracjan.
W sferze wychowania i kultury zwolennicy dawnej wiary cigle zajmowali
decydujc pozycj. Na Wschodzie trway wpyw wyweray osobistoci, ktre
objy urzdy za panowania Konstancjusza - Libaniusz i Temistiusz. Ich utwory
przekazuj nam wymowny obraz schyku pogastwa. Liczne zachowane mowy i
ponad 1500 listw Libaniusza to jeden z najpehuejszych zbiorw dokumentw
dotyczcych jednego czowieka, jakie przekazaa nam staroytno. Udao si
dziki temu zrekonstruowa zarwno krg jego przyjaci, jak i ycie jego
ojczystej Antiochii. Libaniusz, bdc poganinem, stara si gorliwie o to, by by
przyjacielem bogw, ale cho niekiedy wypowiada si przeciwko chrze-
cijastwu, jest tolerancyjny wobec jego wyznawcw. Wrd jego uczniw byli i
chrzecijanie - czy naleeli do nich take Bazyli z Cezarei i Jan Chryzostom, nie
wiadomo. Przez trzy dziesiciolecia po mierci Juliana Libaniusz jako sofista, jak
si sam nazywa dla odrnienia od filozofw, prowadzi w szkole wyszej w Antiochii ksztacenie
modziey w dziedzinie retoryki i ostal si pomimo dziaa wielu zwalczajcych go konkurentw.
Musia te konkurowa z nowymi moliwociami ksztacenia, takimi jak na przykad studium
prawnicze w Berytus czy aciskie studia w Rzymie, a zwaszcza z wprowadzon w
Konstantynopolu nauk stenografii, ktra umoliwiali szybkie wejcie do zawodu notariusza w
charakterze pracownika pomocniczego administracji cesarskiej albo urzdnika notariatu
publicznego.
Krasomwstwo, ktrego uczy Libaniusz, byo oparte na wzorach wielkich
klasykw, zwaszcza Demostenesa: mwca doskonay powinien by wzorowym
obywatelem swego miasta, a jako czowiek kulturalny odznacza si
umiarkowaniem i godnoci. Wok Libaniusza zgromadzio si wielu uczniw,
przede wszystkim z Syrii, ale take z odlegych prowincji Wschodu, od Tracji
po


Reakcja pogaska - ksztacenie, nauka, technika 149
Armeni i Arabi. Byli to na og synowie zamonych rodzin, ktrzy zaczynali nauk w wieku
okoo pitnastu lat i czsto pozostawali jeszcze pod opiek pedagogw. Studia, ktre obejmoway
zarwno nabywanie umiejtnoci poprawnego mwienia, jak uczenie si na pami i wygaszanie
mw, trway przynajmniej trzy, a czsto nawet pi lat. Dysponujemy bardzo wyrazistym obrazem
tej szkoy. Libaniusz, ktry w czasie nauki zajmowa miejsce na katedrze, podczas gdy suchacze
siedzieli w awkach, z oddaniem zajmowa si swoimi uczniami. Czuwa nad nimi rwnie poza.
sal wykadow, trzyma ich z dala od wielkomiejskich rozrywek, od wycigw rydwanw,
mimw i pantomim, a przede wszystkim od bjek, pijatyk i heter, ponadto interesowa si nimi w
ich pniejszym yciu zawodowym. Szkoa Libaniusza otworzya wielu uczniom drog do
wspaniaej kariery w yciu publicznym. Wprawdzie nie wydaa poetw ani uczonych, jednak
ocalia zasady tradycyjnego ksztacenia i proponowaa tak przekonywajcy model osobowociowy
mwcy, e i w chrzecijaskim Bizancjum Libaniusz by nadal czczony jako mistrz wymowy
attyckiej. Ze szko antiochesk konkurowa Temistiusz, jako nauczyciel filozofii w
Konstantynopolu. On rwnie pozosta poganinem, by jednak tolerancyjny wobec chrzecijan, a
tak zrczny w obcowaniu z cesarzami, e przez p wieku cieszy si askami dworu. Ju
Konstancjusz wybiera go na mwc przy uroczystych okazjach, przyjani darzy go Julian, a za
Teodozjusza zosta Temistiusz w r. 384 mianowany prefektem Konstantynopola, wyrniony
honorowym tytuem i rang praefectus praetorio. Wreszcie powoano go na nauczyciela
cesarskiego syna, Arkadiusza, nawiasem mwic obok drugiego nauczyciela, ktry by
chrzecijaninem. Z jego pism i wykadw przemawia eklektyczny filozof, ktry parafrazuje
Arystotelesa, a w swej teorii politycznej odwouje si do Platona. Jdro jego nauczania i twrczoci
stanowi problemy etyki i polityki. Historyczne znaczenie Temistiusza polega na tym, e w
przemwieniach z czasw od Konsta.ncjusza poprzez Jowiana, Walentyniana i Walensa a do
Teodozjusza przedstawia on filozoficzne zaoenia monarchii, a dziki temu wpywa na cesarzy i
ksztatowa opini publiczn. Chocia jako oficjalny mwca musia przedstawia swj idea wadcy
w taki sposb, by podnoszc rzekome cnoty cesarzy, wskazywa im ich obowizki, to zawsze
kreli imponujcy obraz monarchy, ktry - powoany do wadzy przez bstwo - powinien sam
poprzez swe dziaania upodabnia si do bstwa. Umiowanie ludzi (philanthropia) winno
prowadzi do agodnoci i do kierowania si raczej askawoci ni liter prawa, znajdowa wyraz
w dobroczynnoci i trosce o wszystkich i podpowiada drog pobonoci, ktra - jako cnota
kardynalna - ma przenika ca dziaalno wadcy. Idsa humanitarnej wadzy cesarskiej,
pochodzcy z filozofii greckiej, zosta wic postawiony take przed wadcami chrzecijaskimi.
Etyka polityczna antyku moga. si poczy z chrzecijask nauk o cnocie.
150 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku Rwnie na Zachodzie imperium
istniay szkoy wysze utrzymywane przez pastwo, na przykad w Rzymie, Kartaginie i
Mediolanie. Wadza cesarska nieustannie starala si uregulowa studia przepisami. Z ustawy
Walentyniana I dowiadujemy si, e do Rzymu mieli wstp tylko ci studenci, ktrzy otrzymali
zezwolenie namiestnika odpowiedniej prowincji. Studiujcy w Rzymie musieli zgasza miejsce
zamieszkania, nie wolno im byo wstpowa do stowarzysze miejskich, o ich postpach naleao
skada sprawozdania. Szczeglnie wyrazisty obraz szk miejskich w Burdigali w drugiej poowie
IV wieku znajdujemy w twrczoci literackiej Auzoniusza, ktry w r. 334 zosta tam nauczycielem
gramatyki, a wkrtce potem profesorem retoryki. Auzoniusz w formie poetyckiej przekaza
wszystko, co mia do powiedzenia o sobie, swojej rodzinie, swej dziaalnoci zawodowej i
przeyciach osobistych, a jego poezja wzbudzia podziw wspczesnych.
Syn lekarza z Burdigali wyznawa chrzecijastwo, jak wikszo wczesnych znakomitych rodzin
galijskich, ale jego wiara czya si z kultur literack o charakterze pogaskim. Apollo i Muzy
byli mu blisi ni mczennicy, lepiej zna klasykw ni Bibli. Dlatego mg bez skrupuw uczy
retoryki na tradycyjnych tekstach pogaskich i ukazywa swym uczniom te same cnoty, co jego
pogascy poprzednicy: erudycj, wdziczny styl, yciow zrczno, ktra pozwala panowa nad
zmiennymi kolejami losu. Rwnie na Zachodzie profesorowie retoryki przemawiali do ludu i do
rzdzcych, prbujc w panegirycznych mowach zbliy do siebie dwr i szersz publiczno.
Auzoniusz odnis ogromny sukces i na tym polu. Walentynian I uczyni go
wychowawc swego modego syna, Gracjana, ktry ju w r. 367 zosta
wyniesiony do godnoci augusta. Przez osiem lat dziaa Auzoniusz na dworze w
Trewirze. Wkrtce po objciu przez Gracjana w r. 375 wadzy po ojcu otrzyma
prefektur galijsk, do czego dosza jeszcze prefektura italska. Take jego ojciec,
syn, zi i siostrzeniec otrzymali wysokie urzdy. W ten sposb caa rodzina wesza do stanu
senatorskiego Galii. Przez wiele lat Auzoniusz dziaa we wadzach imperium i wsppracowa
przy tworzeniu ustawodawstwa cesarskiego. Jak sam pisze, radowa si splendorem swego
dostojestwa: paszczem purpurowym sigajcym do kolan i jazd wozem zaprzonym w
czwrk koni. W kocu powrci do szkoy w Burdigali, do swej wiejskiej rezydencji w ukochanej
Akwitanii, gdzie a do mierci (okoo r. 394) mg rozkoszowa si radociami ycia
ziemiaskiego.
Tak jak ta kariera obejmuje peni szczcia, jakiego tylko mg dostpi uczony
literat, podobnie twrczo Auzoniusza stanowi powabn, erudycyjn zabaw,
nie obcion wielkimi problemami. Mowy i listy uksztatowane s wedug
pierwowzorw z dawnych czasw. Poezja sawi zajcia literackie i szczliwe
ycie w krgu rodziny i przyjaci. Auzoniusz naszkicowa poetyckie konterfekty
swych mskich i eskich przodkw. Utrwali w literackich portretach swych
poprzednikw, profesorw z Burdigali. Pisa te epitafia bohaterw trojaskich,
pochway znakomitych miast imperium, a tematem


Reakcja pogaska - ksztacenie, nauka, technika 151 osobnego cyklu uczyni przebieg wasnego
dnia, wypenionego zajciami i rozrywkami dostojnika. Z wdzikiem opiewa alamask
dziewczyn imieniem Bissula, ktr otrzyma z podziau upw po jednej z wypraw. Przede
wszystkim jednak sawi pikn Mozel, ryby i rybakw, wzgrza pokryte winnicami i budowle na
brzegach. Auzoniusz jako poeta i nauczyciel nie angauje si w wielkie problemy wspczesnoci.
Kryzysy imperium, wdrwki obcych ludw, walki religijne owych czasw nie pojawiaj si w
jego poezji. By gboko wstrznity, gdy w pnym wieku w dyskusji z modym przyjacielem
zetkn si z powag i nieprzejednaniem ascetycznego chrzecijastwa - przeycie, z ktrym
spotkamy si jeszcze przy omawianiu chrystianizacji ludzi wyksztaconych. Najpierw jednak
przeniemy si do Rzymu, do centrum pogaskiej kultury owych czasw. Czy to miasto pene
wity i pomnikw zwycistw nie stanowio wspaniaego ucielenienia chwalebnej przeszoci,
czy nie stanowio najwaniejszego wiadectwa wieczystego posannictwa ludu rzymskiego?
Nawet cesarz Konstancjusz, jak opowiada Ammian, by poruszony widokiem tych wspaniaych
budowli, gdy w r. 356 odwiedzi miasto. Tu mieszkay i dziaay najznakomitsze rody arystokracji
senatorskiej. Ich czonkowie najpierw w domu ojcowskim, a potem w szkole przejmowali dawne
dziedzictwo rzymskiej wiary i wychowania patriotycznego. Oczywicie niektre z tych
arystokratycznych rodzin przyjy ju wiar chrzecijask. Jako pierwsze czyniy to zazwyczaj
kobiety. Kocioy rzymskie z IV wieku s wiadectwem rozrostu gmin chrzecijaskich przy
udziale znakomitych rodzin. Ale najdostojniejsze rody cigle czciy bogw, ktrzy uczynili Rzym
tak wielkim, i sprawoway godnoci kapaskie wedle obyczaju przodkw. Ich ambicj byo
piastowanie urzdw pochodzcych z czasw republiki, od kwestury poprzez pretur a po
konsulat, a ostatnio take prefektury miasta, obejmujcej - w sytuacji, gdy cesarze rezydowali gdzie
indziej - ca wadz nad nim. Z tymi dawnymi magistraturami wizay si ogromne wydatki,
poniewa pretorzy i konsulowie musieli z wasnych rodkw finansowa kosztowne igrzyska
publiczne. Jednake ten, kto zosta konsulem, przechodzi do historii, nadawa bowiem swe imi
rokowi i przez cay rok zaywa bez przeszkd radoci swego dostojestwa (Gibbon). W owych
rodach senatorskich nagromadziy si wielkie bogactwa. Senatorowie posiadali paace w samym
Rzymie oraz dobra ziemskie w Italii i w wielu prowincjach imperium. Reim cesarski, ktry
wydar senatowi rzymskiemu wadz polityczn, nadawa jednak senatorom wielkie przywileje, a
da od nich jedynie ograniczonego udziau w dwiganiu ciarw imperium. Panowie rzymscy
cieszyli si wic jeszcze moliwoci swobodnego ukadania sobie ycia. Z owego czasu
posiadamy wiele inskrypcji i dokumentw honoryfikacyjnych ku czci wysoko postawionych
osobistoci rzymskich.
Wylicza siP w nich urzdy, sawi cnoty obywatelskie: roztropno,
sprawiedliwo, a take - i przede wszystkim - mistrzowskie
152 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku opanowanie sztuki
krasomwczej. Niemao senatorw poddao si wtajemni-czeniu w misteria kultw orientalnych, a
nastpnie pozostawio inskrypcje dedykacyjne przy wityni Matki Bogw w pobliu Watykanu.
Owe teksty potwierdzaj, e przeszli oni taurobolium i we wsplnocie wyznawcw Attysa doznali
odrodzenia poprzez to rytualne skropienie krwi ofiarnego byka. Czsto podkrela si tam, e
wtajemniczony sprawowa wiele urzdw kapaskich tego kultu. Moe to wskazywa, e liczba
kandydatw do tych godnoci nie bya zbyt wielka. Ale i w Ostii, gdzie znamienici Rzymianie
cigle budowali sobie paace, znaleziono w witym okrgu Magna Mater inskrypcje
powiadczajce ow gorliwo religijn.
Dziki inskrypcjom i licznym dzieom literackim poznajemy wiele osobistoci ze rodowiska
wczesnej arystokracji miasta Rzymu, ich zwizki rodzinne i krg przyjaci. Tu przedstawiamy
tylko niektrych. Wielkim powaaniem i saw filozofa cieszy si Wecjusz Agoriusz Pretekstatus,
prefekt miasta w r. 367/8. Jego napis nagrobny wymienia przede wszystkim godnoci kapaskie,
nastpnie funkcje polityczne. I on, i jego ona Paulina zostali wtajemniczeni w rne greckie
misteria. Pomnik nagrobny Pretekstata jest jednym z wielu wiadectw dowodzcych wysokiej
pozycji kobiet w pnorzymskich domach arysto-kratycznych. W inskrypcjach wyrytych na
bokach i z tyu tego pomnika Pretekstatus w metrycznej inwokacji zwraca si do swej ony, a
Paulina odwzajemnia si poematem zawierajcym nader osobiste elogium ma. Obok tego
filozofa gorliwym wyznawc dawnej religii by Wiriusz Nikomachus Flawianus. Jako m wielce
wyksztacony cieszy si on uznaniem na dworze cesarskim, na krtko przed r. 383 otrzyma
ministerialn godno quaestor sacri palatii, a w r. 389 obj prefektur Italii. Rodzina Nikomacha
bya spowinowacona z domem znakomitego mwcy Kwintusa Aureliusza Symmacha. Pikny
dyptych z koci soniowej przedstawia w stylu klasycystycznym kapanki skadajce ofiar i
wymienia imiona obu rodw-moe jest to pamitka maestwa crki Symmacha z synem
Nikomacha. Symmachus (okoo 340-402) jako prefekt miasta w r. 384/5 zdecydowanie wystpi
wobec cesarza w obronie istnienia dawnej religii. W r. 391 otrzyma konsulat, wysok godno,
ktr w tym rodzie sprawowao kilka pokole. Ju dziadek Symmacha by konsulem, jego syn
doszed tylko do pretury, ale wnuk i prawnuk znw byli konsulami. Ten prawnuk by teciem
Boecjusza, dygnitarza na dworze Teodoryka, a jego synowie razem otrzymali konsulat w r. 522.
Tak dawaa o sobie zna, mwic sowami samego Symmacha, dobra krew, ktr zawsze mona
pozna.
Ci rzymscy monowadcy nawet przed cesarzem pysznili si swym szlachetnym
rodem i wyksztaceniem. Symmachus potrafi przypomnie, e obok wadcy jest
jeszcze senat, cesarz za nie jest nikim innym jak tylko pierwszym mem w
pastwie - tak jakby cigle obowizyway zasady ustrojowe pryncypatu. W
rzeczywistoci jednak owemu wysokiemu mniemaniu o sobie towarzyszyy

Reakcja pogaska - ksztacenie, nauka, technika 153 jedynie resztki wadzy politycznej, a i
dziaalno publiczna bya nader ograniczona. Posiadamy okoo 900 listw Symmacha,
skierowanych do przyjaci i krewnych, do wysokich dostojnikw, a take do germaskich
wodzw armii i chrzecijaskich biskupw. Dziesita ksiga zbioru zawiera sprawozdania, ktre
prefekt przesya na dwr cesarski. Listy napisane zostay z myl o pniejszej publikacji, ponadto
syn, ktry wyda korespondencj ojca, dokona wyboru dla uniknicia jakichkolwiek zadranie
politycznych. Jednak nawet pomimo rezerwy autora i ostronoci wydawcy otrzymujemy wierny
obraz wyrafinowanej kultury wybitnego senatora i jego spokojnego ycia. Jake formalne s te
listy, nawet skierowane do crki, do ktrej autor zwraca si per domina filia, albo do syna,
tytuowanego amabilitas tua! Jake wyszukany jest styl, nawet gdy mowa o sprawach banalnych,
na przykad o codziennej porannej audiencji w domu miejskim albo o pobycie na wsi, gdzie pan
nadzorowa wyrb oliwy i wina! Niewiele byo sensacji w tym yciu. Gdy rzymski motoch po raz
kolejny urzdza awantury z powodu godu, janiepastwo mogli wyjecha do swoich dbr. Prawie
nie syszymy o obcych ludach wdzierajcych si przez granice, a bardzo niewiele o kryzysie
finansowym i ucisku podatkowym stosowanym przez wadze. Nadzwyczaj wan spraw jest
pretura syna. Ojciec pisze mnstwo listw, by sprowadzi na igrzyska lwy i krokodyle z Afryki,
konie z najlepszych stadnin Hiszpanii i szermierzy z Saksonii. Wielka polityka zupenie jawnie
omijaa senat, panowie z Rzymu nie tworzyli ju historii.
Cesarze mieli do rozsdku, by pozostawi rzymskim arystokratom dawny kult
jako rodzaj rezerwatu. A. Alftildi, ktry bardzo wysoko ocenia rol historyczn
owej nobilitas, przybliy nam interesujce wiadectwo jej przesyconego kultur
ycia spoecznego w postaci tzw. kontorniatw. S to medale z mosidzu i
brzu, ktre otrzymay nazw od obiegajcego ich brzegi wgbienia (po wosku
contorno). W Rzymie istnia zwyczaj ofiarowywania sobie na szczcie starych
monet z okazji wita Starego Roku. W czasach konstantyskich mennica
pastwowa za pozwoleniem cesarskim wykonywaa witeczne emisje z
toczonym brzegiem. Do tych okolicznociowych monet doszy kontorniaty,
ktrych rnorodne serie sigaj od poowy IV wieku prawie a do koca
cesarstwa rzymskiego na Zachodzie. Repertuar ikonograficzny tych emisji bierze
si z ycia publicznego miasta Rzymu i ma charakter pogaski, obejmuje bogw,
bohaterw, symbole rzymskie, sceny z igrzysk w cyrku. Na stronie gwnej
widniej: Aleksander Wielki i jego matka Olimpias -wiadectwo dalszego ycia
wielkiego krla w tradycji i legendzie-nastpnie staroytni poeci i mdrcy, greccy
i rzymscy, a wrd nich Demostenes, Salustiusz i Horacy, dalej portrety
sawnych cesarzy I i II wieku. Przedstawienia na rewersach wzite s z
pogaskiej religii i mitologii, nie brak tam Matki Bogw, Attysa i Izydy. A do
najpniejszych czasw utrzymuj si symbole idei Rzymu. Nie ma najmniejszej
wtpliwoci: miasto zachowywao pod przewodem senatorw wasne oblicze,
154 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku a staroytno trwaa nadal.
Skdind z tych motyww artystycznych nie mona wyciga wnioskw o niewzruszonoci
przekona religijnych ani o jakiej demonstracji wobec chrzecijaskiej wadzy cesarskiej. W
omawianym przypadku, tak jak w znacznej czci literatury, chodzi raczej o wychowawcze frazesy
ni o rzeczywist wiar.
Jednake niezaprzeczaln zasug grupy ludzi wyksztaconych spord
arystokracji senatorskiej jest to, e pielgnowali literatur klasyczn i e pynce z
niej impulsy przekazali twrczoci literackiej wasnych czasw. Troszczyli si przede wszystkim o
to, co~ stanowi podstawowe zajcie kadego mionika dawnej poezji: o ustalanie i zachowywanie
przekazanych tekstw. Czonkowie rodw Pretekstata i Nikomacha wsplnie ustalili poprawiony
tekst Dziejw Liwiusza. Subskrypty w pniejszych odpisach rnych innych utworw
klasycznych rwnie dowodz dziaalnoci senatorw rzymskich z tej epoki.
Staraniom o zachowanie tekstw towarzyszy objanianie utworw, a przede
wszystkim troska o zrozumiao wielkiej poezji. Gramatycy i retorzy aciscy z
now energi zabrali si do pracy. Co do nauki o jzyku, to wielu autorw
zadao sobie trud utrwalenia w kompilacjach zasobu wiedzy gramatycznej
przekazanej przez wczeniejsze czasy i udostpnienia jej wspczesnym. Na
pocztku stulecia Noniusz Marcellus napisa leksykon jzykowo-rzeczowy. W
kilkadziesit lat pniej Eliusz Donatus stworzy dwa podrczniki gramatyki,
wysoko cenione przez wspczesnych. W nastpnych stuleciach suyy one
caemu Zachodowi jako podstawowe dziea jzykoznawcze. W czasach
Symmacha naucza w Rzymie Serwiusz, autor obszernego komentarza do
Wergilego. Jednake komentarz ten zawiera na og obserwacje gramatyczne i
retoryczne, natomiast mao wypowiada si na temat subtelniejszych kwestii
koncepcji i formy poetyckiej. Podobnie jak senatorowie rzymscy, ci uczeni
filolodzy byli cakowicie pogreni w dawnym pimiennictwie - w okazaym
tomie Serwiusza nie ma najmniejszej wzmianki o pojawieniu si religii
chrzecijaskiej. Jest jeden wyjtek od reguy: Gajusz Mariusz Wiktoryn. By on
nie tylko retorem, ale i filozofem, przeoy pisma neoplatoskie z greki na acin,
a nastpnie ku zdumieniu rodowiska przeszed w r. 357 na wiar chrzecijask.
A do koca stulecia utrzymao si to zatopienie w staroytnoci. Makrobiusz,
wysoki dygnitarz imperium i czonek najbardziej elitarnych krgw senatorskich,
prawdopodobnie jeszcze przed r. 386 wystawi godny pomnik uczonemu
klasycyzmowi. On rwnie czy filologi z filozofi, a w znakomitym
komentarzu do Cyceronowego opowiadania o nie Scypiona wietnie
przedstawi plotysk nauk o bstwie, o kosmosie i o duszy. Jego dzieo
filologiczne Saturnalia zawiera, stosownie do wzorw klasycznych, uczone
rozmowy, prowadzone w krgu Symmacha w cigu trzech dni grudniowych
wit Saturna. Spotykamy tam sawnych mw: Pretekstata, Nikomacha,
Symmacha, ich przyjaci z tego samego rodowiska oraz kilka osb spoza
niego, ktrzy pytaniami stwarzaj okazj do sprzeciwu i polemiki. W najbardziej

Reakcja pogaska - ksztacenie, nauka, technika 155
wyrafinowanej formie towarzyskiej dyskutuje si tam o jzyku i literaturze, nauce
i obyczajach, religii i moralnoci. Oparta na szerokiej znajomoci dawnych autorw ksiga zawiera
to, co wyksztacony arystokrata powinien wiedzie, i wskazuje, jak ma si on zachowywa. O
polityce mwi si tam niewiele. Autor przywizuje wag do dobrego wyksztacenia, ktre
obejmuje znaczn wiedz antykwaryczn z lekkim nalotem filozofii neoplatoskiej. W tym krgu
za interesujce uchodziy rozmowy o kalendarzu rzymskim, o staroytnych artach i sentencjach,
ale przedmiotem rozmowy moga by rwnie strawno potraw.
Zastanawiano si, skd bierze si ysienie i siwizna albo dlaczego kobiety upijaj
si rzadko, a starzy mczyni czsto. Wydaje si, e w istocie chodzi o atrakcyjn prezentacj w
towarzystwie wiedzy pochodzcej z lektur. Pomimo to pojawiaj si czasem powane tematy i
wspczeni mogli si tam doszuka nie wyraonej wprost tendencji antychrzecijaskiej, zawartej
w teologicznej doktrynie bstwa salarnego, ktre moe przyjmowa zewntrzn posta wielu
bogw, a przede wszystkim w mistycznej niemal wykadni Wergilego, ktrego Eneida urasta do
szczytu wszelkiej mdroci, do swego rodzaju pogaskiej ewangelii. Ale i tak uczeni ci yli poza
wspczesn im rzeczywistoci. Byli przekonani, e dawne dobre czasy (vetustas) skoczyy si
wraz z epok Wergilego i Augusta i pocieszali si wizj zamierzchego ideau: Jeli mamy rozum,
to musimy zawsze ugi kolana przed staroytnoci. Wobec owego powszechnego zwrotu
duchowego ku przeszoci nasuwa si pytanie, czy ten okres odznacza si jakimi szczeglnymi
osigniciami w jej badaniu i jej literackim ksztatowaniu w dziejopisarstwie. Ju wczeniej
zobaczylimy, e od czasw przeomu konstantyskiego pisarze chrzecijascy stworzyli nowe
formy historiografii. Od Euzebiusza istnieje historia Kocioa jako historyczny zapis powstania i
rozwoju nowego ludu Boego.
Chrzecijaska kronika wiata znajduje kontynuacj, o czym wiadczy
zachowane dzieo chronografy z r. 354. Kwitnie hagiografia jako opis ywotw
ludzi bogosawionych przez Boga. Czy i wiadome pogastwo zobaczyo i
uksztatowao na nowo histori przeszoci i wasnych czasw? Pytanie to
nasuwa si tym bardziej, e historia od dawien dawna bya szczegln pasj
rzymskich senatorw. Naley przede wszystkim stwierdzi, e zainteresowania
wspczesnych Symmacha dotyczyy przede wszystkim zachowanych dzie
historycznych, utworw uznanych, klasycznych historykw. Przepisywano i
studiowano Liwiusza, ktry opisa dziejow karier Rzymu z punktu widzenia
czowieka bogobojnego. Jednak dzieo jego byo zbyt obszerne dla tych licznych
osb, ktre w armii i administracji awansoway z nizin spoecznych i
potrzeboway elementarnej wiedzy o przeszoci choby w swej pracy
zawodowej. Dla tych szerokich krgw odbiorcw podane byy skrcone
wersje tradycji, brewiarze historii rzymskiej. Takim wanie potrzebom wyszed
naprzeciw Sekstus Aureliusz Wiktor ma ksieczk Caesares, ktra
obejmowaa zwizy zarys historii cesarstwa a do r. 360. Autor, ktry wstpi na
156 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku
drog kariery urzdniczej i w r. 388 osign prefektur miasta, jako historyk ma
umiejtno widzenia imperium w jego caoci. Owa historia cesarstwa zostaa nastpnie przez
nieznanego nam wydawc poczona z krtkim opisem bajecznego rzymskiego okresu
krlewskiego i ze zbiorem krtkich biografii od Romulusa do Augusta w rodzaj trylogii, ktrej
nadano tytu Origo gentis Romanae (Pochodzenie narodu rzymskiego) i ktra najwyraniej miaa
opisywa pogask histori Rzymu od pocztkw a do Juliana. Potem przyszy jeszcze inne
kompendia. Cesarz Walens zleci swemu szefowi kancelarii, Eutropiuszowi, napisanie krtkiej
historii Rzymu, zaczynajcej si od zaoenia miasta. Ten odznaczajcy si przejrzyst konstrukcj
podrcznik by chtnie czytany i dugo pozostawa w uyciu. Jednak, jak si wydaje, by cigle
zbyt obszerny (75 stron in octavo), tak e sam cesarz kaza niejakiemu Festusowi sporzdzi
jeszcze krtsze streszczenie. Pod koniec stulecia nie znany z imienia autor Epitome de caesaribus
poprzesta na zestawieniu wycigw z dawniejszych dzie w sposb pozbawiony jakiegokolwiek
osobistego pitna.
Jednak nie zabrako i wikszego rozmachu. Nikomachus, ktrego znamy jako
rzecznika kultury narodowej, napisa roczniki historii rzymskiej, sigajce a do
czasw autora, i dedykowa t ksik cesarzowi Teodozjuszowi. Niestety, nic nie pozostao z tego
dziea, uksztatowanego wedle wzorw klasycznych. By moe suyo ono za rdo ostatniemu
wielkiemu historykowi Rzymu, Ammianowi Marcellinowi. Dziejopis ten stanowi zjawisko
szczeglne. Grek pochodzcy z Antiochii, suy w elitarnych oddziaach armii cesarskiej, od r.
353 dziaa w sztabie dowdztwa armii na Wschodzie i na Zachodzie, w r. 359 przetrwa oblenie
twierdzy Amida w Armenii, a nastpnie wzi udzia w wyprawie cesarza Juliana na Persw. Po
odejciu z wojska mieszka najpierw w rodzinnym miecie, skd uda si potem do Rzymu, gdzie
stara si wej do wyksztaconych krgw stanu senatorskiego. Jak si wydaje, niezbyt mu si to
udao. Zadziwiajca jest droga, ktr przeby ten Grek, by sta si Rzymianinem.
Zapozna si on z literatur rzymsk i jako autor aciski osign wysoki stopie
umiejtnoci, pomimo manieryzmu w jzyku i stylu. W ten sposb Ammian, byy onierz i
Grek, jak sam o sobie mwi, daje wiadectwo ekspansji jzyka aciskiego, ktra po reformach
Dioklecjana nastpia tu i wdzie na Wschodzie. Jeszcze wymowniejsze jest to, e wnikn on w
rzymski sposb mylenia historycznego i politycznego dostatecznie gboko, by pokusi si o
kontynuowanie dzie historycznych Tacyta. W 31 ksigach przedstawi dzieje imperium od r. 96,
na ktrym kocz si Dzieje Tacyta, a do nieszczsnego r. 378, roku bitwy pod Adrianopolem. W
pierwszej czci dziea Ammian mwi o swych rdach pisanych, poniewa jednak ksigi 1-13
zaginy, nie wiemy, na jakich poprzednikach si opiera. Zachowana cz druga, ksigi 14- 31,
zawiera szczegow prezentacj wydarze historycznych, ktre autor sam przey.
Odwaga, z jak zaj si histori najnowsz, wynosi go wysoko ponad rzymskich
antykwarystw. Rwnie godny pochway jest sposb

Reakcja pogaska - ksztacenie, nauka, technika 157 konstruowania historii tych dziesicioleci na
podstawie wasnych notatek i wspomnie oraz wiadomoci pochodzcych od znanych mu
osobicie i zasugujcych na zaufanie wiadkw. Wyranie oznajmi, e pragnie pisa bezstronnie i
zgodnie z prawd. Dzisiejsza krytyka moe stwierdzi, e czsto przewysza on swego mistrza
Tacyta znajomoci rzeczy i bezstronnoci obserwacji.
Ammian obejmuje niezalenym spojrzeniem cae imperium rzymskie w okresie upadku. Sam
dowiadczy zagroenia granic na froncie germaskim i perskim.
Widzi jasno chwiejno absolutnej wadzy cesarskiej, zna intrygi obozu
dworskiego i wie, e wyrafinowane metody tajnej policji i terroru sdowego nie
mog zapobiec uzurpacjom i sprzysieniom. Jako historiograf potrafi w wielu
wyrazistych obrazach i w przejmujcych scenach przedstawi wydarzenia z
rnych teatrw wojennych, walk o wadz, procesy o obraz majestatu. W
swym arsenale rodkw stylistycznych ma on peen wspodczuwania patos i
sztuk retoryczn, ktrymi operuje dla sugestywnego przedstawienia
zasadniczych znamion owego wieku, charakteryzujcego si brutalnymi wojnami,
scenami triumfu i masakry, torturami i donosicielstwem. Dochodzi do tego
szczeglny talent, ktry chroni go przed pokusami retoryki: umie obserwowa
jak myliwy i opisywa jak poeta. Cigle powtarza, e chce zajmowa si tylko
wanymi wydarzeniami, ale nieustannie zajmuje si drobiazgami, zdarzeniami
marginesowymi, utrwala sceny z wypraw wojennych i z oficjalnych przyj,
interesujesi ludzkim aspektem wydarze, trzymajcymi w napiciu przygodami i
zgodnie ze swym upodobaniem do spektakularnych szczegw kilkoma
pocigniciami pira szkicuje portrety wielkich ludzi. Jako gawdziarz pozwala
sobie co pewien czas na nowelistyczne wstawki. Jego opis penej przygd
ucieczki z twierdzy Amida tu po jej zdobyciu przez Persws nie ma sobie
rwnego w caej literaturze antycznej. Ale i on nalea do pokolenia, ktre klkao
przed uwicon staroytnoci. Szczegy, ktre tak doskonale umia oddawa, zestawia z
przykadami historycznymi znanymi z literatury. Zna zbiory Exempla, bdce w obiegu szkolnym,
czsto czyni z nich uytek i w uczonych analogiach szuka potwierdzenia, e dzieje jego wasnych
czasw maj mniejsze znaczenia ni dawniejsze. Wszystko ma precedensy, a teraniejszo stale
przeglda si w zwierciadle przeszoci.
Ta muzealna historiografia stoi na przeszkodzie gbszemu zrozumieniu historii.
Ammian zauway kryzys cesarstwa, ale na tle wielkiej przeszoci interpretuje ten
upadek jako degradacj moraln. rodowisko dworskie sprzeniewierzyo si
cnotom przodkw. Nieudolni oficerowie, zdemoralizowani onierze i
skorumpowani urzdnicy stanowi kontrast z historycznymi ideaami, ktre on
nosi w sercu. W dwch synnych ekskursach dotyczcych Rzymu naszkicowa
ekstrawagancj i zepsucie warstw wyszych i niszych, jednak polityczne i
spoeczne przyczyny upadku pozostaj dla niego niezrozumiae. Nawet Ammian
nie pojmuje, e imperium znalazo si
158 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku
w odmienionym wiecie. Siy motoryczne obcych ludw, nacierajcych na
imperium, nie skaniaj go do refleksji, take jego znajomo Germanw jest
powierzchowna. Zagadkowe pozostaje dla niego skostnienie spoeczestwa, w
ktrym uprzywilejowana elita cignie korzyci ze wszelkich perturbacji
politycznych, gdy tymczasem miejski stan redni sabnie, a masy s
wyzyskiwane. Historyk ten dostrzega chrzecijastwo i z pewnym szacunkiem
nazywa je prost i zupen religi (religio simplex et absoluta). Jest to godne
uwagi wobec oglnej skonnoci wyksztaconych pogan do pomijania cakowitym milczeniem
nowej religii, ale i on nie zdaje sobie sprawy z doniosoci przemian w tej dziedzinie. Sam trzyma
si dawnych bogw, przywizuje wielk wag do skadania ofiar i obserwacji znakw wieszczych.
Cze oddawana wiecznemu bstwu gwarantuje, jego zdaniem, istnienie
cesarstwa. Klska pod Adrianopolem, ktrej opis zamyka dzieo, wydaje mu si
katastrof, jaka nie zdarzya si od bitwy pod Kannami, ale czy nie przepdzono
z granic pastwa Cymbrw, Teutonw i Markomanw? Ammian wierzy, e
Rzym przezwyciy i ten kryzys, tak jak wiele poprzednich klsk. Rwnie on
popada w kaznodziejstwo, wzywa do moralnej odnowy ludu rzymskiego, do
odrodzenia prostoty i ofiarnoci z dawnych czasw, nie ma jednak konkretnego
programu dziaania. Owa ciga gra, w ktrej wi si, a nawet niemal mieszaj z
sob zdarzenia z przeszoci i teraniejszoci, znamionuje schykowy etap wiadomoci
historycznej i dziejopisarstwa. Historyzm owego pnego okresu odebra dowiadczeniu
historycznemu niepowtarzalno, a tym samym, dodajmy, sparaliowa ludzk swobod dziaania.
Jedynie rys swobodnej erudycji czy z Ammianem Marcellinem dzieo historyczne, ktre pod
wzgldem warsztatowym stoi bardzo nisko - zbir yciorysw cesarzy od Hadriana prawie do
Dioklecjana, ktry nowoczesna nauka nazywa Historia Augusta. Wedug przekazu zawartego w
tekcie dzieo to napisao szeciu znanych z imienia autorw z czasw Dioklecjana i Konstantyna,
ktrym dedykowano niektre biografie. ywoty te pokryte s warstw retoryki o wiele bardziej ni
u Swetoniusza i zapewne bardziej ni u Mariusza Maksymusa. Autorzy za pomoc mao znanych
cytatw, objanie etymologicznych i wiedzy antykwarycznej popisuj si erudycj i zaspokajaj
ciekawo, a nawet dz sensacji eleganckiej publicznoci, przytaczajc anegdoty i plotki
wszelkiego rodzaju. Wrd tego wszystkiego znajduje si mnstwo rzeczowych informacji, tym dla
nas waniejszych, e rzdy przedstawionych w tym dziele cesarzy, trwajca cznie 167 lat, nie
maj za dziejopisw Tacyta ani Ammiana. Z drugiej strony mona tym biografom wierzy tylko o
tyle, o ile znajdujemy gdzie indziej potwierdzenie ich wiadectwa albo argumenty przemawiajce
za jego prawdopodobiestwem. Brak im zrozumienia historii i krytycznego stosunku do rde.
Sami bez adnych skrupuw, wrcz dowolnie, zmylali dokumenty i listy poszczeglnych cesarzy.
Udao si wykaza, e wikszo przytoczonych dokumentw to faszerstwa.


Reakcja pogaska - ksztacenie, nauka, technika 159
Zwaszcza yciorysy tych cesarzy, o ktrych rda mwi mao, zostay dopenione takimi
faszerstwami.
Nowoczesna nauka od siedemdziesiciu lat intensywnie zajmuje si problemami tego zbiorowego
utworu. Sprawdzano wiarygodno wielu danych, prbowano wyjani powstanie zbioru i
rozstrzsano kwesti, czy wymienieni autorzy rzeczywicie s jego twrcami i czy pisali w okresie,
ktry podali. Przy tych badaniach wielkie usugi odday obserwacje jzykowe..Rwnie w danych
rzeczowych stwierdzono anachronizmy. Badano, czy tre narracji nie jest zalena od jakiego
autora, ktry pisa dopiero po Konstantynie. Sprawdzano pod wzgldem prawdopodobiestwa
czasowego pogldy polityczne i religijne reprezentowane w biografiach. Jednak wyniki tych bada
s cigle rozbiene.
Datowanie dziea na czasy Dioklecjana i Konstantyna, jakie podaj same teksty,
jest do dzi moliwoci wchodzc w rachub. Dobrzy znawcy tych biografii
przyjmuj, e powstay one za rzdw cesarza Juliana i dopatruj si w nich
literackiego wsparcia pogaskiej polityki religijnej. Inni schodz a do pocztku
V wieku, wskazujc na wypowiedzi, ktre jak si wydaje, broni zasad tolerancji
w stosunkach midzy poganami a chrzecijanami. Dostrzega si nawet w dziele
wyran tendencj do usprawiedliwienia pogastwa w obliczu nasilajcej si od
przeomu IV/V wieku chrzecijaskiej interpretacji historii. Nie ma tam
wprawdzie otwartej krytyki chrzecijastwa, ale s mniej lub bardziej ukryte
aluzje, ukrywajce tak krytyk. J. Straub i inni badacze podnieli wakie
argumenty przemawiajce za tym pnym datowaniem, jednak rozstrzygnicie
jeszcze nie zapado. Niezalenie od tego, jak ustalimy czas jego powstania, zbir
ten przedstawia ogromn warto dla poznania tendencji literackich pnego pogastwa. Jest on
wielkim osigniciem w sztuce zabawiania czytelnika prawdziwymi i zmylonymi historyjkami,
wabienia go aur czcigodnej arystokratycznej tradycji, a zarazem zwodzenia co do osoby autora.
Kiedy przygldamy si innym naukom szczegowym, musimy zdawa sobie spraw, e w
naukach przyrodniczych i w medycynie, podobnie jak w filologii i historiografii, siy twrcze
ducha antycznego dawno si wyczerpay. Ju okoo r.
100 przed Chr. nastpi zmierzch nauki hellenistycznej. Nie odya ona take
wtedy, gdy Rzymianie zajli miejsce Grekw i zapanowali w wiecie
rdziemnomorskim. Pniej chrzecijastwo skierowao ludzkie poszukiwania i
badania w kierunku, ktry oznacza odejcie od racjonalnego obrazu wiata. Nie
naley wic dziwi si temu, e w IV wieku nie ma ju adnych systematycznych
traktatw z dziedziny nauk cisych. I w tej dziedzinie podane byy tylko
kompendia, zawierajce najwaniejsze elementy spucizny naukowej,
opracowywane przede wszystkim dla potrzeb nauczania. W zakresie matematyki
naley tu wymieni komentarze dwch Grekw aleksandryjskich, ktrzy od
dziaalnoci dydaktycznej przeszli do objaniania i uzupeniania pism
dawniejszych matematykw. Byli to Pappos (na pocztku stulecia) i Theon (u
160 Monarchia, Kci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku jego schyku). Gospodarka rolna
nie bya ju w ogle traktowana jako ga wiedzy. Palladiusz, waciciel ziemski, zapewne
mieszkajcy w Galii, do zrcznie uoy swoje Opus agriculturae, poradnik dotyczcy prac w
polu i w domu wedug ich nastpstwa w cigu roku. Take medycyn i i weterynari reprezentuj
kompilacje. W tej dziedzinie istotne s wypisy zrobione z dawnych dzie medycznych przez
Orybazjusza, greckiego lekarza przybocznego Juliana. W naukach prawnych wida katastrofalny
upadek z wyyn, na ktre wznieli si klasycy, dziaajcy tak twrczo jeszcze za Sewerw.
Absolutyzm, uznajcy konstytucje cesarskie za jedyne rdo nowego prawa, naoy okowy na
produktywn myl prawnicz. Dlatego ju od poowy III wieku juryci zadowalali si
opracowywaniem tekstw klasykw dla aktualnych potrzeb i sporzdzaniem z nich wycigw.
Pniej zaczto tworzy zbiory czce wycigi z ustawodawstwa cesarskiego i z pism jurystw -
dziaalno ta miaa pniej wyda owoce w postaci kodyfikacji Teodozjusza II i Justyniana. Dla
epigonw tej nauki charakterystyczne jest poczucie, i nie potrafi ogarn caoci pogldw
prawnych zawartych w pismach klasykw. Dlatego uznawali tylko pi autorytetw: Gajusa,
Papiniana, Ulpiana, Paulusa i Modestyna. Ustawa z r. 426 w sprawie cytacji formalnie ustalia
ocen pogldw tej wielkiej pitki. Skdind na Wschodzie nauki prawne nabray nowego blasku
w cigu V wieku dziki dziaalnoci szk prawniczych, co doprowadzio do renesansu klasycznej
jurysprudencji - w tym samym czasie, w ktrym na Zachodzie prawo i nauki prawne ulegy
wulgaryzacji.
Uderzajce jest, e nie ma literatury naukowej z zakresu mechaniki, architektury i
wszelkich dyscyplin technicznych. W caej tej dziedzinie Rzymianie korzystali z
dawnego dziedzictwa etrusko-italskiego i ze zdobyczy uczonych i odkrywcw
hellenistycznych. Osignicia techniczne wyrastajce z tej bazy i utrzymujce si
a do pnego okresu budz mimo wszystko najwyszy podziw. Z pewn dum
Rzymianie, tacy jak Frontinus, twierdzili, e ich budowle i dziea su ludzkim
potrzebom, podczas gdy staroytni Egipcjanie wznosili bezuyteczne piramidy, a
Grecy te marnowali swe umiejtnoci na dziea sztuki budowlanej pozbawione
praktycznego znaczenia. Nie saba aktywno w budowie miast i umocnie
granicznych. Wysoki poziom utrzymywaa rzymska sztuka inynieryjna, o czym
wiadcz ulice, mosty i akwedukty. Z t praktyczn twrczoci wizaa si
cigle myl, e owe budowle maj ukazywa wiatu potg imperium
rzymskiego. Wydaje si jednak, e przy budowie akweduktw nie stosowano
znanej ju zasady naczy poczonych, co umoliwioby wprowadzenie
wodocigw cinieniowych -moe dlatego, e wodocigi oparte na zasadzie
spadku wody, uoone na dominujcych nad krajobrazem arkadach, tak dobitnie
podkrelay obecno Rzymian w caym wiecie? O wietnej znajomoci sztuki
wznoszenia wysokich budowli wiadcz liczne bazyliki i termy. Rwnie w
konstrukcji urzdze portowych, w budowie statkw i machin wojennych wida
nadal rutyn i biego. Jednak we wszystkich tych




Reakcja pogaska - ksztacenie, nauka, technika 161 dziedzinach nie dokonano ju nowych
wielkich wynalazkw. W rnych rodzajach wytwrczoci, w ktrej wikszy ni przedtem udzia
bray zakady pastwowe, trzymano si dawnej technologii, zarwno w kopalnictwie, jak w
obrbce metali, w produkcji ceramiki, tkactwie, a nawet w mynarstwie. Moe nigdzie nie wida
zastoju tak dobrze jak w produkcji lampek, ktra nie wysza poza poziom wyrobu maych, bardzo
niedoskonaych technicznie naczynek. Oglnie rzecz biorc, w dziedzinie techniki pogodzono si z
widoczn ju wczeniej stagnacj, i to do tego stopnia, e nie wszdzie doszo do zastosowania
dokonywanych jeszcze tu i wdzie wynalazkw. Tak na przykad nie przyja si wspomniana
przez Pliniusza Starszego prasa rubowa z bezporednim przeniesieniem nacisku, take myn
wodny, opisany ju przez Witruwiusza, by uywany tylko gdzieniegdzie, zwaszcza w wielkich
maj tkach. W powszechnym uyciu pozostaway wprawiane w ruch rkami suebnych arna i
poruszane kieratem myny piekarzy. A przecie od pocztku zdawano sobie spraw z tego, e nowy
wynalazek pozwala oszczdzi wiele ludzkiej pracy. Poeta Antypater z Tesaloniki wyrazi to w
czasach Augusta w godnym uwagi epigramie: 9 Dajcie ju rkom odpocz: spokojnie pijcie,
mynarki, Niech sobie kogut okrzykiem gonym oznajmia ju wit, Bo nimfom rzecznej gbiny
Cerera trud wasz zlecia, Wic rozigray si ywo, bijc o kota brzeg; Widzicie, osie wiruj, a osi
krcone szprychy Z turkotem pdz potnym kamieni ciar dwu. Znowu nastpi wiek zoty: bez
trudu i bez wysiku Moemy znowu spoywa Cerery wity dar. Jednake ta epoka nie tsknia
do zotego wieku, nie znajcego pracy. Bardzo interesujca jest informacja, znajdujca si w
biografii cesarza Wespazjana: w czasie wielkich robt rekonstrukcyjnych w miecie pewien
mechanik przedstawi wynalazek, ktry umoliwia przetransportowanie niewielkim kosztem na
Kapitol cikich kolumn. Wespazjan wynagrodzi owego czowieka za jego wynalazek, jednak
zrezygnowa z wykonania tego projektu, zaznaczajc, e musi da zarobi biedakom. Zasada
pozostawiania biednym ludziom cikich robt i ndznego zarobku funkcjonowaa tym wyraniej,
im bardziej pogbiaa si przepa midzy stanami.
Pasywno w metodach produkcji jest wic cech charakterystyczn okresu
pnego, podobnie jak brak oryginalnoci w literaturze naukowej. Jedynym
wyjtkiem w caym wczesnym pimiennictwie jest pewien may utwr,
prawdziwy kwiat na jaowym pustkowiu - dzieko De rebus bellicis (O sztuce
wojennej) , ktre znalazo uznanie E. A. Thompsona. Autor, nie znany z imienia,
nalea prawdopodobnie do miejskiej klasy redniej i dziaa, jak si zdaje, w
okresie wsplnych rzdw Walentyniana i Walensa, okoo r. 370. Proponuje
Przeoy Tadeusz Zieliski.
I1 - Upadek Rzymu
162 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku on cesarzom cay szereg reform i
wynalazkw mechanicznych. Tytu O sztuce wojennej pojawi si tylko dlatego, e autor uznaje
reformy, ktre zamierza zaproponowa administracji, rwnie za nieodzowne warunki rozwoju
sztuki wojennej i obrony granic. W przedmowie okazuje on wadcom wielk czoobitno, ale
zarazem poczucie wasnej godnoci, stwierdzajc, e duch wynalazczy nie ma zwizku ze
szlachetnym urodzeniem ani studiami retorycznymi, lecz jest darem natury, spotykanym take u
barbarzycw. Jeli dla dobra sprawy musz czasem powiedzie co szczerze, to mniemam, i
wasza wyrozumiao zapewni temu ochron. Jeli bowiem mam dotrzyma obietnicy, potrzebuj
pomocy przez wzgld na wolno nauki. Nastpnie przechodzi wprost do swego gwnego
postulatu, amianowicie do ograniczenia cesarskich dotacji dla onierzy i urzdnikw. Ta
szczodrobliwo prowadzi jego zdaniem do tego, e trwoni si zyski z wojen i nowe wojny staj si
konieczne dla uzupenienia skarbu pastwa. Nasz anonim sdzi, e ratunek mogaby przynie
reforma systemu monetarnego. Cesarz Konstantyn -mwi on - wprowadzi emisj zotych monet,
ktre wzbogaciy wielkie rody, ale bardzo zuboyy biedakw, skonnych wskutek tego do
przestpstw i rozboju. Od czasw Konstantyna - cignie dalej -monety zostay popsute wskutek
oszustw pewnych ludzi. Wycofano je z obiegu albo stay si przedmiotem nielegalnego handlu. By
zapobiec psuciu monety, naley wszystkich pracownikw mennicy osadzi na wyspie, gdzie
pracowaliby bez kontaktw ze wiatem zewntrznym. Naley te wybi nowe typy monet
brzowych i zotych, typy, ktre autor ilustruje rysunkami. Dalej omawia on administracj
prowincji, gani bezwzgldne postpowanie namiestnikw, zwaszcza przy poborze rekruta i przy
wszelkiego rodzaju rekwizycjach. Opowiada si za sanacj budetu wojskowego poprzez - niezbyt
jasno sformuowan - propozycj, by utrzymywa na niszych stopniach hierarchii wojskowej
wicej ludzi, ni potrzeba na szczeblach wyszych, nadmiar za zwalnia i uywa ich do innych
zada, takich jak choby uprawa roli.
Nastpnie omawia swoje wynalazki. Wskazujc na zagroenie imperium przez
wcieko srocych si dookoa ludw, wyraa przekonanie, e
barbarzycom, tak dobrze chronionym przez natur, mona dorwna jedynie za
pomoc nowych machin wojennych. Opisuje i rysuje midzy innymi nowe
machiny miotajce, nowe wcznie obcione oowiem, nastpnie ulepszony
opancerzony wz bojowy, most pontonowy i okrt wojenny, ktry mia by
poruszany 1_oami opatkowymi, bez wiose i agli. Mwi te o zakadaniu
fortw granicznych, ktre mieliby finansowa waciciele ziemscy
proporcjonalnie do ich udziau w ziemiach pogranicznych. Wreszcie opowiada
si za uporzdkowaniem chaosu w ustawodawstwie poprzez streszczenie
konstytucji cesarskich - tym samym staje si rzecznikiem ruchu, ktry pojawi si
w onie warstwy obywatelskiej w miastach i doprowadzi pniej do wielkich kodyfikacji.
Przemawia wic do nas dalekowzroczny reformator. czy on nowe zasady
polityki wewntrznej ze miaymi propozycjami w dziedzinie prowadzenia



Reakcja pogaska - ksztacenie, nauka, technika 163 wojny, ktre jego zdaniem powinno mie
charakter zdecydowanie ofensywny. Jego wynalazki techniczne, ktre wywoay zainteresowanie
wczesnych humanistw, nie zostay w caoci uznane za uyteczne przez specjalistw. Pomimo to
byoby bdem zakwalifikowanie tego czowieka jako pomylonego wynalazcy, jak to si stao.
Jest godne uznania, e autor ten prbowa poradzi sobie z kryzysem nie tylko za pomoc
rozwaa etycznych, jak wielu jego wspczesnych. Przede wszystkim zasuguje na podziw myl o
daleko idcej mechanizacji armii rzymskiej - zwaszcza w zestawieniu z dziekiem Wegecjusza.
Ten napisa w V wieku niewielki podrcznik sztuki wojennej, w ktrym przedstawia przestarzae
urzdzenia wojskowe i ma na wzgldzie tylko wojn obronn. Nasz autor, ktry wierzy w postp i
pragnie ulepszy wiat, przeszed bez echa i jako wyjtek potwierdza tylko zastj nauki i techniki
w swoich czasach.
Rozdzia czwarty
CHRZECIJASTWO RELIGI PASTWOW POEGNANIE Z POGASKIM RZYMEM N
auka zauwaya pojawienie si w IV wieku pewnych oznak poprawy gospodarczej i konsolidacji
spoecznej. Mona, jak si wydaje, stwierdzi, e zaburzenia porzdku politycznego i spoecznego
w czasach od Konstantyna do Teodozjusza nie miay ju tak gwatownego charakteru jak w
poprzednim stuleciu, lecz przybray rwnomierne tempo, waciwe procesowi przemian. Ale i tak
wida wyranie, jak gboko zmienia si struktura wiata antycznego. Dwa aspekty tego procesu w
ostatnich dziesicioleciach IV wieku naley zbada dokadniej: otwarcie granicy imperium nad
dolnym Dunajem i powstanie chrzecijaskiego Kocioa pastwowego. Byy to brzemienne w
skutki posunicia dokonane za cesarzy Gracjana i Teodozjusza.
Osobowo tych wadcw jest tu wana, przede wszystkim wpyna ona
chociaby na fakt, e centralne organa wadzy i sztaby wojskowe uzyskiway
coraz wiksz inicjatyw. Gracjam ktry w r. 375 przej wadz na Zachodzie,
jako wychowanek Auzoniusza mia w swym namiocie ksiki obok broni. Jego
osobista pobono, jak zapewnia historyk Kocioa Rufin, bya wiksza, ni
wymaga interes pastwa. Mia 16 lat w chwili objcia wadzy. W wieku lat 19 by
przez krtki czas niemal jedynowadc caego imperium, jego otoczenie zdobyo
ogromne wpywy. Modszy od niego brat przyrodni, Walentynian II, nosi
wprawdzie tytu augusta, musia si jednak z pocztku zadowala Iliri. Pod
opiek swojej matki Justyny i w cieniu swoich ministrw nie mg osign
penej samodzielnoci, nawet wtedy, gdy po mierci brata przypad mu w udziale
cay Zachd. Osob, z ktr mona bezporednio wiza najwaniejsze decyzje
owych dziesicioleci jest wic cesarz Teodozjusz. Pochodzi on z rodziny
hiszpasko-rzymskiej, posiadajcej dobra w Galicji (Gallaecia) na pnocnym

Chrzecijastwo religi pastwow - poegnanie z pogaskim Rzymem 165
zachodzie pwyspu. Trryma si wiernie wyznania katolickiego i mia w sobie
nieco owej arliwej religijnoci, ktra jest, jak si zdaje, waciwa ludnoci tego
kraju. Rozpocz karier wojskow, suy przez pewien czas w otoczeniu swego ojca, ktry
zwycisko dowodzi jako wdz naczelny na wielu frontach, a przede wszystkim stumi w Afryce
powstanie berberyjskiego wodza Firmusa. Po mierci ojca Teodozjusz wrci do dbr rodzinnych
w Hiszpanii. W r. 378, w chwili miertelnego zagroenia imperium po klsce pod Adrianopolem,
zosta mianowany naczelnym wodzem armii, a w styczniu 379 obwoany augustem, po czym obj
jako wsprzdca Gracjana Wschd i Bakany. Niektre cechy Teodozjusza przypominaj
Konstantyna: mia ywy temperament i uprzejmy sposb bycia, !nierzadko jednak ulega
gwatownym napadom gniewu i nawet bywa okrutny. Szczodry a do rozrzutnoci, lubi splendor
dworski i otacza si nim wszdzie, gdziekolwiek przebywa, take w trakcie dugich podry, a
zwaszcza w swej rezydencji w Konstantynopolu. Tam wanie kaza, obok innych budowli i
pomnikw, wznie wielkie forum z wysok kolumn cesarsk. Ostrony, niekiedy nawet lkliwy
jako strateg, wzmocni sztaby wojskowe, ale i wzmg niebezpieczestwo konfliktw
wewntrznych, przez zwikszenie liczby wodzw armii. Przekaz historyczny dotyczcy
poszczeglnych lat jego panowania jest nierwnej wartoci, wida jednak wyranie, e istotne
posunicia w prowadzeniu wojny i w polityce religijnej wynikay z wasnych decyzji tego wadcy.
Dotyczy to przede wszystkim rewolucyjnej zmiany w stosunku imperium do Gotw, a moe nawet
do obcych ludw w ogle. Wcale przecie nie byo tak, e od czasw Walentyniana I liczy si
tylko front gocki. Wprawdzie Persja zachowywaa spokj, ale w Brytanii trway walki przeciw
Piktom i Szkotom oraz przeciw saksoskim piratom. Kiedy w r. 383 uzurpator Magnus Maksymus
zabra cz armii z Brytanii na kontynent, trzeba byo odda Wa Hadriana i ewakuowa pnocn
Angli. Na froncie reskim, silnie ufortyfikowanym jeszcze przez Walentyniana I, Frankowie, a
zwaszcza Alamanowie nadal zachowywali si agresywnie. Wielkim osigniciem Rzymian byo
to, e Gracjan w r. 378 przekroczy Ren pod Bazyle i odway si na wypad w gb terytorium
wroga. Nad rodkowym Dunajem Sarmaci cigle posuwali si naprzd, tak e po mierci Gracjana
Panoni ogarn chaos. Jednake na wszystkich tych odcinkach frontu dawano sobie jeszcze jako
rad rutynowymi rodkami. Tu ewakuowano jaki may obszar, wdzie rozbudowywano forty
graniczne, zacigano jeszcze wicej cudzoziemskich onierzy i osiedlano obcych rolnikw na
ziemi imperium.
Tylko nad rodkowym Dunajem rodki te okazay si daremne. Wprawdzie
Wizygoci okoo r. 369 zobwizali si respektowa granic na rzece, ale w kilka
lat pniej ulegli naporowi wielkich ludw, ktre przybyy z Azji. Wtedy po raz
pierwszy okazao si, e wanie tam znajduje si prawdziwe ognisko niepokojw
wschodnioeuropejskich. Ju od duszego czasu iraski lud Alanw przenika z
Azji rodkowej na tereny lece midzy Kaukazem a Donem. Obecnie poszli
166 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku w ich lady Hunowie, nomadzi z
grupy ludw tureckich. Okoo r. 370 znaleli si na terytorium Alanw i zmusili ich do udziau w
swoich wyprawach wojennych.
Biegli w obrbce elaza i wyrobie stali, majcy zatem wielk przewag w
uzbrojeniu, a ponadto przez sw koczownicz natur groni dla wszystkich
ssiadw, Hunowie parli dalej na zachd. Przeszli za Don, zajli pastwo krla
Ostrogotw Ermanryka i nad I~niestrem napotkali Wizygotw. U Wizygotw
trwaa walka o wadz midzy ksitami Atanarykiem i Fritigernem. Fritigern sta
na czele tej czci ludu, ktra przyja chrzecijastwo. Ju od pewnego czasu cieszy si on
askami Rzymu, a obecnie rozpocz rokowania z cesarzem Walensem. Walens, zgodnie z utart
procedur zdobywania rolnikw i onierzy poprzez przesiedlenie przygranicznego plemienia,
przyrzek Gotom tereny osiedlecze w Tracji. Na podstawie tego ukadu jesieni r. 376 dua cz
Wizygotw pod wodz Fritigerna przekroczya Dunaj. Miao tam by okoo 10 000 wojownikw,
co pozwala domyla si oglnej liczby okoo 50 000 ludzi. Zaopatrzenie tej rzeszy sprawiao
trudnoci, zachanno skorumpowanych namiestnikw i oficerw prowokowaa Wizygotw do
wojny. Wzmocnieni grupami Ostrogotw, Alanw i Hunw, przebili si oni przez gry Bakan w
kierunku Adrianopola. Nadesza godzina cesarskich armii rezerwowych. Walens sam ruszy ze
swym wojskiem i wezwa na pomoc cesarza Zachodu, jednak nie czekajc na przybycie Gracjana,
zdecydowa si we wrzeniu 378 r. na bitw pod Adrianopolem. Wizygoci odnieli cakowite
zwycistwo nad przewaajc liczebnie armi przeciwnika, dwie trzecie si rzymskich ulego
zniszczeniu. Sam Walens poleg. Bya to katastrofa militarna. Goci bez przeszkd przemierzali
kraj.
W obliczu klski Gracjan powoa wyprbowanego w bojach Teodozjusza na stanowisko
naczelnego wodza, a nastpnie uczyni go wsplrzdc. Ten utworzy now armi, powoujc pod
bro rolnikw i zwikszajc zacig onierzy cudzoziemskich. W nastpnych latach odnis
nieznaczne sukcesy, a w r. 382 zawar z Wizygotami pokj, ktry mia si sta epokowym
wydarzeniem. Germanie otrzymali tereny osiedlecze midzy Dunajem a grami Bakan (w
pnocnej czci dzisiejszej Bugarii), utrzymali swj zwizek plemienny i prawo ycia pod wodz
wasnych naczelnikw oraz wedle wasnych praw. Jako sprzymierzecy (foederati) imperium
rzymskiego wzili na siebie obowizek dostarczania kontyngentw wojsk pomocniczych swego
narodowego autora-mentu w zamian za wysoki od i coroczne dostawy zaopatrzenia ze strony
Rzymian. Tak zacz si nowy kurs w polityce imperium wobec Germanw. Gdy dotychczas
nadawano status foederati plemionom mieszkajcym poza granicami, a cudzoziemcw
wpuszczonych w obrb imperium osiedlano pojedynczo, teraz przyjto cay lud. Wizygoci zostali
poddanymi, ale nie obywatelami imperium. Nowi sprzymierzecy osiedlili si jako obca
spoeczno na terytorium rzymskim.
Wspczeni gboko odczuli katastrof pod Adrianopolem, potem jednak
znowu karmili si zudzeniami. Oficjalni oratorzy zaczli niebawem mwi

Chrzecijastwo religi pastwow - poegnanie z pogaskim Rzymem 167 o Gotach
przebywajcych w niewoli u Rzymian, nie czynic najmniejszej wzmianki o przymierzu.
Temistiusz sawi przyczenie Scytw - tak czsto nazywano Gotw - jako doniosy akt cesarskiej
filantropii i dopatrywa si w osiedleniu barbarzycw pocztku ich poprawy. Teodozjusz, nie
przejmujc si zbytnio tymi panegirycznymi nutami, konsekwentnie utrzymywa nowy, miay
kurs. Dalej zwiksza udzia Germanw w armii, jeszcze czciej ni dotychczas dopuszcza
germaskich oficerw do wysokich stanowisk dowdczych. Pienidze na pokrycie zwizanych z t
polityk wydatkw wymusza3, zwikszajc podatki. Potrafi osobistymi zobowizaniami pozyska
sobie germaskich wadcw plemiennych i w ten sposb zapewni pokj. Wreszcie przypad mu
w udziale paradoksalnie brzmicy przydomek: przyjaciel Gotw i zwolennik pokoju.
Nie brako jednak gosw mwicych o gbszych przyczynach nieszczcia. Historyk Ammian
ali si na upadek dawnych cnt i zanik ducha powicenia i dyscypliny, biskup Ambroy z
Mediolanu widzia w klsce Walensa kar niebios za herezj ariask, a w prawowiernoci cesarzy
warunek zwycistwa. I rzeczywicie, cesarskie rozstrzygnicie na rzecz ustanowienia wyznania
katolickiego w caym imperium przypada na w epokowy rok 378/9. Gdy bowiem Teodozjusz w
kilka miesicy po upadku Walensa zosta przez Gracja.na wyniesiony do godnoci wspwadcy,
nie obj ju urzdu pontifex maximus, a Gracjan zoy ten urzd, ktry dotychczas sprawowa jak
wszyscy jego poprzednicy. Zajcie takiego stanowiska, ktre oznaczao zasadnicze odejcie
cesarzy od wiary pogaskiej, wynikao oczywicie z osobistej pobonoci Teodozjusza, ktry
chcia bez wewntrznych konfliktw by zarazem i cesarzem, i chrzecijaninem. We wszystkich
powikanych sytuacjach okazywa si wadc pragncym poprzez wiar osign wasne
zbawienie, a jednoczenie przyj odpowiedzialno za zbawienie poddanych.
Komplikacje wynikay nie tylko z oporu pogan. Jeszcze wiksze trudnoci
stwarza zamt wrd samych chrzecijan. Teodozjusz prbowa zpocztku
doprowadzi do jednoci w Kociele. Wanie w tym mniej wicej czasie
Epifaniusz, biskup Salaminy na Cyprze, wykaza istnienie osiemdziesiciu herezji,
a w swym utworze Panarion (puszka z lekarstwem) pragn dostarczy
odtrutki wszystkim, ktrych uksia mija herezji. Poznalimy ju gwatowne
kontrowersje, ktre wybuchy z powodu arianizmu, zwaszcza na Wschodzie
imperium. Okazao si, e w tym sporze teologicznym, ktry tak gboko
oddziaa na ludzi, ju w czasach Walensa wystpio zblienie stanowisk
doktrynalnych i stronnictw. Doktryna nicejska znalaza znakomitych obrocw w
osobach wielkich teologw kapadockich. W dalszym cigu teologicznego
doskonalenia nicejska formua wyznania wiary zostaa uzupeniona definicj
trzeciej Osoby Boskiej -nauk o Duchu Switym. Bazyli, od r. 370 metropolita
Cezarei, wszcz pertraktacje z Kocioami w Aleksandrii i w Rzymie. Osignito
tak daleko idce porozumienie, e synod biskupw wschodnich w Antiochii
170 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku przyj w r. 370 formu nicejsk
i wyranie opowiedzia si za wyznaniem wiary rzymskiego biskupa Damazego. Cesarz
Teodozjusz prbowa nawet zbudowa na tej podstawie jedno religijn chrzecijan. 28 lutego 380
r. wyda w Tesalonice edykt, ktry narzuca wszystkim nicejskie wyznanie wiary:
Wszystkie ludy, ktrymi kieruje wadza naszej askawej agodnoci, powinny z
naszej woli trwa przy takim wyznaniu wiary, jakie przekaza Rzymianom boski
aposto Piotr (...) i jakiego widomie przestrzega pontifex Damazy i Piotr, biskup
Aleksandrii, m apostolskiej witoci. Oznacza to, e zgodnie z apostolskim pouczeniem i nauk
ewangeliczn wierzymy w jedyn bosko Ojca i Syna, i Ducha witego w jednakowym
majestacie i w witej Trjcy. Ci, ktrzy stosuj si do tej zasady, maj z naszego rozkazu prawo
nosi miano katolickich chrzecijan. Inni za, wedle naszego zdania obkani i szaleni, maj znosi
uwaczajce czci przezwisko heretykw, a ich zgromadzenia nie mog nazywa si Kocioami.
Winni oni zosta ukarani przede wszystkim przez sd Boy, nastpnie za przez wyrok naszego
sdu, ktry wydamy, opierajc si na osdzie Niebios. Jest to edykt naprawd zastanawiajcy.
Osobiste wyznanie wiary cesarza, ktry powouje si na biskupw Rzymu i Aleksandrii, zostaje
podniesione do rangi wyznania wiary wszystkich chrzecijan katolikw (nomen Christianum
catholicum). Mieszkacom imperium odstpujcym od tego wyznania gro kary.
Nie trzeba byo dugo czeka na zarzdzenia wykonawcze. Kiedy Teodozjusz osiad w rezydencji
w Konstantynopolu, edyktem ze stycznia r. 381 zarzdzi, e heretycy (niektrych wymieniono z
imienia) musz odda pomieszczenia kultowe prawowiernym biskupom. W tym samym roku
uregulowano take spraw wyznania w zakresie jurysdykcji kocielnej na obszarze caego
cesarstwa. Sobr ekumeniczny zwoany do Konstantynopola, ktry midzy innymi mia
rozstrzygn spr o pewne katedry biskupie, uchwali formu, ktra przez doczenie Ducha
Switego uczynia symbol nicejski wyznaniem wiary w Trjc wit. Dalsze postanowienia
soboru jeszcze bardziej ni dotychczas dostosoway organizacj kocieln do struktury imperium.
Biskup, ktrego siedzib bya stolica diecezji pastwowej, uzyskiwa pierwszestwo przed innymi
metropolitami. Biskup Konstantynopola mia zajmowa w hierarchii miejsce zaraz za biskupem
Rzymu, poniewa jego miasto byo nowym Rzymem. Cesarska decyja o jednoci wiary
oznaczaa wic wejcie w kompetencje Kocioa, a hierarchia biskupw - z pominiciem
pierwszestwa dawnych patriarchatw Jerozolimy, Antiochii i Aleksandrii - zostaa dostosowana
do systemu pastwowego.
Wkrtce wydano dalsze zarzdzenia wykonawcze do zasadniczej ustawy:
nakazano przyczenie Kociow heretyckich i odebrano manichejczykom
prawo wyznawania ich wiary. Dla rozwizania innych kwestii odbyy si w latach
382 i 383 synody w Konstantynopolu. Przy okazji drugiego z nich poczyniono
prb nakonienia heretyckich biskupw do zgody. Poniewa nie udao si to,
Chrzecijastwo religi pastwow - poegnanie z pogaskim Rzymem 171 formuy wyznaniowe
heretykw musiay zosta przedoone cesarzowi do rozstrzygnicia. On jednak podar petycje na
oczach autorw. A wic i w szczegowych sprawach wiary mia decydowa autorytet cesarski.
Dla caego Wschodu wydano jeszcze surowsze zarzdzenia przeciwko heretykom. Przeciw
wszystkim poganom wyszed ju w grudniu 381 r. edykt zabraniajcy odwiedzania wity i
skadania ofiar w celu poznania przyszoci. Ograniczono rwnie prawa ydw. Tak
wszechstronnie kontynuowano wcielanie w ycie zasady jednoci ogoszonej w edykcie z
Tesaloniki. A jak przedstawiay si te sprawy na Zachodzie imperium, gdzie Gracjan, cho
modszy wiekiem, rzdzi jako pierwszy august? W pocztkach panowania wykaza on znaczny
stopie tolerancji religijnej. Auzoniusz sawi go za to, e dziki jego wyrozumiaoci ludzie mog
bdzi bez naraania si na niebezpieczestwo. Potem jednak, pod wpywem szoku po katastrofie
pod Adrianopolem, Gracjan poszed za przykadem Teodozjusza i zoy godno pontifex
maximus. By to zwrot, ktry nis z sob powane skutki przede wszystkim dla kultu pogaskiego
w samym Rzymie, a w konsekwencji dla caego pogastwa. Co do stanowiska wobec herezji
chrzecijaskich, to w prowincjach zachodnich formua nicejska, ktrej tak dugo broni Rzym,
zostaa powszechnie przyjta - arianie mieli tylko nieliczne punkty oparcia, przede wszystkim w
Ilirii. Gracjan w swych dziaaniach trzyma si episkopatu, ktry w Rzymie i w Mediolanie
reprezentoway silne osobowoci. Nie bez powodu Teodozjusz powoywa si w edykcie
tesalonickim na rzymskiego biskupa Damazego.
Damazy obj swj urzd w r. 366 wskutek dwoistego wyboru, z ktrego wynik w Rzymie ciki
konflikt, z procesami i rozlewem krwi. Take cesarz i prefekt miasta musieli zaj si t spraw, a
wreszcie udao si pokona odszczepiecw antybiskupa Ursyna. Damazy, ktry utrzymywa
kontakty rwnie z wyksztaconymi przedstawicielami pogaskiej elity w Rzymie, zdoby sobie
autorytet i potrafi, pilnie przestrzegajc praw cesarskich, umocni swoj pozycj w Kociele.
Uchwa synodu rzymskiego z r. 378 i decyzj cesarsk ustalono, e w sprawach wiary i
dyscypliny jurysdykcja duchowna podlega pastwowym instancjom prowincjonalnym i
okrgowym, jednak biskupowi Rzymu przysuguje w tych sprawach zwierzchno sdowa w caym
imperitun. W pimie komunikujcym cesarzowi uchway tego synodu Damazy okrela rzymsk
stolic biskupi po prostu jako stolic apostolsk. Potem nastpia uchwaa soboru ekumenicznego
w Konstantynopolu (381), przyznajca biskupowi Rzymu pierwszestwo. Zasiadajcy na stolicy
apostolskiej biskup uzyska te prerogatywy, powoujc si na nastpstwo po apostole Piotrze.
Damazy, ktry tak powanie przyczyni si do uksztatowania rzymskiego prymatu, sta si
zarazem odnowicielem kultu rzymskich mczennikw: odrestaurowa katakumby i metrycznymi
epitafiami uczci tych, ktrzy w miecie wasn krwi przypiecztowali wiadectwo wiary.
172 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku
Obok tego papiea - jak moemy nazywac l~amazego - polityk religijn kierowa biskup
zachodniej stolicy cesarskiej, Mediolanu. Ambroy, pochodzcy z chrzecijaskiej rodziny
senatorskiej, otrzyma wyksztacenie literackie w Rzymie, a nastpnie rozpocz karier urzdnicz
i uzyska namiestnictwo prowincji Ligurii z siedzib w Mediolanie. Cieszy si w tym miecie tak
wielkim powaaniem, e nie bdc duchownym, zosta w r. 374 wybrany biskupem. W tym
charakterze z oddaniem kierowa sw gmin, ustali form naboestwa, pisa poetyckie hymny, a
przez przyjcie syryjsko-greckiego piewu kocielnego ofiarowa swej gminie, tym samym za
caemu zachodniemu chrzecijastwu, cudowny zalek kocielnego piewu aciskiego. W jego
pismach teologicznych wida zwizek z Ojcami kapadockimi, jednak na uytek etyki
chrzecijaskiej przejmuje on rwnie elementy etyki filozoficznej, jakie Cycero przedstawi w
swym dziele O obowizkach. Ta wadcza osobowo miaa a do mierci (397) decydujcy gos na
dworze zarwno cesarza Gracjana, jak Walentyniana II i Teodozjusza. Pozycja Kocioa wobec
cesarza, zdecydowanie inna na Zachodzie imperium ni w Konstantynopolu, jest w jeszcze
wikszym stopniu dzieem Ambroego ni Damazego.
Po powrocie ze spotkania z Teodozjuszem Gracjan ju w sierpniu 379 r. zabroni heretykom
organizowania zgromadze. Jego energiczne dziaania byy kontynuowane przez wadze kocielne.
W r. 381 synod w Akwilei potpi arian. W nastpnym roku nie powioda si prba zebrania w
jednym zgromadzeniu biskupw Wschodu i Zachodu. Najwidoczniej wschodnie gminy nie yczyy
sobie bezporedniej wsppracy Zachodu przy porzdkowaniu swoich spornych biskupstw, nie
chciay te w sposb zbyt wyrany uzna prymatu Rzymu. Zarysowuje si tu ju nawet pewien
rozam midzy wschodnim a zachodnim chrzecijastwem. W r. 382 biskupi Zachodu .zebrali si
w Rzymie, a rwnoczenie obradowao zgromadzenie biskupw w Konstantynopolu. Okazao si,
e w prowincjach Gracjana problem heretykw nie jest nawet w przyblieniu tak powany jak u
Grekw. Gdy nieco pniej w Mediolanie jeszcze raz zaktywizowali si arianie, Ambroy, nie
przebierajc w rodkach, doprowadzi spraw katolick do zwycistwa.
Natomiast upadek pogastwa w Rzymie, jak i w caej Italii, przybra charakter
fascynujcego widowiska. Dysponujemy znakomitymi opisami tego ostatniego
wielkiego boju pogan, pira G. Boissiera i J. Geffckena. Niejedno nowe
wyjanienie zawdziczamy tomowi wydanemu przez A. Momigliano. Jesieni 382
r. Gracjan znis przywileje westalek, pozbawi rzymskich kapanw dotacji
pastwowych i kaza usun otarz bogini Wiktorii z Kurii, sali posiedze senatu.
By to straszliwy cios dla krgu Symmacha. wity ogie, ktry podtrzymyway
dziewicze westalki, nalea do odwiecznych symboli imperium, starodawne
urzdy kapaskie stanowiy cenne dziedzictwo przekazywane w najznako-
mitszych rodach, a otarz w Kurii, na ktrym senatorowie wchodzcy do sali
skadali w ofierze kadzido, by widomym wiadectwem przywizania do wiary
Chrzecijastwo religi pastwow - poegnanie z pogaskim Rzymem 173 przodkw. Gdy
Gracjan w r. 383 zgin w walce z uzurpatorem, a nieurodzaj uznano za oznak gniewu niebios,
czoowi bojownicy pogastwa stwierdzili, e nadesza chwila dziaania. Teraz wadz na Zachodzie
sam sprawowa Walentynian II, u ktrego boku staa jego matka Justyna, sprzyjajca arianom, w
Rzymie prefektur miasta obj Symmachus, a Pretekstatus piastowa prefektur Italii. Poselstwo
senatu pod kierunkiem Symmacha udao si na dwr mediolaski i poprosio o przywrcenie
przywilejw westalkom i ponowne ustawienie otarza Zwycistwa. W pimie skierowanym do
dworu Symmachus sugestywnie przedstawi uzasadnienie tej petycji. To dawna religia - mwi -
podporzdkowaa wiat Rzymowi. Pozwlcie nam, bymy to, co sami otrzymalimy jako dzieci,
pozostawili naszym potomkom! S rne formy religii - cignie dalej - jedna droga nie wystarczy,
by pozna wielk tajemnic. Nieurodzaj i kryzys wiadcz o gniewie bogw. Przeciw tym
poruszajcym probom pogan wystpi Ambroy, bojownik nowej wiary. Pisemnym upomnieniem
wymg na Walentynianie odrzucenie senatorskiej petycji, a nastpnie, majc w rkach tekst
Symmacha, odpar jego argumenty na pimie punkt po punkcie.Z To nie bogowie czuwali nad
Rzymem, lecz dzielne wojska.
Po tym, jak chrzecijanie poznali prawd z ust Boych, bdem jest mniemanie,
e do Boga prowadzi wiele drg. Ambroy z caym przekonaniem wyraa
pogld, e dzieje wiata s histori zbliania si do dobra. Nie wolno trzyma si
tego, co stare - Rzym nie jest jeszcze za stary, by si odmieni. Chrzecijastwo
przedstawia zatem Ambroy jako zasad nowego, zasad postpu. Tak wic pogaski senator
otrzyma literackie wiadectwo swojej klski. W nastpnych latach Teodozjusz doprowadzi do
koca walk z heretykami i poganami i wystpi jako prawodawca rwnie na Zachodzie.
Dwukrotnie wezwano go do zwalczania pretendentw i za kadym razem dziki zwycistwom
ornym tunocni sw potg i autorytet. Pokonawszy Maksymusa, przebywa w latach 388-391
przewanie w Mediolanie, gdzie spotka si z Ambroym. Ich kontakty w zaskakujcy sposb
ujawniaj miejsce cesarza w Kociele. Z Callinicum nad Eufratem nadesza do Mediolanu
wiadomo, e w trakcie walk midzy chrzecijanami a ydami miejscowy biskup kaza podpali
synagog. Teodozjusz wyda rozkaz ukarania prowodyrw zamieszek i zobowiza biskupa do
odbudowania synagogi. Ambroy udzieli za to cesarzowi nagany. Powoa si przy tym na
wolno wypowiedzi, ktr princeps musi respektowa, a zarazem na obowizek kapana, ktry
reprezentuje spraw Bo i ktrego, jeli zachodzi potrzeba, cesarz musi wysucha w kociele.
Teodozjusz zrazu obstawa przy swym zarzdzeniu. Gdy potem przyszed na msz, biskup wyszed
mu naprzeciw, nakazujc pokut i tak dugo zwleka z rozpoczciem ofiary, a cesarz obieca mu
solennie zmian rozkazu. Tak to kapan pokona wadc. Jeszcze powaniejszy by konflikt r.
390. W Tesalonice tamtejszy komendant wojskowy wtrci do wizienia bardzo
popularnego wrd
174 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku ludu wonic cyrkowego, jak
twierdzi, by ukara go za naruszenie dekretu cesarskiego przeciw sprzecznemu z natur
nierzdowi. Z tego powodu doszo do tumultu, w czasie ktrego zabito owego dowdc. Na wie
o tych wydarzeniach Teodozjusz, ogarnity furi, kaza zgromadzi motoch miejski w cyrku i
wyrn go. Wkrtce poaowa tego potwornego zarzdzenia i odwoa swj rozkaz. Jednak to
drugie polecenie nadeszo zbyt pno: tysice ludzi wymordowano zgodnie z pierwotnym
rozkazem. Ambroy uzna postpek cesarza za ciki grzech, ktry wymaga od chrzecijanina
pokuty, i oznajmi cesarzowi, e bez jej odbycia nie ma on prawa uczestniczy we mszy. I
Teodozjusz przez pewien czas pojawia si w kociele jako pokutnik, a w dzie Boego
Narodzenia 390 r. zosta dopuszczony do stou Paskiego. Postpowanie Ambroego
przeciwstawiano dyspozycyjnoci biskupw ze Wschodu i rozumiano je jako wiadectwo ducha
Kocioa zachodniego, a nawet chciano uczyni ze dowd formalnej wyszoci Kocioa nad
wadz wieck. Jednak ta interpretacja zachowania biskupa jest bdna. Z pewnoci Ambroy
osign to, e Koci nie suy pastwu. Jednak w obu starciach nie szo o wadz polityczn,
lecz o autorytet duchowy - chrzecijaski cesarz podda si nakazowi religijnemu. I tak jest to akt
dostatecznie wymowny: pobony i pokorny wadca podporzdkowuje si duchowej wadzy
biskupa, jego pokuta daje wiadectwo gbokiej przemiany wiata antycznego. Pod koniec
panowania Teodozjusza zdecydowanie zaostrzono rodki zmierzajce do likwidacji pogastwa.
Edykt z r. 391 przynis surowy zakaz skadania ofiar, odwiedzania wity i oddawania czci
posgom. Apostaci - chrzecijanie, ktrzy powrcili do wiary pogaskiej - podlegali wieczystej
infamii. Otoczone czci witynie teraz burzono, jak wityni Junony Caelestis w Kartaginie i
wityni Sarapisa w Aleksandrii, gdzie gorliwoci wyrni si biskup Teofil. dza zniszczenia
osigna apogeum w chwili, gdy na Zachodzie, po mierci Walentyniana II w r. 392, frankijski
wdz Arbogast wynis do roli pretendenta eks-nauczyciela retoryki, Eugeniusza, a ten jeszcze raz
doda otuchy poganom w Rzymie. W tej sytuacji Teodozjusz tonem kaznodziejskim bezwzgldnie
zakaza jakiegokolwiek kultu bogw: nie wolno byo skada adnych ofiar przed podobiznami
bogw, zapala im wiate, pali kadzide, zawiesza wiecw. Badanie wntrznoci zwierzt
ofiarnych uznano za zbrodni obrazy majestatu. Wszystkie pogaskie miejsca kultu zaj skarb
pastwa. Kade wykroczenie przeciw tym zarzdzeniom miao podlega surowym karom -
sdziw, naczelnikw miast i czonkw rad miejskich wezwano do wykonania dekretu. Gdy na
Wschodzie opublikowano ten edykt cesarski, senatorowie rzymscy, zachceni przez Eugeniusza,
uroczycie wznowili pogaskie ceremonie. W ten sposb kwestia religii znowu staa si
przedmiotem rozstrzygnicia zbrojnego w wojnie domowej.
Gdy w r. 394 Teodozjusz z armi wschodni wyruszy w pole przeciw
Eugeniuszowi, ktry obsadzi przecze Alp Julijskich, poganie i chrzecijanie
Chrzecijastwo religi pastwow - poegnanie z pogaskim Rzymem 175 oczekiwali sdu
boego. W bitwie nad rzek Frigidus Teodozjusz odnis zwycistwo dziki temu, e nagle z
pnocy nadcigna burza. Eugeniusz i Arbogast zginli. Ten wynik opinia publiczna uznaa za
wyrok niebios. Pogastwo przegrao cakowicie, cho wiara w Rzym nadal zachowywaa
reminiscencje pogaskie. Nikomachus, ktry otrzyma od uzurpatora prefektur Italii, zmar
podczas wojny. Jego syn, ktry by prefektem miasta, szuka schronienia w kociele, uzyska
przebaczenie i przeszed na chrzecijastwo. Teodozjusz wjecha do Rzymu jako zwycizca,
okaza ask niedobitkom i uczyni pojednawczy gest wobec senatu, ktremu przedstawi jako
nastpc swego modszego syna, Honoriusza, gdy tymczasem starszy syn, Arkadiusz, ju teraz
zosta wyniesiony do rangi wsprzdcy na Wschodzie. W styczniu 395 r. Teodozjusz zmar w
Mediolanie. Dzieem jego ycia byo wcielenie w ycie w caym cesarstwie religijnego wyboru
Konstantyna. To, co tamten zacz ostronie, a zarazem miao, zostao radykalnie doprowadzone
do koca. Pogastwo zostao usunite z ycia publicznego. Chocia niektrzy arystokraci trzymali
si swej tradycji religijnej, a wiele okolic wiejskich yo wedug obyczaju przodkw, pastwo stao
si w zasadzie chrzecijaskie. Podobnie radykalnie ustanowiono jedno w onie Kocioa,
wprowadzajc ustawowo wyznanie katolickie, a herezj uznajc za przestpstwo przeciwko
pastwu. Wadza cesarska nabraa cech teokratycznych, ktre miay utrwali si w Bizancjum na
cae tysiclecie. Natomiast na Zachodzie, mimo ujednolicenia imperium, pojawiy si pierwsze
oznaki tego, e Koci potrafi przeama cesarskie zwierzchnictwo.
Jeli zapytamy, czy po ustanowieniu chrzecijastwa religi pastwow wiat
antyczny rwnie wewntrznie sta si chrzecijaski, pytanie to zaprowadzi nas
w inne dziedziny ycia. Nie chodzi tu ju o przymus pastwowy, jakkolwiek
gboko by on siga, ale o sam wiar: czy posanie Zbawienia dotaro do ludzi i
zmienio ich, czy praktyka chrzecijaskiej mioci zdoaa odmieni ycie i czy ludzie ze
wszystkich stanw zaakceptowali wzorce witoci.
Przede wszystkim trzeba stwierdzi, e wiara chrzecijaska w drugiej poowie
IV wieku jeszcze bardziej rozprzestrzenia si po terytorium cesarstwa. Ogarna
nie tylko dalsze obszary miejskie grnej Italii, nad Renem, w Galii i Hiszpanii,
take wiejskie tereny Zachodu stay si terenem misyjnym. Na wsi bowiem
utrzymyway si nadal pierwotne wierzenia magiczne, czczono wite drzewa i
rda, bano si dzikich demonw. Tych czcicieli wiejskich idoli nazywano w IV
wieku pagani - okrelenie to pojawia si po raz pierwszy w r. 370 w pewnym
tekcie urzdowym. Wydaje si, e ta nazwa nie oznaczaa pierwotnie
mieszkacw wiejskich okrgw (gagi). Chodzio raczej o synonim pagani =
gentiles, a gentiles jako odpowiednik greckiego ethnikoi oznaczao czonkw
plemion, czcicieli bstw plemiennych, niechrzecijan, pogan. Wielkie znaczenie
176 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku przy zwalczaniu tych chopskich
kultw miaa w owym czasie, jak wynika z danych zawartych w yciorysach krzewicieli wiary,
cudowna moc witoci. Przykadem moe tu by dziaalno natchnionego mnicha M arcina,
ktry okoo r. 370 zosta biskupem Tours i dokonujc cudw, skruszy zawzity opr galijskich
wieniakw. Tak zostao to przedstawione w ywocie witego napisanym przez Sulpicjusza
Sewera, ktry idc za rad Marcina, sam zosta mnichem, po czym wymownie prezentowa w
literaturze idea ascetyczny.
Wedug tego biografa powtpiewanie o , cudach Marcina rwna si
kwestionowaniu samej Ewangelii - wypowied ta jest charakterystyczna dla
waciwej owym pokoleniom wiary w cuda. Przy tym w dziaalnoci misyjnej
Marcina wcale nie brakowao przemylanej organizacji. Planowo tworzono
parafie wiejskie, dziaajce obok miejskich biskupstw. W ogle pojawiaa si tu i
wdzie postawa krytyczna wobec episkopatu miejskiego. W podobny sposb
take inni biskupi i mnisi gosili Ewangeli w odlegych stronach: np. we Flandrii
Wiktrycjusz z Rouen, w Alpach Julijskich Wigiliusz z Trientu, a w grach Tracji Jonasz; pniej
doszy do tego Wyspy Brytyjskie. Gbsza penetracja spoecznoci miejskiej przez chrzecijastwo
jest najlepiej widoczna w samym Rzymie. Ju okoo poowy stulecia przyjy chrzecijastwo
pojedyncze rody arystokracji rzymskiej. Dom Anicjuszw obj przywdztwo mniejszoci
chrzecijaskiej w senacie. Gdy wygasa linia mska, wwczas linia eska kontynuowaa rd i
jego tradycj religijn. Odnowicielem domu Anicjuszw sta si Sekstus Petroniusz Probus, ktry
za Walentyniana I, Gracjam i Walentyniana II co najmniej cztery razy sprawowa prefektur
pretoriom. Na krtko przed mierci przyj on chrzest i zosta pochowany niedaleko kocioa w.
Piotra. Oprcz tego rodu wymieni naley rodzin Cejoniuszw Albinw, w ktrej mczyni
czsto pozostawali poganami, a kobiety praktykoway chrzecijastwo w jego ascetycznej postaci.
Moemy zaobserwowa prawdziwe wtargnicie ideau monastycznego w spoeczestwo miasta
Rzymu, i to w najwysze sfery. Ammian i inni wiadkowie daj nam wyobraenie o bogactwie i
zbytku, w jakim ya arystokracja, o namitnociach cyrku i areny, o wspaniaych orszakach,
tumach niewolnikw i eunuchw, o wystawnych ucztach, o przepychu roztaczanym przez kobiety,
o ich fryzurach i klejnotach. Jednak wrd tego wiatowego ycia niemao ludzi decydowao si na
cakowite wyrzeczenie si wasnoci i rozkoszy ycia. Byo to nie tylko odrzucenie wszelkich
pokus i wystpkw dekadencji, ale i walka przeciw owemu pastwowemu chrzecijastwu, ktre
od Konstantyna po Teodozjusza zmierzao do opanowania ycia wieckiego.
Przodoway kobiety nalece do rodu Cejoniuszw Albinw lub zwizane z nim. Marcella,
siostrzenica prefekta pretoriom Lampadiusza, od r. 365 prowadzia w swym domu na Awentynie
konwent dla kobiet. Z gbokim przejciem suchano wwczas w Rzymie wiadomoci o
witobliwym yciu wschodnich mnichw.
Melania Starsza, crka i wnuczka konsulw,
Chrzecijastwo religi pastwow - poegnanie z pogaskim Rzymem 177 owdowiawszy w
wieku 21 lat, wyruszya do Syrii i Palestyny, by na wasne oczy zobaczy ycie pustelnikw.
Zaoya ona klasztory w Jerozolimie i spdzia tam dziesitki lat w cisej ascezie. Jej duchowym
doradc by uczony mnich Rufinus, ktry postawi przed sob zadanie przeoenia podstawowych
greckich dzie teologicznych. Jest to wczesny przykad aciskiego zainteresowania Wschodem.
Wkrtce poszli za nim inni. Gdy mnich Hieronim wrci ze Wschodu w r. 382 i przez pewien czas
dziaa w Rzymie jako przyjaciel i wsppracownik papiea Damazego, zdoby znaczny wpyw na
damy ze rodowiska arystokratycznego i pozyska je dla idei celibatu i ubstwa. Do jego krgu
naleaa Paula, pochodzca z rodu, ktrego genealogia sigaa bohaterw wojny trojaskiej. Po
mierci ma Paula zwrcia si ku nowemu ideaowi i w r. 385, gdy Hieronim wrci na Wschd,
podya za nim z crk. Ze swych znacznych rodkw zbudowaa klasztory w Betlejem - trzy
eskie, na ktrych czele staa sama, i jeden mski pod kierownictwem Hieronima. Pisma
Hieronima i Rufina ukazuj nam te osobistoci, ktre doday nowe cechy do wizerunku wczesnej
chrzecijanki z tej sfery. Jeli rwno kobiet i mczyzn od czasw pierwszych chrzecijan
przejawiaa si w mczestwie i dziaalnoci charytatywnej, to teraz obja rwnie dziedzin
uczonoci i ascezy.
W caej sferze wychowania, ksztacenia i literatury chrzecijastwo weszo w
drugiej poowie tego stulecia w okres wspaniaego rozkwitu. Pojednani z
klasykami przedstawiciele nauczania chrzecijaskiego tworzyli nowe formy
wymowy i erudycji. Studiowanie Biblii wymagao egzegezy pism Starego i
Nowego Testnmeritu. Kazanie zajo miejsce dawnej mowy wygaszanej
publicznie, a teologia zastpia filozofi. H.-I. Marrou z uznaniem wskaza na
historyczn rol tego zotego wieku Ojcw Kocioa. Na Wschodzie i na
Zachodzie nie brako wtedy uczonych teologw, ktrzy sowem i czynem
zdobyli najwyszy autorytet w swym otoczeniu, jak wielcy nauczyciele Kocioa
wschodniego: obok Ojcw kapadockich, Bazylego, Grzegorza z Nazjanzu i
Grzegorza z Nyssy, take wymowny Jan Chryzostom, i wspczesne im
osobistoci Kocioa aciskiego: oprcz znanego nam ju Ambroego Hieronim
i Augustyn, ktrych jeszcze spotkamy. Istniej cechy wsplne tym postaciom,
cechy, ktre odbiy si na duchowym obliczu stulecia. Ludzie ze stanu
redniego, niekiedy take z najwyszych warstw spoecznych, jak Chryzostom i
Ambroy, oddawali si studiom literackim i retorycznym, dziaali jako
nauczyciele, a nastpnie przyjli idea chrzecijaskiej doskonaoci. Niektrzy z
nich dziaali jako kaznodzieje, pisarze i biskupi w gwnych miastach wiata. Wszyscy obdarzyli
swych wspczesnych i nastpne stulecia chrzecijask erudycj jako now wartoci duchow.
W biografii niektrych Ojcw Kocioa na Zachodzie wana jest z historycznego
punktu widzenia szczeglnie ta faza, w ktrej pord studiw literackich i
filozoficznych odnajduj oni na nowo wiar chrzecijask. Aczkolwiek
pochodz z rodzin chrzecijaskich, to dugo przynaleeli do
12 - Upedet Rzymu
178 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku chrzecijastwa bez
wewntrznego uczestnictwa, a do chwili, gdy poszukujc prawdy, doznali rzeczywistego
samopoznania. Proces ten mona uzna raczej za inwersj ni za konwersj, za przemian
dotyczc rzeczy dotychczas nie rozumianej, za uwiadomienie sobie i zgbienie wartoci
chrzecijaskich. Ta droga w gb jest dla wielu wyksztaconych chrzecijan IV wieku
decydujcym wydarzeniem ich ycia. Nic dziwnego, e wielu, ktrzy tego doznali, przedstawio
swe dowiadczenia duchowe w formie literackiej i tym samym stworzyo wzr chrzecijaskiego
poznania wiata. Wyrnia si tu szczeglnie Augustyn, ktry swe dzieje duchowe, przypadajce
na czasy od Juliana do Konstantyna, zawar w Wyznaniach. Dzieo to, ktremu powicio uwag
wiele generacji badaczy, zostao nam na nowo udostpnione przede wszystkim przez P. Courcelle.
Ju sam tytu ma podwjne znaczenie: wyznanie bdu i grzechu, a zarazem uczczenie Boga.
Wyznanie ludzkie staje si modlitw, opamitanie nastpuje w rozmowie z Bogiem. Augustyn
przyj chrzest w r. 387, a w dziesi lat pniej rozpocz ukadanie Wyzna. Moliwe, e
spisanie ich spowodowa bodziec z zewntrz. Niewykluczone te, e myl o osobistej apologii
nasuny biskupowi napaci donatystw. Jest znamienne, e teolog Augustyn zajmowa si
wwczas kwesti, jak naley rozumie dziaanie aski Boej w procesie oczyszczenia czowieka z
winy. Umoliwia nam to zrozumienie cakowicie osobistego charakteru ksiki. Take w swej
formie literackiej jest ona wyjtkowa. To, co w pismach filozofw pogaskich i chrzecijaskich
na temat ich drogi ku prawdzie zawsze znajdowao wyraz w opowieciach o nawrceniu, o wizjach
i w wyrazach podziki za ask doznan od bstwa, tu przybiera posta autobiografii jako dziejw
duszy w staej konfrontacji z bstwem, jest zarazem ocen samego siebie w cisym kontakcie z
czytelnikiem, ktry -tak samo jak piszcy -ma zanurzy si w gb. Ksika ta jest wybitnym
przykadem uwiadomionej egzystencji chrzecijaskiej. Augustyn przedstawia swj dom
rodzinny w Tagacie w Numidii, w kraju, w ktrym yli katolicy obok donatystw, w ktrym
pogastwo koegzystowao z chrzecijastwem. Widzimy oddanego przyjemnociom ycia jego
ojca Patrycjusza obok gboko chrzecijaskiej matki Moniki, ktrej cae mylenie i dziaanie
nastawione jest na zbawienie syna. Szkoa rednia w Madaurze doprowadzia chopca do studiw
retorycznych. Homer, greka w ogle, nie przychodzi mu atwo, ale Wergiliusz i jego mdro
pochaniane s z wielkim zaangaowaniem. Otwarcie mwi Augustyn o swej kiekujcej
zmysowoci, zwaszcza w czasie studiw w wyszej szkole w Kartaginie (370-374).
Poznajemy pogask atmosfer metropolii, ycie studenckie, kka literackie,
przygody miosne. Tam znalaz Augustyn kochank, z ktr y dugo. Jej imi
nie jest nam znane, za to znamy imi syna, ktry przyszed na wiat z tego
zwizku: Adeodatus. W Kartaginie, przy lekturze Hortensjusza Cycerona,
Augustyn przeywa pierwszy wstrzs. Cho trwa to krtko, pojawia si potrzeba
Chrzecijastwo religi pastwow - poegnanie z pogaskim Rzymem 179
mocnego oparcia duchowego. Jednak niemiaa, prba z Kocioem i Bibli nie
udaa si, gdy Biblia nie odpowiadaa, jego wymaganiom literackim, a Koci
by nazbyt rygorystycznie instytucjonalny. Augustyn zwraca si ku
manicheizmowi, szuka nauki wyzwalajcej, drogi ku osobistemu zwizkowi z si
wysz. Jednak w gminie manichejczykw by tylko suchaczem, mg wic
nadal w caej peni uywa ycia. Po powrocie w rodzinne strony porni si z
matk. Nastpnie jedzie do Kartaginy i przez cae lata dziaa tam jako nauczyciel
(375-383). Cho krg przyjaci jest pocigajcy, pojawiaj si pierwsze rozterki. Przesdy
pogaskie budz wtpliwoci, manicheizm wywouje sprzeciw przez sw fantastyk, manichejski
biskup za okazuje si czowiekiem mwicym puste sowa.
W wielkim niepokoju opuszcza Augustyn Kartagin, nawet matk wprowadza w
bd co do wyjazdu. Nastpuje trudny rok w Rzymie, gdzie suchacz
manichejczykw przeksztaca si w filozofa ze szkoy sceptykw, ktra jest
cigle ywym nurtem filozofii akademickiej. Nauczyciel bez posady chwyta si
okazji, by ubiega si o oprnion katedr retoryki w Mediolanie. Wygasza
prbny wykad, przedstawia referencje i prefekt miasta Symmachus mianuje go
profesorem w Mediolanie. Nowo mianowany profesor skada w r. 384 wizyt
biskupowi Ambroemu, przypadkiem syszy jego kazanie i czuje, e alegoryczny
wykad Biblii przemawia do niego. Poza tym jest zajty, nawet jeli nie cakiem
usatysfakcjonowany, nauczaniem i mowami oficjalnymi, ktre z urzdu musi
wygasza. Przyjedaj przyjaciele z Afryki, take matka, ktra teraz jest gow
domu. Umiarkowanym jej sukcesem jest to, e udaje si jej unicestwi zwizek syna z kochank.
Narzeczestwo z dziewczyn z dobrej rodziny suy tylko karierze zawodowej, nie przynoszc
zwizku wewntrznego. Pojawia si dziwna myl o odsuniciu si od wiata i zaoeniu wraz z
filozofujcymi przyjacimi bractwa w celu wsplnego ycia. Jednak ten plan wieckiego zakonu
upada wskutek sprzeciwu ukochanych kobiet. W r. 386 Augustyn sucha kaza Ambroego, ktry
prowadzi wanie decydujc walk z arianami w swojej gminie. Gboko przeywa lektur pism
neoplatoskich i pism samego Plotym, ktre co prawda czyta w przekadzie Mariusza Wiktoryna.
Po dugim zamkniciu w krgu manicheizmu i jego dualistycznej koncepcji wiata Augustyn
przyjmuje neoplatonizm jako wyzwolenie. W neoplatonizmie jedno kosmosu opiera si na jednej
zasadzie, ktr jest czysty duch. Zo wiata rozumiane jest jako brak boskoci, przed czowiekiem
otwiera si droga do uduchowienia, a zo jawi si jako perwersja wolnej woli.
Po tym zwrocie ku filozofii dalsze przemiany nastpuj szybko po sobie.
Chrzecijaski prezbiter Symplicjan opowiada o nawrceniu Mariusza
Wiktoryna, ktry z neoplatoskiego filozofa sta si chrzecijaninem. Augustyn
rozpoczyna teraz lektur Biblii, listw Pawa i stawia sobie pytanie, czy to
posanie daje si pogodzi z nauk Plotyna. Jego niepokj ronie w czasie
odwiedzin Pontycjana, afrykaskiego krajana, oficera, ktry wraca z Trewiru do
Afryki. Mwi on o pustelniku Antonim i opowiada o nawrceniach
180 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku
spowodowanych przez opis ywota tego witego. Zbuntowany przeciw
samemu sobie, Augustyn wychodzi do ogrodu, gdzie ogarniaj go wszystkie
pokusy i namitnoci, by go ogupi. Wybucha paczem, syszy gos dziecka
mwicego: tolle lege (we i czytaj), chwyta wit ksig i natrafia na sowa
Pawa: Uczciwie postpujmy, tak jak w jasny dzie: bez ucztowa i pijatyk, bez
rozpusty i wyuzdania, bez ktni i zazdroci. Raczej przyobleczcie si w Pana
Jezusa Chrystusa i nie dogadzajcie zbytnio ciau, eby nie wzbudza w nim
podliwoci. Mimo e tyle razy objaniano t scen, nieatwo powiedzie, co
si naprawd stao, czy naprawd bawiy si tam dzieci. Przypuszczalnie
Augustyn nie chcia opowiedzie o cudzie, lecz symbolicznie odda przebieg
swego wewntrznego owiecenia. Jest pewne, e w owym momencie odnalaz
drog do samego siebie. Z matk, synem i uczniami udaje si teraz do majtku
swego towarzysza Werekundusa w Cassiciacum. Tu prowadzi dysputy
filozoficzne, ktre poniej opracuje i opublikuje w formie dialogu. Filozof, ktry
wnika w samego siebie, znajduje nowe rozumienie ideau ascetycznego, poszukiwana mdro jest
bowiem samym Bogiem, a jej dziaanie jest nie tylko innym myleniem, ale i porzdkiem duszy. Ta
filozofia miaa charakter moralny i religijny, nie bya sprzeciwem wobec wiary. I tak ju zostanie.
Augustyn rezygnuje z profesury, daje si ochrzci i otrzymuje ten sakrament od Ambroego w
przeddzie Wielkiejnocy 387 r.
Chocia niejedno w tym opowiadaniu, wypeniajcym dziewi pierwszych ksig Wyzna, moe
mie ksztat literacki, przeomowe punkty yciorysu s uchwytne historycznie. Lektura
Hortensjusza przyniosa pierwszy cios wymierzony w dziaalno wieck, a prba rozwizania
manichejskiego po wielu latach okazaa si niezadowalajca. Ambroy nie ingerowa tu osobicie,
jednak pod wpywem jego kaza zrodzia si myl, e egzegeza chrzecijaska moe obali
filozofi neoplatosk. Dalsz drog wskazay pisma Plotyna. Jednak ostateczny impuls wyszed
od w. Pawa: dopiero ten wstrzs otworzy uszy poszukujcego na gos wewntrzny, prowadzcy
do Sowa Boego. Jest to nawrcenie si chrzecijanina, ktry poprzez manicheizm i neoplatonizm
znalaz drog do samego siebie, a przez to do spotkania z Bogiem - teraz wiara przewodzi
rozumowi i dokonuje si ostatni krok ku wsplnocie kocielnej.
Obok tych Wyzna chrzecijaskiego filozofa postawi mona wiadectwo o
sobie samym poety Paulina z Noli, ktry w tym samym czasie, co Augustyn,
przyj ideay chrzecijaskie. W jego przypadku nie chodzi o zmaganie si z
filozofi antyczn, ale o poegnanie z piknym wiatem bogw i Muz,
dokonujce si w penym udrki konflikcie z ukochanym nauczycielem i
przyjacielem, Auzoniuszem. Paulin, ktry pochodzi z arystokratycznej rodziny
akwitaskiej, uczszcza w modoci do szkoy w Burdigali i tam zbliy si do
otoczonego powszechnym uznaniem nauczyciela. W wykadach Auzoniusza
prawie nie byo ladu wiary chrzecijaskiej, nauczanie pene byo za to
uroczystej retoryki i erudycyjnych gier sownych tradycyjnej poezji. Paulin sta
Chrzecijastwo religi pastwow - poegnanie z pogaskim Rzymem 181 si ulubionym
uczniem sawnego ma. Jednak pewnego dnia ogarna go monastyczna religijno, przyniesiona
ze Wschodu. Cho doszed by a do konsulatu, porzuci karier polityczn i od r. 389 mieszka
wraz z pochodzc z Hiszpanii on Terazj w swych hiszpaskich posiadociach. W owych
latach dojrcao w nim postanowienie porzucenie wiata. Oznaczao to nie tylko rezygnacj z
wielkich dbr, ale i porzucenie literackich zabaw z czasw studenckich, a tym samym oddalenie si
od uwielbianego mistrza. Zachoway si - a jest to rzadki i szczliwy zbieg okolicznoci w
literaturze antycznej - poetyckie listy, w ktrych przyjaciele daj wyraz wzajemnemu oddalaniu si
od siebie. Ta korespondencja jest nie tylko przejmujcym wiadectwem kryzysu wielkiej przyjani,
ale i dokumentem wewntrznego zwrotu modszego pokolenia ku wierze chrzecijaskiej i
chrzecijaskiej mioci. Sprbujmy pj za pewnymi wersetami z owych poetyckich wyzna.
Jak si zdaje, Auzoniusz rok po roku pisa do swego przyjaciela w Hiszpanii, ale Paulin dosta trzy
pierwsze listy razem, po trzech latach bez wiadomoci. Zachowa si do naszych czasw tylko
jeden z tych pierwszych daremnych listw Auzoniusza.4 Wprowadza on nas w samo sedno
zgryzot starego nauczyciela. Piszc mj ostatni list, mylaem, e moje skargi odmieni ci, a
agodne wymwki sprawi, i przemwisz. Ale ty pozostajesz niemy, jakby ci przysiga zamykaa
usta. Czy powstrzymuje ci wstyd przed starym przyjacielem, ktry ma prawa ojcowskie? A moe
boisz si zdrajcy albo surowego cenzora w swym otoczeniu? Jeli tak jest, to posu si sposobem,
ktry ustrzeg wielu tajemnic, jak wie gosi. Pisz mlekiem, a ja posypi pismo popioem i stanie
si widoczne:
Wiele mog ci wskaza sposobw ukrycia I tajne staroytnych odsoni jzyki, Jeli nie chcesz si
zdradzi, bojc si wymwek O nasz przyja; niech twa Tanakwil nic nie wie. O innych nie dbaj,
nie wstyd si do swego ojca Przemawia. Wychowawc i nauczycielem Byem ci, mnie
zawdziczasz pierwsze swe zaszczyty, Ja pierwszy wprowadziem ciebie midzy Muzy.* Gdy i ten
list pozosta bez odpowiedzi, Auzoniusz zdoby si na czwarty i przemwi w nim jeszcze
dobitniej.S Czwarty list przyniesie ci moje skargi i sprawi, e przemwisz. Skd to dugie, dumne
milczenie? Nawet wrg w czasie bitwy pozdrawia wroga. Skay i lasy, ki i strumienie, nic w
naturze nie jest nieme, zwierzta maj swoj mow, ludzi ciesz dwiki cymbaw i miedzianych
talerzy. A ty milczysz, jakby na twoich ustach spoczywaa piecz. Rozumiem wstyd: twoje dugie
zwlekanie przerodzio si w uchybienie. Ale kto ci zabrania * Przeoy Grzegorz urek, podobnie
jak nastpne cytaty z poetyckiej korespondencji midzy Auzoniuszem a Paulinem (Tanakwil -
dumna i ambitna ona Tarkwiniusza Starego, jednego z egendareych krlw rzymskich,
wywierajca znaczny wpyw na ma).
182 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku napisa mi krtkie pozdrowienie
albo poegnanie, powiedzie tak albo nie? Co do mnie, to nie mog milcze, gdy mio do
przyjaciela chce ulecie na wolno, nie moe znie jarzma i osania prawdy pochlebstwem.
Czyby, mj drogi Paulinie, zmieni si? Czy to Hiszpania i niepami naszego nieba ponosi
win? Kto jest tym bezbonikiem, ktry spowodowa twe tak dugie milczenie? Niechby on
zaniemwi, niechby nie sysza wicej sodkich dwikw, lecz niemy bdzi na pustkowiu!
Wysuchajcie, beockie Muzy, mojej proby I przywrcie poet latyskim Kamenom.
Dopiero teraz, po upywie niemal czterech lat od swego wyjazdu do Hiszpanii, Paulin odpowiedzia
duszym poematem, skomponowanym w rnych miarach wierszowych i obejmujcym 331
wersw. ~6 We wstpie, utrzymanym w dystychach, mwi o tym, e przez cztery lata nie otrzyma
adnego listu. Potem przyszed ten szczliwy dzie, ktry przynis jednoczenie trzy listy - s
one jednak sodkie i gorzkie zarazem. Paulin jest bardziej poruszony ojcowsk dobroci ni
cenzorsk surowoci. Na zarzuty odpowie niebawem w metrum heroicznym (przyjacielski dialog
odbywa si z pocztku w miarach jambicznych). Co ma znaczy - pyta - wzywanie Muz? Serca,
ktre nale do Chrystusa, nie chc Apollina ani Muz, to naley do przeszoci. Z caym
zdecydowaniem gosi poeta swe nawrcenie:
Teraz moc mn kieruje inna, wikszy Bg Innego wymaga ycia, da, by dunik zwrci
otrzymany dar I y dla Ojca ywota. W myl tych zasad -mwi dalej -poezja, filozofia i retoryka
s tylko czczymi sowami, bez znaczenia dla zbawienia i prawdy. Prawd i dobro czowiek winien
dostrzega jedynie w Chrystusie, ktry domaga si od nas wszystkiego: naszych myli i rozumu,
wiary i lektury, lku i mioci, i odda nam wszystko z nawizk. Jeli yj t wiar, nie~jestem
niezbony, zbono bowiem jest wanie oznak chrzecijanina. Tobie zawdziczam, e mog
osign t pobono, tobie, ktry otworzye mi drog do jzyka i wyksztacenia, do urzdw i
sawy, tobie, mojemu patronowi, nauczycielowi i ojcu.
Wybacz przyjacielowi, e o lepsze dba; Raduj si: yj, jak pragn.
Teraz nastpuje zasadnicza cz utworu, w heksametrach, zawierajca
usprawiedliwienie przed ukochanym nauczycielem. Na prno wzywa on
wychowanka do powrotu na ono Muz. Bez Boga bowiem, odpowiada Paulin,
Chrzecijastwo religi pastwow - poegnanie z pogaskim Rzymem 183 Muzy s niczym. Bg
jest Panem wszechrzeczy, poprzez Chrystusa rzdzi wiatem. To on przemieni mj umys, tak e
nie jestem tym, kim byem kiedy. Nowy mj duch, nie mj duch: nie by on mj kiedy, Teraz
jest mj za spraw Boga; jeli moje Czyny i myli uzna za godne swej suby, Tobie nalena
wdziczno, tobie chwaa, ktry Dae mi to, co Chrystus sobie upodoba. W ten sposb Paulin
take jako chrzecijanin przyznaje si do Auzoniusza. Szczegowo przedstawia swoj duchow
przemian, nawrcenie, ktre prowadzi od czczych spraw wiata do spraw wiecznych. Zastrzega
si przeciw zarzutowi, e jest to dzieem jego ony: nie jest ona Tanakwil, lecz Lukrecj. Odrzuca
twierdzenie, e zapomnia o ojczynie, i z naciskiem przeciwstawia si pogldowi, e w dzikiej
Hiszpanii sta si dzikusem, gdy kraj ten jest przecie uroczy i obfitujcy w miasta. Przecie sam
Auzoniusz mieszka na wsi, poza Burdigal, z dala od Rzymu, cho by konsulem. W miar
zbliania si ku kocowi ton staje si coraz bardziej kategoryczny, Paulin porzuca niestosowne
arty i jeszcze raz podkrela powag nawrcenia oraz pewno zbawienia dziki yciu zgodnemu z
nakazami Chrystusa. Na kocu z trwog kreli obraz ponownego przyjcia Chrystusa i Sdu
Ostatecznego i utwierdza si w dajcej poczucie bezpieczestwa wierze w ycie wieczne. Ostatnie
wersy brzmi:
Pochwalasz to - wspania ciesz si m nadziej, Nie - pozwl, e mi starczy pochwaa Chrystusa.
Doprawdy gorzka piguka dla sawnego ma z Burdigali, ktry czuje zbliajcy
si kres ycia i tak tsknie wyglda znaku przyjani! Jednak Auzoniusz znajduje
prawdziwie poetyck odpowied. Paulinie, zrzucamy jarzmo przyjani, ktre tak
lekko nioso si razem. Ani obmowa, ani skargi, ani gniew, ani b~dy, ani
podejrzenia nie zamay tego rozkosznego jarzma, ktre ojcowie nasi nosili a do
koca i przekazywali swym dziedzicom. Trwao ono, pki wierno lekkimi
czynia wzajemne obowizki. Ale teraz, Paulinie, zrzucamy je i jest to wycznie
twoja wina. Ja sam bowiem chciabym nadal pochyla si pod tym jarzmem. To
nieatwo, gdy cay ciar spada na jednego. Ale zachowuj przyjacielsk
wierno, a niosce ulg wspomnienia zwrc mi towarzysza, ktry odszed. O,
niezbony, jak rado zabrano ludowi, jak nadziej szlachetnym! Nasze
imiona zestawiano z przykadami wielkich przyjani z dawnych czasw, bylimy
podziwiani, tym bardziej e dzieli nas taka rnica wieku. Najwidoczniej
wypowiedzielimy jakie sowo pene pychy i rzucilimy wyzwanie mciwej
bogini Nemezis, ktra oby zwrcia si raczej przeciw Persom i Arabom! Paulin i
Auzoniusz, mowie, ktrzy nosili wit purpur Kwiryna,
184 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w 1V wieku szaty zociste, nie powinni pada
ofiar przeladowa obcej bogini. Ale wrmy do naszych spraw. To brzeg Tagu obdarzy mnie
boleci, dziel nas Pireneje i rozlege krainy midzy Emerit a Garonn. Twoim domem jest teraz
Caesarea Augusta, niedaleko Tarragony nad Morzem Tyrreskim, ja za przebywam z dala od
Burdigali, w moich dobrach w Nowerii. Dobrze tu, ale bez ciebie kada pora roku traci urok.
Ukochany przyjacielu, czy przyznajesz si do winy? Co do mnie, trwam w wiernoci, zachowuj
podziw dla Paulina z dawniejszych czasw. Ale czemu tak smutna pie mi si ukada, Dlaczego
duch si wzbrania przed lepsz nadziej? Precz strachy! Niewzruszona ma ufno: jeeli Bg
Ojciec i Syn Boy sucha prb pobonych, Zaprawd moesz wrci dziki mej modlitwie...
Obym nie musia sysze, e dom starego Paulina zosta zniszczony i spldrowany, jego krlewskie
woci rozszarpane, a on sam, bezdomny, bdzi po Hiszpanii. O, powr, moja dumo, moja trosko,
pki jeste mody, a ja mam jeszcze si na staro. Kiedy usysz wiadomo: oto powraca twj
Paulin!
.. ju przybywa
Do ssiednich dbr brata, ju pynie w d rzeki, Ju go mona zobaczy, ju
okrt zawraca,
A on na ld wstpuje odwitnego portu,
Nie patrzy tumu, ktry wybieg mu naprzeciw,
I wasny dom minwszy, do drzwi puka twoich. Wierz w to czy kochajc tylko sobie roj?
Jest to w ogle ostatni zachowany wiersz Auzoniusza - zawieraj cy moe wicej prawdziwego
uczucia ni wszystkie pozostae jego wiersze razem wzite, jak powiedzia kiedy F. Leo. W
gbokim zatroskaniu skada ca win na krnbrnego modego przyjaciela i zapewnia o wasnej
wiernoci. Zarzuca Paulinowi, e zawid oczekiwania ludu, e chce zniszczy obraz ich przyjani,
ktra staa si ju powszechnie znanym przykadem: byaby to impietas (niezbono,
niegodziwo) wobec wspobywateli i przodkw. To on, Paulin, ponosi za to win. Zgodnie z
pogaskim sposobem mylenia Auzoniusz wyraa obaw, e obaj przez hybris, pych, rzucili
wyzwanie mciwej bogini. Potem oddaje si dugim wynurzeniom zranionego serca, mwi o
dzielcych ich dalekich krajach, pociesza si obrazem Paulina z dawnych czasw. Targaj nim
sprzeczne uczucia, dopuszcza myl o tym, e Nemezis unicestwi t przyja.
Jednak ledwie to powiedzia, przychodzi do siebie i wzywajc w modlitwie Ojca i
Syna - co za upokorzenie dla czciciela Muz! - zblia si do zagroonego
przyjaciela. Myl 0 odzyskaniu utraconego druha pociga jednak za sob
przestrog dla Paulina, e
Chrzecijastwo religi pastwow - poeranie z pogaskim Rzymem 1R5 grozi mu utrata jego
hiszpaskich dbr: jest to przestroga przed wstpieniem na drog ycia monastycznego. Jeszcze
raz, na kocu, odzywa si tsknota.
Auzoniusz wierzy w przetrwanie przyjani i zatraca si -nader poetycznie -w wizji
powracajcego przyjaciela.
Zachowaa si odpowied Paulina.s Nie przynosi ona obietnicy powrotu, ale
opiera zwizek na nowej podstawie. Najpierw Paulin zajmuje si zawartymi w
listach Auzoniusza zarzutami dugiego milczenia, ycia na uboczu, zaniedbania
przyjani, strachu przed on. Prosi usilnie, aby ich zaprzesta, i zapewnia o tym,
jak bardzo, przedtem i obecnie, stara si zachowa oddanie i wierno. W wyrazie twarzy i
postawie, podkrela, zawsze znajdowaem u ciebie dobro i nigdy nie daem dobrotliwemu ojcu
powodu do podejrze. Podobnie czci ci mj dom i czci ci nadal - jednakowo ci kochamy, tak
jak jednomylnie wielbimy Chrystusa. Po tym podniosym wyznaniu przyjani Paulin czciowo
odwzajemnia si zarzutami. Pyta, c to za nieaska spada na niego, jaka zoliwa potwarz zadaa
rany, i zdecydowanie owiadcza, e bdc uczciwym i szczerym, nie zniesie adnych faszywych
oskare. Na zarzut, e zrzuci jarzmo, odpowiada, e w uczonych studiach zbyt by nierwny
nauczycielowi, by z nim tworzy jeden zaprzg. Ale w przyj ani, ktra opiera si na rwnoci w
miowaniu i w byciu kochanym, stoi obok niego:
Tego jarzma nie zdjy mi z karku ze plotki, Nie zdjo oddalenie dugie, i nie zdejmie, Choby
dzieli nas cay wiat i czas najduszy. W duszy si nie rozstan z tob nigdy; prdzej ycie ujdzie
mi zciaa ni twj obraz z serca. Ta myl o mioci przyjaci nie poddajcej si rozce powtarza
si w kocowych jambach i w ostatecznej deklaracji wiary. Ponad przestrzeni i czasem dostrzega
Paulin obecno przyjaciela. Nawet gdy zganie ycie cielesne, on zachowa sw mio:
Albowiem duch po mierci caaa dalej trwa, Wszak jest niebieskiego rodu, I wiernie zachowuje, co
myla i czu, Tak jak zachowuje ycie;
Niepami jest tak samo obca mu jak zgon: yje i pamita wiecznie.
Wkrtce po tym kocowym pozdrowieniu skierowanym do Auzoniusza Paulin
przyj wicenia kapaskie i uczyni wielki krok ku yciu ascetycznemu. Wraz z
Terazj uda si do Noli, gdzie znajdowa si grb czczonego przeze
mczennika Feliksa, zbudowa tam okaza bazylik, ktra
186 Monarchia, Koci chrzecijaski i elita wadzy w IV wieku moga przyj wielu
pielgrzymw, a dla siebie zbudowa wspaniae mieszkanie przy hospicjum, ktre ju wczeniej
wznis dla chorych i biednych. Mieszka w tym domowym klasztorze, gdy imperium wstrzsali
Goci i Wandalowie-yjc modlitw, opiek nad chorymi i sprawowaniem urzdu biskupiego, ktry
wkrtce obj. Pisa ody na doroczne uroczystoci czczonego przez siebie witego.
Korespondowa z osobistociami z caego wiata rdziemno-morskiego. Mnic bez cienia
fanatyzmu, wyksztacony asceta, ktry porzuci wiat, nie gardzc nim.
CZ TRZECIA
RZYMSKI ZACHD W V WIEKU I MODE LUDY
Rozdzia pierwszy
CESARSTWO RZYMSKIE NA ZACHODZIE I wDRwI~A LundW - SPOECZESTWO,
GOSPODARKA I PRAWO B yo zdumiewajcym osigniciem cesarzy od Dioklecjana do
Teodozjusza to, e w nowej sytuacji wiatowej utrzymano jedno cesarstwa. Znakomity system
obronny dugo spenia swe zadanie. Na granicach stacjonoway osiade tam niekiedy jednostki
limitanei pod dowdztwem komendantw pogranicznych (duces). Na tyach poszczeglnych
odcinkw frontu byy rozmieszczone odwody comitatenses, zorganizowane w legiony i auxilia,
dowodzone przez komendantw piechoty i kawalerii. W otoczeniu cesarza znajdoway si strae
paacowe ( scholae). Pod tytuem Notitia dignitatum zachowa si przeznaczony do uytku
subowego wykaz wszystkich wojskowych i cywilnych urzdnikw imperium. Tekst ten,
stanowicy szczeglnie cenne rdo do dziejw wojsko-woci oraz administracji dworskiej i
pastwowej, jest od dawnaprzedmiotem wnikliwych bada, zwaszcza od czasu wydania tekstu
przez O. Seecka. Na podstawie ustale F. Lota oraz szczeglnie precyzyjnych wnioskw A. H. M.
Jonesa mona stwierdzi, e Notitia zostaa napisana dla szefa administracji zachodniej czci
cesarstwa zaraz po r. 395, jednak poszczeglne dane o urzdach i wojskach byy poddawane
rewizji w nastpnych latach. Jeli chodzi o Wschd, wykaz odzwierciedla stan rzeczy niewiele
pniejszy od r. 395. Natomiast dane o zachodniej czci ~ imperium byy a po rok okoo 425
wielokrotnie aktualizowane, cho nie udao si unikn luk i niezgodnoci. Z pewnymi
zastrzeeniami mona czn liczb limitanei i comitatenses ocenia na okoo 352 000 onierzy na
Wschodzie i okoo 248 000 na Zachodzie, do czego i na Wschodzie, i na Zachodzie dochodziy
liczce kilka tysicy ludzi scholae.
Jeli zestawi ogln liczb si zbrojnych z danymi o dziesiciu tysicach
wojownikw
190 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy wizygockich, powiadczonymi w okresie ich inwazji
na tereny cesarstwa, to wida ogromn przewag pastwa rzymskiego nad potencjalnymi
napastnikami. Jednake wanie w tym przypadku liczby s mylce. Dane z wykazu sucego
przede wszystkim administracji finansowej nie s wystarczajcym wiadectwem rzeczywistej siy
jednostek. Naley te pamita, e oddziay graniczne byy przywizane do miejsca stacjonowania,
a rwnie rezerwy comitatenses z biegiem czasu wiele straciy z pierwotnej ruchliwoci. Dlatego
ju pod koniec IV wieku trudno byo uruchomi znaczniejsz ami dla wykonania okrelonych
dziaa, czy to natury defensywnej, czy ofensywnej. Dochodzi do tego fakt, odnoszcy si do
caego imperium, e nieatwo byo o uzupenienia. Poniewa ludno miejska waciwie staa si
nieprzydatna do suby wojskowej, rekrutw brano przewanie spord kolonw, ale w majtkach
ziemskich czsto brakowao siy roboczej i dlatego wacicielom pozwalano zastpowa
dostarczanie rekrutw wiadczeniami pieninymi. Za te pienidze najmowano nastpnie licznych
onierzy spoza granic pastwa - barbarzycw. Od czasw Konstantyna, a szczeglnie za
Teodozjusza cae oddziay armii polowej skaday si z Germanw: Frankw, Alamanw, Sasw,
Gotw i czonkw innych plemion. Ponadto zacigano cudzoziemcw osiadych na terenach
imperium, a take onierzy dostarczanych przez ssiednich wadcw na mocy ukadw. Niekiedy
syszymy, e Germanie zamieszkujcy poza granicami odmawiali suby pod znakami rzymskimi.
Na przykad Atanaryk podaje, e musia przysic swojemu ojcu, i nie wejdzie na ziemi rzymsk.
Na og jednak wrd ssiednich ludw istnia prawdziwy pd do suby u Rzymian. Niektrzy
spord tych ochotnikw zgaszali si jedynie na okrelon liczb lat, otrzymywali od czasu do
czasu urlop na wyjazd do ojczyzny, a po upywie okresu suby mogli wrci do swego plemienia.
Niekiedy czyniono wobec cudzoziemcw jeszcze wiksze ustpstwa, na przykad w czasach
Teodozjusza, ktry pozwoli ochotnikom germaskim sucym w wojsku wraca w kadej chwili,
jeli dostarczyli zastpc. Wielu spord tych Germanw osigno stopnie oficerskie, w
przekazach widniej gerniaskie imiona, a i pod rzymskimi czsto kryj si cudzoziemcy; na
przykad Sylwanus, ktrego armia nadreska ogosia cesarzem w r. 355, by Frankiem.
Nie wiemy, czy u tych cudzoziemcw, ktrzy suyli Rzymowi i musieli
regularnie walczy przeciwko Germanom, czsto wasnym wspplemiecom,
istniay wewntrzne konflikty racjonalne bd emocjonalne. Autorzy antyczni
czasami przekazuj zarzut dokonania albo planowania zdrady. Ale w ich
wypowiedziach dochodzi do gosu powszechne przekonanie, e Germanie maj
pewnego rodzaju poczucie wsplnej przynalenoci narodowej i e wszyscy
barbarzycy s nielojalni - stare, szeroko rozpowszechnione przesdy moli
ksikowych. Jest faktem, e od poowy IV wieku cudzoziemcy obejmowali
najwysze stanowiska dowdcze. Wielu germaskich dowdcw z
powiceniem walczyo za spraw rzymsk i zdobyo rwnie powane wpywy
polityczne, czy to przez swoje rady oglnostrategiczne, czy to przez decydujcy
gos przy
Cesarstwo rzymskie na Zachodzie i wdrwka ludw 191 powoywaniu cesarzy. Znana jest nam
historyczna rola, jak odegrali niektrzy Frankowie, jak Merobaudes za Gracjana, Bauto za
Walentyniana II czy Arbogast za Eugeniusza. Niektrzy z tych generaw zostali nawet
zaszczyceni zwizkami maeskimi z kobietami nalecymi do domu cesarskiego. Wprawdzie
ustawa Walentyniana I grozia kar mierci za conubium midzy Rzymianami a barbarzycami, ~
ale czyniono wyjtki dla cesarzy i ksit germaskich. Tak wic Eudoksja, crka Bautona, wysza
za Arkadiusza, a Wandal Stylichon, ktry wywiadczy tak wielkie usugi Teodozjuszowi, zosta
przeze nagrodzony rk Sereny, siostrzenicy i adoptowanej crki cesarza. W ten sposb
osignity zosta szczyt kariery Germanw w subie cesarskiej - zaraz po Teodozjuszu zacz si
powany kryzys.
Nastpstwo po Teodozjuszu przynosi cezur w ustroju i administracji cesarstwa. Zgodnie z czysto
dynastycznym punktem widzenia cesarz powoa do wadzy swoich synw - w chwili mierci ojca
(395) Arkadiusz mia lat 18, a Honoriusz dopiero 11. Niezdolni, a i niezbyt chtni do zaj
pastwowych, zupenie wyrzekli si sprawowania naczelnego dowdztwa armii. Na Wschodzie
trzeba byo prawie dwustu lat, by cesarz znw wystpi na czele armii. Wsprzdy dwch
wadcw pocigay za sob ustanowienie dwch cakowicie oddzielnych okrgw wojskowych,
przy czym Arkadiusz obj cay Wschd, Honoriusz za prefektury Galii i Italii oraz obszar
Bakanw. To rozdwojenie wadzy cesarskiej nie byo tym samym co czsto spotykane wczeniej
rzdy kolegialne, prowadzio ono bowiem do utworzenie dwch niezalenych czci pastwa
(partes imperii).
Odtd istnia rzd w Konstantynopolu i rzd w Mediolanie. Ministrowie i
doradcy, ktrzy kierowali dziaaniami sabych wadcw, niemao przyczynili si
do pogbienia podziau. Na Zachodzie u steru rzdw przez dugie lata sta
Stylichon, naczelny wdz obu rodzajw broni i generalissimus caej armii, na
Wschodzie za znaczne wpywy zdobyli w krtkich odstpach czasu prefekt
pretorium, wielki szambelan, nastpnie cesarzowa Eudoksja. Nie tak podwojenie
godnoci cesarskiej, jak nadmiar rzdzcych stworzy sta rywalizacj i utrudni
porozumienie wadz w sprawach dotyczcych caoci pastwa. S oznaki, e
Stylichon wielokrotnie ubiega si o kontrol nad caym imperium, raczej na
zasadzie kontynuacji polityki teodozjaskiej ni z osobistej dzy wadzy, jednak
rzdzcy Wschodem skutecznie mu si oparli. W obu stolicach nastpowao
dalsze ksztatowanie si dworu, cesarze, ktrzy utracili wadz polityczn, stali
si imponujcymi figurami paacowymi, ceremonia i protok nabray cech witoci. Wysocy
dostojnicy, skadajc przysig, kadli palec na gowie cesarza. Jowiusz, prefekt Italii za
Honoriusza, pozwoli sobie nawet na twierdzenie, e przysiga zoona na Boga moe w przypadku
zamania znale u Boga przebaczenie, natomiast nie dotyczy to przysigi zoonej na gow
cesarza. Jednak te formy dworskiej dewocji nie przeszkadzay monym w snuciu intryg przeciwko
cesarzowi.
192 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy
Nawet oba senaty, zachodni i wschodni, wcignito w ten antagonizm. Te parlamenty arystokracji
cesarstwa w Rzymie i Konstantynopolu miay struktur hierarchiczn. Do najniszej klasy,
clarissimi, naleeli pomniejsi namiestnicy, trybunowie wojskowi i liczni urzdnicy, ktrych
uhoronowano wyniesieniem do godnoci senatorskiej; po nich nastpowali spectabiles, tzn. przede
wszystkim namiestnicy wyszej rangi i kierownicy kancelarii dworskich; wreszcie illustres,
najwysi dostojnicy, tacy jak prefekci, dowdcy armii i byli konsulowie. Poniewa stan senatorski
w obu czciach cesarstwa stanowi najwysz warstw spoeczestwa, rwnie w tych
arystokratycznych izbach uwidoczni si podzia na Zachd i Wschd. Arystokracja zachodnia,
nawet jeli pochodzia z odlegych prowincji, kultywowaa aciski sposb ycia i tradycje, jej
postawa duchowa bya pragmatyczna i procywilizacyjna. Na Wschodzie w obrbie stanu
senatorskiego znaleli si obywatele dawnych miast greckich i przodujca warstwa obszarw
kultury helleskiej Azji Mniejszej, Syrii i Egiptu. Panowa tu jzyk grecki i grecka kultura.
Przywdcy byli wiadomi swej przewagi nad Zachodem w dziedzinie wiedzy naukowej i talentw
filozoficznych. Wraz z rozwojem chrzecijastwa rnica w tradycjach kulturowych, jak rwnie
w charakterze etnicznym na Wschodzie i na Zachodzie imperium staa si wyranie widoczna. Tak
wic obie czci cesarstwa, ktre oderway si od siebie, stanowiy teraz, tak jak i ich
przedstawiciele, dwa duchowo odmienne wiaty:
Bizancjum i Rzym, Hellad i Hesperi.
W sytuacji, ktra powstaa po mierci Teodozjusza, konflikt midzy wadzami na Wschodzie i na
Zachodzie znalaz wyraz przede wszystkim w stosunku do Germanw w subie rzymskiej. Krgi
miejskie i arystokracja senatorska wielekro podnosiy zarzuty przeciwko germaskim
przybyszom. Brao si to bd z zazdroci wobec cudzoziemcw, strojcej si w szaty rzymskiego
patriotyzmu, bd te z niejasnego przeczucia konsekwencji polityki progermaskiej. Nie moga
wystarczy pociecha, e barbarzycy na rozkaz Rzymu walcz przeciwko barbarzycom i w
rezultacie wiat barbarzyski ponosi uszczerbek. W Konstantynopolu doszed do gosu ostry
antygermanizm. Znakomitym przedstawicielem tej postawy by Synezjusz z Cyreny, czowiek,
ktry w swym yciu i w swych pismach retoryczno-filozoficznych, hymnach i listach reprezentuje
greck elit owych czasw. Urodzony okoo r.~370, modo spdzi na arystokratycznych
rozrywkach i studiach filozoficznych, a chrzecijastwo przyj w formie neoplatoskiej. W r. 399
zosta wysany przez swe miasto jako pose do Konstantynopola i spdzi tam trzy lata. Okoo r.
410 lud miasta Ptolemais wybra go na biskupa, co wynioso go do godnoci metropolity prowincji
Cyrenajki. Na tym duchownym urzdzie okaza si aktywnym rzdc miasta i dalekowzrocznym
obserwatorem swoich czasw.
W czasie pobytu w Konstantynopolu w r. 400 Synezjusz wygosi na dworze
wspania mow o wadzy cesarskiej. Biorc za punkt wyjcia filozoficzny
wizerunek wadcy, przedstawia odbiegajc d ideau rzeczywisto i gani
Cesarstwo rzymskie na Zachodzie i wdrwka ludw 193 cesarzy za to, e otoczeni przepychem
zamykaj si w paacu: Ze strachu przebywacie w swych komnatach, by ludzie nie odkryli, e wy
te jestecie ludmi! Nastpnie da, by cesarze uwolnili si od sztywnego ceremoniau i od kliki
dworskiej, by ukazywali si publicznie, by brali udzia w wiczeniach wojskowych wraz z
onierzami i wyruszali na wojn - tak jak w czasach przodkw. Po czym przechodzi do Gotw.
Mwi, e nie s godni zaufania, wrcz niebezpieczni w polu i w radzie, groni rwnie dla
poszczeglnych rodzin, u ktrych su. Gotw naley usun z wojska, a do obrony ojczyzny
powoywa tylko Rzymian, zgodnie z zasad, e obywatele musz zwycia wasnymi rkami.
Barbarzycy urodzeni s do niewoli; to wstyd, e ci w skry odziani Scytowie - nazwa ta oznacza
tutaj wanie Gotw - s wodzami armii; precz z tymi jasnogowymi z wanych stanowisk
publicznych! W przeciwiestwie do wczeniejszych mwcw, ktrzy chwalili cesarza Teodozjusza
za jego progock polityk, Synezjusz twierdzi, e przydzielenie Gotom ziemi byo bdem: naley
wzi ich w poddastwo, aby uprawiali ziemi dla Rzymian, jak to Sparta uczynia z
Meseczykami. Tak wypowiada si Hellen, ktry wynis ze studiw literackich postaw
obywatelsk waciw okresowi klasycznemu i wysuwa radykalne dania wobec teraniejszoci -
co prawda bez najmniejszej wzmianki o tym, jak idea armii obywatelskiej miaby by realizowany
w zmienionych warunkach.
Napa mwcy na barbarzycw rzucia iskr na bardzo rozpowszechnione nastroje. Jak gboko
sigaa nienawi ludnoci miejskiej do Gotw, pokazuje los wizygockiego wodza Gainasa.
Stacjonowa on wwczas ze swymi onierzami w Konstantynopolu, da stolicy odczu sw wadz
i wplta si w intrygi dworskie. Na prno biskup Jan Chryzostom prbowa zagodzi napicie
midzy mieszkacami miasta a cudzoziemskimi onierzami, ktrzy budzili wrogo take jako
arianie. W porywie szalestwa tumu Goci ju. po opuszczeniu miasta zostali napadnici i wybici.
Oficer imieniem Frawita, rwnie Got, otrzyma rozkaz zabicia uciekajcego Gainasa, ale w kocu
obaj cudzoziemscy dowdcy padli ofiar pogromu. Niezalenie od tego, ile w tych wydarzeniach
byo z dzikiego tumultu ludowego, a ile z zakulisowej polityki dworu, nie ma wtpliwoci, e na
Wschodzie powoywano si na tradycje rzymskoci. Dawao to solidne uzasadnienie temu, e
wadcy Wschodu nazywali si obecnie Rhomaioi, a Konstantynopol by powszechnie zwany
nowym Rzymem.
Tymczasem na Zachodzie Flawiusz Stylichon zrcznie podtrzymywa
progermask polityk Teodozjusza. Ten Wandal mia wprawdzie przeciwnikw
w senacie rzymskim, ale jako zrczny taktyk znalaz wsplny jzyk rwnie z
arystokracj, chronic pogastwo i zapewniajc wacicielom ziemskim
zwolnienia od podatkw. Wyjciem naprzeciw rzymskiemu nacjonalizmowi byo
take to, e Honoriusz wystpi przeciw szerzcej si modzie germaskiej i
zakaza kolorowych kurtek bez rkaww, szerokich spodni i dugich wosw.
l3 - Upadek Rzymu
194 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy
Jednak w wojsku Germanie zachowywali siln pozycj. Stylichonowi, energicznemu, zdolnemu
wodzowi, udao si osign jeszcze niejedno zwycistwo w walce przeciw ludom germaskim,
wdzierajcym si do imperium.
Dziki temu zachowa zaufanie dworu. W r. 398 Honoriusz polubi Mari, jego
crk, a pniej, po jej mierci, poj za on jej modsz siostr, Termancj. Ale
w tym wanie czasie (408) na potnego Germanina spada katastrofa. Obce ludy, ktre
przeamay front reski, wywoay tak powane niepokoje w prowincjach, e zachwiao to
autorytetem wodza. Mimo to po mierci Arkadiusza otrzyma on od Honoriusza zadanie udania si
na Wschd i objcia opieki prawnej nad modym synem zmarego cesarza, Teodozjuszem II.
Jednak w tym momencie, w ktrym mg mie nadziej na zdobycie wadzy w caoci imperium,
wybucha narastajca niech do cudzoziemca. Wskutek intryg osobistych przeciwnikw Stylichon
utraci zaufanie cesarza, a take poparcie w wojsku. Zosta uwiziony i city.
Ale nawet ten tragiczny koniec Wandala nie pocign za sob cakowitej zmiany w polityce wobec
Germanw na zachodnim dworze, tyle e przez p wieku nie powierzano urzdu naczelnego
wodza oficerom germaskim. Jako swego rodzaju nastpcy Stylichona obejmuj wic naczelne
dowdztwo armii i pozycj wpywowych doradcw cesarza rzymscy arystokraci. Najpierw by to
Konstancjusz, ktry u szczytu kariery polubi w r. 417 Gall Placydi, cesarsk siostr. Syn
zrodzony z tego maestwa zosta w r. 425 na trzy dziesiciolecia cesarzem Zachodu jako
Walentynian III. Jednak dowdztwo wojskowe i rzeczywiste kierownictwo spraw pastwa naleao
w brzemiennych w skutki dziejowe latach 434-454 do Aecjusza. Ale i ci rzymscy przywdcy
utrzymali dawny zwyczaj uzupeniania armii przez zacig Germanw i innych cudzoziemcw i z
wielk zrcznoci potrafili posya w bj przeciwko sobie ludy germaskie przebywajce na
obszarze imperium. W dugich zmaganiach midzy imperium a wrogim wiatem zewntrznym,
midzy wiatem antycznym a nowymi ludami, inicjatywa wkrtce po mierci Teodozjusza przesza
w rce zwartych germaskich zwizkw plemiennych, czy to znajdujcych si poza granicami
imperium, czy to takich; ktre weszy ju na jego ziemie. Rzymianie poczuli teraz w caej peni
ywioow si naporu i dz wolnoci tych ludw. Obejmujc jednym spojrzeniem przenikanie
wsplnot germaskich w obrb cesarstwa a d~ poowy stulecia, nie bdziemy interesowa si
poszczeglnymi kwestiami prowadzenia wojen czy polityki, ale oglnymi aspektami germaskiej
aktywnoci i rzymskiej reakcji. Na pierwszym planie uwzgldniamy Cesarstwo Zachodnie, ktre
stao si prawie wycznym celem atakw germaskich. To, e Cesarstwo Wschodnie mogo si w
zasadzie uchroni od Germanw, wynikao z bardzo rnych powodw. Przede wszystkim
pooenie geograficzne punktu wyjciowego agresji doprowadzio do tego, e napr przybyszw ze
wschodniej Europy kierowa si nad Dunaj i Ren.
Rwnie dyplomacji Konstantynopola wielokrotnie udawao si skierowa ku
Cesarstwo rzymskie na Zachodzie i wdrwka ludw 195
Zachodowi wdrujce ludy, ktre wkroczyy do Tracji. Decydujce jednak byo to, e Cesarstwo
Wschodnie pozostao politycznie, wojskowo i gospodarczo nie naruszone. Jego stolica,
Konstantynopol, twierdza panujca nad morzem, bya nie do zdobycia, a rzd na Wschodzie
potrafi dostosowa administracj prowincji do nowej sytuacji i tak kierowa polityk finansow,
by unikn dewaluacji pienidza. Miasta Azji Mniejszej i Syrii zachowyway swe bogactwo dziki
dziaalnoci produkcyjnej i oywionemu handlowi. Nic dziwnego, e wadcy z Konstantynopola,
majc takie sukcesy w odpieraniu obcych ludw, nabrali przekonania, e to wanie oni po
zaamaniu si staroytnego Rzymu reprezentuj wobec wiata posannictwo rzymskie. Co do
ludw germaskich, to z pierwszych dziesicioleci inwazji mamy liczne wiadomoci w antycznych
dzieach historycznych i kronikach, w poezji i listach, w kazaniach i ywotach witych. W.
Capelle i P. Courcelle zrekonstruowali t literack histori wdrwek germaskich. Ale owe
wiadectwa przewanie przynosz wypowiedzi z rzymskiej strony wydarze. Syszymy wiele o
cierpieniach ludnoci imperium, o gwatach barbarzycw, opisanych czsto za pomoc dawnych
stereotypw literatury antycznej, o niedoli uciekinierw, przybyych z Italii, Galii i Hiszpanii do
Afryki i na Wschd. Dowiadujemy si niejednego na temat wojsk rzymskich, mocno
przemieszanych z elementami germaskimi, uzyskujemy informacje na temat prawdziwych czy
rzekomych zdrad, jakich dopuszczali si poszczeglni oficerowie, ale i obywatele oblonych
miast. Mwi si o tym, jak biskupi organizowali opr przeciw obcym, a chrzecijaskie budowle
kocielne staway si miejscami schronienia. U chrzecijaskich autorw realistyczn obserwacj
obcych zdobywcw zastpuje czstokro nadmiar wiary w opiek Bo, we wstawiennictwo
witych i cuda pobonych mnichw. Nawet dowdcy wojskowi niekiedy zdawali si na cud, jak
w wdz Jakub, ktrego dewocj wobec witych poeta Klaudian wymiewa w jednym z
epigramw.
Tak wic zdarza si, e w odniesieniu do strony germaskiej nie mamy jasnej
odpowiedzi nawet na najwaniejsze pytania. Dane o liczebnoci ludw s czsto
wzite z fantazji. Nowoczesna krytyka dosza do wniosku, e druyny
germaskie znacznie ustpoway liczebnoci armiom rzymskim i e liczebno
obcych plemion, ktre przedostay si na ziemi rzymsk, bya bardzo niewielka
w porwnaniu z ludnoci imperium. Wiadomoci o uzbrojeniu take s
wtpliwe. W tej mierze badania archeologiczne grobw i zoonej w nich broni
za pomoc nowych metod (E. Salin i inni) wskazuj, e uzbrojenie germaskie
byo lepsze od rzymskiego. Wydaje si, e znakomita technika wyrobu broni
zaczepnej - wczni i miecza, oszczepu i toporka do rzucania - wie si ze
rodkowoeuropejsk metalurgi celtyck. Co do wdrwki ludw, to aden
autor nie opisuje szlakw Germanw, aden relief nie pokazuje sznurw wozw i
taborw. Niepene s dane na temat celw agresorw. Czsto wspominana jest
ich dza upu, ale wiemy, e Germanie nie byli nomadami, lecz zmuszonymi do
196 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy wdrwki rolnikami. Szukali zaopatrzenia, trzymali
si magazynw pastwowych i musieli i dalej, gdy zapasy zostay skonsumowane. Wkrtce
powstawaa potrzeba objcia ziemi na stae. Czsto rwnie nie jest znana polityka ksit
germaskich. Wielu walczyo ze wszystkich si o to, by uzyska jaki wysoki urzd w cesarstwie.
Jednak sami nie sigali po godno cesarsk. Krl Ataulf u szczytu powodzenia, gdy poj za on
siostr cesarza, uczyni uzurpatorem nie samego siebie, lecz jakiego Rzymianina pozbawionego
znaczenia. W pewnym momencie, ktrego czsto nie umiemy uchwyci, pojawia si u
poszczeglnych ksit myl o zdobyciu dla ich ludw, przebywajcych na obszarze imperium,
penej niezalenoci.
Ale pytania, ktre chcielibymy postawi, sigaj dalej: jak odbyway si kontakty przybyszw z
cesarzem i jego urzdnikami, z ludnoci miejsk i wiejsk, czy byli tumacze? Rzadko syszymy o
Rzymianach i Germanach, ktrzy wadali oboma jzykami. Konflikty wyznaniowe, kontrowersje
midzy katolick ludnoci cesarstwa a ariaskimi Germanami s czsto wysuwane w rdach na
plan pierwszy. Ale jak te plemiona i ludy, wyrwane z tradycyjnego toku ycia, znosiy udrk
dugich wdrwek z dziemi i kobietami, jak przekazyway w poezji bohaterskie czyny, jak przy
pomocy religii kompensoway sobie nieszczcia - o tym Grecy i Rzymianie milcz. Dlatego wiele
z tych spraw musi pozosta bez wyjanienia. W kadym razie w naszym przegldzie bdziemy
zawsze pamitali o tym, e przed naszymi oczami rozgrywa si wdrwka ludw, a nie tylko
inwazja barbarzycw. Wkroczenia Germanw do cesarstwa rzymskiego nie da si
sklasyfikowa cile wedug ludw. Ruchy Wizygotw, Wandalw i Burgundw s czsto
sprzone z sob, a dochodz i inne plemiona. Niepokoje zaczy si wrd Wizygotw, ktrzy
osiedli w Mezji na podstawie traktatu z r. 382. Po mierci Teodozjusza lud ten wszcz powstanie
pod wodz Alaryka, ktry z pocztku by jego ksiciem, a potem krlem. Najpierw Wizygoci
przeszli przez Pwysep Bakaski i odgrywajc rol pieczki odbijanej przez rywalizujce ze sob
wadze Konstantynopola i Mediolanu, z pocztku jako miejsce osiedlenia otrzymali Epir.
Wkrtce zerwali si do nowego ataku i wdarli w latach 401-403 do Italii, ale
Stylichon, ktry zebra wszystkie u:oiliwe siy rzymskie, a nawet sprowadzi
wojska znad Renu i z Brytanii, wypdzi ich i osiedli nad Saw. W trakcie tej
wojny rzd cesarski, ktry przez jaki czas by oblegany w Mediolanie,
zdecydowa si przenie stolic do Rawenny. To mae miasto chronione byo
przed obleniem przez otaczajce je bagna. Kiedy znajdowaa si tu baza floty
cesarskiej. Teraz te przenosiny zetkny rzd Honoriusza z morzem, cho port
Classis by jeszcze zamulony i otwarcie tego miejsca dla eglugi kosztowao
wiele pracy. Rawenna, trudno dostpna od strony ldu, ale otwarta na morze,
staa si wspaniaym refugium zagroonej wadzy cesarskiej. Historiograf
Zosimos plastycznie przedstawi w 5 ksidze swego dziea kontrast midzy Itali,
wydan przez cae lata na up napastnikw, a dworem w Rawennie, ktry wrd
Cesarstwo rzymskie na 7BChodzie i wdrwka ludw 197 ceremonii i intryg uprawia jak
widmow gr.2 Chrzecijaskie budowle klasztorne i grobowe, kolejno powstajce, dopeniaj
obrazu wadzy cesarskiej, ktra zdecydowaa si na anachorez, na drog ku samotnoci.
Gdy Wizygoci Alaryka przez kilka lat zachowywali spokj, inne ludy wdary si
do imperium, przerwawszy osabiony front na Dunaju i Renie. Pod naciskiem
Hunw wielka grupa wdrowcw, skadajca si przewanie z Ostrogotw,
przedara si pod wodz Radagaisa przez Dunaj i wschodnie Alpy i dopiero pod
Faesulae w Etrurii zostaa unicestwiona przez Stylichona. Jeszcze straszniejszy
by najazd, ktry nastpi pod koniec r. 406: Alanowie, Wandalowie i Swebowie
przez Panoni, Norikum i Recj dotarli nad Ren i 31 grudnia przeprawili si przez
rzek prawdopodobnie w okolicach Moguncji. Grupie tej przewodzili Wandalowie, ktrzy w
okresie wczesnego cesarstwa mieszkali na terenie lska i Polski. Tam lud ten podzieli si na dwie
czci: Asdingw i Silingw. Asdingowie w II wieku przywdrowali w okolice Cisy, teraz jednak
zostali zmuszeni do wdrwki przez atak Hunw, pocignli za sob Alanw, Swebw a przede
wszystkim pokrewne plemi Silingw i przedarli si nad rodkowy Ren.
Po przeprawieniu si przez rzek ludy te w cigu trzech lat przemierzyy Gali i w
r. 409 dotary przez Pireneje do Hiszpanii, osiedliy si w pnocno-zachodniej,
zachodniej i poudniowej czci kraju, a wskutek podaiau na mniejsze grupy
znalazy modus vivendi z miejscow ludnoci rzym: k. Tymczasem osabienie
granicy imperium umoliwio w r. 406 wkroc:,enie na jego terytorium jeszcze
jednemu ludowi. Burgundowie, ktrzy od poowy III wieku mieszkali nad
Menem i stamtd posuwali si wolno ku Renowi, mogli teraz przekroczy
granic. W Galii byli z pocztku wykorzystywani przez wadze rzymskie do
ochrony imperium przed innymi napastnikami, jednak w r. 413 uzyskali od
rzymskiego wodza Konstancjusza, przedstawiciela wadz zachodniorzymskich,
ukad ustalajcy przyjcie ich jako foederati. Ich osiedlenie si nastpio nie nad
dolnym Renem, jak wielokrotnie twierdzono, ale na zachd od rodkowego Renu w okolicach
Wormacji. Tamtejsze znaleziska archeologiczne potwierdziy przekaz, ktry wszed rwnie do
redniowiecznej poezji bohaterskiej Germanw.
Kiedy zgin Stylichon, Wizygoci ruszyli dalej. Ich trzecia fala wdara si w gb
Italii i zwrcia ku Rzymowi. Alaryk trzykrotnie oblega Wieczne Miasto.
Pierwsza blokada w r. 408 zostaa zdjta dziki wielkiej kontrybucji rzymskiej. W
czasie drugiej, w r. 409, Alarykowi udao si narzuci senatowi uzurpatora, ktry
mia otworzy Gotom drog do Afryki. W wyniku ostatniej napaci w r. 410
miasto zostao zdobyte i zupione, a siostra cesarza Galla Placydia uprowadzona
jako zakadniczka. Wie o zdobyciu Rzymu przez Gotw wzbudzia
przeraenie we wszystkich prowincjach, ale dwr w Rawennie, niedosiny dla
Germanw, kontynuowa opr, odci najedcom dostawy i udaremni plan
Alaryka przesiedlenia si do Afryki. Po mierci Alaryka jego nastpca Ataulf
poprowadzi Wizygotw do Galii i zasiedli yzne ziemie od
198 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy
Narbony poprzez Tuluz a do Burdigali. Bardzo powoli uruchomiono rzymsk obron. Udao si
nawet skierowa Wizygotw przeciwko mieszkajcym w Hiszpanii ludom germaskim. Gdy
zniszczyli tam Silingw, uzyskali w r. 418 ukad osiedleczy, ktry odda im cz Akwitanii,
obszar wybrzea atlantyckiego midzy Loar a Pirenejami, a tym samym pooy podwaliny pod
wspycie Wizygotw z ludnoci gapo-rzymsk, o czym bdzie jeszcze mowa.
W Hiszpanii Swebowie utwierdzili swoje pozycje na pnocnym zachodzie kraju,
w Galicji, a Asdingowie zwizani z Alanami osiedlili si na dalekim poudniu, w
Betyce. Przywdztwo grupy poudniowej obj w r. 428 Genzeryk, krl
Wandalw i Alanw, twardy, nawet brutalny czowiek, ktry potrafi umacnia
sw wadz, a w konflikcie z Rawenn uzupenia si zbrojn chytr, czsto
pozbawion skrupuw dyplomacj. Opracowa on plan przesiedlenia si do
Afryki, by ywi swj lud w tym spichlerzu zachodniego imperium, a zarazem
zama opr rzdu cesarskiego przez odcicie dostaw zboa. Rzymskie
panowanie w prowincjach Afryki Pnocnej ju od dawna by chwiejne. Tylko
arystokracja zoona z wacicieli ziemskich i Koci katolicki, ktry mia liczne
stolice biskupie w miastach pnocnej Algierii, w Tunezji i Trypolitanii, stanowiy
podpory imperium. Grskie plemiona Berberw w wikszoci uniezaleniy si, a
szeroko rozprzestrzenieni donatyci i circumcelliones pozostawali w stanie
cigej rebelii przeciwko rzdzcej elicie. W r. 429 Genzeryk przesiedli swj lud,
liczcy podobno 80 000 gw, do Afryki. Nie napotykajc oporu, przeszed w
kierunku wschodnim przez Mauretani i dopiero w Numidii natkn si na
rzymsk obron. W polu Rzymianie nie odnieli sukcesu, ale utrzymay si
miasta, jak Cyrta i Kartagina, a take Hippo Regius, gdzie w czasie oblenia w r.
430 zmar Augustyn. Rezultatem germaskiej inwazji by i tutaj ukad osiedleczy,
ktry zawarto w r. 435. W zamian za przyrzeczenie pomocy wojskowej przekazano Wandalom
pewien obszar w Numidii. Kiedy jednak zdobyli rwnie stolic, Kartagin (439), przyznano im
pen niezawiso, tak e mogo tam powsta pierwsze suwerenne pastwo germaskie na terenie
imperium. Ten przegld wkraczania nowych ludw do imperium rzymskiego naley uzupeni
spojrzeniem na dalsz rol Burgundw. Po ich osiedleniu w okolicach Wormacji Aecjuszowi udao
si jeszcze raz umocni panowanie rzymskie w Galii. Gdy w r. 435 Burgundowie prbowali
wedrze si do ssiedniej prowincji, Belgiki, zostali rozbici przez Aecjusza przy pomocy
znacznych si Hunw.
Klska burgundzkiego krla Guntera i jego druyny naley do historycznego
jdra niemieckiej Pieni o Nibelungach, w ktrej postacie Aecjusza i Attyli zlay
si ze sob. Resztki ludu Burgundw-jak podaje jedna z kronik-osiedlono w r.
443 w poudniowo-wschodniej Galii, w prowincji Sabaudia, na poudnie od
Jeziora Genewskiego. Badania toponomastyczne i znaleziska archologiczne
dowiody, e pierwotny obszar ich osiedlenia rozciga si na pnoc a do
Cesarstwo rzymskie na Zachodzie i wdrwka ludw 199
Jeziora Neuenburskiego (Neuchatel). Stamtd Burgundowie mogli posuwa si dalej na tereny na
pnoc od linii Genewa-Lyon i zaoy pastwo.
Przebiegiem spotkania Germanw z kultur antyczn na rnych obszarach
zajmiemy si pniej. Teraz chodzi przede wszystkim o to, by przeledzi
wpyw inwazji germaskich na mieszkacw cesarstwa, na ich myli i uczucia,
ich wiar i nadziej. Tradycyjny porzdek dozna straszliwego wstrzsu. Obce
ludy osiady w wielu prowincjach, niekiedy na bardzo yznych ziemiach, a lewy
brzeg Renu zosta na caej dugoci zasiedlony przez Germanw. Brytani
pozostawiono wasnemu losowi. W rku cesarza pozostaa jeszcze Italia i cz
Galii, gdzie Arelate (Arles) stao si siedzib prefektury Galii i orodkiem
rzymskiej wadzy. Miasto Rzym zostao upokorzone, wadze przebyway w
refugium raweskim. Utrzymywaa si tam teraz Galla Placydia, ktrej los tak
cile zwizany by z losami imperium, w cigej walce o wadz z wodzami i
ministrami. Nawet po r. 437, gdy jej syn Walentynian III oeni si, tytuowano j
pobon, wieczyst cesarzow matk (piissima et perpetua Augusta mater).
Jak tumaczyli sobie tamci ludzie upadek cesarstwa, co myleli o przyszoci?
Przemawia do nas wiele gosw wspczesnych wydarzeniom. Spord
ogromnej liczby osb dziaajcych i stanowicych przedmiot dziaania syszymy
przede wszystkim gosy koryfeuszy i zaskakuje nas dziwny jzyk, ktry do nas
dociera. Czy to nie zdumiewajce, e schyek wiata rzymskiego na przeomie IV
i V wieku przynis jeszcze dobr poezj acisk, i to poezj, ktrej przesaniem
bya wanie wiara w Rzym! Ju krtkotrwae sukcesy Stylichona wystarczyy do rozwizania
jzykw. Jeszcze raz pojawia si tradycyjny pogaski obraz rzymskiego panowania nad wiatem, a
z drugiej strony po raz pierwszy goszona jest w klasycznej formie chrzecijaska wersja
odwiecznej idei Rzymu: obok siebie wystpuj Klaudian i Prudencjusz.
Klaudiusz Klaudianus, przybysz z rzymskiego Wschodu, znalaz na dworze Honoriusza urzd i
uznanie. Spord wszystkich Grekw, ktrzy przejli jzyk Rzymian, wanie on w najwyszym
stopniu przyswoi sobie ducha aciskiego. Wada jzykiem poetyckim, zna wzory klasyczne, z
ktrych czerpie wyobraenia o bogach i postaciach mitologicznych. Cho w jednym z jego
mniejszych utworw pojawia si raz imi Chrystusa, to w wielkich dzieach, odczytywanych z
okazji rnych uroczystoci, poeta przedstawia si jako rzecznik tradycyjnej wiary. Inspiracj do
dzie epickich stanowiy dla niego wydarzenia wspczesne: konsulaty cesarza Honoriusza i wesele
wadcy, objcie konsulatu przez Stylichona lub inne osoby ze starej arystokracji, czyny wojenne
tego wodza w walce przeciw buntownikowi Gildonowi w Afryce i przeciwko Gotom. Dworski
propagandzista wkracza jednak do akcji rwnie w czasie walk z wrogami wewntrznymi, jakimi
byli ministrowie Cesarstwa Wschodniego, Rufinus i Eutropiusz, przy czym pochlebstwa cz si
wtedy z niepowstrzymanym potokiem obelg. Posugujcy si stylem wzniosym i obrazowym poeta
by rzecznikiem tych, ktrzy nie mogli y bez dawnej wiary w Rzym.
200 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy
W uwielbieniu Wiecznego Miasta powracaj u niego fundamentalne idee poetw i historiografw
klasycznych. Klaudian opiewa dawne czasy, czyli pogask staroytno oraz potne miasto,
ktrym opiekuj si bogowie. Chwali wzniose cnoty samozaparcia, skromnoci i posuszestwa,
wywouje raz jeszcze wizj penych chway bohaterw, od Horacjusza Koklesa poprzez Decjuszw
i Scypionw a do Katona i Brutusa. Najwikszym wydarzeniem pozostaje dla niego ujarzmienie
wszystkich ludw przez Rzym. To panowanie trwa nadal, a Stylichon sprawi nawet, e ludy su
Rzymowi dobrowolnie, e Ren zosta poskromiony sam tylko rzymsk grob. Imperium opiera
si nie tylko na sile zbrojnej, ale na rzdach prawa, co gosili ju mwcy i poeci w czasach Cezara i
Augusta. Trwa zasug Rzymu jest ustanowienie sprawiedliwoci wrd ludzi i przyjani midzy
narodami.
Zdumiewajce jest, e w dwadziecia lat po Adrianopolu i dziesi po zdobyciu Rzymu przez
Gotw pojawiy si takie iluzje. Ale panegirysta Klaudian wyranie mwi, e teraniejszo
kontynuuje wielkie dziedzictwo i e cesarstwo daje rkojmi, i virtus - cnota - pozostanie
fundamentem ycia. Opisujc wspczesne mu przejawy wielkoci, poeta upaja si obrazem
wjazdu Honoriusza jako konsula do Rzymu: przedstawia cib ludzk, uroczyste wprowadzenie
wadcy do senatu, pojawienie si zwycizcy na rydwanie w otoczeniu pancernej jazdy, drog na
Forum, na Palatyn i wreszcie wir zabaw, wycigw, walk i igrzysk, pantomim i muzyki, komedii i
tragedii, nie zapominajc o organach wodnych i linoskoczkach, ogniach sztucznych i naumachii -
oddaje cay ten blichtr, ktry Augustyn pitnowa jako pompa diaboli. w wspaniay Rzym ma
oczywicie wrogw, ale Klaudian zapewnia, e barbarzycy s dzikusami, ktrych zajmuje tylko
wojna i grabie, 5u choby ich skrzane odzienie zdradza brak kultury. Stylichonowi udao si
zmusi ich, by przekuli miecze na lemiesze. Tylko wtedy zostan przyjci do wiata rzymskiego,
jeli si ugn przed rzymskimi rozkazami. Nie wolno miesza si z obcymi: z odraz mwi poeta o
rezultacie zwizkw maeskich z afrykaskimi barbarzycami - kolebk straszy kolorowe
szczeni. Ale nie tylko pochodzenie czyni barbarzyc, take odrzucenie tradycji rzymskiej
prowadzi do wyobcowania tak jak w przypadku buntownika Gildona, ktry przecie by kiedy w
rzymskiej subie. Nienawi Rzymianina z wyboru skupia si na wadcach wschodniej czci
imperium, greckich Kwirytach. Na Bizancjum spadaj teraz te same zarzuty, ktre kiedy
Hellerowie kierowali przeciwko Persom, a August przeciwlao Antoniuszowi: tyrania wadcw
tchna w poddanych ducha niewolniczego, na wschodnim dworze wadz sprawuj kobiety, a
jeszcze gorsze s rzdy eunuchw, stanowice zaprzeczenie naturalnego porzdku wiata. Tak wic
Wschd rzymski reprezentuje ducha azjatyckiego. Rzadko zdarza si Klaudianowi przypyw
realistycznego samokrytycyzmu. Mwi wtedy - przy uyciu typowych moralizujcych komunaw
- o upadku obyczajw, jednak negatywne zjawiska wystpujce w historii Rzymu pojawiaj si
zazwyczaj tylko jako kontrast wobec wiata Honoriusza i Stylichona.
Cesarstwo rzymskie na Zachodzie i wdrwka ludw 201
W pewnej chwili Roma przyznaje si sama do niemocy, do bycia cieniem dawnego Rzymu i
znajduje przyczyn tej utraty w zbyt wielkim obszarze imperium: Szkodzi mi wasny ogom.
Gdybym moga wrci W dawne ganicx, w mury biednego Ankusal Moliwe, e znajduje tu
wyraz zrozumienie niebezpieczestw, jakie pociga za sob zbytnie rozszerzenie terytorium
pastwa (pogld wypowiedziany ju przed stuleciami przez historyka Florusa). Gdy jednak poeta
mwi o starzeniu si Rzymu i przedstawia Rom jako staruszk, chodzi o to, e Rzym jest tak stary
jak wiat i upadnie tylko wtedy, kiedy zaamie si sama natura. Najoczywiciej poezja
panegirycznego krasomwstwa peni tu funkcj rodka odurzajcego. Arystokratyczni senatorowie
i germascy wodzowie, ktrzy w-zroli ju w rzymskoci, gorliwie kultywowali dawne pogldy i
stereotypy, a tymczasem Alaryk wkracza do Italii, Wandalowie aa przekraczali Ren. Jeli z t
odrodzon wiar w posannictwo Rzymu zestawimy obraz Rzymu u wczesnych poetw
chrzecijaskich, to stwierdzimy, zdecydowanie odrzucaj oni dawnych bogw i sawi wiar
chrzecijask jako jedyn drog do odnowy Rzymu. Ale i chrzecijascy poeci przejmuj
tradycyjne wartoci zwycistwa i panowania, a w ocenie rzeczywistoci okazuj si tak samo
pewni siebie jak poganie. Aureliusz Prudencjusz Klemens, z senatorskiej arystokracji hiszpaskiej,
sprawowa za Teodozjusza I wysoki urzd, ale pniej cakowicie powici si poezji. Pracowicie
przyswoi sobie formy epickie i liryczne poezji klasycznej, jednak gwnym tematem swojej
twrczoci uczyni wiar chrzecijask - sta si pierwszym wybitnym poet chrzecijastwa. Jego
ody tworz modlitewnik na wszystkie pory dnia, a poematy o boskoci Chrystusa i o rdach za
otworryy nowe perspektywy poezji dydaktycznej; epos Walka o dusz opiewa heroiczne boje na
mod Wergiliusza, hymny O wiecach sawi mczennikw, ktrzy porzucili sztandary cezara i
wybrali znak krzya. Te poezje byy ju zapewne gotowe, gdy w r. 402/3 Prudencjusz postanowi
udzieli poetyckiej odpowiedzi na synny memoria, w ktrym Symmachus broni pogastwa.
Przywieca poecie wzniosy cel nawrcenia senatora, ktry by w Rzymie cigle otoczony
powszechnym szacunkiem. Ten poemat w heksametrach Contra Symmachwn zawiera szereg
argumentw wzitych z wczeniejszej apologetyki, m. in. z odpowiedzi, jakiej udzieli senatorowi
Ambroy, i nadaje wspania posta chrzecijaskiemu patriotyzmowi, nowej wierze w Rzym. W
pierwszej ksidze mowa jest o tym, jak Rzym pod wpywem posarmictwa cesarza Teodozjusza
wyrzek si bdw i -mimo pnego wieku skonny do nauki - odrzuciwszy wasn przeszo,
prryj wiar w Chrystusa.
Teodozjusz to zbawca, bezkrwawy zwycizca, ktry otwiera krlestwo bez
granic. W drugiej ksidze odrzuca si argumenty pogaskie: to nie bogowie
spowodowali zwycistwa ora rzymskiego, lecz prawdziwy Bg, ktry pragn
Przeoy Grzegorz urek.

202 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy zjednoczy wiat dla chrzecijaskiego Rzymu.
Kultura rzymska rozprzestrzenia si poprzez kraje i kontynenty, torujc drog Chrystusowi. Rzym,
ktry sta si chrzecijaski, jest silny i mody, peen poczucia swego penego odrodzenia.
Roma we wasnej osobie przemawia do modych cesarry: 5
Witajcie, o wodzowie sawni, krwi szlachetna Zwyciskiego cesarza, pod
ktrego wadz Odmodniaam i widz, jak moja siwizna
Zoci si; cho na staro wszystko, co miertelne, Niedonieje, dla mnie, ktr
dub ywot
Nauczy kres mie za nic, czas przynis wiek nowy.
Ten chrzecijaski Rzym ma wasnych herosw, cesarz troszczy si o zbawienie
poddanych, a imperium spenia opatrznociow misj, jednoczc ludy. Koci i
pastwo wsplnie panuj nad wiatem, dzieo ich przetrwa wieki. Bez wtpienia
do tej chrzecijaskiej koncepcji historii, ktra tak silnie oddziaaa na poezj
rzymsk pnej staroytnoci, przenikny rwnie pogldy przedchrzecijaskie. ladem
starorzymskiego imperializmu jest na przykad to, e poeta umieszcza cesarza i Chrystusa wsplnie
na wozie triumfalnym. I tu te spotykamy tradycyjn pogard dla barbarzycw, ktrzy wedle
pogldu chrzecijaskiego poety nie rni si od czworonogw. Zdumiewajca jest pewno
zwycistwa w tych latach najwikszego zagroenia. O ile nam wiadomo, Prudencjusz nie doy ju
zdobycia Rzymu przez Gotw. Jak jednak musiay brzmie jego strofy w owym nieszczsnym
roku?
Tak wic wrd klsk, jakie przyniosa wdrwka ludw, utrzymywa si
zarwno pogaski, jak i chrzecijaski obraz Rzymu. Ponad skargi kronikarzy na
nieszczcia wojenne i okrutne gwaty barbarzycw wznosi si ton
niezachwianej wiary. Autor poematu o Opatrznoci, powstaego w tym okresie,
opisuje cierpienia rodzinnej Akwitanii, ale jest gboko przekonany, e porzdek
wiata przetrwa, nieszczcia uwaa za kar Bo za grze>rhy, a rwnoczenie
za narzdzia odwrcenia ludzi od przesdw i niewiary. Poganin Rutyliusz
Namacjanus, ktry przey spldrowanie Rzymu, zapewnia w poetyckim opisie
wasnego powrotu do ojczystej Galii, i Rzym, jak zawsze w dziejach, ma
szczegln zdolno do umacniania si poprzez nieszczcia, a nawet
odradzania si (ordo renascendi), i bdzie panowa, pki istniej niebo i ziemia. Znowu podniosy
si gosy mwice, e nieszczcie wzio si z odejcia od dawnych bogw, i stwierdzajce
szyderczo, e wici nie uratowali Rzymu. Odpowiedzi na te ostatnie przebyski pogaskiego
nacjonalizmu udzieli Augustyn w uniwersalnym obrazie chrzecijaskiej wizji wiata, z ktrym
jeszcze si zetkniemy.
Pogldy autorw, ktrzy na pocztku V wieku z tak pewnoci siebie mwili o
trwaniu rzymskiego porzdku wiata, s wyrazem owego chorobliwego
Przeoy Grzegorz urek.

Cesarstwo rzymskie na Zachodzie i wdrwka ludw 203 tradycjonalizmu, ktry owadn
myleniem pnego antyku - brak w nich choby odrobiny trzewej oceny sytuacji. Temu
zudnemu obrazowi musimy przeciwstawi rzeczywisto spoeczn, gospodarcz i prawn
zachodnich prowincji na przeomie IV i V wieku. Od tych aspektw struktury imperium zaleay
bowiem perspektywy osadnictwa germaskiego. W caej dziedzinie spoecznej i gospodarczej
obserwujemy wwczas nie tyle nastpowanie kolejnych rewolucyjnych wstrzsw, ile kontynuacj
rozwoju w kierunku wyznaczonym przez Dioklecjana i Konstantyna. Dysponujemy wieloma
rdami pisanymi - przede wszystkim licznymi konstytucjami cesarskimi, wydanymi od czasw
Konstantyna, ktre Teodozjusz II kaza w r. 438 zestawi w zbiorze ustaw zwanym Codex
Theodosianus. Dziki temu niezwykle obfitemu materiaowi A. H. M. Jones stworzy wspania
mozaik przedstawiajc wiat pnorzymski. Uzupenia go studium historii spoecznej autorstwa
J. Gage.
Na Zachodzie i na Wschodzie imperium, mimo niemaych wstrzsw, trwaa na
mocnych podstawach biurokracja absolutnej monarchii. Centralne wadze w
Rawennie i administracja prefektur, diecezji i prowincji przetrway niejedn burz,
Armia zachowaa stworzon przez Dioklecjana i Konstantyna struktur rodzajw wojsk i hierarchi
stosunkw subowych. Wystpiy jednak powane trudnoci z uzupenieniami. Od drugiej poowy
IV wieku zaczto powoywa rekrutw z chopskiej warstwy kolonw, jednak wielu wacicieli
ziemskich potrafio zapewni sobie zwolnienie od obowizku dostarczania rekruta. Wrd
poborowych powszechny by opr wobec suby wojskowej, idcy tak daleko, e ze rde
dowiadujemy si o samookaleczeniach rekrutw i dezercjach onierzy. W tej trudnej sytuacji
obowizujc norm stao si przywizywanie synw onierzy do wojskowego rzemiosa, tak jak
dziedziczna staa si przynaleno do irmych zawodw. Wielki brak ludzi w wojsku, ktry
pomimo to dawa si odczu, trzeba byo uzupenia przez zwikszony pobr cudzoziemcw,
przede wszystkim Germanw. Najwiksze rodniary przybra pobr ochotnikw za granic. Tak jak
dawniej, przemoc wcielano te do rzymskiego wojska zwycionych Germanw, zwaszcza do
oddziaw paacowych, gdzie wystpuj pod nazw gentiles. Zachowano jednak i inny proceder,
mianowicie osiedlanie Germanw na obszarze cesarstwa pod warunkiem obowizkowej suby
wojskowej. Tak byo z Letami, osadzonymi gwnie we wschodniej Galii.
System przymusowego poboru uzupenia obowizek suby cywilnej
spoczywajcy na poddanych. Podlegajce mu stany ponosiy wielkie ciary
majtkowe, a cae grupy zawodowe zobowizane byy do pracy dla pastwa
(munera). Co pewien czas nakadano uciliwe wiadczenia, czy to w
naturaliach, czy w pienidzu, by zapewni utrzymanie i wyposaenie wojska i
urzdnikw. Z najwiksz surowoci utrzymywano funkcjonowanie systemu
podatkowego: podstawowy podatek capitatio-iugatio stanowi gwne rdo
dochodu pastwa. Oprcz niego istnia podatek od rzemiosa (collatio lustralis),
nad ktrym tak ubolewaj wspczeni, a ponadto podatki porednie i ca. Caa
armia urzdnikw
204 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy podatkowych tuudzia si nad ustalaniem wymiaru
podatkw, ciganiem nalenoci i egzekwowaniem stale powikszajcych si zalegoci. Liczne s
skargi na ich przekupno i amanie przez nich prawa. A jednak wrd tylu katastrof udawao si
zdobywa ogromne rodki konieczne do opacenia urzdnikw i onierzy, a prLede wszystkim do
prowadzenia nie koczcych si dziaa wojennych.
Jednak fiskus by zasilany z jeszcze innych rde. Przede wszystkim naley tu wymieni wielkie
posiadoci ziemskie, ktre byy zarzdzane jako dobra pastwowe lub prywatne dobra cesarzy.
Dochodziy do tego kopalnie i kamienioomy, stanowice przewanie wasno pastwow.
Pracowali w nich najczciej ludzie skazani na przymusowe roboty. Kopalnie zota w zachodniej
czci Bakanw nadal przynosiy pokane zyski, na Sardynii i w Hiszpanii wydobywano zoto i
srebro, w Hiszpanii i Brytanii cyn i ow, wydobycie elaza w Norikum wci pozostawao w
rkach rzymskich. Pastwo nie tylko zapewnio sobie podstawowe surowce, ale w znacznej czci
przejo ich przerb. W wielkich miastach prowincji granicznych znajdoway si pastwowe
wytwrnie broni, w ktrych robotnicy, majcy status wojskowy, wyrabiali hemy, tarcze i
pancerze, wcznie i uki. Tkalnie pastwowe zajmoway si wytwarzaniem tkanin wenianych i
lnianych. Byli w nich zatrudnieni zarwno niewolnicy pastwowi, jak i wolni robotnicy. Tak
zapewniono zaspokojenie podstawowych potrzeb wojska i urzdnikw rwnie wtedy, gdy wojna
przesza w stan permanentny. W miar jak trway najazdy obcych ludw i coraz gbiej sigay w
gb imperium, musiano zwiksza nakady finansowe i wiadczenia osobiste. System pastwowy
Dioklecjana i Konstantyna przez dugi czas zdawa egzamin w tych burzliwych czasach. Nowe
badania pozwalaj stwierdzi nawet pewne ozdrowienie gospodarki. Aby jednak wyrobi sobie
pogld na cay proces przemian gospodarczych i spoecznych, musimy przede wszystkim przyjrze
si uwanie poszczeglnym stanom spoecznym i rnym gaziom gospodarki w miecie i na wsi.
Czsto okrelano ustrj spoeczno-gospodarczy cesarstwa pnorzymskiego
jako socjalizm pastwowy. Trzeba jednak pamita, e ta struktura spoeczna nie
znaa rwnoci obywateli. Im duej trwaa, tym wyraniej wystpoway rnice
stanowe w posiadaniu i wadzy, w prestiu i pooeniu prawnym. Stan senatorski
wydatnie umocni swj prymat, ktry dziery od samego pocztku. Ju
wczeniej widzielimy, jak dziki nominacjom cesarskim obok przedstawicieli
dawnych rodw pojawio si wielu nowych senatorw, przede wszystkim
spord tych, ktrzy piastowali wysokie urzdy cywilne i wojskowe. Zasadnicze
znaczenie przy kwalifikacji do rnych grup hierarchicznych tego stanu mia te
status majtkowy. Z przynalenoci do arystokracji wiza si nie tylko
najwyszy presti spoeczny, ale i przywileje, takie jak zwolnienie od podatkw
municypalnych czy prawo do procesu przed specjalnymi sdami. Kompetencje
polityczne senatu rzymskiego ulegy przemieszaniu. Z dawnych urzdw jedynie
prefektura miejska miaa powaniejsze znaczenie, wizao si
CEsarstwo rzymskie na Zachodzie i wdrwka ludw 205 z ni bowiem utrzymanie porzdku w
Rzymie i uprawnienia sdownicze w do znacznym okrgu miejskim. Dochodzia do tego troska o
zaopatrzenie ludnoci miasta - zadanie niemal beznadziejne w czasach, w ktrych poczenia
morskie tak czsto ulegay zakceniom. Zgromadzenie w Kurii, obejmujce z reguy jedynie
senatorw z miasta Rzymu i niektrych z Italii, tylko niekiedy miao okazj podejmowania
istotnych decyzji. Jednak stan senatorski jako cao, stale rosnca arystokracja imperium, by
mimo wszystko przeciwwag dla absolutnego wadcy. Jeli w ogle istniay jeszcze jakie zalki
opozycji politycznej, to wanie w szeregach clarissimi - i w nowym stanie, ktry wtedy powsta: w
klerze chrzecijaskim.
Oparciem gospodarczym stanu senatorskiego bya wasno ziemska. Z
powstaniem i rozwojem stanu wizaa si taka koncentracja tej wasnoci w
rkach senatorw, e dzieje rolnictwa mona ledzi przede wszystkim na
przykadzie majtkw senatorskich. Najbogatsi dysponowali nieruchomociami i
ziemi w rnych prowincjach imperium. Rodzina Symmacha, jak dowiadujemy
si z listw, posiadaa trzy domy w Rzymie, dwanacie willi w okolicach Rzymu,
w Lacjum i nad Zatok Neapolitask oraz wielkie dobra w poudniowej Italii, na
Sycylii i w Mauretanii. Wspczesna biografia Melanii, najzagorzalszej
zwolenniczki ascetycznego chrzecijastwa, mwi, e posiadaa ona majtki
ziemskie w Italii, na Sycylii, w Hiszpanii i w Afryce, ktre kolejno sprzedaa, a
wiksz cz uzyskanych sum podarowaa Kocioowi. Wielko majtkw senatorskich, ktrymi
waciciele zarzdzali za porednictwem administratorw (procuratores) albo dzierawcw
(conductores), bya bardzo zrnicowana. Z wiersza Auzoniusza mona wnioskowa, e majtek
redniej wielkoci obejmowa 260 ha, ale istniay dobra o wiele wiksze, zwane fundi, i ogromne
kompleksy, okrelane jako massae. Na tych obszarach uprawiano dawnymi nnetodami zboe,
winn latorol i oliwki; produkcj roln uzupeniay jednak liczne warsztaty rzemielnicze. Dla
zaoszczdzenia cennego zota, potrzebnego przy kadym powaniejszym zakupie odzienia i
narzdzi, waciciele i zarodcy starali si o wyrb wszystkich podstawowych dbr we wasnym
zakresie. ;Latem we wsiach, w ktrych mieszkali robotnicy rolni, byli te garncarze i tkacze,
kowale i stolarze, piekarze i rzenicy. Fundus mia nie tylko dostarcza jak najwicej podw
rolnych na rynek, ale take by samowystarczalny.
Ogromne trudnoci wizay si z zapewnieniem siy roboczej dla tych wielkich
dbr. Tylko z rzadka spotykamy jeszcze pracownikw najemnych - pracuj
przede wszystkim niewolnicy i kolonowie. Niewolnicy powiadczeni s przede
wszystkim w dobrach w Italii i Hiszpanii, rzadziej natomiast w Afryce. Dostawy
niewolnikw spord jecw wojennych od dawna zmniejszay si i obecnie
stay si jeszcze szczuplejsze, wielu bowiem jecw kierowano do suby w
wojsku. W znacznie wikszym stopniu ni dawniej opierano si w majtkach na
przyrocie naturalnym niewolnikw. Naley te wspomnie najbardziej godne
poaowania ofiary pastwa klasowego: mae dzieci, ktre zaraz po urodzeniu
206 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy sprzedawano albo porzucano, i wiele starszych,
ktre wbrew wszelkiemu prawu sprzedawano w niewol w czasach godu. Liczba niewolnikw
uywanych do prac rolnych bya wic cigle znaczna, ale uywano ich take do robt budowlanych
i ciesielskich, do przdzenia i tkania. W wielkich dobrach wspomnianej Melanii, pooonych w
okolicach Rzymu, niewolni robotnicy mieszkali w 26 wioskach, a kada wioska miecia ich okoo
4U0.
Wiejskich niewolnikw dotyczy to, co mona oglnie zaobserwowa w
przypadku niewolnikw w pastwie pnorzymskim: zbliali si oni coraz
bardziej do wolnego proletariatu. W miastach prawa wacicieli zostay
ograniczone, byy uznawane maestwa niewolnikw, a w rodzinach wolni i
niewolni mieszali si tak dalece, e czsto nie mona z onomastyki zawartej w
inskrypcjach wywnioskowa, jaki by status wymienionych osb. Niewolnicy na
wsi mogli otrzyma ma dziak ziemi w zamian za czynsz i dorobi si
skromnego mienia (peculium). Wskutek tego nie rnili si oni zbytnio od
kolonw, natomiast kolonowie doznali znacznego ograniczenia wolnoci i stali
si bliscy stanu niewolnego. Jednak dawne zasady kolonatu powszechnie
pozostaway w mocy: waciciele ziemscy wydzierawiali powan cz
majtku rolnikom, dajc w zamian oddawania czci plonw i wykonywania
robt na ziemi pana. Ustawa Konstantyna, przywizujca kolonw do ziemi, nie
bya cile przestrzegana w mniejszych dobrach, za to w wielkich majtkach
dzierawcy podlegali rejestracji wraz z ziemi, do ktrej przynaleeli: nazywali si
colom originales i mieli tylko resztki wolnoci. Wedug ustawy Walentyniana I nawet nie mogli
bez pozwolenia pana sprzeda dziaki, ktr rzekomo posiadali. Powoli tworzy si w ten sposb
dziedziczny stan chopw paszczynianych. W ustawodawstwie mowa czsto o ucieczkach
kolonw i rwnie czsto o wysikach wacicieli ziemskich i urzdnikw podatkowych,
zmierzajcych do schwytania zbiegw.
Mimo tych usilnych stara nie udao si przezwyci~ry niedostatku siy roboczej w majtkach
ziemskich. Czste wzmianki o ziemi lecej odogiem (agri deseni) wynikaj wanie z tej trudnej
sytuacji. Oczywicie wiele okolicznoci zoyo si na to, e w wielkich majtkach znaczna cz
ziemi, czsto a do jednej pitej powierzchni, nie bya uprawiana. Powany wpyw na taki stan
rzeczy miaa te niepewno, ktr powodoway inwazje germaskie i napr nomadw w Afryce.
Poniewa lasy zostay wycite i nie zalesiono ponownie obszarw wyrbu, gwatowne opady
deszczu powodoway powstawanie rwcych strumieni, ktre niszczyy pola. Wreszcie ucisk
podatkowy, stosowany waciwie bez wzgldu na jako gleby i wysoko plonw, oraz brak
robotnikw rolnych doprowadziy wielu wacicieli ziemskich do zaniechania uprawy gorszych
poaci ziemi.
Znamienne dla V wieku jest to, e skrajny fiskalizm administracji na rne
sposoby przyczyni si do umocnienia wadzy posiadaczy ziemskich. Cigle
istniaa klasa wolnych drobnych wacicieli, a nawet tu i wdzie powikszaa si
w cigu IV wieku wskutek osiedlania weteranw. Wadze przez jaki czas
Cesarstwo rzymskie na Zachodzie i wdrwka ludw 207 popieray tych wolnych rolnikw,
uznajc status prawny mieszkacw kadej wsi (vicus) jako rodzaju stowarzyszenia (consortium).
Consortes mieli prawo pierwokupu, jeeli ktry z nich musia wyzby si swej wasnoci. Dziao
si to czsto, poniewa drobni rolnicy padali ofiar ndzy wojennej, nieurodzajw i zdzierstwa
urzdnikw podatkowych w znacznie wikszym stopniu ni wielcy waciciele. Moni (potentes)
dobrze wiedzieli, jak przy wsppracy skorumpo-wnych urzdnikw rozcign sw wadz
nawet na wolnych rolnikw. Wynikiem tego, czsto zdumiewajcego, wspdziaania pastwa,
zaintereso-wanego jedynie wpywami podatkowymi, i elity, kierujcej si przede wszystkim
egoizmem klasowym, byo ustanowienie patronatu (patrocinium) obszarnikw nad wolnymi
rolnikami na terenie ich dbr i w okolicy. Zj awisko to powiadczone jest najwczeniej na terenach
wschodnich, o ktrych wiemy o wiele wicej ni o prowincjach zachodnich. Papirusy z Egiptu
pozwalaj stwierdzi tego rodzaju podporzdkowanie rolnikw obszarnikom ju okoo r. 360.
Libaniusz opisuje podobne zjawisko w Syrii. Ale i w prowincjach zachodnich doszo z czasem do
tego, e rolnicy, chcc unikn zobowiza z tytuu zalegoci podatkowych i zwizanych z tym
kar cielesnych, uciekali si pod opiek wielkich wacicieli, niekiedy nawet pod protekcj
znajdujcych si w okolicy dowdcw wojskowych: oddaj swoj wasno i otrzymuj j z
powrotem w uytkowanie, stajc si w ten sposb klientami patrona. Wielu cesarzy, widzc w tym
zjawisku naruszenie porzdku pastwowego, zakazao tego rodzaju patronatu i powoao
specjalnych urzdnikw do rozpatrywania skarg ubogiej ludnoci. Zwaszcza Walentynian I i
Walens przedsiwzili wiele dziaa na rzecz niszych warstw ludowych (plebeii). Jest zupenie
moliwe, e niezwyka surowo, jakiej dowody wadcy ci dali w procesach przeciwko czonkom
arystokracji senatorskiej, bya spowodowana ustanowieniem patrociniw senatorskich. Taka
uzurpacja praw pastwa bya bowiem rwnoznaczna z cich rewolucj. Walentynian I dla ochrony
przeladowanych chopw, a nawet ubogich w ogle, stworzy specjalny urzd defensor plebis.
Wszdzie tam, gdzie wydawao si to konieczne, powoywano spord zaufanych urzdnikw
cesarskich osob wyposaon w kompetencje sdziowskie i powierzano jej ochron plebsu przed
bezprawym wyzyskiem podatkowym. Ale i to posunicie rzdu nie powstrzymao procesu
umacniania si klasy panujcej. Gdzieniegdzie wielcy panowie objli w zarzd cae wsie. Wobec
skrajnego kryzysu finansowego cesarze byli zmuszeni uzna roszczenia wacicieli ziemskich do
samodzielnego cigania podatkw z kolonw. Dziki temu mona byo odwoa urzdnikw
podatkowych z terenu wielkich dbr. Ju za Teodozjusza I zdarzaj si waciciele, ktrzy na
nalecym do siebie terenie nie tylko samodzielnie cigaj podatki i powouj rekruta, lecz take
sprawuj sdy nad swymi podopiecznymi i urzdzaj prywatne wizienia dla winnych.
Niestabilno wadzy centralnej przyczynia si do tego, e wasno ziemska, od
208 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy dawna samowystarczalna gospodarczo, staa si pod
kadym wzgldem specyficznym rodzajem wadzy. Tym sposobem na obszarze cesarstwa
rzymskiego zrodzi si feudalizm. Niebawem mia on pojawi si take w pastwach germaskich,
i to wzmocniony jeszcze przez stosunki stanowe, panujce u ludw germaskich.
Zaskakuje bierno, z jak ludno wiejska przyjmowaa popadanie w ndz, a przede wszystkim
staczanie si w zaleno. Jednak niekiedy syszymy o jawnym uyciu siy i o rebelii. Na przeomie
IV i V wieku na niektrych obszarach zjawisko rozboju stao si tak grone, e poddanym musiano
zezwoli na noszenie broni dla ochrony przed rozbjnikami. Najbardziej ucierpiay te tereny, ktre
dotknite byy inwazjami germaskimi. W Galii wanie w roku wielkiego najazdu, w 407, zaczo
si na nowa powstanie chopw, ktrzy ju pod koniec III wieku podnieli bunt bagaudw; a w
czasie ponownego powstania okrelani byli znowu tym mianem. W kronikach i w dziele
historycznym Zosimosa znajduj si skpe informacje o tej rebelii chopskiej, ktra trwaa dugo i
przeniosa si do Hiszpanii. Ju w czasie jej pierwszego etapu w latach 407-414 kolonowie i
niewolnicy zorganizowali si w formacj militarn do walki przeciw wadzy rzymskiej i przeciw
obcym najedcom. W czasie drugiej fali zamieszek w r. 435 przywdca bagaudw Tibatto
poderwa do walki niewolnikw w caej Galii i wysana przez Aecjusza ekspedycja rzymska
musiaa stawi czoo trudnemu zadaniu, zanim pojmaa go w r. 437. By moe niektrzy rebelianci
uciekli wwczas do Hiszpanii, w kadym razie od r. 441 oddziay cesarskie w pnocno-
wschodniej Hiszpanii musiay walczy z bagaudami. Nastpnie znowu rozgorzay niepokoje w
Galii. Wodzem powstania by lekarz imieniem Eudoksjusz. W r. 448, zmuszony do ucieczki, uda
si on do Hunw i zaproponowa krlowi Attyli, by napad na Gali. W tym samym czasie
bagaudowie dopuszczali si straszliwych gwatw w miastach i wsiach pnocnej Hiszpanii,
wstrzsanej dziaaniami Swebw. Dopiero w r. 454 unicestwia ich armia wizygocka, wysana
przez Aecjusza. Cho o zdarzeniach tych niewiele wiadomo, nie ma wtpliwoci co do tego, e
musimy uzna owe wojny chopskie za rozpaczliwe akty samoobrony ludnoci wiejskiej w okresie
przechodzenia pnorzymskiego pastwa przymusu w powoli wzrastajce krlestwa germaskie.
W strukturze spoecznej imperium pomidzy arystokracj a masami pwolnej i
niewolnej ludnoci plasuje si rednia warstwa miejska. Jak widzielimy,
dobrobyt miast zachwia si ju w III wieku, a samorzd miejski uleg daleko
posunitej ingerencji pastwa. Nastpnie nadeszy cikie czasy inwazji. Trzeba
byo wznosi nowe mury, runo wiele budowli publicznych, a miejskie dobra
ziemskie przeszy na og we wadanie cesarskie. Krg rodzin, ktre ze
wzgldw majtkowych musiay jako dekurionowie obsadza urzdy miejskie i
dostaroza czonkw rad miejskich, zdumiewajco dugo stawia czoo
powszechnej ndzy. Sta on si teraz formalnie stanem kuriaw, ktry
Cesarstwo rzymskie na Zachodzie i wdrwka ludw 209 odpowiada wobec pastwa za wpyw
podatkw i za wypenianie innych powinnoci w caym okrgu miejskim. Istniej wiadectwa
dowodzce wiadomoci grupowej tego stanu. Wiele inskrypcji podaje wykazy osb piastujcych
godno dekurionw. Tablica z Timgad, pochodzca z czasw Walentyniana I, wylicza w porzdku
zstpujcym najpierw patronw, tj. honorowych czonkw stanu, nastpnie osoby sprawujce
liczne godnoci kapaskie, dalej urzdnikw i byych urzdnikw administracji miejskiej,
wreszcie ich synw jako przyszych notabli miasta. O wiele czstsze s jednak wiadomoci
wiadczce o tym, jak bezsilni byli dekurionowie wobec pastwowych urzdnikw skarbowych, a
take o tym, e sami byli znienawidzeni na swoim terenie jako narzdzia ucisku fiskalnego.
Niewiele bowiem pomogo to, e rzd cesarski powoywa dla ochrony biedniejszej ludnoci
rzecznika miejskiego (defensor civitatis), wyposaonego w kompetencje sdownicze niszego
rzdu. Take w tej sytuacji pastwo jedn rk zabierao to, co wczeniej dao drug. Ucisk
podatkowy cigle przybiera na sile, a tymczasem rentowno redniej wasnoci ziemskiej i
zawodw miejskich spadaa. Dlatego niektrzy kuriaowie prbowali dosta si do suby
cesarskiej, inni za uciekali na wie, gdzie stawali si dzierawcami, a nawet po prostu rolnikami.
Byli i tacy, ktrzy z powodu skrajnej ndzy decydowali si zosta onierzami lub duchownymi.
Ale pastwo potrzebowao kuriaw jako swego organu pomocniczego i dlatego zabroniono im
przechodzenia do innych zawodw. Przepisy reguloway kade ich oddalenie si z miasta, a w
kocu ograniczono im prawo dysponowania wasnym mieniem. Degradacja tej niegdy tak dumnej
grupy ludnoci miejskiej bya oczywista i doszo do tego, e przydzia do stanu kuriaw sta si
kar za przestpstwa. Wobec rozkadu urzdw zwierzchnikiem gminy miejskiej w czasie
zupenego kryzysu czsto zostawa biskup, przejmowa wieckie kompetencje, wspdziaa w
obronie miasta i utrzymywa kontakt z rzdem cesarskim.
Nawet w czasach, w ktrych tak wyranie podupady struktury miejskie, niektre
gazie gospodarki miejskiej nadal prosperoway. Mimo e pastwo cakowicie
opanowao produkcj i konsumpcj wszystkich towarw potrzebnych dla armii i
urzdnikw, pozostawao cigle miejsce dla wolnego rzemiosa i handlu. Ludzie
zajmujcy si t dziaalnoci byli plebejuszami i nie naleeli do grnej warstwy
miejskiej, jednak powodzenie w wytwrczoci i w zawodzie kupieckim cigle
zapewniao presti. Byo wiele maych zakadw rzemielniczych, w ktrych
waciciele zatrudniali wasn rodzin, a niekiedy niewolnikw - warsztaty
garncarskie i ciesielskie, piekarnie i rzenie. W niejednym miecie Zachodu kwito
tkactwo. Cho sprowadzano kosztowne szaty z renomowanych warsztatw w
Antiochii, Aleksandrii i Tarsie, to proste, tanie odzienie z weny i lnu wytwarzano
w lokalnych zakadach prywatnych. Mutina (Modena), Trewir, Poetovio byy
znane z jakoci produkowanych tam ubra wenianych. Rzemielnicy, ktrzy
zaopatrywali dwr i arystokracj
14 - Upadek Rzymu

210 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy w kosztowne towary, ju ustaw Konstantyna zostali
uwolnieni od wiadcze (r osobistych. Wymieniono tam obok architektw i lekarzy take malarzy
tr i rzebiarzy, mozaikarzy, zotnikw i snycerzy, producentw luksusowego szka, ~, folusznikw
i kunierzy. Wikszo rzemielnikw naleaa do stowarzysze u~ zawodowych i bya
przywizana dziedzicznie do tych kolegiw, aby miastu lub It pastwu atwiej byo angaowa ich
do wikszych przedsiwzi. Zarazem stworzono instrument regulacji rynku. Z licznych zarzdze
cesarskich oraz ot inskrypcji znamy zrzeszenia odgrywajce najwiksz rol w zaopatrzeniu miasta
pr Rzymu, na przykad cech rzenikw wiskich (suarii), ktrego czonkowie byli m formalnie
wyczeni ze sprawowania urzdw, a take ze stanu duchownego, czy K zgromadzenie piekarzy
(corpus pistorum), ktrzy wedle wiadectwa katalogu i L z IV wieku, wyliczajcego regiony
miasta, posiadali 274 piekarnie w rnych w~ dzielnicach Rzymu. Wszyscy czonkowie tego ordo
byli osobicie i majtkowo z t do niego przywizani i nawet przez zacignicie si do wojska nie
mogli uciec od lw swego stanu. Zdawao si, e tylko w ten sposb uzyska si gwarancj, i zboe
m, wyadowane w Portus i zoone w wielkich rzymskich spichrzach, zostanie w zmielone w
miejskich mynach - instalowano coraz wicej mynw wodnych m; - i w rezultacie mona bdzie
rozdziela chleb na stopniach piekar (panis gradilis). da Wymianie towarowej suyy targowiska
miejskie i przywz dbr przez ldy ryy i morza. Zawd kupiecki senatorowie i kuriaowie cenili nie
wyej n rzemioso, m~ ale zdarzali si kupcy (negotiatores), ktrym powiodo si na tyle, e mogli
zosta ~,y wybrani do senatu. Najwikszych zyskw przysparza handel towarami wysokiej sta
jakoci w rezydencjach i wielkich miastach, gdzie przebywaa arystokracja. i a Luksusowe towary
orientalne byy bardzo podane i drogo za nie pacono: ryte g naczynia srebrne z Syrii, mirra i
kadzido z Arabii, korzenie, zwaszcza pieprz Ob z wybrzea malabarskiego, jedwab z Chin.
Towary wyprodukowane na a I Wschodzie (albo wwiezione tam z zagranicy)
byy niejednokrotnie take na do; Zachodzie przedmiotem handlu prowadzonego
przez wschodnich kupcw. poi Szczegln rol odgrywali w tym Grecy, a
przede wszystkim Syryjczycy. zaF Rwnie niewolnicy byli poszukiwanym
przedmiotem handlu. Nie wiemy, czy uzy warsztaty wymagay jeszcze wielu
niewolnikw, poniewa w ogle problem d~~ zastosowania niewolnikw w
wytNrczoci w cesarstwie rzymskim dopiero wy, wymaga wyjanienia. Jednak
popyt na niewolnikw do uytku domowego by poi nadal duy. Senatorowie
mieli do dyspozycji cae ich rzesze, a biedni ludzie te poi chcieli mie chocia
jednego sucego. Wydaje si, e na frontach wojen zos podejmowano niejedno prywatne
przedsiwzicie przeciwko barbarzycom w celu dostarczenia towaru handlarzom niewolnikw.
Niewolnicy o specjalnych umiejtnociach, np. muzycy, aktorzy i bazny, byli nadal sprowadzani
ze przy Wschodu. Eunuchw trzeba byo przywozi a z Armenii i Persji i ceniono ich na pra,
wag zota, gdy w cesarstwie rzymskim kastracja bya zakazana.
Morskim i nie transportem wszelkich towarw i przewozem osb zajmowali si
armatorzy
Cesarstwo rzymskie na Zachodzie i wdrwka ludw 211
(navicularii), ktrzy czsto byli zarazem handlarzami. Dla zaspokojenia potrzeb transportu
pastwowego, zwaszcza dowozu zboa, przynaleno do gildii wacicieli statkw ju dawno
uczyniono obowizkow i tym sposobem utworzono pastwow flot handlow, ktra
utrzymywaa komunikacj midzy Itali i Afryk, a take prowincjami wschodnimi. Mimo
podziau cesarstwa na dwie czci Morze rdziemne pozostao jednym obszarem handlowym, sie
drg czya kraje i kontynenty, poczta cesarska przekraczaa granice diecezji, a monety cesarskie
niezalenie od miejsca bicia miay wszdzie jednakow warto. Caa gospodarka skorzystaa na
tym, e Konstantynowi udao si uczyni zot monet podstaw obrotu towarowego i utrzyma
sta warto solida. Badacze ustalili, e w cigu IV wieku ceny tak wanych produktw jak zboe
i miso niekiedy nawet si obniay. Poytek z tych posuni deflacyjnych odnosili obok rzdw
cesarskich przede wszystkim ludzie z najwyszej warstwy, ktrzy rozporzdzali
penowartociowymi zotymi monetami. Wielka rzesza poddanych musiaa uiszcza podatek
gruntowy w naturze, a znaczna cz wynagrodze bya wypacana w formie zlece do magazynw
pastwowych. Tak rozszerzy si zakres gospodarki naturalnej. Kiedy przygldamy si rnym
dziedzinom ycia spoecznego i gospodarczego, jako najwaniejszy rezultat procesu przemian
uderza nas wyksztacenie si zamknitych stanw, zdecydowanie rnicych si od siebie
majtkiem, wpywami i statusem prawnym. Krgi senatorskie potrafiy wycign z zamtu
dziejowego najwiksze korzyci. Najsilniejsza grupa tego stanu, warstwa potentes, zacza w
regularnych zmaganiach z rzdem i administracj tworzy sobie wasne dominia. Te woci bd
kiedy, po gbokim upadku miast i mieszczaskiego stanu redniego, orodkami ycia. Obok
arystokracji senatorskiej wymieni naley kler Kocioa pastwowego, a przede wszystkim wielk
liczb biskupw, ktrych hierarchia w zasadzie dostosowaa si do podziau cesarstwa na
prowincje i diecezje i na Zachodzie podlegaa stolicy rzymskiej. Kocioy biskupie dziki dotacjom
cesarskim, zapisom testamentowym zamonych chrzecijan i darom wszystkich wiernych uzyskay
znaczny majtek, a czsto i obszerne posiadoci ziemskie. Nic dziwnego, e przynaleno do
wyszego kleru, ktry w II I i IV wieku przewanie wywodzi si ze stanu redniego, staa si teraz
atrakcyjna take dla ludzi pochodzenia senatorskiego i e pogaski senator Pretekstatus mg
artem powiedzie do papiea Damazego: Zrbcie mnie biskupem Rzymu, a jutro zostan
chrzecijaninem.
Stan duchowny by w strukturze spoecznej wiata pnorzymskiego czym
cakiem nowym take pod tym wzgldem, e z dochodw kociow biskupich
przeznaczano z reguy czwart cz dla biednych, dla ubogiego proletariatu,
pracownikw dniwkowych i robotnikw w miastach, dla pwolnych i
niewolnych na wsi. Podczas gdy wysi urzdnicy pastwowi, przede wszystkim
w samym Rzymie, cigle wedug dawnej tradycji karmili plebs chlebem
212 Rzymski Zach(~d w V wieku i mode ludy i igrzyskami i wci utrzymywa si antyczny
pogld, e ndza jest zjawiskiem naturalnym, od ktrego trzeba odwraca uwag biednych i
bogatych witami ludowymi, to w Kociele chrzecijan nigdy, nawet w burzliwych czasach
wdrwki ludw, nie brakowao ludzi, ktrzy odtrcali bogactwo i uznawali trosk o biednych za
swoje zadanie yciowe. Paulin z Noli z wielkiego pana sta si mnichem i biskupem, Melania
Modsza porzucia swe olbrzymie dobra. Pammachiusz, kolega Hieronima ze studiw, przeznaczy
swj majtek na opiek nad biednymi i przybdami. Etyka chrzecijaska zdoaa jeszcze wzmc
swj wpyw na ustawodawstwo, ktry stwierdzilimy ju w czasach Konstantyna. Los
niewolnikw zosta zagodzony, uatwiono wyzwolenia, a kocioy uczyniono miejscami azylu dla
maltretowanych. Wydano nowe ustawy na rzecz potrzebujcych pomocy dunikw oraz
zarzdzenia, ktre wnosiy elementy humanitaryzmu nawet do niedoli wiziennej. Ochrona
ustawowa, jak otaczano maestwo i rodzin, zostaa rozcignita take na niewolnych.
Walentyn I zakaza dzieciobjstwa, a tym samym zasadniczo ograniczy wadz ojcowsk. Nauki
spoeczne Ojcw Kocioa nie zmierzay wprawdzie do cakowitego przeksztacenia struktury
spoecznej, ale teologowie i sobory zgodnie potpiay zbytek i odrzucay lichw. Nie brakowao
kaznodziejw, ktrzy gosili, e bogactwo jest zobowizaniem wobec spoecznoci, a nawet sub
wyznaczon przez Boga. Jednak danie wsplnoty dbr pozostao domen pojedynczych ascetw
i stao si rLadsze, odkd niektre klasztory wzbogaciy si. Skdind aspekty socjalne
ustawodawstwa cesarskiego bray si nie tylko z wpyww chrzecijastwa, bo wida je byo
jeszcze przed jego oficjalnym uznaniem. Zawsze dziaali w tym kierunku wieccy doradcy cesarza,
urzdnicy ministeriw i juryci. Nauka nowoczesna wnikliwie zbadaa dzieje prawa rzymskiego w
okresie poklasycznym i wyjania rne formy kontynuacji prawa rzymskiego w pastwach
germaskich w czasach wdrwki ludw i w Bizan-cjum. Nie ma wtpliwoci, e w znacznym
stopniu wanie juryci przyczynili si do umocnienia pastwa klasowego i uczynienia zawodw
dziedzicznymi, byli te wspodpowiedzialni za rosnce okruciestwo prawa karnego i sposobw
jego egzekwowania. Prawo to byo, tak jak dawniej, zrnicowane wedle stanu. Tortury, ktre ju
od czasw Marka Aureliusza stosowano jako element dochodzenia take wobec ludzi wolnych,
mona byo teraz stosowa wobec czonkw stanu kuriaw, a niekiedy wobec senatorw. Kara
mierci grozia za liczne przestpstwa i wielokrotnie wykonywano j w sposb okrutny. Obok tej
surowoci w ustawodawstwie i prawoznawstwie wystpuj jednak nadal tendencje spoeczne i
humanitarne. Bray si one, pomijajc chrzecijastwo, z pogldw hellenistycznych i zdobyy
sobie uznanie rwnie na Zachodzie.
Co prawda, jurysprudencja zachodniorzymska w V wieku utracia w znacznym
stopniu fachow precyzj - jest to zjawisko wynikajce z braku pastwowych
szk prawa oraz z faktu, e kancelaria cesarska, ktra miaa
Cesarstwo rzymskie na Zachodzie i wdrwka ludw 213
formuowa ustawy, obsadzona bya ju nie wyksztaconymi prawnikami, lecz
literatami. Wydaje si jednak, e wanie dziki wyksztaceniu retorycznemu i
tradycji literackiej dochodziy do gosu hellenistyczne i orientalne idee prawne.
Juryci majcy wyksztacenie literackie nadali konstytucjom cesarskim nie tylko
moralizujce uzasadnienie, ale podtrzymali tendencj do przeciwstawiania
surowemu prawu zasady wyrozumiaoci (aequitas) i agodzenia ustaw przez
humanitas. Fakt, e wczesne ustawodawstwo i jurysprudencja uwzgldniay
take zwyczaje regionalne i ius gentium, oznacza niewtpliwie dystansowanie si
od prawa klasycznego. Od IV wieku jest to cech charakterystyczn prawa
zachodniorzymskiego, ktre take pod tym wzgldem mona nazwa prawem
zwulgaryzowanym. Cho utrata fachowej terminologii jurystycznej jest bardzo
dotkliwa, owa wulgaryzacja prawa zsumowaa si z nawrotem do dawnych
elementw ludowych, ktre miay przetrwa upadek wadzy centralnej na
Zachodzie, a zarazem ze zwrotem ku nowym ludom, ktre na terenie imperium
zaoyy wasne pastwa.
lKu
Rozdzia drugi
CI-IRZECIJASTWO NA ZACHODZIE - KSZTACENIE, TEOLOGIA, DZIAALNOS
MISYJNA hrzecijastwo nie powstrzymao procesu przemian spoecznych IV C i V wieku.
Mimo doniosej roli wiary i Kocioa nie udao si dokona cakowitej odnowy moralnej wadzy i
mas ludowych. Gdy Augustyn i inni pisarze chrzecijascy mwi o czasach chrzecijaskich
(Christiana tempora), maj przede wszystkim na myli to, e w imperium pod rzdami
chrzecijaskich cesarzy nie ma ju ywego pogastwa, przy czym myl te oczywicie o
utrwaleniu gmin chrzecijaskich, ich organizacji i suby Boej. I rzeczywicie, w tym samym
czasie, w ktrym instytucje pastwowe popady w chaos albo ulegy osabieniu, hierarchia
chrzecijaska umocnia si. Co do wadzy papiea, to Syrycjusz, ktry w r. 384 zosta nastpc
Damazego, sowem i czynem pokaza, co w praktycznym yciu Kocioa ma znaczy dziedzictwo
apostoa Piotra i ranga stolicy apostolskiej. Z kancelarii papieskiej, ktra przyja normy kancelarii
cesarskiej, wychodziy liczne pisma, w ktrych biskup rzymski roci sobie pretensje do
najwyszego nadzoru nad Kocioem. Syrycjusz sprawi, e jego dekrety, skierowane do
poszczeglnych biskupw, byy przekazywane do wiadomoci wszystkich innych biskupw tej
samej prowincji i zachowywane na przyszo. W konstrukcji i stylistyce tych zarzdze,
nazywanych obecnie dekretaliami, wystpuj obok frazeologii uchwa synodalnych rwnie
elementy wieckiego jzyka urzdowego. Dalsze sukcesy w ksztatowaniu prymatu Rzymu
osign Innocenty (402 -417). Nie poruszony zdobyciem i spldrowaniem Rzymu, umocni
licznymi dekretaliami zwierzchnictwo papiey - nie przez rewolucyjne akty, ale poprzez
zastosowanie i wykadni obowizujcego prawa.
W regulowaniu jurysdykcji kocielnej wyszed on poza wzory swych
poprzednikw i domaga si, by wszystkie wane
Chrzecijafistwo na Zachodzie - ksztacenie, teologia, dziaalno misyjna 215 sprawy sporne
(causae maiores) byy przez synody prowincjonalne odsyane do rozstrzygnicia do stolicy
papieskiej. Prawo rozstrzygania tych spraw miay wic odtd nie synody prowincji, ktre byy
miejscem konfliktu, lecz papie jako najwyszy sdzia. Pisma Innocentego, nacechowane
umiarkowanym, ale wadczym tonem, uwiadomiy wiatu chrzecijaskiemu, e jedno Kocioa
reprezentuje teraz nastpca w. Piotra.
W dziedzinie kultury i nauki chrzecijastwo aciskie podejmowao coraz powaniejsze zadania.
Pastwowe i miejskie instytucje owiatowe przetrway pierwsze burze okresu wdrwki ludw.
Studia retoryczne i literackie byy cigle przywilejem rodzin arystokratycznych, obecnie stanowiy
jednak take wstp do kariery wielkich dygnitarzy. Rwnie wrd Germanw bdcych na suvie
rzymskiej zdarzali si tacy, ktrzy bliej zetknli si z kultur literack. Od Klaudiana
dowiadujemy si, e Stylichon kaza udzieli swojej crce Marii stosownego wyksztacenia i e
wiat poezji i mitologii by jej dobrze znany. Chrzecijanie coraz bardziej wrastali w t tradycj.
Ojcowie Kocioa IV i V wieku w publicznych szkoach nauczyli si umiejtnoci retorycznych,
ktre rozwijali w swych kazaniach i pismach. Rwnie dla nich elokwencja naley do
nieodzownych cnt przywdcy. Przejmuj take aspekty spoeczne wyszej kultury literackiej.
Biskupi uprawiaj literack korespondencj wedug obowizujcych formu - czyni to nawet
niektrzy anachoreci, a take kobiety yjce w ascezie. Caa ta kultura staa si tak bliska
chrzecijanom, e nie widziano koniecznoci osobnego systemu wychowania dla modych ludzi,
ktrzy przyjli chrzecijastwo. Wiek V przynis tylko jedn now instytucj, ktra jednak
odnosia si nie do wszystkich wiernych, lecz jedynie do okrelonego ich krgu. Bya to wsplnota
klasztorna wok biskupa, taka, jak praktykowa Paulin z Noli. Augustyn ustali normy tego
wsplnego ycia duchownych i wymaga, aby jego uczestnicy wyrzekali si wasnoci prywatnej
na rzecz Kocioa albo wasnej rodziny i oddawali si studiom. Charakterystyczne dla
augustyskiej reguy jest poczenie ksztacenia teologicznego, klasztornej dyscypliny i praktyki
duszpasterskiej. Jak przedstawia si tre naukowa tych wieckich i duchownych instytucji?
Tradycja odziedziczona po wczeniejszych okresach przewidywaa program
ksztacenia oparty na siedmiu wyszych dyscyplinach naukowych (artes
liberales): gramatyce, retoryce, dialektyce, a ponadto arytmetyce, geometrii,
astronomii i muzyce. Ju od dawna cztery sztuki drugiej grupy, ktre miay
przekazywa umiejtnoci specjalistyczne, byy zaniedbane albo cakowicie
zarzucone. Inne dyscypliny wymagajce fachowej wiedzy i umiejtnoci, takie
jak prawo i medycyna, byy w dalszym cigu zamknite w sobie. W omawianym
okresie oglne wyksztacenie, jakiego dostarczay szkoy wysze, ograniczao si
do sztuki retorycznej, do znajomoci klasykw i pewnego obycia z zabawami
filologicznymi w stylu Makrobiusza. Szczeglnie dotkliwy by regres nauk
przyrodniczych - u autorw natrafiamy jedynie na resztki elementarnej wiedzy
216 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy w tym zakresie i na konwencjonalne
zainteresowanie osobliwociami natury i wiata ludzi, jak na przykad u Ammiana w jego
ekskursach o trzsieniach ziemi i planetach, podobnie jak w niektrych pismach Augustyna, gdzie
mwi on o mirabiliach.
Brzemienne w skutki byo to, e u chrzecijan i w ogle u ludzi wyksztaconych
na Zachodzie podupada znajomo greki. W tej dziedzinie rodziny nalece do
klas wyszych jeszcze przez do dugi czas zachowyway niezy poziom, na
przykad Ambroy na podstawie wyksztacenia domowego, jakie odebra,
potrafi czyta i rozumie dziea greckich teologw. Natomiast Augustyn nie
zdoby ju w szkoach publicznych dobrej znajomoci jzyka greckiego, nie
zaznajomi si gbiej z literatur greck i dopiero w pniejszych latach uczyni
postpy w grece. Jest zrozumiae, e przy tym stanie znajomoci jzyka bardzo wane stao si
tumaczenie dzie greckich. I tak Mariusz Wiktoryn przetumaczy dziea Plotym, Ewagriusz
udostpni aciskiemu Zachodowi Vita Antonii, -Iieronim za niektre pisma Orygenesa. Kiedy
acinnicy i Grecy wdawali si w dysputy, czsto trzeba byo ucieka si do porednictwa tumaczy.
Tak byo rwnie w czasie dyskusji prowadzonych przed obliczem biskupa jerozolimskiego Jana
na temat nauki Pelagiusza, jednak Orozjusz, ktry na zlecenie Augustyna bra udzia w tych
rozmowach, skary si na nieudolno jednego z tumaczy i na karb jego nieuctwa skada znaczn
cz nieporozumie teologicznych. W tym sporze znowu wystpi, i o wiele gbszy, rozdwik
midzy zachodnim i wschodnim chrzecijastwem w zakresie treci i form kultu. Na Wschodzie
kwestia chrystologiczna jeszcze raz wywoaa wielkie poruszenie i doprowadzia do powstania
nowych doktryn i do utworzenia nowych Kociow. Ruchy nestorian i monofizytw daway o
sobie zna przez cae stulecie i wywary pewien wpyw poza graicami imperium. Chrzecijanie z
Zachodu z teologiczn pasj nadal oddawali si problemom chrzecijaskiej antropologii i etyki.
Starcie midzy Pelagiuszem, ktry przypisywa czowiekowi zdolno do dobrych uczynkw, a
nawet do bezgrzesznoci, take po grzechu pierworodnym, i Augustynem, ktry widzia moliwo
oczyszczenia czowieka tylko w asce Boej, nie zasuonej i niemoliwej do zasuenia, podnioso
kwestie, ktre nie miay ju ucichn w Kociele aciskim.
Dla oglnego stanu kultury w wiecie antycznym w V wieku charakterystyczne
jest to, e nie byo ju bada naukowych o jasno wytknitym celu, zmierzajcych
do osignicia wyranego postpu. Zasadnicz cech tego, co nazywao si teraz
nauk, nie byo metodyczne obserwowanie i eksperymentowanie, ale operowanie
wyuczonymi dogmatami. Staroytno stanowia wicy autorytet, a
umiejtnoci przejte od staroytnych, aczkolwiek fragmentaryczne, uchodziy za
wystarczajce. Jak wykaza H.-I. Marrou, taka postawa intelektualna stanowi
pny etap drogi, ktr duch staroytny rozpocz ju dawno. Badacze greccy,
ktrzy dziaali tak twrczo a do pocztkw okresu hellenistycznego, wizali sw
przemon skonno do mylenia spekulatywnego z pewnego rodzaju
Chrzecijastwo na Zachodzie - ksztacenie, teologia, dziaalno misyjna 217 niecierpliwoci w
gromadzeniu wiedzy eksperymentalnej. To zaniedbanie empirii doprowadzio do zastoju w
badaniach naukowych, ktry by wyranie widoczny ju w okresie wczesnego cesarstwa. Obecnie
doszo do tego, e poszczeglne dziedziny nauczania ograniczay si do suebnej funkcji formo-
wania ducha modziey i dostarczania przykadw z historii i z natury pisarzom i mwcom. Na tej
podstawie rozwina sw wasn problematyk myl chrzecijaska.
Nauka chrzecijaska przeja dawne, pochodzce od pogan, wyksztacenie klasyczne, cho nie
cenia go ju tak wysoko. Poezja i wymowa klasykw, podziwiane i czczone jeszcze przez Ojcw
kapadockich, dla Augustyna utraciy ju wiele ze swego uroku estetycznego. Nauczanie literatury
dostarcza materiaw do kaza i traktatw i oferuje niejedn rzecz uyteczn dla umocnienia wiary,
ale nie oczekuje si od niego bodca do bada naukowych. Gwnym zadaniem chrzecijaskiej
nauki jest zrozumienie i zgbienie prawd wiary, przeto gwnym jego przedmiotem jest ksiga
Objawienia, Biblia. Z tego rda wypywaj kwestie, ktre niepokoj myliciela
chrzecijaskiego: metafizyczne kwestie dotyczce istoty Bstwa i przeznaczenia duszy ludzkiej.
Teologia dogmatyczna ma formuowa i interpretowa tre wiary dla caego Kocioa, do niej te
naley polemika z heretykami i odpieranie polemiki pogaskiej, o ile takowa jeszcze si pojawia.
Wreszcie nauka chrzecijaska ma prowadzi do poznania Boga, otwiera wntrze ludzkie i
udostpnia szczcie kontemplacji, vita beata w nowym znaczeniu. W jaki sposb w wybitnych
osigniciach omawianego okresu objawiaj si moliwoci i ograniczenia doctrina Christiana,
wykaemy na przykadzie dzie Hieronima i Augustyna.
Hieronim wraz ze sw obszern twrczoci jest reprezentatywny dla aciskiej
biblistyki na przeomie IV i V wieku, a jego burzliwy yciorys daje nam wgld w
obfito konfliktw przeywanych przez chrzecijaskiego uczonego. Po
ukoczeniu studiw dozna nawrcenia i od tego czasu kierowa si ideaem
ycia polegajcym na poczeniu ascezy i pracy literackiej. Sam zazna ywota
mnicha na pustyni syryjskiej w Chalkis (376-378), ale nawet w swej grocie nie
mg y bez ksig i czy pokut z pisarstwem, piszc ywoty witych
pustelnikw. Po rzymskim intermedium, ktre ju znamy, spdzi 34 lata (386-
419) jako eremita w klasztorze w Betlejem, ale dysponowa tam dobr bibliotek,
mg korzysta ze skrybw i lektorw i pozostawa w kontakcie literackim z
wyksztaconymi ludmi pci obojga na caym wiecie. Czowiek, ktremu udaa
si taka synteza, mia pewne skonnoci naturalne, ktre utrudniay mu drog do
witoci. Pobudliwy, peen temperamentu, nawizywa wielostronne kontakty,
sta si powiernikiem i przyjacielem pobonych dam. Jako sekretarz papiea
Damazego mg rozwin swe wybujae ambicje i nosi si nawet z zamiarem
zostania jego nastpc. Kiedy pokona t pokus i powrci na Wschd, uwaa
za stosowne nawet z oddali bra udzia w kontrowersjach teologicznych, a
literackie wizerunki poszczeglnych postaci i krgw towarzy
nzymski Zachd w V wieku i mode ludy
skich opatrzy elementami ostrej satyry, zniszczy te okrutnie zwizek z
przyjacielem z lat modoci, Rufinem. Jako literat posun si tak daleko w swym
zadufaiu w sobie, e dam imieniem Paula pociesza po mierci jej ukochanej
crki tym, e dziki jego ksigom zmara bdzie znana caemu wiatu. Ten
czowiek, dla ktrego ksiki byy wszystkim, napisa niemao pism dogma-
tyczno-polemicznych, jednake treci jego pracy naukowej nie bya teologia
spekulatywna, lecz ustalanie tekstu i egzegeza Biblii. Jak jego nauczyciel
gramatyki Donatus odda si Wergiliuszowi, tak Hieronim powici si Pismu
witemu. Do tej, nowej jeszcze na aciskim Zachodzie, chrzecijaskiej filologii
wnis znajomo autorw pogaskich. Zna te dobry styl klasykw, a jednak zdecydowanie
odwrci si od obiegowego klasycyzmu: Nasze Ateny to Jerozolima!.
Jak ciko przyszo mu to zerwanie, wskazuje sen, ktry nam opowiada 6 i ktry sam wielokrotnie
interpretowa. Gdy pierwszy raz by na Wschodzie i lea powalony febr, jego dusza zostaa
porwana i zawleczona przed trybuna Boy.
Uderzony olepiajcym wiatem, run na ziemi i nie mia odwagi podnie
oczu. Zapytany, kim jest, odpowiedzia: Jestem chrzecijaninem. Kamiesz -
rzek siedzcy na tronie - jeste cyceronianinem, nie chrzecijaninem. Spady na
niego razy i zacz baga o zmiowanie. Stojcy wok wstawili si za nim, by ze
wzgldu na sw modo mg uzyska moliwoe poprawy. Zoy wic przysig, e nie bdzie
w przyszoci czyta adnych wieckich ksig, i zosta uwolniony. Mona powiedzie, e Hieronim
w caej peni dotrzyma zoonej we nie przysigi, pozostajc jednak, mimo wszystko, klasycyst.
Nawet gdy orodkiem swej pracy uczyni Bibli, to w jzyku i stylu by chrzecijaskim
Cyceronem, a jako bojownik teologiczny czu si zawsze acinnikiem, homo Romanus w wiecie
Wschodu.
Do pracy nad Bibliq zachci go papie Damazy. aciski Zachd mia na tym
polu wielkie zalegoci, sam aciski tekst Biblii by peen niecisoci w rnych
przekazach, zwanych dzi Vetus Latina. Hieronim zabra si do ustalenia wiary-godnego tekstu i
rozwiza to podstawowe zadanie dla czterech Ewangelii. Chocia chodzio tu o rewizj tekstu, a
nie o nowe tumaczenie, Hieronim zaj si wkrtce oglnymi problemami przekadu. Ju w czasie
pierwszego pobytu na Wschodzie udoskonali sw znajomo greki i przyswoi sobie hebrajski
(nauk tego jzyka, w ktr woy niewypowiedziany trud, traktowa wrcz jako rodzaj
umartwienia). Wadajc trzema jzykami (vir trilinguis), gboko wnikn w trudno
prawidowego i dobrego stylistycznie oddania obcojzycznego tekstu.
By wic jak najlepiej przygotowany do wielkiego zadania, ktre miao mu
przysporzy najwikszej sawy: do nowego tumaczenia znacznej czci Starego
Testcunentu, ktre przedsiwzi w latach 390-406. Dotychczasowe przekady
aciskie opieray si na wersji greckiej - Septuagincie. Rwnie Hieronim
poszed z pocztku t drog, jednak potem zrozumia, e Septuaginta czsto
odbiega od oryginau i zdecydowa si na powrt do
dl
oni jed od ~

Chrzecijastwo na Zachodzie - ksztacenie, teologia, dziaalno misyjna 219 pierwotnego tekstu
hebrajskiego, do Hebraica veritas. Aczkolwiek przekad, wzorowy pod wzgldem metodycznym,
jest nierwnej wartoci w poszcze-glnych czciach dziea, mona w nim jednak dostrzec
szczeglne otwarcie na jzyk oryginau, a take na walory muzyczne tego jzyka, co przynioso
szczegln saw Hieronimowym tekstom psalmw. Wynik tej ogromnej pracy, Stary Testament
po acinie w tumaczeniu Hieronima, zosta z pocztku z oporami przyjty na Zachodzie i dopiero
w dwa wieki pniej uznany na rwni z dotychczas uywanymi tekstami. Rozpowszechni si
dopiero w czasach Karolingw, a po upywie dalszych kilku stuleci nadano mu nazw Wulgaty.
Obok pracy tumacza istot dziaalnoci naukowej Hieronima w Betlejem bya egzegeza Biblii.
Jako egzegeta zaj si przede wszystkim Starym Testamentem i sporzdzi komentarz do
poszczeglnych ksig oraz napisa listy dotyczce szczegowych kwestii interpretacyjnych i
kazania na temat rnych tekstw. Jego egzegeza bya z zasady filologiczna, jednak dopuszczaa
rwnie jako rdo poznania archeologi i jasno stwierdzaa, e Biblia oywa, gdy si na wasne
oczy zobaczy miejsca i zabytki w Palestynie. Niewtpliwie uznawa on rwnie alegoryczn
interpretacj Pisma, cho jedynie dla dostarczenia czytel-nikowi budujcych treci. W innych
przypadkach alegoreza bya dopuszczalna dopiero wtedy, gdy objanienia filologiczno-historyczne
zostay ju dopro-wadzone do koca. Hieronim pracowa szybko, dlatego jego komentarze czsto
rbi wraenie czego nie dokoczonego, ale dziki wspaniaerr~u tumaczeniu i dokonanej
egzegezie tekstw biblijnych uznany zosta na aciskim Zachodzie za czcigodnego protoplast tej
nowej chrzecijaskiej nauki. Zdumiewa to, e gdy do jego miejsca odosobnienia nadchodz
niepokojce wiadomoci o inwazji obcych ludw, zatopienie w pracy naukowej trwa
nieprzerwanie. Hieronim jednak z gbokim wzruszeniem przeywa katastrofy swego czasu,
ciko te odczu zdobycie Rzymu przez Gotw, Rzym bowiem by dla niego, acinnika, wiatem
wiata, a dla egzegetw Biblii zarazem now Jeruzalem, symbolem wieczystego pokoju. Wydaje
si, e jak niewielu wspczesnych zdawa sobie spraw ze zmiany oglnego pooenia imperium.
Ju w r. 409 w licie do Geruchii mwi jako o fakcie niewiarygodnym, e od czasu przeamania
frontu na Dunaju wadza rzymska zachwiaa si na terenie samego imperium, od Morza Czarnego
a po Alpy Julijskie: Kt uznaby to za moliwe, jakie dzieo historyczne mogoby we
waciwych sowach wyrazi to, e Rzym walczy w obrbie swych granic ju nie o saw, lecz o
istnienie, a nawet nie walczy, ale kupuje sobie ycie za pienidze i cay swj dobytek?
Jeli w poszukiwaniu przykadw mocy twrczej nauki chrzecijaskiej mamy
porwna z dzieem ycia Hieronima dzieo Augustyna, to wchodzi w gr tylko
traktat O Pastwie Boym. Zawiera on istotn cz jego teologii tkwicej w
sytuacji duchowej tamtej epoki i oddziaujcej przez nastpne stulecia a po
nasze czasy. Aktualno dziea trafnie okrelono, wskazujc na to, e owe 22
ksigi zostay uoone i napisane pomidzy r. 410, rokiem zdobycia Rzymu
przez
220 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy
Gotw, a r. 430, rokiem oblenia Hippony przez Wandalw. Augustyn ju od
pitnastu lat by biskupem Hippony, gdy nadesza straszliwa wiadomo o
spldrowaniu Wiecznego Miasta. Jako uczony spiera si z manichejczykami i
donatystami i zaszed w tym sporze tak daleko, e dopuszcza uycie przez
wadz cesarsk przemocy wobec pogan, heretykw i schizmatykw. Wkrtce
mia rozpocz walk z nauk Pelagiusza. Wrd jego licznych pism dogma-
tycznych znajduje si owo dzieo De civitate Dei, wydawane od r. 413 w po-
szczeglnych ksigach. Rwnie w Afryce, dokd przybyo wielu uciekinierw z
Italii, wstrzs spowodowany katastrof Rzymu by ogromny. Zgodnie ze
sposobem mylenia tamtych czasw atwo byo a religijn interpretacj
nieszczcia, zwaszcza e w latach 405 i 408 kurs polityki religijnej jeszcze si
zaostrzy. Czyby wic Chrystus by bezsilny? A moe zaniedbanie, a nawet przeladowanie
dawnych pogaskich bstw opiekuczych Rzymu sprowadzio nieszczcie? Wszdzie mwiono,
e ciaa apostow, relikwie mczennikw, nie zdoay uratowa miasta.
Augustyn jeszcze w r. 410 ustosunkowa si w jednym z kaza do tych kwestii i
wytumaczy straszliwe nieszczcie jako plag, kar dla ludzi, klsk Rzymu za
jako prb, a nie jako potpienie miasta. Wielokrotnie jeszcze w kazaniach i
listach powraca do nieustajcej skargi, e do tego nieszczcia doszo wanie w
epoce chrzecijastwa (Christiana tempora). Oczywicie, mwi, wiat zestarza si, ale wrd
starzenia si i upadku objawi si Chrystus, ktry go odnawia:
Prowadmy dobre ycie, i czasy stan si dobre. To my jestemy czasami. Jacy my jestemy,
takie s czasy. Coraz bardziej kwestia ta rozrastaa si do rozmiarw oglnego pytania, gdzie w
tych czasach nieszczcia mona by znale wiecznotrwa wspt~lnot.
W ten sposb Augustyn doszed do obszernego dziea, ktre miao stanowi
uczon apologi chrzecijastwa, a zarazem objanienie historii na zasadzie wiary
goszcej, e Bg nie jest po to, by mnoy dobra doczesne, i e ycia ludzkiego
nie mona zrozumie, jeli spenienia szuka si w doczesnoci. Odradzajc si
krytyk pogask odpiera Augustyn przede wszystkim erudycj. Pierwsze
dziesi ksig zawiera krytyk politeizmu i ma wykaza, e wiara pogaska ju w
dawnych czasach nie moga prowadzi do szczcia ziemskiego, a co dopiero
do zbawienia pomiertnego. W argumentacji - przewanie historycznej -
Augustyn poddaje radykalnej krytyce tradycyjn rzymsk wiadomo
historyczn. W tym ekskursie przeciwko pogaskiej idei posannictwa referuje
gosy autorw pogaskich, a zwaszcza historiografw, przede wszystkim
Salustiusza, ktry tak mocno wyrazi myl o upadku Rzymu. Dokonuje
nieubaganego rozrachunku z ca rzymsk przeszoci, od bratobjstwa
popenionego przez zaoyciela pastwa, Romulusa, a do okruciestw z czasw
schyku republiki. Bogowie rzymscy nie zapobiegali wystpkom, przeciwnie,
sami dawali przykad zepsucia obyczajw, a o ich bezsilnoci wobec zagroenia
zewntrznego wiadczy fakt, e czasy pogaskie
Chrzecijastwo na Zachod~e - ksztacenie, teologia, dziaalno misyjna 221 pene byy wojen i
konfliktw domowych. Nie, te idole nie byy bogami, byy uosobieniem ludzkiej megalomanii!
Mylne jest te przekonanie, e Rzym sta si wielki dziki sprawiedliwym wojnom. Polityka
rzymska obfituje w nieprawoci, sprawiedliwo zostaa zastpiona wystpn pych (superbia), a
ten grzech przynosi wielkie zepsucie. Oczywicie, wielko i trwao panowania rzymskiego nie
podlega wtpliwoci, jednak wielkie terytorium nie zawsze jest korzystne. Zapewne, mona
uznawa pokj rzymski za osignicie imperium, jednak panowanie rzymskie nie byo darem
bogw, lecz zostao zesane przez jedynego prawdziwego Boga, byo dzieem Opatrznoci. Wrd
rLymskich cnt politycznych s i takie, ktre, jeli nie przyniosy dobra, to przynajmniej
zapobiegy zu: tnniowanie wolnoci i pragnienie sawy. Take te sprawy budz wtpliwoci,
jednak przynajmniej umoliwiy one ograniczenie niskiej dzy posiadania. Caa konstrukcja
pogaskiego Rzymu opiera si na fundamencie pychy, a wskutek tego reprezentuje potg za.
Ale i pastwo pierwszych chrzecijaskich cesarzy oceniane jest z rezerw. Konstantyn - inaczej
ni u Euzebiusza - nie jest ukazany jako przedstawiciel Logosu, a opinia, e chrzecijaski Rzym
daje gwarancj doczesnego sukcesu, zostaje odrzucona. Bez zastrzee chwali Augustyn jedynie
Teodozjusza i akceptuje jego ustawy, ktre narzucaj wyznanie chrzecijaskie. W zasadzie
twierdzi, e i chrzecijaskie pastwo jest czym niedoskonaym. Zapewne, szczciem jest, e
chrzecijanin obejmuje wadz, myl o Bogu ustrzee go bowiem od pokus, jakie ona z sob niesie.
Jednak mimo wielkiego wpywu wiary na moralno ludzk wiat nie moe si sta cakowicie
chrzecijaski. Nie ma utosamienia civitas Romana i civitas Christiana, jakie spotkalimy u poety
Prudencjusza. Wraz z Augustynem koczy si ta polityczna teologia. Wzorce polemiczne w
pierwszych dziesiciu ksigach pochodz cakowicie z religii, z mylenia biblijnego. Wszystkie
opinie wynikaj z fundamentalnego pogldu, e Bg jest panem historii. Tak jak w przypadku
Izraela, Bg wobec caej ludzkoci stosuje plan zbawienia: wszystkie wielkie decyzje prowadz do
wsplnoty obywateli, do pastwa Boego (civitas Dei). Egzystencja ludzka jest bytowaniem w
czasie, ktre przynaley dobru, a zarazem jest wystawione na zo: przez pokor czowiek moe
wspdziaa w Boym planie zbawienia, przez pych ulega siom przeciwnym, suy pastwu
ziemskiemu (civitas terrena). Obie te wsplnoty nie mog by po prostu utosamiane z Kocioem i
pastwem ziemskim - dla okrelenia zwykego pastwa Augustyn uywa na og okrele res
publica i regnum. Przeciwiestwo jest gbsze i wiksze ni konflikt midzy Kocioem a
pastwem: wszystkie dobre duchy i dobrzy ludzie, ktrzy byli, s i bd, nale do civitas Dei;
civitas terrena jest zbiorowiskiem duchw, ktre odeszy od Boga. Antyteza brzmi: Bg i szatan,
pycha i pokora, wiara i niewiara. Ta objawiona myl jest podstaw pojcia i przedstawienia caej
historii od stworzenia a do dnia ostatecznego. W drugiej czci dziea (ksigi XI-XXII)
222 Rzymski Zachd w V wieku i mode ady zosta szczegowo przedstawiony pocztek, rozwj
i koniec obu przeciw-stawnych i stale splecionych ze sob pastw. Nadziemska genesis, stworzenie
wiata, pocztek rodzaju ludzkiego i grzech pierworodny stanowi punkt wyjcia. W dalszym cigu
przedstawiona jest waciwa historia: dzieje od Abla do Noego, czasy patriarchw, dzieje
zbawienia od Mojesza poprzez Dawida a do Chrystusa i caa rwnolega historia wiecka. Potem
nastpuje historia po Chrystusie, porwnanie obu pastw, wreszcie zasuony koniec w postaci
sdu ostatecznego, ktry przyniesie zym kar, a dobrym szczliwo.
Zatem mamy przed sob - w przeciwiestwie do wszystkich antycznych
interpretacji historycznych - cakowicie biblijne rozumienie historii. Nie syszymy
o wiecznym cyklu powracajcych zdarze zgodnie z pogldem, ktry panowa w wiecie
antycznym i jake czsto wiza si z pewnym fatalizmem. Plan zbawienia prowadzi raczej poprzez
wszystkie czasy do ostatecznego celu - zagroony przez grzech, zostaje znowu utwierdzony dziki
wkroczeniu boskiego Sowa w dzieje i dziki wynikajcej ze Sowa wsplnocie witych,
mistycznemu ciau Chrystusa. Tak spenia si postpujca budowa pastwa Boego. Tylko dziki
Bogu, dziki jego planowi zbawienia moemy poj jedyny w swoim rodzaju przebieg dramatu
dziejw. Ludzko stopniowo prowadzona jest do celu. Czysto doczesne dziaania nie mog
umoliwi zbawienia, dziea ludzkie mog by dobre tylko ze wzgldu na zbawienie wieczne.
Rwnie pastwo ziemskie moe mie w sobie co dobrego: wcale nie jest tak, e pastwo
dziaajce w celach politycznych musi by niechrzecijaskie. Postp doczesny, take postp
techniczny, moe by podporzdkowany celom ostatecznym. Ale dzieje ludzkoci nie zmierzaj ku
triumfalnemu postpowi. Ziemski przebieg dziejw jest znaczony raczej pasmem klsk i
nieszcz, a jednak wie si z nim stale rwnie postp duchowy. Poprzez antynomi pastwa
Boego i ziemskiego historia uzyskuje podwjne oblicze, dwojako dajc si stwierdzi
empirycznie, nie za opart na jakim duali~nie typu manichejskiego. H.-1. Marrou ukaza nam
Augustyna jako filozofa, bytu, a nie stawania si. Do istoty czasu, ktry jest czym pynnym,
niestaym, naley wedle Augustyna - i pod tym wzgldem mona go uwaa za platonika ---
cierpienie i klska, starzenie si i umieranie. Czas jest ambiwalentny, w swej dwuwartociowoci
przynosi postp i degradacj, nadziej i rozpacz. To mona w kadym razie powiedzie o czasie
historycznym. Ale na pocztku znajduje si kosmiczny czas boskich dni stworzenia, dopiero
pniej grzech odmienia egzystencj ludzk i od tego upadku czas wie si ze starzeniem i
mierci. Ale i tak moe mie pozytywn warto, jednak tylko przez boskie zbawienie i przez
ask. Z tego samego rda wypywa rwnie chrzecijaska nadzieja wszystkich, ktrzy
wpdziaaj przy budowie pastwa Boego.
W takiej teologii historii Augustyn stworzy dla pogan i chrzecijan uniwersalny
przegld dziejw wiata. Rzymski obraz historii rozpad si w nico, ale
zahwianiu ulego take krtkowzroczne mniemanie chrze
Chrzecijastwo na Zachodzie - ksztacenie, teologia, dziaalno misyjna 223 cijaskie, e
chrystianizacja imperium gwarantuje jego wieczne trwanie. Augustyn wywid swoje stanowisko
teologiczne z pierwotnej postawy chrzecijaskiej, z pogldu, e czowiek, zarwno kady z
osobna, jak i caa ludzko, pielgrzymuje poprzez doczesno i jest powoany do wsptworzenia
wieczystej wsplnoty. Nie jest rozwizaniem usuwanie si od wiata ani lament nad padoem
paczu, podobnie jak nie jest nim triumf postpu. Obywatele pastwa Boego s stale poddawani
prbie, ciy na nich odpowiedzialno, sw wol i dziaaniem wykraczaj poza cele tego wiata.
Dla kadego i dla wszystkich wyznaczono cel, przeto mona odgadn oglny sens dramatu,
natomiast szczegy akcji i jej ewentualny fina s w znacznym stopniu pogrone w ciemnociach.
Oba pastwa s tak splecione z sob, e nikt ich nie moe rozdzieli. Augustyn porwna dramat
dziejowy do symfonii: dopiero na kocu ujawnia si sens dziea sztuki.
Rozbrat pastwa Boego i pastwa ziemskiego przynis chrzecijastwu wolno w sferze
teologii. Stao si to ju za czasw Augustyna: wiara chrzecijaska i Koci uwolniy si z okw
imperium rzymskiego. Rzecz jasna, pastwo zachowao znaczenie i imperium byo uznawane.
Pokojowy porzdekpax Romana - hamujcy obcych i utrzymujcy praworzdno wewntrz, nie
by kwestionowany, a przeto nie kwestionowano rwnie stosunkw zalenoci istniejcych w
gospodarce i w stanowym ustroju spoecznym. Myl polityczna zachowaa rysy zdecydowanie
konserwatywne. Jeeli rozwd z cesarstwem nie wchodzi w gr rwnie dla chrzecijan, to jednak
pojawi si pewien dystans. Sam Augustyn w swych pnych pismach wyrazi myl, e wiat
moe istnie po upadku imperitun rzymskiego. Nie posun si wprawdzie, jak niekiedy sdzono,
tak daleko, by bra pod uwag powstanie imperium germaskiego. Wspominajc mimochodem
podany obraz wielu wspistniejcych maych pastw (regna plurima gentium), nie ma na myli
Germa.nw, ktrych siedlisk w gruncie rzeczy nie uznawa za pastwa. Oderwanie si od imperium
byo dla niego tylko teoretyczn spekulacj.
Ledwie droga si otwara, poza Augustynem wstpili te na ni inni, cho z pewnym wahaniem.
Augustyn pozyska dla wsppracy teologicznej iberyjskiego duchownego Orozjusza, ktry uciek
przed Wandalami z Hiszpanii do Afryki. W szczeglnoci chodzio o stworzenie dziea
historycznego, w ktrym cae dzieje wiata miay zosta naszkicowane zgodnie z zasadami myli
Augustyna. Orozjusz napisa to dzieo, Historiae adversus paganos, w latach 417 -418.
Wykorzystujc wczeniejsze kroniki chrzecijaskie, ale i kontynuujc pogaskie
teorie dziejw wiata, przedstawi bieg wydarze podug nastpstwa kolejnych
mocarstw wiatowych, zgodnie ze schematem znanym w wiecie antycznym: od
Asyryjczykw poprzez Medw, Persw i Macedoczykw a do Rzymian. Ta
chrzecijaska historia wiata, pierwsza w swoim rodzaju, zmierza
224 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy do wykazania, e cierpienia ludzi w dawnych
czasach, gdy jeszcze wyznawano pogaskich bogw, byy wiksze ni w epoce chrzecijaskiej,
poniewa wraz z wystpieniem prawdziwej religii zmniejszya si dza zabijania. Zmiana ta
nastpia dziki pokojowemu imperium Augusta, w ktrym pojawi si Chrystus. Orozjusz sawi
rwnie wspczesne mu imperium rzymskie jako wielki obszar, na ktrym kwitn cenne wartoci
prawa i religii: Dokdkolwiek przybywam jako nieznajomy wdrowiec, nie musz obawia si
nagych aktw gwatu. Rzymianin wrd Rzymian, chrzecijanin wrd chrzecijan, czowiek
wrd ludzi, jako obywatel znajduj oparcie w porzdku prawnym, jako osoba moralnaw religii,
jako czowiek - we wsplnej naturze. Mwic wieckim jzykiem, kady kraj jest mi ojczyzn. ~
Autor jest wiadomy zastrzee, jakie budzi taka idealizacja stanu rzeczy w imperium rzymskim -
sam przecie ucierpia wskutek inwazji obcych ludw. Odpowied, ktrej moe udzieli
wtpicym, nie jest cakowicie spjna. Orozjusz cigle powraca do przybyszw, przede wszystkim
do Germanw, zwaszcza w ksidze VII, dotyczcej czasw po Chrystusie. Niekiedy prbuje
pomniejszy cierpienia wspczesnych: Goci tylko trzy dni byli w Rzymie, Alaryka mona nazwa
wdrownym rozbjnikiem, a obecnie Goci doszli ju do tego, e prosz o przymierze z cesarzem,
aczkolwiek s tak potni, i mogliby stawia dowolne dania. O Burgundach mwi, e traktuj
Gallw nie jak poddanych, ale jak chrzecijaskich braci, a o Wandalach, przebywajcych w
Hiszpanii, sdzi, e od czasu zawartego z Rzymem ukadu nastpuje w nich aniana na lepsze i
zamieniaj wczni na pug. Te rowe barwy su optymizmowi apologety.
Niekiedy wypowiada Orozjusz przelotne myli o przyszoci Germanw. Wydaje si, e jest
rzecznikiem pewnego rodzaju koegzystencji pastw germaskich i imperium rzymskiego i widzi
tkwic w Germanach moliwo przyszego rozwoju kulturowego. O Gotach mwi oglnie, e
walcz ze wiatem rzymskim (Romania), ale przypuszczalnie bd kiedy tworzyli ad tam, gdzie
dzi siej zamt. Czy Aleksander, a take sami Rzymianie nie czynili z pocztku spustosze
wojennych, aby nastpnie jako zwycizcy przynie wiatu ad i rzdy prawa? Widzi on tu wic
dwa sposoby dziaania, wystpujce w dziejach nie rwnoczenie, ale jeden po drugim. W czsto
cytowanym fragmencie 9 wkada w usta krla Gotw Ataulfa pierwotny zamiar wymazania z
pamici ludzkiej imienia rzymskiego i zbudowania imperium gockiego (Gothia zamiast Romami);
pniej jednak krl mia spostrzec, e jego lud nie moe by zwizany prawami, i chcia szuka
chway tylko w tym, by go zwano odnowicielem imperium rzymskiego, skoro nie mg go obali.
J. Straub, ktry wnikliwie zajmowa si historiozofi tych czasw, susznie stwierdza, e nie moe
tu chodzi o rzeczywist wypowied germaskiego wadcy. Plany krla nie sigay z pewnoci tak
daleko. Mamy do czynienia raczej z rzymskim wyobraeniem o naturalnym deniu wielkich
ludw i silnych ludzi do wadzy nad wiatem.
Rwnie Seneka powiedzia kiedy, e Germanie, urodzeni wojownicy, musz
Chrzecijastwo na Zachodzie - ksztacenie, teologia, dziaalno misyjna 225 jeszcze nauczy si
dyscypliny, by sta si tak wielkimi zdobywcami jak Rzymianie. Orozjusz dostrzega u Germanw,
ktrzy mieszkali w prowincjach rzymskich, zacztki sensownej dziaalnoci kulturowej, a nawet
musia przyzna, e zdarzaj si gdzieniegdzie Rzymianie, ktrzy wol korzysta z wolnoci
pomidzy barbarzycami, egzystujc w ndzy, ni cierpie wrd Rzymian ucisk podatkowy.
Po takim stwierdzeniu autor poszed jeszcze dalej i poczy - a uczyni to apologeta, ktry pragn
rozumie i objania wszelkie wydarzenia dziejowe z chrzecijaskiej perspektywy historycznej -
inwazj cudzoziemcw z roz-powszechnieniem si wiary chrzecijaskiej; Gdyby barbarzycy
zostali posani na teren imperium rzymskiego tylko w tym celu, by wszdzie, na Wschodzie i na
Zachodzie, napeni kocioy Chrystusowe Hunami, Swebami, Wandalami, Burgundami i
niezliczonymi innymi ludami wiernych, to naleaoby sawi i chwali miosierdzie Boe, e tak
wiele ludw, choby z uszczerbkiem naszego cesarstwa, przyjo prawd, ktrej nie odnalazyby
inaczej ni na tej drodze. W ten sposb Orozjusz prbowa da chrzecijask interpretacj
wdrwki ludw i odpowied na wielk zagadk owych czasw. Niedugo potem odezway si i
inne gosy, tumaczc cierpienia wczesnych pokole aktem Opatrznoci, dziki ktremu
wdrwka ludw i spustoszenie krajw miay przynie zbawienie wszystkim ludziom. Szczeglne
wraenie wywiera ten pogld w dziele De vocatione omnium genoum, powstaym jeszcze przed
poow V stulecia. Podjta w nim zostaa - w zwizku z polemik z pnymi zwolennikami
Pelagiusza i jego nauk goszc, e denie do zbawienia moe pochodzi od samego czowieka -
nastpujca kwestia: jeeli byo wol Opatrznoci uszczliwienie wszystkich ludzi, dlaczego Bg
nie przemwi do pogan wczeniej? Odpowiedzi jest dzikczynne wyznanie, e ostatnio penia
ask wylaa si na wszystkie ludy i e obecnie Koci moe si rozwija: Wanie bro, ktra
niszczy wiat, suy zwycistwu aski chrzecijastwa. Teologia posza wic dalej drog
Augustyna i zacza w duchu jednoci chrzecijaskiej usuwa dawny antagonizm midzy
Rzymianami a barbarzycami.
Czas teraz opowiedzie o nawrceniu Germanw. Jeli nawet ograniczymy si
do tych plemion, ktre weszy w kontakt z imperium rzymskim, to mamy do
czynienia z dugotrwaym procesem, ktry zachodzi na rnych terenach. rda
literackie odnoszce si do pnego okresu imperium a do koca Cesarstwa
Zachodniego pozostawiaj czsto wiele do yczenia. Na szczcie mona je
niekiedy uzupeni znaleziskami archeologicznymi oraz obserwacjami z dziedziny
historii jzykw i etnografii. Istniej jednak cigle nie rozwizane zagadki, a
jeszcze wicej jest kwestii spornych. Zaczniemy od Germanw, ktrzy ju za
wczesnego cesarstwa mieszkali na ziemi imperium. W dawnych germaskich
prowincjach nadreskich gminy chrzecijaskie s powiadczone od koca II
wieku, a od czasw Konstantyna wiemy na pewno o kocioach w Bonn,
Kolonu i Xanten, przede wszystkim za w Trewirze, gdzie na szcztkach
15 - Upadek Krymu
226 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy paacu cesarskiego powsta wielki podwjny
koci. W IV wieku w zwizku z kontrowersj donatystyczn wymienia si biskupw Trewiru i
Kolonii jako zwolennikw wyznania nicejskiego. Take nad rodkowym i grnym Renem powstay
wwczas siedziby biskupie w Moguncji, Wormacji, Spirze i Strasburgu. Bez wtpienia czonkowie
gmin chrzecijaskich w rzymskich miastach Nadrenii byli przewanie Rzymianami, jednak
badania jzykoznawcze dowiody, e w owych czasach byli ju i germascy chrzecijanie.
Dowiedziono, e wiele sw jzyka niemieckiego zostao stworzonych przez to najdawniejsze
chrzecijastwo nadreskie, a nastpnie przeszo do powszechnego uytku:
Almosen (jamuna), Opfer (ofiara), Bischof (biskup) i Kirche (koci) jako okrelenie budowli
kultowej. Jest wic pewne, cho waciwie nie wymaga to dowodw, e gminy w prowincjach
rzymskich przyjmoway rwnie Germanw i e prowadziy dziaalno misyjn wrd ludnoci
autochtonicznej. Podobna sytuacja wystpowaa w innych pnocnych prowincjach granicznych.
wiadectwa hagiograficzne i materia archeologiczny wykazuj, e w Szwajcarii i czciowo w
poudniowych Niemczech chrzecijastwo utrzymao si bez przerwy wywoanej wdrwk ludw.
Augsburg i Ratyzbona bardzo wczenie miay budynki kocielne. W drugiej poowie V wieku
wity Seweryn dziaa w prowincji Noricum Ripense, przede wszystkim w pnocnej czci
dzisiejszej Austrii. Skdind w poudniowych Niemczech istniay jedynie rozrzucone grupy
chrzecijan. Wrd Alamanw pogastwo przetrwao dugo nie niepokojone. W innych mniejszych
wsplnotach germaskich, ktre wchono imperium, zaczli dziaalno misyjn, jak si trafem
dowiadujemy, biskupi ssiednich terenw. Amancjusz, biskup Jowii w Panonii, zwrci si ku
osiadym w ssiedztwie Germanom, a Nicetas, przyjaciel poety Paulina, jako biskup Remezjany (
na wschd od Niszu w Serbii) okoo r. 400 nawrci na wiar chrzecijask Gotw z tamtej
okolicy.
Trudniejsza jest kwestia, kiedy i jak nawrciy si ludy germaskie yjce poza cesarstwem. E. A.
Thompson wskaza na to, e ani cesarze, ani Koci rzymski nie uwaali nawracania tych ludw
za warte zachodu. Po pobienym omwieniu wiadectw historycznych stawia on tez, e aden z
wielkich ludw germaskich, ktre mieszkay poza granicami, nie zosta pozyskany dla
chrzecijastwa przed r. 476. Wiadomo na pewno, e akcja nawracania bya na przeomie IV i V
wieku skierowana na pogan rzymskich, a wic obejmowaa ow arystokracj naro-dow, ktra jest
nam tak dobrze znana z literatury, i wiejsk ludno prowincji. W tej dziedzinie rwnie.Atnbroy
i Augustyn nie przewiduj rychego koca pracy misyjnej. Ale goszenie Sowa nie byo tylko
spraw biskupw, lecz wszystkich ochrzczonych. Mona dostrzec wiele ladw, ktre wskazuj na
rozprzestrzenianie si chrzecijastwa poza granice imperium -ku Germanom. To niesienie
posania chrzecijaskiego nie byo z pewnoci adn planow misj, a jednak stanowio proces
skuteczny. Odegrali przy tym pewn rol rzymscy wygnacy i uciekinierzy, podobnie jak rzymscy
jecy wojenni.
Chrzecijastwo na Zachodzie - ksztacenie, teologa, dziaalno misyjna 227
I e
ze e
Wiadomo z przekazw, e germascy ochotnicy w subie rzymskiej czsto przyjmowali
chrzecijastwo, i naley zaoy, e niektrzy spord nich po powrocie do ojczyzny dawali
wiadectwo swej wierze. Naley te pamita o kupcach rzymskich. Prawdopodobnie
chrzecijaninem by w kupiec, ktry poinformowa Markomanw o dziaalnoci biskupa
Ambroego, tak e krlowa Fritigil moga poprosi biskupa w ostatnich latach jego ycia o nauk
wiary chrzecijaskiej.
Lepiej znany jest pocztek dziaa misyjnych wrd Gotw, o czym ju krtko wspomnielimy
wczeniej. Przed pojawieniem si Wulfili pierwsze zetknicie Gotw z chrzecijastwem nastpio
w greckich miastach wybrzea pontyj-skiego, zwaszcza na Pwyspie Krymskim i w dawnej
Dacji. Gdy w drugiej poowie III wieku Goci rozpoczli wyprawy upiecze, wkraczajc do wiata
egejskiego i do Azji Mniejszej, brali jecw wojennych, a wrd nich wielu chrzecijan. Znaleziska
monet wskazuj na to, e ju okoo r. 300 w rodowisku gockim byli chrzecijanie, a
potwierdzeniem tego jest wiadomo, e Teofil wzi udzia w soborze nicejskim jako biskup
Gocji. Wszystko przemawia za tym, e mia on siedzib wrd Gotw krymskich. Nastpnie
rozpocz sw dziaalno wrd Gotw nad Dunajem Wulfila. Wywicony na biskupa okoo r.
341, przyj on wyznanie ariaskie, a cilej wyznanie homoios, to jest t formu wyznania
wiary, ktra zmierzaa do zblienia z doktryn nicejsk. Dziaa wrd Gotw siedem lat, po czym
zosta zmuszony do odejcia i uda si wraz ze sw grup na terytorium cesarstwa, zapewne do
prowincji Mezji, gdzie pniej stwierdzamy obecno Gotw Mniejszych.
Chrzecijaska dziaalno misyjna, gdziekolwiek wystpowaa, posugiwaa si jzykiem
miejscowym i w ten sposb wsptworzya histori jzyka i pisma. Tak wic i Wulfila gosi
Ewangeli w jzyku gockim i przez tumaczenie Biblii na gocki silnie oddziaa na ten jzyk. Dla
zapisania witego tekstu stworzy z germaskich run alfabet, a tym samym wprowadzi pismo
narodowe i pooy podwaliny pod literacki jzyk Germanw. W swej gockiej wersji przybliy
niektre z poj biblijnych do poj germaskich i uczyni Ewangeli na tyle blisk swoim
wspbraciom, e odtd Goci Wulfili na zawsze pozostali przy wierze chrzecijaskiej. Ale pniej
misjonarze dotarli do wszystkich Gotw i misje te przyniosy ze sob zaburzenia i walki. Gdy
lokalny ksi Atanaryk w r. 369 przeladowa chrzecijan, wyruszy przeciwko niemu Fritigern i
z pomoc cesarsk odnis zwycistwo. Wkrtce potem, w czasie najazdu Hunw w r.
376, ksi ten wraz ze znaczn czci ludu wizygockiego przeszed na teren
imperium. Ci yjcy na terytorium rzymskim Wizygoci byli chrzecijanami, zanim
jeszcze Alaryk poprowadzi ich do walki przeciwko cesarzowi, i pozostali
chrzecijanami w czasie wszystkich wdrwek i pobytu na Pwyspie
Bakaskim, w Italii, Galii i Hiszpanii. Nie byo takiej siy, ktra by ich moga
zmusi do przyjcia jakiego innego wyznania i zachowania go.
228 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy
Nasze wiadomoci o innych ludach wschodniogermaskich s bardzo niepene, jednak
prawdopodobne jest, e wielkie ich zwizki wyznaway chrzecijastwo ju w chwili wejcia na
terytorium rzymskie. Wandalowie w czasie pobytu na terenie Hiszpanii byli okrelani jako
heretycy, w Afryce wystpuj od pocztku jako wyznawcy i bojownicy wiary ariaskiej. Poniewa
w cesarstwie rzymskim od czasw Teodozjusza prawo nakazywao wyznanie nicejskie,
Wandalowie nie mogli przyj nowej wiary dopiero po przybyciu na terytorium rzymskie: ich
nawrcenie musiao nastpi poza cesarstwem. Podobnie ma si rzecz z Ostrogotami. Nie mona
wtpi, e byli chrzecijanami okoo poowy V wieku. Wielki Teodoryk, jak podaje Ennodiusz,
mia chrzecijaskich rodzicw. Wyznanie homoios u Ostrogotw wskazuje na wizygocki
wpyw na ich nawrcenie. Sokrates w swej Historii Kociola mwi o Burgundach, e najpierw byli
katolikami, jednak mona dzi uzna za prawdopodobne, e i w ich przypadku nastpio przejcie z
pogastwa na germaski arianizm, zapewne midzy r. 406 a 451, przypuszczalnie wskutek
dziaalnoci misjonarzy gockich. Swebowie, ktrzy wdrowali z Wandalami, nie wchodzc z nimi
w cilejsz wi, byli w chwili wkroczenia do Hiszpanii poganami, a w poowie V wieku przyjli
chrzecijastwo katolickie, pniej jednak wielokrotnie zmieniali katolicyzm na arianizm i vice
versa. Decydujce przy tym byo stanowisko krlw.
Cigle powraca kwestia, z jakiego powodu ludy wschodniogermaskie przyjy chrzecijastwo.
Poniewa wiadectwa wspczesne nic o tym nie mwi, moemy jedynie bada oglne
nastawienie duchowe tych ludw w czasach owego zblienia do imperium rzymskiego. Do
pewnych wnioskw moe prowadzi rwnie porwnanie z chrystianizacj zachodnich, a nawet
pnocnych Germanw, co do ktrych dysponujemy wiarygodnymi przekazami. Naley przede
wszystkim pamita, e ci wschodni Germanie odbywali wdrwk. Mimo e pozostawali przez
jaki czas w poudniowej Rosji, nad dolnym Dunajem albo nad Renem, ich archaiczny sposb
ycia zosta zak-cony. Wyrwane z prymitywnego bytowania poszczeglne grupy zetkny si ze
wiatem kultury antycznej, czy to w czasie krtkich wypraw upieczych, czy to w trakcie suby w
charakterze najemnikw pod znakami rzymskimi. Cae ludy zostay zmuszone do walki o
przestrze i rodki do ycia, bd z Rzymianami, bd z ssiadami z pokrewnego szczepu.
Awanturniczy i wdrowny tryb ycia pojawia si jako charakterystyczna cecha przybyszw
rwnie w opisach obserwatorw staroytnych. Wypada tu moe wspomnie o anglosaskim
poemacie Wdrwka (Widsith), ktry zawiera wyliczenie plemion i ludw w czasach migracji i
przepeniony jest poczuciem przestrzeni tych pokole, patrzcych na siebie, czy to oczami
wojownikw, czy bardw, jako na wdrowcw przez ziemi.
Ten pynny stan rzeczy oczywicie sprzyja podatnoci na wpywy polityczne i
religijne. Wrd niebezpieczestw i trudnoci wyrastali wielcy przywdcy,
Chrzecijastwo na Zachodzie - ksztacenie, teologia, dziaalno misyjna 229 tworzya si
monarchia. Tradycyjny porzdek religijny zachwia si, coroczny cykl prastarych wit nie
odpowiada ju nowemu bytowaniu. Bogowie Ziu, Donar i Wodan stali si istotami osobowymi,
dominujymi nad caym myleniem religijnym. Wpywy pochodzce ze wiata antycznego mogy
uma-cnia t tendencj do personalizacji wielkich bstw. Germanie zapoznali si z wierzeniami
Grekw i Rzymian i w tych kryzysowych czasach nie mona nie zauway istnienia pewnego
synkretyzmu. Nie tylko stao si tak, e bogowie celtyccy i rzymscy przeniknli do ssiednich
obszarw germaskich, ale i wrd samych plemion germaskich oywia si wymiana wartoci
religijnych. W ten sposb Wodan dotar jako Odyn do pnocnych Germanw. Wszdzie zna byo
gotowo do przyjmowania w decydujcym momencie czego zupenie nowego. Historyk Kocioa
Sokrates opowiada, e Fritigern wraz ze sw druyn zwrci si ku Bogu chrzecijan dpiero
wtedy, gdy ten okaza si potniejszy, to znaczy po zwycistwie nad Atanarykiem, ktry walczy
w obronie dawnych bogw.
Mona tu powoa si, oczywicie ze wszelkimi niezbdnymi zastrzeeniami, na pimiennictwo
pnocnogermaskie, a to dla uzyskania materiaw porw-nawczych. W sagach nordyckich, ktre
powstay wiele stuleci pniej, znajduj si wakie wypowiedzi dotyczce przemian osobistej
pobonoci w czasach kryzysu religijnego. Jednostka czsto wystpuje tam jako powizana ze
swym bogi.m formaln przyjani, czowiek ma, wedug islandzkiej terminologii, fulltnei, boga,
ktremu moe si w peni odda w opiek. Do tego zaprzyja-nionebo boga zwraca si przez ty.
Dary wyznawcy wymagaj wzajemnych wiadcze ze strony boga. W zwizku z tym na pnocy
doszo do zastana-wiajcej humanizacji kultu, zanika trwoga przed bstwem. Gdy przyja zostaa
naduyta, szybko si koczya. Gdy zaufany przyjaciel nie wywizywa si z oczekiwanego
wzajemnego wiadczenia, porzucano go. W sagach wielokrotnie mowa o wielkiej prbie: pojawia
si cudzoziemski misjonarz, niszczy wizerunek boga albo cina wity db, z czego wynika, e
nowy bg jest silniejszy, Chrystus jest silniejszy ni Tor. W poezji nordyckiej spotykamy si
jednak rwnie z innym obrotem sprawy - dowiadczenie wskazuje, e wszyscy bogowie s
bezsilni, co prowadzi do otwarcie wyraanego ateizmu. Kapan boga Freya powici mu cae swe
mienie i zbudowa wityni, po czym w walce uleg przeciwnikom, ktrzy wityni spalili.
Wtedy mwi on: Gupot jest wiara w bogw, i zawierza odtd swej wasnej energii i sile. Nie
wiemy nic o podobnych osobistych dowiadczeniach u Gotw, Wandalw i Burgundw. Mona
jednak przyj, e cig ryzykownych przedsiwzi i niebezpieczestw wystawi dawn religi na
cik prb. W tych kryzysowych czasach gr wzio zapewne wyobraenie losu, jakie znamy z
pozostaoci germaskiej poezji bohaterskiej. W yciu dominuje wojna, a bohaterska walka jest
wartoci najwysz. C jednak pocz, gdy bohater przegrywa? Wtedy mwi si z mn
rezygnacj, e los wada wszystkimi, bohaterami i bogami, nawet Wodanem.
230 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy
Nie ma wtpliwoci co do tego, e u wschodnich Germanw cicych ku imperium osaby dawne
wartoci religijne i otwara si droga dla obcych bogw. W tym stanie rzeczy przejcie ksit na
now religi, pochodzc z wymarzo-nego pastwa kultury, pocigno za sob cae ludy. To
zjawisko oczywicie dotyczy wycznie przyjcia wiary chrzecijaskiej -urzeczywistnienie tej
wiary, prawdziwa chrystianizacja Germanw, stao si dugotrwaym procesem, w ktrym i samo
chrzecijastwo nabrao cech germaskich. Moliwe, e chrzecijaska nauka o boskim Stwrcy,
ktry jest zarazem rzdc wiata, nowina o Zbawicielu i Panu, ktry wzywa do pjcia za sob,
wreszcie wiara w czas ostateczny, ktry przyniesie cakowite zwycistwo nad siami ciemnoci,
razem wzite, sprawiy, e przeamana zostaa magiczna moc przeznaczenia. Surowe wymagania
etyczne nowej wiary pod wieloma wzgldami musiay odpowiada usposobieniu Germanw, mimo
znacznych oglnych rnic midzy etosem germaskim a chrzecijaskim i mimo silnego u nich
wpywu wizi rodowych na moralno. Salwian, z ktrym zetkniemy si pniej, opisa sytuacj w
imperium rzymskim w V wieku i przeciwstawi zepsuciu miast rzymskich wzorowe ycie
Germanw: ich czysto, wielkie poszanowanie maestwa i rodziny, pobono. Taka postawa
moralna moga uatwi przyjcie wzorcw chrzecijaskich. Wyjania to zarazem, jakie nowe siy
uzyskao chrzecijastwo dziki nawrceniu Germanw. Natrafio tu ono nie na znuon
inteligencj pnej Grecji i Rzymu, nie na_ prominenck moralno warstwy panujcej, dla ktrej
pojcie humanitaryzmu tyczyo si jedynie czonkw wasnego stanu i wasnego narodu:
Ewangelia przemwia do modych ludw. Posanie nowej wiary nie wpdzao te Germanw w
kompleks niszoci barbarzycw, lecz gosio godno wszystkich ludzi.
Naley jeszcze powiedzie kilka sw w zwizku ze szczeglnym chrzecijaskim
wyznaniem Germanw-wschodniogermaskim arianizmem. Wandalowie przyjli
formu wyznaniow Ariusza, inne ludy za wyznanie homoios Wulfili, ktre
znamy z przekazw: Chrystus uznawany by za Boga, ale Boga Ojca uwaano za
wyszego. Moe Goci przy okazji tego artykuu wiary myleli o germaskich
stosunkach midzy ojcem a synem? Ludy wschodniogermaskie dugo
zachoway swe wyznanie pord katolickiego imperium. Wandalowie wytrwali
przy nim do koca. Trudno przyj, e arianizm szczeglnie odpowiada
germaskiemu usposobieniu. Nie wiemy nic bliszego o teologii kleru
germasko-ariaskiego - niewiele wynika z tego, e powoywa si on w sposb
oglny na Pismo wite. Tylko w dziedzinie naboestw i struktury Kocioy
germaskie odznaczay si szczeglnymi cechami. Jzyk naboestw by i
pozosta germaski, podobnie jak w Kocioach wschodnich, gdzie doszed do
gosu jzyk ludowy. Ju samo to musiao przyczynia si do rozdziau midzy
ludami germaskimi a ludnoci Romami. Struktura Kocioa te odpowiadaa
stosunkom germaskim: kade plemi miao wasnych biskupw, nie byo
metropolitw, adnych powiza z Rzymem. Nie mamy przekonujcych odpo
Chrzecijastwo na Zachodzie - ksztacenie, teologia, dziaalno misyjna 231 wiedzi na inne
pytania: czy kapani zachowujcy strj germaski pozostawali w zwizku rodowym i czy pozycja
ksit w Kociele bya tak mocna, e zakadajc dom Boy, nie tylko dysponowali jego
majtkiem, ale take uzyskiwali zwierzchno duchow, a wic tworzyli co, co mona by nazwa
wasnym Kocioem. Wiadomo tylko, e Kocioy germaskie, rnice si od Kocioa imperium
i jego teologicznej kultury wyznaniem, naboestwami i struktur, stanowiy silne oparcie dla
jednoci ludw. Poza problem germaski wykraczao znaczenie tego, e odtd, bardziej ni
poprzednio, stao si jasne, i mona by chrzecijaninem, nie bdc obywatelem rzymskim i nie
przyjmujc wyznania katolickiego.
Rozdzia trzeci
PIERWSZE KRLESTWA GERMASKIE A RZYMSKA TRADYCJA KULTUROWA W
pastwach zaoonych przez Germanw na terytorium imperium rzymskiego doszo do trwaego i
gbokiego kontaktu kultury antycznej z ywioem germaskim. Rne u rnych ludw byy
warunki i przebieg przenikania si rzymskiej tradycji i germaskiej modoci. Co do sceny tego
procesu, to ju prowincje rzymskie - Galia, Hiszpania, Afryka - wykazyway znaczne rnice w
porzdku spoecznym i gospodarczym oraz w aktywnoci kulturalnej. Natomiast co si tyczy
Germanw, naley pamita, e nie byo jakiego jednego organizmu, ktry obejmowaby
wszystkie te ludy. Niewtpliwie Goci, Wandalowie i Burgundowie poczuwali si do
pokrewiestwa i w jedna-kowym stopniu rnili si zewntrznie:, od ludnoci prowincji, jednak w
ze-tkniciu z imperium rzymskim kierowali si interesami bardzo rnymi, czsto sprzecznymi, a
ich krlowie wahali si pomidzy porozumieniem z wadzami cesarstwa a cakowitym
odrzuceniem zwierzchnoci rzymskiej. Dlatego z po-cztku rezultaty wspycia midzy
Rzymianami a Germanami wyglday rozmaicie w poszczeglnych krajach. Naleaoby zatem
osobno przyjrze si kademu z najwaniejszych pastw. Trzeba te przeledzi ich dzieje i kultur
a do pocztkw VI wieku.
Krlestwo Wandalw w Afryce jest pod kadym wzgldem skrajnym przy=
kadem zetknicia Germanw i Rzymian. Pastwo to powstao na obrzeach
cesarstwa i oddzielone byo od jego centralnych prowincji morzem, z drugiej za
strony ssiadowao z mao zromanizowanymi plemionami i z pustyniami Afryki
Pnocnej. Zaoyciel pastwa, krl Genzeryk, ktry przewodzi swemu ludowi
przez prawie p wieku (42877), z niezwyk przedsibiorczoci, a zarazem z
rzadk mieszanin sprytu i okruciestwa raz na zawsze wytyczy linie konta
Pierwsze krlestwa germaskie a rzymska tradycja kulturowa 233
ktw z imperium rzymskim. Wydaje si, e zdecydowa si on na przeniesienie
si z Hiszpanii do Afryki (429) z pen wiadomoci perspektywy zbudowania
niezalenego germaskiego mocarstwa, jak stwarzay warunki afrykaskie. M
g ywi nadziej, e rozdarte wewntrzn wani prowincje atwo padn jego
upem, e zamie Itali, odcinajc j od dostaw zboa, i e na stae uniezaleni si
od cesarstwa zachodniorzymskiego, ktre od dawna nie miao ju floty wojennej. Od chwili
pojawienia si w Afryce Wandalowie, po pokonaniu armii rzymskiej, podjli walk przeciw
podporom rzymskiego panowania, arystokracji ziemia-skiej i klerowi katolickiemu. Niektrzy
czonkowie tej wyszej warstwy, nie mogc uciec, dostali si do niewoli, a wielu niewolnikw,
zdradziwszy swych panw i przeszedszy na stron zwycizcw, uzyskao wolno. Masy ludnoci
byy obojtne albo wrcz sympatyzoway ze zdobywcami - tak brzemienne w skutki byy napicia
wynikajce z odmiennego pochodzenia etnicznego, pozycji spoecznej i wyznania religijnego
mieszkacw prowincji. Genzeryk niedugo kontentowa si pierwszym traktatem, jaki zawar w r.
435 z wadzami cesarstwa. Wkrtce zagarn Kartagin (439), zaoy tam sw rezydencj, wypar
rzymsk warstw rzdzc i niebawem zdecydowa si na wypad na Sycyli, w czym nie
przeszkodziy mu ani Rawenna, ani Konstantynopol. Nowy ukad w r. 442 ustali dokadnie, ktre
terytoria nale do Germanw, a ktre do Rzymian. Wandalom dostaa si wschodnia cz
Numidii wraz z miastem Hippo Regius, prowincja Africa Proconsularis, otaczajca Kartagin, a na
poudnie od niej Byzacena oraz przylegy do niej may skrawek Trypolitanii. Pastwu rzymskiemu
pozostay resztki Numidii z Cyrt i prowincje mauretaskie, Reszt pnocnej Afryki pozostawiono
wasnemu losowi.
Genzeryk nie poszerzy ju tego afrykaskiego terytorium, napad jednak na wyspy w zachodniej
czci Morza rdziemnego i zaj niektre z nich. Po upadku Aecjusza (454) i po mierci
Walentyniana III (455) zdoby sobie mocn pozycj w wielkiej politycznej rozgrywce midzy
Rawenn, Konstantynopolem, krlami pastw germaskich i Hunami. Udao mu si zdoby
Baleary i Korsyk, niebawem take Sardyni, a w kocu nawet Sycyli. W tych samych latach jego
najazdy dotkny wybrzea Italii i Pwysep Bakaski. Olbrzymie upy przy-niosa mu w r. 455
napa na Rzym. Chocia papie Leon jako patron miasta uzyska od Wandalw tyle, e nie doszo
do rozlewu krwi i podpale, jednake po dugotrwaym pldrowaniu zabrali oni wielkie skarby i
licznych jecw, wrd nich wdow po Walentynianie III i obydwie jej crki, a take wykwali-
~kowanych metalurgw, ktrych krl potrzebowa do swoich kartagiskich warsztatw. Te
wyprawy upiecze tak dalece ujawniy upadek Cesarstwa Zachodniego oraz sabo caego
imperium, e cesarz Zenon, wadca Wschodu, poczu si w r. 474 zmuszony do formalnego
uznania niezalenoci Genzeryka i jego stanu psiadania. W dwa lata pniej krl zawar rwnie
ukad z Odo-akrem, nowym panem Italii. Nieraz porwnywano t ekspansj Wandalw w
zachodniej czci Morza rdziemnego do polityki pastwa kartagiskiego.
234 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy
Brak jednak, jak si zdaje, istotnego elementu, ktry mgby usprawiedliwi to porwnanie: floty
wojennej i zorganizowanego handlu. Wandalowie poprzestali na tym, e zagarali rzymsk flot
zboow, a potem sami budowali statki transportowe. Posugujc si nimi, przewozili bez
przeszkd upy i narzucili Sycylii i Sardynii upraw zboa na potrzeby wandalskiej Afryki. Ich
pastwo byo, jak trafnie powiedzia Ch. Courtois, organem wandalskiej gospodarki zboowej
(empire du ble).
Badajc penetracj tych Germanw w wiecie kultury pnorzymskiej, moemy ograniczy si do
prowincji zasiedlonych przez Wandalw na obszarze wschodniej Algierii i Tunezji. Pastwo
Wandalw (regnum Vandalorum) obej-mowao tam Germanw i Rzymian, a przez jaki czas
rwnie cz Maurw. Wandalowie stanowili w nim zatrwaajco nik mniejszo, Oczywicie
ten lud, ktry w chwili przeniesienia si do Afryki liczy 80 000 ludzi, z pocztku nieco si
powikszy, jednak prawdopodobnie nigdy nie stanowi wicej ni jedn dwudziest
zromanizowanej ludnoci zajtego obszaru. Przepa midzy t mniejszoci a ludnoci
miejscow najwyraniej uwidoczniaa si w tym, e Wandalowie nie objli posiadoci Rzymian,
tak jak to byo przy osiedlaniu si innych Germanw, lecz dysponowali osobnymi obszarami
osiedleczymi. Na terenie prowincji prokonsularnej skonfiskowano najyniejsze dobra Rzymian i
przydzielono je wojownikom wandalskim w dziedziczne posiadanie jako dziaki (sortes
Vandalorum) wlne od podatkw. W ssiednich prowincjach dobra rzymskie przeksztacono w
posiadoci krlewskie. Przy tych wszystkich wywaszczeniach postpowano, zgodnie z prawem
zwycizcw, w ten sposb, e przepdzano wacicieli, najczciej zsyajc ich na wygnanie,
natomiast robotnikw rolnych, kolonw, pozostawiano w majtku. W tak radykalny sposb
zaprowadzono panowanie stanu wojownikw. Nie byo maestw midzy Wandalami a
Rzymianami, cho wielka polityka spowodowaa znamienity wyjtek, mianowicie zalubiny
Eudocji, crki Walentyniana III, z synem Genzeryka, Hunerykiem. Ten separatyzm panujcej
mniejszoci mia powane nastpstwa. Wandalowie doznawali cigych strat w czasie wypraw
morskich, a w czasie pokoju w zwizku z niezwykle uprzywilejowan pozycj ich witalno
osaba tak bardzo, e siy tego ludu zaamay si ju pod koniec panowania Genzeryka. Gdy dwa
pokolenia pniej cesarstwo wschodniorzymskie stano do rozstrzygajcej walki (533), wysza
przeciw niemu w pole jedynie maa armia konna, ktra po krtkich walkach zostaa szybko
unicestwiona.
Sabo pastwa wandalskiego powiksza szczeglny charakter tej monarchii,
wadajcej Gernnanami i Rzymianami. Nie dysponujemy adnymi spisanymi
prawami dla Wandalw ani dla Rzymian, jednak informacje zawarte w rdach
literackich i znaleziska archeologiczne pozwalaj stwierdzi, e w zakresie prawa
prywatnego obie grupy etniczne zachoway swoje tradycyjne instytucje. Prawa
dotyczce wasnoci oraz pracy ludnoci rzymskiej zostay w interesujcy
sposb owietlone przez znalezisko tak zwanych tabliczek
Pierwsze krlestwa germaskie a rzymska tradycja kulturowa 235 Albertini. Chodzi o 32
dokumenty sprzeday wyryte na drewnie, spisane w latach 49396 w jednej z domen rzymskich,
pooonej na dzisiejszej granicy algiersko-tunezyjskiej. wiadcz one o trwaniu w nie zmienionej
formie porzdku spoecznego i gospodarczego, szczeglnie jeli idzie o ciganie danin w naturze
przez wacicieli ziemskich i przymusow prac kolonw. Prawo publiczne stanowi dla obu
ludw monarcha, krl Wandalw i pan Rzymian. Autokratyczne usposobienie Genzeryka sprawio,
e uprawnienia krlewskie wykroczyy daleko poza normy oglnogermaskie. Krl by abso-
lutnym wadc na wojnie i w czasie pokoju, dowodzi wojskiem i kierowa polityk zagraniczn.
Szlachta wandalska, zdecydowanie osabiona przez nie-udane sprzysienia, moga zachowywa
jakie resztki znaczenia tylko przez wstpowanie do suby krlewskiej. Zgromadzenie ludowe
wolnych w ogle nie wystpuje w przekazach jako ywy organ pastwa. Nakazany przez
Genzeryka podzia ludu na 80 grup po tysic ludzi najwyraniej osabi wizy rodowe i zastpi
wadz naczelnikw dawnych rodw wadz dowdcw nowych jednostek (millenarii). Nawet
nastpstwo tronu uregulowa Genzeryk samowolnie. Prawem dynastycznym, ktre pozostao w
mocy a do koca pastwa, przekaza on nastpstwo swoim kolejnym najstarszym potomkom
mskim: po mierci najstarszego mczyzny z pierwszego pokolenia wadza krlewska moga
przej na najstarszego mczyzn z drugiej generacji. Ten seniorat, przypo-minajcy instytucje
wyspiarzy celtyckich, mia zapobiec podziaowi krlestwa. Lud Wandalw przyj bez oporu
wzrost uprawnie krlewskich, a rzymskim poddanym od samego pocztku zabroniono
jakiejkolwiek formy politycznego wspdziaania.
Genzeryk zamanifestowa sw suwerenno take wobec imperium rzymskiego, prowadzc wojny
i utrzymujc stosunki dyplomatyczne z cesarzami z Rawenny i Konstantynopola jak rwny z
rwnymi, tak jak z kadym innym wadc. Gdy inni germascy krlowie umieszczali na monetach
gow panujcego cesarza, on nie dopuszcza na swych srebrnych i miedzianych monetach ani
wizerunku, ani imienia cesarskiego. Jeszcze silniej zaakcentowa oderwanie si od imperium przez
wprowadzenie nowej rachuby czasu. Dziewitnasty padziernika 439 r., dzie zdobycia Kartaginy,
zosta ogoszony pocztkiem nowej ery, od niego liczyy si lata panowania krla. Nie wymieniano
ju rzymskich konsulw. Gwatowne zdystansowanie si od wiata antycznego nie zdoao jednak
cakiem zahamowa przenikania elementw rzymskich do ycia pastwowego. Wpywowe
stanowiska we wadzach i na dworze obok Wandalw zdobyli rwnie Rzymianie, a zarzdzanie
ludnoci rzymsk, ktra zachowaa swe gminy miejskie i posiadoci ziemskie, pozostao
cakowicie w rkach dawnej warstwy urzdniczej. Na tych terytoriach rzymskich podatki
pobierano, stosujc jak najbezwzgldniej stary system capitatio, ktry obok konfiskat i dochodw z
wypraw upieczych stanowi najwaniejsze rdo dochodw pastwa.
236 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy
Konflikt midzy Rzymianami a Wandalami od samego pocztku ostro uze-wntrzni si w
dziedzinie religii. Wandalowie byli szczeglnie zaciekymi arianami, Rzymianie katolikami;
gdzieniegdzie zachoway si resztki donatystw.
Kocioy ariaski i katolicki podlegay wadzy krlewskiej, jednak Genzeryk
dziaa planowo w celu osabienia Kocioa katolickiego, ktry posiadajc liczne
biskupstwa i rozlege dobra, stanowi powan si, Huneryk wszcz
przeladowania katolikw, dc do tego, aby wyznanie ariaskie stao si
jedyn religi pastwow. Doszo do powanych konfliktw, wydano surowe
rozporzdzenia i egzekwowano je brutalnie. Opis tych wydarze znajdujemy w
dziele O przeladowaniu wandalskim w Afryce, napisanym przez Wiktora,
biskupa tunezyjskiego miasta Wita w r. 484, prawdopodobnie w celu skonienia
Konstantynopola do interwencji na rzecz ucinionej ludnoci Afryki. Namitny
ton ksiki, przejaskrawiajcej fakty, pozwala wyranie zauway aspekty
polityczne i narodowociowe tego konfliktu religijnego. Biskupi katoliccy,
przekonani Rzymianie, czyli z walk z arianizmem opr przeciwko barbarzy-
skim najedcom, nierzadko odwoujc si do swych powiza zagranicznych,
przez co naraali si na podejrzenie, e konspiruj z wrogiem. W Kartaginie od r.
454 katolikom zabierano kocioy, a na terenie prowincji prokonsularnej
uniemoliwiano kult, konfiskujc naczynia i ksigi liturgiczne, licznych biskupw
zesano za na wygnanie. Gdy poszczeglni arianie zaczli dopuszcza si aktw przemocy,
zdarzay si nawet przypadki mczestwa katolikw, duchownych i wieckich. Genzeryk,
napitnowany jako Antychryst, musia odtd a do koca swego panowania liczy si z opozycj
ludnoci rzymskiej, a szczeglnie warstw wyszych.
Nastpca Genzeryka, Huneryk, podj w r. 482 systematyczne przeladowania religii katolickiej.
Najpierw usun katolickich urzdnikw z dworu, po czym w ogle odsun niearian od urzdw
publicznych. Wiele tysicy duchownych i wieckich zesano na wygnanie i popdzono w dugim
mczeskim pochodzie do Maurw, na pustyni, jak opowiada Wiktor. Po nieudanej prbie
osignicia jednoci na synodzie duchownych katolickich i ariaskich krl zarzdzi konfiskat
wszystkich kociow katolickich i przejcie ich dbr przez arian.
Dekret z 24 lutego 484 r. nakazywa katolikom przejcie na wiar ariask, o
czym zawiadczy miao przyjcie do 1 czerwca powtrnego, ariaskiego chrztu
- w razie odmowy groziy kary cielesne, utrata mienia i wygnanie. Obcy wadca,
majcy oparcie w nielicznej mniejszoci i niewolny od przeciwnikw wrd
wasnego ludu, narzuca religi pastwow jeszcze radykalniej, ni czyni to
cesarz Teodozjusz. Zacza si egzekucja dekretw. Zsyano duchownych,
wypdzano mnichw, masowo dokonywano przymusowych chrztw, ale obok
wielu odstpcw byli rwnie mczennicy i niezomni rzecznicy wiary. Naga
mier Huneryka nie przyniosa przeomu. Jego dwaj kolejni nastpcy unikali
wprawdzie krwawych aktw przemocy, jednak utrzymywali dotychczasowy kurs
polityki religijnej, podobnie jak szlachetny
Pierwsze krlestwa germaskie a rzymska tradycja kulturowa 237 i wyksztacony krl Trazamund,
ktry prowadzi dysput teologiczn z uczonym biskupem Fulgencjuszem z Ruspe i przy tej okazji
sam sformuowa dziesi tez swego wyznania. Dopiero Hilderyk, syn Huneryka i Eudocji, ktry
spdzi wiele czasu na dworze w Konstantynopolu, wstpiwszy na tron (523), przywrci biskupw
i ogosi tolerancj dla religii katolickiej. Ostra walka religijna przyczynia si w znacznym stopniu
do tego, e Rzymianie utwierdzili si we wrogoci wzgldem Wandalw, ktrych panowanie nigdy
nie znalazo poparcia u miejscowej ludnoci.
Wiktor z Wity w ostatnich sowach swej ksigi zwraca si do maej grupki tych, ktrzy
sympatyzowali z Wandalami: Wy nieliczni, ktrzy kochacie barbarzycw, nieraz ich chwalicie i
tym samym wydajecie sami na siebie wyrok, rozwacie ich imiona i przyjrzyjcie si ich
charakterowi! Czy mona ich nazwa innym mianem ni mianem barbarzycw, to sowo
oznacza bowiem dziko, okruciestwo i groz? Mona ich zjednywa uprzejmoci, nci
usunoci, a oni nie czuj nic prcz zazdroci wobec Rzymian. Ich poczynania s oczywiste,
zawsze chc oni zami blask i dostojestwo imienia rzymskiego. Pragnieniem ich jest, by nie
przey ani jeden Rzymianin. Jeli oszczdzaj jeszcze niekiedy poddanych, czyni to, by ich
wykorzystywa jako niewolnikw. Nie ywili oni bowiem nigdy yczliwoci dla adnego
Rzymianina.2 Ten wojowniczy teolog swymi opisami aktw przemocy w wikszym stopniu ni
wszystkie kroniki owych czasw dostarczy materiau, ktry posuy temu, i w nowszej
historiografii, od XVII i XVIII stulecia, Wandalowie s przedstawiani jako banda niszczycieli, a w
jzyku Rewolucji Francuskiej wyraz wandalizm sta si synonimem dzikiej dzy niszczenia.
Krytyczni badacze naszych czasw, przede wszystkim F. Lot i Ch. Courtois, wykazali jednak, e
pldrowanie, podpalanie i rze niesusznie zostay uznane za metody waciwe Wandalom. To, co
charakteryzuje ich w porwnaniu z innymi ludami germaskimi, to uycie prze-mocy w sprawach
religijnych, dziaalno, ktra w znacznym stopniu przyczynia si do uniemoliwienia pojednania
ludnoci rzymskiej z okupantami. Zdarzaj si te wiadectwa zasug Wandalw dla kultury i
sztuki w prowincjach rzymskich skadajcych si na ich krlestwo. W pierwszych dziesicioleciach
okupacji upadek rzymskiej elity doprowadzi ycie kulturalne do prawie cakowitego zaniku,
jednak w czasach po Huneryku, gdy nawanica ju si przewalia, dowiadujemy si, e istniay
jeszcze szkoy, w ktrych nauczano gramatyki i literatury. Na przykad gramatyk Felicjan uczy
Rzymian i cudzo-ziemcw, co pod koniec stulecia odnotowa afrykaski poeta Drakoncjusz.
Krlowie tacy jak Trazamund i Hilderyk mieli na dworze aciskich poetw,
ktrzy naladujc Marcjalisa, popisywali si nader manierystycznymi epigra-
matami. Fulgencjusz komplementowa Trazamunda, e szerzy on kultur wrd
ludu Wandalw, ktry skdind odznacza si ignorancj. Niemniej losy
Drakoncjusza i Fulgencjusza dowodz, e wyksztaceni Rzymianie byli
zagroeni. Gdy Drakoncjusz uczci w jednym z poematw obcego wadc
238 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy
- zapewne cesarza z Konstantynopola - zarzucono mu zdrad, wtrcono go do wizienia i poddano
torturom. W wizieniu napisa utwr Satisfactio ad Gunthamundum, w ktrym uznaje swoj
win, polegajc na tym, e zamiast miejscowej dynastii uczci obcego panujcego, i baga o
zmiowanie. Biskup Fulgencjusz, potomek znakomitej rodziny kartagiskiej, by wyksztacony
w
zakresie literatury greckiej i aciskiej. Jako autor (m. in. listw) naley on do
tych teologw, ktrzy w czasach walk religijnych posugiwali si orem literatury. Dwukrotnie
zsyany na wygnanie na Sardyni i dwukrotnie odwoany stamtd, reprezentuje on ciki los
uczonego, ktry nawet pod obcym panowaniem usiowa ratowa spucizn religijn Augustyna.
Tak wic wszystkie warstwy ludnoci rzymskiej bardzo ucierpiay, ale z drugiej strony i krlom nie
udao si zachowa obyczajw przodkw wrd wasnego ludu i doprowadzi do rozwoju
instytucji germaskich. W administracji jzyk wandalski ustpi miejsca aciskiemu. Zdarzali si
dwujzyczni Wandalowie, ale nie syszymy, eby Rzymianie nauczyli si jzyka obcych. Nie ma
ladw poezji wandalskiej. Nieliczne znaleziska archeologiczne dowodz kontynuacji
germaskiego rzemiosa artystycznego. Salwian z Massalii sawi czysto moraln Wandalw za
Genzeryka: nie tylko odrzucili oni rzymskie zepsucie, ale w ogle zlikwidowali w swym pastwie
prostytucj oraz zakazali nierzdu przeciwnego naturze. Ale i te moralne siy zaamay si.
Wandalowie z ostatnich dziesicioleci przedstawiani s w rdach jako odrtwiaa spoeczno
wadcw, lubujcych si w spektaklach i kpielach i yjcych w dobrobycie w swych
rezydencjach: najmikszy ze wszystkich znanych ludw, powiada Prokopiusz, historyk wojny
wandalskiej.
W ten sposb przedsiwzicie wandalskie spezo na niczym, i dla wiata
germaskiego, i dla rzymskiego. Po stuleciu osobnego ycia, niebezpiecznej
formy apartheidu, cay ten lud utraci siy witalne i dyscyplin moraln tak dalece,
e sta si atwym upem bizantyskich zdobywcw, a jego trwajca przez cae pokolenia
dziaalno na ziemi afrykaskiej posza na marne. wiat antyczny jako cao dozna wskutek
wandalskiego panowania powanego uszczerbku. Na obszarze kwitncych niegdy prowincji
wandalscy obszarnicy, jeszcze gorsi od rzymskich, przypieszyli upadek gospodarki. Owiata i
kultura nie doznay adnych nowych bodcw. Wyprawy upiecze Wandalw nie tylko ujawniy
sabo cesarstwa, ale powikszyy j. Plemiona mauretaskie odsuny si cakowicie od wadzy i
kultury rzymskiej i z powrotem pogryy w anonimowoci, nazwanej zapomnian Afryk.
Zupenie inaczej wyglda stosunek do kultury antycznej u Wizygotw i
Burgundw. Moemy rozpatrywa oba te ludy razem, mimo e ich stosunki z
cesarstwem byy zdecydowanie odmienne. Wsplne dla pastw Wizygotw i
Burgundw byo bowiem przede wszystkim celtycko-rzymskie podoe, na

Pierwsze krlestwa germaskie a rzymska tradycja kulturowa 239
ktrym osiedlili si w Galii. Byy tam stare miasta i posiadoci ziemskie, ostoje
cigoci gospodarczej i kulturalnej. W obu pastwach w podobny sposb stworzono pokojow
koegzystencj Germanw i Rzymian. Porwnywalny jest te kontakt tych pastw z Atamanami i
Frankami, tymi spord ludw zachodniogermaskich, ktre przenikny na teren imperium
rzymskiego przylegy do dawnych obszarw germaskich. Szczeglnie wane s tu stosunki z
Frankami, oni bowiem objli przywdztwo w drugim akcie konfrontacji germasko-rzymskiej. W
ten sposb Wizygoci i Burgundowie stali si ogniwami porednimi midzy Imperium Romanum a
pastwem Frankw. Naley zacz od nakrelenia terytoriw tych pastw. Wizygoci otrzymali w
r.
418 na mocy ukadu osiedleczego obszary na poudnie od Loary z miastami
Burdigala (Bordeaux) i Tolosa (Tuluza). Osiedlenie przebiegao w zasadzie
wedug norm rzymskiego prawa o wiadczeniach kwaterunkowych, ktre
przyznawao zakwaterowanemu onierzowi rzymskiemu jedn trzeci domw
gospodarza kwatery. W przypadku Wizygotw zasad t rozcignito zreszt na
ca wasno nieruchom wacicieli i prawdopodobnie od pocztku przekro-
czono limit jednej trzeciej. W kadym razie p wieku pniej byo to ju dwie
trzecie. Goci wzili w posiadanie yzn krain, ale z premedytacj trzymano ich z
dala od Morza rdziemnego. Polityka krlw zmierzaa w pniejszym okresie
do tego, by zdoby dalsze tereny w kierunku prowincji narboskiej i uniezaleni
si cakowicie od pastwa rzymskiego. Jednake przez dugi czas spraw
rzymsk w Galii reprezentowa energiczny Aecjusz i doprowadzi do tego, e w
r. 451 Wizygoci stanli wraz z Rzymianami do walki przeciwko Hunom. W
bitwie na Polach Katalaunijskich pad krl Teodoryk I. Take Teodoryk II da si
jeszcze skoni do wsplnej polityki z rzymsk arystokracj galijsk: jeden z
czoowych przedstawicieli tego stanu, Eparchiusz Awitus, przywdzia w r. 455 w
Arles purpur w obecnoci krla wizygockiego. Ale po upadku tego cesarza i
jego nastpcw Gotom powioda si wyprawa w kierunku Morza
Srdziemnego: Narbona wraz z okolicznym terytorium zostaa wczana do ich
pastwa (462). Nastpnie krl Euryk (466-484), dynamiczny wadca i gorliwy
arianin, wszcz wojn z cakowicie osabionym cesarstwem i rozcign gockie
panowanie na cay kraj midzy Loar, Rodanem a Pirenejami, a w kocu zaj
take Owerni, ostoj arystokracji gapo-rzymskiej. Rwnoczenie zdoby te
wiksz cz Hiszpanii i zepchn Swebw na pnocno-zachodni skraj
pwyspu. Cesarz Nepos musia w ukadzie pokojowym z r. 475 przyzna
Gotom posiadanie wszystkich zdobytych krain i uzna niezaleno krlestwa
Tuluzy. Resztki rzymskiego pastwa w poudniowej Galii, Arles z pasem
wybrzea od dolnego Rodanu a po Alpy, odstpi Gotom Odoaker, nowy pan
Italii. Ten ogromny zasig pastwa wizygockiego nie trwa dugo. Frankowie pod
wodz krla Chlodwiga uderzyli w r. 507 z pnocnej i rodkowej Galii i wydarli
Wizygotom poudniow Gali, tak e odtd pastwo wizygockie w gruncie
rzeczy przenioso si do Hiszpanii. Jedynie zachodnia cz strefy rdziemno
240 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy morskiej, zwana pniej Septymani albo Gocj,
pozostaa w rkach Gotw. W omawianym okresie, w V wieku, pastwo gockie na ziemi galijskiej
stanowi widowni spotkania tego ludu z kultur antyczn. Drog Burgundw ledzilimy a do
chwili ich osiedlenia si w prowincji Sabaudii i na graniczcym z ni od pnocy obszarze
zachodniej Szwajcarii. Opierajc si cigle ekspansji Atamanw, Burgundowie poszerzyli swe
tery-torium, przy czym starali si utrzymywa dobre stosunki z cesarstwem rzymskim. Wielu
krlw burgundzkich piastowao urzd magister militum i otrzymao honorowy tytu patrycjusza.
W wielkiej bitwie z Hunami wzi udzia take pomocniczy korpus burgundzki. W porozumieniu z
arystokracj gallo-rzymsk Burgundom udao si w r. 461 zaj Lyon i uczyni t dawn koloni
rzymsk stolic swego pastwa. Dalsza ich ekspansja skierowaa si na poudnie a do Durance, na
pnoc ku Langres i ku Wrotom Burgundzkim. Granica wschodnia przebiegaa nad grn i
rodkow Aar koo Solury. Krl Gundobad (490-516) potrafi zachowa tradycyjnie dobre stosunki
z rzymsk wadz cesarsk w Konstantynopolu i uzyska wsparcie dyplomatyczne ostrogockiego
krla Teodoryka, dziki czemu mg utrzyma to wielkie terytorium pomimo zagroenia ze strony
Frankw. Przy tym w pastwie burgundzkim powoywano ju Rzymian do suby wojskowej -
praktyka ta wskazuje na pocztek procesu zrwnania ludnoci germaskiej z rzymsk.
Podstaw sytuacji Germanw osiedlonych na terytorium cesarstwa stanowio -
jak ju wiemy - rzymskie prawo dotyczce kwaterunku wojskowego. Zgodnie z
nim Wizygoci i Burgundowie byli w rzymskich prowincjach zakwaterowani
jako hospites i ze wzgldu na ten status cakowicie zdani na istniejce na danym
terenie instytucje. Ju sam tylko fakt, e obcy byli w mniejszoci, zmusza ich do
daleko posunitej adaptacji. Na stosunkowo maych obszarach, na ktrych
Wizygoci i Burgundowie osiedli najwczeniej, liczba Germanw bya w zesta-
wieniu z mieszkacami prowincji do znaczna i w okolicach rezydencji
krlewskich ten stan rzeczy przetrwa, ale na nowo zdobytych terytoriach
germascy wojownicy stanowili szczup mniejszo. W wielkim pastwie krla
Euryka udzia Wizygotw wynosi zapewne 2% caej ludnoci. Burgundowie byli
liczniejsi na pnocy (gdzie musieli stawi czoo Atamanom), przede wszystkim
w okolicy Besanon i Langres, ni na poudniu, jednak wanie w poudniowej
czci pastwa burgundzkiego rozstrzygna si ostatecznie sprawa kontaktu
przybyszw ze wiatem antycznym. Dla tych germaskich mniejszoci oparcie
si naciskowi Rzymian byo trudnym zadaniem. W dodatku spjno ludw
germaskich narusza ich podzia spoeczny. Do rnic wynikajcych z
wasnoci i prestiu, a pochodzcych z czasw starogermaskich, doszy
znaczne nierwnoci powstae w wyniku osiedlania si w rzymskich dobrach
ziemskich. Wskutek tego u Wizygotw istniay dwie warstwy -wysza i nisza
(potentiores - inferiores), a u Burgundw trzy: szlachta, rednia klasa wolnych i
nisza klasa wolnych.
Pierwsze krlestwa germaskie a rzymska tradycja kulturowa 241 Oba ludy zbudoway na tych
kruchych podstawach pastwo obejmujce Rzymian i Germanw, ywioy wspistniejce, ale
zachowujce trwa odrbno. Spoiwem by przede wszystkim monarcha, ktry dla Germanw,
jako rex Gothorum i rex Burgundionum, dziery tradycyjn wadz krlewsk, a wobec
poddanych rzymskich legitymowa si godnociami i tytuami otrzymanymi od cesarza albo
fikcyjnym pokrewiestwem z domem cesarskim. Germaskie cechy monarchii zachoway si
przede wszystkim w wojsku, ale w nowym rodowisku take u Wizygotw i Burgundw wadza
krlewska wzmocnia si, cho nie dorwnywaa autokracji wandalskiej. Og wojownikw rzadko
by pytany o zdanie, a szlachta musiaa zadowoli si sueniem krlowi. Caa wadza pastwowa
nad poddanymi rzymskimi i germaskimi skupiaa si w rkach monarchy: rzdzenie i
administracja terytorialna, wadza sdownicza i zwierzchno nad Kocioem. Od pocztku take
Rzymianie mieli dostp do wysokich stanowisk we wadzach centralnych i na cile z nimi
zwizanym dworze krlewskim. Kancelaria zachowaa charakter rzymski. Utrzymano cay system
administrowania prowincjami, nie tknito te struktury gospodarczej. Pewien koloryt germaski
miao to, e u Wizygotw i Burgundw mianowany przez krla administrator okrgu miejkiego
(comes civitatis) czy kompetencje cywilne i wojskowe, nawet jeli pochodzi ze szlachty
miejscowej. acina staa si jzykiem administracji, a emisje monet oparte byy na wzorcu
cesarskim.
W takich ramach rozgrywao si wspistnienie Rzymian i Germanw. Nie byo
ono wolne od spraw trudnych: z jednej strony ludno gallo-rzymska o starej
kulturze, ale w stanie zalenoci politycznej, z drugiej - garstka germaskich
wojownikw i panw, ktrzy stali si beneficjariuszami dawnych instytucji. I tu
te przez dugi czas nie byo maestw midzy Rzymianami a obcymi, a rozdzia
obu tych ywiow zapewniao trwanie osobnego rzymskiego i germaskiego
prawa prywatnego. Take w myl starorzymskich pogldw byo rzecz
normaln, i uczestnictwo w porzdku prawnym zaleao od pochodzenia
etnicznego, a nie od przynalenoci pastwowej. U Germanw ta zasada
personalizmu prawnego bya tak mocna, e Wizygoci i Burgundowie, kiedy
dostali si pniej pod panowanie Frankw, stosowali na wasny uytek prawo
wizygockie i burgundzkie. Zatem ludno rzymsk nadal obowizywao prawo
rzymskie. Nie byo to ju prawo klasyczne, ale jego prowincjonalna odmiana:
prawo dla prostego ludu w prowincjach, zwane prawem zwulgaryzowanym. Jest
zasug krlw i ich doradcw, e to prawo Rzymian zostao w pastwach
Wizygotw i Burgundw skodyfikowane. W r. 506 Alaryk II, szukajc w obliczu
frankijskiego zagroenia oparcia w ludnoci miejscowej, kaza opublikowa
prawo obowizujce Rzymian w pastwie Tuluzy jako Lex Romana
Visigothorum; kodeks ten otrzyma nazw Breviarium Alaricianum. Mniej wicej
w tym samym czasie krl Gundobad sporzdzi dla swych poddanych Lex
Romana Burgundionum. Oba te zbiory praw zostay zaczerpnite ze
zwulgaryzowanego prawa rzymskiego. Do zbioru praw Alaryka
242 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy dodano nawet, jako oficjalne czci skadowe, dwa
teksty nalece do prawoznawstwa pnorzymskiego, a mianowicie wycig z podrcznika Gajusza
i zbir interpretacji do Kodeksu Teodozjusza. Nic dziwnego, e to Breviarium, przyjte pniej w
pastwie Merowingw, mogo przez szereg stuleci uchodzi po prostu za miarodajny zarys prawa
rzymskiego. W obu krlestwach skodyfikowano po acinie rwnie germaskie systemy prawne.
Pierwszy dokona tego krl Euryk w r. 475, przez spisanie prawa wizygockiego (Codex
Euricianus). W jego lady poszed Gundobad, wydajc w r. 501 Lex Burgundionum. Te
germaskie zbiory prawa, czce prawo zwyczajowe z ustawodawstwem krlw, s wanymi
pomnikami spotkania wiata germaskiego i rzymskiego, i to nie tylko dlatego, e pogldom i
instytucjom germaskim nadano w nich posta fachowych formu prawnych w jzyku aciskim,
ale jeszcze bardziej dziki tej okolicznoci, e i w tym przypadku mona stwierdzi istotny wpyw
rzymskiego prawa zwulga-ryzowanego. Kodeks krla Euryka, ktry silnie wpyn na prawo
rednio-wieczne na Zachodzie, zawiera wicej zasad gocko-rzymskich ni czysto gockich, przede
wszystkim w prawie handlowym. Niemniej cigle znajdujemy w obu germaskich systemach
prawnych wiele norm starogermaskich. Charakterystyczne jest rwnie przetrwanie, co prawda w
postaci szcztkowej, archaicznej zasady, e pokrzywdzony sam wymierza sprawiedliwo. U
Wizygotw zatem w przypadku cudzostwa doprowadza si niewiern kobiet i winnego
mczyzn mowi, aby wymierzy im kar, podobnie zdradzonej onie wydaje si jej rywalk. Do
gosu dochodzi rwnie stare prawo rodowe, a jest to tym bardziej znamienne, e ustrj rodowy ju
w okresie wdrwki ustpi podziaowi ludu na setki i tysice, naladujcemu organizacj wojska
rzymskiego.
U Burgundw oskarony zaprzysiga sw niewinno w obecnoci jedenastu
wiadkw ze swej rodziny, wrd ktrych znajduje si jego ona, dzieci i
rodzice. U Wizygotw winnego porwania dziecka oddaje si rodzicom lub
innym krewnym ofiary, ktrzy mog go zabi, sprzeda albo domaga si
zadouczynienia. Jak wielkie byo nadal znaczenie rodu, mona wnioskowa z
podkrelania odpowiedzialnoci osobistej w Codex Euricianus, gdzie stwierdza
si - najwyraniej w przeciwiestwie do obowizujcego wczeniej pogldu -e
ojciec nie odpowiada za syna, syn za ojca, ona za ma, brat za brata. Karze si
tylko tego, kto zawini. Z wielu postanowie wida, jak bardzo Germanie rnili si od ludnoci
rzymskiej: praktykuj jeszcze kupno narzeczonej wedug dawnych zasad, a rozwd w porwnaniu
z prawem rzymskim jest bardzo utrudniony. Kary za wystpki s w obu porzdkach prawnych
bardzo rne: za zhabienie i porwanie dziewczyny Rzymianinowi grozi kara mierci, Burgund za
karany jest grzywn. Scinanie drzew owocowych rosncych na ziemi ssiada jest w prawie
rzymskim zagroone wysokimi karami, sigajcymi nawet banicji, a wedug prawa burgundzkiego
wystarczy za kade drzewo zapaci solida.
Pierwsze krlestwa germaskie a rzymska tradycja kulturowa 243 Koegzystencja porzdkw
prawnych stworzya mocne oparcie dla wspycia obu ywiow etnicznych. Germaska
mniejszo, tak szczupa w obu pa-stwach, bya zdana na siebie i utrzymaa si dugo. Wizygoci i
Burgundowie zachowali swj jzyk, gdy tymczasem masy wmiastachi na targowiskach mwiy
ludow acin. Oba ludy tworzyy pieni i poezje. Sydoniusz Apollinaris zawiadcza, e na dworze
wizygockim wykonywano pieni o bohaterach, a Burgundowie, zapewne jeszcze w czasach, gdy
mieszkajc nad Saon i Doubs, pozostawali w kontaktach z Frankami, a nawet z Bawarami,
poczyli w cao rne sagi tworzce Pie o Nibelungach. Pod wieloma wzgldami Germanie ci
pozostali obcymi w rzymskim otoczeniu i do czsto uwaano ich za dziwo-wisko. Ju sam ich
wygld zewntrzny i strj zwracay uwag wspczesnych: mczyni dugimi wosami, spodniami
i futrami, kobiety -ubiorem i ozdobami. Rzemielnikom i artystom udao si dugo zachowa styl
germaski, czego dowodz znalezione w rnych miejscach przedmioty i ozdoby wykonane z
metali szlachetnych: zapinki, igy, piercienie, bransolety i naszyjniki. W zotnictwie najwyraniej
utrzymywaa si technika grecko-pontyjska, ponadto na rozwj ornamentyki ozdb wpyny
formy pnorzymskie. Dc do zachowania nie skaonej odrbnoci w stworzonych przez siebie
pastwach, mniejszoci germaskie topniay coraz bardziej. Im duej trway te pastwa, tym
potniejsze byy, zarwno w krlestwie Tuluzy, jak i w pastwie Burgundw, wpywy Rzymian i
zaznaczaa si przewaga rzymskiego sposobu ycia. Cmentarze, ktre niedawno gruntownie
zbadano, uwidoczniaj postpujc z pokolenia na pokolenie fuzj ludw i kultur.
Wprawdzie kultura rzymska, zakorzeniona w tych prowincjach od stuleci, nie stworzya ju
adnych wybitnych osigni, ale przetrwaa bez przerwy. Warsztaty garncarskie i tkackie w
znacznej czci przetrzymay kolejne zawie-ruchy. Architektura, rzeba i malarstwo zdoay
zachowa styl pnorzymski. W V wieku, podobnie jak w Galii i w Afryce, rwnie w prowincjach
galijskich stwierdzamy cigo szk retorycznych. Take tam modzie z wyszych warstw cigle
zapoznawaa si z literatur klasyczn i ze sztuk krasomwcz. acina bya jedynym jzykiem
dyplomacji i ustawodawstwa, wyksztaceni Rzymianie osigali wysokie urzdy, stawali si
doradcami i wychowawcami na dworach krlw. U Burgundw propagatorem wyksztacenia
aciskiego by krl Gundobad, podobnie jak jego wielki wspczesny, Ostrogot Teodoryk, w Italii.
Znamy Lakoniusza, doradc Gundobada, i Herakliusza, jego nadwornego poet.
U Wizygotw wspomniany wczeniej Awitus wprowadzi krla Teodoryka I i
jego synw w literatur acisk i w prawo rzymskie. Pniej w kontakt z
Teodorykiem II, a nawet z Eurykiem, przynajmniej przejciowo, wszed
Sydoniusz Apollinaris, ktrego poznamy jeszcze jako najwybitniejszego
reprezentanta arystokracji rzymskiej. Kanclerzem Euryka by Leon, o ktrym
mwiono, e przewyszy takich mw jak Tacyt i Horacy. Euryk sabo mwi
po acinie i czsto potrzebowa tumaczy, ale inni krlowie Wizygotw, a take
244 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy arystokraci wizygoccy wadali obydwoma jzykami.
Nawet Ragnahilda, ma-onka Euryka, najprawdopodobniej rozumiaa jzyk aciski. Euodiusz,
przyjaciel Sydoniusza, chcia kiedy w sprawach osobistych uzyska poparcie krlowej, przynis
wic jej w podarunku wielk muszl oprawn w srebro, na ktrej wyryty by aciski epigramat
autorstwa Sydoniusza z nader wyrafinowanym hodem: Nawet muszla, co Wenus unosi, cignita
Przez Trytona, z t rwna by si nie waya.
Nako zatem, prosimy, swego majestatu. Przyjmij, potna pani, ten skromny podarek, Nie
odtrcaj twojego sugi Euodiusza, Czynic go wielkim, sama bdziesz przez to wiksza. Jak twj
ojciec by krlem, jak te, jak twj m jest, Tak niech i syn krluje, z ojcem i po ojcu.
Szczliwa woda, ktra w janiejcym kruszcu Zawarta, suy licu jeszcze janiejszemu! Kiedy
krlowa raczy zwila ni policzki, Blask, co bije z jej twarzy, opromienia srebro. Najoglniej
wic mona stwierdzi, e arystokracja rzymska zachowaa sw pozycj rwnie pod panowaniem
germaskim. Jak wykaza K. F. Stroheker, arystokracja senatorska w Galii jeszcze bardziej ni w
innych prowincjach staa si stanem dziedzicznym. Gdy bowiem przedstawiciele starych rodw
rzymskich raz uzyskali godno senatorsk poprzez wysokie stanowisko w administracji albo w
subie wojskowej, to pozostawaa ona w rodzinie. Senatorowie ci posiadali, zwaszcza w
rodkowej i poudniowej czci Galii, rozlege dobra ziemskie ze wspaniaymi paacami, aniami i
salami kolumnowymi. Cz ziemi uprawiali niewolnicy i parobcy, a reszt oddawano poddanym,
ktrzy byli zobowizani do danin i przymusowej pracy. Ci obszarnicy rzymscy czsto dysponowali
zbrojn sub, tak jak niektrzy wysi oficerowie w armii rzymskiej mieli od koca IV wieku
prywatnych onierzy, buccellarii. W czasie lokalnych walk galijscy posiadacze ziemscy potrafili
nawet posya w pole wasne kontyngenty. Tradycja rzymska trwaa, a konserwatywna edukacja
zachowywaa jej istot, pki istniaa owa warstwa senatorska. Ostatecznie rnica wyznania odbia
si korzystnie na Rzymianach, niekorzystnie za na Germanach. Wprawdzie nie doszo do wojny
religijnej, takiej jak u Wandalw, mimo e Euryk stara si na nowo zdobytych terenach zdawi
sporadyczny opr Rzymian, nie obsadzajc przez dugi czas stolic biskupich i starajc si, by
pustoszay katolickie budowle kultowe. W koegzystencji obu Kociow zgubne dla Germanw
byo to, e arianizm nie mia dostatecznej siy przycigania. Istniay wprawdzie zalki
teologicznego pimiennictwa arian germaskich, ale wkrtce zaniky. Teolog, ktry chcia si
wypowiada Przeoy Grzegorz urek.
Pierwsze krlestwa germaskie a rzymska tradycja kulturowa 245
w kontrowersjach sigajcych Ariusza i Pelagiusza, musia mie wyksztacenie
aciskie. Wrd teologw Kocioa katolickiego byy tak wspaniae postacie jak
Klaudian Mamertus z Wierny, ktry sw chrzecijask filozofi wynis jeszcze
z kontaktu z neoplatoniunem. Episkopat trzyma si mocno, a liczba biskupstw
nawet si znacznie zwikszya w cigu stulecia. Gdy po upadku cesarstwa
zachodniorzymskiego dla szlachty galijskiej nie bya ju moliwa kariera w
subie cesarskiej, niektrzy synowie tych rodzin starali si o godno biskupi i
na tym stanowisku uzyskiwali take wpywy na dworach germaskich. Na przykad Awitus, biskup
Wierny, sprawi, e wiara katolicka przenikna do burgundzkiej rodziny krlewskiej.
Zachowywano zwizki z papiestwem. Cezariusz, ktry w VI wieku by przez dugi czas biskupem
Arles, mimo trudnoci umocni wi biskupstw galijskich z Rzymem. Oddziaywa te potnie
jako kaznodzieja, tym bardziej e wprowadzi do kaza zamiast dotychczasowego jzyka
literackiego acin ludow. W ten sposb w obu pastwach germaskich Koci katolicki umocni
siy ywiou rzymskiego i wydatnie wspar powszechn tendencj do romanizacji obcych
mniejszoci. Burgundowie za panowania Sigismunda w r. 516 przeszli na wiar katolick, co byo
decydujcym czynnikiem awansu tego ludu w wiecie rzymskim. Ale ju przedtem Germanie tak
zuyli sw energi witaln, e rwnie z tego powodu nie mogli utrzyma szczeglnej pozycji.
Wojownicy cigle byli pod broni, brali take udzia w walkach midzy ludami germaskimi, nie
byo bowiem przecie adnego jednolitego bloku pastw germaskich. Gdy Burgundowie poczuli
si zmuszeni do zacigania do wojska take Rzymian, zniesiono zakaz maestw mieszanych.
Wizygoci w Hiszpanii duej zachowali segregacj i dopiero pod koniec VI stulecia przeszli na
wyznanie katolickie.
Badacze prbowali wczy historyczne zjawisko istnienia pastw germaskich
w proces prowincjonalizacji cesarstwa zachodniorzymskiego, ktry zacz si na
dugo przed wdrwk ludw. Ju w III wieku w niektrych prowincjach
miejscowe siy wystpiy przeciw cesarskiemu centralizmowi, a w IV wieku w
uzurpacjach na terenie Galii wielokrotnie braa udzia osiada tam arystokracja. W
tych samych czasach jzyk aciski w prowincjach zachodnich zacz ewoluowa, a literatura w
Galii i Hiszpanii nabraa kolorytu lokalnego. W sztukach plastycznych umocni si ich charakter
prowincjonalny. Na terenie tych prowincji, ktre oderway si od rzymskiego centrum, osiedlono
najpierw mae grupy barbarzycw, ktrzy yli po swojemu, a na pnocy imperium tworzyli
rodzaj enklaw. W kocu terytoria germaskie stay si samodzielnymi pastwami i zamkny
wielosetletni proces rnicowania prowincji. By moe niektre cechy pastw germaskich staj
si janiejsze, gdy patrze na nie w ten sposb.
Ale nie naley zapomina, e Wizygoci i Burgundowie wnieli zupenie
szczeglny wkad w metamorfoz kultury antycznej. Te ludy przyniosy
zaamujcemu si imperium rzymskiemu nowe siy yciowe, siy, ktre dziaay
jeszcze po przemieszaniu elementw germaskich z rzymskimi. Moemy je
zauway przede wszystkim w spucinie jzykowej, jak Goci, Burgundowie,
246 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy a pniej Longobardowie przekazali jzykom
romaskim w postaci wielkiej liczby imion wasnych i nazw miejscowych oraz znacznego zasobu
sownictwa oglnego, krtko mwic-w germaskim pitnie Romanii, ktre przedstawimy pniej.
Inne impulsy duchowe i siy moralne, ktrych mode ludy udzieliy yciu spoecznemu prowincji,
koncepcji przyjani i maestwa, rodziny i Kocioa, trudno uj w kategorie instytucjonalne, ale
s one pewne i nie podlegaj wtpliwoci, poniewa wspczeni zauwayli je i wysoko cenili.
Spord pisarzy, z ktrych dzie tworzymy sobie obraz kultury V wieku, udzielimy tu gosu tylko
dwom, ktrzy w szczeglnie wnikliwy sposb przedstawiaj wspycie Rzymian i Germanw w
prowincjach zachodnich, zwaszcza w Galii - Salwianowi z Massalii i Sydoniuszowi
Apollinarisowi. Pierwszestwo naley si Salwianowi, ktry najjaniej widzia nowe i obiecujce
elementy w pojawieniu si ludw germaskich. Par dziesicioleci po Orozjuszu, ktry wykaza
ju w pierwszej fazie wdrwki ludw pewne historyczne zrozumienie Germanw, Salwian zabiera
gos nie jako historiograf, lecz jako chrzecijaski krytyk wspczesnoci, nie majcy sobie
rwnego w ostroci obserwacji i w miaoci osdw. Urodzi si niedugo po r. 400,
prawdopodobnie w Nadrenii, gdzie Rzymianie i Germanie ju od dawna mieszkali obok siebie, i
uprawia w modoci studia retoryczne, zapewne studiowa te prawo. Po krtkotrwaym
maestwie wstpi do wsplnoty ascetycznej w Lerinum, ktra wwczas silnie oddziaywaa na
Gali poprzez zakadanie tam klasztorw oraz wysyanie kapanw i biskupw. Salwian zosta
kapanem i w tym charakterze dziaa przez dugi czas w Massalii -na terytorium rzymskim, ale w
ssiedztwie Germanw (ju przed r. 440, prawdopodobnie do okoo 480). W obu jego dzieach
teologicznych i w nielicznych listach, jakie si zachoway, wystpuje on jako pisarz wyszkolony na
dawnych wzorach, ktry jednak nie wstydzi si czerpa natchnienia do neologizmw z regionalnej
pnej aciny.
W jego pierwszym dziele kapan-asceta imieniem Tymoteusz przedstawia myli
dotyczce reformy ycia chrzecijaskiego. Chrzecijanie, jego zdaniem, powinni
jako dunicy Boga uwolni si od dbr materialnych: mnisi i klerycy nie powinni
posiada nic, wieccy najpniej w testamencie sporzdzonym pod koniec ycia
powinni odstpowa majtek Kocioowi. To radykalne mylenie, zmierzajce w
kierunku kocielnego komunizmu, naley mie na uwadze take przy ocenie
gwnego dziea Salwiana, De gubernatione Dei, ukoczonego nie pniej ni w
r. 440. Biorc za punkt wyjcia kwesti, czy Bg pozwala, by chrzecijanie i
Rzymianie byli zwyciani przez obcych, Salwian rozwija teodyce, w ktrej
nieszczcia s przedstawiane jako w peni zasuona kara Boa. aska wiary
wymaga bowiem od chrzecijan przemiany moralnej. Prb dla bogatych musi
by ich stosunek do biednych, dla Rzymian - stosunek do
Pierwsze krlestwa germaskie a rzymska tradycja kulturowa ?~7 obcych. Im wyszy stan, tym
wiksze obowizki, a w przypadku uchybieniatym wiksza wina. Mierzeni tak miar,
czonkowie elity okazuj si gorsi od niewolnikw. Rzymianie gorsi od obcych. Winy moralne
powoduj kary Boie. To nie chrzecijastwo prowadzi do upadku Rzymu, jak cigle mwi
niektrzy, lecz niechrzecijaskie ycie Rzymian.
Z tej podstawowej myli wynika oskarenie, przenikajce cae dzieo, oskarenie wymierzone
przeciwko porzdkowi spoecznemu i gospodarczemu.
Kaznodzieja, ktry obnaa perwersj i przestpcze cechy swego wiata, staje si
zarazem rzecznikiem ucinionej warstwy humiliores w cesarstwie pno-
rzymskim: Im bogatszy, tym dostojniejszy - oto maksyma wielkich, ktrych
sumienia nie obcia to, e rabuj i pldruj. Waciciele ziemscy skadaj ciar
danin na barki biedakw, urzdnicy wszystkich szczebli, a zwaszcza czonkowie rad miejskich,
kuriaowie, przemoc cigaj podatki, szczeglnie bezwzgldnie egzekwujc je od wdw, sierot
imnichw: tylu jest tyranw, ilu kuriaw! ~dza zysku wielmow, przekupno urzdnikw
finansowych i niesprawiedliwo kuriaw sprawiaj, e sabi musz dwiga ciary silnych. W
tym cikim pooeniu biedni czuj si zmuszeni do rezygnacji z wolnoci. Jedni przekazuj sw
skromn wasno miejscowemu potentatowi, by uzyska jego ochron, staj si jego klientami.
Czynio to wielu, a czasem wszyscy mieszkacy poszczeglnych wsi, tak e wielcy waciciele
ziemscy uzyskali patronat nad warstw plebeii, tak zwane patrocinium vicorum. Inni, mwi
Salwian, porzucaj rodzinne strony i staj si gdzie na obczynie zalenymi rolnikami, colom albo
tributarii; bywa nawet, e zostaj po prostu niewolnikami. Brak wyczucia cechujcy urzdnikw
jest te winien temu, e zbuntowali si bagaudowie - jest to aluzja do powstania chopskiego, ktre
tak dugo trwao w Galii. Zepsutemu spoeczestwu rzymskiemu Salwian stale przeciwstawia
lepszy wiat barbarzycw. Niewtpliwie obraz ten idealizuje obcych, przede wszystkim ludy
prymitywne, co zdarzao si ju w pismach cynikw i stoikw, a weszo i do etnologii, i do
historiografii. Ale Salwian suy dokadnymi obserwacjami, poczynionymi na temat Wandalw i
Gotw, Frankw, Atamanw i Sasw, potrafi te wypowiada si na temat Hunw i Alanw. U
tych obcych nie ma ucisku biednych, dlatego Rzymianie, ktrzy obecnie mieszkaj na terytorimn
gockim, pragn tylko tego, by nigdy nie dosta si pod panowanie rzymskie. Jest wielu, nawet
wysoko postawionych i wyksztaconych Rzymian, ktrzy uciekaj do barbarzycw. Cho
rni si od nich obyczajem i jzykiem, cho odrzuca ich brzydki zapach cia i odzienia
barbarzycw, przedkadaj oni wolno i ludzkie traktowanie u obcych nad niewol i
nieludzko Rzymian. Nawet ci, co pozostaj, mwi sobie w duchu, e nie chc by Rzymianami.
Przy tym Salwian nie pomija uomnoci i wad cudzoziemcw - nie maj adnego
wyksztacenia, jako chrzecijanie znaj zasady swej wiary jedynie ze syszenia,
poniewa nie umiej czyta, ale w sposobie ycia, mimo e to heretycy, lepsi s
od katolikw. Gdy Rzymianie zwalczaj si wzajemnie, barbarzycy nalecy do
tego samego plemienia kochaj
248 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy si. Goci i Wandalowie s skromni, pokorni wobec
Boga i dlatego odnosz takie sukcesy: O tym, jak Bg osdza nas oraz Gotw i Wandalw,
wiadcz fakty:
oni co dzie wzrastaj, a nas ubywa; oni rozwijaj si pomylnie, a nas spotykaj
upokorzenia; oni kwitn, my widniemy. Wandalw chwali w sposb
szczeglny - zreszt w chwili, gdy jeszcze nie zaczo si przeladowanie
katolikw w Afryce. Wandalowie zostali posani dla ukarania Rzymian, przez
Belgi, Gali i Hiszpani a po Afryk, krain, ktra jest ojczyzn wszelkiego za. W Afryce
kontrast midzy germask cnot a moralnym zwyrodnieniem Rzymian sta si cakiem oczywisty:
Wandalowie nie tylko sami zachawali czysto, ale i nakonili do niej Rzymian.
Tak ostro rozprawi si Salwian z otaczajcym go wiatem. Lecz i w nim trwaj resztki rzymskiej
wiadomoci: przynajmniej okres wczesnorzymski pozostaje bez skazy. W konwencjonalny sposb
poeta wychwala Kuriuszw, Fabrycjuszw, Cyncynatw. Rzymsk staroytno widzi jako
szczliwe czasy, w ktrych ubodzy obywatele powicali si dla pastwa i dlatego stali si tak
potni i dzielni. Jednak potem przyszo zepsucie obyczajw, ludzie w swych wystpkach stali si
bardziej podobni do Grekw ni do Rzymian, a wraz z moralnym upadkiem zaczy si
nieszczcia - spotkay si tu pogldy Salustiusza i Augustyna. A teraz pastwo jest jak martwe,
dogorywa. Nikt nie robi nic, by powstrzyma zgub, przeciwnie, rozpasane igrzyska i niecne
wystpki przynosz upadek jeszcze przed upadkiem ostatecznym, tak jak w Trewirze, gdzie
trzykrotne spldrowanie miasta nie odwiodo mieszkacw od igrzysk. Nieszczciu cigle
towarzyszy hulanka, lud rzymski umiera miejc si.
Tak bezwzgldnie oskara kaznodzieja, tak celnie posuguje si sztuk retoryczn, przy czym w
obliczu zepsucia nie rezygnuje, cigle nawoujc do opamitania i poprawy. Oczywicie nie jest w
stanie udzieli konkretnych porad dotyczcych prowadzenia wojen w obronie ojczyzny albo
dokonania reformy spoecznej - wskazuje raczej drog nawrcenia chrzecijaskiego, t sam, jak
wskazywa ju jako Tymoteusz. Bdne wydaj mu si oczekiwania chrzecijan, e bd oni, jako
rzekomo poboniejsi od innych ludzi, odnosili wiksze sukcesy. Cho nawet cesarze s obecnie
chrzecijanami, cho nie ma ju przeladowa religijnych, to jednak pod przykrywk religii
dokonuje si czynw haniebnych. S take chrzecijanie faszywi, a mio bliniego wrd
wyznawcw Chrystusa staa si rzadkoci. rdami za jest bogactwo poszczeglnych ludzi.
Pogarda bogactwa, ktr potrafili okazywa .wzorowi Rzymianie z pradawnych czasw, chocia
nie znali Boga, jest obecnie wielkim zadaniem dla tych, ktrzy id za Panem. Tak wic omawiane
dzieo jest wiadectwem gotowoci do reform wrd rzymskich chrzecijan. Trudno jest osadzi
dokadnie w miejscu i czasie oglnikowe informacje Salwiana o nieszczciach ucinionych i ich
ucieczkach do barbarzycw. Jednak wana jest jego wypowied o siach moralnych, ktre
przeszy z Germanw na wiat rzymski. Czy Rzymianie i Germanie nie mogliby i wspln drog,
gdyby tego gosu woajcego na puszczy usuchaa rzymska elita?
Nie mona jednak powiedzie, e arystokracja rzymska w Galii bya w caoci
Pierwsze krlestwa germaskie a rzymska tradycja kulturowa 249
tak zepsuta, jak to sugeruje Salwian. Wskazane jest wysuchanie take gosu
rzecznika panujcej warstwy potentes, Sydoniusza Apollinarisa, ktry swymi
poematami, mowami i listami rozjania mrok okrywajcy pierwsze dziesiciolecia
drugiej poowy V wieku. Ju sam yciorys tego czowieka ukazuje szeroki zakres
dziaania, jaki pozosta jeszcze rzymskiej arystokracji. Urodzony okoo r. 430 w
Lyonie, pochodzi z chrzecijaskiej rodziny arystokratycznej, przy czym wiara
tego domu, jak i wikszoci galijskich rodw nie ulega ascetycznemu duchowi
mnichw z Lerinum. Studia gramatyczne i retoryczne day Sydoniuszowi jedynie
oglne wyksztacenie literackie, jego wiedza z dziedziny geografii i historii bya
ograniczona, a filozofi pozna bardzo powierzchownie. Przez maestwo z
crk potnego Awitusa przypady mu w udziale dobra Avitacum w Owernii,
pikna posiado w okolicy lecej z dala od gwnych szlakw. Tam znalaz,
jak mwi, sw drug ojczyzn. Bra ywy udzia w yciu politycznym szlachty
gallo-rzymskiej, cho perspektywy dla Rzymian, wobec upadku wadzy
cesarskiej, nie byy zachcajce. W r. 455 wygosi w Rzymie panegiryk ku czci
swego tecia Awitusa, ktry jako przedstawiciel arystokracji galijskiej przywdzia
purpur; po upadku Awitusa w r. 458 sawi nowego cesarza Majoriana, czonka arystokracji
rzymsko-italskiej; wreszcie zoy hod take przysanemu z Konstantynopola greckiemu cesarzowi
Antemiuszowi, a jako nagrod za t ostatni mow pochwaln otrzyma w r. 468 prefektur
Rzymu. Cho by tak gorliwym mwc panegirycznym, polityka nie pochona go cakowicie.
Cigle mg spdza z przyjacimi spokojne lata w Owernii albo w Arles, nie gardzi te
kontaktami z dworami germaskimi w Tuluzie i w Lyonie, skoro mg w ten sposb suy
interesom swego stanu.
W kocu, ku wasnemu zdumieniu, zosta Sydoniusz w r. 470 biskupem Clermont; z powag i
godnoci sprawowa ten urzd a do mierci (488). Oznaczao to gboki przeom w jego yciu,
odtd bowiem nie pisa ju wieckich wierszy. Jeszcze bardziej wymowne jest to, e jako biskup
bardzo zbliy si do wiernych i uznawa za swe zadanie trosk o cierpicy lud. Gdy Wizygoci
skierowali si ku Owernii, jako patriota rzymski wraz ze szwagrem Ekdycjuszem kierowa obron
swego miasta, a kiedy ostatnia twierdza galijska wpada w rce Gotw, by przez jaki czas na
wygnaniu. Po powrocie stara si o popraw stosunkw z Germanami i zdoa przekaza synowi
ideay, dla ktrych y.
W dziedzinie jzyka, stylu i wersyfikacji Sydoniusz trzyma si regu
tradycyjnych. Jego wzorami poetyckimi byli Lukan, Stacjusz i Klaudiam a w
sztuce epistolograficznej Pliniusz Modszy i Symmachus. Mia skonno do
wyszukanych wyrae, uprawia artystyczn gr sw i opanowa technik
obrazw mitologicznych - dla rodowiska swych przyjaci reprezentowa
1esprit precieux, jak trafnie zauway A. Loyen. Mimo to umia dobrze
obserwowa i plastycznie opowiada. Kreli zatem udane obrazy arystokracji
yjcej w cieniu Gotw i Wandalw i chwytajcej ostatnie promienie
zachodzcego cesarstwa. By nalee do tego stanu, nie wystarczyo
250 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy legitymowa si szlachetnym rodowodem i wielkim
majtkiem ziemskim, niezbdne byo te znakomite wyksztacenie literackie. Ambicj arystokraty
jest osign wysoki urzd w subie cesarskiej, raczej ze wzgldw honorowych ni dla
zwizanych z tym korzyci materialnych; jeszcze wyej jednak ceni on sobie ycie w majtku i
stosunki z ludmi swojego stanu. Poznajemy okazae rezydencje wiejskie, niektre opatrzone
murami i wieami. Waciciel ani myli przykada rki do puga: to raczej, jak mwi Sydoniusz,
rzecz starego weterana. Doglda gajw oliwnych i winnic, kae sadzi nowe, adniejsze drzewa,
lubi gr w pik i polowania, otacza si gomi. Czyta Terencjusza, prbuje swych si w
objanianiu Wergilego, w jego bibliotece s te dziea Augustyna i Prudencjusza. Zdarzaj si
odwiedziny ludzi rwnych stanem. W czasie wikszych podry po kraju droga wiedzie przez
posiadoci przyjaci, przy duszych rozstaniach pisze si listy, by podzieli si nowinami z ycia
towarzyskiego. Ten krg znajomych obejmuje znaczn cz Galii od Massalii i Narbony poprzez
Lyon i Clermont ku pnocy. Niedawno oszacowano potwierdzone historycznie rody senatorskie
Galii w owych czasach na okoo dwustu. Wypowiadajc si na temat zamknitego charakteru tego
stanu, Sydoniusz mwi o rozlegej wsplnocie ludzi szlachetnie urodzonych (nobilium universitas).
Natomiast czonkowie stanu redniego i warstw niszych nie maj dla mwcy i epistolografa
znaczenia. Podobnie nie wzbudzaj jego zainteresowania kolonowie i niewolnicy w majtkach.
Chopi, ktrzy kiedy niewiadomie skopali ziemi na grobie jednego z przodkw Sydoniusza,
zostali surowo ukarani. W ten sposb wielki pan, prawie nie przejmujc si biegiem wydarze,
pdzi ywot na mod przodkw. Nie jest niemoralne, jeli mody arystokrata z tej sfery ma
kochank niewolnic, pod warunkiem e nastpnie eni si z dam z dobrego domu.
Od niewyksztaconych cudzoziemcw, pord ktrych przyszo y, trzymano
si z daleka, cho polityka cigle zmuszaa do kontaktw z germaskimi
ksitami. Ale Sydoniusz zna barbarzycw wszelkiego autoramentu i z
upodobaniem charakteryzuje ich w zwizy sposb: haaliwych Gotw w
futrach, Burgundw, ktrzy smaruj wosy zjeczaym masem, gadko
ogolonych Frankw o jasnych wosach, obytych z morzem Sasw o bkitnych,
miaych oczach. W synnym licieS szkicuje posta krla Teodoryka II, przy
pomocy ktrego jego te Awitus zosta cesarzem. Opisuje wygld wadcy od
stp do gw, ale nie mwi nic o kolorze wosw i oczu, cho zauwaa, e krl
codziennie kae sobie przystrzyga wsy. ycie na dworze rozpoczyna si od
naboestwa, po czym-wadca w otoczeniu wity zajmuje si sprawami
pastwowymi, a nastpnie udaje si na polowanie. Posiek jest prosty, potem gra
si w warcaby, wesoo i bez podniecenia, dopki nie przyjd znowu interesanci i
nie zgosz si urzdnicy dworscy. Przy wieczerzy wystpuj niekiedy trefnisie i
bazny, ceniono te gr na
Pierwsze krlestwa germaskie a rzymska tradycja kulturowa 251 instrumentach strunowych.
Mimo tej dobrej znajomoci Germanw Sydoniusz nie uznaje wspycia Rzymian z obcymi za
cel, tak jak czyni Salwian. W panegiryku na cze Awitusa mwi mimochodem, e Goci i
Rzymianie stali si przyjacihni, jednoczc si dla ratowania imperium, ale myl ta ma rwnie
krtki ywot jak panowanie cesarza Awitusa.
Niebawem Sydoniusz znowu rezygnuje z kontaktw z cudzoziemcami. Gani pewnego znajomego
za uczenie si jzyka przybyszw, a w licie do innego arystokraty pisze: Schodzisz
barbarzycom z drogi, bo s jakoby li: ja tak czyni nawet, gdy s dobrzy.6 Tak chce
konwenans. Tradycja rzymska jest cigle dostatecznie silna, by dostarczy materiau do
gloryfikacji Rzymu i jego imperium, oficjalnym mwcom nie brakuje a pomysowoci,
pozwalajcej kadorazowo dostosowa ide Rzymu do polityki panujcego cesarza. W mowie ku
czci Awitusa Sydoniusz wyraa pewno, e miasto, ktre przetrwao tyle nieszcz, i teraz da
sobie rad; wobec modocianego cesarza i wodza Majoriana sawi Rom jako wojownicz
wadczyni; greckiemu cesarzowi Antemiuszowi oznajmia, e miasto Rzym winno teraz szuka
szczcia pod rzdami wadcy pochodzcego ze Wschodu, by ze zgody Wschodu i Zachodu mogo
odrodzi si imperium.
Wydaje si, e dopiero godno biskupia daa Sydoniuszowi bardziej realistyczny pogld na wiat
rzymski i germaski. Tumy petentw cisncych si do domu biskupiego uwiadamiay mu
spoeczne bolczki epoki i rozszerzyy horyzont arystokraty, dotychczas tak bardzo ograniczony
klasowo. Z klski walki o wolno Owernii i z gorzkich dowiadcze wygnania wyciga on trway
wniosek, e interes ludnoci gapo-rzymskiej wymaga ustanowienia dobrych stosunkw z dworem
wizygockim. Zatroskany biskup przewidywa, e pewnego dnia Goci opanuj ca Gali. A do
koca trwa jednak w przekonaniu, e kultura rzymska przewysza wszystko co nierzymskie. W
licie do gramatyka Joannesa poczyni swe ostatnie wyznanie: nie ma ju godnoci urzdowych,
ktre odrniaj klasy spoeczne - jedyn oznak szlachectwa jest obecnie znajomo literatury.
Zdaje si, e tak mylao wielu ludzi, choby nawet, jak Leon, wstpili jako sekretarze w sub u
Gotw.
Dochodzimy do zdumiewajcej konkluzji, e szlachta gallo-rzymska przetrwaa
przejcie wadzy przez Germanw, nie tracc wiele z mienia i kultury. Ci
possesores, ktrzy wyszli bez szwanku z kryzysw IV wieku, rwnie w czasie
okupacji germaskiej ocalili swoje majtki, stworzyli jako waciciele ziemscy
pocztki feudalizmu i wnieli ten system do wiata germaskiego. Kultura
rzymska bya cigle cennym dziedzictwem caego stanu, cho poezja, retoryka i
epistolografia zagubiy si w bahych gierkach. Ten manieryzm nie otwiera drogi
ku nowemu ksztatowi wiata, o jakim marzy Salwian. Ale przez samo swoje
istnienie wyksztaceni arystokraci
252 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy stali si przedstawicielami czy te, by tak rzec,
ambasadorami kultury rzymskiej w wiecie germaskim. Bymoe naleaoby powiedzie o
kulturze tych pnych Rzymian to, co Sydoniusz mwi na chwa p zniszczonej Narbony: ~~
Pord zwaliska wp zburzonych murw Dumnie dwigajc chwa dawnych wojen,
Przedstawiasz obraz potrzaskanych zomw, Lecz ich chwalebno dodaje ci ceny.
Przeoy Grzegorz urek.
Rozdzia czwarty
RZYM I ROMANIA - PASTWO I KULTURA OSTROGOTW
Inwazje obcych ludw wiele zniszczyy, ale kultura antyczna zdoaa przetrwa I na terenie
pierwszych pastw germaskich. W Galii zarysowaa si ju zapowied rozpynicia si
Germanw w morzu ludnoci rzymskiej. Jak jednak przedstawia si w tym stuleciu wadza
cesarska i imperium, Italia i Rzym? Mimo pojawienia si tak wielu nowych ludw Imperium
Romanum cigle stanowio ramy wszystkich zdarze politycznych i kulturalnych w basenie Morza
rdziemnego. W pierwszej poowie V wieku cesarstwo zachodniorzymskie potrafio nadal
kierowa posuniciami Germanw i trzyma w ryzach ich krlw. Walentynian III (425-455) nie
by wprawdzie wodzem ani mem stanu, ale jego magister militum Aecjusz potrafi mocno
dziery wadz w pastwie. Jeszcze raz jedno domu cesarskiego i urzdu wodza znalaza
odbicie w literackim panegiryku. Pochodzcy z Hiszpanii poeta Merobaudes zosta, o czym
wiadcz fragmenty jego poezji i mw, nastpc Klaudiana. Uczczono go wysokim urzdem i
przyznano mu posg na Forum Trafiana w Rzymie, w miejscu dawnej chway. Cesarz, wdz i
poeta w zgodnym dziaaniu w patriotycznej scenerii Rzymu - moe wic i, wtedy jeszcze niektrzy
wspczeni sdzili, e dzieo cesarza Augusta stoi na mocnym gruncie...
Przemona osobowo Aecjusza bez wtpienia uratowaa imperium
zachodniorzymskie i istniejce na jego terenie pastwa germaskie w czasie
wielkiej burzy, ktra spada na kraje Zachodu w postaci najazdu Hunw. Po
unicestwieniu pontyjskiego krlestwa Gotw potga Hunw wzrosa. Na
pocztku V wieku posunli si z poudniowej Rosji do Rumunii i na Wgry, a
potem dalej a po Polsk i lsk. Ich ulubionym obszarem byy rwniny nad
Dunajem i Cis, szeroki, yzny kraj, ktry ju we wczeniejszych stuleciach
przyciga Scytw i Jazygw, a potem by przedmiotem podania Awarw
254 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy i Madziarw. Wielka liczba plemion sarmackich i
ludw germaskich znalaza si w zasigu panowania Hunw, pozostajc w lunych zwizkach z
nimi, na przykad Ostrogoci i cz Herulw, nastpnie Gepidzi nad dolnym Dunajem, Rugiowie
nad Cis, Longobardowie w Czechach. W strukturze pastwa Hunw znajduj wyraz pogldy i
obyczaje charakterystyczne dla ludw stepowych pnocnej Eurazji. Dla konnych nomadw
zwyciony nieprzyjaciel szybko przemienia si w sprzymierzeca, zwycizca nie przywaszcza
sobie ziemi, lecz same ludy. Pokonane plemiona wstpiy do wielkiego zwizku, ktrego jedno
uosabia krl Hunw, i w tym federacyjnym tworze korzystay z pewnej samodzielnoci.
Kompleksowe badania, ktre przeprowadzili E. A. Thompson, J. Harmatta i F. Altheim,
uwydatniy swoisto pastwa Hunw, take w tym krtkim czasie, kiedy wtargno ono gboko
w wiat rzymski. W walkach i rokowaniach z cesarstwem wschodniorzymskim i Persj Hunowie
utwierdzili sw mocarstwow pozycj. Wwczas, okoo r. 446, krl Attyla po usuniciu swego
brata Bledy zosta ich jedynym przywdc. Podobnie jak w przypadku innych wadcw ludw
stepowych w przecigu wielu stuleci wadza Attyli rwnie miaa charakter zbliony do boskiego:
w dziaaniach krla cay lud widzia spenianie si boskiego porzdku wiata. Bizantyski
historiograf Priskus, ktry w r. 449 przebywa jako pose na dworze Attyli, informuje, e Hunowie
odnaleli ww-czas dawno zaginiony boski miecz, symbol wadzy nad wiatem. Oczywistym wic
celem wadcy byo rozszerzy sw wadz na cay wiat, na wszystkie jego cztery strony.
P-riskus przekazuje te obraz postaci samego Attyli i jego dworu. Nacechowany wynios powag i
osobicie yjcy w surowej prostocie krl otacza si licznymi doradcami i przyjacimi, wrd
ktrych byli przedstawiciele podbitych ludw. Przybywali posowie z odlegych stron wiata, z
pastw Persw i Rzymian, a take od dalekich ludw germaskich, i podziwiali, tak jak i sam
Priskus, olniewajcy przepych dworu, kosztowne szaty i ozdoby, wspaniao uczt i zabaw. Zasig
promieniowania tego bogactwa, jak to udowodni J. Werner, znajduje odzwierciedlenie w
znaleziskach archeologicznych. Groby wojownikw i kobiet, ktre wystpuj na caym obszarze
panowania Hunw, a zwaszcza midzy Cis, Saw i Nieck Wiedesk, wykazuj w uzbrojeniu i
ozdobach, zwierciadach metalowych i odlewanych kotach z brzu cechy rzemiosa konnych
nomadw, wywodzcego si ze wschodnich stepw. W szczeglnie wspaniale wyposaonych
grobach ksicych z pierwszej poowy V wieku wystpuje wielka obfito zota i kamieni
szlachetnych, ktrej pochodzenie mona objani trybutami i dalekosinymi wyprawami
upieczymi.
Sporadycznie typuzbrojenia i ozdb waciwy nomadom przyjmowa si rwnie
u ssiednich ludw germaskich. Nawet huski obyczaj sztucznego spaszczania
gw niemowlt by w pewnym okresie naladowany przez niektrych
Germanw, np. przez Gepidw i Longobardw, Turyngw
Rzym i Romania - pastwo i kultura Ostrogotw 255 i Burgundw. Po upadku potgi Hunw ten
wiat form nomadycznych zanikn wrd Germanw - z wyjtkiem broni siecznej, ktra okazaa
si szczeglnie przydatna przy germaskim sposobie walki.
Z pocztku cesarstwo wschodniorzymskie zobowizane byo do ptacenia Hunom trybutu.
Bizancjum musiao nawet uzna, e na caym obszarze podlegym krlowi Hunw zakazane jest
werbowanie onierzy rzymskich. Nastpnym celem zdobywcy stao si pastwo
zachodniorzymskie. Skoczyy si przyjazne stosunki z Aecjuszem, ktry wyrs wrd Hunw
jako zakadnik. Przywdca bagaudw Eudoksjusz jako uciekinier przynis w r. 448 wiadomoci o
sytuacji w Galii, posowie donosili o sporach, a nawet o otwartej wrogoci wrd ludw
germaskich, szczeglnie midzy Wizygotami a Wandalami. W kocu prowokacja dworu w
Rawennie spowodowaa, e krl zdecydowa si na wielk wypraw wojenn. Bya to cika prba
trwaoci wsplnoty rzymsko-germaskiej.
W r. 451 potop azjatycki run na rodkow Europ. Attyla z hord Hunw i czci ludw
zalenych, a zwaszcza z Ostrogotami, pocign w gr Dunaju ku rodkowemu Renowi,
przekroczy rzek i uderzy na Gali w kierunku Loary. Aecjusz powoli organizowa obron.
Armia rzymska skoncentrowaa si w Galii. Doczy do niej kontyngent Burgundw, pojawi si z
silnym oddziaem krl Wizygotw Toedoryk I, pozyskano rwnie Frankw i Alamanw. Z ca t
si Aecjusz posun si ku Orleanowi i zmusi Attyl do odwrotu. Nastpnie na Polach
Katalaunijskich, na zachd od Troyes w Szampanii, doszo do cikiej bitwy, w ktrej Aecjusz
odnis zwycistwo. Straty sprzymierzonych byy wielkie. Teodoryk poleg, ale Galia, zasadnicza
cz imperium, bya uratowana. Rozmiary tej bitwy narodw po raz pierwszy uwiadomiy
wspczesnym dziejow wi midzy imperium rzymskim a Germanami. Ju posowie cesarscy,
ktrzy starali si uzyska pomoc Wizygotw przeciwko Attyli, okrelali go, jak czytamy w historii
Gotw Kasjodora-Jordanesa, jako tyrana wiata, jako wsplnego wroga caej ludzkoci, a w sto lat
po bitwie w pewnej kronice jest mowa o solidarnoci ludw, ktre zwyciyy upiec Europy.
Jednak Attyla by dostatecznie silny, by w nastpnym roku uderzy na Itali. Bez oporu zaj
Akwilej i przeszed przez Rwnin Padask. Tymczasem cesarz wraz z wadzami i dworem
uciek z Rawenny do Rzymu. Mediolan i Pawia zostay spldrowane, a wojsko cesarskie nie
pokazao si w polu. Wtedy poselstwo pod przewodem papiea Leona, ktry w chwili, gdy cesarz
zawid, reprezentowa najwyszy autorytet, udao si do Attyli i uzyskao odwrt Hunw na
warunkach, ktrych nie znamy. Papiea Leona uczczono jako zbawc miasta Rzymu, a pniej
legenda mwia, e w chwili jego spotkania z krlem u gowy kapana pojawili si apostoowie
Piotr i Pawe, zbrojni w miecze - obraz utrwalony na synnym malowidle w stanzach Rafaela w
Watykanie. Dopiero ze mierci Attyli pierzcho niebezpieczestwo nowego najazdu na Itali.
W peni wadzy, planujc nowe podboje, krl zmar w r. 453, a od jego
256 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy mierci zacz si rozpad pastwa, ktre tylko przez
moment potrafio wcieli w ycie ide panowania nomadw nad wiatem. Wadz krlewsk
podzielono midzy synw Attyli, ludy germaskie powstay i odniosy decydujce zwycistwo.
Hunowie cofnli si do poudniowej Rosji. Teraz Germanie posunli si nad rodkowy Dunaj.
Ostrogoci osiedlili si w Panonii nad jeziorem Balaton.
W walce z Hunami cesarstwo zachodniorzymskie wystpio po raz ostatni jako mocarstwo
przywdcze, a dla papiestwa zacz si czas wiatowego znaczenia. Fatalne byo to, e prysna
zgoda midzy cesarzem i wodzem naczelnym.
Aecjusz poleg w r. 454 z rki wadcy, a w rok pniej Walentynian zosta zabity
przez onierzy Aecjusza. w rok 455, w ktrym wygasa dynastia Teodozjusza,
rozpocz szybki upadek cesarstwa zachodniorzymskiego. Gdy dowdztwo
wojska popado w trway konflikt z dworem, w prowincjach zwyciyy
tendencje odrodkowe. Feudalizm arystokracji senatorskiej wzmaga
rozdrobnienie, pastwa germaskie kontynuoway ekspansj. Wszystkie te
czynniki konkuroway ze sob przy powoywaniu cesarzy, ktrzy szybko si
zmieniali. Inicjatyw wydzierali sobie kolejno: arystokracja galijska, senat Rzymu,
cesarze wschodniorzymscy - dugo jednak wadza zwierzchnia spoczywaa w rkach dowdcy
armii (magister militum). Z cesarzy, ktrzy panowali w latach 45576, tylko jeden umar mierci
naturaln, dwch zostao odsunitych od wadzy, a szeciu pozostaych obalono przemoc.
Wodzem, ktry przez ponad dziesi lat (46172) kierowa w sposb dowolny cesarzami, by
Rycymer, syn wadcy Swebw. Nie chcia on wcale zniszczenia imperium, ale w swym
niepohamowanym deniu do wybicia si skruszy autorytet wadzy cesarskiej. Imiona wadcw
nie maj tu znaczenia, waniejszy jest obraz rozpadu zachodniego cesarstwa. Wandalowie bez
przeszkd kontynuowali swe grabiecze wyprawy przez Morze Srdziemne, Wizygoci zdobyli
Hiszpani i wiksz cz poudniowej Galii, Burgundowie umocnili si w Lyonie, a Frankowie i
Atamanowie zdobyli nowe obszary na zachd od Renu. Tylko na pnocy Galii osta si Syagriusz
jako rzymski namiestnik rezydujcy w Soissons.
Koniec tej tragedii by brzemienny w skutki dla wadzy cesarskiej, imperium i
Italii. Naczelny wdz armii Orestes, Rzymianin, w r. 475 osadzi na tronie jako
augusta swego syna Romulusa, ktry by jeszcze dzieckiem, aby w ten sposb
znowu zjednoczy dowdztwo wojska i majestat cesarski. Ale ostatnia armia
rzymska wybraa inne rozwizanie. Skadaa si ona gwnie z naddunajskich
Germanw, takich jak Herulowie, Skirowie i Rugiowie, a komend nad ni
sprawowa jako oficer cesarski Odoaker, syn wodza Skirw. Ta armia daa dla
siebie takiej samej pozycji, jak dotychczas miay zwarte ludy germaskie na
terenie imperium: uznania za si sprzymierzon i przydziau ziemi w Italii. Gdy
rzd cesarski odrzuci te dania, wojsko obwoao Odoakra krlem. Wtargn
on do Rawenny, zoy z tronu cesarza i przydzieli swym onierzom jedn
trzeci woci italskich lecych w pobliu ich garnizonw (476). Tak oto, po
dugim i pospnym preludium, upado cesarstwo na Zachodzie, przy czym
Rzym i Romania - pastwo i kultura Ostrogotw 257 wspczeni waciwie tego nie zauwayli.
Epilog, ktry po tym nastpi, mg wprowadza w bd co do znaczenia tego przeomu. Poselstwo
senatu rzym-skiego zawiozo cesarzowi Zenonowi insygnia cesarskie do Konstantynopola i
uzyskao od niego, obecnie jedynego imperatora, honorowy tytu patrycjusza dla Odoakra. Odtd
Germanin, ktrego wani onierze tytuowali krlem, zosta w Italii i na terytoriach do niej
nalecych namiestnikiem imperium z ramienia cesarstwa wschodniorzymskiego. Odoaker nie
roci sobie uprawnie legislacyjnych, nie bi monety, pozostawi ca administracj - i w ten
sposb, piastujc sw godno taktownie i rozwanie, ocali Imperium Romanom jako ram
scalajc kraje Zachodu i ich kultur.
Byy to czasy, w ktrych zaczto cay obszar kultury rzymskiej nazywa
Romani. Gdy nazwa ta pojawia si w IV wieku, mylano z pocztku tylko o
imperium rzymskim i jego porzdku pastwowym. Tak byo jeszcze dla
Orozjusza, ktry przeciwstawia sobie Romani i Gocj, pastwo rzymskie i
pastwo gockie, i uznaje, e dla obu istotne jest osignicie wymiaru
powszechnego. Pniej jednak nastpia na Zachodzie zmiana znaczenia tego
terminu i przez Romani zaczto rozumie obszar rzymskiej tradycji kulturowej
w krajach jzyka aciskiego. Wszyscy, ktrzy reprezentowali obyczaje
stworzone i szerzone przez Rzym, nazywali si teraz Romani. Byli tak przepojeni
duchem wsplnoty, e Sydoniusz Apollinaris mwi o rozlegej civitas w sensie
kulturowym. Ludzie znajdujcy si poza t wsplnot byli nazywani
barbarzycami, a ich wiat Barbari. ledzilimy losy tej Romami, w ktrej
osiedlio si tak wielu obcych, w Italii i Galii, w Hiszpanii i Afryce, i moglimy
zaobserwowa, e dawna kultura trwaa dalej w wyszych warstwach ludnoci, a prawo rzymskie -
w wersji zwulgaryzowanej - obowizywao nadal. Po dawnemu te w znacznym stopniu toczyo si
ycie gospodarcze, ludzie ubierali si i mieszkali po rzymsku, uprawiali rzymskie sporty i zabawy.
Najsilniejsz wi stanowi jzyk aciski. Skdind ju dawno uleg on w
prwincjach zrnicowaniu pod wzgldem sownictwa i wymowy. Od przeomu
II i III wieku gdzieniegdzie odyy przedrzymskie zwyczaje jzykowe, swoje
odbicie w jzyku znalaza rwnie stratyfikacja spoeczna. Pniej Germanie,
ktrzy pojawili si na terenie imperium, powikszyli to zrnicowanie. Badania,
ktre przeprowadzili E. Gamillscheg i E. von Wartburg, uwydatniy germaski
wkad w ksztatowanie si jzykw romaskich. Germanie, znajdujcy si w
subie rzymskiej jako onierze albo koloni, wpywali najpierw na sownictwo
wojskowe: to przecie oni sprawili, e w jzykach romaskich zamiast bellum
zaczto mwi werra, a zamiast finis weszo w uycie sowo marka. Potem, po
utworzeniu pastw germaskich, rne wyrazy germaskie weszy do jzyka
potocznego, czciowo jedynie na terytorium tych pastw, ale czciowo take
na wikszym obszarze jzyka aciskiego. Jeli patrze na ten proces w caej jego
rozcigoci, przy uwzgldnieniu take Ostrogotw, Frankw i Longobardw
oraz szczeglnych stosunkw na terenie dzisiejszej Rumunii, widzi si, e
17 - Upadek Rzymu
258 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy zapoyczenia germaskie w jzykach romaskich
wskazuj na wejcie w uycie germaskich przedmiotw, np, koszul, spodni, torby na ubranie,
strzemion i ostrg. Mona te stwierdzi utworzenie licznych nazw miejscowych od germaskich
imion wasnych. Na terenie osadnictwa Burgundw s to nazwy koczce si na -court, -ville, u
Wizygotw na -ingos albo ans, to jest zroma-nizowane formy germaskiej kocwki -ingen.
Badania toponomastyczne dostarczyy wanych danych do historii osadnictwa, zwaszcza do
problemu gstoci ywiou germaskiego i rzymskiego na poszczeglnych terenach. U Burgundw
nazwy miejscowoci pochodzce z jzyka germaskiego wystpuj czciej na terytorium zajtym
do r. 460, a u Wizygotw najczciej spotykane s w okolicach Tuluzy i w strefie wybrzea
rdziemnomorskiego. Mimo tych poyczek jzyk aciski utrzyma si na caym obszarze pastwa
wizygockiego i prawie na caym terytorium burgundzkim, stajc si w ten sposb skutecznym
spoiwem Romami.
Jednake od IV i V wieku istniej wiadectwa, e pod pojciem Romanus rozumiano szczeglnie
zwolennika wyznania katolickiego, a wic chrzecijanina, ktry wyznawa wiar wedug formuy
biskupa rzymskiego - w przeciwiestwie przede wszystkim do arianizmu. Take ta przynaleno
do kocioa kato-lickiego miaa znaczenie dla powstania Romami. Chrzecijan rzymskich z
zachodnich prowincji czyo nie tylko wyznanie, przejli te uksztatowan w onie imperium
struktur Kocioa katolickiego. Podczas gdy organizacja pastwowa niejednokrotnie ucierpiaa w
burzliwym okresie wdrwki ludw, to Koci zdoa pomnoy liczb biskupstw, a monastycyzm
rozwija si dalej. Dostojnicy kocielni wielokrotnie obejmowali rwnie przywdztwo polityczne
w miastach i na wsi, organizujc obron przed najedcami albo podejmujc pertraktacje z
nieprzyjacielem. Tak byo w r. 451 z biskupami Anianem z Orleanu i Lupusem z Troyes. Jeszcze
wiksz saw zyskaa dobroczynna dziaalno w. 5eweryna, ktrego biografi napisa w r. 511
prezbiter Eugipiusz. Jego Vita Severini zawiera wymowny obraz zdarze, ktre dziay si w latach
453-488 w Noricum Ripense, przygranicznym terenie nad Dunajem od Ratyzbony i Pasawy a do
Wiednia. W czasach, kiedy Rugiowie, ktrzy zajli ten kraj razem z hordami Attyli, zagrozili yciu
caego tego obszaru, Seweryn, mnich i cudotwrca, stan na czele ludnoci rzymskiej nie tylko,
jeli idzie o sfer religijn, ale take w sprawach polityki i w dziedzinie stosunkw z Germanami,
ktrzy cho sami jeszcze poganie, te byli pod jego wpywem.
Rol tych prowincjonalnych przywdcw duchowych znacznie przewysza
historyczna dziaalno papiea Leona I. O tym biskupie Rzymu, ktry w czasie
swego dugiego pontyfikatu (440-X61 ) stawi czoo Attyli i skoni Genzeryka do
umiarkowania, mwi zachowane listy, dekretalia i kazania. Znamy go jako
nauczyciela doktryny Kocioa i duszpasterza, ale i jako dalekowzrocznego
organizatora politycznego. Leon ostatecznie nada prymatowi Rzymu uzasad-
nienie biblijne. Jego nauka opiera si na tym, e aposto Piotr dziki swej
Rzym i Romania - pastwo i kultura Ostrogotw 259 wytrwaoci w wierze osign formalny
udzia (consortium) we wadzy samego Chrystusa i przekaza pozostaym apostoom cz tego
udziau: biskup rzymski, nastpca i zastpca Piotra, tak jak on, udziela swej wadzy pozostaym
biskupom. Zatem wszyscy biskupi s zaleni od namiestnika Piotrowego, a jego posuga ma
wymiar uniwersalny. Leon zastosowa t doktryn take w praktyce. W dugotrwaym sporze z
Hilarym z Arles i innymi biskupami galijskimi udaremni prb utworzenia niezalenego
patriarchatu galijskiego i uzyska w tej sprawie poparcie cesarza Walentyniana III. W reskrypcie
skierowanym przez tego cesarza do Aecjusza mwi si wyranie, e nikomu nie wolno dziaa
wbrew autorytetowi stolicy rzymskiej, a biskup rzymski jest przywdc caego Kocioa.
Leon wysun roszczenia take wobec biskupw Wschodu. Wschd grecki .
przeywa jeszcze gboki wstrzs zwizany z konfliktem chrystologicznym, tym
bardziej e antagonizm szk teologicznych w Antiochii i Aleksandrii wiza si z
rywalizacj wschodnich patriarchatw o przywdztwo, a i pozycja biskupa stoecznego
Konstantynopola wymagaa ostatecznego acrelenia. Te spory trway na Wschodzie przez stulecia
i doprowadziy w kocu do oderwania si Syrii i Egiptu od oficjalnego Kocioa wschodniego. W
kulminacyjnym momencie konfliktu, w r. 449, Leon interweniowa listem pasterskim, w ktrym
wyoy rzymsk doktryn o autorytecie stolicy Piotrowej w sprawach wiary. Sobr ekumeniczny,
ktry zebra si w Chalcedonie w r. 451, odwoa si do listu Leona. Piotr przemwi przez
Leona - brzmiaa opinia wpywowej grupy ojcw soborowych w kwestii formuy wiary. Skdind
sobr ten w 28 kanonie przyzna biskupowi Nowego Rzymu te same prawa honorowe co
biskupowi dawnej stolicy cesarstwa, a Leon nie omieszka zaprotestowa przeciwko tej uchwale.
Jeden z jego nastpcw, Gelazjusz I (492-X196), w momencie gdy polityczny rozpad Zachodu
posun si jeszcze dalej, umia umocni prymat Rzymu pod kadym wzgldem. W pimie
skierowanym do cesarza w Konstantynopolu stwierdzi on stosunek zwierzchnoci wadzy
biskupiej nad wadzami wieckimi. Wprawdzie podporzdkowa kapanw i biskupw wadzom
wieckim w dzie-dzinie porzdku publicznego, jednak okreli ich wadz jako nadrzdn, gdy
bd musieli przed sdem Boym zda rachunek take z postpowania krlw.
W ten sposb podporzdkowanie, a zarazem sprzeczno midzy sacerdotium i
imperium otrzymay brzemienne w skutki uzasadnienie. Wobec wszystkich
biskupw Gelazjusz domaga si dla rzymskiej stolicy wadzy sdowniczej nad
kadym Kocioem, przy czym nikt nie miaby prawa osdzania jej decyzji. Gdy
w kilka lat pniej doszo w Rzymie do rwnolegego wyboru dwch biskupw,
a Symmachus w imieniu senatorw zgosi zastrzeenia co do nowego papiea,
synod biskupw italskich objani, e nikt nie moe sdzi papiea i e nie
podlega on zoeniu z urzdu. Ennodiusz z Pawii obszernie uzasadni to
stanowisko, dowodzc, e nienaruszalno godnoci wynika z zasug apostoa
260 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy
Piotra - Kt omieliby si wtpi, e jest witym ten, kto piastuje tak wielk
godno. Na tej podstawie uwicono pniej formalnie godno papiesk i pozycja gowy
Kocioa rzymskiego staa si nienaruszalna. Prymat Rzymu umocni jedno i si moraln
Kocioa katolickiego w czasach upadku Cesarstwa Zachodniego. Wspczeni wyranie
dostrzegali rosnc sprzeczno midzy wadz cesarsk a papiesk. Laicki teolog Prosper Tiro,
ktry przedtem jako poeta i prozaik by ordownikiem teologii Augustyna, napisa okoo 430 r.
peen refleksji poemat De ingratis, a w nim porwna Rzym cesarski i Rzym kocielny.9 Rzym,
stolica Piotrowa, ktra dla wiata staa si gwn siedzib urzdu pasterskiego, posiada dziki
wierze to, czego nie udao mu si zdoby zbrojn przemoc. Tertulian powiedzia kiedy, e
pastwo Boe siga dalej ni cesarstwo. Teraz domagano si dla stolicy rzymskiej panowania nad
caym wiatem chrzecijaskim. Ten sam Tiro napisa pniej kronik wiata, stanowic
kontynuacj kroniki Hieronima, gdzie starannie zdaje spraw z wydarze swych czasw. Przez
dugi czas by on pracownikiem kancelarii papiea Leona i niewtpliwie czyo go z tym
wybitnym mem pokrewiestwo duchowe. Sam Leon w jednym ze swych kaza na wito Piotra i
Pawa z szczegowo wyoy antytez midzy Rzymem kocielnym a wieckim. Rzym, mwi on
tam, zosta zaoony przez apostow Piotra i Pawa, jest miastem kapaskim i krlewskim, a
dziki stolicy Piotrowej jest gow wiata - prymat wynikajcy z religii siga dalej ni dawniejsze
wadztwo ziemskie. Kaznodzieja, cofajc si jeszcze raz w czasie, mwi te, i w. Piotr, pierwszy
w hierarchii apostolskiej, wyznaczony zosta na gow imperium, aby wiato prawdy od gowy
rozlewao si na cay krg ziemski: kroczy on swoj drog, nie bojc si rzymskiej wadzy. Tak
wic ju w poowie V stulecia ogoszono now, chrzecijask ide Rzymu, ktra daleko
wykraczaa poza koncepcj Prudencjusza. Niewiele ju brakowao, by sam Koci uzna za nowe
imperium rzymskie.
Romania, prymat Rzymu i chrzecijaska idea Rzymu razem wzite nie daj
jeszcze penego obrazu historycznej roG, jak w metamorfozie kultury antycznej
odegraa Italia. Obok Rzymu musimy wzi pod uwag take Rawenn, a wraz z
Rawenn krlestwo Ostrogotw. W ostrogockiej Italii udao si umocni
antyczn tradycj kulturaln i utrwali odziedziczony stan wiedzy o wiele bardziej
ni w Galii i cakiem inaczej ni w Afryce. Take tragiczn wielko pastw
germaskich wida tam wyraniej ni gdziekolwiek indziej. Mamy histori Gotw
Kasjodora, wprawdzie tylko w wycigu Jordanesa, ale ksiga ta mimo caego
zamtu informacyjnego moe suy za przewodnik po dziejach Ostrogotw. W
kwestii przemian kulturowych bardziej interesujce s Variae w dwunastu
ksigach, w ktrych Kasjodor zachowa mnstwo dokumentw, przede
wszystkim zredagowane przez niego samego listy i dekrety krla Teodo
Rzym i Romania - pastwo i kultura Ostrogotw 261 ryka. Ukazuje nam si w nich barwny wiat,
w ktrym wspyli Rzymianie i Goci.
Ostrogoci osiedli w Panonii po upadku pastwa Hunw jako foederati. By utrzyma ten ukad, w r.
461 posano Teodoryka, krlewicza z rodu Awalw, jako zakadnika na dwr
konstantynopolitaski. Wielu Ostrogotw suyo wwczas w armii wschodniorzymskiej, a
polityka tamtejszego dworu nadal zmierzaa do wygrywania przeciwko sobie najemnych onierzy
i foederati. Z tak myl cesarz Zenon odesa modego Teodoryka w r. 471 do kraju. Teodoryk
pozna acin i grek i nabra gbokiego szacunku dla kultury antycznej. Wyniesiony na tron po
mierci ojca, mia odtd broni sprawy cesarskiej w walce z krnbrnymi najemnikami
ostrogockimi. Najwidoczniej jednak wadca wczenie dostrzeg donios rol, jaka przypada jego
ludowi.
Przez cae lata walczy raz po stronie cesarza, raz przeciw niemu, poprowadzi
swj lud przez krainy bakaskie, po czym w r. 483 uzyska dla Gotw prawo
osiedlenia si w Mezji Dolnej, w pnocnozachodniej czci dzisiejszej Bugarii, a
dla siebie godno magister militum z honorowym tytuem patrycjusza. W kocu otrzyma zadanie
odbicia dla cesarza Italii z rk Odoakra, ktry sta si zbyt potny dla Bizantyczykw. W nadziei
zdobycia wreszcie dobrej i trwaej siedziby dla swego ludu krl wyruszy z Mezji ze znaczn
czci Ostrogotw. Wraz z kobietami i dziemi pocign w gr Sawy a do granic Italii.
Wiosn 489 c. pojawi si nad Isonzo, zwyciy Odoakra i zepchn go na Rwnin Padaiisk. Po
nastpnym zwycistwie pod Weron zdoby Mediolan i Pawi i udau mu si zamkn Odoakra w
Rawennie. Walka o stolic, sawiona w sagach jako Bitwa Krukw cigna si ponad dwa lata,
gdy Odoaker dysponowa poczeniami morskimi, a Teodoryk nie mia floty. Wreszcie zawarto
ukad ustanawiajcy wsplne rzdy ich obu i Teodoryk w r. 493 wkroczy do Rawenny.
Wkrtce okazao si, e wsplne rzdy s niemoliwe. Nie mino dziesi dni, a Teodoryk zama
umow i zamordowa swego partnera w paacu w Rawennie. Moliwe, e Ostrogot dokona w ten
sposb rwnie krwawej zemsty, Odoaker wygubi bowiem w r. 487 Rugiw, przy czym zgotowa
te koniec krewnym krla Teodoryka. W kadym razie byo to dziaanie z premedytacj, gdy
zlikwidowano te onierzy Odoakra i wymordowano jego rodzin. Stawszy si w tak brutalny
sposb panem Italii, Teodoryk nie napotka wicej adnego oporu, podda mu si rwnie senat
rzymski. Rzd w Konstantynopolu by zaskoczony szybkim sukcesem krla i kaza mu dugo
czeka, nim w r. 498 cesarz Anastazjusz uzna pastwo Ostrogotw, przesyajc Teodorykowi
insygnia godnoci krlewskiej. Krl Gotw by teraz jako magister militum i patrycjusz take
zwierzchnikiem Rzymian z ramienia cesarza. Jego terytorium obejmowao prefektur Italii z
Sycyli i czci Recji. Doszy do tego take Noricum i Dalmacja. Dysponowa wojskiem, posiada
najwysz wadz administracyjn i sdownicz, nie mia jednak prawa wydawania ustaw i
nadawania obywatelstwa rzymskiego.
262 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy
Jeli pochd z Mezji do Italii ujawni ambicje i energi krla, to jego trzydziestotrzyletnie
panowanie w Italii przynioso dzieo godne wielkiego ma stanu, dzieo pokojowe, sawione take
przez Rzymian. U podstaw pastwa Ostrogotw leao wspycie Germanw i Rzymian. Stosunek
liczbowy obu ludw niewiele si rni od tego, co spotkalimy w krlestwie Wizygotw i
Burgundw: przypuszczalnie byo dwadziecia razy wicej Rzymian ni Ostrogotw. Ale krl
Teodoryk, ktry w modoci pozna wyszo dawnej kultury, szybko zrozumia ograniczenia
ekspansji swego Ludu. Oba narody miay w jego pastwie nawzajem uzupenia si jako dwa
stany: Rzymianie winni oddawa si pracy pokojowej, a Goci zbrojnie strzec pracy producentw.
Oba stany miay zgodnie podlega wadzy krlewskiej. Nie byo mieszanych maestw.
Rzymianie yli wedug praw rzymskich, egzekwowanych przez rzymskich sdziw, Gotw za
obowizywao germaskie prawo zwyczajowe. W procesach mieszanych wystpowali wsplnie
prawnicy rzymscy i gocki komes. Nie doszo do kodyfikacji obu praw. Tak zwanego Edictum
Theoderici nie naley przypisywa wadcy Italii, lecz najprawdopodobniej krlowi Wizygotw
Teodorykowi II. Obie nacje zachoway w ten sposb wasne tradycyjne normy, pomimo tego e
yy obok siebie, a nawet byy przemieszane. Goci zajmowali u swoich rzymskich gospodarzy
trzeci cz domu i zagrody wraz z przynalen si robocz, byli te zobowizani do pacenia
podatku gruntowego. Ich siedziby leay przewanie w okolicach Rawenny i Werony, byy te
liczne koo Mediolanu i Pawii, natomiast tylko sporadycznie wystpoway na poudniu kraju.
Stronili oni od zaj rolniczych, ktre naleay do kolonw i niewolnikw, i utrzymywali si
wycznie z rzemiosa wojennego.
Nie wolno im byo uczy si czyta ani pisa, gdy krl uwaa, e z chopcw,
ktrzy dreli kiedy przed plagami otrzymywanymi od nauczyciela, nie mog
wyrosn dzielni wojownicy. Dla ogu rzymskiej ludnoci cywilnej utrzymano
wszystkie instytucje administracyjne i gospodarcze. acina pozostaa jzykiem
Italii i przylegych krain. W rezydencji w Rawennie nic si nie zmienio - ani na
dworze, ani w skadzie centralnego rzdu, obejmujcego ministrw i prefekta pretoriom. Ale i
Rzym zachowa uprzywilejowan pozycj. Prefektura miasta i inne tradycyjne urzdy istniay
dalej, senat zachowa swoje kompetencje, a mieszkacom miasta nie odebrano ani zaopatrzenia w
zboe, ani igrzysk cyrkowych. Utrzymany zosta podzia na prowincje i we wszystkich miastach
kontynuoway dziaalno kurie. Cigo porzdku politycznego znalaza dobitny wyraz w tym, e
lata nadal liczono wedug konsulw mianowanych przez cesarza, a monety nosiy imi cesarskie -
tylko na zotych solidach umieszczano inicjay krla.
Teodoryk by askawym protektorem tego zaprowadzonego przez siebie
wspycia ludw i stanw. Niezliczone wiadectwa mwi o troskliwoci,
humanitaryzmie i zmyle spoecznym wadcy. Udao mu si na wiele lat osign
odprenie take w kwestiach religii. Ostrogoci wyznawali arianizm, ich
Rzym i Romania - pastwo i kultura Ostrogotw 263
organizacja kocielna bya stabilna i zamona. W Rawennie istniay cztery, a w
Rzymie dwa kocioy ariaskie. Ale Teodoxyk okazywa tolerancj take
Kocioowi katolickiemu i innym wyznaniom. Jej zasad tak sformuowa kiedy
w odniesieniu do ydw: Nie mona rzdzi religi-nikt nie bdzie zmuszany do
wierzenia wbrew woli. 2 Moliwe, e stosunki krla z papieem zyskay na
rozamie midzy Kocioem rzymskim a bizantyskim. Wschodni Rzym w r. 484
pojedna si z monofizytami w dugotrwaym sporze dogmatycznym o natur
Chrystusa i odstpi od zwizku z Kocioem rzymskim, ktry trwa cile przy
zasadach soboru chalcedoskiego. Ten konflikt w onie Kocioa katolickiego na
jaki czas ozibi stosunki Rzymian z Konstantynopolem i uatwi italsk polityk
pokojow Teodoryka. Zgodne wspycie ludw razem zamieszkujcych krlestwo uwydatnio si
mocno, gdy w r. 500 krl odwiedzi Wieczne Miasto - by to jego jedyny pobyt w Rzymie. Zosta
przyjty przez kler katolicki z papieem na czele i przez senat rzymski. Najpierw uda si do
kocioa w. Piotra na modlitw, a potem przemwi w Kurii do senatu i wygosi na Forum mow
do ludu, w ktrej uroczycie przyrzek zachowa prawa nadane przez cesarzy. Nastpnie przez p
roku rezydowa na Palatynie - germaski krl w siedzibie cesarzy, zjawisko prawdziwie godne
uwagi w czasach midzy Alarykiem, ktry jako pierwszy Germanin zniewoli Rzym, a Karolem,
krlem Frankw, ktry mia w Wiecznym Miecie otrzyma koron cesarsk.
Dugotrway okres pokoju, pax Gothica, dostarczy owocnych impulsw
twrczoci kulturalnej. Osobicie pozostajcy pod wpywem kultury antycznej
Teodoryk postara si o klasyczne wyksztacenie w acinie i grece dla swej crki
Amalaswinty i siostrzeca Teodahada. Goci, ktrzy sprawowali wysokie urzdy,
opanowali jzyk aciski, podczas gdy tylko nieliczni Rzymianie zapoznali si z
jzykiem Gotw. Jako budowniczy i mecenas sztuk piknych krl uczyni wiele,
by odbudowa zniszczone i podupade miasta swego pastwa i odnowi monu-
mentalne budowle swych cesarskich poprzednikw. W Rzymie odrestaurowano
Teatr Pompejusza i Koloseum, nowe budowle powstay w Pawii, a take w We-
ronie, gdzie Teodoryk niekiedy rezydowa. Najpeniejszy wyraz artystyczny tych
czasw oddaj budowle w Rawennie, ktra przygotowywaa si do roli drugiego
Bizancjum. Koci Sant Apollinare Nuovo i Baptysterium Arian ssiadoway ze
wityniami katolickimi. Paac krlewski, zbudowany wedug wzorcw
cesarskich, nie zachowa si, jednak mozaika w kociele Sant Apollinare Nuovo
nadal ukazuje wspaniae wejcie do rezydencji. W Rzymie, Rawennie i
Mediolanie oywio si ycie literackie. Dalej funkcjonoway szkoy wysze, a
dziaajcy w Rzymie gramatycy i retorzy, juryci i lekarze co roku otrzymywali
pastwowe pensje. Poeci i uczeni stawali do konkursw jak w czasach
klasycznych. Bliej znany jest nam Ennodiusz z Pawii, ktry od r. 496 dziaa w
Mediolanie jako pisarz oraz retor i stara si za pomoc bogatych fraz pnego
stylu powiza w poezji i prozie motywy pogaskie i chrzecijaskie. W wanym
264 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy
momencie wszed on w stosunki z dworem w Rawennie. Po okresie, w ktrym
podwjny wybr papiea by przez lata rdem kryzysu, Teodorykowi udao si
w r. 507 przyczyni sw interwencj do przywrcenia jednoci Kocioa. Wtedy
Ennodiusz wygosi mow pochwaln ku czci krla i sawi gockiego wadc jako
zbawc Italii, jako uzdrowiciela kraju i jako centralny punkt wspaniaego wiata,
ktry powsta dziki pokojowej polityce. Rwnie jako biskup Pawii (od r. 514) Ennodiusz
pozostawa w zwizkach z dworem, zawsze starajc si usuwa zakorzenione faszywe
wyobraenia o barbarzystwie krla i jego ludu.
Najwybitniejszym reprezentantem wsppracy gocko-rzymskiej jest Flawiusz
Magnus Kasjodor. Pochodzi z rodziny, ktra nie naleaa do arystokracji miasta
Rzymu, lecz mieszkaa w Bruttium, na poudniowym kracu Italii. Jako syn
prefekta pretorium otrzyma znakomite wyksztacenie literackie i w modym
wieku (okoo r. 507) zosta sekretarzem gabinetu krlewskiego, pniej zosta
zaszczycony konsulatem, a pod koniec panowania uzyska stanowisko kanclerza
krlewskiego (magister officiorum). Kasjodor jako sekretarz redagowa w wy-
szukanym stylu dekrety krlewskie, wkadajc w nie wiele ze swej wiedzy
historycznej i filozoficznej, tak e zbir Variae stanowi dla nas kopalni historii
kultury. Z tych uoonych przez Kasjodora dekretw i listw emanuje wzniosy wizerunek wadzy
krlewskiej: monarcha, znacznie przewyszajcy wszystkich krlw z okresu wdrwki ludw,
kieruje si sprawiedliwoci i mdroci, gorliwie sprzyja wadzy cesarskiej w deniu do odnowy
jednoci imperium i pokoju. Modziecza sia ludu Gotw powoana jest do tego, by ratowa
starzejcy si wiat. Ta wysoka ocena germaskiego ludu wyjania te fakt, e Kasjodor w
zredagowanych przez siebie tekstach nigdy nie uywa w stosunku do Gotw okrelenia
barbarzycy. Sojusz Rzymian z Gotami, codzienne zadanie pracy rzdowej, stao si dla
Kasjodora rwnie przedmiotem mylenia historycznego. Jako historyk znalaz sposoby, by
zapewni Gotom miejsce w historii Rzymu. Wznawiajc kronik Hieronima, uzupeni j a do
pamitnego r. 519, w ktrym Eutaryk, zi krla i jego przypuszczalny nastpca, obj konsulat
razem z cesarzem Justynem. Uwaa, e od tego roku powinno si liczy now epok.
A. Momigliano wykaza, e idea pokojowej koegzystencji obu ludw bya te
gwnym motywem Kasjodorowej historii Gotw, dziea De origine actibusque
Getarum. Zacz j pisa wkrtce po r. 519, a w r. 533 ksika bya ju tak
zaawansowana, emoga by przedmiotem pochwa w licie Atalaryka, nastpcy
Teodoryka, do senatu, w ktrym oznajmi on wyniesienie Kasjodora do
godnoci prefekta pretoriom. 22 W licie mowa jest o tym, e autor uczyni
dzieje Gotw czci skadow historii Rzymu. W istocie Kasjodor, zgodnie z
powszechnym nieporozumieniem co do nazwy Gotw, wczy do swego opisu
take trackich Getw oraz iraskich Scytw i zapisa na konto Gotw wszystko,
cokolwiek dobrego tradycja przypisaa tym ludom. To dzieo historyczne znamy
jedynie z wycigu, ktry w r. 551 sporzdzi z niego Jordanes. W owym czasie
Rzym i Romara - pastwo i kultura Ostrogotw 265 zdawao si, e w trwajcej od r. 535 wojnie
cesarza Justyniana przeciwko Gotom nastpi moment spokoju i opamitania. Z maestwa
kuzyna cesarskiego Germanusa z Mataswint, wnuczk Teodoryka, przyszed na wiat syn - to
wydarzenie budzio nadziej, e oba ludy mog si znowu pogodzi. Nie mona nie zauway, e
wycig Jordanesa ujawnia tendencj do nakonienia Gotw, by porzucili opr. Wydaje si jednak,
e i dzieo w caoci suyo ju temu celowi. Jest bowiem prawdopodobne, e Kasjodor, ktry w r.
538 zoy swj wysoki urzd i okoo 550 r. przebywa w Konstantynopolu, dopisa histori Gotw
a do owego r. 551 i wanie wtedy namwi Jordanesa, wrd ktrego przodkw byli rwnie
Goci, do sporzdzenia skrtu. W kadym razie znamienne jest, e Rzymianin uczyni przedmiotem
dziea historycznego dzieje obcego ludu, ktry jako zdobywca wdar si do imperium rzymskiego, i
uzna ten lud za rwny ludowi rzymskiemu. Ten zabieg stawia Kasjodora obok Polibiusza, ktry
jako pierwszy Grek przedstawi histori Rzymian, zdobywcw Grecji.
Nie wszyscy wyksztaceni Rzymianie byli takimi przyjacimi Gotw jak
Kasjodor. Bya w miecie grupa uczonych, ktrzy woleli jak najmniej wiedzie o
Germanach. Nalea do niej Kwintus Aureliusz Symmachus, prawnuk owego
Symmacha, ktry za czasw Gracjana i Teodozjusza przewodzi rzymskiemu
senatowi. Symmachus junior przyj w r. 485 prefektur miasta, ale nie obj
adnego urzdu dworskiego. Postawi on sobie zadanie kultywowania
starorzymskiej tradycji, ktra obecnie wizaa si z wiar chrzecijask. Stara
si o utrwalenie tekstw literackich, sam pisa, moe jako kontynuacj dziea
Nikomacha, histori Rzymu i zgromadzi wok siebie wielu senatorw o
podobnych sympatiach, tak e znowu powsta narodoworzyxnski krg
Symmacha. Niektrzy czonkowie tej grupy znali biegle jzyk grecki i greck
literatur, a nawet mieli za sob studia w zakresie filozofii greckiej. Nie dziwi,
zatem, e ludzie ci nawizali kontakty z greckim Wschodem, a przede wszystkim z
Konstantynopolem.
W czasach tych nie brakowao te prb unierzajcych w odwrotnym kierunku, to jest do
zainteresowania Grekw za Wschodu Rzymem. Pryscjan, ktry w pierwszych dziesicioleciach VI
wieku by w Konstantynopolu profesorem gramatyki aciskiej, w swym wielkim dziele Institutio
de arte grammatica przedstawi cao gramatyki aciskiej, nawizujc do gramatykw greckich.
Kiedy Symmachus przyby do Konstantynopola jako pose, Pryscjan nawiza z nim kontakt. Dla
Italii i krajw na Zachodzie miao wielkie znaczenie, e grecka filozofia i nauka znowu pojawiy
si w wiadomoci uczonych rzymskich.
Scytyjski mnich Dionizjusz Egziguus, ktry od okoo r. 500 mieszka w Rzymie,
tumaczy traktaty teologiczne i filozoficzne z greki na acin. Najsilniejsze
oddziaywanie na polu naukowym przypado jednak Boecjuszowi. Pochodzi on
ze starego rodu Anicjuszw, by ziciem Symmacha, a w r. 510 dostpi
godnoci konsula. Gdy obaj jego synowie zostali konsulami w r. 522, wygosi
mow pochwaln ku czci Teodoryka i wkrtce potem zosta powoany na
najwyszy
266 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy urzd dworski i rzdowy -magister officiorum.
Boecjusz powici wszystkie swe siy pracy naukowej i studiom filozoficznym. W peni wiadom,
e w owych kryzysowych czaach chodzio przede wszystkim o to, by zachowa dziedzictwo
staroytnych, powzi plan przetumaczenia caej filozofii Platona i Arystotelesa i zinterpretowania
jej na uytek wspczesnych. Zdoa urzeczywistni tylko cz tego wielkiego projektu. Przekad
niektrych pism logicznych Arystotelesa, ktrego zdoa dokona, mia przez dugi czas by
wszystkim, co aciski Zachd w ogle zna z Arystotelesa. Przeoy rwnie wprowadzenie do
dialektyki neoplatonika Porfiriusza, a ponadto pisma znanych greckich mistrzw z dziedziny
arytmetyki, geometrii, astronomii i muzyki. W ten sposb z encyklopedii siedmiu dziedzin nauki
wypady gramatyka i retoryka, ale solidna podstawa elementarnej wiedzy greckiej zostaa
uratowana dla Zachodu. Szczegln cech ycia kulturalnego w ostrogockiej Italii byo to, e
uczeni nie zadowalali si studiowaniem i utrwalaniem staroytnoci rzymskich, ale szukali
powanego kontaktu z filozofi greck. Krl Teodoryk dugo sprzyja tym deniom i stara si o
dobr wspprac z dworem w Konstantynopolu. W pimie do cesarza Anastazjusza mwi on o
tym, e s dwa pastwa (res publicae), ale jedno imperium (unicum imperium), i okrela sw
wadz jako naladownictwo wadzy cesarskiej. Dziki temu jego presti na dworze
wschodniorzymskim pozosta nienaruszony.
W krgu germaskich ssiadw Teodoryk ju dawno uzyska dominujc pozycj i przez wiele lat
wywiera decydujcy wpyw. Wobec wieloci pastw germaskich, ktr przyjmowa jako stan
oczywisty, w listach do krlw zawsze odwoywa si do sojuszw midzy wadcami i do zgody
narodw. Od pocztku usiowa na sposb germaski utrwali pokj poprzez maestwa czce
domy krlewskie. Sam poj w r. 493 za maonk Audofled, siostr krla Frankw Chlodwiga,
ktry wdar si gboko do Galii. Jedn ze swych crek wyda za krla wizygockiego Alaryka, a
drug za burgundzkiego nastpc tronu Sigis-munda. Szczegln wag przywizywa do przyjani
z pastwem Wandalw: w r. 500 krl Trasamund oeni si z siostr Teodoryka Amalafrid. Ale
nici polityki ostrogockiej wiody jeszcze dalej, ku Atamanom, Turyngom i Gepidom. Zbir
dokumentw zawarty w Variae wiadczy o nieustannych poselstwach w obie strony i o darach:
Teodoryk posa na przykad krlowi Burgundw zegar soneczny i wodny, a krlowi Frankw
dostarczy piewakw, ktrzy piewali przy akompaniamencie cytry. Moliwe, e ta jego
aktywno dyplomatyczna wzia si z pamici o dawnej rozlegoci imperium rzymskiego
rzdzonego z Italii, ale daleki by od myli o zbudowaniu na zachodzie germaskiego bloku
przeciwko imperium wschodniemu. Teodoryk dy w sposb oczywisty do zapewnienia
bezpieczestwa Italii, a to byo osigalne pod warunkiem, e pastwa ssiednie skonsoliduj si
wewntrznie i adne z nich nie osignie przewagi nad innymi.
Rzym i Romania - pastwo i kultura Ostrogotw 267
Ten system pokojowy dotkliwie naruszya ekspansja Chlodwiga. Przedsi-biorczemu,
dalekowzrocznemu krlowi Frankw udao si wytyczy nowy kurs w trudnej kwestii stosunkw
midzy ludnoci rzymsk a germask, poprzez przejcie na chrzecijastwo katolickie pozyska
sympati Rzymian w caej Galii i wreszcie w r. 507 wyprze Wizygotw z poudnia Galii do
Hiszpanii. Teodoryk wielokrotnie interweniowa, chcc odsun Frankw od Morza rdziemnego,
i w apogeum potgi udao mu si uzyska to, e caa strefa wybrzea od Pirenejw a do Rodanu
pozostaa pod panowaniem Wizygotw, a tereny na Wschd od Rodanu wraz z Awinionem dostay
si w rce Ostrogotw. Ale nie udao mu si utrwali tego stanu rwnowagi i utrzyma pokoju.
Stosunki midzy Burgundami i Wandalami ulegy wkrtce zakceniu, znowu doszo do walk
midzy germaskimi krlami i w kocu Teodoryk popad w izolacj. Jeszcze bardziej brzemienne
w skutki okazao si zagroenie pastwa ostrogockiego w samej Italii. Proces oswajania si
narodw z sob by powolny - stan wojownikw gockich cigle uwaany by przez cz ludnoci
italskiej za uciliw armi okupacyjn. Fatalne byo to, e niektrzy ludzie wyksztaceni, przede
wszystkim ci spord arystokracji, ktrzy stale trzymali si z dala od dworu, kierowali obecnie
wzrok ku Konstantynopolowi. Nawizanie politycz-nych kontaktw przyszo im tym atwiej, e
cesarz Justyn, ktry panowa od r. 518, majc u swego boku jako doradc siostrzeca, Justyniana,
dy do odprenia w kwestiach religijnych -z takim skutkiem, e ju w r. 519 doszo do
kocielnego pojednania midzy Rzymem a Konstantynopolem. Gdy pniej cesarz zacz ostro
postpowa w swoim pastwie z arianami, w Gotach zrodzi si niepokj o niezawiso ich
porzdku kocielnego i pastwowego. W napitej atmosferze doszo do tego, e niektrzy
Rzymianie z warstwy kierowniczej stali si podejrzani politycznie z powodu swych powiza z
Bizancjum. Gdy powszechnie szanowany patrycjusz Albinus zosta postawiony w stan oskarenia z
powodu rzekomego spiskowania z cesarzem, Boecjusz w obecnoci Teodoryka wystpi w r. 522 w
krlewskiej radzie pastwa w obronie Albina i owiadczy, e sprawa ta ley w kompetencjach
caego senatu. Za to wtrcono Boecjusza do wizienia. Krl bez przesuchania uzna go za winnego
i skaza na mier; po dugim przetrzymywaniu w wizieniu stracono go w r. 524. Gdy w
nastpnym roku pad take Symmachus, konflikt midzy warstw wyksztacon a Gotami sta si
oczywisty i wzburzenie ogarno ca Itali. Na nieszczcie doszed jeszcze do tego konflikt z
papieem Janem I. Teodoryk wysa go do Konstantynopola z zadaniem nakonienia cesarza do
cofnicia wszystkich zarzdze skierowanych przeciw arianom. Gdy wrci z miernym rezultatem,
zosta mimo choroby uwiziony w Rawennie, po czym zmar w wizieniu (526). Zakcio to pokj
religijny midzy katolikami a arianami, nieodzowny dla pomylnoci italskiego pastwa.
Po mierci Teodoryka w r. 526 cay ten twr ostrogocki pogry si w kryzysie.
Mauzoleum w Rawennie, w ktrym pochowano wielkiego krla, miao
268 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy czy antyczn i germask myl architektoniczn.
Ale nie znalaz si nastpca, ktry potrafiby kontynuowa t syntez rwnie w dziedzinie
politycznej. Lud Ostrogotw po dugiej i bohaterskiej walce upad, ale zwycistwo Justyniana
oznaczao take koniec senatu rzymskiego i czcigodnych resztek rzymskiej res publica.
Jednake owoce pax Gothica przetrway w yciu duchowym Italii i krajw
Zachodu w ogle. Boecjusz i Kasjodor ocalili dziedzictwo staroytnej filozofii i
nauki dla Europy Zachodniej, Boecjusz napisa w wizieniu ksig De
consolatione philosophiae - O pocieszeniu, jakie daje filozofia. Jest to rozmowa
czowieka cierpicego z filozofi, dialog zawierajcy gbok poezj filozoficzn i
sigajcy niezrwnanych wyyn wzniosoci. Na pytanie nad pytaniami, jak czowiek w
zmaganiach z moc nieobliczalnej zmiennoci, z losem, moe wywal-czy dla siebie co
wiecznotrwaego, filozof-poeta :najduje odpowied w powi-zaniu pochodzcej od Boga
koniecznoci z wolnoci dziaajcego czowieka. Jest to pocieszenie, ktre przynosi filozofia -
bez stycznoci, ale i bez sprze-cznoci z wiar chrzecijask. W ten sposb Boecjusz pozostawi
dzieo ycia, ktre chrzecijaskim uczonym Zachodu pozwolio w sposb cigy zachowa
zwizek z mdroci antyku. Natomiast Kasjodor po upadku pastwa Ostrogotw rozsta si z
polityk i schroni w zaoonym przez siebie klasztorze w Vivarium w ojczystym Bruttium. Dziki
niemu po raz pierwszy klasztor na Zachodzie sta si miejscem ksztacenia - rozwizanie takie
dopiero wiele lat pniej upowszechnili mnisi w. Benedykta. Ostatnie przesanie Kasjodora
zmierzao ku temu, by spucizn wiedzy pogaskiej staroytnoci wprzc w sub doktryny
chrzecijaskiej. Takiemu celowi suyo jego dzieo Institutiones divinarum et humanarum
lectionum, w ktrym podsumowa wiedz teologiczn i wieck. Ten zarys wypad skromnie,
jeszcze skromniej ni w przypadku Marcjana Kapelli, ktry kilka lat wczeniej zawar rodzaj
encyklopedii w osobliwym dziele Zalubiny Filologii i Merkurego. Cho rudymenty te
pozostawiaj wiele do yczenia, w chwili zaamania porzdku pastwowego byo chwalebnym
uczynkiem zachowanie elementarnej wiedzy od zapomnienia i ocalenie ksig.
Rozdzia pity
GALIA FRANKW I WYSPY BRYTYJSKIE
andalowie, Burg~undowie i Goci swymi inwazjami i zakadaniem pastw przypieszyli rozpad
imperium rzymskiego, rwnoczenie jednak powanie wpynli na proces metamorfozy kultury
antycznej. O wiele silniej jeszcze wpynli na ycie kulturalne zachodniej Europy Germanie
zachodni. Frankowie i Atamanowie w IV i V wieku nie skierowali si do odlegych krajw i dziki
temu uniknli zagroenia wasnych bytw narodowych, zwizanego z germaskimi inwazjami na
Hiszpani, Afryk i Itali. Ze swych staych siedzib na terenach bezporednio przylegych do
imperitnn posuwali si naprzd, sto-pniowo powikszajc swe terytoria i nie napotykajc
przeszkd ze strony dogorywajcego cesarstwa zachodniorzymskiego. Ich ekspansja dotara w
Galii najpierw do strefy przejciowej, w ktrej ju od dawna stykay si z sob plemiona celtyckie i
germaskie. Take w trakcie dalszej wdrwki w gb Galii dawao zna o sobie pokrewiestwo
przybyszw z Celtami. W kadym razie symbioza zdobywcw z ludnoci gapo-rzymsk od
pocztku ukadaa si lepiej ni w Afryce i Italii.
W mniejszym stopniu dotyczy to Atamanw. Od poowy V wieku zdobyli oni
dalsze tereny na lewym brzegu Grnego Renu, w Alzacji i Palatynacie. A po
okolice na pnoc od Nancy na cmentarzach mona znale sporadyczne lady
atamaskie. Dalej na poudnie zajli okoo r. 500 okolice Bazylei i przez grny
Ren dotarli do pnocno-zachodniej Szwajcarii, a przez Wrota Burgundzkie a
do Besanon. Po obu stronach Jury rywalizowali z Burgundami, lecz konflikt ten
nie wpyn na wielk polityk obszaru rdziemnomorskiego. Atamanowie w
swym pochodzie spychali tu i wdzie na margines cywilizacj rzymsk, nie
niszczc jej jednak cakowicie. Mimo emigracji warstw wyszych oraz wycofania
z obszarw pogranicznych imperium zag wojskowych i administracji prowin
270 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy cjonalnej masa posplstwa pozostaa i kontynuowaa
w dziedzinie rolnictwa i rzemiosa dotychczasow tradycj. Rwnie Koci chrzecijaski
przetrwa tam, gdzie ju wczeniej zdoby sobie grunt. Jednak dziaalno Alamanw rozgrywaa
si na niewielkim obszarze i mona by j w tym kontekcie pomin jako drugoplanow w wielkim
dramacie. Natomiast Frankowie zwrcili si przeciwko dawnym orodkom rzymskim nad Renem i
w sercu Galii, zdruzgotali tam ostatki panowania rzymskiego i torowali sobie drog ku Morzu
rd-ziemnemu. Zrzdzenie losu sprawio, e wyparli albo wchonli dawniejsze germaskie twory
istniejce na ziemi galijskiej i potrafili znale drog do jednoci religijnej z ludnoci gapo-
rzymsk. W ten sposb ekspansja Frankw udzielia odpowiedzi na wyzwanie, jakie stanowi
koniec cesarstwa zachodnio-rzymskiego, odpowiedzi, ktra miaa z czasem zasadnicze znaczenie
dla przyszoci krajw zachodniej Europy. Stao si to widoczne ju na przeomie V i VI wieku.
Frankowie Rypuarscy, mieszkajcy nad rodkowym Renem, zagarnli okoo r.
460 Moguncj i Koloni, zajli krain nad Mozel i zapuszczali si a po Moz. List skierowany
okoo r. 475 przez Sydoniusza Apollinarisa do komesa Trewiru wskazuje na to, e na
wspomnianych terenach zanik jzyk aciski. Jednak panowanie germaskie nie mogo cakowicie
zerwa cigoci kultury pno-rzymskiej. Znaleziska archeologiczne dowodz, e w niszych
sferach ycia spoecznego i gospodarczego wszystko szo dawnym trybem, nie mwic ju o
trwaoci zasadniczych instytucji Kocioa chrzecijaskiego. O wiele dalej w gb Galii sigaa
kolonizacja Frankw Salickich, pochodzcych znad dolnego Renu. Ju w III i IV wieku zdobyli oni
na pnoc od rzymskiego miasta obozowego Vetera kraj po obu stronach Yssel (odnogi Renu w
Niderlandach). Cesarz Julian osiedli Frankw w Toksandrii, na terenie na poudniowy zachd od
dolnej Mozy (przede wszystkim w holenderskiej Brabancji). Podbj postpowa. W V wieku
istniao kilka maych krlestw salickich w Belgii i pnocnej Francji, jak na przykad pastwo
Childeryka, pochodzcego z rodu Merowecha i pozostajcego w subie ostatnich wodzw
rzymskich w Galii. Jego grb znaleziono w Tournai nad rodkow Skald. Pochwkowi
towarzyszya bro i uzda koska najlepszej rzymskiej roboty, paradne szaty rzymskie, sygnet
rzymski - wyposaenie grobowe cechujce foederati. Po Childeryku wstpi na tron (zapewne w r.
482) jego mody syn Chlodwig i on to, z ywioow si i wielk roztropnoci, uczyni Frankw
panami Galii.
Wiksza cz Galii znajdowaa si wwczas pod panowaniem Wizygotw i Burgundw. Na
pnocy kraju, w okolicach Soissons, trwa jeszcze Syagriusz jako namiestnik rzymski. Chlodwig
obali w r. 486 t ostatni podpor imperium, opanowa tereny midzy Somm a Sekwan i dalej a
po rodkow Loar i osiedli tam, gciej ub rzadziej, Frankw, nie korzystajc z rzymskiego
prawa kwaterunkowego. Jego sukces zaalarmowa ssiednie ludy germaskie.
Galia Frankw i Wyspy Brytyjskie 271
N awet Ostrogot Teodoryk szuka zwizkw z frankijskim zdobywc, starajc si o rk jego
siostry i kuszc go perspektyw wejcia do grupy ludw germaskich wyznajcych arianizm.
Frankowie byli jeszcze poganami, ich krl, zajmujcy obecnie rodkow Gali i panujcy nad
gapo-rzymskimi chrzecijanami, sta wobec trudnej decyzji religijnej. Chlodwig utrzymywa
przyjacielskie kontakty z Remigiuszem, biskupem Reims, nastpnie poj za on w r. 492
katolick ksiniczk burgundzk Chlotyld i kaza ochrzci synw pochodzcych z tego zwizku.
Grzegorz z Tours mwi w swej historii Frankw - i jest to raczej wiarygodne - e Chlotylda staraa
si pozyska maonka dla katolicyzmu. Ale Chlodwig waha si: jak mao ktry z krlw
germaskich mia on w chwili przejcia na chrzecijastwo wolny wybr wyznania. Kierujc si
mocarstwow ambicj, uderzy na Wizygotw i Alamanw. Wedug relacji Grzegorza w trakcie
decydujcej bitwy z Alamanami w r. 496 w chwili niebezpieczestwa uczyni lub powicenia si
Chrystusowi, jeli ten zele mu zwycistwo. Wygra bitw, po czym zdecydowa si na Boga, ktry
da mu zwycistwo. W Tours, miecie w. Marcina, ogosi sw decyzj przyjcia chrztu i pozyska
lud Frankw dla wyznania katolickiego. W r. 498 Chlodwig zosta ochrzczony przez Remigiusza, a
wraz z nim 3000 wojownikw. Jest to wielki przeom w dziejach ludu frankijskiego. Ju niektrzy
ze wspczesnych rozumieli znaczenie tego wydarzenia. Dochowa si do naszych czasw
znamienny list, ktry po chrzcie Chlodwiga skierowa do krla Awitus, biskup Wienny. z3 Mowa
w nim o tym, e przez swj wybr podj on decyzj za wszystkich. Przywizanie do tradycji
plemiennej i obyczaju ojcw nie mog ju po chrzcie Chlodwiga, wadcy, ktry z nawizk
spenia moralne wymagania przodkw, stanowi dla innych przeszkody w podjciu podobnej
decyzji. wiat grecki, cignie dalej biskup, ma swego wasnego cesarza, teraz za take na
Zachodzie krl promieniuje wiatem dawnego soca. Cnoty zawsze byy udziaem tego wadcy,
nie mona by ich sobie wicej yczy. Nastpuj po tym znamienne zdania: Jest tylko jedna rzecz,
ktr chcielibymy widzie pomnoon: jako e Bg poprzez ciebie uczyni twj lud swoim
wasnym, mgby rwnie i dalszym ludom, znajdujcym si jeszcze w stanie naturalnej
niewiedzy i nie zepsutym miazmatami faszywych dogmatw, udzieli ze skarbca twego serca
nasienia wiary. Po tym, jak Bg tak wysoko wynis twj kraj, adne wahania ani skrupuy nie
powinny powstrzymywa ci przed tym, by take przez poselstwa, ktre s wanie po to
stworzone, przysparza ziem Bogu. W ten sposb pogaskie ludy zagraniczne, ktre zgodnie z
zasad pastwa religii tobie przede wszystkim bd suyy, w przyszoci rni si bd raczej
przynalenoci plemienn ni wadc, gdy tymczasem do tej pory uznaj, jak si zdaje, inn
wadz.
Ta myl biskupa, ktra zapowiada panowanie Frankw i pastwo religii jako
jedno, wybiega daleko w przyszo. Ale i w owym momencie przejcie
Chlodwiga na chrzecijastwo oddziaywao samo przez si. S oznaki, e
272 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy i Gallo-Rzymianie, yjcy w obrbie pastwa
frankijskiego, darzyli sympati katolickiego krla. W ssiednim pastwie Burgundw, zwizanym
z Frankami wsplnym sporem z Alamanami i Wizygotami, nastpca tronu Sigismund przeszed z
arianizmu na wyznanie katolickie. Wizygocki krl Alaryk chcia wyj naprzeciw swoim rzymskim
poddanym i w ten sposb zapobiec niebezpie-czestwu frankijskiemu, ale Chlodwig w sojuszu z
Burgundami rozpocz w r. 507 wojn. Pod Vouille (w okolicach Poitiers) Alaryk przegra bitw i
postrada ycie, a jego syn uciek do Hiszpanii. Chlodwig mg rozszerzy swe panowanie a po
Pireneje i dopiero interwencja Teodoryka przeszkodzia Frankom w dojciu do Morza
rdziemnego. Cesarz bizantyski uczci wadc Frankw honorowym konsulatem i podarunkiem
z szat krlewskich, co oznaczao formalne uznanie nowego mocarstwa. Teraz Chlodwig usun
rwnie we wasnym pastwie ostatnie przeszkody stojce na drodze do jedynowadztwa, a
mianowicie lokalnych krlikw salickich. Rozszerzy sw wadz a po dolny Ren i ustanowi
rezydencj w Paryu, w centrum swego pastwa. Moliwe, e nosi si z nowymi planami
podbojw, ale zmar w r. 511. Jego nastpcy kontynuowali powikszanie pastwa zarwno 0
obszary wiata romaskiego, jak germaskiego. Wchonli pastwo burgundzkie i uzyskali dostp
do Morza rdziemnego. Turyngowie i Bawarowie zostali uzalenieni. Niebawem Teude-bert
mg w dumnym pimie do cesarza Justyniana mwi, e jego pastwo rozciga si od Oceanu po
Panoni.
Ten rozrost pastwa Merowingw postawi spotkanie Frankw ze wiatem antycznym na zupenie
innym fundamencie, ni byo to dane Gotom i Burgun-dom, nie mwic o Wandalach. Cesarstwo
zachodniorzymskie nie istniao, cesarstwo wschodniorzymskie nie podjo adnych prb odbicia
Galii, krl Frankw mia wic wyjtkow swobod dziaania. Ogromny zasig i bogactwa
naturalne tego terytorium stwarzay dogodny grunt dla polityki mocarstwowej, a energia nowego
ludu pchaa go ku historycznym czynom. Jednake w pastwie F rankw Germanie i ludno gapo-
rzymska stanowili grupy bardzo rnice si od siebie. By zrozumie rozwj kulturalny frankijskiej
Galii, trzeba najpierw zwrci uwag na proces podboju i na gsto ludnoci germaskiej na
terenie dawnego imperium. Nauka wspczesna w zasadzie wyjania te problemy na podstawie
informacji ze rde literackich, znalezisk archeologicznych i obser-wacji z dziedziny historii
jzykw, przede wszystkim jednak dziki analizie nazw miejscowych.
ywe kontrowersje wywoay przede wszystkim wymiary kontaktw kultu-
rowych w pogranicznych prowincjach nadreskich. A. Dopsch w swym dziele
Wirtschaftliche und soziale Grundlagen der europaischen Kulturentwicklung aus
den Zeit von Caesar bis aufKarl den Grossen szuka dowodw na to, e
wdrwka ludw nie stanowia a takiej katastrofy, jak widz w inwazji
Germanw przekazy antyczne i jak w zwizku z tymi antycznymi wiadectwami
wyobraali sobie humanici. Twierdzenia, jakie Dopsch wygosi w zwizku ze
sw tez
Galia Frankw i Wyspy Brytyjskie 273 o cigoci ycia kulturalnego, ulegy pewnym zmianom w
wyniku precyzyjnych bada szczegowych. Mona dzi uzna za pewne, e ewakuacja Rzymian z
Nadrenii pocigna za sob z pocztku regres gospodarczy. Znikny powane subwencje, ktre
przez stulecia pyny z centralnego orodka imperium do tych pogranicznych obszarw. Wielkie
zakady rzemielnicze podupady ju choby dlatego, e powanie obniy si popyt. Wprawdzie
miejsca po miastach rzymskich pozostay zamieszkane, ale w pocztkach czasw germaskich
take na obszarach miejskich typ zasiedlenia by wiejski, co mona wykaza przede wszystkim na
przykadzie Trewiru. Nadbudowa rzymskiego sposobu ycia zmarniaa, ale to, co byo jak
winorol zakorzenione w ziemi, granice, mury miejskie, solidne budowle kamienne i niektre
nawyki ycia codziennego, przeyo burz wdrwki ludw i wywaro wpyw na germaskiego
zdobywc (H. Aubin). Ponadto gminy chrzecijaskie istniay nadal, na co mamy dowody, a
podzia na diecezje utrzyma si. Wysze ycie duchowe zwizane z chrzecijastwem nie doznao
cakowitego zaamania. Ta kontynuacja dawnej kultury znajdowaa trwae oparcie w kontaktach z
centraln Gali, gdzie noniki tradycji byy mocniejsze ni na peryferiach.
W ten sposb doszlimy do kolejnej kwestii: w jakiej mierze ziemie galijskie
zostay zasiedlone przez Germanw, zwaszcza przez Frankw. Badania, szcze-
glnie na terenach Walonii i pnocnej Francji, wykazay, e gsto osadnictwa
germaskiego na tych obszarach bya brdzo zrnicowana. W strefie grani-
czcej od zachodu z Renem obok ludnoci rzymskiej mieszkali od dawna
osadnicy germascy. Strefa ta bya z pocztku dwujzyczna, ale stopniowo
doszo w pewnych okolicach do dominacji jzyka germaskiego, a w innych
romaskiego. Najpniej okoo r. 1000 uksztatowa si przebieg germasko-
romaskiej granicy jzykowej, zachowany do dzisiaj: biegnie ona od Boulogne na
Wschd ku Brukseli i dalej, koo Leodium skrca ku poudniowi, przebiega
midzy Diedenhofen a Metzem do grzebienia Wogezw, nastpnie na zachd od
Bazylei do Jury Szwajcarskiej, po czym przez Freiburg im Uechtland wkracza w
Alpy. Na pnoc i wschd od tej linii osadnictwo germaskie tak dalece
przewaao liczebnie, e zdecydowao o charakterze caego regionu. Ale i po
drugiej stronie germascy przybysze na centralnych obszarach pastwa
Frankw, w okolicach Metzu, Reims i Parya, byli do liczni - jeli nie stanowili
wikszoci. Nawet midzy Sekwan a Loar odkryte tam groby rzdowe wskazuj, o ile mona
ufa znaleziskom. broni, na osadnikw germaskich, a przecie chodzi tu tylko o przyczek
frankijski. Naley te pamita, e w procesie germaskiego osiedlania si w Galii Germanie
zajmowali miejsce obok zromanizowanych Celtw. Przybycie Germanw przynioso na ten teren
now fal indoeuropejczykw i wzmocnio rdzenn ludno Galii.
Podobnie jak we wczeniejszych pastwach germaskich, rwnie w pastwie
Frankw z pocztku oba rnice si jzykiem i kultur ludy yy obok siebie,
podobny te by personalizm prawny. Frankowie yli wedug swego prawa naro
18 - Upadek Rzymu
274 Rzymski wchd w V wieku i mode ludy dowego, a pierwsza wersja Lex Salica przypada
prawdopodobnie jeszcze na czasy Chlodwiga. Dla Gallo-Rzymian i w caej sferze dziaania
Kocioa obowi-zywao prawo rzymskie w postaci Breviarium Alaricianum. Jednak procedura
sdowa w caym pastwie bya frankijska, a prawo germaskie wnioso swe normy take w ycie
ludnoci rzymskiej. Przyjo si zatem, e rozlew krwi nie powinien by karany przez pastwo, jak
przewidywao prawo rzymskie, ale na zasadzie zemsty rodowej lub prywatnej umowy: zbrodniarz
musia uici grzywn - ta jednak wynosia za Rzymianina tylko poow tego co za Germanina.
Cho podkrelano w tym przypadku wyszo zdobywcw, to jednak ludzie obu jzykw byli
traktowani jako czonkowie jednej wsplnoty ludnociowej pastwa. Ustawodawstwo krlewskie
zdoao z biegiem czasu ograniczy prawo rodowe. Przede wszystkim zezwolono na maestwa
midzy Germanami i Rzymianami, a obok Germanw do suby wojskowej zaczto powoywa
rwnie Rzymian. W ten sposb pastwo frankijskie, odmiennie ni pastwa
wschodniogermaskie, zmierzao do stopienia si ludw. Polityka ta wkrtce okazaa si skuteczna.
Na cmentarzach zastawa grobowa wykazuje coraz bardziej rzymskie cechy, cho germaska forma
grobw rzdowych utrzymuje si w niektrych okolicach, mimo e zwycizcy zostali ju
wchonici przez ludno miejscow.
Struktura i administracja pastwa w czasach Chlodwiga i pierwszych jego nastpcw wykazuje
elementy rzymskie i zarazem germaskie. Wadza krlewska Merowingw zachowuje charakter
sakralny typu pogaskiego, o czym wiadczy przede wszystkim wiara w boskie pochodzenie rodu
krlewskiego i w zbawienn moc wadcy. Rzymska natomiast jest tendencja do nadania wadzy
krlewskiej charakteru absolutnego kosztem zgromadzenia wojskowego i poprzez walk ze
szlacht. Swobodne rozporzdzanie wojskiem i wielkie dobra ziemskie day niebawem krlowi
znaczn niezaleno. Dobra ziemskie rzymskiego skarbu (fiscus), podobnie jak kopalnie i
kamienioomy, podlegay krlowi. On te dysponowa dochodami z podatkw i ce, co przejto z
systemu rzymskiego.
Nawet technika sporzdzania katastru zostaa zachowana. O ile si dao,
kontynuowano bicie monety. Z rzymskiej administracji prowincjonalnej wzi si
urzd referendarzy, radcw krlewskich referujcych sprawy. Kancelaria krla
sporzdzaa dyplomy krlewskie na wzr dokumentw cesarskich; skdind
uycie dokumentw, rozpowszechnione w cesarstwie pnorzymskim we
wszystkich waniejszych czynnociach prawnych, zostao powanie ograni-
czone. Jzyk aciski wtargn do ustawodawstwa i administracji i stworzy
wielkie pole dziaania dla Gallo-Rzymian. Na niszych szczeblach administracji
kontynuowano instytucje rzymskie nie tak wyranie jak w centrali, w miar
bowiem postpujcego upraszczania przyjmowano pogldy germaskie. Podzia
cesarstwa pnorzymskiego na prowincje zosta prawie cakowicie zarzucony,
natomiast zachowano mae jednostki administracyjne, civitates. Krl, stawiajc
na czele takiego okrgu komesa na okrelon liczb
Galia Frankw i Wyspy Brytyjskie 275 lat, postpowa wedug wzorca rzymskiego, jednak czenie
przez komesw wadzy wojskowej i cywilnej, jako wodzw, a zarazem najwyszych sdziw, jest
zgodne ze zwyczajem germaskim, a nie z porzdkiem pnorzymskim. Symbioza obu ludw ju
po dwch pokoleniach doprowadzia do wytworzenia si arystokracji germasko-rzymskiej, ktra
obok szlachty frankijskiej obja potomkw starych rodzin senatorskich i wysokich urzdnikw
oraz biskupw. Czonkowie tego stanu posiadali wielkie dobra ziemskie, na ktrych pracowali
niewolnicy oraz pwolni chopi i ktre pod kadym wzgldem przypominay ow zamknit,
autarkiczn gospodark, jaka rozwina si na terenach cesarstwa. Sprawdzony rzymski system
wykorzystania wielkiej wasnoci ziemskiej zda egzamin i w duej mierze okrela gospodark
pastwa Frankw. W uprawie zb przejto z rzymskiej praktyki roliny, narzdzia i formy
organizacyjne, kontynuowano te ogrodnictwo oraz upraw winoroli, upowszechniajc je dalej na
pnoc. Charakterystyczne dla pastwa Frankw jest zachowanie obok wielkich dbr ziemskich
stanu wolnych chopw. Nie tylko przetrway wsie, ktre poznalimy w okresie rzymskim jako
osiedla maorolnych chopw, ale rwnie na terenach, ktre byy zaludnione przewanie przez
Germanw, powstaway wsie i przysiki wolnych rolnikw. Lex Salica dostar-cza nader
wyranego obrazu zamknitej wsplnoty wiejskiej i przywizania chopw do wasnoci. W tej
dziedzinie ujawniy si nowe siy ywotne ludu germaskiego. W lad za objciem ziemi w
posiadanie przyszed wkrtce rozwj gospodarstw, nastpia intensyfikacja pracy, a dla rosncej
ludnoci zakadano nowe wsie. Zagodzenie ucisku fiskalnego stosowanego przez administracj
pnorzymsk podziaao wyzwalajco i stymulujco rwnie na ludno miejscow.
Dotyczy to rwnie w pewnym stopniu ycia miejskiego. Miasta wprawdzie nie
powikszyy si ani ich nie przybyo. Poniewa Frankowie, jak wszyscy
Germanie, wybierali przewanie ycie na wsi, przewaga miasta nad wsi staa si
rzecz wtpliw. Jednake w yciu gospodarczym miastom przypado due
znaczenie. Skoro tylko skonsolidoway si stosunki w nowym pastwie,
dziaalno rzemielnicza zostaa wznowiona na podobnych co poprzednio
zasadach i przynosia gwarantowane zyski. Znaleziska wskazuj, e trwaa dawna
technika produkcji wyrobw ceramicznych i brzowych. W stylu ozdb
brzowych pojawiy si formy germaskie. Zaoono nowe warsztaty. Zgodnie z
duchem przedsibiorczoci cechujcym nowe czasy rozpowszechni si myn
wodny, ktry Rzymianie wynaleli, ale rzadko stosowali. Przekazy literackie
dowodz przetrwania handlu dalekosinego. H. Pirenne w ramach swej tezy, e
to nie wkroczenie Germanw, ale dopiero podboje arabskie stanowi epokowy
przeom w historii Europy, podkrela z naciskiem, e komunikacja morska na
Morzu rdziemnym trwaa bez zmian w wieku VI i VII. Oczywicie przecenia
on konsekwencje jednoci handlowej rdziemnomorza dla kultury, jednak nie
ma wtpliwoci co do tego, e rwnie w czasach Merowingw towary
276 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy
wschodnie, zaspokajajce popyt warstw wyszych albo suce kultowi
chrzecijaskiemu, coraz intensywniej napyway do krajw Zachodu; korzenie i
kamienie szlachetne, delikatne ptno i papirus. Okolice ujcia Rodanu i dolina tej
rzeki zachoway rol arterii komunikacyjnej. Syryjczycy i ydzi, jak poprzednio, tak i teraz,
uprawiali handel tymi towarami i nadawali mu charakter wymiany zwizanej z gospodark
pienin. Znamienne jest, e w tych czasach rozpocz si oywiony handel idcy z Galii ku
pnocnemu zachodowi. Strumie towarw pyncy z obszaru Romami w gb Niemiec pozwala i
pod tym wzgldem widzie we frankijskiej Galii nastpczyni imperium rzymskiego.
Przejcie Chlodwiga na wyznanie katolickie skierowao ycie narodu, kultur i
wielk polityk na nowe drogi, tym bardziej e Burgundowie, a pniej i
Wizygoci poszli za przykadem Frankw. To, e w Galii mimo wdrwki ludw
utrzymaa si cigo osiedlenia, a take cigo kultury, wynika gwnie zc
zwrotu religijnego. Wraz z przyjciem wiary katolickiej przede wszystkim ustalia
si struktura Kocioa w pastwie Frankw. Biskupi, pochodzcy czsto z
dawnej arystokracji senatorskiej, byli zwierzchnikami diecezji, a ich synody
pozostay organami doradczymi i zarzdzajcymi we wsplnych sprawach
Kocioa. Synod zwoany jeszcze przez Chlodwiga podj zasadnicz decyzj, e
naley stosowa wszystkie przepisy ustalone w kocielnych kanonach i zawarte
w prawie rzymskim. Tym samym przyjto cao porzdku Kocioa kato-
lickiego. Jzyk aciski, odtd jzyk naboestw na caym terytorium frankijskim,
dotar teraz w swej wersji kocielnej do modych ludw i nowych krajw i sta si wanym
instrumentem romanizacji, a zarazem ywotnym czynnikiem o znaczeniu midzynarodowym.
Przede wszystkim jednak dziki przyjciu aciny w Kociele zachowano czno z potencjaem
religijnym chrzecijaskiego antyku. Mimo tego nawizania do tradycji rzymskiej Chlodwig i jego
nastpcy potrafili podporzdkowa Koci woli krlewskiej. I nie posuy tu za wzr Koci
ariaski. Raczej dostrzegamy w tym podporzdkowaniu starogermaski pogld, e krl ma
reprezentowa swj lud wobec bstwa. Chlodwig ustali porzdek dzienny synodu zwoanego w r.
511 i zatwierdzi jego uchway. Pniej krlowie uzurpowali sobie te prawo mianowania
biskupw. Na tle takiej politycznej orientacji Kocioa zaskakujca jest powolno, z jak wiara
chrzecijaska zacza przenika do ycia pastwowego. Pierwsza wersja Lex Salica nie zawiera
nic chrzecijaskiego (ani nic pogaskiego zreszt), a krlowie w swych dekretach nie powouj si
na moralno chrzecijask.
Doprowadzenie do przewagi Kocioa nad wadz pastwow w dziedzinie wiary
i obyczaju oraz goszenie obowizkw chrzecijaskiego wadcy byo dzieem
kleru, ktry wkrtce doszed do wielkiej potgi. Przede wszystkim jednak
dziaalno Kocioa zmierzaa do wyparcia pogastwa. Bya to duga, mudna
praca, kulty pogaskie bowiem uporczywie trway, zwaszcza w okolicach
wiejskich. Liczne i rnorodne amulety, znalezione wrd zastawy
Galia Frankw i Wyspy Brytyjskie 277 grobowej, wskazuj, e w wieku VI trway dawne pogldy
na ycie pozagrobowe. Dopiero w VII wieku wzrasta liczba symboli chrzecijaskich.
Koci Merowingw, zaprztnity zadaniami zwizanymi z nawracaniem
wasnego ludu, nie podejmowa prb misji na terenach germaskich na prawym
brzegu Renu. Impuls w tym kierunku musia przyj z zewntrz. W samym
pastwie frankijskim ycie ludu nabierao za coraz bardziej chrzecijaskiego
charakteru. Na mocy zarzdze krlewskich niedziela i wita kocielne stay si
witami publicznymi, a budynki kocielne otrzymay prawo azylu. Ogromnie
rozwin si kult witych i ich relikwii. Niektre informacje u Grzegorza z Tours
i wiele innych wiadectw ukazuj nam jednak pogaskie zabarwienie frankijskiej pobonoci
ludowej. Dawanie jamuny i fundacje na rzecz Kocioa bray si czsto z wyrachowania,
obliczonego na zbawienie w zawiatach. Wpyw wiary na obyczaje wydaje si ograniczony, w
kadym razie jeli bra pod uwag namitnoci i zbrodnie krlewskiego rodu Merowingw. Mnisi
byli od czasw Chlodwiga popierani, ale to poparcie czsto traktowano tylko jako rodek do
zapewnienia sobie ich modlitw albo jako form odkupienia wielkich grzechw.
Synody byy cakowicie zajte staraniami o to, by chrystianizacja gbiet signa
w ludzkie dusze, oraz obron norm ycia chrzecijaskiego przed krlami, a nawet przed
czonkami kleru. Skuteczniejszy by przykad wielkich witych, ktrych i w tym stuleciu nie
brakowao.
W rozlegej dziedzinie owiaty, literatury i sztuki Kocioowi udao si nieco
uratowa z wartoci tradycji antycznej. Skdind ludziom, ktrzy obecnie mieli
do czynienia z dawnymi klasykami, nie chodzio ju o to, by dorwna tamtym_
pisarzom: we wzorach literackich szukali pewnej sprawnoci jzykowej i
elementarnego zasobu wiedzy. Szkoy publiczne w Galii nadal zaspokajay te
skromne ambicje. Badania tradycji literackiej wykazay, e przez prawie cae V
stulecie istniay jeszcze miejskie szkoy gramatyki i retoryki, np. w Lyonie,
Wiennie, Burdigali i Clermont. Niezalenie od tych szk, a take po ich upadku,
niektre rodziny z galijskiej arystokracji staray si zachowa cz dziedzictwa
kulturowego poprzez nauczanie prywatne. acina pozostaa nie tylko jzykiem
ustawodawstwa, ale caego pimiennictwa, zarwno w dziedzinie literatury
kocielnej, jak historiografii i poezji wieckiej. Natomiast zanika na Zachodzie
znajomo jzyka greckiego, z paroma odosobnionymi wyjtkami. Gdy pniej szkoy publiczne
jednak znikny, Koci przechowa elementarny zasb wiedzy i kultury, do rozumienia Biblii i
Ojcw Kocioa niezbdna bowiem bya pewna erudycja. Ju w pierwszej poowie VI wieku w
siedzibie biskupa istniaa szkoa ksztacca klerykw. Na wsi powstaway szkoy parafialne, w
ktrych przygotowywano lektorw, potrzebnych przy odprawianiu naboestw, a take w ogle
przyszych duchownych. Te kocielne szkoy rozpowszechniy si wszdzie na Zachodzie i przez
dugi czas stanowiy normaln drog do wyszych szczebli ksztacenia. Istotn zmian w yciu
kulturalnym stanowi to, e osoby wieckie najczciej stroniy od tej drogi, a tym samym w ogle
od wyksztacenia.
278 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy
Jzyk odzwierciedla ten stanowy charakter wyksztacenia i kultury, odtd bowiem aciski wyraz
clericus oznacza nie tylko duchownego, ale w ogle wyksztaconego czowieka.
Nowe ksztacenie wydao nader skromny plon w yciu literackim czasw merowiskich. Pisarze
nale do rzymskiej warstwy ludnoci, a w swej twrczoci ujawniaj gbok przepa dzielc
ich od wiedzy i umiejtnoci waciwych wyksztaceniu antycznemu. Trudno powiedzia, czy
Frankowie w VI wieku uprawiali germask poezj bohatersk. W sztukach plastycznych i w
architekturze jednoznacznie przoduje romaskie poudnie Galii. Chrzecijaskie bazyliki, podobnie
jak budowle z tego samego czasu w Hiszpanii i Italii, wiadcz swymi zaoeniami i ozdobami o
postpujcym rozwoju pnorzymskiej architektury i rzeby. Natomiast germaski udzia w
twrczoci artystycznej, ograniczony na razie jedynie do ornamentw i produkcji zdobniczej,
wskazuje czciowo na kontynuacj tak zwanego stylu wdrwki ludw, w znacznym stopniu
wywodzcego si od stepowych ludw Azji, czciowo za opiera si na zapoyczeniach ze sztuki
rdziemnomorskiej. Bardzo powoli Germanie przetwarzali zaczerpnite stamtd motywy i formy
i ksztatowali sztuk odpowiadajc ich wasnemu charakterowi.
Gdy patrzymy na te pocztki kultury frankijskiej, nie ulega wtpliwoci, e
duchowa spucizna wiata antycznego bya kontynuowana. W domu zbudo-
wanym przez Rzym na starej ziemi galijskiej zawali si dach, ale fundamenty i
mury trway - stwierdza E. Salin w konkluzji dogbnych bada cywilizacji
merowiskiej. To dziedzictwo otrzymao zreszt w spoecznej i duchowej
hierarchii celw modego wiata germaskiego now funkcj. Ju nie spoe-
cznoci obywatelskie wolnych miast s nosicielami wiedzy i twrcami sztuki. To
kler chrzecijaski przej elementy tradycyjnej kultury i podporzdkowa je
innym celom. W ten sposb intensywnie rozwija si proces, ktry zacz si w
obrbie imperium rzymskiego ju w III i IV wieku. Dla dalszego ksztatowania
ycia duchowego decydujce byo to, e w pastwie Frankw powiodo si
stopienie etnicznych elementw rzymskich i germaskich i e ta synteza nie
zostaa zakcona przez adn now inwazj - ani przez Longobardw, ani przez
islam. W ten sposb stosunki caego wiata germaskiego z cesarstwem rzym-
skim znalazy w kocu nowy punkt wyjcia. Dugo trway upiecze pochody
wdrujcych ludw, potem ludy te zostay jako foederati przyjte do imperium i
prboway swych si w tworzeniu germaskich krlestw. Te twory, ktre od
wiata antycznego odrnia charakterystyczny dla Germanw arianizm,
wchodziy w niepokojco wielk liczb sojuszw i rywalizacji. Teraz z Frankw i
Gallo-Rzymian powsta organizm pastwowy, ktry zdoa poczy wiele
dotychczasowych pastw zaoonych przez Germanw i promieniowa ku
plemionom znajdujcym si po drugiej stronie Renu i Dunaju; powstao pastwo,
ktre dziki zwizkowi z Kocioem katolickim byo zdolne do prowadzenia
polityki wiatowej. Kiedy bowiem upado imperium zachodniorzymskie,
Galia Frankw i Wyspy Brytyjskie 279 we wszystkich krajach Zachodu, gdzie cesarstwo
bizantyskie nie zdoao ustanowi swych wpyww, Koci katolicki by nosicielem idei jednoci
- skdind dopuszczajcej wspistnienie wielu ludw i pastw Tak wic w strukturze pastwa
Frankw rozpoznajemy jeden z fundamentw tego, co nazywamy chrzecijaskim Zachodem.
Pisarze rzymscy na og bez gbszego zastanowienia utosamiali z imperium rzymskim krg
ziemski opywany przez Ocean - Orbis terrarum. Leca na Oceanie Brytania bya dla nich extra
orbem, na zewntrz wiata. Pooexrie wyspiarskie na obrzeach Europy wielokrotnie w cigu
dziejw sprzyjao izolacji Brytanii. Potem jednak zdarzay si znowu sytuacje, w ktrych stawaa
si ona punktem archimedesowym, z ktrego mona byo poncsza caym kontynentem.
Taka sytuacja istniaa w okresie przejciowym od kultury antycznej do wiata
europejskiego redniowiecza. Staje si ona szczeglnie wyrazista, kiedy we-
miemy pod uwag oprcz gwnej wyspy take Irlandi. Hibernia - jak nazywali
j Rzymianie - nigdy nie naleaa do imperium, nie postaa na niej stopa
rzymskiego legionisty, ale religii chrzecijaskiej udao si tam dosta i stamtd
wtrnie oddziaywa na Brytani i na kontynent. Tak doszo do tego, e wyspy brytyjskie odegray
jedyn w swoim rodzaju rol w przekazywaniu religii chrzecijaskiej i kultury umysowej ze
wiata antycznego do pastwa Frankw w jego pniejszym okresie.
Rzymianie nigdy nie objli w posiadanie caej gwnej wyspy Brytanii. Najdalej wysunity Wa
Antonina na przesmyku Forth-Clyde nie obejmowa pnocnej Szkocji, a Wa Hadriana na~linii
Tyne-Solway, ktry utrzymano prawie do koca IV wieku, pozostawia na zewntrz nawet may
kawaek Anglii. Tak trudna okazaa si ekspansja w wysokie gry na pnocy i tak zacieky okaza
si opr celtyckich Piktw i Szkotw. Jednak interior brytyjski, ktry przez cztery stulecia by
wcielony do imperium, zosta przez Rzym otwarty gospodarczo i uformowany kulturalnie. Trzy
legiony, ktrych garnizony znajdoway si w Eburacum (York), Deva (Chester) i Venta Silurum
(Caerleon), strzegy prowincji przed plemionami Walii i Gr Penniskich. Uprawa roli i
wykorzystanie bogactw naturalnych nabray wielkiego rozmachu, a sie drg przecia kraj.
Ludno celtycka zostaa do pewnego stopnia zromanizowana, powstaway kwitnce miasta,
zakadano kolonie, nawet stolice plemienne nabray miejskiego wygldu i zostay otoczone
rozlegymi piercieniami murw. Na wsi utrzymyway si jzyki celtyckie, ale w miastach
zapanowaa acina. Niemniej z Brytanii - w odrnieniu od Galii i Hiszpanii - nie pochodzi aden
pisarz aciski.
Cho proces urbanizacji zakoczy si do wczenie, w III i I V wieku Brytania
bya jeszcze w gospodarczym rozkwicie. Od koca III wieku krajowi zagraay
upiecze napady piratw frankijskich i saskich, ale w czasach Dioklecjana
280 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy i Konstantyna na poudniowym wschodzie
utworzono specjaln obron wy-brzea (Litus Saxonicum) i powizano j z obron lecego
naprzeciwko wy-brzea galijskiego, od Akwitanii a po Doln Germani (Tractus Armoricanus et
Nervicanus). Dziki temu pomylno gospodarcza moga trwa take w IV wieku. Znaleziska
archeologiczne dowodz wanie w tym czasie rozkwitu rzymskiego systemu willowego, owych
wielkich, samowystarczalnych gospodar-stw, rozproszonych po caym kraju. Najprawdopodobniej
to przede wszystkim ksita miejscowych szczepw gospodarowali na sposb rzymski w tych
rozlegych dobrach ziemskich i zamieszkiwali luksusowe rezydencje. Gdy ludno miejska uboaa
pod jarzmem rzymskiego reimu podatkowego, waciciele ziemscy przy pomocy zalenych od
nich chopw zdobywali bogactwo i wadz. Take jeli chodzi o rzemioso i handel, wydaje si, e
prywatna inicjatywa przedsibiorcw zdobywaa sobie pole tam, gdzie zawiodo pnorzymskie
pastwo i jego agendy.
Jednak od poowy IV wieku zagroenie rzymskiej Brytanii przybrao niebezpieczne rozmiary. W
tym samym czasie, kiedy Piktowie przedarli si przez Wa Hadriana, a Szkoci z Irlandii napadli na
zachodnie wybrzee brytyjskie, sascy piraci wzmogli swe napaci na poudnie kraju. Cesarstwo
zachodniorzymskie, cakowicie zaabsorbowane tym, co si dziao nad Renem i Dunajem, nie
mogo ju zapewni obrony na odlego. Armia rzymska w Brytanii w okresie cikiego kryzysu
imperium wielokrotnie powoywaa oficerw z wasnych szeregw na uzurpatorw wadzy
cesarskiej. Ci nastpnie cigali wojska z Brytanii, by na kontynencie walczy w imi swych
pretensji do panowania. Gdy w r. 383 uzurpator Magnus Maksymus przeprawi si do Galii,
ewakuowano Wa Hadriana. Jeszcze gorsze konsekwencje przynioso to, e w r. 407 uzurpator
Konstantyn poprowadzi ze sob armi brytyjsk, by zatrzyma na kontynencie inwazj Wandalw,
Alanw i Swebw. Sasi mogli wtedy przez wiele lat upi kraj bez preszkd. Od katastrofalnego
roku 406/407 nawet komunikacja midzy Brytani a Gali nie funkcjonowaa ju regularnie. Tylko
na poudniowym wschodzie Anglii trwaa jeszcze rzymska wadza, ale i na tym niewielkim
obszarze Rzymianie i ich zwolennicy byli pozostawieni samym sobie, nie mogli ju oczekiwa
pomocy z centralnych terenw imperium. Gdy Aecjusz skoncentrowa wszystkie siy dla obrony
Galii, Hiszpanii i Afryki, Brytania zostaa stracon dla cesarstwa.
Przypuszczalnie rok 441 oznacza pocztek podboju Brytanii przez Germanw. Z Holsztynu
wdzierali si Sasi z kobietami i dziemi, Anglowie i Jutowie porzucili pwysep duski, by znale
w Brytaniilepsze i wiksze tereny uprawne.
Opanowanie kraju przez Germanw wymagao wielu lat, podczas ktrych
Rzymianie nie zdecydowali si na rozstrzygajc walk. W ten sposb rzymskie
ycie w gbi Anglii powoli wygasao. Okoo poowy stulecia cz ludnoci
Brytanii ucieka na poudnie przez morze do Armoryki, na pnoc. zachodnie
wybrzea Galii, a przede wszystkim na pwysep, ktry od
Galia Frankw i Wyspy Brytyjskie 281 tych przybyszw otrzyma nazw Bretanii, i tam zasilia
cigle mao zromani-zowan ludno celtyck. Pozostali Celtowie z dawnej rzymskiej Brytanii
zostali przez zdobywcw zepchnici w gry, do Kornwalii i Walii, Lancashire i Cumberlandu.
Germanie, ktrzy z powodzeniem poszerzali stopniowo swe terytorium, yli wedle wasnych praw,
mwili wasnym jzykiem i zachowywali wasn religi. Zdawao si, e dzieo romanizacji ulego
cakowitej zagadzie.
Jednak mamy tu do czynienia z klasycznym procesem, jaki rozegra si i w
innych czciach wiata rzymskiego. To, co stracio imperium rzymskie,
odzyskiwa rzymski Koci. W zarysie romanizacji Brytanii mona byo
pomin pojawienie si chrzecijastwa, poniewa dopki panowanie rzymskie
trwao niezachwianie, nowa religia nie odegraa adnej roli zasugujcej na
wzmiank. Pocztki chrzecijastwa w Brytanii otacza mrok. Pierwsi
chrzecijanie przybyli tam zapewne poprzez kontakty handlowe i wojskowe w
cigu II wieku. Dopiero Tertulian i Orygenes powiadczaj ich obecno na
wyspie, a wiadectwa te s potwierdzone przez znaleziska archeologiczne i
inskrypcje. Pniej w zbiorach praw kocielnych znajduje si wzmianka o trzech
biskupach brytyjskich jako uczestnikach soboru w Arles (314). Czciciele bstw
celtyckich i rzymskich byli jeszcze liczni, co pozwalaj stwierdzi otarze i inne
budowle kultowe utrzymane w prowincjonalnym stylu rzymskim. Z drugiej za strony wiadomo
jednak, e w IV wieku tamtejsza hierarchia chrzecijaska w czasie walk z arianizmem bronia
wiary ortodoksyjnej. Kocielne zwizki midzy wyspami brytyjskimi a kontynentem utrzymay si
rwnie w V wieku. Pochodzcy z Brytanii mnich Pelagiusz naucza w Rzymie i Kartaginie, po
czym uda si na Wschd. Jego teza, e czowiek moe si uwolni od za dziki wasnej woli, bya
zwalczana przez Augustyna i potpiona przez synody afrykaskie, ale znalaza zwolennikw na
Wschodzie i w zagodzonej formie - jako semipelagianizm - take wrd mnichw galijskich. Z
Galii zostaa przeniesiona do Brytanii. Papie Celestyn poczu si zmuszony do wysania tam w r.
429 biskupa Germanusa z Auxerre w celu umocnienia wiary. Tak wic Koci rzymski
interweniowa w Brytanii, podczas gdy cesarstwo nie zdoao przyj z pomoc zagroonej
prowincji.
Ten sam papie w r. 431 posa do Irlandii duchownego imieniem Palladiusz jako biskupa. Jest to
pierwsza wiadomo dotyczca istnienia irlandzkich chrzecijan.
Oczywicie Ewangelia dotara tam ju wczeniej, jednak wydaje si, e efekty
misjonarstwa byy mierne. Take o dziaalnoci Palladiusza nic nie wiadomo. Nie
tknity panowaniem rzymskim, pasterski lud Celtw iryjskich zachowa dawne
zwizki szczepowe i plemienne i utrzyma wiar w bogw, ktrych sawili w
pieniach bardowie, a druidzi czcili wedug cisych przepisw. Dopiero
dziaalno Patryka, ktra zaczyna si w tym samym czasie co misja Palladiusza,
otworzya Irlandi dla chrzecijastwa. ywot tego witego, wczenie
opromieniony legendami, zawiera wiele zagadek. Jednak z dwch pism,
pochodzcych niewtpliwie od niego samego, czerpiemy pewne konkretne
282 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy
wiadomoci. Jest to jego obrachunek z wasnym yciem zatytuowany Confessio
i list do brytyjskiego ksicia Korotikusa, ktrego poddani spldrowali wybrzee
irlandzkie i uprowadzili chrzecijan w niewol. Z tych pism, sformuowanych w
skromnej, szkolnej acinie, poznajemy podstawowe okolicznoci dotyczce
osoby i dziea apostoa Irlandii. Patryk urodzi si okoo r. 380 w Brytanii jako
syn diakona, nalecego do rady miejskiej swojej gminy. Zosta porwany przez
iryjskich piratw, musia przez sze lat suy w Irlandii jako niewolny pastuch i
w tym okresie przey powrt do chrzecijaskiej wiary dziecistwa. Nastpnie
uciek do Galii i tam pobiera jakie nauki, jednak znamienne jest to, e opisujc
swe ycie, nazywa siebie niewyksztaconym. Po powrocie do Brytanii i wywi-ceniu na kapana w
r. 432 uzna za swe yciowe zadanie goszenie Ewangelii wrd Iryjczykw. Dziki kazanium i
cudom nawrci na wiar chrzecijask wodzw plemion, a poprzez wodzw take same
plemiona. Zakada kocioy, w Armagh, na pnocy Irlandii, ustanowi biskupstwo. Ostatnie lata
ycia spdzi w samotnoci (zmar prawdopodobnie w r. 461). Ten pierwotny Koci w Irlandii
by pod wzgldem jzyka, kultu i struktury uksztatowany na sposb rzymski - w tych samych
latach, w ktrych zaamao si rzymskie panowanie w Brytanii.
Skdind take na gwnej wyspie koniec rzymskiej administracji prowincjonalnej
nie przynis ze sob cakowitego upadku wiary chrzecijaskiej. Na caym
terytorium, zamieszkanym teraz przez Anglosasw, organizacja kocielna upada,
ale trwaa ona na zachodzie kraju, gdzie utrzymali si Celtowie, przede wszystkim
w Walii. Ci celtyccy chrzecijanie zachowywali ywe zwizki z uciekinierami, ktrzy osiedli w
Bretanii, i nawet wydaje si, e ich kontakty sigay po Akwitani i Hiszpani, a poprzez te
porednie ogniwa a po Orient. Jest bardzo prawdopodobne, e na przeomie V i VI stulecia t
drog dotary ze Wschodu a do najdalszego pnocnego zachodu Europy, do Walii i Irlandii, nowe
formy pobonoci i ycia kocielnego. To nowe posanie chrzecijaskie charakteryzowao si
przede wszystkim ascez, umoliwiajc wzniesienie si czowieka ku chrzecijastwu
uduchowionemu i poczeniem monastycyzmu z elementarnym zasobem uczonoci. W ten sposb
w VI wieku - w czasach w. Gildasa - Koci walijski sta si kocioem monastycznym.
Powstaway klasztory, a w lad za nimi szkoy. W tym samym czasie chrzecijastwo monastyczne
odmienio rwnie Irlandi. W Catalogus Sanctorum Hiberniae rok 544 rozpoczyna now epok.
Wyrosy klasztory (najpierw na poudniu kraju, co moe dowodzi wpyww akwitasko-
hiszpaskich), ktre staway si orodkami ycia kocielnego i duchowego. Opat posiada
jurysdykcj w klasztorze i w okolicy, gdy tymczasem biskup, jako lokator klasztoru, podlega
opatowi i jego rola ograniczaa si prawie wycznie do penienia funkcji rytualnych.
Iryjski koci monastyczny, w ktrym surowa asceza wizaa si ze studiami,
utwierdzi kultur sowa pisanego w tym kraju i przez to bardzo powanie
Galia Frankw i Wyspy Brytyjskie 283
przyczyni si zarwno do zachowania tradycji lokalnej, jak i do przejcia
kulturalnej tradycji antycznej. Obok pisma gaelickiego wystpowa alfabet
aciski, zapisywano dawne opowieci bohaterskie i cho niebawem do tekstw
wtargny motywy chrzecijaskie, to przecie jdro tej wspaniaej sagi,
spokrewnionej z sag germasko-nordyck, przetrwao. Jednak zapa
wyksztaconych mnichw skupia si przede wszystkim na tekstach zwizanych
z yciem chrzecijaskim - pisano reguy klasztorne, ksigi pokutne, ywoty
witych. Uywana w liturgii acina umoliwiaa dostp do pewnych
rozproszonych dzie literatury antycznej, przede wszystkim do poezji z okresu
Augusta. Ta literatura klasyczna bya w Irlandii czym zupenie nowym,
cakowicie obcym, nie za czci pogaskiej przeszoi jak w Italii i Galii, i tak
wanie, cakiem bez uprzedze, bya w tym kraju odbierana. Niewtpliwie i dla erudycji
chrzecijaskiej, i dla rozumienia kultury klasycznej konieczna bya pewna znajomo dyscyplin
szkolnych, przede wszystkim gramatyki. W taki sposb w Irlandii podstawy wyksztacenia
klasycznego weszy w VI wieku do monastycznego Kocioa. W tym samym czasie rwnie sztuka
irlandzka zyskaa nowe impulsy. Jej pocztki sigaj gboko w staroytno celtyck i
charakteryzuj si stylem abstrakcyjnym oraz zamiowaniem do ornamentw linearnych - jzykiem
form, jaki zachowa si rwnie u Celtw w Brytanii pomimo stuleci obecnoci rzymskiej. W
Irlandii do tych tradycji artystycznych doczyy teraz wpywy syryjskie i koptyjskie i wytworzyy,
jak dowodz przede wszystkim arcydziea malarstwa ksikowego w rkopisach irlandzkich,
abstrakcyjny styl pnocny, czynic go now form wyraania chrzecijaskich pogldw na ycie.
Tymi obserwacjami wykroczylimy poza granice wyznaczone tej ksice, tj. poza przeom V i VI
wieku. Uczynimy jeszcze jeden may krok w tym kierunku, aby zobaczy, w jak zadziwiajcy
sposb Britannia extra orbem wtrnie oddzia-ywaa na kontynent. Charakterystyczn cech
iryjskiego Kocioa monastycz-nego byo to, e porzucenie ojczyzny, wdrwka po obcych
krajach, pobone ycie na dobrowolnym wygnaniu byo uwaane za najwyszy akt wiary, a nawet
za namiastk mczestwa. Ta idea peregrinatio pro Christo uczynia pielgrzymw irlandzkich
misjonarzami wiary chrzecijaskiej_ Iryjczycy wyruszyli za morze najpierw do Piktw w Szkocji.
Kolumban Starszy zaoy w drugiej poowie VI wieku na wyspie Iona (Hy) u zachodniego
wybrzea Szkocji klasztor, ktry mia si sta centrum misyjnym i orodkiem ksztacenia
duchowego dla caego kraju.
Pod koniec tego stulecia Kolumban Modszy wyruszy do Frankw i
Longobardw i odnowi tam ycie kocielne, zakadajc klasztory (Luxeuil w
Burgundii, Bobbio w Lombardu), co przyczynio si do utrzymania kultury
klasycznej, ktra w pastwie Frankw ju podupada. Inni misjonarze zanieli
Ewangeli ze Szkocji i Northumberlandu do Anglosasw. Stao si to w tym
samym czasie, w ktrym papie Grzegorz wysa benedyktyna imieniem Augus-
tyn wraz z grup mnichw z zadaniem nawrcenia Anglw (596). W ten sposb
celtycka grupa krzewicieli wiary przychodzca z pnocy napotkaa w Anglii
284 Rzymski Zachd w V wieku i mode ludy
misj rzymsk. To niezwykle szybko nastpujce przejcie Anglosasw na
chrzecijastwo zamkno proces, ktry doprowadzi do znalezienia si Wysp
Brytyjskich w krgu oddziaywania chrzecijaskiego Rzymu, dziki czemu
zbudziy si nowe siy religii i kultury dziaajce na rzecz kontynentu. Iryjczycy i
Anglosasi przez dugi czas zachowali dziedzictwo wiedzy, ktre byo tak bardzo zagroone na
terenach pastwa Frankw w pniejszym okresie Merowingw. Szczliwie Anglosasi jako
misjonarze Kocioa rzymskiego, a zarazem jako nosiciele antycznej tradycji kulturowej, zwrcili
sw dz czynu wanie ku pastwu Frankw, w ktrym nabieraa ksztatw jedno
europejskiego Zachodu.
CZ CZWARTA
METAMORFOZA KULTURY W ZWIERCIADLE SZTUKI
Czsto mwilimy o budowlach i o dzieach sztuk piknych, ktre stanowiy
wiadectwa wczesnych pogldw na ycie i wyobrae o Bogu. Widzielimy
rne fazy metamorfozy kultury antycznej. Omawiajc pod koniec tego studium
przemian form artystycznych, mamy nadziej uzyskania gbokiego wgldu w
cao procesu zmian zachodzcych w mentalnoci ludzi: artystw, ich
zleceniodawcw i rnych warstw ludnoci wiejskiej i miejskiej, ktra zbieraa si
w tych budowlach i obcowaa z tymi dzieami.
Niektrzy historycy sztuki byli kiedy rzecznikami tezy, e nowe prdy stylistyczne, ktre
wystpuj w wiecie grecko-rzymskim tego okresu, przyszy ze Wschodu. Wydawao im si, e
dostrzegaj zuboenie i zdawienie klasycznej sztuki helleskiej przez orientaln. Wnikliwe
badania dowiody jednak, e po-mimo wymiany form artystyczych, ktra stale zachodzia na
terenie imperium rzymskiego, waciw si napdow rozwoju naey widzie w nowej postawie
duchowej, w nowej woli artystycznej. Poeta Paulin mwi: Nowy jest mj duch, to ju nie ten sam
duch, co dawniej. Byo to poczucie, ktrego doznawali liczni ludzie z owych dowiadczonych
przez los pokole, nawet jeli nie dane im byo wyrazi tego w poezji i sztuce. Dostatecznie
wyranie widzielimy odwrcenie si warstw miejskich i wielkich mas ludu od pastwa i jego
wartoci. Powszechny by zwrot ku nowym mocom boskim, ktre odwoyway si do ludzkiego
wntrza. Rwnie dla duchw przywdczych decydujce znaczenie miao odkrycie rzeczywistoci
nadludzkiej i nadziemskiej.
Analizujc zachowane dziea sztuki, stale powinnimy pamita o restratyfikacji
politycznej i spoecznej, ktr poznalimy. Zamoni mieszkacy miast, ktrzy w
czasach klasycznych okrelali charakter budowli i posgw, przestali by
zleceniodawcami, ustpujc cakowicie miejsca cesarzom, wsplnotom reli-
gijnym, a przede wszystkim Kocioowi. Take w tym zmienionym spoe
288 MEtamorfoza kultury w zwierciadle sztuki czestwie byy rne ugrupowania i szkoy
artystyczne, ktre mona pozna po charakterystycznych cechach, nawet jeli nie znamy ju imion
samych twrcw. Nie brak rwnie prb przywrcenia cigle nie zapomnianych wzorw prze-
szoci. Zdarzaj si nawroty klasycznoci. Poganie i chrzecijanie w rwnym stopniu bior udzia
w tych przeciwstawnych kierunkach. Jednak poprzez napicia rnej woli twrczej zarysowuje si
kierunek jednolity, i to z tak jasnoci, e pord wszystkich dyscyplin historycznych historia
sztuki jako pierwsza uznaa swoisto tego okresu i wyrnia go nazw pnego antyku,
odrniajc tym samym od wczesnego cesarstwa i od Bizancjum oraz tak zwanego redniowiecza
zachodniego. Dowiedziono, e sztuka III wieku moe by uwaana za faz przygotowawcz tej
formy artystycznej, ktra w caej peni uwidocznia si w okresie tetrarchw, a w cigu
dziesicioleci panowania domu teodozjaskiego nabiera klarownoci i dopenia si w Italii
ostrogockiej. Pewien rozbrat midzy Wschodem a Zachodem wiata antycznego znajduje wyraz
zarwno w sztuce, jak w twrczoci literackiej i w cechach chrzecijastwa. Tutaj zwracamy
uwag przede wszystkim na Zachd, na tendencje stylistyczne italsko-rzymskie oraz na sztuk
krajw Zachodu. Miasto Rzym zachowuje swoje znaczenie, czy to jako Rzym cesarski, czy to jako
papieski. Trewir ma wiksze znaczenie ni Palmym, a u kresu naszej drogi znajduje si nie
Bizancjum, lecz Rawenna.
Architektura rzymska za panowania cesarzy z dynastii Sewerw bya w peni si twrczych. Mimo
e w cigu pokole wiele rozwiza architektonicznych przejmowano ze Wschodu, architektura
osigna szczyty dziki opanowaniu italsko-rzymskich metod budowlanych i myli
kompozycyjnej. Do jej zasad-niczych cech naleao przezwycianie naturalnych przeszkd dziki
mobilizacji wszystkich rodkw technicznych i ksztatowanie przestrzeni wewntrznej przy
jednoczesnej rezygnacji z reprezentacyjnego wygldu zewntrznego budynku. Wyprbowanymi
rodkami byy: mur ceglany, technika zaprawy, konstrukcje sklepienne. Cesarze z dynastii
Sewerw wielkimi inwestycjami budowlanymi podnosili splendor Rzymu jako orodka imperium.
Septymiusz Sewer zbudowa na Palatynie paac nowej dynastii, z ktrego pozostay jeszcze
potne substrukcje od strony poudniowo-zachodniej. Rozpocz te budow ogromnego zespou
term w poudniowej czci miasta, przy Via Appia, ktr kontynuowa jego syn i nastpca
Karakalla. Rwnie to przedsiwzicie naley do dawnej tradycji cesarskiej wznoszenia dla
ludnoci miasta rozlegych ani, dostpnych za niewielk opat rwnie dla warstw uboszych.
Termy Karakalli przybray posta ogromnego zespou budowli, przewysza-
jcego wszystko, co stworzono przedtem - pniej miay nad nimi growa
jedynie Termy Dioklecjana. Budowla gwna i budowle otaczajce zostay
wyranie oddzielone od siebie. Budowla gwna, zawierajca trzy sale: do kpieli
Metamorfoza kultury w zwierciadle sztuki 289 gorcych, ciepych i zimnych, oraz liczne
pomieszczenia do rozbierania si, gimnastyki i wszelkiego rodzaju zabiegw, jest zaoeniem
symetrycznym na planie prostokta. Jedynie rotunda ani gorcych, budowla kopuowa w typie
panteonu, wyamywaa si z prostokta. Najwspanialszym osigniciem w tym kompleksie bya
hala centralna, ktr nietrudno zrekonstruowa na podstawie ruin, przykryta potnym sklepieniem
krzyowym. Ta metoda, wynaleziona w Italii i wyprbowana w wielu budowlach, polegajca na
skupianiu ciaru sklepienia na czterech podporach, do ktrych zbiegaj si jego krawdzie,
umoliwia uksztatowanie wielkiej przestrzeni wewntrznej, wycicie jej, by tak rzec, z przestrzeni
nieskoczonej. Jest to konstrukcja, ktra zapocztkowana przez bazylik cesarsk, przesza do
wielkich, okrgych budowli Kocioa chrzecijaskiego. San Vitale w Rawennie i Hagia Sofia w
Konstantynopolu wywodz si z sali w termach.
Cesarska dziaalno budowlana rozwijaa si za Sewerw rwnie w prowin-cjach. Pomijamy tu
Syri, gdzie w Heliopolis (Baalbek) rozbudowano wity okrg, a Palmyra swymi kolumnadami i
reliefami nagrobnymi kontynuowaa a po czasy krlowej Zenobii hellenistyczno-orientalne formy
artystyczne. Dla rozwoju sztuki na Zachodzie szczeglnie wane s budowle w Afryce, macie-
rzystej prowincji Sewerw. Wiele miast tego obszaru otrzymao na zlecenie domu cesarskiego
nowe witynie i bazyliki, termy i budowle teatralne. Czsto przesuwa si witynie na rodek
okrgu witego - tak dzieje si na przykad ze wityniami bogw kapitoliskich, ale i z
przybytkami bstw lokalnych, jak Dea Cae(estis w Thugga. Nowe forum w Lepcis Magna ukazuje
w znakomity sposb t specyficznie rzymsk tendencj do dostosowywania zaoenia
przestrzennego do patrzcego poprzez jednoznaczn orientacj i zachowanie osi optycznej. Po raz
pierwszy w wielkim zaoeniu powizano ze sob wygitymi ukami kolumny hal, otaczajcych
forum. Jest to rzd arkad, ktry przyj si w architekturze pnoantycznej, wieckiej i sakralnej.
Odnajdujemy go w ulicy kolumnowej, tzw. perystylu, paacu Dioklecjana, ale i w nawie gwnej
niejednej bazyliki chrzecijaskiej.
W Afryce s jeszcze inne budowle wiadczce o trwaniu w III wieku zamonej warstwy miejskiej,
a rwnoczenie do pewnego st^pnia ukazujce gbok przemian form sztuki rzymskiej. Ten kraj,
dostarczajcy tak wielu zwierzt poszukiwanych do igrzysk, obfituje w amfiteatry, z ktrych
amfiteatr w Thys-drus (El Dem) jest najbardziej imponujcym przykadem z tej epoki. W
miastach nie posiadajcych amfiteatru niekiedy przystosowywano teatr do igrzysk z udziaem
zwierzt. Teatr z tego okresu zachowa si w miecie Sabratha w Trypolitanii. Wysoka ciana
budynku scenicznego jest tam cakowicie zakryta i podzielona na trzy pitra dobudowanymi do niej
strukturami kolumnowymi.
Rwnie biblioteki i termy otrzymyway niekiedy takie wspaniae fasady, a w
niszach ich cian czsto umieszczano posgi. Poczenie rzeby figuralnej z
architektur stao si jedn z cech charakterystycznych pnego budownictwa
19 - Upadek Rrymu
290 Metamorfoza kultury w zwierciadle sztuki
rzymskiego. Znamienne dla poczucia formy i przestrzeni ludzi tego okresu jest
to, e rzeba figuralna, ju bardzo rzadko bywa stawiana na otwartej przestrzeni. Posgi umieszcza
si raczej pod cianami albo te staj si one elementami cigw kolumnowych. Autonomiczna
rzeba wolno stojca, wzniosy twr klasycznej Grecji, w wiecie rzymskim zostaje wtoczona w
ciasne ramy, a w sztuce wczesnochrzecijaskiej zanika prawie cakowicie. Natomiast plastyka
portretowa rozwijaa si znakomicie. Portret cesarski by teraz przedmiotem kultu zarwno w
Rzymie, jak w miastach prowincjonalnych oraz w obozach legionw i wojsk posikc~:~ych. Zaraz
po objciu wadzy wizerunek nowego wadcy posyano do prowincji, a kady obywatel mg go
oglda w oficjalnej wersji na monetach. Ta wysoka ranga portretu cesarskiego powanie wpyna
na ca sztuk portretow. Pochodzce z tego okresu i do licznie zachowane do dzi gowy i
popiersia ukazuj gwatown przemian kierunkw stylistycznych. Hellenistyczny klasycyzm
wystpuje obok realizmu rzymskiego, dcego do dokadnego oddania rzeczywistoci. Poczynajc
od poowy stulecia, umacnia si tendencja do podkrelania wyrazu twarzy kosztem organicznej
struktury gowy. Wyprbowuje si nowe rodki plastyczne, zmierzajce do ujcia wyrazu twarzy i
uzewntrznienia przey duchowych. Mamy portret Karakalli o dzikim wyrazie twarzy,
zdradzajcym gwatowno i nikczemno despoty. Mamy te popiersie Filipa Araba, ktrego
stereometrycznie uformowana gowa tchnie gbokim sceptyzmem. Spord podobizn Galiena
naley wyrni gow z rzymskiego Museo delie Ternie: portret filozofa o zmysowo mikkich
rysach i spojrzeniu bdzcym w dali. Pod koniec stulecia jeszcze czciej wystpuje to intensywne
uduchowienie - artyci szukaj, moe pod wpywem tendencji neoplatoskich, nowych rodkw do
wyraenia tego, co nadzmysowe, co ukryte poza rzeczami. Rwnie w dziedzinie reliefu
historycznego w czasach Sewerw zaczyna si odwrt od stylu klasycznego. Septymiusz Sewer,
wznoszc haki triumfalne w Rzymie i w miastach Afryki, zachowa tradycyjn metod sawienia
swych czynw i przekazywania ich pamici potomnych w cyklach reliefowych. uk stojcy w
pnocnym naroniku Forum Romanum przedstawia w rzebach frontalnych wane wydarzenia
wojen partyjskich. W cigej narracji nastpuj po sobie sceny bitewne, postacie rozwijaj peni
swych cia, towarzysz im elementy krajobrazowe. W tym ilustrowanym sprawozdaniu,
nawizujcym do stylu wczeniejszych ukw i kolumn, godna uwagi jest scena kocowa, ktra
predstawia przemwienie cesarza do wojska. Wadca wraz z synami pokazany jest frontalnie - ten
rodek artystyczny wyodrbnia w majestatyczny, reprezentacyjny wizerunek z dugiego szeregu.
Take na reliefie uku z Lepcis Magna w rodku kompozycji widnieje cesarska trjca, ale tam
zwizek grupy centralnej z postaciami towarzyszcymi, widocznymi -z bokw, jest zerwany.
Wszystkie figury reliefu s paskie, struktura cia nie ma znaczenia, szaty
zastygaj w ostro zarysowanych fadach. Jest to rezygnacja z poczucia
Metamorfoza kultury w zwierciadle sztuki 291 rzebiarskiego, ktra znowu uwidocznia odejcie od
sztuki greckiej: figura staje si znakiem czego ponadzmysowego, metaforycznego - jest to ju
zapowied jzyka formalnego sztuki chrzecijaskiej.
Z tymi przemianami form wie si te rezygnacja z jednolitoci wizji przestrzennej, czsto
spotykana w mozaikach z tego okresu. W willach wacicieli ziemskich, zwaszcza w prowincjach
afrykaskich, zachoway si liczne mozaiki, ktre niegdy zdobiy posadzki paskich pokojw.
Sztuka mozaikarska suya rwnie do zdobienia sklepie i wydaje si, e zyskaa ona przewag
nad zwykym malarstwem gwnie dziki zdolnoci dugiego zachowywania barw. Mozaiki w
willach przedstawiaj czsto rezydencj i ycie wmajtku, w obrazach tych jednak zwykle brak
perspektywy. N a og w dolnym pasie przedstawione s sceny polowania, nad nimi na osobnej
paszczynie studnia, gdzie poi si zwierzta, wyej obora i powracajce do niej bydo i wreszcie -
mona powiedzie: na najdalszym planie - oracz z pugiem zaprzonym w woy. To, co jest
blisko, przedstawiono u dou, to, co dalej, wyobraano wyej; jest to w pewnym sensie odwrcenie
perspektywy. Moliwe, e przejawia si w tym wpyw sztuki ludowej. Poniewa jednak czsto
take wielka sztuka rezygnuje z perspektywy, a tym samym i z przekazanego przez okres
klasyczny sposobu harmonijnego czenia wszystkich elementw dziea sztuki, badacze brali pod
uwag wpyw filozofii Plotym na jzyk form artystycznych. Plotyn mwi, e oko musi uchwyci
dokadne wymiary przedmiotu i widzie wszystkie szczegy na takich samych zasadach.
Nastpnie intelekt ma zoy w cao obraz, ktry oko odbiera bez trzeciego wymiaru.
Nie ma wtpliwoci co do tego, e pewne prowincje imperium, ktre w okresie
pnego cesarstwa yy wasnym yciem, stworzyy rwnie wasny jzyk arty-
styczny, odmienny od sztuki klasycznej. Wrd tych prowincjonalnych
dialektw artystycznych na szczegln uwag zasuguje styl pogranicza celtycko-
germaskiego, ju choby dlatego, e w pniejszym okresie opar on si
oficjalnej sztuce imperium i wedug wszelkiego prawdopodobiestwa doszed
znowu do gosu w sztuce redniowiecznej tych obszarw. W pierwszych
stuleciach panowania rzymskiego w pnocnej Galii i w Nadrenii dominoway
zreszt wpywy italsko-rzymskie, ale w drugiej poowie II wieku powstay tam
lokalne warsztaty i naday znaczenie dcej do silniejszego wyrazu sztuce
modych ludw. Na terenie Galii Belgijskiej i Dolnej Germanu zachoway si
liczne reliefy z okresu od koca II do IV wieku - najczciej pochodzce z
monumentw nagrobnych - ktre dowodz, e ich autorzy wbrew tematyce
sztuki klasycznej z prawdziw radoci oddawali si przedstawianiu ycia
codziennego. Na wspomnianym ju wczeniej synnym reliefie z Neumagen
muzeum w Trewirze) przedstawione s sceny pozbawione znaczenia
historycznego, ale pene fascynujcej intymnoci: obrazek ze szkoy i toaleta
poranna damy, a take wpacanie czynszu przez chopw i statki z winem na
Mozeli. Artyci potrafili przez trafn charakterystyk gw i przez subtelne
292 Metamorfoza kultury w zwierciadle sztuki uchwycenie wyrazu twarzy wyrazi nastrj zawarty
w tych scenach. Ludowy jzyk artystyczny, obejmujcy wiat zaj zawodowych i otwierajcy
nowe, nie znane sztuce klasycznej warstwy ludzkiej wraliwoci, utrzymuje si na pnocnym
Zachodzie a do koca panowania rzymskiego, po czym milknie w czasach zamtu, by pniej
zabrzmie z ca czystoci. W krajach dawnej kultury greckiej, a potem rwnie w Italii sztuka
paskorzeby zdobya od II wieku nowe pole dziaania, na ktrym moemy dostrzec przemiany w
pogldach wyszych warstw spoecznych. Inhumacja, forma pochwku panujca od dawna na
Wschodzie, staa si teraz powszechna take na Zachodzie. Moliwe, e rozbudzenie si wiary w
ycie pomiertne czowieka - zapewne w zwizku z rozpowszechnieniem si religii wschodnich -
sprzyjao zwyczajowi skadania ciaa do. grobu. W Italii rwnie odycie pogldw staroitalsko-
etruskich mogo spowodowa przedkadanie inhumacji nad kremacj zwok. W zamonych sferach
spoeczestwa zwyczajem stao si skadanie zmarego w ozdobionym paskorzebami sarkofagu
do komory grobowej.
Wan rol w produkcji i ksztatowaniu artystycznym marmurowych sarkofagw
odgryway Azja Mniejsza i Grecja; sarkofag otoczony ze wszystkich stron
kolumnow fasad jest pochodzenia azjatyckiego. Ale powstay rwnie
rzymskie warsztaty. W Rzymie powszechnym zwyczajem stao si traktowanie
przedniej strony sarkofagu jako strony reprezentacyjnej, a nawet ozdabianie tylko
tej jednej strony dekoracj reliefow. Pord motyww nowej, szeroko
rozprzestrzeniajcej si sztuki reliefowej znajduj si sceny z mitologii greckiej,
przede wszystkim obrazy z krgu dionizyjskiego, atwo poddajce si interpretacji sepulkralnej.
Ale do repertuaru zostay take wczone odwitne sceny z ycia mieszkacw miast i wydarzenia
przywoujce ziemskie dokonania zmarego w jego najlepszych latach.
Wspaniaym pomnikiem plastyki sarkofagowej i jej jzyka artystycznego jest
pochodzcy z poowy III wieku sarkofag batalistyczny Ludovisi. Jest tam
przedstawiony gszcz wielkiej bitwy. Od gry zwyciscy Rzymianie nacieraj na
stoczonych u dou barbarzycw, nalecych do niszego wiata, a w rodku
przedstawienia, gdzie masy si przerzedzaj, pojawia si wdz w gecie triumfu,
nie uwikany w akcj, ale cakowicie zwrcony do widza. To czysto reprezen-
tacyjne przedstawienie zwycizcy jest nowoci. Z klasyczn kompozycj jest
te sprzeczne to, e zwycieni s na og przedstawieni w unniejszeniu, a patos
caego przedstawienia, poruszajce ukazanie penych blu twarzy barbarzycw
mona by nazwa barokowym. Zupenie inaczej wyglda oddalanie si od stylu
klasycznego oraz ewolucja treci przedstawienia na fragmencie tzw. sarkofagu
filozofw, datowanego o jedno pokolenie pniej (okoo r. 270). W rodku
widnieje tam siedzcy filozof, objaniajcy tekst ksigi napisanej na zwoju; dwie
kobiety, podobne z postawy i gestw do Muz, zwracaj si ku niemu, a dwaj mczyni o
charakterystycznych gowach filozofw stoj w gbi i na uboczu.
Postacie wchodz w paszczyzn, zupenie inaczej ni w przypadku sarkofagu
Metamorfoza kultury w zwierciadle sztuki 293 batalistycznego. Ten filozoficzny wykad otacza
refleksyjna atmosfera, widz wprowadzony zostaje w wiat ducha, ktry - takie jest przesanie tego
przedstawienia nagrobnego - otworzy si przed zmarym. To, e wczesne sarkofagi
chrzecijaskie zbliaj si do tej kompozycji i tego nastroju, jest gboko uzasadnione.
Od kiedy istniay chrzecijaskie sarkofagi? Jak w ogle wyglda pocztek i
cechy charakterystyczne sztuki chrzecijaskiej? Szeroko zakrojone badania,
ktre nale dzi do dyscypliny zwanej archeologi chrzecijask, w znacznym
stopniu wyjaniy t kwesti. Pierwsze pokolenia chrzecijan przejy z religii
ydowskiej zakaz obrazw zawarty w Starym Testamencie. Jeszcze Orygenes
powiadcza wstrt chrzecijan do wity i obrazw. To odrzucenie sztuki
dugo przetrwao w poszczeglnych grupach i na pewnych obszarach
staroytnego chrzecijastwa, a nawet nigdy nie zaniko do koca w caym
chrzecijastwie. Nie moe jednak by wtpliwoci, e wraz ze wzrostem gmin, z
ksztatowaniem si liturgii i kultu zmarych najpniej od pocztku III wieku
powstaa specyficzna sztuka chrzecijaska. Nie zacza si ona wcale od
architektury sakralnej -jeszcze i wtedy chrzecijanie zbierali si dla celebrowania
eucharystii raczej w domach prywatnych udostpnionych dla kultu, tzw.
kocioach domowych. Wykopaliska w Dura-Europos odsoniy niedaleko
synnej, ozdobionej licznymi przedstawieniami synagogi, wanie taki koci
domowy, ktry naley datowa na okoo 232 r. Do tego pomieszczenia
kultowego nalea rodzaj kaplicy chrzcielnej, ktra wrd swych freskw ma
najwczeniejsze przedsawienie Chrystusa. Pniej, w drugiej poowie III stulecia,
w wielkich miastach wzniesiono specjalne budowle kultowe, ale pady one ofiar przeladowa
Dioklecjana. Natomiast chrzecijaskiemiejsca pochwku sigaj jeszcze II wieku, o czym mwi
wiadectwa literackie i znaleziska archeolo-gicznie z Rzymu. Cmentarz taki obejmowa, jak u
pogan, najpierw groby znajdujce si na ogrodzonym terenie, pniej ryto korytarze w tufie,
robiono po obu ich stronach miejsca na sarkofagi, gdzieniegdzie przygotowywano komory, a rne
korytarze czono ze sob schodami. Taki cmentarz, zwany coemeterium, lea na poudnie od
Rzymu przy Via Appia, na polu, ktre nazywao si ad catacumbas. Od nazwy tego terenu,
znacznie pniej, przeniesiono nazw katakumby na podziemne grobowce chrzecijaskie w
ogle, czy to w Rzymie, czy to w Syrakuzach, czy w innych miastach.
W katakumbach rzymskich, ktre w przewaajcej czci powstay dopiero po
uznaniu chrzecijastwa przez pastwo, mona szczegowo przeledzi po-
cztki sztuki chrzecijaskiej. Sarkofagi, w ktrych chrzecijanie chowali swoich
zmarych, byy z pocztku skromniejsze ni wspczesne im sarkofagi pogaskie, ale podobne do
nich w formie i w ukadzie dekoracji. Niezalenie od tego, czy chodzi o skromne skrzynki, czy o
formy uksztatowane architektoniczne, z r~~ay strona czoowa i obie ciany boczne ozdobione s
reliefami. Nagrobki wymieniaj imi zmarego i dzie jego mierci; czsto towarzyszy temu
formua:
294 Metamorfoza kultury w zwierciadle sztuki in pace, a proste obrazy - ryba, koszyk z chlebem,
kubek z winem - nawizuj do misteriw. Powierzchni cian i sufitu zaczto zdobi malowidami:
pord sieci linii na jasnych powierzchniach widniej pojedyncze figury i cae sceny.
Figury s nieskomplikowane, sceny zwile naszkicowane, jakby sugeroway
aluzje do jakiej gbszej treci. Tak jak tektonika sarkofagw i sposb
dekorowania cian i pokryw naladuje wzory pogaskie, podobnie w motywach
reliefw sarkofagowych i malowide w katakumbach nie brak z pocztku
zwizkw z wczeniejsz sztuk antyczn. Maski i girlandy, kwiaty i ptaki, winne
grona i gazki oliwne zostay przejte z ikonografii antycznej. Nawet erosy
znalazy tu wstp, a sceny bukoliczne, ktre kiedy przypominay Pola Elizejskie,
teraz dla chrzecijaskiego widza symbolizuj raj. Th. Klauser wykaza, e rwnie postacie, ktre
dugo uwaano za najwczeniejsze oryginalne twory sztuki chrzecijaskiej, pochodz od
pierwowzorw pogaskich. Na przykad Dobry Pasterz wchodzi na miejsce pasterza nioscego
baranka, ktry ju w sztuce hellenizmu i wczesnego cesarstwa by symbolem opieki i filantropii;
stojca posta, ktra wznosi ramiona i donie do modlitwy, chrzecijaski orant, naladuje
wyobraenie Pietas znane z monet, a take z rzeby pogaskiej. Scena lektury z udziaem pasterza i
oranta moga by take przez pogan rozumiana jako ilustracja pouczenia filozoficznego, nauki
cnoty. Ale wszystkie te motywy zostay przez chrzecijan przesycone prawdami ich wiary, ulegy
formalnej chrystianizacji. Nioscy owc sta si Dobrym Pasterzem z Ewangelii, orant alegori
duszy stojcej przed obliczem Boga, a czytanie - wtajemniczeniem w Dobr Nowin.
Wszystkie wizerunki na cmentarzach i w pomieszczeniach kultowych zyskay w oczach
chrzecijan znaczenie symboliczne, podobnie jak motywy biblijne, ktre od pocztku wystpoway
obok wspomnianych i wkrtce zaczy dominowa.
W nich sztuka chrzecijaska uzyskaa pen samodzielno. Nie znamy imion
poszczeglnych artystw: rzebiarze, malarze, mozaikarze byli dla wczesnych
chrzecijan, tak jak na og w wiecie antycznym, rzemielnikami, nie
pragncymi, a nawet niegodnymi sawy. Opowieci ze Starego i Nowego
Testamentu ujte w obrazy, nie zilustrowane dokadnie, lecz skrcone do
zasadniczej treci, zdobiy teraz jako symbole prawd objawionych sarkofagi i
komory grobowe. Wykazano, e ju w okresie przedkonstantyskim ze Starego
Testamentu zostay zaczerpnite nastpujce motywy: pierwsi rodzice, arka
Noego, ofiara Abrahama, cudowne rdo Mojesza, ocalenie Jonasza,
modziankowie w piecu ognistym, Daniel w jaskini Lww. Z Nowego
Testamentu przedstawiano chrzest Jezusa, hod magw, uzdrowienie paralityka,
wskrzeszenie azarza, a ponadto niektre inne sceny cudownych uzdrowie
dokonanych przez Jezusa. Dopiero od Konstantyna motywy nowotestamentowe
staj si liczniejsze i bardziej rnorodne. Obrazy te mwi o ratowaniu z
nieszczcia i o cudach Boych, przypominaj o zbawieniu, o tajemnicach wiary
i o przejciu do ycia wiecznego. Dydaktyczna funkcja reliefw i malowide
uzyskuje peny wyraz
Metamorfoza kultury w zwierciadle sztuki 295 dziki stylowi tych najwczeniejszych dzie
malarstwa chrzecijaskiego. Artystom udaje si nada postaciom z sarkofagw, przy caym
rozdarciu formy zewntrznej, godno i skupienie, twarzom - pokj ycia wewntrznego; postacie
z malowide oczami penymi przejcia zwracaj si ku pobonym odwiedzajcym groby.
Pokonanie wiata, ktry jest w mocy za, poprzez wiedz prowadzc ku zbawieniu - oto wymowa
tych obrazw i takie jest nastawienie wszystkich ludzi tego wieku, ktrzy znaleli pokj w wierze
w odkupienie przez Boga.
W pierwszej poowie III wieku niejaki Aureliusz zbudowa w pobliu Rzymu przy Via Labicana
podziemny grobowiec i kaza obficie pokry malowidami ciany i sufity. Obrazy, nader delikatne
w rysunku i kolorach, przedstawiaj postacie filozofw, zgromadzenia wiernych i rne sceny
wiejskie. Wystpuj tam jednak rwnie Adam i Ewa oraz Dobry Pasterz. Jest to prawdopodobnie
katakumba gnostycznej sekty rzymskich chrzecijan. Jedno z wikszych malowide ciennych tej
krypty wprowadza w wiat idei, a zarazem w nastrj wsplnoty religijnej. W bukolicznym pejzau
grskim widzimy brodatego mczyzn, ktry objania tekst jakiego zwoju. Wok niego i pod
nim pas si owce. Wszystkie postacie i przedmioty, zwierzta i drzewa istniej samodzielnie, maj
wasny kontur i wasny cie, a jednak wszystkim im ten wity m nadaje jak cudown jedno,
ktr jedynie potwierdza uk obejmujcy ca scen. By moe ten nauczyciel i pasterz wygasza
Kazanie na Grze. Z pewnoci w skromny, nastrojowy obraz symbolizuje schronienie, jakie daje
mdro Boa. Drugi obraz z podziemnego Rzymu tego stulecia uosabia wielk chrzecijask
zdolno przyswajania poj pogaskich. Wykopaliska pod bazylik w. Piotra odsoniy rozleg
nekropol pogask, ktrej pomniki grobowe sigaj od II po IV wiek i s czciowo ozdobione
freskami, mozaikami i sztukateriami. Jedno z tych pogaskich mauzolew, krypta Juliuszw,
zostaa w III wieku przeksztacona na chrzecijask komor grobow. Wntrze jest bogato
zdobione mozaikami, przedstawiajcymi Jonasza, Dobrego Pasterza i Rybaka. Na sklepieniu
widnieje Chrystus w postaci Boga Soca, z gow ozdobion koron z promieni, jadcy
poczwrnym zaprzgiem - zielona winorol na zotym tle otacza obraz Dawcy wiata, ktry
prowadzi zmarych do ycia wiecznego. Gdy powstawa ten obraz, chrzecijastwu daleko jeszcze
byo do uznania przez pastwo. Powane kryzysy polityczne i ekonomiczne, ktre wypeniay III
wiek, zwikszyy niepokj duchowy i doprowadziy do konfliktw midzy rnymi grupami i
siami religijnymi. Cesarze byli zaabsorbowani walkami wewntrznymi i zewntrznymi,
architektura pastwowa podupada, a po Septymiuszu Sewerze przez prawie sto lat nie powsta
aden wielki relief polityczno-historyczny.
Budowle wojskowe, takie jak rozbudowa umocnie i kaszteli na granicach i
przebudowa murw miejskich w obrbie imperium,
296 Metamorfoza kultury w zwierciadle sztuki pochony wszystkie siy. Najwikszym dzieem
tego stulecia jest piercie murw aureliaskich, otaczajcy Rzym. Ta ogromna konstrukcja z
cegy, majca pitnacie wielkich bram oflankowanych pokrgymi wieami, otaczaa stolic
acuchem dugoci okoo 19 km, osigaa wysoko prawie 8 m, a co 30 m opatrzona bya
prostoktnymi wieami - fortyfikacja, ktra bdzie wzorem dla wielu miast. Dopiero po
ustanowieniu tetrarchii cesarze i pozostajcy w ich subie artyci uzyskali swobod ksztatowania
oblicza odnowionego imperium poprzez reprezentacyjne budowle i dziea sztuki. W caej
twrczoci artystycznej czasw Dioklecjana i Konstantyna wyczuwamy osobist inicjatyw
wadcw, ktrzy cakowicie powicili si swemu dzieu. Nadnaturalnej wielkoci gowa
marmurowa, znaleziona na terenie Nikomedii, z uzasadnionych powodw okrelana jako portret
Dioklecjana, wyraa powag cechujc ojca rodzaju ludzkiego. Gbokie zmarszczki na czole i
nad ustami, spojrzenie utkwione w dali nadaj temu obliczu, uksztatowanemu wedle dobrej
greckiej tradycji, wyraz bolesnej rezygnacji. Nie mamy adnego tak wymownego portretu
rzebiarskiego wsprzdcw Dioklecjana, jednak wiemy, e ich wysiki i osignicia w dzieach
wojny i pokoju nie byy mniejsze. O rezydencjach, paacach i willach stworzonych przez
tetrarchw mwilimy ju w zwizku z wielkimi reformami. W tym miejscu chodzi o
scharakteryzowanie znaczenia tych budowli w historii architektury i omwienie poszczeglnych
elementw architektonicznych i sposobw dekorowania w powizaniu z bliskimi im w czasie i
przestrzeni dzieami sztuki chrzecijaskiej.
Moemy pomin Rzym, poniewa odnowiona przez Dioklecjana Kuria i
zbudowany przez niego wspaniay zesp term wykazuj niewiele oryginalnoci
w porwnaniu z budowlami poprzednikw. Oddziaywanie historyczne planowo
wznoszonych rezydencji cesarskich nigdzie nie daje si tak atwo zauway jak w
Trewirze. To miasto, opatrzone wwczas murem obronnym i wspania bram w
postaci potnej Porta Nigra, dziki zlokalizowaniu rezydencji cesarskiej w jego
pnocno-wschodniej czci zyskao nowe centrum. W wiecie antycznym
norm byo, e w kadym miecie orodkiem ycia obywateli i miejscem
oficjalnych uroczystoci jest forum. W pnoantycznej stolicy cesarskiej
kompleks zoony z paacu, bazyliki i term cesarskich stanowi samodzielny
blok. Paac w Trewirze zosta niebawem przeksztacony w koci. Widzimy tu
zatem ewolucj ku zachodniemu miastu redniowiecznemu, ktre ma kilka
centrw ycia spoecznego; oprcz rynku take rezydencj i koci. Spord
budowli dzielnicy cesarskiej w Trewirze na szczeglne zainteresowanie zasuguje
bazylika. Jednonawowa hala, z podwjnym rzdem ukowatych okien na
duszych cianach i z pokrg apsyd naprzeciwko gwnego wejcia, przy
prostej, surowej konstrukcji cian i stropw, stanowia godne miejsce
reprezentacyjnych wystpie cesarza na wielkich zgromadzeniach - klasyczna w
swoim rodzaju aula palatina. Zobaczymy, e w budowlach halowych tego
rodzaju obecne s elementy
Metamorfoza kultury w zwierciadle sztuki 297 strukturalne bazyliki chrzecijaskiej. Szukajc
przedsmaku architektury chrzecijaskiej, przyjrzyjmy si perystylowi, dziedzicowi
kolumnowemu, w icie godnym panujcego kompleksie paacu Dioklecjana w Splisie, pooonemu
na osi caego zespou. uki cz poszczeglne kolumny i ulegamy pokusie, by widzie w tym
arkadow ulic, prowadzc do frontu wityni. cise podporzdkowanie tej ujtej w arkady
przestrzeni wyznaczonym kierunkom nasuwa myl o niektrych bazylikach starochrzecijaskich,
podporzdko-wanych otarzowi i apsydzie. Ale i centralna budowla kopuowa mauzoleum
Dioklecjana - w zarysie i w konstrukcji omiokt otoczony hal kolumnow - to zapowied
kociow na planie koa.
Odrestaurowane wspczenie z takim trudem malowida z sufitu paacu w Trewirze daj pewne
wyobraenie o dekoracji tych budowli cesarskich. Dalszych wskazwek dostarcza wyposaenie
cesarskiej willi w Piazza Armerina. W licznych pomieszczeniach tego obszernego zespou, w
ktrym w sposb zaskakujcy odrzucono tak skdind surowo przestrzegan zasad symetrii
osiowej, widzimy wspaniae mozaiki zdobice posadzki. Przedstawienia mitologiczne i kultowe,
sceny sportowe i owieckie oddano tu nie tylko w podstawowych kolorach czarnym i biaym, ale
we wspaniaej gmie barw. Malowido tworz kolory, rysunek schodzi na drugi plan. Moe i w
tym przypadku naley myle o wpywie nauki Plotyna, goszcego, e form okrela wiato, a
kolory s rodzajem wiata, uwidoczniajcym form. Na mozaikach kociow, w ktrych Chrystus
czczony jest jako wiato, znalaza swe dopenienie tendencja do wyparcia rysunku z malarstwa.
W Rzymie dopiero od schyku tetrarchii Dioklecjana powstaway budowle i dziea plastyki
utrzymane w nowym stylu. Maksencjusz w krtkim okrsie swych rcdw dokona wielkich rzeczy
jako budowniczy Wiecznego Miasta.
Pominiemy tu odnowienie wityni Wenus i Romy, grobowiec Romulusa, syna
cesarza, wielki cyrk przy Via Appia i skupimy si na bazylice przy Forum, ktr
zbudowa Maksencjusz, a przebudowa Konstantyn. Ta halowa budowla,
przewyszajca pod wzgldem monumentalnego charakteru wszystkie
poprzednie konstrukcje, miaa trzy nawy: nawa rodkowa bya przykryta
sklepieniami krzyowymi, wejcie - wedug rozplanowania z czasw Maksen-
cjusza - znajdowao si po stronie wschodniej, apsyda za naprzeciwko, po
stronie zachodniej. Konstantyn nada budowli kierunek poprzeczny,
umieszczajc wejcie na frontonie poudniowym i tworzc drug apsyd
naprzeciwko, od strony pnocnej - w ten sposb pierwotna nawa gwna staa
si naw poprzeczn. Jednake uzyskaa ona szczegln rang dziki temu, e w
dawnej apsydzie postawiono kolosalny posg cesarza, podobnie jak w
rzymskich wi~tyniach niekiedy umieszczano posg kultowy w apsydalnym
wystpie tylnej ciany. Dziki temu potna, zalana wiatem budowla halowa,
czca w formie krzya dwa pomieszczenia, uzyskaa charakter prawie sakralny,
tym wyraniejszy, e posg siedzcego wadcy wymiarami i form
298 Metamorfoza kultury w zwierciadle sztuki symbolizowa wobec zgromadzonego w hali ludu
nadludzki majestat cesarza. Kolosalna gowa, ktra zachowaa si z tego posgu, przedstawia nie
tyle indywidualny portret, ile raczej oblicze wzniosej i wymagajcej czci wadzy cesarskiej.
Wchodzc w sfer transcendencji, rzeba rzymska otworzya drog do nowej ekspresji przekona
religijnych.
Ten sam pogld na majestat wadcy spotykamy rwnie w dekoracji uku Konstantyna (312-315).
Zaoeniem naladuje on wzr, jaki stanowi uk triumfalny Sew~ra, a do jego ozdoby uyto
licznych reliefw z czasw Trafiana, Hadriana i Marka Aureliusza - jest to wczesny przykad
korzystania z elementw wczeniejszych budowli, wtrnego uycia czy te despoliacji, jak si to
nazywa w historii sztuki. Naley te powiedzie, e reliefy, ktre przedstawiaj motywy
mitologiczne, wykazuj pod wzgldem treci i stylu tendencj do kontynuowania tradycji
artystycznej pomnikw zwycistw; dotyczy to na przykad postaci w medalionach z wszych stron
i w pachach ukw. Ale fryz biegncy nad bocznymi przejciami, przedstawiajcy cay przebieg
wojny a do kocowych scen na Forum rzymskim, wykazuje wiadome odejcie od stylu
klasycznego.
Cesarz nadnaturalnej wielkoci wznosi si nad swych onierzy. W czasie
uroczystoci na Forum pojawia si on ukazany frontalnie w rodku sceny,
majestatyczny jak wizerunek bstwa. Natomiast jednolita masa maszerujcych
wojownikw skada si z jednakowo maych figurek. Tum suchajcy cesarza
przedstawiony jest jako ciasne szeregi niezgrabnych cia i plebejskich gw. Ciaa
nie s uksztatowane plastycznie, ubrania zaznaczono pobienie, schematycznymi liniami, ruchy
powtarzaj si rwnomiernie. Najwyraniej styl sztuki ludowej, ktremu waciwe jest takie
oddawanie rzeczy codziennych i zwykych, znalaz tu drog do pomnika o wysokiej randze
politycznej. Spotykamy go rwnie w reliefach na niektrych sarkofagach z tego samego okresu.
Przyczyni si on znacznie do przemiany jzyka form antycznych. Mwilimy wczeniej o tym,
jak cesarz Konstantyn, ktry dokona zwrotu pastwa rzymskiego ku chrzecijastwu, nakaza
budow kociow i szczodrze j finansowa. witynie chrzecijaskie stay si elementami
monumentalnej architektury pastwowej. Miay suy nie tylko potrzebom kultowym gmin, ale i
reprezentowa publicznie now wiar jako religi schrystianizowanego imperium.
Teraz chodzi nam o miejsce nowych kociow w historii architektury i o
zwizek midzy budowlami wieckimi i sakralnymi. G. von Kaschnitz-Weinberg
susznie wskaza na wzgldy praktyczne, ktre musiano bra pod uwag, odkd
ludne gminy chrzecijaskie w miastach zaczy potrzebowa szybkiej budowy
wielkich domw zgromadze. Poniewa witynia pogaska nie moga by
wzorem dla wityni chrzecijaskiej, signito do bazyliki, ktra bya
wyprbowana w yciu wieckim i wystpowaa w wielu odmianach. Oczywicie
typ bazyliki Maksencjusza musia si wydawa zbyt kosztowny
Metamorfoza kultury w zwierciadle sztuki 299 i dlatego zdecydowano si na pokrycie hali dachem
drewnianym. Dugo belek tak bardzo ograniczaa szeroko pomieszczenia, e dodano niskie
nawy boczne; ciany wyszej nawy gwnej zostay wyposaone w okna. Ta praktyczna myl
konstrukcyjna otrzymaa wkrtce ksztat zgodny z zasadami sztuki. W kociele na Lateranie,
ktrego budow rozpoczto w r. 313, chrzecijaska bazylika o dugiej nawie, koci gminy,
otrzymaa form, ktra miaa si przyj w caym imperium: plan prostokta z apsyd na wszym
boku naprzeciwko wejcia, podzia na trzy albo - jak na Lateranie - pi naw, wysoka nawa gwna
opatrzona wielkimi oknami; midzy naw rodkow a apsyd jest poprzeczne pomieszczenie, w
ktrym znajduje si otarz; uk spoczywajcy na dwch wysunitych filarach, tzw. uk triumfalny,
oddziela pomieszczenie dla wiernych od pomieszczenia z otarzem; w apsydzie znajduje si awa
dla prezbiterw, a w rodku katedra dla biskupa.
Niezalenie od tego, ile wniosa do koncepcji tej podstawowej formy kocioa bazylika wiecka w
jej rnorodnych formach i elementach architektonicznych, taki sposb uksztatowania przestrzeni
cakowicie odpowiada strukturze gminy i wymogom liturgii. Gbia zaoenia skupia uwag
zgromadzonych na otarzu, na ktrym skada si ofiar i przy ktrym biskup gosi sowo Boe.
Powsta skromny dom zgromadze, z zewntrz wygldajcy funkcjonalnie, jak budowla
uytecznoci publicznej. Cay wystrj artystyczny znalaz si wewntrz. Wkrtce ciany nawy
gwnej, powierzchnia uku triumfalnego i pkole apsydy bd zdobione mozaikami. Niekiedy
pojawiaj si one i na posadzce, jak w najstar-szym kociele w Akwilei. W ten sposb koci staje
si hal odwitnych zgromadze, liturgia przejmuje formy ceremoniau cesarskiego, a uk
triumfalny zdaje si gosi zwycistwo Chrystusa. Na Wschodzie imperium, gdzie najwyraniej
zaznacza si dworski charakter liturgii, wbudowuje si empory; tam te elementem bazyliki staje
si kopua.
Obok kocioa na potrzeby zgromadze od samego pocztku wystpuje w
architekturze chrzecijaskiej koci cmentarny. Gdy ustay przeladowania, kult
mczennikw dozna wielkiego oywienia i wywoa potrzeb budowania bezporednio nad ich
grobami pomieszcze, w ktrych wspominanie zmarych i wzywanie ich pomocy mogoby zosta
powizane z ceremoniami kultowymi. Konstantyn stworzy znakomity wzr, budujc w Rzymie
koci nad grobem apostoa Piotra. Take ten koci kommenioratywny (memoria) przybra
form bazyliki o dugiej nawie i za tym wzorem poszy w Rzymie i w innych miastach bazyliki
mczennikw, powstajce poza terenami zamieszkanymi, na cmenta-rzach. Prawie regu stao si
takie rozplanowanie bazyliki, e otarz kocioa znajdowa si nad pyt otarzow (mensa) grobu.
Czsto nad otarzem kocioa powstawaa nadbudowa w ksztacie cyborium o czterech kolumnach,
na ktrych spoczywa baldachim. T podstawow form bazyliki mczennikw nadawano
zazwyczaj rwnie kocioom kommemoratywnym, ktre Konstantyn i pniejsi cesarze wznieli
nad miejscami witymi w Palestynie.
300 Metamorfoza kultury w zwierciadle sztuki f Take inne idee architektoniczne wiata
antycznego weszy do budownictwa chrzecijaskiego. Do gwnego kocioa gminy naleaa
kaplica chrzcielna (baptisterium), w ktrej mona byo chrzci liczne w tych czasach osoby
nawracajce si na wiar chrzecijask. Maa, najczciej omioktna budowla, pokryta kopu,
krya w sobie basen z wod, do ktrego wiody w d marmurowe stopnie. Posadzka i ciany byy
pokryte mozaikami, ktrych symbole i przedstawienia odnosiy si do sakramentu chrztu. Wydaje
si, e budowa baptysterium odpowiadaa w zasadniczych elementach zaoeniom rzymskiej
azienki domowej. Szczeglnie uderzajce jest jednak przejcie antycznej myli budowlanej w
bazylice centralnej, ktra rwnie pojawia si w czasach konstantyskich, z pocztku jako
chrzecijaska budowla grobowa. Patrzc na t okrg budowl sepulkraln, przypominamy sobie
dug seri grobw tumulusowych, ktra zaczyna si w etruskim Caere i cignie a po mauzolea
Augusta i Hadriana. Na III wiek, ale chyba dopiero na czasy Dioklecjana, przypada monumentalny
grobowiec Torde Schiavi przy Via Praenestina, o godzin drogi od Rzymu. Potny cylinder
otacza tam jedno jedyne pomieszczenie, pokryte kopu. Mauzoleum, ktre Dioklecjan zbudowa
dla siebie, miao, jak wiemy, posta omioktnej budowli, otoczonej hal kolumnow. Do tej
tradycji architektonicznej nawizuje chrzecijaska bazylika centralna. Budowla gwna jest w niej
poszerzona, gdy otacza j rodzaj dookolnej nawy, oddzielonej kolumnami. W grnej cianie
umieszczono okna. W formie skoczonej znajdujemy to rozwizanie w kociele Santa Costanza
(poowa IV w). Crka Konstantyna, imienniczka ojca, zbudowaa w swych dobrach przy Via
Nomentana, na pnoc od Rzymu, koci upamitniajcy w. Agnieszk. Spord konstrukcji
nagrobnych, ktre znajdoway si w pobliu tej memoria, zachowao si mauzoleum, ktre
fundatorka sanktuarium kazaa wznie dla siebie samej i ktre pniej zaczo nosi nazw Santa
Costanza. Budowla gwna jest tam przykryta kopu, a piercie obejcia ma sklepienie
kolebkowe. Stojce okrgiem podwjne kolumny oddzielaj obejcie od budowli gwnej. Jest to
zacztek porzdku architektonicznego i sakralnego, ktry w dalszym rozwoju doprowadzi do
stworzenia San Vitale. Sklepienia w Santa Costanza s ozdobione wspaniaymi mozaikami, w
ktrych powracaj motywy malarstwa sepulkralnego, rwnie pochodzenia pogaskiego: w hali
dookolnej winorol, symbole pr roku i sceny winobrania, a w polach kopuy - sceny ze Starego i
Nowego Testamentu.
Zwizek sztuki chrzecijaskiej z dziedzictwem antyku widoczny jest w IV wieku
rwnie w reliefie sarkofagowym i w rzebie penej. Oczywicie w tematyce
przedstawie dochodz do gosu treci nowej wiary i pozostawiaj tylko niewiele
miejsca dla tradycyjnych motyww o charakterze neutralnym. Ale w jzyku form
nastpuje zblienie obu sfer. W rzebie wieckiej postacie nie s ju podporz-
dkowane cisym zasadom oddawania rzeczywistej budowy ciaa, ktre
obowizyway tak dugo. Staj si one, jak wkrtce zobaczymy na przykadach,
Metamorfoza kultury w zwierciadle sztuki 301 raczej wyrazem transcendentnego uduchowienia i w
ten sposb nawizuj do wizerunku czowieka z chrzecijaskiej rzeby i malarstwa. Z drugiej
strony wrd rnorodnych kierunkw stylistycznych, ktre ilustruje bogaty materia
chrzecijaskich sarkofagw, wystpuje nie tylko tendencja do zastpowania plastycznej
przedmiotowoci postaci paskim obrazem zmierzajcym ku ornamentalnoci, ale te cigle
powracajcy klasycyzm.
Najlepiej reprezentuje ten kierunek sarkofag Juniusza Bassusa, ktry wedug
wiadectwa inskrypcji nagrobnej zmar w 42 roku ycia jako prefekt miasta
Rzymu za konsulatu Euzebiusza i Hypacjusza, to znaczy w r. 359, dnia 25
sierpnia. Reprezentacyjna fasada tego sarkofagu ukazuje w dwch rzdach,
jeden nad drugim, po pi obrazw z dziejw biblijnych. Poszczeglne sceny
przedstawiaj jedynie po dwie lub trzy postacie, obramowane s kolumnami i w
ten sposb uzyskuj niezwyk zwizo ekspresji. W grnym rzdzie
przedstawione s: ofiara Abrahama, pojmanie Piotra, nadanie zakonu przez
Chrystusa siedzcego na tronie w niebiosach, Jezus doprowadzony na
przesuchanie przed oblicze Piata; w dolnym rz~dzie - cierpicy Hiob, Adam i
Ewa, wjazd Jezusa do Jerozolimy, Daniel w jaskini lww i Pawe idcy na mier
mczesk. Tematyka jest jednoznacznie chrzecijaska, siga od grzechu
pierwszych rodzicw poprzez ofiar i cierpienie postaci starotestamentowych a
do mczeskiej drogi Jezusa i jego apostow, znajdujc dopenienie w
rodkowym obrazie grnego rzdu, we wadczym akcie nadania prawa, gdzie
jest frontalnie ukazany wywyszony Chrystus. Ale ten pouczajcy wyraz wiary
przedstawiono w stylu opartym na pierwowzorach klasycznych. Pene figury
odrywaj si od ta, gowy opracowane s starannie i zrnicowane
charakterologicznie; Jezus jest czarujcym modziecem, take starcy s pikni, a
wszystkie postacie s duchowo zaangaowane w akcj, przy czym jednak ich
ruchy s spokojne, uczucia opanowane, mka Jezusa doprowadzona tylko do
sdu Piata, jedynie z aluzj do mierci. Jest to styl pikny antyku
chrzecijaskiego (F. Gerke). Istnieje cay szereg chrzecijaskich dzie sztuki
nalecych do tego kierunku i mona wrcz powiedzie, e wizerunek Chrystusa w plastyce IV
wieku przybra posta modego nauczyciela i cudotwrcy. Statuetka Chrystusa na tronie w
rzymskim Museo delie Terme (okoo 350/360) bliska jest apolliskiego typu modzieca.
Pod koniec stulecia take w rzebie sarkofagowej ulubionymi tematami staj si
przedstawienia Mistrza, ktry przekazuje Piotrowi Nowy Zakon, i Chrystusa na
tronie pord apostow. Do tego kierunku, dcego do ukazania ideaw
chrzecijastwa w jzyku formalnym klasycyzmu, niewtpliwie naley rwnie
kasetka z koci soniowej z Brescii, ktra zapewne pierwotnie suya do
przechowywania relikwii (okoo 360/370). Widniej tam na czterech ciankach
bocznych i na pokrywce liczne obrazy ze Starego i Nowego Testamentu,
klarownie skonstruowane sceny ze starannie wymodelowanymi postaciami, a na
obrzeu pokrywki medaliony z gowami Chrystusa, apostow i ewangelistw -
kompozycja przypominajca dawny zwyczaj przedstawiania portretw na
302 Metamorfoza kultury w zwierciadle sztuki powierzchni w formie tarczy (imago clipeata). I tu
take Nauczyciel jest modzieczym filozofem. U kresu tej ewolucji postaci Chrystusa jest jednak
Krl i Pan, surowy wadca, Pantokrator, a przedstawienie jego majestatu - Maiestas Domini - staje
si gwnym motywem mozaik w apsydach kociow. Pojawienie si budynkw kocielnych w
czasach konstantyskich znacznie ograniczyo architektur pastwow i triumfaln sztuk cesarsk.
W ostatnim stuleciu imperium zachodniorzymskiego nie zbudowano ju adnych term ani nie
wzniesiono ukw triumfalnych; niewiele pozostao po nowo zbudowanych paacach. Z czasw
dynastii teodozjaskiej zachowao si nieco dzie plastycznych, ktre wiadcz o staych
przemianach form. Pewne datowanie maj tylko reliefy z obelisku Teodozjusza z Konstantynopola.
Cesarz kaza w r.
390 ustawi porodku hipodromu na dwch wielkich cokoach obelisk egipski i
utrwali to bardzo wwczas podziwiane osignicie techniczne na dolnym
cokole za pomoc obrazu i inskrypcji. Reliefy grnego cokou przedstawiaj
rne grupy, ktre bior udzia w uroczystociach - moe zwizanych z
pamitnym wydarzeniem. Wizerunek na stronie wschodniej ukazuje cesarza,
stojcego w loy w otoczeniu swych synw oraz wysokich dostojnikw i
trzymajcego w rku wieniec zwycistwa. Z prawa i z lewa stoj urzdnicy, dalej
stra przyboczna; wielko postaci najwyraniej odpowiada randze osb. W
pasie dekoracji znajdujcym si poniej widzimy jednolicie uszeregowanych
widzw, a na pierwszym planie mae figurki muzykantek i tancerek. Perspektywa
prawie nie istnieje, niemal wszystkie ciaa i gowy widzw ukazane s frontalnie i
statycznie, co stanowi nawizanie do hieratycznego stylu fryzu z uku Konstantyna. Relief sprawia
wraenie, i nie przedstawia jednorazowego wydarzenia, ale utrwala chwil o wieczystej
aktualnoci.
T sam tendencj do zastpowania autonomicznej osoby, tego wielkiego
przedmiotu sztuki klasycznej, postaci symboliczn, nawizujc do tego, co
boskie i niewidzialne, obserwujemy te w rzebie penej. Posgi stay si
rzadkoci. Jeeli poprzednio czsto pojawiay si w powizaniu z architektur,
umieszczane w niszach, to obecnie spotykamy niemal wycznie statuy wadcw
i dygnitarzy - w yciu kultowym rzeba ustpia miejsca innym sztukom. Te
posgi, ktre wedug danych dotyczcych miejsca znalezienia wystpuj czciej
na Wschodzie ni na Zachodzie, nie maj ju by wizerunkami konkretnych
osb, ale raczej symbolami godnoci i wartoci. Znajdujcy si w Luwrze posg
brodatego filozofa, spowitego w paszcz, identyfikuje si, zapewne susznie, z
cesarzem Julianem Apostat. Za tak interpretacj przemawia porwnanie gowy
posgu z wizerunkiem Juliana na monetach i gemmach, a obserwacja, e diadem
cesarski zastpiono kapaskim, dodatkowo wspiera t identyfikacj. By moe
artysta dy do stworzenia posgu na podobiestwo jakiego pierwowzoru ze
sztuki klasycznej, ale zastygnicie w bezruchu, ornamentalnie
l~letamorfoza kultury w zwierciadle sztuki 303 uoone fady szaty i wyraz znuonego zamylenia
na obliczu sprawiaj, e mamy przed sob dostojnika nalecego do zupenie ju innego wiata.
Jeszcze wyraniej przemawia posg odzianego w tog konsula rzymskiego z Palazzo dei
Conservatori w Rzymie, datowany w przyblieniu na rok 400.
Cige istnienie posgw rzymskich togati bierze si z przywizania do tradycji w
rodowisku senatorskim, ktre zgodnie z obyczajem przodkw pragno take w ten sposb
uwieczni sprawowanie prastarych urzdw. w rzymski konsul ma tog zaoon kunsztownie na
dwie tuniki, w prawej rce trzyma w grze mappa, kawaek materiau, ktrym w doniosym
momencie swej rocznej kadencji dawa znak do rozpoczcia wycigw rydwanw. Gowa
odznacza si piknym obliczem o penych wyrazu oczach, ale ciao niknie pod dostojnie
spitrzonymi masami fad, a ruch pozbawiony jest energii: caa posta sprawia wraenie
zastygnicia w ceremoniale. Take w tym nowym jzyku formalnym rzebiarskie portrety potrafi
niekiedy osign gboki wyraz i przede wszystkim po tym poznajemy twrczy aspekt tej sztuki,
ktra znajdzie swe dopenienie w Bizancjum. Z Efezu pochodzi pna gowa marmurowa (dzi
znajdujca si w Wiedniu), ktra w niezwykle wyrazisty sposb reprezentuje now duchowo.
Gowa jest bardzo wska, wycignita wzdu, niemal prostoktna. To porzucenie organicznej
formy suy wzmocnieniu wyrazu. Poorane zmarszczkami czoo, wielkie oczy pod wysokimi
ukami brwiowymi, najwysze skupienie w twarzy wskazuj na przeczucie wiata
transcendentnego. Ta twarz w uderzajcy sposb odsania przemian czowieka antyku, ktry sta
si prorokiem Boga. Wspaniay posg brzowy w Barletta (przed kocioem San Sepolcro) naley
moe jeszcze do IV stulecia. Diadem ozdobiony klejnotami oznacza, e mamy do czynienia z
cesarzem. Odziany w tunik, pancerz i paszcz, trzyma on we wzniesionej prawej rce bero albo
sztandar, labarum, a na wycignitej lewej doni ma kul ziemsk - insygnia wadzy cesarskiej.
Rysom twarzy brak piknoci. Surowe spojrzenie wydaje si zda ku wiecznoci, a oblicze,
nawet caa posta, ma wymow symboliczn. Mwiono o tym posgu, e jest to ostatnie dzieo
rzeby rzymskiej. Jest on zarazem jednym z wielkich dzie nowego wieku, w ktrym rzeba
przemawia jzykiem symboli. W niektrych dziedzinach sztuki tradycje klasyczne trway duej.
W wyszych warstwach spoeczestwa przetrwao upodobanie do maych dzie sztuki wykonanych
z kosztownych materiaw, a rysownicy i snycerze, grawerzy i zotnicy, ktrym powierzano te
zamwienia, nie utracili zawodowej biegoci.
Srebrna zastawa i zote ozdoby, gemmy i zocone szka, tabliczki z koci
soniowej i oprawy ksig - wykwintne wiadectwa smaku i zbytku - zachowuj
niejedn cech stylu piknego. Klasycystyczne cechy wspaniaej zastawy
srebrnej, ktr znaleziono w kasztelu w Augst, wi si moe z cesarzem
Julianem, do ktrego otoczenia nalea, zdaje si, ten cenny skarb. Ale i srebrna
taca (missorium) cesarza Teodozjusza z Almendralejo (388) jest wyraFnowanym
dzieem sztuki. Naleaa ona do wspaniaego serwisu, najprawdopodobniej
304 Metamorfoza kultury w zwierciadle sztuki podarowanego przez cesarza dygnitarzowi, ktrego
wyobraa wizerunek. W sali tronowej, przedstawionej jak ostro zwieczona wityka, cesarz
zasiada na tronie, na skroniach ma diadem z pere, a wok gwy nimb i podaje zbliajcemu si z
czci urzdnikowi tabliczk, dokument nominacyjny. Obok cesarza siedz na tronach
wspwadcy, dalej, u brzegw tacy, stoj dugowosi stranicy przyboczni, a w dolnej partii ley
Tellus, Ziemia, z rogiem obfitoci, otoczona erosami. Elegancja tej kompozycji opiera si na
piknych wzorach z przeszoci, ale i te sceny wskutek frontalnoci postaci oraz ceremonialnej
postawy i wyrazu s czysto oficjalnym przedstawieniem w duchu tej pnej epoki. To samo mona
powiedzie o parze cesarskiej widniejcej na paryskiej kamei z sardonyksu. Diadem z pere
zdobicy gow cesarza ma na rodkowym kamieniu monogram Chrystusa, a fryzura cesarzowej
wskazuje na czasy teodo-zjaskie: przedstawione osoby to moe Honoriusz i Maria, crka
Stylichona. Dworski manieryzm stylu pozostaje w zadziwiajcej sprzecznoci ze smutnym
wyrazem twarzy tych ludzi, cakowicie zatopionych w sobie. Do serii tych wspaniaych dzie
jubilerskich naley te odznaczajce si znakomit jakoci zocone szko z Brescii, cho trzeba je
zapewne datowa znacznie wczeniej. Tego rodzaju szka ozdobione portretami, a pniej take
scenami biblijnymi, nie nale w IV wieku do rzadkoci. W omawianym przypadku na zoconym
szkle narysowano cienkim rylcem popiersia matki, crki i syna, a na ten portret naklejono szko
przezroczyste. Sportretowani maj na sobie uroczyste szaty, ich twarze patrz na widza szeroko
otwartymi oczami, jest w nich powaga i gbia jak w wizerunkach witych. Nic wic dziwnego, e
to zociste szko wprawiono pniej w krzy, wysadzany gemmami i rnitymi kamieniami. Brak
jednak jakiegokolwiek dowodu na to, e przedstawione osoby byy chrzecijanami - towarzyszcy
im napis w alfabecie greckim nie zosta dotd zinterpretowany.
Szczeglnie licznie reprezentowane s w IV i V wieku przedmioty wykonane z koci soniowej.
Uywano jej do wyrobu tabliczek do pisania i puszek, do zdobienia mebli i do sporzdzania
uroczystych dokumentw honoryfikacyjnych.
W wikszoci rezydencji a do koca VI wieku mona wykaza istnienie
warsztatw. Potem ten kosztowny materia sta si rzadki. Zachowaa si dua
liczba dyptychw z koci soniowej. Nazw diptychon okrelano od dawna
tabliczki do pisania w postaci dwch drewnianych deseczek, poczonych
zawiasami albo sznurkiem. Obie powierzchnie tabliczek byy wypenione
woskiem, na ktrym mona byo wyry napis, a potem zetrze go. W tym
praktycznym zastosowaniu dyptych utrzyma si take w stuleciach, w ktrych
skdind preferowano materia pisarski wykonany z papirusu. Ale taka forma
zapisu zachowaa si a do pnego okresu rwnie jako sposb sporzdzania
dokumentw honoryfikacyjnych. Wreszcie stao si zwyczajem, e wysocy
urzdnicy w dniu objcia urzdu albo przy innych uroczystych okazjach rozda-
wali przyjacioom dyptychy opatrzone kunsztownie zdobionymi okadkami
Metamorfoza kultury w zwierciadle sztuki 305 z koci soniowej. Poeta Klaudian i senator
Symmachus wspominaj o tym zwyczaju w swych utworach.
Z wielkiej liczby tych dyptychw z koci soniowej historyk winien wspomnie przede wszystkim
ten (znajdujcy si w Londynie), na ktrym, na grnym brzegu obydwu tabliczek, s wymienione
rodziny Nikomachw i Symmachw. Na jednej z tabliczek, stanowicej stron tyln, widzimy
kapank Cerery stojc z opuszczon pochodni koo otarza, za ktrym wznosi si pinia.
Tabliczka licowa, a wic przedstawienie waniejsze, ukazuje kapank Bachusa ozdobion
wiecem bluszczowym, sypic kadzido na otarz, gdy tymczasem maa suca podaje jej
dwuuszne naczynie i mis z owocami. Postacie klasycznej piknoci, zapewne uksztatowane
wedug wzorw z epoki Augusta, wykonuj czynnoci zwizane z kultem dawnych bstw -
wspaniae wiadectwo wiary przodkw, ktr moemy w tych dwch blisko ze sob zwizanych
domach obserwowa a po czasy cesarzy Gracjam i Teodozjusza. Rwnie tzw. dyptych
Eucheriusza (z Monzy) zachowuje jeszcz cechy tej tradycji stylistycznej. Na stronie licowej
widnieje mczyzna w paszczu wodza, z paradnym mieczem, w prawej doni dziery wczni,
lewa spoczywa na okrgej tarczy, ozdobionej popiersiami dwch cesarzy. Na stronie odwrotnej
przedstawiona jest piknie ubrana i przyozdobiona kobieta z r w prawej rce, a obok niej
chopiec odziany w tunik i paszcz, ktry w lewej doni trzyma dyptych. Przedstawione postacie
okrelono zasadnie jako Stylichona, Seren i ich syna Eucheriusza - w kadym razie chodzi o
doskonae dzieo sztuki dworskiej z czasw teodozjaskich. Tak znakomicie wykonane i tak
wyszukanie subtelne dziea sztuki bywaj rwnie w posiadaniu kociow chrzecijaskich.
Relikwiarze z koci soniowej i ozdobione szlachetnymi kamieniami krzye procesyjne
zawdroway do skarbcw katedralnych. Pojawiy si wite ksigi ozdobione piknymi
okadkami. Niewtpliwie i chrzecijanie z pocztku pisali swe ksigi na zwojach papirusowych,
potem jednak do zapisywania tekstw biblijnych suy zeszyt skadany z kart pergaminowych, i to
wczeniej ni w literaturze wieckiej, w ktrej zwj zachowa prymat a do IV wieku. Ta nowa
forma ksiki, zwana codex, otworzya rwnie nowe drogi dla ilustracji ksikowych. Gdy
bowiem forma zwoju sprzyjaa narracji cigej, to w kodeksie krlowa pojedynczy obraz. Tak
zaczyna si w VI wieku seria kodeksw z tekstami chrzecijaskimi, ozdobionymi miniaturami.
Tak zwana Genesis Wiedeska, najstarszy ilustrowany egzemplarz Biblii, moe suy za przykad
tej sztuki miniatur, pochodzcej z jzyka form pnego antyku.
Wielka sztuka V wieku zwizana jest jak najcilej z kultem chrzecijaskim,
przynajmniej w zachodniej czci wiata antycznego, ktr si tu przede
wszystkim zajmujemy. Miasto Rzym, porzucone przez cesarzy, pod przewodem
swych biskupw przetrwao powane kryzysy okresu wdrwki ludw i w tych
ZO - Upadek Rrymu
306 Metamorfoza kultury w zwierciadle sztuki wanie czasach, w ktrych, jak widzielimy,
ksztatowa si rzymski prymat, powstao tam wiele nowych kociow. Grup tych, ktre maj
najwysz rang artystyczn, otwiera San Paolo przy drodze do Ostii, zbudowany na miejscu
starszego kocioa w czasach Teodozjusza. Jego picionawowe zaoenie z transeptem pozostao
take po przebudowie w XIX wieku, cho dekoracja cakiem si zmienia. Po nim, okoo r. 430,
zbudowano koci Santa Sabina na Awentynie, trzynawow bazylik, ktra sw nie zmienion
konstrukcj zewntrzn i wewntrzn w najczystszy sposb reprezentuje zasadnicz form
kocioa. starochrzecijaskiego. Zachoway si te wspaniae drzwi ze scenami biblijnymi
wyrzebionymi w drewnie cyprysowym, utrzymanymi w niejednolitym stylu. Rwnie godna uwagi
za wzgldw artystycznych i historycznych jest bazylika Santa Maria Maggiore, zbudowana zaraz
po soborze efeskim (431) jako najstarszy koci Matki Boej w miecie. Znaczna cz mozaik
wprawionych w ciany gwnego korpusu budowli oraz mozaiki uku triumfalnego zachoway si
w stanie nienaruszonym i wiadcz do dzi o wspaniaym rozwoju sztuki chrzecijaskiej.
Od czasw Santa Costanza jako dekoracja cian, uku i apsydy bazyliki przyjy si monumentalne
mozaiki, wiadczc o wzniosoci wiary, a zarazem o poczuciu triumfu przenikajcym gminy
chrzecijaskie. Cjrkle narracyjne z Nowego i Starego Testamentu pojawiaj si na cianach, na
uku za i w apsydzie wystpuj raczej tematy zwycistwa i majestatu Paskiego.
Pierwszoplanowym zadaniem tej dekoracji byo utrzymanie pamici dziejw
Zbawienia, ktre celebrowano w kulcie. Paulin, ktry z pocztkiem stulecia jako
biskup Noli kaza ozdobi bazylik w. Feliksa scenami biblijnymi, opisuje
rado pielgrzymw, napywajcych z caego kraju i podziwiajcych obrazy.2
Obraz, jako jzyk zrozumiay dla wszystkich, take dla niewyksztaconych, mia
uczy treci wiary. Nawet wielki mwca Grzegorz z Nazjanzu mwi wyranie, e
malarz jest najlepszym nauczycielem. Do tego dochodzia motywacja czysto
artystyczna - chodzio o rozjanienie wntrza domu Boego promiennym
blaskiem mozaik. Jest to idea, ktr przeciwstawiano rwnie obrazobwczym
prdom pniejszych czasw, a ktra ma biblijne uzasadnienie w sowach
psalmisty: Panie, miuj dom, w ktrym mieszkasz, i miejsce, gdzie przebywa
Twoja chwaa. 3
W Santa Maria Maggiore zachowane bez zmiany mozaiki gwnego korpusu
budowli przedstawiaj wycznie sceny ze Starego Testamentu. W kompozycji
obrazw i w intensywnoci barw zbliaj si one - a pochodz prawdopodobnie
z IV wieku - do antycznego malarstwa. Tematyka mozaik uku triumfalnego
pozostaje w zwizku z wak decyzj dogmatyczn soboru efeskiego, ktry na
powstae ze sporu chrystologicznego pytanie o istot i rang Marii odpowiedzia,
e Matka Pana godna jest czci i uwielbienia jako Matka Boa. Mozaiki zawieraj
sceny z ycia Marii, przy czym inspirowane s niekiedy opowieciami z
Ewangelii apokryficznych. Maria nosi na tych mozaikach

Metamorfoza kultury w zwierciadle sztuki 307 szaty i ozdoby ksiniczki, a gowa Dziecitka
Jezus ozdobiona jest krgiem wiata, z ktrego wyania si krzy - oznaka osoby boskiej
objawionej w Nim. Co do jzyka formalnego, obrazy te, o posgowej surowoci postaci,
sztywnych szatach i frontalnym ujciu wikszoci osb, odpowiadaj stylowi rzeby tego stulecia.
Wrd bogatej tematyki biblijnej przedstawionej na drzwiach kocioa Santa Sabina wystpuje
nowa, zadziwiajca scena - Jezus stoi z rozoonymi ramionami midzy dwoma maymi, rwnie
postawionymi pod cian ludmi. Rce przebite gwodziami i wskie przepaski biodrowe mwi,
e obraz ten jest wczesnym przedstawieniem ukrzyowania. Powcigliwo, z jak oddana jest
mier, odpowiada odczuciom antycznego chrzecijastwa. Bez maa mona by te postacie wzi
za modlcych si.
Obok Rzymu gwnym orodkiem chrzecijaskiej architektury i sztuk plastycznych staa si
Rawenna, a na przeomie V i VI wieku nawet zdobya pierwszestwo. Wyniesiona przez
Honoriusza do rangi stolicy imperium, bya take po upadku cesarstwa na Zachodzie, w czasach
Odoakra i Teodoryka, siedzib wadz rzymskiej Italii, i w ten sposb pod kadym wzgldem staa
si jedyn w swoim rodzaju chrzecijask stolic. Tu tradycje sztuki antycznej znalazy ostatnie
schronienie. Aczkolwiek nic nie pozostao z paacw Honoriusza, Galli Placydii, a nawet
Teodoryka, stoj jeszcze najpikniejsze spord licznych budowli kocielnych tego okresu. Jeli
przywoamy przed oczy najwaniejsze z nich, to wyrnia si katedra, ktr zbudowa biskup
Ursus po sprowadzeniu si dworu do miasta. Zastpia j w XVIII wieku nowa konstrukcja, ale
baptysterium katedry stoi - jest to tzw. Baptysterium Ortodoksw - i janieje sw pikn dekoracj,
ktra jest zasug biskupa Neona z okoo poowy stulecia. Pniej wzniesiono budowle cesarzowej
Galli Placydii, przypadajce, jak si zdaje, na lata 416-434: koci Santa Croce, przebudowany
pniej, i zwizane z nim oratorium Siw. Wawrzyca, lepiej znane jako mauzoleum Galli Placydii,
wreszcie bazylik pod wezwaniem w. Jana Ewangelisty, zburzon w czasie drugiej wojny
wiatowej, obecnie znowu odbudowan. Mniej wicej w poowie stulecia zbudowano koci
Apostow w miejscu, na ktrym znajduje si, cakowicie przebudowany, koci San Francesco. Z
czasw Teodoryka pochodzi koci powicony Jezusowi, ktry od IX wieku nazywa si Sant
Apollinare Nuovo, oraz Baptysterium Arian, a prawdopodobnie rwnie oratorium, wbudowane w
dzisiejszy paac biskupi. Zamykaj t seri kocioy ukoczone i konsekrowane ju za czasw
panowania bizantyskiego: Sant Apollinare in Classe i San Vitale. Ta ostatnia witynia odbiega
od ksztatu poprzednich bazylik swym omioktnym planem i podziaem na dwa korpusy: rozleg
cz doln i wyrastajc z niej nadbudow zwieczon kopu - budowla, ktra swym
niezwykym wykonaniem wskazuje na wpyw bizantyski i ktra miaa si sta wzorem dla kaplicy
paacowej Karola Wielkiego w Akwizgranie.
308 Metamorfoza kultury w zwierciadle sztuki
Aby pozna ostatni faz metamorfozy sztuki antycznej, zajmijmy si niektrymi budowlami z
okresu rozkwitu Rawenny. Bazyliki i baptysteria kontynuuj pod wzgldem planu kierunki
architektury okresu cesarstwa. Te ceglane budowle, ktrych powierzchni niekiedy oywiaj lepe
arkady (blendy), na zewntrz pozbawione s wszelkiego splendoru. Tym bardziej dochodz do
gosu ambicje w ksztatowaniu wntrza, w ktrym wspbrzmi architektura i dekoracja, tworzc
wntrze sakralne, jakiego dotd nie zna wiat antyczny. Inkrustacje z marmuru i mozaiki dodaj
lekkoci cianom, wspaniaoci swych barw przeamuj wszelkie granice i przenosz modlcych
si do jakiego niebiaskiego wiata. Sztuka mozaikarska osigna tu apogeum. Sam tylko proces
techniczny wymaga maksimum powicenia i precyzji: najpierw malowano cian, a nastpnie
mocowano na niej niezmiern liczb malekich kostek - w przedstawieniu gowy ludzkiej w
jednym z dzie VI wieku naliczono okoo tysica kamyczkw. Atmosfer tajemniczego uroku
stwarzaj przede wszystkim lnice paszczyzny mozaikowe z miriad pytek ze zota i emalii.
Niezrwnana jest gbia architektury w maym kociele okrelanym jako mauzoleum Galli
Placydii. Cesarzow najprawdopodobniej pochowano w Rzymie; dopiero pniejsza legenda
mwi, e znalaza ona miejsce ostatniego spoczynku w tym oratorium, zwizanym z kocioem w.
Krzya i w zwizku z tym zbudowanym na planie krzya aciskiego. Skromna budowla jest
doskonaym przykadem przeniesienia dziaa artystycznych do wntrza. Marmurowe inkrustacje
zdobi ciany, a sklepienia janiej wspaniaymi mozaikami. Nad wejciem widnieje peen uroku
wizerunek Dobrego Pasterza, ktrego krajobrazowa kompozycja i sposb przedstawienia samej
postaci nale do tradycji stylu piknego. W lunecie naprzeciwko wejcia widnieje w.
Wawrzyniec, pewny zwycistwa, kroczcy z krzyem na ramieniu ku roza-rzonemu rusztowi.
Zociste gwiazdy na niebieskim tle nieba lni na krzyowym sklepieniu centralnym, a w rodku
widnieje zoty krzy. Krzy to zbawcza moc, panujca nad ziemi i niebem - oto wymowa tej
wityni.
W wikszej skali zjawisko usunicia cian za pomoc dekoracji wystpuje we
wntrzu Baptysterium Ortodoksw. Doln stref omioktnego pomieszczenia
zdobi liczne inkrustacje marmurowe i mozaiki, potem nastpuje pas okien,
oywiony bogatymi dekoracjami stiukowymi, nastpnie przechodzcy na kopu
pas z biegncym wok fryzem mozaikowym, a w nim na przemian wspaniae
trony, nad ktrymi widnieje krzy i otarze; na nich spoczywaj ksigi Ewangelii.
Sama kopua podzielona jest kandelabrami, wyrastajcymi z gazi akantu, na
dwanacie pl, w ktrych znajduj si wielkie postacie apostow. W szczycie
widnieje obraz, od ktrego budowla otrzymaa sens sakralny, zarwno w sferze
uytku kultowego, jak i konstrukcji artystycznej: chrzest Chrystusa dokonany
przez Jana. W tej lekko unoszcej si kopule architektura chrzecijaska
przewyszya wiele ze swych antycznych wzorw. Wyduone postacie
apostow o wskich gowach s wspczesne
Metamorfoza kultury w zwierciadle sztuki 309 i pokrewne duchem przedstawieniu proroka z
Efezu, ktrego gow prbowalimy tu opisa.
Sant Apollinare Nuovo by kocioem dworskim, ktry Teodoryk kaza wznie dla siebie jako
trzynawow bazylik w pobliu paacu. Mozaiki cienne z nawy gwnej ukazuj w dolnym pasie
kroczce ku otarzowi procesje witych mw i niewiast, nioscych wiece - oznaki mczestwa.
Ruch postaci, zwrconych ku widzowi, okrelony jest w znacznym stopniu przez jednakowy
kierunek ramion. Pochd kobiet zda od miasta Classis i koczy si przy wizerunku Matki Boej,
procesja mczyzn zaczyna si przy paacu krlewskim i poda ku Chrystusowi na tronie. Obrazy
procesji pochodz prawdopodobnie dopiero z poowy VI stulecia, natomiast przedstawienia miasta
portowego i paacu - jeszcze z czasw Teodoryka. Rysunek paacu odpowiada sposobowi
przedstawiania, jaki przyj si w sztuce bizantyskiej. W rodku kompozycji widnieje trjdzielna
brama potnej konstrukcji. Przed t wspania bram - przypomina si westybul paacu
Dioklecjana - mona sobie wyobrazi prostoktny dziedziniec, ktrego arkady zbiegaj si przy
bramie: jest to wic kolumnowa promenada podobna do perystylu ze Splitu. T wycieczk po
Rawennie, ktra jest monumentalnym muzeum antyku chrzecijaskiego, koczymy przy
grobowcu, ktry wielki krl kaza wznie dla siebie i swej rodziny poza murami miejskimi
(wczesny VI wiek). Rwnie ta potna budowla nie jest jakim germaskim podrzutkiem na
italskiej ziemi. Skada si ona z dziesicioktnego cokou i z grnego pitra, ktre przechodzi od
dziesiciokta do rotundy i przykryte jest kopu. Dolna kondygnacja jest podzielona
zaokrglonymi ukami, a przez jeden z tych ukw prostoktne drzwi wiod do wntrza, do
pomieszczenia na planie krzya, ktre zapewne suyo jako miejsce pochwku. Take do grnej
kondygnacji, otoczonej galeri, wchodzi si przez prostoktne drzwi, naprzeciwko ktrych znajduje
si nisza otarzowa z krzyem na froncie uku - tam zapewne bya kaplica grobowa. Budowl
przykrywa ogromny monolit wapienny, mierzcy prawie 10 m rednicy i 30 m obwodu, ktry przy
gruboci blisko metra musi way okoo 300 ton. W konstrukcji swej mauzoleum to naladuje
rzymskie budowle grobowe, z tym e nie jest to budowla ceglana, ale wzniesiona z ciosw
kamiennych, co odbiega od tradycji. Wpywy gockie zdradza ornament cgowy na gzymsie
biegncym pod kopu i pewne cechy techniki kamieniarskiej, ktre najatwiej objani jako
wywodzce si z obrbki drewna. Cho monolityczne przykrycie sprawia wraenie archaiczne, to
dwanacie wspornikw, ktrymi opatrzona jest kopua, przenosi nas znowu do wiata
chrzecijaskiego. Nosz one bowiem imiona apostow i jak si wydaje, wskazuj na to, e
Teodoryk, podobnie jak Konstantyn Wielki, przygotowa sobie grb pord nagrobkw dwunastu
apostow.
310 Metamorfoza kultury w Zwierciadle sztuki
Kiedy ogarniamy spojrzeniem te pocztki sztuki chrzecijaskiej, to nawizujc
do gbokiej interpretacji, jakiej dokona F. van der Meer, moemy dostrzec
istot roli historycznej owej sztuki w tym, e architektura i malarstwo wprawdzie
wi si w niej generalnie z tradycj antyczn, ale dokonay zdecydowanego odwrotu od
anatomizmu sztuki klasycznej. Dla rzeby penej nie ma miejsca w pomieszczeniu kultowym,
dekoracja dy do efektw optycznych, wysublimowana sztuka zmierza do wprowadzenia
czowieka w wiat sacrum, ktry staje si podstawowym tematem wszelkiej wypowiedzi i obrazu.
Posannictwem artysty chrzecijaskiego jest ukazanie prawd nowej wiary i tajemnic liturgii.
Niczym aposto zwraca si on do wszystkich, by w obrazach dramatycznych wydarze historii
Zbawienia odda w caej peni czysty pierwiastek czowieczestwa, ktry pojawi si w wiecie
przez objawienie Logosu. Jakim nowym jzykiem przemawiay uwolnione od przytaczajcej je
cikoci pomieszczenia kultowe, ktre stay si miejscem zebra wtajemniczonych! A obrazy w
bazylikach - gdzie mozaiki na cianach w penych powagi cigach narracyjnych, w
wielopostaciowych scenach ukazyway cierpienie poszukujcych oraz pokj, bdcy udziaem tych
pobonych, co powrcili do Boga, w apsydzie za maiestas Domini gosia zbawionemu wiatu
prawo ycia. wici w uroczystych pozach zwracaj si ku zgromadzonemu ludowi, ich ciaa,
odziane w pikne szaty, zawieraj czyste dusze. Ich twarze nale do prawdziwych ludzi, ktrzy
yli pord nas. Artysta nadaje cechy portretowe take patriarchom i prorokom, apostoom,
mczennikom i pustelnikom, a co dopiero biskupom i fundatorom, ktrzy wkrtce pojawi si
wrd tych przedstawie i przez to ssiadowanie z uczniami powoanymi przez samego Mistrza
bd wygldali na ich nastpcw. Spojrzenie oczu, do ktrych mowy wiele wnis egipski portret
mumiowy, potrafio dziki doskonaej technice mozaikowej wyrazi to, co najbardziej intymne. W
dowiadczaniu zbawienia duszy chrzecijanin tego stulecia odznacza si rwnowag, pewnoci,
harmoni, ktre pokonujc wszelkie granice, wi go jeszcze z ideaem antycznym. W
porwnaniu z pniejsz sztuk chrzecijask wane jest to, e obrazy z bazylik nie ukazuj
okruciestw i mk, ale dziaania przepenione moc nadziei, cierpienie w poczuciu, e na pewno
przyjdzie zbawienie. Mka Paska koczy si na dugo przed ostatnim aktem, mczennicy nios
krzy i palm, mwice o zwycistwie nad mierci, a gdy raz zdarzy si przedstawienie
Ukrzyowanego, jego oblicze nie jest nacechowane cierpieniem. Roztropno i szlachetny umiar
stay si cnotami chrzecijaskimi, jaka nowa sofrosyne znamionuje wizerunek czowieka antyku
chrzecijaskiego. Jak ten nastrj, poczony z pokor, opanowa mylenie i ycie ludzi nowego
wieku, pokazuje Epilog, ktrym poeta Prudencjusz opatrzy swoje dzieo. Niech te wiersze
stanowi zamknicie naszej opowieci:
Metamorfoza kultury w zwierciadle sztuki 31I
W ofierze Bogu Ojcu
Ten, kto pobony, wierny, czysty, skromny, Skada sumienia dary, W ktre duch jego szczsny
obfituje. Inny wasnego grosza Nie szczdzi, aby nakarmi ubogich. Ja daj tylko rcze Jamby i
wartko pymce trocheje: witoci we mnie mao, A nie mam z czego wspomaga biedakw. Pan
Bg przyjmuje jednak Prost pie, owszem askawie jej sucha. W domu bogacza stoi Po
wszystkich ktach wiele rciych sprztw. Lni szczerozoty puchar, Ale te nie brak gadkiej
misy z brzu; Jest i gliniany garnek, 1 wielki, ciki pmisek ze srebra; S ze soniowej koci
Wyroby, s te z drewna: z dbu, wizu. Poyteczne jest kade Naczynie, ktre przydaje si Panu.
Dom wyposaa bowiem I rzecz kosztowna, i zwyka, drewniana. Mnie Chrystus w domu Ojca
Uywa, niczym lichego naczynia, Do pospolitych posug, Pozwala, abym przycupn gdzie w
kcie. Gliniana nasza suba, Jak penimy w paacu Zbawienia. Jednak u Boga warto By sug
choby i najostatniejszym. Cokolwiek mi si dzieje, Bd szczliwy: sawiem Chrystusa.
Przeoy Grzegorz urek.
PRZYPISY
I. KRYZYS WIATA ANTYCZNEGO W III WIEKU
Kasjusz Dion 76, 15, 12.
~ Rutyliusz Namacjanus 1, 63 n.
Sylloge Inscriptionum Graecarum, wyd. 3, 888.
Pseudo-Arystydes, Mowa pochwalna do wladcy 21. 5 Horacy, Pieni 3, 6, 5.
6 Kasjusz Dion 52, 36, 1 n.
Apulejusz, Metamorfozy I1, 23.
8 Corpus Hermeticum V, 10 (A. D. Nock - A. 1. Festugiere I, 64). 9 Tertulian, Apologetyk 50, 13.
Klemens Aleksandryjski, Stromateis 4, 135 n.
Mosaicarum et Romanarum legom collatio 15, 3, 1 n. ~z Tacyt, Dzieje 4, 64.
Tertulian, Apologetyk 37, 6.
Dessau, Inscriptiones Latinne selectae 629. S Laktancjusz, O mierci przeladowcw 7, 3. 6
Dessau, Inscriptiones Latinae selectae 642. Panegyrici Latini 11, 18.
a Arnobiusz, Adversus nationes 2, 5.
9 Laktancjusz, O mierci przeladowcw 34.
II. MONARCHIA, KOCI CHRZECIJASKI I ELITA WADZY
W IV
WIEKU
Laktancjusz, O mierci przeladowcw 48, 2.
z Optatus, De schismate Donatistarum, Appendix Vll. Euzebiusz, Vita Constantini 2, 60.
4 Codex Theodosianus 2, 25, 1.
5 Atanazy, Historia Arianorum 44.
6 Corpus Scriptorum Ecclesiasticorum Latinorum vol. 65, s. 182. Makrobiusz, Saturnalia 3, 14, 2.

314 Przypisy
s Ammianus Marcellinus 19, 8, 5 n.
9 Anthologia Graeca IX 418 (Beckby). Codex Theodosianus 16, 1, 2.
Symmachus, Relatio 3. Z Ambroiy, Epistulae 18. w. Pawe, List do Rzymian 13, 13 n.
(prze_ S. Kowalski). Auzoniusz, Epistulae 28.
Tame 29.
6 Paulin, CarJnina 10.
Auzoniusz, Epistulae 27. 8 Paulin, Carmina I1.
III. RZYMSKI ZACHD W V WIEKU I MODE LUDY
Codex Theodosianus 3, 14, 1. 2 Zosimos 5, 43 n.
Klaudian, Bellum Gildonicum 1, 193. Tame 1, 109 n.
Prudencjusz, Contra Symmachum 2, 655 n. 6 Hieronim, Epistulae 22, 30. Tame 123, 16. e
Orozjusz, Historiae adversus paganos 5, 2, 5 n. 9 Tame 7, 43, 4 n. Tamie 7, 41, 8.
Anonim, De vocatione omnium gentium 2, 33.
Z Wiktor z Wity, O przeladowaniu wandalskim w Afryce 3, 62. Sydoniusz Apollinaris,
Epistulae 4, 8.
Salwian, De gubernatione Dei 7, 11, 49. Sydoniusz Apollinaris, Epistulae 1, 2.
Tame 7, 14, 10.
Tame 8, 2, 2.
Sydoniusz Apollinaris, Carmina 23, 59 n. 9 Prosper Tiro, De ingratis 39 n. m Leon, Sermones
82. z Kasjodor, Yariae 5, 37. ~ Tame 9, 25.
Awitus, Epistulae 46.
IV. METAMORFOZA KULTURY W ZWIERCIADLE SZTUKI
Plotyn, Enneady 2, 8, 1. x Paulin, Carmina 27.
Psalmy 26 (25), 8 (przekad wedug Biblii Tysiclecia, 1980).
INDEKS OSB
Indeks nie obejmuje Spisu ilustracji, Chronologii wydarze i Bibliografii. Nazwiska badaczy
nowozytnych wyrniono kursyw. Zastosowano nastpujce skrty: bp - biskup, chrz. -
chrzecijaski, rz. - rzymski, w. - wiQtY.
Abraham, patriarcha biblijny 117, 119, 294, 301
Achemenidzi, dynastia staroperska 63 Adeodatus, syn w. Augustyna 178, 180 Aecjusz (Flavius
Aetius), wdz i polityk rz.
194, 198, 208, 233, 239, 253, 255, 256, 259, 280
Agnieszka, w., mczennica 300
Alaryk I, krl Wizygotw I96, 197, 201, 224, 227, 263
Alaryk lI, krl Wizygotw 241, 266, 272 Albinos, patrycjusz rz. 267
Aleksander, bp Aleksandrii 111, 113 Aleksander Sewer (Marcus Aurelius
Severus Alexander), cesarz rz. 63
Aleksander III Wielki, krl macedoski 35, 14b, 153, 224
Alfldi A. 29, 153 Altheim F. 18, 254
Amalafrida, siostra Teodoryka Wielkiego 266 Amalaswinta, crka Teodoryka
Wielkiego 263 Amalowie, rd ostrogocki 261
Amancjusz, bp Jowii 226
Ambroy, w., bp Mediolanu, aciski Ojciec Kociola 133, 138, 167, 172-174,
177, 179, 180, 201, 216, 226, 227, 314
Ammianus Marcellinus, Grek z Antiochii, historyk rz. 45,142,145,148,151,156-
158, 167, 176, 216, 314
Ammoniusz, pustelnik 135
Ammoniusz Sakkas, filozof aleksandryjski 52,
59 Anastazjusz I (Flavius Anastasius), cesarz
wschodniorz. 261, 266, 272 Anianus, bp Orleanu 258 Anicjusze, rd rz. 176,
265 Ankus Marcjusz, krl Rzymu 201 Antemiusz (Procopius Anthemius), cesarz
zachodniorz. 249, 251
Antoni Pustelnik, w. 134-136, 138, 179, 180 Antoninus Pius (Titus Aelius
Caesar Anto
ninus Pius), cesarz rz. 24
Antoniusz (Marcus Antonius), wdz i polityk rz. 200
Antypater z Tesaloniki, poeta grecki 161 Apoloniusz z Tyany, cudotwrca i
filozof neopitagorejski 43, 44
Apulejusz z Madaury, pisarz aciski 48, 313
Arbogast, wdz frankijski 174, 175, 191 Ardaszir I, krl Persji 63
Ariowist, wdz Swebw 67
Ariusz, twrca arianizmu 110-113, 124, 125, 230, 245
Arkadiusz (Flavius Arcadius), cesarz wschodniorz. 149, 175, 191, 194
Armstrong A. 52

332
Indeks osb
Arnobiusz, aciski retor i pisarz chrz. 92, 93, 313
Arystoteles, uczony i filozof grecki 44,149, 266 pseudo-Arystydes, mwca gecki
39, 313 Atalaryk, krl Ostrogotw 264
Atanaryk, ksi Wizygotw 166, 190, 227, 229
Atanazy, w., bp Aleksandrii 112, 113, 122, 124-126, 131, 134, 135, 137, 313
Ataulf, krl Wizygotw 196-198, 224 Atenajos z Naukratis, sofista i gramatyk
gecki 43
Attyla, krl Hunw 198, 208, 254-256, 258 Attyk synowie 256
Aubin X. 273
Audofleda, ona Teodoryka Wielkiego 266, 271
August, Oktawian August (Caius lulius Caesar Octavianus Augustus), cesarz rz.
23, 25, 26, 29, 37, 46, 47, 57, 62, 69, 116, 118, I55, 156, 16I, 200, 22J~, 253,
283, 305
Augustyn, benedyktyn 283
Augustyn, w., bp Hippony, aciski Ojciec Kociola 12, 65, 133, 139, 177-180,
198, 200, 202, 214-217, 219-223, 225, 226, 238, 248, 250, 260, 281
Augustyna kochanka 178, 179 Augustyna narzeczona 179
Aurelian (Lucius Domi6us Aurelianus), cesarz rz. 39, 49, 74, 75, 86, 87, 89
Aureliusz, chrzecijanin rz. 295
Aureliusz Wiktor (Sextus Aurelius Victor), historyk rz. 155, 156
Auzoniusz (Decimus Ausonius Magnus), poeta, retor i gamatyk rz. 150, 151,
164, 171, 180-185, 205, 314
Awitus, bp Wienny 245, 271, 314
Awitus (Eparchius Avitus), cesarz zachodniorz. 239, 243, 249-251
Bardesanes, chrz. gnostyk syryjski 81 Bauto, wdz frankijski 191
Bazyli Wielki, w., grecki Ojciec Kociola 126, 136, 137, 148, 167, 172, 177,
217 Benedykt, w. 268
Bissula, branka alamaska 151 Bieda, brat Attyli 254
Boecjusz (Anicius Manlius Severinus Boethius), rz. filozof i m stanu 152, 265-
268 Boissier G. 172
Brehier L. 44, 52-54
Brutus (Marcus Iunius Brutus), polityk rz. 200
Budda (Siddhartha Gautama Buddha Sakyamuni) 64, 65
Bury J. B. 17
Capelle W. 195 Carcopino J. 14
Cecylian, bp Kartagny 103, 104 Cejoniusze Albinowie, rd rz. 176 Celestyn, bp
Rzymu 281
Celsus, filozof platosko-epikurejski 58, 61, 81, 92
Cezar, Juliusz Cezar (Caius Iulius Caesar), wdz, polityk i pisarz rz. 26, 29, 47,
67, 200 Cezasiusz, bp Arles 245
Childeryk, krl Frankw 270
Chlodwig, krl Frankw 20, 239, 266, 267, 270-272, 274, 276, 277 Chlotylda, ona Chlodwiga 271
Chrystus zob. Jezus Chrystus Chryzostom zob.
Jan Chryzostom Courcelle P. 178, 195
Courtois Ch. 234, 237 Cumom F. 47
Cyceron (Marcus Tullius Cicero), mwca i pisarz rz. 93, 172, 178, 218
Cyncynat (Lucius Quinctius Cincinnatus), dyktator rz. 248
Cyprian, w., bp Kartaginy 78, 79, 103, 104, 132
Cyryl Aleksandryjski, bp Aleksandrii 145
Damazy, bp Rzymu 170-172, 177, 211, 214, f 217, 218
Danielou J. 54
Dariusz I Wielki, krl Persji 63 Dawid, krl Izraela 222 Dawson Ch. 17
Decjusz (Caius Messius Quintus Decius Traianus), cesarz rz. 37, 47, 61, 71, 80,
126 Decjusze, rd rz. 200
Demostenes, mwca gecki 148, 153 Dioklecjan (Caius Aurelius Valerius Dio-
cletianus), cesarz rz. (tetrarcha) 13, 30, 65, 82-91, 93-96, 100, 103,104, 107,
108,110, 118, 133, 134, 156, 158, 159, 189, 203, 204, 279, 293, 296, 297, 300
Dionizjusz Egziguus, mnich scytyjski 265

Indeks osb 333
Dodds E. R. 44
Donatus, bp Kartaginy, przywdca ruchu donatystw 103 -105, 123
Donatus (Aelius Donatus), gramatyk rz. 154, 218
Dopsch A. 17, 272, 273
Drakoncjusz (Blossi~s Aemilius Dracontius), aciski poeta chrz. 237, 238
Duchesne L. 54
Edeko, Ediko, wdz Skirw, ojciec Odoakra 256
Ekdycjusz, szwagier Sydoniusza Apollinarisa 249
Elagabal zob. Heliogabal Engels F. 15
Ennodiusz, bp Pawii, aciski Ojciec Kocioa 228, 259, 260, 263, 264
Eparchiusz Awilus zob. (witus Epifaniusz, bp Salaminy 167 Epifaniusz, mnich
136 Ermanryk, krl Ostrogotw 166 Eucheriusz, syn Stylichona 305
Eudocja, crka Walentyniana III 233, 234, 237 Eudoksja, ona Arkadiusza 191
Eudoksja, ona Walentyniana III 233 Eudoksjusz, lekarz galijski, przywdca
bagaudw 208, 255
Eugeniusz (Flavius Eugenius), cesarz rz. (uzurpator na Zachodzie) 174, 175, 191
Eugipiusz, hagiogaf 258
Euodiusz, przyjaciel Sydoniusza Apollinarisa 244
Euryk, krl Wizygotw 239, 240, 242-244 Eutaryk, zi Teodoryka Wielkiego
264 Eutropiusz, sekretarz Walensa 156 Euzebiusz, bp Cezarei palestyskiej,
gecki
historyk Kocioa 100-102, 110, 111, 115, 116, 118, 119, 155, 221, 313
Euzebiusz, bp Nikomedii 122 Euzebiusz, konsul rz. 301
Ewagiusz z Antiochii, autor przekadu Vita Antonii 216
Fabrycjusze, rd rz. 248
Fausta, ona Konstantyna Wielkiego 140 Felicjan, gamatyk rz. 237
Feliks, w., mczennik 185, 186 Festugiere A. J. 44, 49, 313 Festus, urzdnik
Walensa 156
Filip Arab (Marcus Iulius Philippus), cesarz rz. 290
Filostratos (Flavius Philostratus), sofista gecki 43, 44
Firmikus Maternus (lulius Firmicus Maternus), aciski pisarz chrz. 122, 123
Firmus, wdz berberyjski 165
Flawiusze, dynastia rz. 44
F7awiusz Sewer (Flavius Valerius Severus), cesarz rz. (tetrarcha) 100
Florus (Lucius Annaeus Florus), historyk rz. 201
Frawila, oficer gocki 193
Fritigern, ksi Wizygotw 166, 227, ?.29 Fritigil, krlowa Markomanw 227
Frontinus, polityk i pisarz rz. 160 Frumencjusz z Tyru, bp Etiopii 122
Fulgencjusz, bp Ruspe 237, 238
Fustel de Coulanges N. D. 17
Gage J. 203
Gainas, wdz wizygocki 193 Gajusz, prawnik rz. 160, 242
Galeusz (Caius Galeus Valerius Maximianus), cesarz rz. (tetrarcha) 83, 88 -
90, 94, 95, 100, 103, 118
Galien (Publius Licinius Egnatius Gallienus), cesarz rz.46, 53, 71, 73, 74, 80, 85,
91, 92, 290 Gafla Placydia, siostra Honoriusza 194, 196, 197, 199, 308
Gallus, przyrodni brat Juliana Apostaty 142 Gamillscheg E. 257
Geffeken J. 172
Gelazjusz I, bp Rzymu 259
Genzeryk, krl Wandalw 198, 232-236, 238, 258
Gerke F. 301
Germanus, bp Auxerre 281
Germanus, kuzyn Justyniana Wielkiego 265 Geruchia, adresat listu w.
Hieronima 219 Geta (Publius Septimius Geta), cesarz rz. 24 Gezalek, syn
Alaryka II, krl Wizygotw 272 Gibbon E. 11, 14, 15, 151
Gildas, w. 282
Gildon, rebeliant afrykaski 199, 200 Gordian III (Marcus Antonius Gordianus),
cesarz rz. 52
Gracjan (Flavius Gratianus), cesarz rz. 148, 150, 164 -167, 171-173, 176, 191,
265, 305 Grzegorz, bp Rzymu 283
Grzegorz z Nazjanzu, w., gecki Ojciec Kocioa 136, 137, i48, 167, 172, 177,
217, 306
22 - Upadet Rzymu

334
Indeks osb
Grzegorz z Nyssy, w., hecki Ojciec Kociola 136, 137, 148, 167, 172, 177, 217
Grzegorz z Tours, chrz. historyk aciski 271, 277
Gundobad, krl Burgundw 240-243 Gunter, krl Burgundw 198
Hadrian (Publius Aelius Hadrianus), cesarz rz. 116, 118, 158, 298
Hannibal, wdz kartagiski 47 Harder R. 52
Harmatta J. 254 Harnack A. von 50, 54 Heichelheim F. 38
Helena, w., matka Konstantyna Wielkiego 100, 116, 133
Heliodor, romansopisarz grecki 43 Heliogabal, Elagabal (Marcus Aurelius
Antoninus), cesarz rz. 42, 47
Herakliusz, rz. poeta na dworze Gundobada 243
Herod Attyk (Tiberius Claudius Atticus Herodes), polityk i mwca grecki,
konsul rz. 31 Herodian, historyk grecki 28, 42
Hieronim, w., aciski Ojciec Kocioa 128, 137, 138, 177, 212, 216-219, 260,
264, 314 Hilarion, eremita 136
Hilary, bp Arles 259 Hilary, bp Pictavium 126 Hilderyk, krl Wandalw 237
Hipolit Rzymski, chrz. pisarz grecki 78, 81 Homer, poeta grecki 60, 141, 178
Honorat, mnich 138
Honoriusz (Flavius Honorius), cesarz zachodniorz. 175, 191, 193, 194, 196, 197,
199, 200, 202, 224, 227, 304, 307
Horacjusz Kokles (Publius Horatius Cocles), legendarny bohater rz. 200
Horacy (Quintus Horatius Flaccus), poeta rz. 46, 47, 153, 243, 313
Hozjusz, Osjusz, bp Kordowy 104, 111, 125 Huneryk, krl Wandalw 234, 236,
237 Hypacjusz, konsul rz. 301
Innocenty, bp Rzymu 214, 215 Instinrky H. U. 12
Ireneusz, w., bp Lyonu, grecki Ojciec Kocioa 56, 78
Jaeger W. 137 Jakub, wdz rz. 195
Jamblich z Chalkis, filozof neoplatoski 54, 142, 143
Jan, bp Jerozolimy 216 Jan I, bp Rzymu 267
Jan Chryzostom (Zotousty), w., bp Konstantynopola, grecki Ojciec Kocioa
148, 177, 193
Jan Chrzciciel, w. 308 Jan Ewangelista, w. 77
Jezus Chrystus 54, 55, 57, 59, 61, 64, 65, 79, 93,
101,110,111,113,114,116,117,119,131, 133, 134, 180, 182, 183, 185, 201, 202,
220, 222, 224, 229, 230, 248, 259, 263, 271, 293-295, 297, 299, 301, 304, 306-
308, 311
Joannes, gramatyk 251 Jonasz, aposto Tracji 176 Jones A. fL. M. 17, 189, 203
Jordanes, historyk gocki 255, 260, 264, 265 Jowian (Flavius lovianus), cesarz rz.
147, 149 Jowiusz, prefekt Italii 191
Julia Domna, ona Septymiusza Sewera 24 43, 44
Julian Apostata (Flavius Claudius Iulianus), cesarz rz. 121, 125, 142-149, 156,
159, 160, 178, 270, 302, 303
Juliusz Cezar zob. Ceter
Juliusz Nepos (Iulius Nepos), cesarz zachodniorz. 239
Juniusz Bassus, prefekt Rzymu 301
Justyn I (Instinus), cesarz wschodniorz. 264, 267
Justyn Mczennik, apologeta grecki 58 Justyna, matka Walentyniana II 164, 173
Justynian I Wielki (Flavius Petrus Sabbatius
Iustinianus), cesarz wschodniorz. 25, 160, 265, 267, 268, 272
Kahrstedt U. 14
Karakalla (Marcus Aurelius Antoninus Caracalla), cesarz rz. 24, 27, 28, 47, 69,
89, 288, 290
Karder, kapan perski 64 Karolingowie, dynastia frankoska 219 Karol Wielki,
krl Frankw, cesarz 263 Kaschnitz-Weinberg G. von 298
Kasjam, mnich 138
Kasjodor (Flavius Magnus Aurelius Cassiodorus), kanclerz Teodoryka
Wielkiego, rz. historyk i pisarz chrz. 255, 260, 263-265, 268, 314

Indeks osb
Kasjusz Dio (Cassius Dio Cocceianus), gecki historyk Rzymu 25, 28, 42, 47,
313
Kasjusz Longinus zob. Longinus
Katon Starszy (Marcus Porcius Cato Maior), polityk i pisarz rz. 11, 200
Klaudiam (Claudius Claudianus), poeta rz. 45, 195, 199-201, 215, 249, 253, 305,
314 Klaudiam Mamertus, chrz. pisarz aciski 245 Klaudiusz II Gocki (Marcus
Aurelius Valerius
Claudius Gothicus), cesarz rz. 74 Klauser Th. 294
Klemens Aleksandryjski (Titus Flavius Clemens), chrz. 1>lozof i pisarz gecki
58-61, 137, 313
Kolumbam Modszy, w., misjonarz iryjski 283
Kolumbam Starszy, w., misjonarz iryjski 283
Kommodus (Lucius Aelius Aurelius Commodus Antoninus), cesarz rz. 24, 76
Konstancjusz I Chlorus (Caius Flavius
Valerius Constantius Chlorus), cesarz rz. (tetrarcha) 83, 88, 89, 94, 100, 143
Konstancjusz II (Flavius Iulius Constantius),
cesarz rz. 121-128, 130, 140-144, 148, 149, 151
Konstancjusz III (Flavius Constantius), cesarz zachodniorz. 194, 197
Konstans (Flavius Iulius Constans), cesarz rz. 121-124, 141
Konstantyn Wielki (Caius Flavius Valerius Constan6nus), cesarz rz. 12, 16, 69,
70, 94, 95, 99-123, 126, 129-131, 133, 140-144, 158, 159, 162, 164, 165, 175,
176, 190, 203, 204, 206, 210-212, 221, 225, 280, 294, 296-300, 309
Konstantyn II (Flavius Claudius Constantinus), cesarz rz. 121, 123, 141
Konstantyn III (Flavius Claudius Constantinus), cesarz rz. (uzurpator na
Zachodzie) 178, 280
Konstantyna, crka Konstantyna Wielkiego 300
Korotikus, ksi Brytw 282
Krispus, syn Konstantyna Wielkiego 115, 140 Kserkses I, krl Persji 63
Kuriusze, rd rz. 248
Lakoniusz, rz. doradca Gundobada 243 Laktancjusz (Lucius Caecilius Firmianus
335
Lactantius), chrz. pisarz aciski 86, 93-95, 100, 101, 103, 114, 115, 313
Lampadiusz, prefekt pretoriom 176 Z.eo F. 184
Leon, kanclerz Euryka 243, 251
Leon I, bp Rzymu 233, 255, 258-260, 314 Libaniusz, retpr i filozof gecki 141,
142, 144, 147-149, 207
Liberiusz, bp Rzytnu 125
Licyniusz (Valerius Licinanus Licinus), cesarz rz. 100, 103, 106, 110, 117
Lietzmann H. 54
Liwiusz (Titus Livius), historyk rz. 154, 155 Longinus (Cassius Longinus), gecki
retor i Filozof neoplatoski 74
Longos, romansopisarz gecki 43 Lot F. 18, 189,237
Z,oyen A. 249
Lucyfer, bp Calaris 126
Lukam (Marcus Annaeus Lucanus), poeta rz. 63, 249 Lukrecja (Lucretia), legendarna bohaterka rz.
183 Lupus, bp Troyes 258 Magnus Maksymus (Magnus Maximus Clemens), cesarz rz. (uzurpator
na Za-chodzie) 165, 173, 280 Majorian (Iulius Maiorianus), cesarz zachodniorz. 249, 251 Majoryn,
bp Kartaginy 103 Makary, eremita chrz. 135 Makrobiusz (Ambrosius Theodosius Macrobius),
Pdolog i t>)ozof aciski 154, 155, 215, 313 Maksencjusz (Marcus Aurelius Valerius Maxentius),
cesarz rz. (tetrarcha) 94, 95, 100-102, 297 Maksytnian (Marcus Aurelius Valerius Mazimianus),
cesarz rz. (tetrarcha) 82, 83, 88-90, 94, 100 Maksymin Daja (Caius Valerius Galerius Maximinus
Daia), cesarz rz. (tetrarcha)
94, 100, 103, 106
Maksymin Trak (Caius Iulius Verus Maximinus), cesarz rz. 79
Mani, iraski reformator religijny, twrca manicheizmu 64, 65
Marcella, arystokratka rz., chrzecijanka 176 Marcellin, w., mczennik 103
33
Marcin, w., bp Iours, apostoGalii 138, 176, 2~ 1
Marcjalis (Nlarrus Valerius Martialis), epigramatyk aciski 237
Marek AntorW sz zob. Antoniusz
Marek Aureliusz (Marcus Aelius Aurelius Verus fi.ntorinus), cesarz rz. 24; 37,
38, 4?., 57, S8, 69___ 71, 144, 212, 298
Maria, matka .tezusa 131, 306
Maria (Flavia Maria), pierwsza ona Honoriusza I94, 215, 304
Mariusz Maksymus, historyk rz. 42, 158 Mariusz V~ikts;ryn (Caius Marius
Victorinus), aciski gramatyk, retor i filozof neoplatoski, pnie^ chrzecijaski
154, 179, 216 Marks K. 15
Marrou H.-1. i7, 216, 222
Matasw~inta, vmuczka 1eaioryka Wielkiego 265
Martingv i. 14 Maz2arino 5. 17
Mecenas (Caius Cilnius Maecenas), doradca Augusta, protektor poetw 47
il9eer F. van der 310
Melania Modsza, arystokratka rz., ascetka chrz. 205, 206, 212
Melania Starsza, arystokratka r-r., ascetka chrz. 137, 176, I7 i
Menas, w., mczennik 133 Merobaudes, poeta rz. 253 Merobaudes, wdz
frankijski 191 Merowingowie, dynastia frartkijska 17, 242,
270, 272, 274--277, 284 Mitiades, bp Rzymu ILYI
Minerwina, konkubina konstantyna Wielkiego 140
Modestyn, prawnik rz. 160
Mojesz, prorok biblijny 59, 222, 294 Momigliano A. 172, 264
Monika, w., matka w. Augustyna 178--180
Namacjanus zob. Rutyliasz Namacjanus Neon, bp Rawenny 307
Neron (Nero Claudius Caesar Drusus Germanicus), cesarz rz. 63, 126
Nerwa (Marcus Cocceius Nerva), cesarz rz. 37, 42
Nicetas, bp Remezjany 226 Nikagoras, Ateczyk 115
Nikomachus (Virius Nicomachus Flavianus), senator rz., historyk 152, 154, 156,
175, 265
Indeks osb
Nikomachus (Clementianus Nicomachus F lavianus), syn poprzedniego, prefekt
Rzymu l75
Nikomachowie, rd rz. 305 NiLsson ttT. P. 44, 45
Nock A. D. 49, 313
Noniusz Marcellus, gramatyk rz. 154
Odenat (Septimius Odenathus), wadca Palmyry 74
Odoaker, krl Italii 233, 239, 256, 257, 261, 307 Oktawian August zob. August
Olimpias, matka Aleksandra Wielkiego I53 Optacjan (Publius Oplatianus
Porphyrius), poeta rz. I 15
Optatus z Milewe, chrz, pisarz aciski 105, 313
Orestes, wdz rz. 256
OfUZjUSZ (Paulus Orosius), chrz. historyk aciski 216, 223-225, 246, 257, 314
Orybazjusz, lekarz grecki 160
Orygenes, grecki teolog chrz. i filozof 52, 59-61, 79, 81, I36, 216, 281, 293
Osjusz zob. Hozjusz
Pachomiusz, cenobita chrz. 135 Palladiusz, bp misyjny Irlandii 281 Palladiusz,
rz. waciciel ziemski 160 Pammachiusz, senator rz., przyjaciel w. Hieronima
212
Papianilla, crka Eparchiusza Awitusa 249 Papinian (Aemilius Papinianus),
prawnik rz. 25, 43, 160
Pappos, matematyk aleksandryjski 159 Patrycjusz, ojciec w. Augustyna 178
Patryk, w., misjonarz Irlandii 281, 282 Paula, arystokratka rz., mniszka 177, 218
Paulina, ona Pretekstata 152
Paulin z Noli, w., chrz. poeta aciski 138, 180-186, 212, 215, 226, 287, 306,
314 Paulus (Iulius Paulus), prawnik rz. 25, 43, 160 Pawe, bp Antiochii 74
Pawe, w., aposto 56, 117, 179, I80, 255, 260, 301, 314
Pelagiusz, mnich, chrz. pisarz aciski 216, 220, 225, 245, 281
Perykles, polityk ateski 47
Petroniusz Probus (Sextus Petronius Probus), senator rz. 176
Piganiol A. 17
Piht (Pontius Pilatus), prokurator Judei 301

Indeks osb
Piotr, bp Aleksandrii 137, 170
Piotr, w., aposto 117, 170, 171, 214, 215, 255, 258-?60, 301
Piotr, w., mczennik 103 Pirenne H. 17, ~75
Pitagoras, filozof i matematyk brecki 52, 135, 142
Placydia, crka Vvalentyniana 111 233 Ilaucjan, prawnik rz. 2.5
Platon, filozof grecki 44, 52, 59, 137, 149, 26fi Piniusz Modszy (Caius Plinius
Cae~ilius Secundus Minor), polityk i pisarz rz. 249
Pliniusz Starszy (Caius Ylinius Secundus Maior), erudyta i pisarz rz. 161
Plotym, grecki filozof neoplatoski 45, 52- 54, 92, i42, 179, 180, 216, 2.91, 297,
314 Polibiusz, historyk grecki 265
Pontycjan, oficer rz. 179
Porliriusz, grecki filozof neoplatoski 52, 54, 92, 145, 266
Postumus (Marcus Cassianus Poslumus), uzurpator w Galii 73, 74, 89
Pretekstatus (Vettius Agorius Praetextatus), senator rz, 152, 154, 173, 211
Pskus, historyk bizantyski 254 Prokopiusz z Cezarei, historyk i retor grecki
238
Prosper Tiro, chrz. pisarz aciski 260, 314 Prudencjusz (Aurelius Prudentius
Clemens), chrz. poeta aciski 199, 201, 202, 221, 250, 260, 310, 311, 314
Pryscjan, gramatyk aciski 265 Pryscylian, bp Awili, herezjarcha 138
Ptolemeusz Klaudiusz, uczony aleksandryjski 66
Ptolemeusze, grecko-macedoska dynastia w Egipcie 38
Puech H. Ch. ti5
Radagais, wdz Ostrogotw 197 Rafael, malarz woski 255 Ragnahilda, ona
Euryka 244 Remigiusz, bp Reims 271
Romulus Augustulus, ostatni cesarz zachodniorz. 256
Rostovtzlf M. 32, 75
Rufin z Akwilei (Tyrannius Rufinus), chrz. pisarz aciski 137, 138, 164, 177,
218 Rutyliusz Namacjanus (Claudius Rutilius
Namatianus), po~ta rz. 29, 202, 313
Rycymer, wdz swebski 256 Rycymera ojciec;, krl Swebw 25fi
337
Salin E. 195, 278
Salustiusz (Caius Sallustius Crisr~usl, polityk i histor~ k rz. 14, 153, 220, ?.48
Salustiusz (Salustios), neopl<~tonik grecki, przyjaciel 9uliana Apostaty 144
Salwian z Massalii, pisarz chrz. 230, 238, Z46-249, 251, 14
Sasanidzi, dynastia nowoperska 63 Scypionowie, r<i rz. ZfiO
Seeck O. 16, 189
Seneka (Lucius Annaeus Seneca), ~Ic~zof i pisarz rz. ?.4
Seplyuni!u:. Sewer (Lucius Septymius Sevc~rus Perli:cax). cesarz rz. 20, 24-26,
43, 62, i6, ?8, 9~i, ?88, 290, 295
Serem, s>n4 Stylichona 19i, 305 Se:wiusz, Biolog rz. 1S4
Sewerowi~, dynastia rz. 1 i, 24, 3?, 4?, 52, S7, ?9, 83, 89, 160, 288 -290
Seweryn, w. 226, 258
Sigismund, krrl Burgundw 245, 266, 272 Sokrates Scholastyk, grecki historyk
Kocioa 228, 229
Sopaier, neoplatonik grecki 115 Spengfer O. 18, 19
Stacjusz, poeta rz. 249 Stein E. 17
Stroub J. 159, 224 Stroheker k. F. 244
Stylichon (Flauius Stilicho), wdz i polityk rz. 191, 193, 194, 196, 197, 199, 200, 215, 304, 305
Sulpicjusz Sewerus, chrz. pisarz aciski 138, 176 Swetoniusz (Caius Sueonius Tranquillus),
historyk rz. 42, 158 Syagriusz, rz. namiestnik ~oissons 256, 270 Sydoniusz Apollinaris (Cains
Sollius Mo3estus Sidonius Apo!linaris), bp Clermont., poeta rz. 243, 244, ?A6, 249 _.
252, 257, 27t,, 314
Sylwanus, uzurpator ~.v Crrlii 190 Sylwester, bp Rzymu 1 l7, 119, 120
Symmachowie, rd rz. 305
Symmachus (~uintus Aurelius Symmachus), senatorrz.32, 152-155, 172, 173,
179, 201, 205, 249, 259, 265, 30~, 314
338
Indeks osb
Symmachus (Quintus Aurelius Symmachus), prawnuk poprzedniego 265, 267
Symplicjan, prezbiter 179
Synezjusz z Cyreny, bp Cyrena)7si, chrz. pisarz grecki 192, 193
Syrycjusz, bp Rzymu 214 Szapur I, krl Persji 63-65 Szenute, mnich z Tebaidy
136
Tacyt (Publius Cornelius Tacitus), historyk rz. 14, 66-69, 71, 156-158, 243, 313
Tanakwil, onaTarkwiniusza Starego 181, 183 Tarkwiniusz Stary, krl Rzymu
181 Temistiusz, filozof i retor grecki, prefekt
Konstantynopola 141, 142, 148, 149, 167 Teodahad, siostrzeniec Teodoryka
Wielkiego 263
Teodoryk I, krl Wizygotw 239, 243, 255 Teodoryk Il, krl Wizygotw 239,
243, 250, 262
Teodoryk Wielki, krl Ostrogotw 152, 228, 240, 243, 260-267, 271, 272, 307,
309 Teodozjusz (Flavius Theodosius), wdz rz.,
ojciec Teodozjusza Wielkiego 165 Teodozjusz Wielki (Flavius Theodosius),
cesarz rz.126,149,156, 164-167, 170-176 189-194, 196, 201, 207, 221, 228, 236,
256, 265, 302, 303, 306
Teodozjusz II (Flavius Theodosius), cesarz wschodniorz. 160, 194, 203
Teofil, bp Aleksandrii 174 Teofil, bp gocki 227
Terazja, ona Paulina z Noli 181, 183, 185 Terencjusz (Publius Terentius Afer),
komediopisarz rz. 250
Termancja, druga ona Honoriusza 194 Tertulian (Quintus Septimius Florens
Tertulianus), chrz. pisarz aciski 56, 78, 79, 260, 281, 313
Tetrykus (Caius Fius Esuvius Tetricus), uzurpator w Galii 74, 75
Teudebert, krl Frankw 272
Teudemir, Tiudimir, ojciec Teodoryka Wielkiego 261
Theiler W. 52
Theon, matematyk aleksandryjski 159, 160 Thompson E. A. 161, 226, 254
Tibatto, przywdca bagaudw 208 Toynbee A. J. 18-20, 76
Trajan (Marcus Ulpius Traianus), cesarz rz. 14, 37, 56, 298
Trazamund, krl Wandalw 236, 237, 266 Tukidydes, historyk grecki 42
Ulfilas zob. Wulfila
Ulpian (Domitius Ulpianus), prawnik rz., prefekt pretorianw 25, 43, 45, 160
Ursus, bp Rawenny 307 Ursyn, bp Rzymu 171
Waballat (Lucius Aurelius Septimius Vaballathus Athenodorus), uzurpator na
Wschodzie 74
Walbank R W. 16
Walens (Flavius Valens), cesarz rz. 124, 126, 147-149, 156, 161, 166, 167, 207
Walentynian I (Flavius Valentinianus), cesarz
rz. 147-150, 161, 165, 176, 191, 206, 207, 209, 212
WalentynianIl (Flavius Valentinianus), cesarz rz. 164, 172-174, 176, 191
Walentynian III (Flavius Placidus Valentinianus), cesarz zachodniorz. 194, 199,
233, 234, 253, 255, 256, 259
Walerian (Publius Licinius Valerianus), cesarz rz. 64, 73, 74, 80, 117
Wartburg E. von 257
Wawrzyniec, w., mczennik 117, 308 Wegecjusz (Publius Vegetius Renatus),
autor podrcznika wojskowoci 163
Werekundus, przyjaciel w. Augustyna 180 Wergiliusz (Publius Vergilius Maro),
poeta rz. 141, 154, 155, 178, 201, 218, 250
Werner J. 254
Wespazjan (Titus Flavius Vespasianus), cesarz rz. 161
Widengren G. 65
Wigiliusz z Trientu, aposto Alp Julijskich 176 Wiktor zob. Aureliusz Wiktor
Wiktor, bp Wity 236, 237, 314 Wiktrycjusz z Rouen, aposto Flandrii 176
Witruwiusz (Marcus Vitruvius Pollio),
inynier i architekt rz. 161
WulPda, Ulfdas, bp gocki 122, 227, 230
Zenobia, wadczyni Palmyry 74, 75, 289 Zenon, cesarz wschodniorz. 233, 257,
261 Zoroaster, Zaratustra, iraski reformator
religijny, twrca zoroastryzmu 63-65 Zosimos, grecki historyk Rzymu
140,196,197, 208, 314
INDEKS NAZW GEOGRAFICZNYCH I ETNICZNYCH

Indeks nie obejmuje Spisu ilustracji, Chronologii wydarze i Bibliografii. Zastosowano
nastpujce skrty: ant. - nazwa antyczna, g. - gry, m. - miasto, miejscowo, rz. - rzeka.
Aachen zob. Akwizgran Aare, rz. 240
Abisynia zob. Etiopia Abruzzy, g. 87
Abyla zob. Awila
Adanopol, ant. Hadanopolis, Adrianopolis, m. 156, 158, 165, 166, 171, 200
Aelia Capitolina zob. Jerozolima Afca Proconsulas 233
Afryka, kontynent 32, 35, 62, 153, 238 Afryka, prowincja rzymska 26, 28, 29,
33, 34, 56, 65, 73, 75, 78, 80, 81, 83, 85, 95, 100, 103-105, 108, 110, 123, 165,
179, 195, 197-199, 205, 206, 211, 220, 223, 228, 232-234, 236, 243, 248, 257,
260, 269, 280, 289, 290, 314
Afryka Pnocna zob. Afryka, prowincja rzymska
Aksum, m. 122
Aksum, pastwo zob. Etiopia Aksamici zob. Etiopowie Akwileja, m. 35, 117,
172, 255, 299 Akwitania 198, 202, 280, 282
Akwizgran, Aachen, ant. Aquae Grani, m. 307 Atamanowie 67, 71, 143, 165,
190, 226, 239, 240, 247, 255, 256, 266, 269-272
Alanowie 121, 165, 166, 197, 198, ?A7, 280 Aleksanda, m. 35, 41, 52, 56, 58,
59, 80, 112,
125, 133, 146, 167, 170, 174, 209, 259 Algiea 28, 63, 198, 234
Almendralejo, m. 303 Alpy, g. 101, 197, 239, 273 Alpy Julijskie, g. 174, 176, 219
Alzacja 269
Amida, m. 156, 157 Anatolia zob. Azja Mniejsza Andomatunum zob. Langes
Anglia 24, 165, 279, 280, 283 Anglosasi 282-284 Anglowie 280, 281, 283
Annaba, ant. Hippo Regius, Hippona, m. 139, 198, 220, 233
Anfiochenczycy 146
Antiochia, m. 41, 45, 60, 74, 80, I 12, 141, 144, 146, 148, 156, 167, 170, 209,
259 Apeniny, g. 101
Aquae Grani zob. Akwizgran Arabia 60, 62, 65, 74, 80, 149, 210 Arabowie 17,
20, 62, 183, 275 Ara Ubiorum zob. Kolonia Arelate zob. Arles
340 Indeks nazw geogralicznych i etnicznych
Axesrrr., ant. Arretium, m. 35 ,Ar~;ent.eorate zczb Strasburg A.rles, ant. A.re?ate, m. 105, 113,
125, 199, 239, ^_,4_i; 2-0l9, 259, 7.$t :~rrn3.gh, m. 2RZ .Armenia 80, 81, i49, 156, ~10
;l.rmoryka ?80 .hrretiL~m zob. Arezzo Asdingowie, odam Wandalw 197, 198 Asyr,jczycy 223
^~teny, m. 31; 46, 60, 136, 141, 143, 218 Augsburg, ant. Augusta Vindelicum, m. 26, 226 Augst,
ant. Augusta Rauc~ica., m. 26, 303 Ac~gusta ~F,merii.a zob. Mer7da !iug~asta Raurica zob. Augst
A ugusta Suessionum zob. Soissons ,Augusta Treverorurn aob. Trewir Augusta Vindelicum zob.
Augsburg Augustobona. zob. 1royes Augustodunum zob.
Autun
Austria 226
Autum, ant. Augustodunum, m. 114 Auxerre, ant. Autussiodurum, m. 281
Avenches, ant. Aventicum, m. 26 Avita.cum, m. 249
Awarowie 253
Awila, ant. Abyla, m. 13$ Awinion, ant.. Avenio, m. 267
Azja, kontynent 45, 77, 106, I11, 165, 278 Azja, prowincja rzymska 29, $0
Azja Mniejsza 28, 35, 45, 55, 56, 71, 73, 74, 80, 95, 122, 136, 192, 195, 227, 292
Azja rodkowa 1 fis
Berberowie 19R Berytus zob. Bejrut
Besanyon, ant. Vesontio, m. 240, 269 Betlejem, m. 117, 138, 177, 217, 219
Betyka 198
Bitynia 42, 80, 111, 112
Bizancjum, m. zob. Konstantymopol Bizancjum, pastwo zob. Rzym
Cesarstwo Wschodnie
Bizantyczycy, Rhomaioi 193, 238, 261 Blemmyowie 62
Bliski Wschd 19, 49, 121 Bonn, ant. Bonna, m. 225
Bordeaux, ant. Burdigala, m. 41, 138, 150, 180, I$3, 184, 198, 239, 277
Bosfor, cieonina 63, 117, 118 Boulogne-sur-Mer, ant. Ciesoriacum, m. 273
Brabancja 270
Brescia, ant. Brixia, m. 301, 304 Bretania 281, 282
Bruksela, m. 273
Brukterowie, odam Frankw 67 Bruttium 264, 268
BryUania 26, 28, 29, 62, 73, 74, 81, 83, 95, 100, 10$, 165, 196, 199, 204, 279-
283 Brytyjskie Wyspy 176, 269, 279, 281, 284 Bugaria 166, 261
Burdigdla zob. Bordeaux Burgundia 283
Burgundowie 66, 196-199, 224, 225, 228, 229, 232, 238-243, 245, 250, 255, 256,
25$, 262, 266, 267, 269, 270, 272, 276
Burgundzkie Wrota 240, 269 Byzacena 233
Baalbek, Hefiopolis, m. 289 Babilon, m. 77
Babilonia 50, 51, 64 Balaton, jezioro 256 Baleary, wyspy 233
Bakany R1, 108, 165, 166, 191, 2(i4, 261 Bakartski Pwysep 196, 227, 233
Batyckie Morze 35, 69
Barletta, m. 303 Batawowie 70 Bawaria b9 Bawarowie 2~3, 272 Bazylea, m. 165,
269, 273
Bejrut, ant. Berytus, m. 35, 41, I41, 148 Belgia 248, X70
Belgika 198
Caere zob. Cerveteri
Caerleon, ant. Vsnta Silurunx, m. 279 Caesaraugusta, Caesarea Augusta zob.
Saragossa
Caesarodunum zob. Tours Callinicum, m. 173 Camulodunum zob. Colchester
(:annes, m. 138
Camuntum, m. 32, 67 Cassiciacum, m. 180
Castra Balava zob. Passawa Castra Regina zob. Ratyzbona
Celtowie 68, 143, 235, 269, 273, 279, 281--283 Cenabum zob. Orlean
Cerveteri, ant. Caere, m. 300
Cezarea w Kapadocji, m. 80, 136, 167

Indeks nazw geograficznych i etnicznych
Cezarea w Palestynie, m. 59, 60, 80, 100, 111 Chalcedon, m. 259
Chaldejczycy 50, 51, 14Z Chalkis, m. 136, 217 Chester, ant. Deva, m. 279 Chiny 18, 65, 71, 74,
Z10 Chrysopolis zob. Skutani Cirta zob. Konstantyna Cisa, rz.
70, 197, 253, 254
Civitas Vangionum zob. Wormacja Classis, port Rawenny 19b, 309 ~Clermont,
m. 249, 250, 277
Clyde, zatoka 279
Colchester, ant. Camulodunum, m. 26 Colonia C7audia Ara Agrippinensium
zob. Kolonia
Colonia Ulpia Trafiana zob. Xanten Cuicul zob. D?emila
Cumberland 281 Cymbrowie 158 Cypr, wyspa 136, 167 Cyrenajka 28, 192
Czarne Morze 66, 6?, 70. 74, 219 Czechy 254
Czerwone Morze 122, 135
Racja G2, 71, 122, 227 Dalmacja 82, 90, X61 Damaszek, m. 85 Dardanele, ant. Hellesponl,
cienina 63 Dessau, m. 83, 87, 313 Deva zob. Chester Didyma, m. 46, 91 Diedenhofen, m. 273
Divodurum zob.
Metz Dniestr, rz. 166
Don, rz. 12Z, 165, 166 Doubs, rz. 243
Dunaj, rz. 32, 37, 62, 66, 67, 69-71, 73, 74, 85, 107, 117, 121, 122, 147, 164 -
166, 194, 197, 219, 227, 228, 253-256, 258, 278, Z80 Rura-Europos 63, 293
Durance, rz. 240 Durocortorum zob. Reims D?emila, Cuicul, m. 26
Eburacum zob. York Edessa, m. 56, 80, 136 Efez, m. 35, 303, 308 Egipcjanie
49, 160
Egipt Z7, 28, 33-35, 38, 45, 49-52, 56, 62,
341
64-66, 71, 73, 74, 80, 85, 86, 95, 113, 122, 131, 133-136, 141, 192, 207, 259
El Dem, ant. Thysdrus, m. 32, 289 Eleusis, m. 46
Elwira, ant. llliberis, m. 1 Z9, 131 Emerita Augusta zob. Menda Emesa, m. 24
Epidauros, m. 46 Epir 196
Etiopia, pastwo Aksum, Abisymia 44, 122 Etiopowie, Aksumici 122
Elruria 35, 197
Eufrat, rz. 24, 62, 63, 85, 107, I 17 146,147, l7l Eurazja 254
Europa 13, 18, 36, 66, 67, 70, 194, 255, 268--270, 275, 279, 282-284
Faesulae zob. Fiesole Fenicja 80
Fiesole, ant. Faesulae, m. 197 Flandria 174, 176
Forlh, zatoka 279 Francja 270, 273
Frankowie 13, 17, 67, 71, IZ1, 143, 165, 190, 239-241, 243, 247, 250, 255-257,
263, 266, 267, 269-279, 283, 284; zob. te Brukterowie, Rypuariowie, Saliowie,
Ienkterow~e Freiburg, m. 273
Frigidus, rz. 175 Frygia 47, 133 Frygowie 70, 73
Galaci 73 Galacja 28
Galia I?, 24, 26, 28, 29, 33, 35, 36, 38, 56, 71, 73-75, 81, 83, 95, 100, 104, 105,
114, 138, 143, 150, 160, 175, 191, 195, 197-199, ZOZ, 203, 208, 227, 232, 239, 243--248, 250,
251, 253, 255-257, 260, 266, 267, Z69-273, 276-283, 291 Galicja, kraina na Pw. Iberyjskim 164,
198 Galilea 77 Gapo-Rzynuanie 212, 274, 278 Gallowie 69, Z24 Garonna, rz. 184 Gaza, m. 136
Gela, m. 90 Genabum, zob. Orlean Genewa, m.
199 Genewskie Jezioro 198
342 Indeks nazw geograficznych i etnicznych
Gepidzi 254, 266
Germania 36, 56, 57, 68, 69, 225, 280, 291 Germanie 12, 13, 15-18, 20, 29, 37,
63, 66-71, 73, 76, 85, 108, 122, 143, 158, 166, 190-192,194-197,199, 203, 206,
208, 212, 215, 223-234, 237, 239-241, 244-246, 248, 251, 253 - 258, 266, 269 -
273, 275, 278
Gesoriacum zob. Boulogne-sur-Mer Getowie 264
Gloucester, ant. Glevum, m. 26
Goci 66, 71, 74, 121, 122, 165-167, 186, 190, 193, 199, 226, 227, 229, 230, 232,
245, ?f17-251, 253, 255, 260, 264, 269, 272; nazywani Scytami 167, 193; zob.
te Ostrogoci i Wizygoci
Gocja, Gothia 224, 227, 257 Gocja, Septimania 239, 240
Grecja, Hellada 15, 28, 33, 36, 37, 42, 45, 46, 49, 55, 71, 80, 230, 265, 290, 292
Grecy, Hellenowie 15,19, 20, 25, 28, 44, 45, 49, 55, 59, 72, 142, 143, 159, 160,
170, 196, 199, 200, 210, 216, 229, 248, 265
Greutungowie zob. Ostrogoci
Hebron, m. 116 Heliopolis zob. Baalbek Hellada zob. Grecja
Hellada (Cesarstwo Wschodniorzymskiej 192 Hellenowie zob. Grecy
Hellespont zob. Dardanele Hermundurowie 69 Herulowie 254, 256
Hesperia (Cesarstwo Zachodniorzymskie) 192 Hibernia zob. Irlandia
Hippo Regius, Hippona zob. Annaba HispaGs zob. Sewilla
Hiszpania 24, 26, 28, 29, 33, 44, 56, 57, 74, 75, 81, 83, 95, 108, 138, 153,
165,175, 181-184, 195, 197, 198, 204, 205, 208, 223, 224, 227, 228, 232, 233,
239, 245, 248, 253, 256, 257, 267, 269, 272, 278-280, 282
Holsztyn 280
Hunowie 18, 165, 166, 197, 198, 208, 225, 227, 233, 239, 240, 247, 253-256,
261
Hy zob. Iona
Iliria 47, 164, 171 Ilirowie 26, 29, 69, 76 IlGberis zob. Elwira
Indie 35, 44, 63, 64, 74, 210 Indoeuropejczycy 273
Iona, Hy, wyspa 283
Iris, rz. 136
Irlandia, ant. Hibernia 279-283 Iryjczycy 281-284
Isonzo, rz. 261
Istanbul zob. Konstantynopol
Italia 13, 24, 26-28, 33-36, 38, 42, 45, 69, 81, 83, 84, 86, 87, 95, 100, 108, 151,
152, 172, 173, 175, 191, 195-197, 199, 201, 205, 211, 220, 227, 233, 239, 243,
253, 255-257, 260-262, 264-269, 278, 283, 288, 289, 291, 292, 307
Iuvavum zob. Salzburg
Izrael 54, 55, 133, 145, 146, 221
Jazygowie 253
Jerozolima, Aelia Capitolina, m. 55, 77, 113, 115, 117, 133, 138, 145, 146, 170,
177, 218, 219, 301
lowia, m. 226 Jura, g. 269, 273 Jutowie 280, 281
Kampania 35, 53 Kanny, m. I58 Kapadocja 122, 136, 142 Karia 38
Karpaty, g. 66
Kartagina, m. 32, 35, 41, 56, 79, 80, 103, 104, 132, 150, 174, 178, 179, 198, 233,
235, 236, 281
Kassel, m. 91
Katalaunijskie Pola 239, 255 Kaukaz, g. 70, 165
Klaros, m. 46
Kolonia, Kln, ant_ Ara Ubiorum, pniej Colonia Claudia Ara Agrippinensium,
m. 26, 81, 143, 225, 226, 270
Koma, m. 134
Konstantyna, ant. Cirta, m. 198, 233 Konstantynopol, wczeniej Bizancjum, m.
15, 18, 115, 117, 118, 125, 127, 136, 141-143, 148, 149, 165, 170-172, 191-196,
233, 235-238, 240, 249, 257, 259, 261, 263, 265-267, 288, 289, 302
Kordowa, ant. Corduba, m. 26, 104 Komwalia 281
Korsyka, wyspa 233 Korynt, m. 143 Kreta, wyspa 19 Krymski Pwysep 227
Ktezyfont, m. 63, 146 Kwadowie 67

Indeks nazw geogaficznych i etnicznych
Lacjum 205
La Manche, cieonina 66 Lancashire 281
Langes, ant. Andomatunum, m. 240 Leodium, m. 273
Lepcis Magna, m. 24, 289, 290 Lrins, wyspy 138
Lerinum, m. 246, 249 Letowie 203
Liguria 172
Limonum zob. Poitiers Lincoln, ant. Lindum, m. 26
Loara, rz. 138, 198, 239, 255, 270, 273 Lombardia 283
Londyn, ant. Londinium, m. 11, 26, 305 Longobardowie ?A6, 254, 257, 278,
283 Lugdunum zob. Lyon
Lutetia Parisiorum zob. Pary Lykopolis, m. 52
Lyon, ant. Lugdunum, m. 26, 29, 56, 199, 240, 249, 250, 256, 277
aba, rz. 67
Macedonia 28 Macedoczycy 223 Mactar, m. 76 Madaura, m. 178 Madziarowie
zob. Wgzy Mambre, dolina 116
Mareotis, okrg w pnocnym Egipcie 133 Markomanowie 67, 69, 158, 227
Maroko 85
Marsylia, ant. Massalia, Massilia, m. 138, 246, 250
Martwe Morze, jezioro 134 Mauretania 123, 198, 205, 233 Maurowie 76, 234,
236, 238
Mediolan, m. 41, 71, 83, 89, 102, 103, 125, 138, 148, 150, 167, 171-173, 175,
179, 191, 196, 255, 261-263
Medowie 223 Men, rz. 66, 197
Merida, ant. Emerita Augusta, Augusta Emerita, m. 26, 184
Meseczycy 193
Metz, ant. Divodurum, m. 273 Mezja 71, 122, 196, 227, 261, 262 Mezopotamia
24, 55, 56, 62, 64, 74, 80, 121, 136
Modena, ant. Mutina, m. 209
343
Moguncja, Mainz, ant. Mogontiacum, m. 197, 226, 270
Monza, m. 305 Moza, rz. 270
Mozela, rz. 31, 81, 151, 270, 291 Mutina zob. Modena
Mylasa, m. 38
Nadrenia 226, 246, 273, 291; zob. te Palatynat Naissus zob. Nisz
Nancy, m. 269
Narbona, Narbonne, ant. Narbo, m. 35, 198, 239, 250, 252
Neapolitaska Zatoka 205 Neckar, rz. 62, 71
Neuchatel zob. Neuenburskie Jezioro Neuenburskie Jezioro 199
Neumagen, ant. Noviomagus Treverorum, m. 291
Nicea, Nikaja, m. 42, 112, 115, I24, 125 Niderlandy 270
Niemcy, kraj 18, 67, 226, 276
Nikomedia, m. 83, 89, 93, 115, 122, 142, 296 Nil, rz. 62, 135, 136
Nisz, ant. Naissus, m. 226 Nitryjska Pustynia 135 Nola, m. 185, 306
Norikum 197, 204, 226, 258, 261 Norlhumberland 283 Noviomagus Nemetum
zob. Spira Noviomagus Treverorum zob. Neumagen Noweria 184
Numidia 76, 104, 123, 178, 198, 233
Odra, rz. 66
Orlean, ant. Cenabum, Genabum, m. 255, 258 Ostia, m. 35, 87, 152, 306
Ostrogoci, inaczej Greutungowie 66, 166, 197, 228, 253-257, 260-263, 265, 267,
268 Owernia 239, 249, 251
Padaska Rwnina 255, 261 Palatynat 269
Palestyna 60, $0, 100, 111, 116, 133, 136, 137, 145, 177, 219, 299
Palmyra 74, 85, 288, 289 Palmyreczycy 74
Panonia 47, 69, 165, 197, 226, 256, 261, 272 Panoczycy 29, 69
Partowie 63
Pary, ant. Lutetu Parisiorum, m. 11, 143, 272, 273

344 Indeks nazw geograficznych i etnicznych
Passawa, Passau, ant. Castra Batava, m. 258 Pawia, ant. Ticinum, m. 102, 255,
261 -264 Penniskie Gry 279
Persepolis, m. 64
Persja 50, 51, 63-66, 74, 80, 121, 144, 146, 165, 210, 254
Persowie 52, 63, 64, tib, 74, 85, 90, 143, 146, 156, 157, 183, 200 223, 254
Piazza Armerina, m. 90, 297 Pictavium, m. 138
Piktowie 62, 165, 279, 280, 283 Pireneje, g. 184, 19?, 198, 239, 267, 272
Poetovio, m. 209
Poitiers, ant. Limonum, m. 272
Pola Katalaunijskie zob. Katalaunijskie Pola Polska 66, 197, 253
Pondyjskie G:y 136
Portus Augusti, Portus Romanus, m. 210 Porzuoli, ant. Puteoli, m. 35, 87
Pnocne Morze 35, 67, 70
Prowansja 138 Ptolemais, m. 192 Puteoli zob. Pozzueli
Qumran, m. 134
Ratyzbona, Regensburg, ant. Castra Regina, Regina Castra, m. 67, 226, 258
Rawenna, m. 18, 196 - i 99, 203, 233, 235, 255, 256, 260-264, 267, 288, 289,
307-309; zob. te Ciassis
Recja 69, 71, 197, X61
Regina Castra zob~Ratyzbona
Reims, ant. ISurocortorum, rn. 271, 273 Remezjatsa, m. 226
Ren, rz. 25, 37, 62, 63, 66-70, 73, 81, 85, 107, 121, 143, 147, 165, 175, I94, 196,
197, 199-201, 22.6, 228, 255, 256, .69, 270, 272, 273, 2.17, 278, 280; zob. te
Yssel
Rhomaioi zob. l3izantyczycy Rodan, rz. 56, 81, 239, 267, 2?6 Roma zob.
Rzym
Romania (imperium rzymskie) 257
Romania (Cesarstwo Zacht>dnie) 224, 230, 246, 253, 257, 258, 276
Rosja 66, 70, 122, ?28, 253, 25(i; zob. te Ru Rugiowie 254, 256, 258, 261
Rumunia 253, 257 Ruspe, m. 237
Ru 20; zob. te Rosja
Rypuariowie, odam Frankw 6, 270
Rzym, Roma, m. I1, 12, 18, 23, 24, 26, 27, 31 -33, 37, 39, 41, 44, 46, 47, 49, 51,
52, 55-5?, 68, 69, 73, 77, 80, 89, 91, 100--103, 108, 112, 116-120, 127, 128, 131,
137, 141, 148, l50-154, 156, 167, 170-177, 179, 183, 192, 193, 197, 199-202,
204-206,?.10, ~1 i, 214, 215, 219, 220, 224, 230, 233, 245, 249, 251, 253, 255,
256, 258--260, 262--- 2fi5, 267, 281, 284, 288, 29(i, 292, 293, 295-297, 299-301,
303, 305, 307, 308
Rzym, pastwo
- przed pod maem I 1, 13 --16, 18, 20, 23-40, 42, 45-47, 55, 56, 61 -89, 91 -96,
99, 102 --114, 117 - I 21, 123, 124, 127, 129, 140, 141, 143, 146-148, 151, 155-
158, 164-167, 170--175, 189--191, 200-202, 220, 221, 224, 225, 227, 228, 278,
279, 295, 298
- Cesarstwo 7lachodnie Il, 13-18, 23, 153, 185, 189, 191 -2i l, 213, 214, 219, 224, 225, 230, 232,
233, 235, 238-240, 245, 247, 253, 255--257, 259, Z60, 265, 266, 269, 270, 272, 274, 2?6, 278,
280, 281, 301, 307
-- Cesarstwo VVsch~odnie, Bizancjum 11, 14, 15, 17, 19, 149, 175, 189, 191 - 195, 200, 203, 207,
208, 211, 212, 233-235, 240, 254, 255, 25?, 263, 266, 267,
272, 279, 288, 303
Rzymianie 11, 13--17, 20, 23, 25, ?.6, 45, 47, 62, 64, 6, 68, 70-72, 77, 95, 121,
151, 152, 159, 160., 165--167, 170, 190, 191, 193, 194, 196, i 98 - 200, 223 - 226, 228, 229, 232-
241, 243-~9, 251, 252, 254, 261-- 265, 267, 273 - 275, 279, 280, 292, 314 Sabaudia 198, X40
Sabratha, m. 289 Saksonia 153 Salamina, m. na Cyprze 167 Saliowie, odam Frankw 67, 2?0
Salodurum zob.
Solura
Salom, m. 90
Saloniki, ant. Thessalonike, Tesalonika, m. 83, 89, 90, 170, 171, 173, 174
Salzburg, ant. Iuvavum, m. 12 Saona, rz. 243
Saragossa, ant. Caesaraugusta, Caesarea Augusta, m. 26, 184
Sardymia, wyspa 204, 233, 234, 238 Sarmaci 66, 70, I21, 165, 254
Sasi 67, 165, 190, 247, 250, 279-28l Sawa, rz. 196, 254, 261

Indeks nazw geogaficznych i etnicznych
Scetyjska Pustynia 135 Scytowie 20, 253, 264 Scytowie zob. Goci Sekwana, rz.
270, 273 Septimania zob. (~ocja Serbia 226
Serdyka zob. Sofra
Sewilla, ant. lispalis, m. 26 Silingowie, odam Wandalw 197, 198 Sirmium, m.
83
Skalda, rz. 270 Skandynawia 66, 69 Skaptopara, m. 37 Skirowie 256
Skutari, ant. Chrysopolis, m. 106
Sofa, ant. Serdica, Sardica, m. 95, 125-127 Sogdiana 65
Soissons, ant. Augusta Suessionum, m. 256, 270
Solum, ant. Salodurum, m. 240 Solway, zatoka 279
Somma, rz. 270 Spalatum zob. Split Sparta, m. 143, 193
Spira, Speyer, ant. Noviomagus Nemetum, m. 226
Split, ant. Spalatum, m. 90, 297, 309 Stambu3 zob. Konstantynopol Strasburg,
ant. Argentorate, m. 143, 226 Sulmona, ant. Sulmo, m. 87
Sura, m. 85
Swebowie 67, 197, 198, 208, 225, 228, 239, 256, 280
Sycylia, wyspa. 90, 205, 233, 234, 261 Syrakuzy, m. 293
Syria 24, 28, 29, 35, 45, 55, 62, 73, 80, 85, I36, 148, 177, 192, 195, 207, 210,
259, 289 Syryjczycy 70, 210, ?.76
Syryjska Pustynia 217 Szampania 255 Szkoci 165, 279, 280 Szkocja 62, 279,
283 Szwajcaria 226, 240, 269 Szwecja 66
lsk 66, 197, 253
rdziemne Morze 17, 45, 62, 74, 211, 233, 239, 253, 256, 267, 270, 272, 275
rdziemnomorze 275
Tabennisi, m. 135 Tag, rz. 184
345
Tagasta, m. 178
Tarragona, ant. Tarraco, m. 71, 184 Tars, m. 209 Tebaida 136 Teby, m. w Egipcie l35 Tenkterowie,
odam Frankw 67 Terwingow~ie zob.
Wizygoci Tesalonika zob. Saloniki Teutoni 158
Thamugadi zob. Timgad Thugga, m. 289 Thysdrus zob. EI Dem Ticinum zab.
Pawia
Timgad, Thamugadi, m. 26, 209 Toksandria 270
Tolosa zob. Tuluza
Tournai, anl. 7urnacum, Turris Nerviorum, m. 270
Tours, ant. Caesarodunum, m. 138, 176, 271 Tracja 148, 166, I76, 195
Trakowie 20
Trewir, Trier, ant. Augusta Treverorum, m. 11, 18, 26, 3j, 71, 81, 83, 89, 90,
113-115, 117, 137, 138, 150, 179, 209, 225, 226, 248, 270, 273, 288, 291, 296,
297
Troyes, ant. Augustobona, m. 255, 258 Trypolitania 24, 85, 198, 233, 289
Tuluza, ant. Tolosa, m. 198, 239, 241, 243, 249, 258
Tunezja 28, 76, 198, 234 Turcy l5
Turnacum, Turris Nerviorum zob. Tournai Turymgowie 254, 266, 272
Tygrys, rz. 63, 146 Tyne, rz. 279
Tyr, m. 45, 80, 113 Tyrreskie Morze 184
Ukraina 66
Venta Silurum zob. Caerleon Vesontio zob. Besan~on
Velera, obz legionowy koo Xanten 270 Vienne, ant. Vienna ~5, 271, 277
Vindobona zob. Wieden
Vivarium, m. 268 Vouille, m. 272
Wadi Araba, m. 135 Walia 279, 281, 282 Walonia 273

346 Indeks nazw geograficznych i etnicznych
Wandalowie 66, 186, 196-198, 201, 220, 223-225, 228-230, 232-238, 244, 247-
249, 255, 256, 266, 267, 269, 272, 280; zob. te Asdingowie i Silingowie
Wenecja, m. 91
Werona, m. 102, 261-263 Wezera, rz. 67
Wgry 2S3
Wgrzy, Madziarowie 2S4
Wiede, ant. Vindobona, m. 258, 303 Wiedeska Niecka 2S4
Wisa, rz. 66 Wita, m. 236
Wizygoci, inaczej Terwingowie 66, 165-167, 189, 190, 196-198, 200, 202, 208,
219, 220, 224, 227, 238-243, 245, 249, 255, 256, 258, 262, 267, 270-272, 276
~.~~~~,,.
~~vi~a~
Wogezy, g. 273
Wormacja, Worms, ant. Civitas Vangionum, m. 197, 198, 226
Wschodniorzymskie Cesarstwo zob. Rzym - Cesarstwo Wschodnie
Xanten, ant. Colonia Lllpia Trafiana, m. 81, 225
York, ant. Eburacum, m. 2S, 26, 279 Yssel, odnoga Renu 270
Zachodniorzymskie Cesarstwo zob. Rzym - Cesarstwo Zachodnie
ydzi 50, 54-57, 64, 77, 119, 130, 142, 145, 146, 171, 173, 263, 276

CHRONOLOGIA WYDARZE
193-21I cesarz Septymiusz Sewer
ok. 197 Tertulian, Apologetyk
ok. 200 Klemens naucza w Aleksandi
Coemeterium Callisti w Rzymie
203 uk triumfalny Septymiusza Sewera w Rzymie
205-212 prawnik Papinian prefektem pretorianw
ok. 205 Filostratos, Ta eis Tyanea Apollonion
212 Constitutio Antoniniana
213 wyprawa przeciw Atamanom
Termy Karakalu w Rzymie
217-222 Kallistus biskupem Rzymu
218-222 cesarz Heliogabal (Elagabal)
222-235 cesarz Aleksander Sewer
222-229 prawnik Ulpian prefektem pretorianw
226 Ardaszir zakada pastwo nowoperskie
229 Kasjusz Dion, Historia rzymska
231 Orygenes udaje si z Aleksandrii do Cezasei palestyskiej
ok. 232 kaplica chrzecijaska w Dura-Europos
235-238 cesarz Maksymin Trak
ok. 240 Mani ogasza swoje posannictwo; ekspansja manicheizmu
244 Plotyn przybywa do Rzymu; szkoa neoplatoska
244-249 cesarz Filip Arab
248 milenium Rzymu
napa Gotw na Pwysep Bakaski
249-251 cesarz Decjusz
przeladowanie chrzecijan
253-260 cesarz Walerian i jego syn Galien
257-260 przeladowanie chrzecijan
258 Cyprian, biskup Kartaginy, ginie jako mczennik
259 Postumus cesarzem w Galii, Hiszpanii i Brytanii
260 Walerian dostaje si do niewoli perskiej

316 Chronologia wydarze 26Q-268 cesarz Galien
ok. 260 napa Atamanw na pnocn Itali; opuszczenie przez Rzymian
Decumates Agri 263 Odaenathus corrector Orientis
ok. 268 pisma Porfiriusza przeciwko chrzecijanom 269 Klaudiusz zwycia
Gotw pod Naissus 270-275 cesarz Aurelian
ok. 271 pocztek budowy nowych murw Rzymu Dacja oddana Gotom
273 zbwzenie Palmyry
koniec cesarstwa galijskiego
274 Sol Inviclus bogiem pastwowym 283--285 pierwsze powstanie bagaudw
284-305 cesarz Dioklecjan
286 Maksymin wspkzdc
293 Galeriusz i Konstancjusz cezarami; powstaje tetrarchia 296 wprowadzenie
capitatio
297 edykt przeciwko manichejczykom 298-306 Termy Dioklecjana w Rzymie
rezydencje w Trewirze i w Tesalonice paac w Splicie
301 edykt o cenach maksymalnych
ok. 302 Euzebiusz, Kroniki i Historia kocielna
303 pocztek wielkiego przeladowania chrzecijan 30313 Laktancjusz, Divinae
institurioner
305 abdykacja Dioklecjana
306 Konstantyn i Maksencjusz przyjmuj tytuy augustw 308 zjazd cesarzy w
Karnuntum
311 bazylika Maksencjusza w Rzymie 311 edykt tolerancyjny Galeriusza schizma
donatystw
ok. 311 Antoni zostaje pustelnikiem
312 zwycistwo Konstantyna przy mocie Mulwijskim 313 mediolaski program
polityki religijnej
pocztek budowy Kociola na Lateranie 314 synod w Arles
315 uk Konstantyna w Rzymie
ok. 316 Laktancjusz powoany do Trewiru
318 Ariusz potpiony przez synod aleksandryjski; pocztek kontrowersji
ariaskiej ok. 320 Pachomiusz zakada pierwsze klasztory
321 niedziela witem pastwowym
324 zwycistwo Konstantyna nad Licyniuszem pod Chrysopolis 324-337
Konstantyn jedynowadc
budowa kolejnych kociow na Wschodzie i na Zachodzie 328-373 Atanazy
biskupem Aleksandrii
330 powicenie Konstantynopola 335 wygnanie Atanazego do Trewiru
powicenie kocioa Grobu w. w Jerozolimie 337 mier Konstantyna;
panowanie jego trzech synw 339 mier Euzebiusza z Cezarei palestyskiej
ok. 340 mauzoleum Konstantyny (pniej Santa Costanza) w Rzymie 341 zakaz
ofiar pogaskich

Chronologia wydarze
317
ok. 341 Wulfila biskupem Gotw 343 synod w Serdyce
od 345 Temistiusz naucza w Konstantynopolu 350-361 Konstantyn 11
jedynowadc
od 354 Libaniusz naucza w Antiochii 355 synod mediolaski
357 zwycistwo Juliana nad Atamanami pod Strasburgiem 359 pismo
polemiczne Hilarego przeciwko Konstancjuszowi sarkofag Juniusza Bassusa
361-363 cesarz Julian; dziaania przeciwko chrzecijanom 364-375 cesarze
Walentynian I i Walens
365 Auzoniusz zostaje nauczycielem Gracjam 366-384 papie Damazy 1
367 Walentynian w Trewirze; wojny z Atamanami ok. 370 pismo reformatorskie
De rebus bellicis 370-379 Bazyli biskupem Cezarei kapadockiej
reguy monastyczne
ok. 370 pocztki monastycyzmu na Zachcxlzie 374-397 Ambroy biskupem
Mediolanu 375-378 cesarze Walens i Gracjan
376 Wizygoci przekraczaj Dunaj
378 zwycistwo Wizygotw pod Adrianopolem, mier Walensa 379-383
cesarze Gracjan i Teodozjusz I
380 edykt z Tesaloniki: katolicki Koci pastwowy 381 sobr w
Konstantynopolu: potpienie arian
382 osiedlenie Wizygotw w impeum 382-385 Hieronim w Rzymie
383-392 cesarze Teodozjusz I i Walentynian II 384 Relatio Symmacha, prefekta
Rzymu 386-419 Hieronim w Betlejem
ok. 386 Makrobiusz, Saturnalia
387 Augustyn przyjmuje chrzest w Mediolanie 388 Aureliusz Wiktor prefektem
miasta Ammianus Marcellinus, Res gestae
390 pokuta Teodozjusza
ustawienie obeliskw w Konstantynopolu 391 zakaz kultw pogaskich
zniszczenie wityni Sarapisa w Aleksandrii ok. 392 korespondencja Auzoniusza
z Paulinem 392-395 Teodozjusz jedynowadc
393-408 Stylichon naczelnym wodzem
394 klska pretendenta Eugeniusza nad rzek Frigidus 395 mier Teodozjusza;
podzia imperium
395-423 cesarz Honoriusz na Zachodzie 395-X08 cesarz Arkadiusz na
Wschodzie 395-430 Augustyn biskupem Hippony
400 Synezjusz wygasza mow o wadzy cesarskiej 401 Alaryk, krl Wizygotw,
wdziera si do Italii 402 Rawenna stolic Zachodu
Klaudian poet nadwornym Prudencjusz w Rzymie

318 Chronolgia wydarze
406 Wandalowie, Alanowie i Swebowie przekraczaj Ren 408-450 cesarz
Teodozjusz II na Wschodzie
409 Wandalowie w Hiszpanii 409-X31 Paulin biskupem Noli
410 zdobycie Rzymu przez Alaryka 41326 Augustyn, O pastwie Boym
413 osiedlenie si Burgundw w okolicach Wormacji 416 Galla Placydia
przybywa do Rawenny Rutyliusz Namacjanus powraca do Galii
418 osiedlenie si Wizygotw w Akwitanii synod w Kartaginie potpia
Pelagiusza Orozjusz, Historiae adversus paganos
424-455 cesarz Walentynian III na Zachodzie budowa kociow w Rzymie i
Rawennie 428-X77 Genzeryk krlem Wandalw
429 Wandalowie docieraj do Afryki 430 mier Augustyna
431 sobr w Efezie: potpienie Nestoriusza rozbudowa Sanla Maria Maggiore w
Rzymie 432 w. Patryk przybywa do Irlandii
434-X54 Aecjusz wodzem naczelnym
435 osiedlenie si Wandalw w Afryce klska Burgundw pod Wormacj od
435 powstania bagaudw
438 Codex Theodo.sianus
439 lraktal pokojowy z Wizygolami Wandalowie zdobywaj Kartagin przed 440
Salwian, De gubernatione Dei 440-461 papie Leon I
od 441 Anglowie i Sasi zdobywaj Brytani 442 ukad pokojowy z Wandalami
443 osiedlenie si Burgundw w Sabaudii 441r~53 Attyla jedynowadc Hunw
451 bitwa na Polach Katalaunijskich sobr w Chalcedonie
455 spldrowanie Rzymu przez Wandalw 45172 Rycymer twrc cesarzy na
Zachodzie 466-X84 Euryk krlem Wizygotw
Wizygoci zdobywaj Hiszpani
470-488 Sydoniusz Apollinaris biskupem Clermont 475 Codex Euricianus
476 koniec cesarstwa rzymskiego na Zachodzie 476-493 Odoaker krlem Italii
477 86 Huneryk krlem Wandalw przeladowanie katolikw w Afryce
486 krl Frankw Chlodwig zwycia Syagriusza 488 Teodoryk prowadzi
Ostrogotw do Italii 493-526 Teodoryk wadc Italii
budowle paacowe i sakralne w Rawennie 496 Chlodwig zwycia Alamanw
498 chrzest Chlodwiga; Frankowie przyjmuj chrzecijastwo katolickie

Chronologia wydarze 319
500 Teodoryk w Rzymie
ok. 501 Lex Burgundionum
ok. 506 Lex Romana Visigothorum
Lex Romana Burgundionum
507 Ennodiusz wygasza panegiryk ku czci Teodoryka
ok. 507 Kasjodor zostaje quaestor sacri palatii
511 mier Chlodwiga
Eugipiusz, Vita Severini
516 przejcie Burgundw na wyznanie katolickie
522 Boecjusz zostaje magister officiorum
523 Kasjodor zostaje magister o~ciorum
524 Boecjusz, O pocieszeniu, jakie daje filozofm stracenie Boecjusza
BIBLIOGRAFIA
Najpierw wypada wskaza wiksze ujcia i podrczniki, ktre dotycz historii powszechnej
interesujcych nas stuleci i rnych aspektw ich kultury. Te prace nie bd ju pniej
wymieniane w notach do poszczeglnych czci ksiki. Epokowe znaczenie dla nowoytnej
wiedzy historycznej miao dzieo E. Gibbona, Tfte iistory of Decline and Fall of the Roman
Empire, London 1776-1788, nowe wydanie pod red. J.B. Buryego, t. I-VII, London 1900 (polski
przekad pierwszych dwch tomw: Zmierzch Cesarrtwa Rzymskiego, t. I-I1, Warszawa 1960, 2
wyd. 1975). Okresem od Dioklecjana do upadku pastwa zachodniorzymskiego zajmuje si O.
Seeck, Geschichte des Untergangs der antiken Iielt, t. I-VI, Stuttgart 1895 nn. Czasw od
Dioklecjana do Justyniana dotycz prace: E. Stein, Histoire du Bas-Empire, red. J.-R. Palanque, t.
I-II, Paris 1949, 1959; H. Dannenbauer, Die Entstehung Europar, t. I, Stuttgart 1959. Dobre
wprowadzenie do problematyki Yrde3 i badan wsp3czesnych daj1 studia: H. Bengtson,
Einfuhrung in die alte Gerchichte, wyd. 6, Munchen 1969;
K. Christ, Rmische Geschichte, Darmstadl 1973. Spord dzie zbiorowych, ktre przedstawiaj
ca histori staroytnoci i redniowiecza, przede wszyslkim naley wspomnie The Cambridge
Ancient Hirtory, t. 1-XII, Cambridge 1939, i The Camriclge Medieval History, t. I, Cambridge
1911. Ze stworzonej przez G. Glotza Histoire generale wchodz w rachub nastpujce tomy: M.
Besnier, LEmpire romain de lavenement des ,Severes au Concile de Nicee, Paris 1945; A.
Piganiol, LEmpire chretien (325-395J, Paris 1972; F. Lot, Ch. Pfister, F.L. Ganshof, Les Destinees
de !Empire en Occident 395 a 768, Paris 1928; z serii LUnivers historique tom: P. Petit,
Histoire generale de lempire romain, Paris 1974; z serii La Nouvelle Clio: P. Petil, La paix
romaine, Paris 1967, i R. Remondon, La crise de lempire romain, wyd. 2, Paris 1970. Trzeba
rwnie? wspomniea prace: L. Pareti, Storia di Roma e del mondo Romano, t. V-VI, Torino 1960-
bl, oraz wielotomow1 publikacje: H. Temporini, W. Haase (red.), Aufstieg und Niedergang der
rmischen Welt, Berlin 1972 nn., ktrej czeoa trzecia dotyczy pYnego antyku. Na temat ustroju,
prawa i wojskowoci oprcz dziea Th. Mommsena, R6mucHes Staalsrecht, t. I-III, Leipzig 1877-
78, naley wymieni nastpujce opracowania: R. Grosse, Rmische Militargeschichte von
Gallienus his zum Beginn der byzantinischen Themenverfas,rung, Berlin 1920; H.F. Jolowicz,
Historical Introduction to lhe Study of Roman Law, wyd. 2, Cambridge 1952; L. Wenger, Die
Quellen des rmirchen Rechts, Wien 1953; F. Schulz, Prinzipien des rmtrchen Rechts, wyd. 2,
Berlin 1954; M. Kaser, Das rmLrche Privatreclft, t. I, wyd. 2, Munchen 1971; t. II, 1959; J.
Gaudemet, La formation du droit seculaire et du droit de !eglise aux IV et V siecles, Paris 1957;
Bibliografia 321
F.Schulz, Geschichte der rmischen Rechtswissenschaft, Weimar 1961; F. De Mariino, Storia delta
costituzione romans, t. V, Napoli 1967.
Administracji, spoeczestwu i gospodarce pastwa pnorzymskiego s
powicone prace: M. Rostovzeff, wyd. 2 (red. P.M. Fraser), Social and
Economic History of the Roman Empire, Oxford 1957; F. Heichelheim, An
Ancient Economic History, t. I, wyd. 2, Leiden 1965; t. II, 1964; A.H.M. Jones,
The Later Roman Empire 284-02. A Social, Economic and Administrative
Survey, t. I-III, Oxford 1964; I. Gage, Les classes sociales dans lempire romain,
Paris 1964.
Kszta3cenia, nauki, filozofii i religii u schy3ku staro?ytnooci dotycz1 nastepuj1ce
podreczniki i opracowania oglne: H.-I. Marrou, Historia wychowania w staro?ytnooci, Warszawa
1969; A. Reymond, Histoire des sciences exactes dans 1 nntiquite greco-romaine, wyd. 2, Paris
1955; O. Neugebauer, The Exact Sciences in Antiquity, wyd. 2, New York 1962 -K. Pr1chter, Die
Philosophie des Altertums, wyd. 12, Berlin 1926; E. Brehier, Histoire de la philosophie.
LAntiquite et le Moyen-Age, t. I II, Paris 1948; E. Gilson, Historia filozofii chrzecijaskiej w
wiekach rednich, Warszawa 1966-J. Geficken, DerAusgang desgriechisch-rmischen Heidentums,
wyd. 2, Heidelberg 1929; K. Prumm, Religionsgeschichtliches Handbuch fur den Raum der
altchristlichen Welt, wyd. 2, Freiburg 1954; J. Bayet, Histoire politique et psychologique de la
religion romaine, Paris 1957; K. Latte, Rmische Religionsgeschichte, Mnnchen 1960;
M. P. Nilsson, Geschichte der griechischen Religion, t. II, wyd. 2, Munchen 1961.
Co do rozlegej dziedziny historii Kociola wystarczy moe zwrci uwag na
kilka nowszych prac: L. Duchesne, Histoire ancienne de 1eglise, t. I-III, Paris
1906-10; A. Fuche, V. Mamin (red.), Histoire de l eglise, t. I-IV, Paris 1934-37;
Lietzmann, Geschichte der alten Kirche, t. I-IV, wyd. 2 i 3, Betlin 1953; z podrcznika historii
kocioa pod red. H. Jedina: t. I, K. Baus, Von der Urgemeinde zur Fruhchristlichen Grossk?rche,
Freiburg 1962; t. II, K. Baus, E. Ewig, Die Reichskirche nach Konstancin dem Grossen, Freiburg
1973; H. Frohnes, H. W. Gensichen, G. Kretchmar, Kirchengeschichte als Missionsgeschichte, t. I,
Munchen 1974; J. Danielou, H.-I. Marrou, Historia Koociola. Od pocztkw do roku 600,
Warszawa 1984. Zwizkom wczesnego chrzecijastwa ze wiatem antycznym s powicone:
Reallexikon fur Antike und Christentum, pod red. Th. Klausera, Stuttgart 1950 nn. i Jahrbuch fur
Antike und Christentum, Munster 1958 nn.
Jeoli chodzi o literature greck1 i rzymsk1 tych stuleci, nale?y wspomniea kilka wyprbowanych
przewodnikw: M. Schanz, Geschichte der rmischen Literatur, wyd. 3, Stuttgart 1962; A. Lesky,
Geschichte der griechischen Literatur, wyd. 3, Bern-Munchen 1971. - Dla literatury
clu~zeocijanskiej nale?y wskazaa: A. von Harnack, Geschichte der altchristlichen Literatur, t.1-III,
Leipzig 1893-1904, wyd. 4 z uzupe3nieniami K. Alanda, 1958; A. Puech, Histoire de la litterature
grecque chretienne, t. I III, Paris 1928-29; P. de Labriolle, Histoire de la litterature latine
chretienne, wyd. 3, Paris 1947; B. Altaner, A. Stuiber, Patrologie, wyd. 7, Freiburg 1966; J.
Quasten, Patrology, Utrecht, t. I 1950, t.1I 1953, t. III 1960.
Co sie tyczy historii sztuki, nale?y wymienia przede wszystkim: W. Technau, Die Kuest der
Rmer, Berlin 1940; W. Lowne, Art in che Early Church, New York 1947; G. Rodenwaldt, Zur
Begrenzung und Gliederung der Spatantike, w:
Jahrbuch des Deutschen Archaologischen Instituts 59/60 (1944-1945), Berlin
1949; E.H. Swift, Roman Sources of Christian Art, New York 1951; M. Borda,
La pittura romans, Milano 1958; L. Crema, Larchitettura romans (Enciclopedia
Classica, dzia3 III, t. XII, cz. 1 1959; H. Kahler, Rom und seine Welt. Bilder zur
Geschichte und Kultur, Munchen 19580.
Poniewa ta ksika szczeglnie zajmuje si zjawiskiem przemiany kulturowej, naley te
wymieni dwa wielkie dziea naszego stulecia, powicone teorii dziejw: O. Spengler, Der
Untergang des Abendlandes, t. I-II, Munchen 1918-1922, i A. J. Toynbee, A Study of History, t. I-
XII, London 1934-61. Problemy historycznej cigoci i granic midzy epokami znalazy si na
pierwszym planie w pracach: A. Dopsch, Grundlagen der europaischen Kulturentwicklung, Wien
1923-24; F. Lot, La fin du monde antique et le deut du Moyen-Age (Levolution de lhumanite),
Paris 1927; Ch. Dawson, Tworzenie si Europy, Warszawa 1961;
H. Pirenne, Mahomet et Charlemagne, Bruxelles 1937. - W zwizku z nowszymi
badaniami nad kocem staroytnego wiata i histori pogldw na jego
21 - Upadek Rrymu
322 Bibliografia upadek patrz: K.F. Stroheker, Um die Grenze zwischen Antike und
abendlandischem Mittelalter, w: Saeculum, 1, 1950 (= Germanentum und Spatantike, Zch-
Stuttgart 1965, s. 275 nn.) i S. Mazzarino, La fine del mondo antico, Milano 1959.
I. KRYZYS WIATA ANTYCZNEGO W III WIEKU
Pastwo i prawo, spoeczestwo i gospodarka
A. Alfldi, Studium zur Geschichte der Weltkrise des 3. Jahrhunderts n. Ch., Darmstadt 1967 F.
Altheim, Niedergang der allen Welt, t. I II, Frankfurt a. M.
1952
M.T.W. Atnheim, The Senatorial Aristocracy in the La!er Roman Empire,
Oxford 1972
D. van Berchem, Larmee de Diocletien et la reforme constantinienne, w:
Bibliotheque archeologique et histonque de 1Institut Fran~ais de Beyrouth, 56, 1952 E. R. Bosk,
Manpower Shortage and the Fall of the Roman Empire in the West, Ann Arbor 1955 S. Bolim Stale
and Currency of the Roman Empire to 300 A.D., Stockholm 1958 J. P. Callu, La politique
monetaire des empereurs romains de 238 a 311, Pans 1969 M. P. Charlesworth, Trade Routes and
Commerce of the Roman Empire, wyd.
2, Cambndge 1926 A. Deleage, La capitation du Bas-Empire, w: Annales Ecole
Hautes-);tudes, 304, 1955
W. Ensslin, Zur Osrpolitik des Kauers Diokletian, Sitzungsbenchte der
Bayenschen Akademie, 1942, 1
G. Forni, II reclutamento delie legioni da Augusto a Diocleziano, Milano 1953
T. Frank (red.), An Economic Survey of Ancient Rome, t. I-V, Baltimore 1933-
1940
M. Hammond, The Antonine Monarchy, w: Papers and Monographs of the
Amencan Academy in Rome, 19, 1959
L. Harmand, Loccident romain, Pans 1960
A. H. Jones, J. R. Martindale, J. Morris, The prosopography of the Later Roman Empire, t. I,
Cambndge 1971 W. Kunkel, Herkunft und soziale Stellung der rmischen Juristen, w:
Forschungen zum rmischen Recht, 4, Weimar 1952
S. Lauffer, Diokletians Preisedikt, Berlin 1971
F. Lot, Nouvelles recherches sur limpt foncier et la capitation personelle sous
le Bas-Empire, w: Annales Ecole Hautes-$tudes, 304, 1955
M. Mazza, Lotte sociali e restaurazione autoritaria nel 111 secolo D.C., Ban 1973
H. G. Pllaum, Les procurateurs equestres sous le Haut-Empire romain, Pans 1950 Ten?e, Les
carrieres procuratoriennes eques!res sous le Haut-Empire romain, t.
I-IV Paris 1960-61 F. M. de Robertis, 1l diritto associativo Romano, Ban 1936
Ten?e, Lavoro et lavoratori nel mondo Romano, Ban 1963 Ch. Sasse, Die
Constitutio Antoniniana, Wiesbaden 1958
E. M. Schtajerman, Die Krise der Sklavenhalterordttung im Westen des
rmischen Reiches, Berlin 1964
W. Seston, Diocletien et la tetrarchie, t. I, Pans 1946
J. Staub, Vom Herrscherideal in der Spatantike, w: Forschungen zur Kuchen-
und Geistesgeschichte, 18, 1939
Studies in Roman Economic and Social History in honour of A. Ch. Johnson,
Princeton 1951 F. Taeger, Charisma, t. II, Stuttgart 1960
G. Walser, Th. Pekary, Die Krise des rmuchen Reiches, Berlin 1962
W. L. Westermann, The Slave Sys!em of Greek and Roman Antiquity,
Philadelphia 1955
Bibliografia 323
ycie kulturalne
A. Alfldi, Die Ausgestaltung des motrarchischen Zeremoniells am rmischen KaiserhoJe.
Insignien und Tracht der rmischen Kaiser, w: Mitteilungen des Deutschen Archaologischen
lnstituts, Rmische Abteilung, 49, 1934; 50, 1935 F. Altheim, Aus Spatantike und Christentum,
Tubingen 1951 R. Bianchi Bandinelli, Rome. La fin de fart antigue, Paris 1970 L. Brehier, La
Philisophie de Plotin, Pans 1928 J. Carcopino, ycie codzienne w Rzymie w okresie rozkwitu
cesarstwa, wyd. 2, Warszawa 1966 F. Cumont, Les religions orientales dans le paganisme romain,
wyd. 4, Pans 1929 W. Ensslin, Gottkaiser und Kaiser von Gottes Gnaden, Sitzungsbenchte der
Bayenschen Akademie, 1943, 6 A. J. Festugiere, La revelation d Hermes Trismegiste, t. I IV, Pans
1943-54 Fondation Hardt pour letude de lantiquite, Entretiens III: Recherches sur la tradition
platonicienne, Vandoeuvres-Geneve 1955 H. Fuchs, Der geistige Widerstand gegen Rom in der
antiken Welt, Berlin 1938 P. Gnmal, La civifisation romaine, Paris 1960 H. Jonas, Gnosis und
spatantiker Geist, w: Forschungen zur ReHgion und Literatur des Alten und Neuen Testaments, 33,
1934; 45, 1954 U. Kahrstedt, Kulturgeschichte der rmischen Kaiserzeit, wyd. 2, Bern 1958 R.
Laqueur, H. Koch, W. Weber, Probleme der Spatantike, Stuttgart 1930 R. Mac
Mullen, Enemies of the Roman Order, Cambndge/Mass. 1966
H. Mattingly, Roman Imperial Civilisation, London 1959 F. Millar, A Study of
Cassiu.s Dio, Oxford 1964
A. D. Nock, Conversion, wyd. 2, London 1952
J. Palm, Rom, Rmertum ured Imperium in der allen Literatur, Lund 1959 U. E. Paoli, Das Leben
im allen Rom, wyd. 2, Bern-Munchen 1961 G. Quispel, Gnosis als Weltreligion, Znnch 1951 O.
Seel, Rmertum und Latinitat, Stuttgart 1964 Ch. G. Starr, Civilisation and the Caesars, New York
1954 Rozwj chrzeocijanstwa C. Andresen, Logos und Nomos, w: Arbeiten zur Kirchengeschichte,
30, Berlin 1955 C. Becker, Tertulians Apologeticum, Munchen 1954 H. von Campenhausen, Die
Idee des Martyriums in der allen Kirche, wyd. 2, Gttingen 1964 J. Carcopino, De Pythagore aux
Aptres, Paris 1956 J. Danielou, Origene, Pans 1948 Ten?e, La theologie du Judeo-chnstianisme,
Pans 1958 H. Delehaye, Les origines du culte des martyrs, w: Subsidia Hagiographica, 20, 1933 A.
A. T. Ehrhardt, Politische Metaphysik von Solon bu Augustin, t. II, Tubingen 1959 W. H. C. Frend,
Martyrdom and Persecution in the Early Church, Oxford 1965 A. T. Geoghegan, The Attitude
towards Labour in Early Christianity and Ancient Culture, Washington 1945 H. Gregoire, Les
persecutions dans l empire romain, w: Memoires de 1Academie R. de Belgique, 46, 1, 1952 A.
von Harnack, Mission und Ausbreitung des Christentums, t. I-II, wyd. 4, Leipzig 1924 P. de
Labnolle, La reaction paienne, wyd. 2, Pans 1950 J. Leipoldt, Der soziale Gedanke in der
altchristlichen Kirche, Leipzig 1952 Ch.
Mohrmann, Le Latin des chretiens, t. I-II, Roma 1958--61
J. Moresu, La persecution du christianisme dmes lempire romain, Pans 1956
324 Bibliografia
Ten?e, Lactance, De la mort des persecuteurs,w: Sources chretiennes, 39,
1954 E. Peterson, Der Monotheismus als politisches Problem, Leipzig 1935
H. Rahner, Kirche und Staat im fruhen Christentum, Munchen 1961 E. Salin,
Civitas Dei, Tubingen 1926
M. Simon, Verus Israel. ~tude sur les relations entre chretiens et juifs dans
lempire romain, Paris 1948
C. Schneider, Geistesgeschichte des antiken Christentums, t. I-II, Munchen 1954
J. Vogt, H. Last, Christenverfolgung, w: Reallexikon fiir Antike und Christentum,
t. II, 1954
J. Vogt, Von der Religiositat der Christenverfolger im rmuchen Reich,
Sitzungsbenchte der Heidelberger Akademie, 1962, 1
W. C. van Unnik, Evangelien aus dem Nilsand, Frankfurt a. M. 1960
Owiat pozarzymski
F. Altheim, Niedergang der allen Welt, t. III, Frankfurt a. M. 1952 F. Altheim,
R. Stiehl, Ein asiatischer Staat, Wiesbaden 1954
H. Christensen, fIran sous les Sassanides, wyd. 2. Kopenhagen 1944 E. Demougeot, La formation
de lEurope et les invasions barbares, t. I-Il, Patis 1969 W. Ensslin, Germanen in rmischen
Diensten, w: Gymnasium, 52, 1941 H. J. Eggers, Der rmische Import im freien Germanien,
Hamburg 1954 J. Gage, La montee des Sassanides et lheure de Palmyre, Pans 1964 R. Ghirshman,
Iran. Parther und Sassaniden, Munchen 1962 H. Ch. Puech, La manicheisme, son fondateur, sa
doctrine, Pans 1949 M.
Rostovtzeff, Caravan Cities, Oxford 1932
L. Schmidt, Geschichte der deutschen Stamme bis zum Ausgang der
Vlkerwanderung, wyd. 2, Munchen 1938-41
H. Schneider (red.), Germanische Altertumskunde, Munchen 1951
A. Schenk von Stauffenberg, Das Imperium und die Vlkerwanderung, Munchen
b. r. M. Waas, Germanen im rmischen Dienst, wyd. 2, Bonn 1971
E. Wahle, Deutsche Vorzeit, wyd. 2, Tubingen 1952
M. Wheelet, Rome beyond the Imperial Frontiers, London 1959 G. Widengren,
Mani und der Manichaismus, Stuttgart 1961
Ten?e (red.), Iranische Geisteswelt von den Anfangen bis zum Islam, Baden-
Baden 1961
II. MONARCHIA, KOCI CHRZECIIASKI I ELITA WADZY W IV
WIEKU
Pastwo i prawo, spoeczestwo i gospodarka
A. Alfldi, A Con~lict of Ideas in the Late Roman Empire, Oxford 1952 M. R. Alfldi, Die
Constantinische Goldpragung, Mainz 1963 B. Biondi, If diritto Romano cristiano, t. I-II, Milano
1952-54 P. Bruun, Studies in the Constantinian Chronology, w: Numismatic Notes and
Monographs, 146, New York 1961 Ten?e, The Roman Imperial Coinage, t. III: Constantine and
Licinius A. D. 313-337, London 1966 J. Burckhardt, Czasy Konstantyna Wielkiego, Warszawa
1992 N. Charbonnel, La condition des ouvriers dans les ateliers imperiaux aux IV et V siecles, w:
Travaux et Recherches de la Faculte de droit et des sciences economiques, Sene: Sciences
histonques, I, Pans 1964 A. Chastagnol, La prefecture urbaine a Rome sous le Bas-Empire, Pas
1960 J.
P. C. Kent, Late Roman Bronze Coinage 314-498, London 1960
Bibliografia 325
N. P. Kohns, Versorgungskriesen und Hungerrevolten im spatantiken Rom, w:
Antiquitas, I, 6, Bonn 1961
A. Lippold, Theodosius der Grosse und seine Zeit, Stuttgart 1968 S. Mazzarino, Aspetti sociali del
quarto secolo, Roma 19b1 G. Mickwitz, Geld und Wirtschaft im rmischen Reich des 4
Jahrhunderts n.
Chr., Helsingsfors 1932 J. R. Palanque, Essai sur la prefecture du pretoire de
Bas-Empire, Paris 1933
F. Paschoud, Roma aeterna, Roma-Bern 1967
P. Petit, Libanius et la vie municipale a Antioche au IV siecle apres J.-Chr.,
Paris 1955 Tene, Les etudiants de Libanius, Paris 19b7
A. Figaniol, Lempereur Constantin, Paris 1932
W. Seyfarth, Soziale Fragen der spatrmischen Kaiserzeit im Spiegel des
Theodosianus, Berlin 1963 J. Vogt, Constantin der Grosse und sein Jahrhundert,
wyd. 2, Munchen 1960
F. W. Walbank, The Decline of the Roman Empire in the West, London 1946
Chrzecijastwo w wiecie antycznym
A. Alfldi, The Conversion of Constantine and Pagan Rome, Oxford 1948
E. Blanchet, Humanisme et christianisme. Ausone et Saint Paulin de Nole,
Bordeaux 1954 J. P. Brisson, Autonomisme et christianisme dans 1Afrique
romaine, Paris 1958
S. Calderone, Costantino e il cattolicismo, t. I, Firenze 1962
H. von Campenhausen, Amrosius von Mailand als Kirchenpolitiker, Berlin-
Leipzig 1929 E. Caspar, Geschichte des Papsttums, t. I, Tubingen 1930
N. K. Chadwick, Poetry and Letters in Early Christian Gaul, London 1955
P. Cowcelle, Les Confessions de Saint Augustin dans la tradition litteraire, Paris
1963
H. Drries, Das Selbstzeugnis Kaiser Konstantins, w: Abhandlungen der
Gttinger Akademie, 34, 1954
Tene, Constantine and Religious Liberty, New Haven 1960
W. Ensslin, Die Religionspolitik des Kaisers Theodosius des Grossen,
Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie, 1953, 2
P. Fabre, Saint Paulin de Nole et Iamitie chretienne, w: Publications de la Faculte
des Lettres de 1Universite de Strasbourg, 109, 1949
A. J. Festugiere, Les moines dOrient, Paris 1961 W. H. C. Freud, The Donatist
Church, Oxford 1953
J. Gaudemet, ILEglise dans Iempire romain (IV-V siecles), Paris 1958
M. Guarducci, I graffiti sotto la Confessione di San Pietro in Vaticano, t.1-III,
Cilta del Vaticano 1958
Tene, La tomba di Pielro, Roma 1959
J. Haller, Das Papsttum, t. I, Stuttgart 1934
R. Hernegger, Macht ohne Auftrag. Die Entstehung der Staats- und Volkskirche, Olten-Freiburg
1963 K. Heussi, Der Ursprung des Mnchtums, Tbingen 1936 L. Homo, De la Rome paienne a la
Rome chretienne, Paris 1950 W. Jaeger, Early Christinity and Greek Paideia, Cambridge/Mass
1961 H. U.
Instinsky, Bischoffstuhl und Kairerthron, Munchen 1955
H. Kraft, Kaiser Konstantins religise Entwicklung, Tubingee 1955
B. Ktting, Peregrinatio religiosa. Wallfahrten in der Antike und das Pilgerwesen
in der allen Kirche, w: Forschungen zur Volkskunde, 33-35, 1950
P. de Labriolle, La correspondance dAusone et de Paulin de Nole, Paris 1910
A. Momigliano (red.), The Conjlict between Paganism and Christianity in the
Fourth Cenzury, Oxford 1963
B. M. Peebles, The Poet Prudentius, New York 1951
326 Bibliografia
A. Salvatore, Studi Prudenziani, Napoli 1958
E. Schwartz, Zur Geschichte des Athanasius, Gesammelte Schriften, t. III, Berlin
1959
K. M. Setton, Christian Altitude towards the Emperor in lhe Fourth Cenzury,
New York 1941 M. Simon, Verus Israel. ~tude sur les relations entre chretiens et
juifs dans lempire romain, Pas 1948
J. Vogt, Kaiser Julian und das Judentum, Leipzig 1939
Tene, Constantin der Grosse, w: Reallexikon fur Antike und Christentum, t. III,
1957
K. Voigt, Staat und Kirche von Konstantan bis zum Ende der Karolingerzeit,
Stuttgart 1936 D. S. Wallace-Hadrill, Eusebius of Caesarea, London 1960
ycie kulturalne
A. Alfldi, Die Kontornialen, Budapest-Leipzig 1943 J. Bidet, La vie de
lempereur Julien, Pas 1930
G. Downey, A History of Antioch in Syria, Pnceton 1961
A. 1. Festugiere, Antioche paienne et chretienne, w: Bibliotheque des );coles
Franaises dAthenes et de Rome, 194, 1959
J. R. Forbes, Man the Maker, New York 1958
T. R. Glover, Life and Letters in the Fourth Cenzury, Cambridge 1901 W. Hartke, Rmische
Kinderkaiser. Eine Strukturanalyse rmischen Denkens und Daseins, Berlin 1951 R. Janin,
Constantinople byzanline, w: Archives de 1Orient chretien, 4, 1950 F.
Klingner, Rmische Geisteswelt, wyd. 4, Munchen 1961
J. Lana, La storiografia del Basso Impero, Torino 1963
R. Mayer, Byzantion -Konstantinopolis-Istanbul, w: Denkschften der Wiener
Akademie, 71, 3, 1943
P. Petit, Les etudiants de Libanius, Paris 1956
Ch. Singer i inni (red.), A History of Technology, Oxford 1954 nn. L. Sprague
de Lamp, The Ancienl Engineers, New York 1963
J. Straub, Heidnische Geschichtsapologetik in der christlichen Spatantike, Bonn
1963 E. A. Thompson, The Historical Work of Ammianus Marcellinus,
Cambridge 1947 Tene, A Roman Reformer and Inventor; Oxford 1952
III. RZYMSKI ZACHD W V WIEKU I MODE LUDY
Pastwo i prawo, spoeczestwo i gospodarka
H. Aubin, Vom Altertum zwn Mittelalter, Manchen 1949
Tene, Strukturen und Triebkrafte der abendlandischen Wirtschaftsentwicklung
im fruhen Mittelalter, w: Vierteljahrschft fair Sozial- und Wirtschaftsgeschichte,
42, 1955
A. E. R. Boak, Manpower Shortage and the Fall of the Roman Empire in the West, Michigan 1955
J. B. Bury, History of the Later Roman Empire, t. I, London 1923 K. Christ (red.), Der Untergang
des rmischen Reiches, Darmstadt 1970 E.
Demougeot, De lunite a la Division de lempire romain, Paris 1951 H.-1. Diesner,
Kirche und Slaat im spatrmischen Reich, Berlin 1963
P. Hubinger, Spatantike und fruhes Mittelalter, Wiesbaden 1959
P. Koschaker, Europa und das rmische Recht, wyd. 3, Mnchen-Berlin 1958
R. Latouche, Les origines de 1~conomie occidentale IV XI siecles (levolution
de lhumaniteJ, Pas 1956
A. Piganiol, Le sac de Rome, Pas 1964

Bibliografia 327
E. K. Rand, Founders of the Middle Ages, Cambridge/Mass. 1928 L. Ruggini,
Economia e societa nellaltalia annonarias, Milano 1961
C. Sanchez-Albomoz, En torno a los origines del feudalismo, t. I-III, Mendoza
1942
V. A. Sirago, Galla Placidia e la trasformazione politica delloccidente, w:
Universite de Louvain. Recueil de travaux dhistoire et de philosophie, IV, 25, 1961 K. F.
Stroheker, Der senatorische Adel im spatantiken Gallien, wyd. 2, Darmstadt 1970 Tene, Die
geschichtliche Stellung der ostgermanischen Staaten am MitteLneer, w: Saeculum, 12, 1961 F.
Wieacker, Recht und Gesellschaft der Spatantike, Stuttgart 1964 Koci chrzecijaski i ycie
kulturalne C. Andersen (red.), Zum Augustin-Gesprach der Gegenwart, Ko7n 1962 L.
Brehier, Le monele byzantin, t. I III, Paris 1948-50
H. von Campenhausen, Griechische Kirchenvater, wyd. 2, Stuttgart 1956 Tene,
Lateinische Kirchenvater, Stuttgart 1960
F. Cavallera, Saint Jerme, t. I-II, Louvain 1922
P. Courcelle, Les lettres grecques en occident, wyd. 2, Paris 1948
E. R. C~rtius, Europaische Literatur und lateinisches Mittelalter, Bern 1948
H.-J. Diesner, Studien zur Gesellschaftslehre und sozialen Haltung Augustins,
Halle 1954 Tene, Kirche und Staat im .cpatrmischen Reich, wyd. 2, Berlin
1964
S. DiLI, Roman Society in the Lasr Century of the Roman Empire, wyd. 2, New
York 1958 P. Fatgues, Claudien. ~tude sur sa powie et son temps, Paris 1933
P. Griffe, La Gaule chretienne a lepoque romaine, t. I-II, Paris-Toulouse 1947 F.
G. Maier, Augustin und das antike Rom, Stuttgart 1955
H.-J. Marrou, Saint Augustin et la fin de la culture antique, wyd. 4, Patis 1958 F.
van der Meer, Augtlstinus als Seelsorger, Kln 1961
P. Riche, ~ducation et culture dans loccident barbare. VI-VIII siecles, w:
Patristica Sorbonensia, 4, 1962
A. Schaffer, Rmer und Germanen bei Salvian, Breslau 1930 J. Steinbeiss, Das
Geschichtsbild Claudians, Halle 1936
J. Steinmann, Saint Jerme, Paris 1958
J. Straub, Augustins Sorge um die regeneratio imperii, w: Historisches Jahrbuch,
73, 1954 J. Sundwall, Abiutndlungen zur Geschichte des ausgehenden Altertums,
Helsingfors 1919
R. Thouvenot, Salvien et la ruine de !empire romain, w: $cole Franaise de
Rome. Melanges darcheologie et dhistoire, 38, 1920
A. Wachtel, Beitrage zur Geschichtstheologie des Aurelius Augustimvs, Bonn
1960
Wdrwka ludw. Germanie i Celtowie
F. Altheim, Geschichte der Hunnen, t. I-V, wyd. 2, Berlin 1969 nn. L. Bieler, Irland. Wegbereiter
des Mittelalters, Olten-Lausanne 1961 Tene, St. Patrick and the Coming of Christianity, London
1967 E. Birley, Roman Britain and the Roman Army, Kendal 1953 P. H. Blair, Roman Britain and
Early England, Edinburgh 1963 R. Buchner, Die r6mischen und die germanischen Wesenszuge der
neuen politischen Ordnung des Abendlandes, Spoleto 1958 J. B. Bury, The Life of St. Patrick and
his Place in History, London 1905 W.
Capelle, Die Germanen der Vlkerwanderung, Stuttgart 1939
P. Courcelle, Histoire litteraire des l;randes invasions germaniques, wyd. 3, Pas
1964 Ch. Courtois, Les Vandales et lAfrique, Paris 1955
328 Bibliogafia
W. Ensslin, Theoderich der Grosse, wyd. 2, Munchen 1959
J. Fischer, Die Vlkerwanderung im Urteil der zeitgenBssischen christlichen
Schriftsteller Galliens mit Einbeziehung des heiligen Augustinus, Heidelberg 1948
E. Gamillscheg, Romania germanica, t. I-III, Berlin-Leipzig 1934-36 J. Godfrey,
The Church in Anglo-Saxon England, Cambdge 1962
H. von Halbam Das rmische Recht in den germanischen Vvlksstaaten, t. I-III,
Breslau 1899-1907 H. Helbling, Goten und Wandalen, Zuch 1959
F. Lot, Les invasions germaniques. La penetration mutuefle du monele barbare et
du monele romain, Paris 1935
A. Loyen, Sidoine Apollinaire et 1esprit precieux en Gaule aux derniers jours de
1Empire, Paris 1943 A. Momigliano, Cassiodorus and the Italian Culture of his
Time, w: Proceedings of the Btish Academy, 41, 1955
L. Musset, Les invasions. Les vagues germaniques, Paris 1965
F. Petri, Germanisches Volkserbe in Wallonien und Nordfrankreich, Bonn 1937
Tene, Zum Stand der Diskussion uber die frankische Landnahme und die
Entstehung der germanisch-romanischen Sprachgrenze, Darmstadt 1954
E. Salin, La civilisation merovingienne, t. 1-V, Paris 1949-59
Settimane di Studio del Centro Italiano di Studi sul Alto Medioevo, t. III: I Gotti
in occidente, t. IX: I! passagio dali antichitit al Medioevo in occidente, Spoleto
1956, 1962
K. D. Schmidt, Die Bekehrung der Germanen zum Christentton, t. I, Gttingen 1939 K. D.
Schmidt, E. Wolf, Die Kirche in ihrer Geschichte, t. II, Gttingen 1961 F. Steinbach, Zur
Grundlegung der europaischen Einheit durch die Franken, Leipzig 1939 W. von den Steinen,
Chlodwigs Lybergang zum Christentum, w: Mitteilungen des sterreichischen Instituts fur
Geschichtsforschung, Erganzungsband 12, 1933 K. F. Stroheker, Germanentum und Spatantike,
Zurich-Stuttgart 1965 E. A. Thompson, A Histvry of Attila and the Huns, Oxford 1948 Tene, The
Visigoths in the Time of Ulfila, Olsford 1966 J. Werner, Beitrage zur Archaologie des Attila-
Reiches, w: Abhandlungen der Bayerischen Akademie, N. F., 38 A. B. 1956 E. Zllner, Die
politische Stellung der Vlker im Frankreich, w:
Verfientlichungen des sterreichische Instituts fur Geschichtsforschung, 13,
1950
IV. METAMORFOZA KULTURY W ZWIERCIADLE SZTUKI
F. Behn, Rmertum und Vlkerwanderung, Stuttgart 1963 S. Bettini, Larte aila
fine dei mondo anticv, Padova 1948 G. Bovini, Die Kirchen von Ravenna,
Munchen 1961
W. Deichmann, Fruhchristliche Kuchen in Rom, Basel 1948
R. Delbruck, Spatantike Kaiserportrats van Constantinus Magnus bis zum Ende
des Westreichs, Berlin 1933
Tene (red.), Studien zur spatantiken Kunstgeschichte, Berlin 1925
P. Gerke, Die christlichen Sarkophage der vorkonstantinischen Zeit, Berlin 1940
Tene, Christus in der spatantiken Plastik, wyd. 3, Mainz 1948
A. Grabar, Martyrium. Recherches sur le culte des reliques et fart chretien
antique, Paris 1946 H. Kahler, Wandlungen der antiken Form, Munchen 1949
G. von Kaschnitz-Weinberg, Rmische Kunst, t. IV: Die Baukunst im
Kaiserreich, Hamburg 1963 Th. Klauser, Studien zur Entstehungsgeschicte der
christlichen Kunst, w: lahrbuch fur Antike und Chstentum, 1958-67
G. A. Koelenko, Aus der Geschichte der Entstehung der aesthetischen
Anschauungen im fruhen Christentum, w: Vestnik drevnej istorii, 1964, 3

Bibliografia 329
H. P. L. Orange, P. J. Nordhagen, Mosaik. Von der Spatantike zum Mittelalter, Munchen 1960 F.
van der Meer, Altchristliche Kunst, Kln 1960 C. O. Nordstrm, Ravennastudien.
Ideengeschichtliche und ikonographische Untersuchungen uber die Mosaiken von Ravenna,
Stockholm 1953 W. Oakshott, Classical lnspiration in Medieval Art, London 1919 A. Rumpf,
Stilphasen der spatantiken Kunst, Kln 1957 H. Schoppa, Die Kunst der Rmerzeit in Gallien,
Germanien und Britanien, Munchen 1957 H. Schrade, Vor- und fruhromanische Malerei, Kln
1958 B. Schweitzer, Die spatantiken Grundlagen der mittelalterlichen Kunst, w: Zur Kunst der
Antike, t. 11, Tubingen 1963 R. Vielliard, Recherches sur les origines de la Rome chretienne,
Macon 1941 W.
F. Volbach, Fruhchristliche Kunst, Munchen 1958
J. Wilpert, Die rmuchen Mosaiken und Malereien vom IV bis X111 Jahrhundert,
t. IIV, wyd. 3, Freiburg 1924