OROZJ USZ

CHOROGRAFI A

PRZEZ ALFREDA WI ELKI EGO, KRLA ANGLI I .








Edycja komputerowa: www.zrodla.historyczne.prv.pl

Mail: historian@z.pl







MMV




2
F FO ON NT TE ES S O OR RI IG GI IN NE ES S P PO OL LO ON NO OR RU UM M I IL LL LU US ST TR RA AN NT TE ES S
C CU UR RA A G GE ER RA AR RD DI I L LA AB BU UD DA A
F FO ON NT TE ES S S SE EP PT TE EN NT TR RI IO ON NA AL LE ES S
V VO OL L. . I I
E EX XC CE ER RP PT TA A E E F FO ON NT TI IB BU US S G GE EN NT TI IU UM M
S SE EP PT TE EN NT TR RI IO ON NA AL LI IU UM M A AT TQ QU UE E A AN NG GL LO O- -S SA AX XO ON NU UM M
e ed de en nd du um m c cu ur ra ar rv vi it t
G GE ER RA AR RD DU US S L LA AB BU UD DA A
3
R R D D A A O OB BJ JA A N NI IA AJ J C CE E P PO OC CZ Z T TK KI I P PA A S ST TW WA A
P PO OL LS SK KI IE EG GO O
R R D D A A N NO OR RD DY YC CK KI IE E


T T. . I I
R R D D A A S SK KA AN ND DY YN NA AW WS SK KI IE E I I A AN NG GL LO OS SA AS SK KI IE E
D DO O D DZ ZI IE EJ J W W S S O OW WI IA A S SZ ZC CZ ZY YZ ZN NY Y
w wy yd da a
G GE ER RA AR RD D L LA AB BU UD DA A
4
C CH HO OR RO OG GR RA AF FI IA A O OR RO OZ ZJ JU US SZ ZA A
W W A AN NG GL LO OS SA AS SK KI IM M P PR RZ ZE EK K A AD DZ ZI IE E
K KR R L LA A A AL LF FR RE ED DA A
5
WSTP
rl angielski Alfred (872-899) by nie tylko twrc wczesnofeudalnej monarchii
anglosaskiej, utwierdzajcej panowanie anglosaskich wielmow nad etnicznie
rnorodn wiejsk i miejsk ludnoci poudniowej Anglii, lecz take wychowawc
i nauczycielem swego narodu. By nie tylko protektorem wiedzy, nauki i kocioa,
lecz take zabiega o przyswojenie mu najwybitniejszych dzie teologicznych i
historycznych kultury rzymskiej przekadaniem ich na jzyk rodzimy. Wrd dzie
przez niego lub za jego zacht tumaczonych znajduje si te gona ksiga Pawa
Orozjusza z V wieku n.e. znana pod tytuem: Historia adversum paganos, stanowica
systematyczny wykad historii wczenie znanego wiata od czasw bardzo
zamierzchych a po r. 416 n.e.
1

Na wstpie swego dziea Pawe Orozjusz, piszcy na zlecenie biskupa Augustyna
z Hippony, umieci krtki opis geograficzny, czyli tzw. chorografi wczenie
znanego wiata. Krl Alfred nie tylko przetumaczy ten opis z pewnymi do
nieznacznymi odchyleniami, lecz ponadto rozszerzy go wydatnie obszern wstawk
podajc samodzielny zarys geografii Europy rodkowej midzy Renem a Wis.
Ten oryginalny Opis Europy bdcy dzieem uczonego krla Alfreda stanowi
przedmiot zainteresowa historykw niemieckich, sowiaskich i skandynawskich.
Pierwsze krytyczne wydania i opracowania jego relacji pojawiy si ju u schyku
XVIII wieku i dotd mimo braku krytycznego wydania narastaj w sposb
lawinowy
2
. Obok nieco wczeniejszego katalogu plemion sowiaskich z poowy IX
w., znanego pod nazw Geografa Bawarskiego, jest to pierwszy systematyczny opis
geograficzny Sowiaszczyzny midzy ab i Wis.
Z twrczoci Alfreda nasz zasuony wydawca Pomnikw Dziejowych Polski,
A. Bielowski, obszed si po macoszemu. Pomijajc ju to, e przedruk swj opar na
bardzo niekrytycznych wydaniach tekstu w r. 1864 istniay ju dwie nieze edycje
B. Thorpe'a (1846) i J. Boswortha (1855-1859) opublikowa z niego tylko dwa
fragmenty
3
, mianowicie najpierw Wyimek z Periplu Ohthera norwegskiego i
Wulfstana, a nastpnie Krla Alfreda opis Germanii. Tekst pierwszy jest integraln
czci drugiego. Zerwanie tego zwizku prowadzi analiz na faszywe tory. Nie
lepiej obeszli si z relacjami krla Alfreda wydawcy Scriptores rerum Prussicarum,
ktrzy opublikowali fragmenty cile tyczce si Prus
4
. Mimo to historycy
sowiascy najczciej posuguj si tymi dwoma wydaniami.
K
6
Na usprawiedliwienie polskiej historiografii mona poda, e nauka niemiecka o
wiele bardziej od nas zainteresowana Opisem Europy krla Alfreda nie zdobya si
dotd na krytyczne jego wydanie i skomentowanie; brak jej rwnie nowoczesnego
opracowania historycznego
5
. Niepewna podstawa rdowa i brak oprawy
rdoznawczej z reguy wpywa hamujco na aktywno badawcz historykw.
Niniejsze wydanie rwnie nie moe by uznane za pene, krytyczne wydanie
Opisu Europy krla Alfreda. Wydanie takie moe nastpi jedynie w ramach edycji
obejmujcej cay przekad anglosaski dziea Orozjusza; jest ono warunkiem
umoliwiajcym opracowanie filologiczne tekstu. Za cao niezbdn dla zrozu-
mienia Opisu Europy krla Alfreda naley traktowa co najmniej chorograficzny
wstp do Historii Orozjusza, w stosunku do ktrego stanowi on oryginalne uzu-
penienie. W tym sensie wydanie niniejsze spenia do pewnego stopnia warunki
wydania krytycznego, gdy oparte zostao o dwa zachowane rkopisy. Idc za
przykadem Henryka Sweet'a przeciwstawiono mu aciski tekst chorografii
Orozjusza, ale nie w wyjtkach, stanowicych bezporedni podstaw tumaczenia
6
,
lecz w caoci, gdy tylko na tym tle zarysowuje si indywidualno tumacza i jego
sposb rozumienia tekstu wzorcowego. W tej sytuacji tekst polski musia zej na
trzecie miejsce poza tekstem anglosaskim i aciskim, co ma t niedogodno, e nie
pozwala od razu kontrolowa tumaczenia polskiego przy pomocy tekstu
oryginalnego. Poniewa tekst aciski wydaje mi si niezbdny dla zrozumienia
techniki chorograficznej samego krla Alfreda, z trudnoci tej inaczej nie udao si
wybrn. Pewnym uatwieniem w odnalezieniu odnonej partii tekstu jest
wprowadzenie za przykadem Jzefa Boswortha podziau na rozdziay, ktry
nie ma pokrycia rkopimiennego, ale ktry we wszystkich edycjach rdowych
zapewnia lepsz przejrzysto treci.
CHOROGRAFIA OROZJUSZA
Paulus Orosius, urodzony w drugiej poowie IV w. w Hiszpanii, ju jako kapan w
Bracara uciek koo r. 414 do Afryki, gdzie zetkn si z biskupem Hippony, w.
Augustynem. Z jego zachty, odwiedziwszy wprzd w. Hieronima, trudnicego si
prcz swej dziaalnoci teologicznej take polihistori, przystpi do napisania
traktatu historycznego, ktremu nada znamienny tytu Historia adversum paganos.
W dziele tym zamierza dowie susznoci koncepcji historiozoficznych w.
Augustyna, wypowiedzianych w traktacie De civitate Dei, a w szczeglnoci
wykaza, e w przeszoci klski i cierpienia przeladoway ludzko jeszcze
bardziej ni obecnie w czasach chrzecijaskich. Cel ten Orozjusz zdoa w peni
osign. Dzieo jego zyskao wnet uznanie i poparcie zainteresowanych czynnikw
kocielnych, ktre zapewniy mu ogromn poczytno w caym wczesnym
redniowieczu
7
.
Historia adversum paganos napisana w VII ksigach skada si z dwu czci:
krtkiego opisu chorograficznego wczenie znanego wiata oraz z obszernego
zarysu historycznego, obejmujcego dzieje rdziemnomorskiego krgu kultural-
7
nego od powstania wiata, a w szczeglnoci od zaoenia Rzymu, a po r. 1168 po
jego zaoeniu, to jest do r. 416 n.e. Nas interesuje tylko chorografia.
Chorografia Orozjusza stanowi cz zupenie samoistn. Oparta na schemacie
wiata obowizujcym w gbi redniowiecza bya ona aktualna jeszcze przez wiele
stuleci, mimo e wiele faktw geograficzno-politycznych i etnicznych ulego
tymczasem radykalnej zmianie; niektre byy ju przestarzae w momencie pisania
chorografii
8
. Chocia ambicje pisarskie Orozjusza zmierzay do opisania caego
orbis terrarum, oparcie si na zdezaktualizowanych materiaach geograficznych i
kartograficznych pozwolio autorowi tylko na opis krajw bdcych w zasigu
bezporedniego oddziaywania imperium rzymskiego. Z tego powodu kraje pooone
na pnoc od Dunaju i na wschd od Renu ledwo zostay w jego dziele
zasygnalizowane.
RDA CHOROGRAFII OROZJUSZA
U podstawy pogldw chorograficznych Orozjusza leao przekonanie, e wiat
zamieszkay przez ludzi dzieli si na trzy czci: Azj, Europ i Afryk, dalej, e
wiat jest oblany zewszd oceanem i e Morze rdziemne znajduje si w centrum
ziemi
9
. W jego opowiadaniu znajdujemy mnstwo wtkw wywodzcych si od
Pliniusza i Strabona. Z pisarzy tych korzysta jednak tylko porednio. Ju Th.
Mommsen wykaza, e gwnym rdem kartograficznym Orozjusza bya jaka
rzymska mapa wiata" z II w. n.e. nawizujca do mapy Agryppy
10
. Natomiast
cz narracyjn zaczerpn on gwnie z tzw. Dimensuratio provinciarum,
stanowicej swego rodzaju komentarz do wspomnianej wyej mapy
11
. Ten
komentarz Orozjusz tu i wdzie przeksztaca, ale na og streszcza go do wiernie.
Takie komentarze wraz z map byy do liczne w III i IV w. n.e.
12
Nie jest
wykluczone, e ta rzymska chorografia bya rwnie zaopatrzona w periplus, tj. opis
wybrzey morskich
13
.
Z tego wynika, e chorografia Orozjusza bya dzieem mao samodzielnym i
swoje ogromne powodzenie w redniowieczu zawdziczaa bezporedniemu po-
wizaniu z traktatem historycznym, ktry wyraa gwne pogldy oficjalnej
doktryny kocielnej na dzieje. Szczeglnie powierzchown znajomo wykazywa
Orozjusz w odniesieniu do Europy rodkowej i wschodniej. Krg ziem poznanych
zamyka si na Renie od zachodu, na Dunaju od poudnia i na Donie od poud-
niowego wschodu
14
. By to wic widnokrg czasw augustiaskich, stojcy daleko w
tyle za tym, co o tych ziemiach przekaza Tacyt u schyku I w. n.e. oraz Ptolemeusz
w poowie II w.n.e.
Wyrany lad takiej przerobionej mapy pnorzymskiej znajdujemy w znanej
Tabula Peutingeriana, uznawanej dzi za dzieo Kastora z IV w.n.e.
15
. wczeni
kartografowie rzymscy aktualizowali nieco swoje mapy, starajc si uwidoczni na
nich zmiany zasze od czasw cesarza Augusta. Na tablicy peutingeriaskiej
pojawiaj si np. Wenedzi-Sowianie w okolicy wschodnich Karpat. Orozjusz
rozporzdza jak odmienn redakcj zaktualizowanej mapy Agryppy, gdy o
Sowianach nie ma u niego ladu, natomiast na tym samym terenie zdoa on ju
zanotowa pojawienie si germaskiego ludu Gotw na terenie Dacji i plemienia
Hunw na granicy Azji i Europy. Wiadomo, e zachodni odam Gotw osiedli si w
Dacji w II w. n.e., Hunw za na obszarach pontyjskich notuje wspczenie
Ptolemeusz
16
. Z tego wynika, e Orozjusz mia w rku map i komentarz
Dimensuratio z tego wanie czasu; Tabula Peutingeriana podawaa stosunki nieco
pniejsze z IV, a by moe nawet V VI wieku
17
.
8
KONTYNUATORZY OROZJUSZA WE WCZESNYM REDNIOWIECZU
Przez swe powizanie z omawianym dzieem Historia adversum paganos
chorografia Orozjusza staa si jednym z najbardziej rozpowszechnionych we
wczesnym redniowieczu podrcznikw geografii. Z reguy jego chorografii
towarzyszya mapa, niekiedy odrcznie skopiowana, niekiedy stanowica odrbne
bardziej kunsztowne dzieo kartograficzne. Jedno i drugie urabiao pogldy
kosmograficzne wczesnych ludzi. Nie byo pokaniejszego klasztoru, nie byo
moniejszego dworu ksicego, gdzie by nie posiadano mapy wczenie znanego
wiata
18
; najczciej bya ni wanie mapa orozjaska.
Model tej mapy jest znany; jest to paska tarcza oblana zewszd oceanem, na
ktrej uwidocznione s trzy czci wiata: Azja, Afryka i Europa. Naczelne miejsce
na tej mapie zajmuje Morze rdziemne, ktre oddziela owe trzy czci wiata od
siebie; Morze Czarne jest bezporedni czci Morza rdziemnego.
W przeciwiestwie do mapy, ktra przez cae redniowiecze wykazywaa
tendencje zachowawcze, opis chorograficzny by bardziej dynamiczny. Prze-
ksztacali go pniejsi pisarze w miar zachodzcych zmian etnograficznych lub
zwikszonej wiedzy krajoznawczej. W szczeglnoci odnosio si to do ziem na
pnoc od Dunaju i na wschd od Renu, gdzie w cigu V i VI wieku zachodziy
powane zmiany w stosunkach etnicznych.
Ju w VI i VII wieku zanotowa je pisarz gocki Jordanes i kilku kronikarzy
bizantyskich. Ci ostatni wywarli jednak niky wpyw na chorografi i kartografi
zachodnio-europejsk, ktra z biegiem czasu podja problematyk krajoznawcz
pisarzy antycznych. Najciekawsze z tego punktu widzenia dzieo stworzy koo r.
700 anonimowy Geograf Raweski, autor oryginalnej mapy wiata podzielonej na
sektory oznaczone godzinami dnia i nocy, oraz obszernego komentarza
chorograficznego stanowicego aneks do tej mapy. W swym obrazie Anonim
Raweski uwzgldnia ju Sowian jako mieszkacw Europy rodkowej
19
.
Do schematu geograficznego Orozjusza nawizuj w VIII wieku Aeticus i Dicuil
w rodowisku bawarsko-frankoskim
20
. Pniej jednak geografowie i kronikarze
frankoscy zrywaj z tym schematem i na og staraj si zobrazowa now
rzeczywisto polityczn i etniczn. Przeytkiem terminologicznym z dawniejszej
literatury sigajcym do czasw Tacyta jest u tych pisarzy nomenklatura Germanii
na oznaczenie krajw midzy Renem i Wis; w praktyce Germania od kilku wiekw
przesuna si ju na brzeg aby
21
. Najpeniejszy opis nowych
9
stosunkw etnicznych przedstawi znany katalog plemion sowiaskich na pnoc
od Dunaju, zwany Geografem Bawarskim. Ostatnio ustalono, e powsta on w
poowie IX wieku
22
. Pod wzgldem technicznym stoi on znacznie niej od
chorografii orozjaskiej. Przede wszystkim pozbawiony jest mapy, stanowicej
dotd z reguy podstawowy czon opisu geograficznego, oraz niezwykle rzadko
wyznacza pooenie opisywanego obiektu etnicznego przy pomocy nazw miejs-
cowych lub fizjograficznych, nie mwic ju o wykrelaniu ich pooenia przy
pomocy szerokoci i dugoci geograficznej, stosowanej przez uczonych aleksan-
dryjskich.
ANGLOSASKI PRZEKAD OROZJUSZA ZE SCHYKU IX WIEKU
Znaczny postp, a raczej nawrt do lepszych wzorw chorograficznych oznacza
anglosaski przekad dziea Orozjusza, wykonany w ostatnim dziesitku IX wieku
przez krla Alfreda. Skada si on z dwu czci: dawnej chorografii Orozjusza, ktra
w wielu partiach z wyej wymienionych wzgldw bya ju przestarzaa, oraz z
nowej oryginalnej chorografii Europy rodkowej (na pnoc od Dunaju i na wschd
od Renu) opracowanej stylem i technik orozjask przez samego Alfreda lub raczej
pod jego kierunkiem.
Dzieo Orozjusza nie byo pierwszym i ostatnim wrd przetumaczonych na
jzyk anglosaski za czasw krla Alfreda. On sam lub jego bliscy wsppracownicy
przetumaczyli sporo wybitnych pomnikw teologii, liturgii, filozofii i historii
napisanych w jzyku aciskim. Wymieni tu naley takie dziea, jak Cura Pastoralis,
Consolationes Boecjusza, Soliloquia w. Augustyna, Historia kocioa angielskiego
Bedy, fragmenty Pisma w. i kilka drobniejszych
23
. Tumaczenia nie zawsze byy
wierne. Alfred postpowa niekiedy z krlewsk swobod z tumaczonymi
oryginaami. W zasadzie bowiem dy do uchwycenia treci; mniej dba o formaln
zgodno; niekiedy skraca, a nawet uzupenia. Niektre z tych brakw trzeba
policzy na karb obiektywnych trudnoci, jak np. terminologiczna niewydolno
jzyka anglosaskiego, niedostateczna znajomo jzyka aciskiego we wszystkich
jego odcieniach, trudnoci przedmiotowe (teologia, filozofia) i idca w lad za tym
niewystarczajca znajomo przedmiotu u tumacza itp.
24
Od pewnych dowolnoci
nie jest te wolny przekad dziea Orozjusza. Tumacz opuci cztery ostatnie
rozdziay ksigi V, trzy pierwsze i niektre dalsze w ksidze VI, przez co ksiga V i
VI day w przekadzie jedn ksig V. Powanie zostaa rwnie skrcona ksiga VII
(ksiga VI przekadu), a trzy ostatnie rozdziay zostay w ogle pominite.
Nas jednak bardziej interesuj uzupenienia poczynione przez krla Alfreda w
rozdziale chorograficznym. Tumacz ani sowem nie wyjania tych uzupenie,
jakkolwiek z dokadniejszej analizy przekazu wynika, e krl Alfred zbiera do nich
przed napisaniem specjalne materiay
25
. Potrzeba uzupenie nasuwaa si choby
std, e chorografia Orozjusza koczya si na Renie, a zatem nie obejmowaa nawet
dawniejszej ojczyzny Anglw, Sasw i Jutw na kontynencie oraz pomijaa
Pwysep Skandynawski, z ktrym Anglosasi ju w VIII wieku pozostawali w
ywym kontakcie. Ponadto, adne dzieo geograficzne i kartograficzne bdce w
uytku, nie notowao obecnoci Sowian nad ab i nie uwzgldniao ich
rozprzestrzenienia si na poudnie od Dunaju. Trzeba przyzna, e wiadomoci krla
Alfreda o Sowianach bakaskich byy szczupe i niejasne, natomiast sporo trafnych
informacji zebra on o Sowianach zachodnich. Wszystko to musiao go skania do
wypenienia biaej plamy zalegajcej nad t czci Europy od czasw antycznych.
Kraje od nowa przez siebie opisane obj krl Alfred jedn nazw: Germania;
miaa ona rozpociera si midzy Renem a Donem. Okrelenie to nie jest uspra-
10
wiedliwione i zapewne w naszym wypadku polega na interpretacyjnym niepo-
rozumieniu samego krla Alfreda
26
. Opis jego w gruncie rzeczy zajmuje si Ger-
manami, Sowianami, Skandynawami i Batami oraz Sarmatami" czyli plemionami
ugrofiskimi i turskimi zamieszkujcymi wschodni Europ. Z punktu widzenia
geograficznego, idc ladami Orozjusza, ktry wiadomie oddziela Europ na
pnoc od Dunaju od Europy rdziemnomorskiej, byoby rzecz najwaciwsz
mwi o Opisie Europy pnocnej, obejmujcej Niemcy, Sowiaszczyzn,
Skandynawi i pnocn Sarmacj (Sermende).
Mimo to atwo stwierdzi, e z krajw skandynawskich nieco dokadniej opisana
zostaa Norwegia na podstawie relacji tamtejszego wielmoy Ohthera; w opisie tzw.
Sarmacji Alfred nie wyszed waciwie poza szczegy znane Orozjuszowi. A wic
warto bezwzgldn zachowuje tylko Opis Europy rodkowej na pnoc od Dunaju,
nie przekraczajcej jednak na wschodzie rzeki Wisy. W tym sensie zamiast mylnego
okrelenia: Germania wprowadzamy w naszej edycji nomenklatur: Opis Europy
rodkowej, jako termin okrelajcy wasny wkad chorograficzny krla angielskiego.
W Opisie tym mona wyrni: a) waciw chorografi Europy rodkowej
obejmujc charakterystyk geograficzno-etniczn ludw germaskich, sowiaskich
i batyjskich, b) relacj Wulfstana z podry na Batyku midzy portem Haede
(pniejszym Haedeby, Haithabu) na terenie Danii i portem Truso w Prusach, b)
relacj pewnego wielmoy norweskiego imieniem Ohthere z podry z pnocnej
Norwegii do Morza Biaego (zatoka Kandaaksza?) i z pnocnej Norwegii do portu
duskiego Haede. Te dwie relacje zostay czciowo wyzyskane przez krla Alfreda
w Opisie chorograficznym przytoczone czciowo in extenso.
TECHNIKA CHOROGRAFICZNA KRLA ALFREDA
Komentatorzy chorografii Alfreda stosunkowo wczenie doszli do wniosku, e w
niektrych wypadkach jego oznaczenia geograficzne nie odpowiadaj rzeczy-
wistoci. Poniewa z reguy posuguje si on oglnie przyjtymi okreleniami:
pnoc i poudnie, wschd i zachd, zauwaono, e przesuwa on pooenie obiektu o
45 idc z kierunkiem zegara; R. Ekblom osdzi, e to odchylenie w pewnych
wypadkach moe siga nawet 60 geograficznych. Zgodnie z tym kierunek
11
pnocny ma u Alfreda oznacza kierunek pnocno-wschodni (45) albo nawet
prawie wschodni (60). Odchylenia te stwierdzono gwnie przy pomiarach dugoci
i szerokoci geograficznej obiektw pooonych na terenie Skandynawii i w zasigu
Morza Batyckiego. Podobne omyki zauwaono ju dawniej u pisarzy antycznych, a
pniej rwnie u Adama Bremeskiego i u sagamadrw islandzkich
27
. Zdaniem R.
Ekbloma wie si to ze zmiennym pooeniem punktu wschodzenia soca w cigu
roku, ktre daje szczeglnie dosadne rnice topograficzne na terenie Skandynawii
28
.
Bardziej szczegowa analiza wykazaa, e krl Alfred mia si posugiwa
dwoma systemami wyznaczania pooenia geograficznego, z ktrych pierwszy
zwany klasycznym" wystpuje wtedy, gdy kierunek geograficzny pokrywa si z
odpowiadajcym mu stopniem pooenia geograficznego, drugi za nazwany
przesuwkowym" (shifted system), gdy stopie pooenia odchyla si od kierunku
geograficznego o 45-60
29
. Trzeba jednak zauway, e w omawianym wypadku
istnieje niebezpieczestwo podniesienia do rzdu zasady tego, co moe by tylko
przypadkowym bdem; w niektrych za wypadkach zachodzi obawa, e system
przesuwkowy zosta zastosowany do obiektw poprzednio bdnie zlokalizowanych,
a wic niezgodno midzy kierunkiem wiata podanym przez Alfreda a rzekomym
miejscem pooenia nazwy etnicznej jest cakiem sztuczna. Z tego wzgldu caa
sprawa wymaga raz jeszcze gruntownego zbadania. Zauwaa si, e niektre bdne
oznaczenia wystpoway ju u Orozjusza, a krl Alfred w kilku wypadkach doda
jeszcze swoje wasne wskutek niewaciwego rozumienia tekstu
30
.
Drug waciwoci Opisu chorograficznego krla Alfreda jest to, e zgodnie z
metod stosowan ju przez Orozjusza wyznacza on pooenie rozmaitych obiektw
topograficznych i etnicznych wychodzc z jednego punktu centralnego. Przy
pobienym czytaniu mona ulec zudzeniu, e krl Alfred wyznacza pooenie
geograficzne dwu obiektw ssiadujcych z sob, wyznaczajc kierunek drugiego w
stosunku do pierwszego. Takiemu zudzeniu ulegao ju wielu badaczy, co
prowadzio ich albo do faszywej lokalizacji, albo do formuowania
nieuzasadnionych zarzutw pod adresem chorografa. Jeeli jednak najpierw
wyznaczymy w odnonej partii tekstu obiekt centralny i w stosunku do niego
nadamy kierunek wszystkim pozostaym, to wwczas przewanie znikaj trudnoci
lokalizacji
31
. Zachodz co prawda jeszcze wypadki szczegowe, ktre nawet i przy
takim zaoeniu pozostawiaj nas w niepewnoci, ale te wymagaj szczegowej
analizy.
Rozwaenie obu tych osobliwoci anglosaskiego Opisu chorograficznego Europy
rodkowej prowadzi do wniosku dotd nie dostrzeganego, e krl Alfred zanim
przystpi do spisania swej chorografii nanis wszystkie nowo przez siebie
wprowadzone obiekty na map. Bya to niewtpliwie mapa orozjaska, ktr
uzupeni on tylko. Wiadomo, e taka mapa za jego czasw w Anglii istniaa,
jakkolwiek nie musi to by ta sama mapa, ktr posugiwa si krl Alfred
32
.
Istnieniem tej mapy, ktra, jak wiadomo, wanie odnonie do krajw sowiaskich i
skandynawsko-sarmackich" posiadaa informacje zgoa fantastyczne, naleaoby z
kolei tumaczy zdarzajce si gdzieniegdzie
12
niedokadnoci jego elaboratu pisemnego, skaonego nadto tu i wdzie przez
pniejszych kopistw.
W sumie jednak naley uzna chorografi krla Alfreda za dzieo na swj czas
wybitne, nie tylko pod wzgldem technicznym, lecz take informacyjnym.
RDA OPISU EUROPY RODKOWEJ
Poniewa Opis Europy rodkowej skada si z chorografii i relacji Ohthera i
Wulfstana, trzeba ustala rda dla kadego z nich z osobna. Najatwiej o to w
stosunku do dwu ostatnich przekazw. Jak wykazuj imiona: Ohthere i Wulfstan, ci
dwaj uchodz za rdo relacji.
Oba przekazy: poredni Ohthera w formie nadanej mu przez Wulfstana i
bezporedni Wulfstana zostay w duych fragmentach przytoczone przez krla
Alfreda. Nadaje to cech duej wiarogodnoci tej czci Opisu Europy.
O wiele trudniejsza do ustalenia jest podstawa rdowa samodzielnej chorografii
Alfreda, ktra wyprzedza oba powysze przekazy podrnicze
34
. W chorografii tej
Alfred opisa do szczegowo siatk plemienn wczesnych Niemiec, So-
wiaszczyzny zachodniej i Danii oraz sytuacj etniczn w basenie Morza Ba-
tyckiego. Wszystko wskazuje na to, e podstaw opisu stosunkw etnicznych nad
brzegami Batyku, zwaszcza poudniowego, bya relacja Wulfstana
35
. Na terenie
Niemiec i u Sowian uwag Alfreda przycigny: wschodnia Frankonia i Morawy,
ktre to terytoria zajy miejsce punktu orodkowego dla Opisu. Poza tym imiennie
zosta wymieniony tylko Regensburg, tj. Ratyzbona. Jak wiadomo, w IX wieku
Ratyzbona bya stolic pastwa wschodniofrankoskiego. Ostatnie badania
dowiody, e w Regensburgu powstaa nieco wczeniej, bo w poowie IX w. zapiska
pt. Descriptio civitatum, znana bardziej pod nazw Geografa Bawarskiego
36
. Wydaje
si wic rzecz bardzo prawdopodobn, e z tego wanie rodowiska czerpa swe
informacje o Niemczech poudniowych i o Sowiaszczynie krl Alfred.
Stosunki kulturalne midzy poudniowymi Niemcami a Angli i Irlandi byy ju
w VIII wieku do oywione. Tdy przebiega jeden ze szlakw ptniczych z Wysp
Brytyjskich do Rzymu. Orodkiem kulturalnym byy w tym czasie Anglia i Irlandia.
Do wspomnie tutaj arcybiskupa Winifryda-Bonifacego, misjonarza wschodnich i
pnocnych poaci wczesnych Niemiec, dalej biskupa salzburskiego Wergiliusza
(zm. 784), ktry sam by jednym z najwybitniejszych kosmografw
wczesnoredniowiecznych. Razem z nimi przybyway te na kontynent ksigi i
aparaty kocielne
37
. Insularne wpywy intelektualne w klasztorach poudniowo-
13
niemieckich obserwujemy jeszcze w poowie IX wieku
38
. Nie by to jednak tylko
ruch jednostronny. W tym samym czasie z Niemiec poudniowych napywaj na
teren wysp podania i legendy germaskie, chciwie wchaniane przez miejscowe
rodowisko, ktre byo jeszcze wiadome swego kontynentalnego pochodzenia
39
.
Biograf Alfreda, Asser, wymienia w otoczeniu krla Alfreda ksidza Jana, ktry by
Eald-Saxonicum genere i pochodzi z klasztoru w Nowej Korbei. Razem z krlem
tumaczy on dzieo pt. Cura Pastoralis, a pniej zosta opatem klasztoru w
Athelney
40
. Nie brako wic informatorw o stosunkach etnicznych w Niemczech i
na Sowiaszczynie.
Nie jest te wykluczone, e Alfred mia w rku map tych obszarw bardziej
zaktualizowan od orozjaskiej; pewne jej lady dadz si wykry ju u Jordanesa i
Izydora z Sewilli
41
.
W sumie biorc, cho Opis Europy rodkowej ustpuje pod wzgldem ob
fitoci informacji nieco wczeniejszemu Geografowi Bawarskiemu, to jednak
gruje nad nim pod wzgldem technicznym przez zastosowanie techniki choro-
graficznej, starann selekcj faktw opartych, jak si wydaje, na zupenie pewnych
rdach, prawie zupenym brakiem wiadomoci fantastycznych oraz gruntow
nym scharakteryzowaniem stosunkw etnicznych w zasigu Morza Batyckiego.
Jest on wic pod tym wzgldem pierwszym wczesnoredniowiecznym podrcz
nikiem geografii tych obszarw.
PERIPLUS" OHTHERA
Nazwa Periplus na okrelenie relacji Ohthera z podry odbytej do Morza Biaego
i do Haedeby zostaa dopisana na marginesie najstarszego kodeksu, zwanego
kodeksem Tollemache'a rk XVII-wiecznego czytelnika
42
. Nazwa ta cakiem trafnie
oddaje tre opowiadania norweskiego wielmoy, mimo e pokrewiestwo ze
staroytnymi periplusami jest do dalekie. Periplus skada si z trzech czci. W
pierwszej jest mowa o podry Ohthera statkiem z miejsca zwanego Hlogaland w
pnocnej Norwegii do Laponii, w drugiej rne anegdotyczne szczegy o yciu
samego Ohthera, w trzeciej opis drogi z Hlogaland do Haede w poudniowej Danii.
Na podstawie szczegw przekazanych przez samego opowiadajcego mona
14
doj do wniosku, e Ohthere nalea do grupy monowadczej typu przedpa-
stwowego, tj. plemiennego
43
. Zrby wczesnofeudalnej pastwowoci norweskiej
zaczy si tworzy dopiero u schyku IX wieku za panowania krla Haralda
Piknowosego (875-945). Norwegia pnocna, ktr Ohthere zamieszkiwa w
okolicach Hlogaland (koo dzisiejszego Troms) pozostawaa jeszcze wwczas w
ramach ustroju wsplnoty pierwotnej. Ohthere gruntowa swoje znaczenie na: a)
stadach reniferw, b) daninach pobieranych od ssiednich Lapoczykw c) na
poowach wielorybw, morsw i fok, ktrych ko i skry w postaci futer i lin
okrtowych wywozi do Danii i Anglii, oraz d) na uprawie roli i hodowli byda
rogatego i nierogacizny, ktre to jednak zajcia odgryway nik rol w jego
gospodarstwie. Naley przypuszcza, e wyprawa Ohthera na Ocean Pnocny i
Morze Biae miaa na celu ustalenie owisk wielorybich i zbadanie moliwoci
handlu wymiennego z Lapoczykami. Cele handlowe przywiecay prawdopodobnie
jego podry do portu w Haede. Powszechnie przyjmuje si, e Ohthere pozostawa
w bliej nie dajcym si ustali stosunku zalenoci od krla angielskiego Alfreda.
(Wynika to ze sw: Ohthere saede his hlaforde, Aelfrede cyninge Ohthere
opowiada swemu panu, krlowi Alfredowi). Domniemanie jednak, e obie podre
do Morza Biaego i do Haede wykona on na polecenie krla Alfreda
44
, idzie za
daleko.
cisej daty odbycia obu podry nie da si ustali. Najczciej wymienia si
okres lat 870-890. Mona tylko przyj jako rzecz pewn, e Ohthere odbywa je
przed swym przybyciem do Anglii, podczas ktrego spisano jego relacje (co nie
oznacza bynajmniej, e ju przedtem nie bywa na dworze angielskim). Ze wzgldu
na toczce si w latach siedemdziesitych i osiemdziesitych IX wieku walki midzy
Duczykami i Anglosasami, w ktrych po stronie Duczykw brali udzia rwnie
Norwegowie, jest rzecz prawdopodobn, e Ohthere przyby tam po r. 887
45
. Byby
to wic terminus circa quem naley datowa podre Ohthera.
Prby dalszego ucilenia tej daty podejmowane przez rnych autorw trzeba
uzna za nieudane
46
.
Naley podkreli du wiarogodno przekazw Ohthera. Z kadego sowa jego
opowiadania przebija uczciwo sprawozdawcza i trzewo spojrzenia. Nie
spotykamy u niego adnych przechwaek i opowiada o morskich dziwach, cho
niezwyka jak na owe czasy wyprawa na Ocean Lodowaty dawaa niez do tego
sposobno. Ohthere starannie odgranicza fakty przez siebie widziane od faktw
zasyszanych i osobicie nie sprawdzonych
47
. Nie by on zaraony wywodami
wczesnych kosmografw, ktrzy Ocean Pnocny uwaali za kraniec wiata
48
.
Jedyn osobliwoci kosmologiczn, w ktrej mogy si wyraa swoiste
zapatrywania redniowieczne na stosunek ldu do morza, wydaje si jego po-
wiedzenie o morzu zagbiajcym si w ld lub o ldzie wchodzcym w morze
49
.
By moe, i mamy tu do czynienia ze skojarzeniem przypadkowym, gdy baczny
obserwator tego typu co Ohthere, wyrosy w krajobrazie norweskich fiordw, gdzie
morze i ld cigle zaplataj si z sob, mg do tego sformuowania doj drog
czystej empirii. Wiele szczegw jego pnocnej i poudniowej podry nie
wzbudza ju dzi tyle wtpliwoci co dawniej
50
.
15
PODR WULFSTANA DO UJCIA WISY
O Wulfstanie nie wiemy nic. Krl Alfred przytoczy z jego relacji a) fragment
podry z portu duskiego Haede do portu pruskiego Truso w ujciu Wisy, b)
obszerne opowiadanie o obyczajach zwaszcza pogrzebowych Prusw, staroytnej
ludnoci batyjskiej zamieszkujcej kraj midzy doln Wis i dolnym Niemnem.
Dawniejsi badacze uwaali Wulfstana za Normana (Duczyka)
51
. W takim wypadku
jego nordyckie imi brzmiaoby: *Ulfsteinn
52
. Obecnie jednak bierze gr
przekonanie, e Wulfstan, jak na to wskazuje samo imi, by po prostu
Anglosasem
53
. By on niewtpliwie autorem podanej przez krla Alfreda relacji o
podry do Truso
54
. Nie ma adnych danych przemawiajcych za kupieckim
charakterem jego podry; w jego relacji nie ma ani jednego szczegu powiad-
czajcego handlowe cele wyprawy Wulfstana
55
. Opis podry z Haede do Truso
bardzo przypomina pod wzgldem faktury analogiczny fragment relacji Ohthera o
drodze z Hlogaland i Skiringesheal do Haede, co nasuwa myl, e jedna i ta sama
osoba redagowaa oba przekazy. Osob t mg by tylko Wulfstan. Druga cz
jego relacji zawiera sporo szczegw etnograficznych. Te same zjawiska wychwyta
rwnie pisarz spisujcy odpowiadanie Ohthera. Pooenie silnego nacisku na
elementy chorograficzne nasuwa myl, e by on wysannikiem krla Alfreda, ktry
wysa go z Anglii do Haede w Danii, i dalej do Truso w Prusiech, celem zbadania i
opisania poudniowych wybrzey Batyku
56
.
Wzbudza zdumienie, e Wulfstan zadowoli si tylko dotarciem do Prus i e nie
stara si zbada dokadniej wschodnich i pnocnych rejonw Batyku
57
. Naley
jednak pamita, e znamy tylko fragmenty relacji. Z czci chorograficznej Opisu
Europy pochodzcej od samego Alfreda wiemy, e krl orientowa si rwnie w
stosunkach etnicznych wybrzea szwedzkiego i fiskiego, jakkolwiek mia on
zupenie bdne wyobraenie o pooeniu Batyku. Na mapach orozjaskich Batyk
czy si bezporednio z Oceanem Sarmackim
58
. Fakt ten, by moe, wpyn na to,
i krl Alfred okreli punkt docelowy wyprawy Wulfstana na terenie Prus, ktre
wwczas pozostaway w ywych stosunkach handlowych ze Skandynawi i Dani.
Naley przypuszcza, e wszystko to, co krl Alfred poda w swej chorografii o
stosunkach etnicznych nad Batykiem, pochodzi z relacji Wulfstana
59
.
Czas podry Wulfstana do Truso nie da si ustali z ca dokadnoci. W
dotychczasowej literaturze do oglnikowo okrelono j na drug poow IX wieku,
z wikszym naciskiem na ostatni jego wier. Silniejsze zwizanie tej podry z
inicjatyw krla Alfreda pozwala na jej ucilenie. Poniewa podr miaa charakter
czysto eksploratorski, pozostajcy w cisym zwizku z zamiarem uzupenienia
chorografii Orozjusza przez krla Alfreda, naley przesun dat podry na ostatnie
dziesiciolecie IX stulecia, kiedy powstao tumaczenie dziea Orozjusza (ob. niej).
Istotnie, warunki polityczne do takiej podry nastay dopiero po r. 887, kiedy doszo
do zawarcia pokoju z Duczykami.
Relacj Wulfstana cechuje ta sama wiarogodno i bystro obserwacji, ktr
dostrzeglimy wyej u Ohthera.
16
DATA I OKOLICZNOCI DOKONANIA ANGLOSASKIEGO PRZEKADU
OROZJUSZA
W oparciu o biografi krla Alfreda ustalono tak kolejno dokonywania przez
niego najwaniejszych przekadw
60
:
887-888 Boecjusz, de Consolatione
888-890 Beda, Historia kocioa angielskiego
890-893 Orozjusz, Historia adversum paganos
893-897 okres ucieczki z kraju po bitwie pod Hastings, kiedy krl nie trudni si
prawdopodobnie przekadami
61

897-899 (901?) Grzegorz, Cura Pastoralis.
Zdaniem Plummera krl Alfred najpierw przetumaczy Histori Orozjusza,
nastpnie dopiero Bed, Boecjusza i Cura Pastoralis
62
. Kryteria ustalania kolejnoci
s do zawodne i nie naley do niej przywizywa wikszej wagi. Na podkrelenie
zasuguje tylko to, e wszyscy badacze zgadzaj si, i przekadami krl Alfred
trudni si dopiero po r. 887 i z niewielkimi przerwami zajmowa si nimi a do swej
mierci, ktra wedug coraz bardziej przyjmujcego si zdania przypada ju w r.
899.
Technik dokonywania przekadw opisa szczegowo biograf krla Alfreda,
Asser. Podaje on, e krl Alfred nie poczuwajcy si do dostatecznej biegoci w
jzyku aciskim otacza si znawcami tego jzyka spord najwybitniejszych
dostojnikw kocioa angielskiego i poleca im wyjania i interpretowa tekst.
Dopiero po takiej egzegezie i dokadnym zrozumieniu tekstu aciskiego oddawa
jego tre w jzyku anglosaskim, ktrego by zamiowanym znawc i kultywa-
torem
63
. Z tej wsppracy wyrosy przekady rozmaitych dzie, ktrych autorstwo
przypisuje si take innym tumaczom.
Autorstwo przekadu Historii Orozjusza byo dotd na og przypisywane
Alfredowi. Badacze id tutaj za tradycj historyczn, ktra ju w XII wieku przy-
sdzia przekad tego dziea Alfredowi
64
. Tradycja ta jednak nie moe uchodzi za
pewn
65
. A. Brandl zwrci uwag, e przekad Orozjusza wystpuje na og razem z
tumaczeniem Cura Pastoralis. To ostatnie dzieo za zostao niewtpliwie
przeoone przez Alfreda
66
. Mimo to jest rzecz niepokojc, e brak wspczesnych
zapisek przypisujcych autorstwo Alfredowi. Naley rwnie zwrci uwag na
dwukrotnie ju tutaj przytaczany tekst: Ohthere saede his hlaforde Aelfrede
cyninge
67
, ktry dobitnie wykazuje, e tak nie mg pisa o sobie sam Alfred.
Jeeli mimo tych wtpliwoci przypisujemy autorstwo przekadu Orozjusza i
Opisu Europy rodkowej Alfredowi, to w tym poczuciu, e jedna i druga praca
wyrosa z warsztatu naukowego i z inspiracji krla Alfreda. Jeeli nie by on faktycz-
nym, to co najmniej duchowym inspiratorem tumaczenia chorografii i moralnym
autorem Opisu; jako wspautor Opisu wyania si posta nieznanego nam zupenie
skdind Wulfstana.
Podstaw dla przekadu by aciski tekst Orozjusza w redakcji, ktrej tekst
zachowa si dotd na terenie Anglii
68
. Przekad, jak ju wyej zwracalimy uwag,
do znacznie odbiega od tekstu aciskiego. Oprcz skrtw wystpuj tu do
17
daleko idce zmiany terminologiczne i leksykalne, a nawet faktograficzne
69
. W
duej mierze mona te odchylenia wytumaczy tym, e tumacz nie przekada
swego tekstu biernie, ale e w pewnym sensie go interpretowa po swojemu,
posugujc si nie zachowanym do naszych czasw egzemplarzem mapy orozja-
skiej, na ktrej pewne szczegy topograficzne odbiegay od litery pisanej
70
.
PODSTAWA RKOPIMIENNA WYDANIA
Anglosaski przekad Orozjusza jest przechowany w dwu staroytnych rkopisach,
z ktrych najstarszy nosi dawniej nazw: Lauderdale (od nazwiska waciciela), a
obecnie Tollemache (rwnie od nazwiska pniejszego posiadacza)
71
, modszy:
Cottonian. Poza tym mamy cztery nowoytne jego kopie z XVIII-XIX wieku:
Juniusa z r. okoo 1658, Elstoba z r. 1698, Ballarda z r. 1751 i Hampsona z r. 1841.
Wszystkie kopie wywodz si z rkopisu Cottoniaskiego. Wobec zachowania si
oryginau nie przedstawiaj one w tej chwili wartoci
72
.
a) Rkp. L (Lauderdale), przechowywany w British Museum, Helmingham Hall
46, Additional Ms. 47967 pochodzi zdaniem znawcw z przeomu IX/X wieku, a
wic zapewne bezporednio z pracowni pisarskiej samego krla Alfreda lub jego
najbliszego nastpcy
73
. Kodeks posiada redniowieczn, prawdopodobnie XIV-
wieczn, opraw. Skada si z 10 skadek liczcych po 8 kart, o wymiarach 28,2 x 19
cm; powierzchnia zapisana obejmuje paszczyzn 21,5 X 13,5 cm. Na kadej stronie
mieci si 31 linijek. Pierwsza skadka jest uszkodzona; zawiera cna jedn kart
lun i 7 liczbowanych, tj. 2 x 14 stron. W przeszoci kodeks liczy 11 skadek, ale
druga z rzdu zostaa w bliej nie znanym czasie wydarta. Jest to strata
niepowetowana, gdy na jej kartach miecio si zakoczenie Periplusu Ohthera i
caa relacja Wulfstana. Prawdopodobnie kradziey tej dopuci si ktry z
pierwszych odkrywcw relacji Wulfstana. Ju w XVII wieku sporzdzono odpis
zaginionego tekstu, z rkopisu Cottoniaskiego; kopia zostaa wykonana bardzo
nieudolnie. Tekst przekadu obejmuje 171 stron rkopisu. Na s. l mieci si spis
treci, zaczynajcy si od sw: Hu ure ieldran ealne pisne middangeard. Ksiga I, w
ktrej znajduje si chorografia Orozjusza i Opis Europy rodkowej krla Alfreda
zajmuje strony 8-20. Tekst zaczyna si od sw: Ure ieldran ealne pisn. Tekst
oryginalny L zachowa si tylko na stronie 8-14, tzn. obejmuje on waciw
chorografi Alfreda i pocztek Periplusu Ohthera. Opis Europy zaczyna si na
stronie 12, wiersz 6 od gry: Nu wille we ymbe Europe landgemaero areccean,
Periplus za od strony 13, wiersz 10 od dou: Ohthere saede his hlaforde Aelfrede
cyninge. Kodeks jest zapisany typow dla X w. minusku wyspiarsk z nalotami
semiuncjalnymi. Zaczone fotografie orientuj w szacie paleograficznej tekstu. Z
czciej uywanych skrtw i ligatur naley wymieni:

18
W w. XVII kodeks by wasnoci ksicia Lauderdale, znanego stronnika krla
Karola II. Od niego przeszed w posiadanie rodziny Tollemache'w z Helmingham
Hall (Suffolk). Od r. 1948 jest on zdeponowany w British Museum
74
.
b) Rkp. C (Cottonian) przechowywany w zbiorach Cottonian Library w British
Museum, pod sygn. Tib. B.I, pochodzi z poowy XI wieku
75
. Tekst zajmuje 111 kart
pergaminowych o wymiarach 29 x 19 cm, powierzchnia zapisana obejmuje
paszczyzn 22 X 13,5 cm; na kadej stronie mieci si 25 linijek. Fol. l
Ohthera a na fol. 13 v. relacja Wulfstana. Wydawca korzysta z fotografii spo-
rzdzonej staraniem prof. Leona Koczego. Przez dugi czas uwaano tekst C za
cenniejszy od L. Bosworth doszed do przekonania, e C jest bezporedni kopi L
76
.
Dokadniejsze zbadanie obu rkopisw doprowadzio do ustalenia faktu, e oba
kodeksy pochodz ze wsplnego archetypu
77
. Ten stan rzeczy pozwala na ustalenie
nastpujcej genealogii rkopisw:

Jakkolwiek powysza genealogia ma za sob wiele argumentw i w praktyce
badawczej naley j chwilowo przyj jako najlepiej uzasadnion, teoretycznie
naley si liczy rwnie ze zmodyfikowanym nieco pogldem Boswortha
78
,
ktremu naleaoby nada tak posta:

Szcztki innych rkopisw anglosaskiego przekadu zachoway si w nastpu-
jcych miejscach): 1) Biblioteka Watykaska, Ms. Reg. Lat. 497, jedna karta
pergaminowa (f. 71); 2) Bodleian Library, Ms. Eng. hist. e. 49; 3) Bibliothque
Publique w Rouen, Ms. 524, f. 95 v.
79
aden z tych fragmentw nie obejmuje
chorografii.
19

BIBLIOGRAFIA
a) Reprodukcje
Rkp. L: Early English Manuscripts in facsimile, vol. III. The Tollemache Orosius
(British Museum Additional Manuscript 47967, ed. by Alistair Campbell, Copenhaga
1953). Tutaj szczegowy wstp wydawcy na s. 13-26.
Kopia facsimilowana L ob. (fragment) niej (J. Bosworth).
Rkp. C: A description of Europe and the Voyages of Ohthere and Wulfstan,
written in Anglo-Saxon by king Alfred the Great ( 11-28); containing: 1. A
facsimile Copy of the whole Anglo-Saxon text from the Cotton. Ms., 2. A. printed
Anglosaxon text based upon those Mss., 3. A literal English Translation and Notes,
4. A Map of Europe in the time of Alfred, on which the track of Othere and
Wulfstans Voyages are marked. By the Rev. Joseph Bosworth, D.D. etc., in 4,
London 1855. Facsimile objo C f. 8v-14v (cz) tj. oryginaln chorografi Alfreda
i relacje Ohthera i Wulfstana; poza tym fragment L, s. 12-14.
Facsimile lunych kart L i C mieszcz si te w wydaniu C. C. Rafna (ob. niej) i
J. Boswortha z r. 1859 (ob. niej).
b) Wydania pene
80

Barrington D., The Anglo-Saxon Version from the Historian Orosius by Aelfred
the Great, together with an English Translation from the Anglo-Saxon, London 1773.
Pauli R., The Life of Alfred the Great, to which is appended Alfred's Anglo-
Saxon Version of Orosius, with a literal English Translation and an Anglo-Saxon
Alphabet and Glossary, by B. Thorpe, London 1853.
Bosworth J., King Alfred's Anglo-Saxon Version of the compendious History of
the World by Orosius, containing Facsimile Specimens of the Lauderdale and Cotton
Mss; a preface describing these Mss etc.; an Introduction on Orosius and his Work;
the Anglo-Saxon Text, Notes and Various Readings;
20
a Literal English Translation with Notes; Mr Hampson's, Essay on king Alfred's
Geography and a Map of Europe, Asia and Africa, according to Orosius and Alfred,
London 1859.
Sweet H., King Alfred's Orosius, Part I: Old English Text and Latin Original,
Early English Text Society's Publications, nr 79, London 1883.
c) Wydania fragmentaryczne (w wyborze)
Hakluyt R., The principal Navigations, Voiages, Traffiques and Discoueries of the
English Nation, V. I, London 1598 (w powyszym wydaniu zostay opuszczone
relacje Ohthera i Wulfstana; dodano je dop'iero w 2 wydaniu z r. 1809).
Langebek J., Periplus Ohtheri Norvegi et Wulfstani, sive eorum narrationes de
suis in septentrionem et in mari Balthico navigationibus, Scriptores rerum
Danicarum, t. II (Kopenhaga 1773), s. 106-123 (cznie z przekadem aciskim).
Barrington D., Miscellanies, London 1781, s. 453-468 (przekad angielski
podry Ohthera i Wulfstana).
Forster J. R., History of the Voyages and Discoveries made in the North,
translated from the German, London 1786.
Potocki J., Fragments historiques et gographiques sur la Scythie, la Sarmatie et
les Slaves, recueillis et comments, t. II, Brunsvic 1796, s. 25-30 (przekad
francuski).
Porthan H. G., Frsk att uplysa konung Aelfreds geographiska beskrifning fver
den Europeiska Norden, Kongl. Vitterhets Historie ach Antiquitets Academiens
Handlingar, t. VI, Stockholm 1800, s. 42-106 (przekad szwedzki; obszerny
komentarz).
Rask E., Ottrs og Ulfsteens korte Reiseberetninger med dansk oversaettelse,
kritiske Anmerkninger og andre Oplysninger, Det skandinaviske Litteraturselskabs
Skrifter, 11 (Kebenhavn 1815); drugie wydanie: Samlede tildels forhen utrykte
Afhandlinger, t. I, Kobenhavn 1834, s. 298-329 (przekad duski; obszerny
komentarz).
Dahlmann C. F., Knig Aelfreds Germania, Forschungen auf dem Gebiete der
Geschichte, Altona 1822, s. 427-430 (tylko przekad niemiecki; dobry komentarz).
Leo H., Knig Alfreds Beschreibung Deutschlands, Altschsische und
Angelschsische Sprachproben, Halle 1838, s. 20-23 (tekst wg E. Raska).
Thorp e B., From King Aelfred's Translation of Orosius, Analecta Saxonica,
London 1846, s. 81-93, 11-23 (tekst wg rkp. C).
Ebeling W., Angelschsisches Lesebuch, Lipsk 1847, 1-38 (tekst wg D.
Barringtona).
Rafn C. C., Antiquits russes d'aprs les monuments historiques des Islandais et
des anciens Scandinaves, t. II, Copenhagen 1852, s. 451-458, 13-23 (tekst
anglosaski i przekad aciski).
Bielowski A., Otera norwegskiego i Wulfstana (przed 900) Periplus [wg
Langebeka]; Krla Alfreda opis Germanii [wg H. Leo], Monumenta Poloniae
Historica, t. I, Lww 1864, s. 11-14 (przekad polski).
Hirsch Th. Wulfstans Reisebericht, Scriptores rerum Prussicarum, t. I, Leipzig
1861 (wg Boswortha 1859, s. 732-35 przekad niemiecki).
Sweet H., The Voyages of Ohthere and Wulfstan, w dziele An Anglo-Saxon
Reader in prose and verse, Oxford 1879, s. 17-23 (wg rkp. L i C).
Frster M., Angelssisches Lesebuch, Heidelberg 1921.
Ekblom R., Alfred the Great as Geographer, Studia Neophilologica, 14 (1941/42),
s. 116-120 (przedruk relacji Ohthera i Wulfstana wg H. Sweeta i przekad angielski).
21
d) Sowniki itp. (ob. niej, Hervararsaga)
f) Literatura
Ahlenius K., Die lteste geographische Kenntnis von Skandinavien, Eranos, 3
(Uppsala 1898).
Alseikaite-Gimbutiene M., Die Bestattung in Litauen in vergangener Zeit,
Tbingen 1946.
Andrews M. C., The study and classification of Mediaeval Mappaemundi,
Archeologia, 75 (1926), s. 61-76.
Anger S., ber die Lage von Truso und ber die Mglichkeit, dieselbe wieder
aufzufinden, Altpr. Monatsschrift, 14 (1877), s. 613-622.
Zur Truso-Frage, tame, 16 (1879), s. 126-140.
Neue Mitteilungen ber Truso, Verhandlungen d. Berliner Ges. f. Anthro-
pologie, Jg. 1882, s. 100-102.
Bagrow L., Die Geschichte der Kartographie, Berlin 1951.
Beckman N., Nordbornas vderstreck, Fornvnnen, 33 (1938), s. 252-255.
Bertram N., La Baume W., Kloeppel O., Das Weichsel-Nogat Delta, Quellen und
Darstellungen zur Geschichte Westpreussens, t. II, Gdask 1924.
Bertuleit H., Das Religionswesen der alten Preussen mit litauisch-lettischen
Parallelen, Prussia 25 (1924), s. 9-113.
Bjrnbo A. A., Adams af Bremens Nordenoppfatelse, Aarboger f. nordisk
Oldkyndighed og Historie 2 R. 24 B. (1909), s. 120-244.
Boer R. C., Wulfstans Beschreibung der Weichselmndung, Festschrift f. Vilhelm
Thomsen, Lipsk 1912, s. 56-58.
Bogusawski W., Dzieje Sowiaszczyzny pnocno-zachodniej, T. II-III, Pozna
1889-1892.
Bonser W., An Anglo-Saxon and Celtic Bibliography (450-1087), Berkeley-Los
Angeles 1957, s. 59-61 (o krlu Alfredzie, poz. 1196 1276a).
Brandi A., Der Name Magyar bei Knig Alfred, Ungarische Jahrbcher, 3 (1923),
s. 73-74.
Brewer D. S., Sixteenth, seventeenth and eighteenth century references to the
Voyage of Othere (Otheriana IV), Anglia 71 (1952/53), s. 202-211.
22
Browne G. F., King Alfred's Book, London (1920).
Burr V., Nostrum Mare, Ursprung und Geschichte der Namen des Mittelmeeres
und seiner Teilmeere im Altertum, Wrzburger Studien zur Altertumswissenschaft, t.
IV, Stuttgart 1932.
Carstenn E., Zur Geschichte der Trusoforschung, Altpreussische Monatsschrift,
48 (1911), s. 37-63.
Chambers R. W., England before the Norman Conquest, London 1928.
Craig J.T.G., Catalogus librorum manuscriptorum e bibliotheca d. Joannis ducis
de Lauderdale, Bannatyne Miscellany, 2 (Edinburgh 1836), s. 150-158.
Craigie W. A., The nationality of king Alfreds Wulfstan, Journal of English and
Germanic Philology, 24 (1925), s. 396-397.
Chaloupecky V., Stare Slovensko, Spisy Filosof. Fakulty University
Komenskho, t. Ill, Bratislava 1923.
Craigie W. A., 'Iraland' in King Alfreds Orosius, Modern Language Review, 12
(1917), s. 200-201.
Crome H., Die Burgen der alten Preussen, Mitteilungen d. Vereins f. d. Gesch.
von Ost- und Westpreussen, 3 (1928/29), s. 34-41.
Die Religion der alten Preussen, Altpreussen, 4 (1939), s. 50-54.
Cross S.H., Notes on king Alfreds North: Osti, Esti, Speculum, 6 (1931), s. 296-
299.
Curs O., Deutsche Gaue im 10. Jahrhundert nach den Knigsurkunden, Gttingen
1908.
Czekanowski J., Wstp do historii Sowian, wyd. 2, Pozna 1957.
Denholm-Young N., The Mappa Mundi of Richard of Haldingham at Hereford,
Speculum, 32 (1957), s. 307-314.
Dietrich K., Die geographischen Anschauungen einiger Chronisten des XI u. XII
Jahrhunderts, Zeitschrift f. wissenschaftl. Geographie, 5 (1885).
Detlefs en D., Die Entdeckung des germanischen Nordens im Altertum, Quellen
und Forschungen zur alten Geschichte und Geographie, z. 8, Berlin 1904.
Ursprung, Einrichtung und Bedeutung der Erdkarte Agrippas, tame, z. 13,
Berlin 1906.
Die Geographie Afrikas bei Plinius und Mela und ihre Quellen: Die formulae
provinciarum eine Hauptquelle des Plinius, tame, z. 14, Berlin 1908.
Die Anordnung der geographischen Bcher des Plinius und ihre Quellen,
tame, z. 18, Berlin 1912.
Duhem P., Le systme du monde: histoire des doctrines cosmologiques de Platon
Copernic, t. I-V, Pary 1913-1917.
Dumrese H., Einfhrung in die Betrachtung der Ebstorfer Weltkarte, Lneburg
1954.
Dvornik Fr., The Making of Central and Eastern Europe, London 1949.
Ebert M., Alt-Wklitz, Vorgeschichtl. Jahrbuch, l (1926), s. 1-7.
Truso, Schriften d. Knigsberger Gelehrten Gesellschaft Geisteswiss. Kl.,
III:1, Berlin 1926.
23
Gstrum Weklitze, Tolkemita, Truso, Elbinger Jahrbuch, 5/6 (1927), s. 109-
117.
Ehrlich B., Der preussisch-wikingische Handelsort Truso, Elbinger Jahrbuch, 14
(1937), s. 1-17.
Truso-Eine preussisch-wikingische Siedlung bei Elbing, Germannerbe, 2
(1937), s. 80-84.
Der preussisch-wikingische Handelsplatz Truso Ergebnisse neuer Aus-
grabungen in Elbing, Conventus primus historicorum Balticorum, Acta et relata,
Riga 1938, s. 139-145.
Ekblom R., Den forntida nordiska orienteringen och Wulfstans resa til Truso,
Fornvnnen, 33 (1938), s. 49-68.
Ohthere's Voyage from Skiringssal to Hedeby, Studia Neophilologica, 12
(1940), s. 177-190.
Der Volksname Osti in Alfreds des Grossen Orosius-bersetzung, Studia
Neophilologica, 13 (1940/41), s. 161-173.
Vderstrecksuppfatningen i det forntida Danmark, Fornvnnen, 36 (1941), s.
279-294.
Ortnamns vittnesbrd om svenskarnas tidiga frbindelser med Slaver ach
Balter, Uppsala Univ. Aarsskrift 1942 : 9, Sprkvetenskapliga Sllskapets i Uppsala
frhandlingar, Uppsala 1942, s. 149-178.
Alfred the Great as Geographer, Studia Neophilologica, 14/15 (1942/43), s.
115-144.
Der Name Elbing, Arkiv f. nordisk filologi, 58 (1944), s. 209-220. Emerson O.
F., 'Iraland' (Alfreds Orosius I, 1), Modern Language Review, 11 (1916), s. 458.
'Atafter' and 'Iraland', tame, 12 (1917), s. 493-494.
Erbt W., Midgard berlieferung, Glaube, Sitte unser Vorzeit, Quellen und
Forschungen zur Erd- und Kulturkunde, t. 9, Lipsk 1931.
Fischer A., Etnografia dawnych Prusw, Gdynia 1937.
Forster J. G., Geschichte der Entdeckungen und der Schiffahrt in Norden,
Frankfurt/O. 1784.
Friedrich G., Die historische Geographie Bhmens bis zum Beginn der deutschen
Kolonisation, Abhandlungen d.k.k. geograph. Gesellsch. in Wien, t. IX, Wien 1911.
Gter s A., Osti und Ostsee, Beitrge zur Namenforschung, 5 (1954), s. 244-248.
Gaerte W., Wo lag Truso, die lteste Stadt Ostpreussens?, Altpreussen, 2 (1937),
s. 135-137.
Geidel H., Alfred der Grosse als Geograph, Mnchener Geograph. Studien, 15
(Mnchen 1904).
Gerullis G., Die altpreussischen Ortsnamen, Berlin-Leipzig 1922.
Giesebrecht L., Wendische Geschichte, t. III, Berlin 1843, s. 290-291.
Gisinger F., Geographie, Realencyklopdie d. class. Altertumswissenschaft,
Supplementbd. IV, Stuttgart 1924, k. 521-685.
24
Gross Ch., The sources and littrature of English History, London 1915.
Gutenbrunner S., Jankuhn H., Laur W., Vlker und Stmme Sdostschleswigs im
frhen Mittelalter, Gottorfer Schriften zur Landeskunde Schleswig-Holsteins, B. I,
Schleswig 1952.
Gnther S., Die kosmographische Anschauungen des Mittelalters, Deutsche
Rundschau f. Geographie und Statistik, 4 (1882).
Hampson R. T., An Essay on the Geography of King Alfred the Great, w dziele J.
Bosworth, King Alfred's Anglo-Saxon Version, London 1859.
Harmjahnz H., Volkskunde und Siedlungsgeschichte Altpreussens, Berlin 1936.
Hennig R., Terrae incognitae Eine Zusammenstellung und historische
Bewertung der wichtigsten vorcolumbischen Entdeckungsreisen, t. II, Leiden 1950,
s. 202-224.
Die Namengebung nordeuropischer Lnder bei den mittelalterlichen Arabern,
Zeitschrift f. Namenforschung, 15 (1939), s. 179-183.
Heinsius P., Das Schiff der hansischen Frhzeit, Quellen und Darstellungen zur
hansischen Geschichte, NF. 12 (Weimar 1956).
Hennig R., Abhandlungen zur Geschichte der Schiffahrt, Jena 1928.
Hensche W., Einiges zur Kenntniss der Todtenbestattung bei den heidnischen
Preussen, Schriften d. Phys. konom. Gesellschaft, 2 (1861), s. 131-138.
Horak B., Travniek D., Descriptio civitatum ad septentrionalem plagam Danubii
(t. zv. Bavorsky geograf), Rozpravy eskoslovenske Akademie Ved, 66 : 2, Praha
1956.
Hbener G., Knig Alfred und Osteuropa, Englische Studien, 60 (1925/26), s. 37-
57.
England und die Gesittungsgrundlage d. europischen Frhgeschichte,
Frankfurt/M., 1930.
Knig Alfreds Geografie, Speculum, 6 (1931), s. 428-434. Janssen H. L., Tod
und Begrbnis im Wandel der Zeiten, Altpreussen, 4 (1939), s. 20-23.
Mittelalterliche Berichte vom Totenbrauch der Balten, Prussia, 33 (1939), s.
192-200.
Janssens E., Histoire ancienne de la Mer du Nord, Bruxelles 1946.
Jankuhn H., Die Wehranlagen der Wikingerzeit zwischen Schlei und Treene,
Neumnster in H. 1937.
Haithabu Eine germanische Stadt der Frhzeit, Neumnster in H. 1938.
Die Besiedlungsgeschichte Sdostschleswigs im ersten nachchristlichen
Jahrtausendt ob. S. Gutenbrunner etc., Vlker und Stmme, s. 9-58, 135-154.
Jankuhn H., Der frnkisch-friesische Handel zur Ostsee im frhen Mittelalter,
Vierteljahresschrift f. Sozialu. Wirtschaftsgeschichte, 40 (1953), s. 193-243.
Jansson V., Bjarmaland, Ortnamnssllskapets i Uppsala rsskrift, (1936), s. 35-50.
Ker N. R., Medieval Libraries of Great Britain, London 1941.
25
Kimble G. H., Geography in the Middle Ages, London 1938.
Kirkman A., Proper Name in the Old-English 'Orosius', Modern Langauge
Review, 25 (1930), s. 1-22, 140-151.
Keyser E., Die Tiefe in der Frischen Nehrung, Elbinger Jahrbuch, 15 (1938), s. 1-
15.
Kleemann O., ber die wikingische Siedlung von Wiskiauten und ber die Tiefe
in der Kurischen Nehrung, Altpreussen, 4 (1939), s. 4-14.
Knll B., Historische Geographie Deutschlands im Mittelalter, Breslau 1903.
Koczy L., Sklawanja Adama bremeskiego, Slavia Occidentalis, 12 (1933), s.
181-249.
Kohlmann Ph. W., Adam von Bremen Ein Beitrag zur mittelalterlichen Textkritik
und Kosmographie, Leipziger Histor. Abhandlungen, z. 10. Leipzig 1908.
Kolberg A., Wulfstans Seekurs fr die Fahrten von Schleswig nach Truso an der
warmischen Kste von Preussen im 9. Jahrhundert, Zeitschr. f. d. Gesch. u.
Altertumskunde Ermlands, 6 (1878), s. 1-75.
Kowalenko W., Batyk i Pomorze w historii kartografii (VII-XVI w.), Przegld
Zachodni, R. X, nr 7/8 (1954), s. 353-389.
Ktzschke R., Die Vlkertafel Germaniens in der angelschsischen Orosius
Bearbeitung, Kultur und Rasse O. Reche zum 60. Geburtstag dargebracht,
Mnchen, 1939, s. 334-342.
Krabbo H., Nordeuropa in der Vorstellung Adams von Bremen, Hansische
Geschichtsbltter, 15 (1910).
Kretschmer K., Die physische Erdkunde im christl. Mittelalter. Geograph.
Abhandlungen, hrsgb. von A. Penck, t. IV, z. l, Wiede 1908.
Kretschmer K., Historische Geographie von Mitteleuropa, Mnchen-Berlin 1904.
Krollmann C., Das Religionswesen der alten Preussen, Altpreuss. Forschungen, 4
(1927), s, 5-19.
Krbiswna B., Ksztatowanie si poj geograficznych o Sowiaszczynie w
polskich kronikach przeddugoszowych, Slavia Antiqua, 4 (1954), s. 252-282.
Laborde E. D., King Alfred's System of Geographical Description in this Version
of Orosius, Geographical Journal, 42 (1923).
Labuda G., Vidivarii Jordanesa, Slavia Occidentalis, 19 (1948), s. 63-81.
Studia z dziejw Sowiaszczyzny zachodniej, tame, 19 (1948), s. 97-155.
Pierwsze pastwo sowiaskie Pastwo Samona, Pozna 1949.
rda, sagi i legendy do najdawniejszych dziejw Polski, Warszawa-Pozna
1960.
La Baume W., Altpreussisches Zaumzeug, Altpreussen, 9 (1944), s. 2-19.
Langenfeldt G., Toponymies, Uppsala 1920, s. 38.
Langenheim K., Spuren der Wikinger um Truso, Elbinger Jahrbuch, 11 (1933), s.
262-283.
Nochmals Spuren der Wikinger um Truso", Gothiskandza, l (1939), s. 52-62
(rec. B. Ehrlich, Elbinger Jahrbuch, 16, 1941, s. 177-181).
26
Laur W., Die wikingerzeitlichen Ortsnamen Sdostschleswigs, ob. S. Guten-
brunner etc., Vlker und Stmme, s. 59-85, 155-160.
Lehr-Spawiski T., Plemiona sowiaskie nad ab i Odr w wiekach rednich,
wyd. 2, Katowice-Wrocaw 1947.
Levison W., England and the Continent in the eight century, Oxford 1946.
Lewicki T., Pnocna kraina Amazonek w opisach redniowiecznych geografw
arabskich. Sprawozdania z czynnoci i posiedze Polskiej Akademii Umiejtnoci,
49 (1948), s. 353-354.
Lienau O., Norwegische und ostdeutsche Schiffe zur Zeit der Wikinger, Schiff
und Werft, 44/24 (1943), s. 196-198.
Logerman W. S., The Maego that Wulfstan found among the Esthonians,
Englische Studien, 40 (1909).
Lorentz F., Tczew-Dirschau-Truso, Slavia Occidentalis, 5 (1926), s. 529-531.
Lnborg S., Adam af Bremen och hans skildring af Nordeuropas lnder och folk,
Uppsala 1897.
Lwe H., Arbeo von Freisingen Eine Studie zur Religiositt und Bildung im
VIII Jahrhundert, Rheinische Vierteljahresbltter, 15 (1950/51), s. 87-110.
owmiaski H., O pochodzeniu Geografa bawarskiego, Roczniki Historyczne, 20
(1955), s. 9-58.
Studia nad pocztkami spoeczestwa i pastwa litewskiego t. I-II, Wilno
1931-1932.
Prusy pogaskie, Toru 1935.
Stosunki polsko-pruskie za pierwszych Piastw, Przegld Historyczny, 41
(1950), s. 152-179.
Longum mare, Roczniki Historyczne, 23 (1947), s. 65-78. Macdonald A.,
Wulfstans Voyage and freezing, Modern Language Review, 43 (1948), s. 73-74.
Malone K., King Alfred's 'Geats', tame, 20 (1925), s. 1-11.
King Alfred's 'Gtlands', Modern Language Review, 23 (1928), s. 336-39.
The date of Ohthere's Voyage to Haethum, tame, 25 (1930), s. 78-81.
On Wulfstans Scandinavia, Studies in Philology, 28 (1931), s. 574-579.
King Alfred's North: A Study in mediaeval Geography, Speculum, 5 (1930), s.
139-167.
On King Alfred's geographical Treatise, tame, 8 (1933), s. 67-78.
Maowist M., Z problematyki dziejw gospodarczych strefy batyckiej we
wczesnym redniowieczu, Roczniki Dziejw Spoecznych i Gospodarczych,
10(1948), s. 81-120.
Marquart J., Osteuropische und ostasiatische Streifzge, Lipsk 1903.
Skizzen zur historischen Topographie und Geschichte Kaukasien, Wien 1928.
Mathesius V., Dve Kapitoly o Cesich a stare Anglii, Zlata Praha 34 (1917), s. 151
in.
27
Matthews W. K., Baltic origins, Revue des tudes slaves, 24 (1948), s. 47-59.
Medieval Baltic tribes, The American Slavic and East European Review, 8
(1949), s. 126-136.
Mezger E., Angelschsische Lnder- und Vlkernamen, Berlin 1921.
Altgermanische Zeugnisse zu ost- und nordeuropischen Vlker- und
Lndernamen, Ungarische Jahrbcher, 2 (1922), s. 223-226.
Miegel Ag., Truso, Elbinger Jahrbuch, 5/6 (1927), s. 118-122.
Moss F., Another lost manuscript of the oe. Orosius?, English Studies, 36 (1955),
s. 199-203.
Miller K., Die ltesten Weltkarten, z. I-VI, Stuttgart 1895-1898.
Mllenhoff K., Ueber die Weltkarte und Chorographie des Kaiser Augustus,
Schriften d. Universitt zu Kiel, t. VI : 1, Kiel 1856, s. 1-55 (przedruk: Deutsche
Altertumskunde, t. III, s. 212-295).
Nalepa J., Wyprawa Frankw na Wieletw, Slavia Antiqua, 4 (1954), s. 210-231.
Napier A. S., Two fragments of Alfreds Orosius, Modern Language Review, 8
(1913), s. 59-63.
Nansen F., Nebelheim, t. I, Leipzig 1911.
Arctic Exploration in Early Times, New York 1911, s. 169-181.
Neugebauer W., Die Bedeutung des wikingischen Graeberfeldes in Elbing fr die
Wikingerbewegung im Ostseegebiet, Elbinger Jahrbuch, 14 (1937), s. 19-28.
Das wikingische Grberfeld in Elbing, Altpreussen, 3 (1938).
Das wikingische Grberfeld vom Elbing-Neustdterfeld und die Lage Trusos,
Ahnenerbe 1939, s. 154-161.
Neumann F., ber die Lage von Wulfstans Truso, Wislemund und Witland
Die Namen Nehrung, Nogat, Weichsel, Neue Preuss. Provinzialbltter, 6 (1854), s.
290-326, 385-98, 411-416.
Niederle L., Pvod a poctky Slovanu zpadnich, Slovansk starozitnosti, t. III,
Praha 1919.
Manuel de l'antiquit slave, Paris 1923.
Noreen A., Nordens lsta folk- och ortnamn, Fornvnnen, 15 (1920), s. 23-50.
Norlind A., Das Problem des gegenseitigen Verhltnisses von Land und Wasser
und seine Behandlung im Mittelalter, Acta Universitatis Lundensis, XIV : l, Lund
1918, z. 12, s. 1-57.
Partsch J., Die Darstellung Europas in dem geographischen Werke des Agrippa,
Wrocaw 1875.
Mitteleuropa Die Lnder und Vlker von den Westalpen und dem Balkan
bis an den Kanal und das Kurische Haff, Gotha 1904.
Petersen N. M., Handbog i den gammel-nordiske Geografi, Kobenhavn 1834.
28
Peschel O., Ruge S., Geschichte der Erdkunde, wyd, 2, Mnchen 1897.
Philipp H., Die historisch-geographischen Quellen in den Etymologiae des
Isidorus von Sevilla, Quellen und Forschungen zur alten Geschichte und Geographie,
z. 25-26, Berlin 1912-1913.
Piotrowicz L, Goci i Gepidowie nad doln Wis i ich wdrwka ku Morzu
Czarnemu, Przegld Zachodni, R. 1951, s. 60-76.
Plezia M., Greckie i aciskie rda do najstarszych dziejw Sowian, cz. I (do
VIII wieku), Pozna-Krakw 1952.
Plummer Gh., The Life and Times of Alfred the Great, Oxford 1920.
Porthan H. G., Frsk (ob. wyej).
Possart F., Europa, besonders das nrdliche nach Ottars und Ulfstens
Reiseberichten, Zeitschrift f. Erdkunde, 3 (1884), s. 1-10.
Potocki J., Recherches sur la Sarmatie, Warszawa 1789.
Fragments historiques et gographiques (ob. wyej).
Potter S., Commentary on King Alfred's Orosius, Anglia, 71 (1952/1953), s. 385-
437.
Reuter O. S., Germanische Himmelskunde, Mnchen 1934.
Ross, Allan SQ The Terminas and Beormas, Leeds Texts and monographs, 7
(1940), s. 63.
Rosien W., Die Ebstorfer Weltkarte (1230-1250), Verffentl. d. niederschsischen
Amtes f. Landesplanung u. Statistik, A. II t. 19, Hannover 1952.
Rudniki M., Wulfstana Truso-Tczew, Slavia Occidentalis, 3/4 (1925), s. 324-
326.
Rudniki M., Zagadnienie pobytu druyn germaskich na ziemiach polskich w
czasie do VI w. w wietle imiennictwa, Przegld Zachodni, R. VII, nr 5/6 (1951), s.
164-181.
Qvigstad J., Hvor bodde Hloygen Ottar?, Hloygenminne 1924, z. 2.
Sabbe Et., Les relations conomiques entre l'Angleterre et le Continent au Haut-
Moyenge, Le Moyen-Age, 56 (1950), s. 169-194.
Schilling H., Knig Aelfreds angelschsische Bearbeitung der Weltgeschichte des
Orosius, Halle/S. 1886.
Scheel O. - Pauls en P., Quellen zur Frage Schleswig-Haithabu, Kiel 1930.
Scheel O., Die Wikinger, Stuttgart 1938.
Schier B., Pelze und Stoffe als Zahlungsmittel in alter Zeit, Beitrge z. Geschichte
d. deutsch. Sprache und Literatur, 72 (1950), s. 301-314.
Schlauch M., English Medieval Literature and its Social Foundations, Warszawa
1956.
Schlter W., Die Ostsee und die Ostseelnder in der Hamburgischen
Kirchengeschichte Adams von Bremen, Sitzungsberichte d. Gelehrten Estnischen
Gesellschaft Jg. 1902, Dorpat 1902.
Schmeidler B., Hamburg-Bremen und Nordost-Europa vom 9-11. Jahrhundert,
Leipzig 1917.
Schnetz J., Untersuchungen ber die Quellen der Kosmographie des anonymen
Geographen von Ravenna, Sitzungsberichte d. Bayer. Akademie d. Wissenschaften,
Phil. Hist. Abt. Jg. 1942, z. 6, Mnchen 1942.
Ravenna Anonymus, Cosmographia Eine Erdbeschreibung um das Jahr
700. Nomina Germanica, 10 (Uppsala 1951).
Schulten A., Iberische Landeskunde Geographie der antiken Spanien, t. I,
Strassbourg 1955.
Sedlaek A., O starem rozdeleni ech na kraje, esk. Akad. Ved a Umeni, dz. I, t.
61, Praha 1921.
Sonntag P., Hela, die Frische Nehrung und das Haff, Schriften d. Natur-
29
forschenden Gesellschaft zu Danzig, NF. 14 (1915/1916).
Sprengel M. G, Theanglosaxon Version from the historian Orosius, Walchs
Philologische Bibliothek, t. II (1774).
Steche Th., Deutsche Stammeskunde, Berlin 1942.
Soecknick K., Die Wasserlufe Elbings seit der Ordenszeit, Elbinger Jahrbuch, 14
(1937), s. 213-230.
Stokoe W. C., On Ohthere's Steorbord, Speculum, 32 (1957), s. 299-306.
Storm G., Om Opdagelsen af Nordkap" og Veien til det hvide Hav", Det
nordiske geografiske Selskabs Aarbog, 5 (1893/1894), s. 90 in.
Suowski Z., Najstarsze dokumenty biskupstwa hoboliskiego, Roczniki
Historyczne, 19 (1952), s. 1-67.
Najstarsza granica zachodnia Polski, Przegld Zachodni, R. 1952, nr 3-4,
Pozna 1952, s. 343-483.
Szafarzyk P. J., Sowiaskie staroytnoci, prze. H. N. Bokowski, t. II, Pozna
1844, Dodatki, s. 6-11 (tylko przekad niemiecki wg K. F. Dahlmanna).
Svenung J., Syntaktische, semasiologische und kritische Studien zu Orosius,
Uppsala 1922.
Belt und Baltisch Ostseeische Namenstudien mit besonderer Rcksicht auf
Adam von Bremen, Uppsala Universitts rsskrift 1953: 4, Uppsala-Wiesbaden
1953.
lski K., Stosunki krajw skandynawskich z poudniowo-wschodnim
wybrzeem Batyku od VI do XII wieku, Przegld Zachodni, R. 1952, nr 5/6, s. 30-
45.
Udzia Sowian w yciu gospodarczym Batyku na pocztku epoki feudalnej
(VII-XII w.), Pamitnik Sowiaski, 4 (1955), s. 227-266.
Tallgren A.M., Biarmia, Eurasia Septentrionalis Antiqua, 6 (1931). s. 100-120.
Thoroddsen Th., Geschichte der islndischen Geographie, Leipzig 1897.
Trautmann R., Die slavischen Vlker und Sprachen, Leipzig 1948.
Turek R., Kmenova uzemi w echach, asopis Narodniho Musea, 121 (1952) s.
3-46.
Uhden R., Zur Herkunft und Systematik der mittelalterlichen Weltkarten,
Geographische Zeitschrift, 37 (1931), s. 321-340.
Uhl J., Betrachtungen zur Entwicklungsgeschichte der Frischen Nehrung, Danzig
1941.
30
Vaneek V., Prvnich tisic let..., Praha 1949.
Vasmer M., Beitrge zur historischen Vlkerkunde Osteuropas, I : Die Ostgrenze
der baltischen Stmme, Sitzungsberichte d. Preuss. Akad. d. Wissenschaften, Phil.
Hist. Kl., 24 (1932), s. 637-666; II: Die ehemalige Ausbreitung der Westfinnen in
den slav. Lndern, tame, 26 (1934; s. 351-440, IV: Die ehemalige Ausbreitung der
Lappen und Permier in Nordrussland, tame, 28 (1936): s. 176-270.
Die alten Bevlkerungsverhltnisse Russlands im Lichte der Sprachforschung,
Berlin 1941.
Zum Namen Terfinnas in Knig Aelfreds Orosius-bersetzung, Englische
Studien, 56 (1922), s. 169-171.
Germanen und Slaven in Ostdeutschland in alter Zeit, Namn och bygd, 21
(1933), s. 113-137.
Vogel W., Geschichte der deutschen Seeschiffahrt, t. I., Berlin 1915.
Wachowski K., Sowiaszczyzna zachodnia, wyd. 2, Pozna 1950.
Wadstein E., Namnet Danmark, Gteborgs Hgskola rsskrift, 24-25 (Gteborg
1918-1919).
Norden och Vsteuropa i gammal tid, Stockholm 1925.
Waterhouse G., Wulfstan's account of the Esthonians, Modern Language Review,
25 (1930), s. 327.
Weibull L., De gamla nordbornas vderstrecksbegrepp, Scandia, 1 (1928), s. 292-
312.
Weibull L., Upptckten av den skandinaviska Norden, Scandia, 7 (1934), s. 80-
129.
Weinhold K., Die Polargegenden Europas nach den Vorstellungen des deutschen
Mittelalters, Sitzungsberichte d. Phil. Hist. Cl. d. kaiserl. Akademie d.
Wissenschaften, 68 (1871), s. 783-808.
Widajewicz J., Pastwo Wilan, Krakw 1947.
Serbowie nadabscy, Krakw 1948.
Pocztki Polski, Wrocaw-Warszawa 1948.
Westberg Fr., Ibrahims-ibn-Jakub's Reisebericht ber die Slawenlande aus dem
Jahre 965, St. Petersbourg 1898.
Wiklund K. B., Lapparnas forna utbredning i Finland och Ryssland, Le Monde
Oriental, 5 (1911), s. 101-136, 175-196.
Winter H., Die Nautik der Wikinger und ihre Bedeutung fr die Entwicklung d.
europ. Seefahrt, Hansische Geschichtsbltter, 62 (1937), s. 173-184.
Wolf A., Die Ebstorfer Weltkarte als Denkmal eines mittelalterlichen Welt- und
Geschichtsbildes, Geschichte in Wissenschaft und Unterricht, 8 (1957) s. 204-215.
WlfingJ. E., Die Syntax in den Werken Alfreds des Grossen, Bonn 1894-1901.
Zckler O., Geschichte der Beziehungen zwischen Theologie und Natur-
wissenschaft, Gtersloh 1877.
31
Zakrzewski S., Opis grodw i terytoriw z pnocnej strony Dunaju czyli tzw.
Geograf bawarski, Archiwum Naukowe - Wydawnictwo Tow. dla Popierania Nauki
Polskiej, dz. I, t. IX, z. l, Lww 1917.
Zangemeister K., Die Chorographie des Orosius, Commentationes philologae in
honorem Theodori Mommseni, Berlin 1877, s. 715-738.
Zikowska H., Pomorze a handel batycki w okresie wczesnohistorycznym,
Przegld Zachodni, R. 1951, nr 1/2, s. 45-52.
Zur-Mhlen B. v., Die Wikingerfunde in Ostpreussen, Ahnenerbe 1939, s. 139-
153.
32
WSTP DO OPISU EUROPY KRLA ALFREDA
PRZYPISY
1
Kulturaln i ideologiczn dziaalno Alfreda scharakteryzowa dokadnie Ch.
Plummer, The life and times of Alfred the Great, s. 137 i n. Ob. te J. Bosworth,
King Alfred's Anglo-Saxon Version, s. IV i n.; R. Dyboski, Literatura i jzyk
redniowiecznej Anglii, Krakw 1910 s. 52 in.; M. Schlauch, English Medieval
Literature, s. 84 in.
2
Ob. wyej przegld literatury.
3
Mon. Pol. Hist., t. I, s. XVIII; jest rzecz zdumiewajc, e Bielowski nie wy-
korzysta wskazwek nieco wczeniejszego wydania Th. Hirscha w Scriptores rer.
Prussicarum (ob. przyp. 4).
4
Scriptores rer. Prussicarum, t. I (1861), s. 732-735.
5
Jedyn gruntown na swj czas analiz przekazu Alfreda opracowa przed 125
laty C. F. Dahlmann, Knig Aelfreds Germania, s. 405 i n.; wiele lat pniej do
gruntown analiz filologiczn przedstawi H. Schilling, Knig Aelfreds
angelschsische Bearbeitung des Orosius (1885), wreszcie historyczno-geograficzn
H. Geidel (1904); najnowsza w literaturze niemieckiej praca R. Ktzschkego (1939)
nie zawiera ani jednej nowej myli.
6
Niewaciwo takiej metody postpowania wykazao studium K. Malone'a,
King Alfred's North, s. 139 i n., ktry dla ustalenia waciwoci chorograficznych
obu autorw, Alfreda i Orozjusza, musia si odwoa do penego tekstu aciskiego
oryginau.
7
Ob. M. Schanz, Geschichte d. rmischen Literatur, t. IV:2 (Mnchen 1920) s.
483 i n.
8
Wykaza to w swej analizie K. Mllenhoff, ber die Weltkarte, s. 13 i n.
9
W swoich pogldach kosmologicznych Orozjusz opar si przewanie na
pismach Pliniusa (ob. K. Mllenhoff, op. cit. s. 25).
10
Th. Mommsen, ber die Unteritalien betreffenden Abschnitte der
Ravennantischen Kosmographie, Berichte d. knigl. schs. Gesellschaft d.
Wissenschaften in Leipzig, Jg. 1851, s. 101. K. Mllenhoff (op. cit., s. 15) pisze na
33
ten sam temat: Unlugbar ist die Erdbeschreibung des Orosius nach einer Karte
verfasst. Sie beginnt mit einer Eintheilung der bewohnten Erde, die rings von einem
Saum (limbus) das Ocean eingefasst, in drei Welttheile. Der Tanais ist die Grenze
von Asien und Europa, nach der Ansicht die im Zeitalter Herodots (4, 45, vgl. 40, 42,
Aeschyl. fr. 177 Dind.) noch nicht, wohl aber seit dem vierten Jahrh. (Skylax 69,
70) feststand und der die rmische Karte folgte, Tab. Peut. VIII B. Der Fluss
entspringt an den Rhipen, wie auch Mela, Plinius, Ptolemaeus behaupten und die
Peutingersche Karte wohl durch das ungenannte Gebirge andeutet. Er fliesst dann,
im Gebiet der Rhobasken (so die hhs.) die Ptolemaeus 6, 14, 9 an die stlichen
Quellen des Rha (der Wolga) setzt, vorbei an den Altren und Grenzmarken
Alexanders, die auch Ptolemaeus 3, 5, 26 neben Altren des Augustus am oberen
Don, Ammian 22, 8, 40, am oberen Borysthenes ansetzen, statt am Jaxartes-Tanais,
Plin. 6, 18, Strabo p. 509 fg. Asiens grenze gegen Africa beginnt jenseits Aegypten
bei Paraetonium und luft von da sdlich durch den Katabathmos, nahe bei dem
Lager Alexanders, ber den See Caleartus ( ) Ptolemaeus (4, 5, 20),
an den obern Oasen (superiorum fines Auasitarum Ptol. 4, 5, 35-37, Plin 5, 9) vorbei,
quer durch die Aetiopische Wste zum sdlichen Ozean. Man sieht, es ist hier, stat
wie sonst seit Hecataeus (Herod., 2, 15-16), bei Skylax 105-106, Polybius, 3,37.
Strabo p. 32, 108, 126, Mela 1,4, Plinius 5,9 und ndern, auch auf der Tab. Peut. VIII
EF. der Nil, die politische Grenze Aegyptens zunchst als grenze Asiens
angenommen. Asien hat dann gerade gegen den Osten ad mediam frontem
orientis, in Oceano Eoo die Mndung des Ganges, sdlich davon das Vorgebirge
Caligardamana ( Ptol. 7, 1, 11) mit der Insel
Taprobane, wo der Oceanus Indicus anfngt, nrdlich, wo der Caucasus aufhrt den
Imaus mit dem Vorgebirge Samara, unter dem Fluss Ottorocorra ins Meer tritt und
der Ocean Sericus heisst. Am Fluss liegt eine gleichnamige Stadt, wie auch
Ptolemaeus die mit gleichnamiger Stadt und gleichnamigem Gebirge
der indischen Sage von den Uttara Kuru (Lassen, Ind. Altertumsk. 1, 511, 846)
gemss in hnlicher Stellung gegen Indien nennt und besonders bereinstimmend
Plinius 6, 20 die Lage der Attocori angibt". Dalszy cig tekstu Orozjusza naley
zestawi paralelnie z Dimensuratio provinciarum i z Pliniusem (ob. K. Mllenhoff,
op. cit., s. 16-24). Ob. te D. Detlefsen, Ursprung, Einrichtung und Bedeutung der
Erdkarte Aprippas, Berlin 1906.
11
K. Mllenhoff, op. cit., s. 16 i n.
12
K. Mllenhoff, op. cit., s. 25.
34
13
K. Mllenhoff, op. cit., s. 27: Und gewiss sollten beide werke, chorographie
und karte, sich in dieser weise gegenseitig ergnzen. Allein wahrscheinlicher ist,
dass die chorographie berhaupt die form eines periplus hatte und dass die
dimensuratio selbst in diesen rahmen hineingehrte".
14
Por. tutaj F. Gisinger, Geographie, kol. 521 i n.
15
L. Bagrow, Geschichte der Kartographie, s. 215, 321; ob. te K. Miller,
Weltkarte des Castorius, gennant die Peutingersche Tafel, Stuttgart 1888; tene, Die
Peutingersche Tafel oder die Weltkarte des Castorius, Stuttgart 1916. Najczciej
ustala sie dat tej mapy na schyek IV wieku. Ze wzgldu na wystpowanie Sowian
(Venadisarmatae, segm. VIII, 1; Venedi, seg. VIII, 4) w rejonie wschodnich Karpat
(Dniestr, Prut), naley t dat przesun co najmniej o jeden wiek pniej.
Zachowany do naszych czasw rkp z przeomu XII/XIII w. jest wic przerysem
kopii oryginalnej mapy Kastora, uzupenionej ju nowymi szczegami. Ju K. Ml-
lenhoff wykaza, e Jordanes i Izydor z Sewilli dysponowali takimi przerobionymi
mapami (op. cit., s. 29 33). Sprawa wymaga ponownego zbadania. Por. te M.
Plezia, Greckie i aciskie rda, s. 47-48.
16
K. Mllenhoff, ber die Weltkarte, s. 25; Do znaczne rnice dadz si
zaobserwowa tylko na terenie Europy rodkowej, gdzie Orozjusz powiza Dacj z
Germani i Sarmacj. Poniewa ma on wiadomo o Limesie midzy Renem a
Dunajem oraz o Norikum K. Mllenhoff przypuszcza, e chorografia, ktr
dysponowa Orozjusz, pochodzia z II wieku, kiedy to Dacja zostaa wcielona do
imperium rzymskiego. W takim razie przygodn wzmiank o Gotach w Dacji
naleaoby uzna za wasn wstawk Orozjusza. O Gotach Orozjusz, jak wynika z
jego Historii, mia sporo wiadomoci, wic taka glossa wydaje si bardzo
prawdopodobna. Por. te D. Detlefsen, Ursprung, s. 18 i n.
17
Ob. przyp. 15.
18
L. Bagrow, Gesch. der Kartographie, s. 29-30.
19
Mona ustali pewien okrelony cig kartograficznych wiadomoci o
Sowianach, idcy poprzez Tabula Peutingeriana, mapy Jordanesa i Izydora z
Sewilli (ob. K. Mllenhoff, op. cit., s. 29 i n.) a po Anonima Raweskiego; o tym
ostatnim ob. gruntowne studia J. Schnetza. Ob. te H. Philipp, Die historisch-geogr.
Quellen, s. 31 i n.
20
D. Detlefsen, Ursprung, s. 13 i n., 18 i n.; ob. te K. Kretschmer, Die physische
Erdkunde, s. 56 i n.
35
21
Obszerniej na ten temat B. Krbiswna, Ksztatowanie si poj
geograficznych, s. 261 i n.
22
H. owmiaski, O pochodzeniu Geografa Bawarskiego, s. 9 i n.; por. te W.
Fritze, Die Datierung des Geographus Bawarus, Zeitschrift f. slavische Philologie,
21 (1952), s. 326 i n.
23
Ob. Ch. Plummet, The Life and Times, s. 139 i n.
24
Gruntown analiz wiernoci przekadu przeprowadzi ostatnio S. Potter,
Commentary on king Alfred's Orosius, s. 387-437; niestety, pomin on rozdzia I,
chorograficzny. Surowo krytykowa Alfreda za przekad J. Bosworth, King Alfred's,
s. X i n.
25
Ob. s. 17.
26
Nie jest jednak wykluczone wiadome pisarstwo, skoro podobne pogldy gosili
wspczenie Regino z Prm, a nieco wczeniej Pawe Diakon, pniej za (za
Reginonem) czeski kronikarz Kosmas; ob. B. Krbiswna, Ksztatowanie si poj
geograficznych, s. 267; G. Labuda, rda, sagi i legendy, s. 18 in.
27
Ob. H. G. Porthan, Frsk, s. 54, przyp. p; R. K. Rask, Ottars og Ulfstens, s.
348; L. Weibull, De gamie nordbornas vderstrecksbegrepp, s. 292 i n.; O. S. Reuter,
Germanische Himmelskunde, s. 6 i n. Najbardziej skrajne stanowisko zaj w tej
sprawie R. Ekblom, Den forntida nordiska Orienteringen, s. 49; tene,
Vderstrecksuppafattningen, s. 279 i n.; tene, Alfred the Great as Geographer, s.
121. Zastrzeenia przeciw zbyt daleko idcym korektom zgosili O. S. Reuter, op.
cit., s. 6-12 i N. Beckman, Nordbornas vderstreck, s. 252 i n. Stanowisko N.
Beckmana wydaje si suszne; por. G. Labuda, rda, sagi i legendy s. 33, 54.
28
R. Ekblom, op. cit.
29
K. Malone (King Alfred's North, s. 166) tak charakteryzuje technik
chorogranczn Alfreda: Our examination of the geographical chapter of Alfred's
Orosius has brought out the fact that Alfred uses two distinct systems of orientation,
which may be named the classical and the shifted. The shifted system is most
prominent in his interpolations, but is by not no means confined to these. Examples
of shifted orientation appear in all parts of the geographical chapter, thus in the
descriptions of Asia, Africa, Ireland, the islands of the Mediterranean, the Balkans
and Gaul, as well as in description of Germany. Moreover, the classical orientation is
frequent in the interpolated parts, thus in descriptions of Scandinavia and of
Germany proper. In Alfred's repost of the voyages of Ohthere and Wulfstan, we find
36
Wulfstan, the Englishman, consistently using the shifted orientation, while Ohthere,
the Norwegian, like Alfred himself, uses both systems, though he shows a preference
for the shifted orientation. In the description of West Germany Alfred consistently
uses the classical orientation, but when he comes to Lower Germany and Central
Europe, he changes to the shifted orientation, though he is not wholly consistent in
its use. His description of Scandinavia gives us a striking mixture of the two systems,
and from this point of view is the most interesting part of the geographical chapter".
30
Przykady w komentarzu rzeczowym.
31
W polemice z K. Malonem uzasadni ten sposb interpretacji tekstu Alfreda G.
Hbener (Knig Alfreds Geographie, s. 429). Po przytoczeniu fragmentu chorografii
powiconego wschodnim Frankom (Eastfrancari), stwierdza on: Die Grundlage
sind die Nachbarschaftsbeziehungen. Es ist aber in der Interpretation eine
entscheidende Unklarheit vorhanden, die Malone hervorzuheben nicht fr ntig
befunden hat. Das persnliche Pronomen him (= ihnen) kann als rckbezglich auf
die letzterwhnte Vlkerschaft nach moderner Sprachlogik aufgefasst werden. So tut
es Malone. Es ergeben sich dann strikte Nachbarbeziehungen. Wie ein Blick auf die
Karte zeigt und wie Malone aufgefallen ist, sind diese jedoch sehr hufig vllig
unsinnig. Bei einer solchen Auffassung wren nmlich z. B. die Friesen nordwestlich
der Altsachsen anzusetzen und die Obotriten nrdlich der Dnen. Diese
Schwierigkeit kann aber gelst werden, wenn wir, was nach angelschsischer Syntax
durchaus mglich ist, die Personalpronomina (him) nicht auf das letztgenannte Volk,
sondern auf jene Vlkerschaften beziehen, die Alfred als Ausgangs- und Mittelpunkt
fr seine Aufzhlung benutzt. Er bildet Nachbarschaftsgruppen um eine ihm
besonders wichtige Vlkerschaft. Eine solche ist die der Ostfranken, Altsachsen,
Mhrer, Sddnen, Norddnen, Esten, Bornholmer (Burgunden) und Schweden.
Wenn wir diese Interpretation benutzen, brauchen wir nicht mit Malone eine
Verschiebung der Nordrichtung anzunehmen. Die Lagebezeichnungen stimmen dann
berall, auch nach dieser Rckbezglichkeit bei den Ostfranken, bei denen der
sdstliche Ansatz der Bayern so sinnvoller ist, als wenn wir diese Richtung mit
Malone fr die Nachbarschaft zu den Schwaben als bestimmend ansehen". W swej
odpowiedzi K. Malone (On King Alfreds geografical treatise, s. 77-78) wyjani, e
podobnie jak G. Hbener interpretuje znaczenie zaimka: him, odnoszc go z reguy
do plemienia orodkowego. W praktyce jednak do czsto odstpowa od tej
zasady. To samo dotyczy G. Hbenera (op. cit., s. 429-30), ktry stwierdza: Es gibt
jedoch eine Reihe von Ausnahme-Fllen nach unserer Deutung, und zwar innerhalb
37
des Einzelsystems der Mhrer, wo Alfred die Lage durch strikte
Nachbarbeziehungen von der Erwhnung des Krntner Landes bis Griechenland
bestimmt, aber er greift dann auf den Aussgangspunkt, auf die Mhrer zurck. Wie
man an den Ostfrankensystem sehen kann, knnte natrlich auch im Einzelfall das
him ebensogut als rckbezglich auf das Nachbarvolk, wie auf das Mittelpunktvolk
dienen". W sprawie tej kontrowersji ob. G. Labuda, rda, sagi i legendy, s. 28 i n.
32
Egzemplarz tej mapy reprodukuje K. Miller, Mappaemundi, Die ltesten
Weltkarten, z. III, s. 29 37 ze zbiorw: Ms Cott. Tib. B. V. f. 58. Zdaniem L.
Bagrowa, Geschichte d. Kartographie, s. 373 zostaa ona sporzdzona koo r. 1000;
ob. te K. Malone, King Alfred's North, s. 148 (reprodukcja): Egzemplarz tej mapy
odbiega do znacznie od poj geograficznych wyraonych w chorografii Alfreda;
nie zna te na nim ladw zuytkowania relacji Ohthera i Wulfstana. Cottoniana
siga wic wzorw przed-Alfredowych (ob. H. Geidel, Alfred der Grosse, s. 5-6).
33
Ob. G. Labuda, rda sagi, i legendy, s. 24-26.
34
Ustalenia dotychczasowej literatury w tej sprawie s bardzo skromne. Ob. H.
Geidel, Alfred der Grosse, s. 26: Die in der Germania niederlegten Nachrichten
empfing der Knig jedenfalls aus dem Munde der Auslnder"; por. te. G. Hbener,
Alfred d. Grosse, s. 38. Nie zwrcono dotd uwagi, e chorografia przytacza nazwy
plemienne z reguy w brzmieniu niemieckim, natomiast relacje Ohthera i Wulfstana
w brzmieniu anglosaskim, co pozwala na generalne rozrnienie rde informacji
Alfreda; ob. szerzej G. Labuda, rda, sagi i legendy, s. 26-27 (za K. Malone'm).
35
Ob. G. Labuda, rda, sagi i legendy, s. 23
36
H. owmiaski, O pochodzeniu Geografa Bawarskiego, s. 9 i n.
37
Ob. oglnie W. Levison, England and the Continent, s. 42-44, 166; tene, Die
Iren und die frnkische Kirche, Historische Zeitschrift, 109 (1912), s. 1-22: K.
Hauck, Kirchengeschichte Deutschlands, t. I (1904) s. 431 i n.; o biskupie
salzburskim Wergilim ob. K. Kretschmer, Die physische Erdkunde, s. 56-58; wiato
na t posta rzuciy badania Heinza Lwego.
38
B. Bischoff, Die sdostdeutschen Schreibschulen und Bibliotheken in der
Karolingerzeit, t. I, Leipzig 1940, s. 179 i n.
39
Ob. niej Wstp do Herwararsagi i Widsidh.
40
Ch. Plummer, The Life and Times of Alfred the Great, s. 137.
41
K. Mllenhoff, Ueber die Weltkarte, s. 29-34.
42
A. Campbell, The Tollemache Orosius, s. 13 (co do nazwy rkp. ob. niej
38
przyp. 71).
41
Ohthere jest anglosask wersj tego imienia; po norwesku brzmiaoby ono:
ttar; ob. E. H. Lind, Norskislndska dopnamn och fingerade namn frn medeltiden,
Oslo 1931, s. 655; por. te G. Hbener, England, s. 171: Ohthere = Schrecken des
Heeres, ist die genaue angelschsische Entsprechung fr altwestnordisch ttar
(*Ahtharia)".
44
Ju H. G. Porthan, Forsk, s. 61, przyp. 6 wyrazi si, e Other var sledes
dstadd i K. Aelfreds tjnst". Pniejsi autorzy z reguy przypisywali inicjatyw
wyprawy Alfredowi; susznie polemizuje z tym zdaniem R. Hennig, Terrae
incognitae, t. II, s. 206. Por. te G. Hbener, op. cit., s. 172.
45
Rne prby ustalenia chronologii podry Ohthera podaje R. Hennig, op. cit.,
s. Il, s. 207 i n. Z osobn prb ustalenia daty podry do Anglii i do Haede wystpi
K. Malone, The date, s. 78 i n. Jego obliczenia opieraj si na bardzo wtpliwych
podstawach rdowych i niejasnych przesankach interpretacji. Punktem wyjcia
jest dla niego wiadomo Ohthera, e podczas swej podry z Skiringshealu do
Haede przez cay czas mia po lewej stronie brzegi Danii. Ot wiadomo, e
dzielnice norweskie Ranrike i Vestfold naleay w IX w. do Duczykw; w bliej
nie znanych okolicznociach zostay one zdobyte przez krla norweskiego Halfdane.
Snorre Sturlason podaje, e stao si to w pierwszych latach rzdw Halfdana, czyli
jak si przypuszcza w r. 871 (Heimskringla; Saga Halfdanar svarta, k. 1-4, ed.
Jonsson, s. 36-38). Abstrahujemy od tego, e chronologia tych wydarze jest
niepewna, gdy ostatnio J. de Vries, (Harald Schnhaar, s. 105) przesun pocztek
rzdw Haralda Piknowosego z r. 872 na r. 875, z czego wynika, e naleaoby
konsekwentnie przenie dat podboju poudniowych wybrzey Norwegii na r. 874.
Waniejsze jest to, e nie ma adnych podstaw sdzi, i zjednoczenie Norwegii do-
konao si kosztem Duczykw. Snorre Sturlason podaje, e Halfdan zdoby Ranrike
na tamtejszym krlu Gandolfie i synu jego Haku; nie ma adnych podstaw
przypuszcza, e byli oni Duczykami. Historycy bardzo krytycznie oceniaj
przekaz Snorre Sturlasona; przypuszczaj oni, e walki o poudniow Norwegi
toczyy si przez kilka lat (ob. A. Bugge, Norges Historie, t. I; 2, s. 93; por. U.
Noack, Nordische Frhgeschichte und Wikingerzeit, Mnchen-Berlin 1941, s. 116).
Nie ma adnego powodu przypuszcza, e Ohthere mwic o pastwie duskim
mia na myli ich dawno utracone ziemie w poudniowej Norwegii. Bardziej
prawdopodobne jest, e chodzio o tzw. Halland i Skoni, ktre pozostaway pod
panowaniem duskim. Tym samym wszystkie obliczenia Malone'a trac grunt.
39
46
Ob. R. Hennig, op. cit., t. II, s. 207.
47
Jako charakterystyczn mona wskaza na jego wypowied o Biarmijczykach
(ob. tekst).
48
Ob. K. Kretschmer, Die physische Erdkunde.
49
Ob. A. Norlind, Das Problem des gegenseitigen Verhltnisses von Land und
Wasser (ob. przyp. 99 komentarza rzeczowego).
50
Ob. komentarz rzeczowy.
51
Np. G. Hbener, Knig Alfred und Osteuropa, s. 45-46; tene, England, s. 171.
R. Hennig, Terrae incognitae, t. II, s. 217 (tutaj te dawniejsze pogldy na ten
temat). W. Vogel, Geschichte d. deutsch. Seeschiffahrt, t. I, s. 149 uwaa go za Sasa.
52
Ob. H. Lind, Norsk-islndska dopnamn, kol. 795-804 notuje rne zoenia z
Ulfr-brak wrd nich *Ulfr-steinn. ImiWulfstan jest natomiast popularne w Anglii;
por. E. Bjrkmann, Nordische Personennamen in England, Halle/S 1910, s. 180 i G.
Hbener, England, s. 171.
53
W. A. Craigie, The nationality of king Alfred's Wulfstan, s. 396: Wulfstan was
an Angle by birth and upbringing". Por. te K. Malone, On Wulfstan's Scandinavia,
s. 574 i n.
54
Ob. G. Labuda, rda, sagi i legendy, s. 23, 64.
55
Nazywanie Wulfstana kupcem jest jednym z pospolitych stereotypw, ktry
bywa bezkrytycznie powtarzany (tak G. Hbener, England, s. 171-172 i 181) bez
sprawdzenia podstaw sdu. e podrowa on midzy dwoma portami nie przesdza
jeszcze charakteru jego podry.
56
Ob. obszerniej G. Labuda, rda, sagi i legendy, s. 28.
57
Zwrci na to uwag R. Hennig, Terae incognitae, t. II, s. 218; konkluzje, jakie
std wycign, nie s przekonywajce.
58
Pogld ten wywodzi si z map antycznych, ktre Skandynawi traktoway
jako wysp; take u Alfreda Batyk czy si bezporednio z Oceanem Sarmackim
(Sarmondisc). Z kartografii i geografii usunito ten bdny pogld dopiero w XV
wieku; ob. R. Hennig, op. cit., t. II, s. 360 i n. ; J. Svenung, Belt und Baltisch.
58
G. Labuda, rda, sagi i legendy, s. 58 i n
60
J. Bosworth, King Alfred's Anglo-Saxon Version, s. IX i n.
61
Takie przypuszczenie nie wydaje si cakiem przekonywajce; wrcz
przeciwnie, na wygnaniu krl Alfred mg mie wicej czasu na tumaczenie ni w
40
latach bezporedniego sprawowania rzdw.
62
Ch. Plummer, The life, s. 155 i n.; ob. te Ch. Plummer, Two of the Saxon
Chronicles, s. CVI-CVIII: ob. te K. Sisam, Studies in the History of Old English
Literature, Oxford 1953.
63
Asseri, De rebus gestis Aelfredi, c. 77, ed, Stevenson, s. 62: At tunc Deus
quaedam solatia regiae benevolentiae, tam benevolam et iustissimam querelam illius
diutius non ferens, veluti quaedam luminaria, transmisit Werfrithum, scilicet
Wigernensis ecclesiae episcopum, in divina scilicet scriptura bene eruditum, qui
imperio regis, libros Dialogorum Gregorii papae et Petri sui discipuli, de Latinitate
primus in Saxonicam linguam aliquando sensum ex sensu ponens, elucubratim et
elegantissime interpretatus est; deinde Plegmundum, Mercium genere,
Dorobernensis ecclesiae archiepiscopum, venerabilem scilicet virum, sapientia
praeditum; Aethelstan quoque et Werwulfum, sacerdotes et capellanos, Mercios
genere, eruditos... Quorum omnium doctrina et sapientia regis indesinenter
desiderium crescebat et implebatur. Nam diu noctuque, quandocunque licentiam
haberet, libros ante se recitare talibus imperabat non enim unquam sine aliquo
eorum se esse pateretur quapropter pene omnium librorum notitiam habebat,
quamvis per se ipsum aliquid adhuc de libris intelligere non posset. Non enim adhuc
aliquid legere inceperat". Por. tutaj obszerniejsze uwagi G. Hbenera, England, s.
167-170.
64
Wilhelmi Malmesburgensis, Gsta regum Anglorum, lib. II, c. 123, Rerum
Brittanicarum scriptores, t. I, s. 132.
65
Wilhelm z Malmesbury, znany z swych amplifikacji, by dodatkowo
zdecydowanym na wszystko gloryfikatorem krla Alfreda.

67
J. Bosworth, King Alfred's Anglo-Saxon Version, s. XI sdzi, e to zdanie jest
najwaniejszym argumentem przemawiajcym za autorstwem Alfreda!
68
Egzemplarz kroniki wiata znajdowa si wedug Alkuina w bibliotece
kapitulnej w York. Korzystali z niego przed tym Aldelhem i Beda; ob. J. D. A.
41
Ogilvy, Books known to Anglo-Latin writers from Aldhelm to Alcuin (670-804),
The Medieval Academy of Amer. Studies and Documents, t. II, Cambridge Mass.
1936, s. 65.
69
S. Potter, Commentary on King Alfred's Orosius, s. 387 i n.
70
Ob. wyej tekst do przyp. 32.
71
Obszern charakterystyk rkopisu poprzedzi swj wstp do wydania
fototypicznego A. Campbell, The Tollemache Orosius, s. 14 i n. Niepotrzebnie
wprowadzi do literatury now nazw rkopisu: The Tollemache Orosius zamiast
dawniejszej: Lauderdale, ktr jako ju utart w literaturze naley utrzyma. Tak
te sdzi S. Potter w recenzji wydawnictwa Campbella w English Studies, 36
(1955), s. 284.
72
Ob. szczegy u J. Boswortha, King Alfred's, s. XII.
73
A. Campbell, The Tollemache Orosius, s. 16.
74
Dawniejsze dzieje rkopisu kreli J. Bosworth, op. cit., s. XII i n.; A. Campbell,
op. cit. 21 i n.
75
Jeszcze J. Bosworth (op. cit., s. XII i XIX) datowa go na schyek X w.; obecnie
przyjmuje si poow XI w. Ob. K. Malone, On king Alfreds geographical Treatise,
s. 67. Zaczone prbki pisma nie pozostawiaj adnej wtpliwoci, e C jest co
najmniej o ptora wieku modszy od L. Jeszcze w poowie XIX wieku nie umiano
oceni prawidowo starszestwa kodeksw i dlatego C uchodzi za starszy i lepszy
rkopis od L. Bezsporne starszestwo i znaczenie kodeksu utrwali dopiero swoj
edycj H. Sweet.
76
J. Bosworth, King Alfreds Anglo-Saxon Version, s. XIX tak uzasadnia swoj
opini The L. must be older than C, if the latter copied from L; and some evidence
may be adduced to make it apear probable that C did copy from L. or that they both
copied from one and the same old MS. The former is more probable, for the
omissions of L are omitted by C. Some of the omissions of C are just such as would
be made by a copier of L, and some of the errors of L seem to be copied by C... The
copy of a MS. would naturally have the same omissions, as that from which it was
copied. This is j ust'the relation that subsists between C and L; for, in the table of
contents, the scribe of L neglected to write the title of Book V: Ch. VIII; and this title
is omitted by C. It is therefore probable that one of these MSS. was copied from the
other". Wikszo tych wnioskw na pierwszy rzut oka nie wydaje si konieczna.
Ewentualny archetyp mg wykazywa te wsplne dla L i C opuszczenia. Z innych
42
obserwacji jedyn wag ma tylko argument nastpujcy: At the end of skeet IIII and
of the bottom of p. 62 of the Lauderdale MSS, the scribe had only room to write
Laecede; and in taking another skeet and in beginning the next page, he omitted -
monia, the concluding part of Laecede- monia, and began p. 63 with the next
complete word: ealdor-man; instead, therefore, of writing Laecedemonia ealdor-
man, be only wrote Laecede ealdor-man. This was a very possible and natural
omission of L, at the conclusion of a page... The scribe of C copied the incomplete
word Laecede, just as L left it, with out the same reason for leaving it incomplete, as
it does not conclude a skeet, nor come at the end of a line in C". Jest to bystra uwaga.
Lecz wobec moliwoci istnienia wsplnego archetypu, rwnie taki bd mona
wyjani w sposb naturalny. Bardziej decydujce znaczenie ma jednak to, czego J.
Bosworth nie uwzgldni dostatecznie, a mianowicie e poczynajc ju od tytuu rkp.
C ma czasami wicej, czasami mniej wyrazw, ma take niejednokrotnie lepsze
lekcje. Wszystko to uwidacznia komentarz filologiczny, do ktrego odsyamy.
77
Jest to teza A. Campbella, The Tollemache Orosius, s. 23, przyp. 2, ktry
podaje te niezwykle wane dla krytyki historycznej tekstu obserwacje: Bosworth...
endeavours to show, that the Cotton MSS. is a copy of the Tollemache MSS. His
argument is not conclusive, as it rests only on common errors in the two MSS.
These, might, however, have been present in a common source. The most striking is
Laecede for Laecedemonie, which, since it occurs at the turn of a page (p. 62) in the
Tollemache MSS., may very probably have originated in this MS., and hence
suggest, that the Cotton MS. is derived from the Tollemache one. This is, however,
not sufficient evidence to prove the point, and my own impression is that to assume
the MSS. descent Tollemache-Cotton would involve giving the Cottonian scribe
credit for a rather too large number of intelligent corrections. It is wiser to assume
that there was a common exemplar before both scribes, and that is already had the
common errors of the two extant MSS. Then the presence of some errors in
Tollemache not shared by Cotton occasions no difficulty". Z opini Campbella
zgadza si te S. Potter w swej recenzji wydawnictwa (English Studies, 36, 1955, s.
283), dodajc: That is further supported by evidence that he does not mention,
namely, by the numerous words, phrases, clauses and even whole sentences,
deliberately omitted by the Lauderdale scribe from folio 99 to the end, but duly
retained in the Cotton manuscript. These prove conclusively that in the last three
books at least the Cotton scribes had access to sources of information other than the
Lauderdale manuscript itself, and there is yet further evidence pointing in the same
43
direction". Powysze obserwacje, jak si wydaje, upowaniaj do odrzucenia
pogldu Boswortha.
78
Odpisw staroang. tekstu Orozjusza byo sporo (ob. przyp. 79). Za wzem
porednim midzy archetypem a C przemawia to, e jak wykaza K. Ma lone, On
Wulfstan's Scandinavia, s. 574 i n., C notuje z reguy nowsze formy nazw
miejscowych ni L; nie jest wic bezporedni kopi tego samego rkopisu, ktry
suy za podstaw L; ob. obszerniej A. Kirkman, Proper Names, s. 1-22, 140-151.
79
Fragment watykaski zawierajcy poza tym legendy witych ogosi
Steinmeyer, Angelsachsisches aus Rom, Zeitschrift f. deutsches Altertum, 24 (1880),
s. 192. Fragmenty Orozjusza z biblioteki bodlejaskiej ogosi A. S. Napier, Two
fragments of Alfred's Orosius, Modern Language Review, 8 (1913), s. 59-63.
Fragment z Rouen opublikowa F. Mosse, Another lost manuscript of the oe.
Orosius?, English Studies 36 (1955), s. 199-203; tutaj rwnie wzmianka o dwu
dalszych dzi ju zaginionych kodeksach z anglosaskim tekstem Orozjusza.
Campbell (op. cit., s. 21) przypuszcza, e co najmniej jeden z nich by kopi C.
80
Prawie pen bibliografi wyda anglosaskiego Orozjusza podaje J. Bosworth
(1859); pen bibliografi i literatur moe poda tylko wydanie krytyczne caego
tekstu, ktrego dotd cigle brak.
44
PAULI OROSII, HISTORIARUM ADVERSUM PAGANOS LIBER PRIMUS*
Maiores nostri orbem totius terrae, oceani limbo circumsaeptum,
triquetrum statuere eiusque tres partes ASIAM EVROPAM et AFRICAM
uocauerunt, quamuis aliqui duas hoc est Asiam ac deinde Africam in Europam
accipiendam putarint.
ASIA tribus partibus oceano circumcincta per totam transuersi plagam orientis
extenditur. haec occasum uersus a dextra sui sub axe septentrionis incipientem
contigit Europam, a sinistra autem Africam dimittit, sub Aegypto uero et Syria mare
nostrum quod Magnum generaliter dicimus habet.
EVROPA incipit ut dixi sub plaga septentrionis, a flumine Tanai, qua Riphaei
montes Sarmatico auersi oceano Tanaim fluuium fundunt, qui praeteriens aras ac
terminos Alexandri Magni in Rhobascorum finibus sitos Maeotidas auget paludes,
quarum immensa exundatio iuxta Theodosiam urbem Euxinum Pontum late
ingreditur. inde iuxta Constantinopolim longae mittuntur angustiae, donec eas mare
hoc quod dicimus Nostrum accipiat. Europae in Hispania occidentalis oceanus
termino est, maxime ubi apud Gades insulas Herculis columnae uisuntur et Tyrrheni
maris faucibus oceani aestus inmittitur.
*) Na podstawie edycji krytycznej: Pauli Orosii Historiarum adversum paganos libri VII, accedit
eiusdem Liber Apologeticus, ex recensione C. Zangenmeisteri. Corpus Scriptorum Ecclesiasticoum
Latinorum vol. V, Vindobonae 1882, s. 940.
45
AFRICAE principium est a finibus Aeygpti urbisque Alexandriae ubi Parethonio
ciuitas sita est, super mare hoc Magnum, quod omnes plagas terrasque medias
interluit. unde per loca quae accolae Catabathmon uocant haud procul a castris
Alexandri Magni et super lacum Chalearzum, deinde iuxta superiorum fines
Auasitarum missa in transuersum per Aethiopica deserta meridianum contigit
oceanum. termini Africae ad occidentem idem sunt qui et Europae, id est fauces
Gaditani freti. ultimus autem finis eius est mons Athlans et insulae quas Fortunatas
uocant.
Et quia breuiter generales tripertiti orbis diuisiones dedi, ipsarum quoque partium
regiones, sicut pollicitus sum, significare curabo.
ASIA ad mediam frontem orientis habet in oceano Eoo ostia fluminis Gangis, a
sinistra promimturium Caligardamana, cui subiacet ad Eurum insula Taprobane, ex
qua oceanus Indicus uocari incipit; a dextra habet Imaui montis ubi Caucasus
deficit promunturium Samarae, cui ad aquilonem subiacent ostia fluminis
Ottorogorrae, ex quo oceanus Sericus appellatur.
In his finibus INDIA est, quae habet ab occidente flumen Indum, quod Rubro
mari accipitur, a septentrione montem Caucasum; reliqua ut dixi Eoo et Indico
oceano terminatur. haec habet gentes XLIIII, absque insula Taprobane, quae habet
decem ciuitates, et absque reliquis insulis habitabilibus plurimis.
A flumine Indo, quod est ab oriente; usque ad flumen Tigrim, quod est ad
occasum, regiones sunt istae: ARACHOSIA PARTHIA ASSYRIA PERSIDA ET
MEDIA, situ terrarum montuoso et aspero. hae a septentrione habent montem
Caucasum, a meridie mare Rubrum et sinum Persicum, in medio autem sui flumina
praecipua Hydaspem et Arbim. in his sunt gentes XXXII. sed generaliter Parthia
dicitur, quamuis Scripturae Sanctae uniuersam saepe Mediam uocent.
A flumine Tigri usque ad flumen Euphraten MESOPOTAMIA est, incipiens a
septentrione inter montem Taurum et Caucasum. cui ad meridiem succedit
Babylonia, deinde Chaldaea, nouissime Arabia Eudaemon, quae inter si-
46
num Persicum et Arabicum angusto terrae tractu orientem uersus extenditur. in his
sunt gentes XXVIII.
A flumine Euphrate, quod est ab oriente, usque ad mare Nostrum, quod est ab
occasu, deinde a septentrione id est a ciuitate Dagusa, quae in confinio Cappadociae
et Armeniae sita est haud procul a loco ubi Euphrates nascitur, usque ad Aegyptum
et extremum sinum Arabicum, qui ad meridiem longo angustoque sulco saxis
insulisque creberrimo a Rubro mari id est ab oceano occasum uersus extenditur,
SYRIA generaliter nominatur, habens maximas prouincias Commagenam
Phoeniciam et Palaestinam, absque Saracenis et Nabathaeis, quorum gentes sunt XII.
In capite Syriae CAPPADOCIA est, quae habet ab oriente Armeniam, ab occasu
Asiam, ab aquilone Themiscyrios campos et mare Cimmericum, a meridie Taurum
montem, cui subiacet Cilicia et Isauria usque ad Cilicium sinum, qui spectat contra
insulam Cyprum.
ASIA REGIO uel, ut proprie dicam, Asia minor absque orientali parte qua ad
Cappadociam Syriamque progreditur undique circumdata est mari: a septentrione
Ponto Euxino, ab occasu Propondite atque Hellesponto, ad meridiem mari Nostro. ibi
est mons Olympus.
AEGYPTVS inferior ab oriente habet Syriam Palaestinam, ab occasu Libyam, a
septentrione mare Nostrum, a meridie montem, qui appellatur Climax, et Aeygptum
superiorem fluuiumque Nilum, qui de litore incipientis maris Rubri uidetur emergere
in loco, qui dicitur Mossylon emporium, deinde diu ad occasum profluens, faciens
insulam nomine Meroen in medio sui, nouissime ad septentrionem inflexus,
tempestiuis auctus incrementis plana Aegypti rigat. hunc aliqui auctores ferunt haud
procul ab Athlante habere fontem et continuo harenis mergi, inde interiecto breui
spatio uastissimo lacu exundare atque hinc oceano tenus orientem uersus per
Aethiopica deserta prolabi rursusque inflexum ad sinistram ad Aegyptum
descendere. quod quidem uerum est esse huiusmodi fluuiura magnum, qui tali ortu
talique cursu sit et re uera omnia Nili monstra gignat; quem utique prope fontem
barbari Dara nominant, ceteri uero accolae Nuhul uocant; sed hic in regione gentium,
quae Libyoaegyptiae uocantur, haud procul ab illo fluuio, quem a litore maris Rubri
prorumpere diximus, inmenso lacu acceptus absumitur; nisi forte occulto meatu in
alueum eius, qui ab oriente descendit, eructat.
AEGYPTVS SVPERIOR in orientem per longum extenditur. cui est a sep-
tentrione sinus Arabicus, a meridie oceanus. nam ab occasu ex inferiore Aegypto
incipit, ad orientem Rubro mari terminatur, ibi sunt gentes XXIIII.
Et quoniam meridianam partem uniuersae Asiae descripsimus, superest ut ab
oriente ad septentrionem pars quae restat expediatur.
47
MONS CAVCASVS inter Colchos, qui sunt super Cimmericum mare, et inter
Albanos, qui sunt ad mare Caspium, primum attolitur. cuius quidem usque in
ultimum orientem unum uidetur iugum, sed multa sunt nomina; et multi hoc ipsum
iugum Tauri montis credi uolunt, quia re uera Parcohatras mons Armeniae inter
Taurum et Caucasum medius continuare Taurum cum Caucaso putatur; sed hoc ita
non esse discernit fluuius Euphrates, qui, radice Parcohatrae montis effusus, tendens
in meridiem, ipsum ad sinistram, Taurum excludit ad dextram. itaque ipse Caucasus
inter Colchos et Albanos, ubi et portas habet, mons Caucasus dicitur; a portis Caspiis
usque ad Armenias pylas uel usque ad fontem Tigridis fluminis inter Armeniarn et
Iberiam montes Acrocerauni dicuntur; a fonte Tigridis usque ad Carras ciuitatem
inter Massagetas et Parthos mons Ariobarzanes; a Carris ciuitate usque ad oppidum
Cathippi inter Hyrcanos et Bactrianos mons Memarmali, ubi amomum nascitur; a
quo proximum iugum mons Parthau dicitur; ab oppido Cathippi usque ad uicum
Safrim inter Dahas Sacaraucas et Parthyenas mons Oscobares, ubi Ganges fluuius
oritur et laser nascitur; a fonte fluminis Gangis usque ad fontes fluminis
Ottorogorrae qui sunt a septentrione, ubi sunt montani Paropanisadae, mons Taurus;
a fontibus Ottorogorrae usque ad ciuitatem Ottorogorram inter Chunos Scythas et
Gandaridas mons Caucasus. ultimus autem inter Eoas et Passyadras mons Imauus,
ubi flumen Chrysorhoas et promunturium Samara orientali excipiuntur oceano. igitur
a monte Imauo hoc est ab imo Caucaso et dextra orientis parte qua oceanus Sericus
tenditur, usque ad promunturium Boreum et flumen Boreum, inde tenus Scythico
mari quod est a septentrione, usque ad mare Caspium quod est ab occasu, et usque
ad extentum Caucasi iugum quod est ad meridiem, Hyrcanorum et Scytharum gentes
sunt XLII, propter terrarum infecundam diffusionem late oberrantes.
MARE CASPIVM sub Aquilonis plaga ab oceano oritur, cuius utraque circa
oceanum litora et loca deserta incultaque habentur. inde meridiem uersus per longas
angustias tenditur, donec per magna spatia dilatatum Caucasi montis radicibus
terminetur. itaque a mari Caspio quod est ad orientem, per oram oceani
septentrionalis usque ad Tanaim fluuium et Maeotidas paludes quae sunt ad
occasum, per litus Cimmerici maris quod est ab Africo, usque ad caput et portas
Caucasi quae sunt ad meridiem, gentes sunt XXXIIII. sed generaliter regio proxima
Albania, ulterior sub mari et monte Caspio Amazonum nominatur.
Expliciti sunt quam breuissime fines Asiae. nunc EUROPAM in quantum
cognitioni hominis conceditur stilo peruagabor.
Incipit a montibus Riphaeis ac flumine Tanai Maeotidisque paludibus quae sunt
ad orientem, per litus septentrionalis oceani usque ad Galliam Belgicam et flumen
Rhenum quod est ab occasu descendens, deinde usque ad Danuuium quem et
Histrum uocant, qui est a meridie et ad orientem directus Ponto accipitur; ab oriente
Alania est, in medio Dacia ubi et Gothia, deinde Germania est ubi plurimam partem
Suebi tenent; quorum omnium sunt gentes LIIII*.
*) W tym miejscu Alfred zaprzesta przekada Orozjusza, uzupeniajc jego
Chorografi wasn wstawk chorograficzn do rozdz. 23 wcznie.
48
Nunc quidquid Danuuius a barbarico ad mare Nostrum secludit expediam.
MOESIA ab oriente habet ostia fluminis Danuuii, ab euro Thraciam, a meridie
Macedoniam, ab Africo Dalmatiam, ab occasu Histriam, a circio Pannoniam, a
septentrione Danuuium.
THRACIA habet ab oriente Proponditis sinum et ciuitatem Constantinopolim
quae Byzantium prius dicta est, a septentrione partem Dalmatiae et sinum Euxini
ponti, ab occasu et Africo Macedoniam, a meridie Aegaeum mare.
49
MACEDONIA habet ab oriente Aegaeum mare, a borea Thraciam, ab euro Euboeam et
Macedonicum sinum, a meridie Achaiam, a fauonio montes Acrocerauniae in angustiis
Hadriatici sinus, qui montes sunt contra Apuliam atque Brundisium, ab occasu Dalmatiam,
a circio Dardaniam, a septentrione Moesiam.
ACHAIA undique propemodum cincta est mari; nam ab oriente habet Myrtoum mare, ab
euro mare Creticum, a meridie lonium mare, ab Africo et occasu Cephaleniam et Cassiopam
insulas, a septentrione sinum Corinthium, ab aquilone angustum terrae dorsum, quo
Macedoniae coniungitur uel Atticae; qui locus Isthmos uocatur, ubi est Corinthus, habens in
Attica ad boream non longe Athenas ciuitatem.
DALMATIA habet ab oriente Macedoniam, ab aquilone Dardaniam, a septentrione
Moesiam
3
ab occasu Histriam et sinum Liburnicum et insulas Liburnicas, a meridie
Hadriaticum sinum.
PANNONIA NORICVS ET RAETIA habent ab oriente Moesiam, a meridie Histriam,
ab Africo Alpes Poenirias, ab occasu Galliam Belgicam, a circio Danuuii fontem et limitem
qui Germaniam a Gallia inter Danuuium Galliamque secernit, a septentrione Danuuium et
Germaniam.
ITALIAE SITVS a circio in eurum tenditur, habens ab Africo Tyrrhenum mare, a borea
Hadriaticum sinum; cuius ea pars qua continenti terrae communis et contigua est. Alpium
obicibus obstruitur. quae a Gallico mari super Ligusticum sinum exsurgentes, primum
Narbonensium fines, deinde Galliam Raetiamque secludent, donec in sinu Liburnico
defigantur.
GALLIA BELGICA habet ob oriente limitem fluminis Rheni et Germaniam, ab euro
Alpes Poeninas, a meridie prouinciam Narbonensem, ab occasu prouinciam Lugdunensem, a
circio oceanum Britannicum, a septentrione Britanniam insulam.
GALLIA LVGDVNENSIS, ducta per longum et per angustum inflexa, Aquitanicam
prouinciam semicingit. Haec ab oriente habet Belgicam, a meridie partem prouinciae
Narbonensis, qua Arelas ciuitas sita est et mari Gallico Rhodani flumen accipitur.
NARBONENSIS PROVINCIA, pars GALLIARVM, habet ab oriente Alpes Cottias, ab
occidente Hispaniam, a circio Aquitanicam, a septentrione Lugdunensem, ab aquilone
Belgicam Galliam, a meridie mare Gallicum quod est inter Sardiniam et insulas Baleares,
habens in fronte, qua Rhodanus fluuius in mare exit, insulas Stoechadas.
AQVITANICA PROVINCIA obliquo cursu Ligeris fluminis, qui ex plurima parte
terminus eius est, in orbem agitur. haec a circio oceanum qui Aquitanicus sinus dicitur, ab
occasu Hispanias habet, a septentrione et oriente Lugdunensem, ab euro et meridie
Narbonensem prouinciam contigit.
HISPANIA uniuersa terrarum situ trigona est et circumfusione oceani Tyrrhenique
pelagi paene insula efficitur. huius angulus prior, spectans ad orientem, a dextris Aquitanica
prouincia, a sinistris Balearico mari coartatus, Narbonensium finibus inseritur. secundus
angulus circium intendit; ubi Brigantia Gallaeciae ciuitas sita altissimam pharum et inter
pauca memorandi operis
50
ad speculam Britanniae erigit. tertius angulus eius est, qua Gades insulae, intentae in
Africum, Athlantem montem interiecto sinu oceani prospiciunt.
Hispaniam citeriorem ab oriente incipientem Pyrenaei saltus a parte septentrionis usque
ad Cantabros Asturesque deducit, atque inde per Vaccaeos et Oretanos, quos ab occasu
habet, posita in Nostri maris litore Carthago determinat.
Hispania ulterior habet ab oriente Vaccaeos, Celtiberos et Oretanos, a septentrione
oceanum, ab occasu oceanum, a meridie Gaditanum oceani fretum; unde mare Nostrum,
quod Tyrrhenum uocatur, inmittitur.
Et quoniam oceanus habet insulas, quas Britanniam et Hiberniam uocant, quae in auersa
Galliarum parte ad prospectum Hispaniae sitae sunt, breuiter explicabuntur.
BRITANNIA oceani insula per longum in boream extenditur; a meridie Gallias habet,
cuius proximum litus transmeantibus ciuitas aperit, quae dicitur Rutupi portus; unde haud
procul a Morinis in austro positos Menapos Batauosque prospectat. haec insula habet in
longo milia passuum DCCC, in lato milia CC.
A tergo autem unde oceano infinito patet Orcadas insulas habet quarum XX desertae
sunt, XIII coluntur.
Deinde insula Thyle, quae per infinitum a ceteris separata, circium uersus medio sita
oceani, uix paucis nota habetur.
HIBERNIA insula inter Britanniam et Hispaniam sita longiore ab Africo in boream
spatio porrigitur. huius partes priores intentae Cantabrico oceano Brigantiam Gallaeciae
ciuitatem ab Africo sibi in circium occurrentem spatioso interuallo procul spectant, ab eo
praecipue promunturio, ubi Scenae fluminis ostium est et Velabri Lucenique consistunt. haec
propior Britanniae, spatio terrarum angustior, sed caeli solique temperie magnis utilis, a
Scottorum gentibus colitur.
Huic etiam Meuania insula proxima est et ipsa spatio non parua, solo commoda. aeque a
Scottorum gentibus habitatur.
Hi sunt fines totius Europae.
AFRICAM ut dixi cum tertiam orbis partem maiores nostri accipiendam descripserint,
non spatiorum mensuras sed diuisionum rationes secuti sunt. mare hoc siquidem Magnum,
quod ab occasu ex oceano oritur, in meridiem magis uergens angustiorem inter se et
oceanum coartatae Africae limitem fecit. unde etiam aliqui quamuis eam longitudine parem
tamen multo angustiorem intellegentes, inuerecundum arbitrati tertiam uocare partem sed
potius in Europam Africam deputantes, hoc est secundae portionem appellare maluerunt.
praeterea cum multo amplius terrae in Africa ardore solis quam in Europa rigore frigoris
incultum atque incognitum sit quippe cum omnia paene animantia uel germinantia
patientius et tolerabilius ad summum frigoris quam ad summum caloris accedant ea
scilicet causa est, Africam per omnia situ et populis minorem uideri: quia et natura sui minus
habeat spatii et caeli inclementia plus deserti. cuius decsriptio per prouincias et gentes haec
est:
LIBYA CYRENAICA ET PENTAPOLIS post Aegyptum in parte Africae prima est.
haec incipit a ciuitate Parethonio et montibus Catabathmon, inde
51
secundo mari usque ad aras Philenorum extenditur. post se habet usque ad oceanum
meridianum gentes Libyoaethiopum et Garamantum. huic est ab oriente Aegyptus, a
septentrione mare Libycum, ab occasu Syrtes maiores et Trogodytae contra quos insula
Calypso est a meridie Aethiopicus oceanus.
TRIPOLITANA prouincia, quae et Subuentana uel regio Arzugum dicitur. ubi Leptis
magna ciuitas est, quamuis Arzuges per longum Africae limitem generaliter uocentur, habet
ab oriente aras Philaenorum inter Syrtes maiores et Trogodytas, a septentrione mare Siculum
uel potius Hadriaticum et Syrtes minores, ab occasu Byzacium usque ad lacum Salinarum, a
meridie barbaros Gaetulos Nathabres et Garamantas usque ad oceanum Aethiopicum
pertingentes.
BYZACIVM ZEVGIS ET NVMIDIA. Zeugis autem prius non unius conuentus, sed
totius prouinciae generale nomen fuisse inuenimus. Byzacium ergo ubi Hadrumetus ciuitas,
Zeugis ubi Carthago magna, Numidia ubi Hippos regius et Rusiccada ciuitates sunt, habent
ab oriente Syrtes minores et lacum Salinarum, a septentrione mare Nostrum quod spectat ad
Siciliam et Sardiniam insulas, ab occasu Mauretaniam Sitifensem, a meridie montes Vzarae
et post eos Aethiopum gentes peruagantes usque ad oceanum Aethiopicum.
SITIFENSIS ET CAESARIENSIS MAVRETANIAE habent ab oriente Numidiam, a
septentrione mare Nostrum, ab occasu flumen Maluam, a meridie montem Astrixim, qui
diuidit inter uiuam terram et harenas iacentes usque oceanum. in quibus oberrant Gangines
Aethiopes.
TINGITANA MAVRETANIA ultima est Africae. haec habet ab oriente flumen Maluam,
a septentrione mare Nostrum usque ad fretum Gaditanum, quod inter Auenae et Calpes duo
contraria sibi promuntaria coartatur, ab occidente Athlantem montem et oceanum
Athlanticum, sub Africo Hesperium montem, a meridie gentes Autololum, quas nunc
Galaules uocant, usque ad oceanum Hesperium contigentes.
Hic est uniuersae terminus Africae. Nunc insularum, quae in Nostro mari sunt, loca
nomina et spatia dimetiar.
INSVLA CYPROS ab oriente mari Syrio, quem Issicum sinum uocant, ab occidente
mari Pamphylico, a septentrione Aulone Cilicio, a meridie Syriae et Phoenices pelago
cingitur. cuius spatium in longo tenet milia passuum CLXXV, in lato milia passuum CXXV.
INSVLA CRETA finitur ab oriente Carpathio mari, ab occasu et septentrione mari
Cretico, a meridie mari Libyco, quod et Hadriaticum uocant. habet in longo milia passuum
CLXXII, in lato L.
INSVLAE CYCLADES, quarum est ab oriente prima Rhodos, a septentrione Tenedos, a
meridie Carpathos, ab occasu Cythera, ab oriente finiuntur litoribus Asiae, ab occidente
mari Icario, a septentrione mari Aegaeo, a meridie mari Carpathio. sunt autem omnes
Cyclades numero LIIII. hae tenent a septentrione in meridiem milia passuum D, ab oriente
in occasum milia CC.
SICILIA insula tria habet promunturia, unum quod dicitur Pelorum et aspicit ad
aquilonem, cui Messana ciuitas proxima est; secundum quod dicitur Pachynum, sub quo
ciuitas Syracusana, respicit ad euronotum; tertium quod
52
appellatur Lilybaeum, ubi et ciuitas eiusdem nominis sita est, dirigitur in occasum. haec
habet a Peloro in Pachynum milia passuum CLVIIII, a Pachyno in Lilybaeum CLXXXVII.
haec ab oriente cingitur mari Hadriatico, a meridie mari Africo quod est contra Subuentanos
et Syrtes minores, ab occidente et septentrione habet mare Tyrrhenum, a borea usque
subsolanum fretum Hadriaticum quod diuidit Tauromenitanos Siciliae et Bruttios Italiae.
SARDINIA ET CORSICA insulae paruo fretu hoc est milium XX diuiduntur. ex quibus
Sardinia habet a meridie contra Numidiam Caralitanos, contra Corsicam insulam hoc est
septentrionem uersus habet Vlbienses. cuius in longo spatium tenet miiia passuum CCXXX,
in lato milia LXXX. haec habet ab oriente et borea Tyrrhenicum mare quod spectat ad
portum urbis Romae, ab occasu mare Sardum, ab Africo insulas Baleares longe positas, a
meridie Numidicum sinum, a septentrione ut dixi Corsicam.
CORSICA INSVLA multis promunturiis angulosa est. haec habet ab oriente
Tyrrhenicum mare et portum Vrbis, a meridie Sardiniam, ab occasu insulas Baleares, a circio
et septentrione Ligusticum sinum. tenet autem in longo milia passuum CLX , in lato milia
XXVI.
INSVLAE BALEARES duae sunt, maior et minor, quibus insunt bina oppida, maior
Tarraconam Hispaniae ciuitatem, minor Barcilonam septentrionem uersus contra se habent.
maiori subiacet insula Ebusos. deinde ab oriente Sardiniam, ab aquilone mare Gallicum, a
meridie et Africo Mauretanicum pelagus, ab occasu Hibericum pelagus spectant.
Hae sunt insulae ab Hellesponto usque ad oceanum per totum Magnum pelagus
constitutae, quae et cultu et memoria magis celebres habentur.
53
TU ROZPOCZYNA SI KSIGA, KTRA ZWIE SI OROSIUS
I. Jak nasi przodkowie dzielili cae midzyziemie na trzy czci
Ksiga I. Rozdzia I.
[1] Nasi przodkowie powiada Orozjusz, dzielili cay obszar midzyziemia"
1
, oblanego
zewszd oceanem, ktry my nazywamy garsecg
2
, na trzy czci. I oni nazywali trzy te czci
potrjnie: Azj, Europ, i Afryk; chocia niektrzy powiadaj, e s tylko dwie czci:
Azja i Europa
3
.
[2] Azja jest otoczona oceanem, mianowicie garsecgiem, od poudnia, od pnocy i od
wschodu; i to tak, e od wschodniej strony zajmuje ona poow midzyziemia. A oto w
pnocnej czci jest Azja, po prawej za strome, gdzie jest rzeka Don, tam schodz si
granice Azji i Europy
4
. A od teje samej rzeki Donu na poudnie ku Morzu rdziemnemu
5
,
idc na zachd, gdzie jest miasto Aleksandria, tam schodz si granice Azji i Afryki.
[3] Europa, jak ju powiedziaem, zaczyna si na rzece Donie, ktra wypywa z
pnocnych stokw Gr Ryfejskich
6
, lecych blisko oceanu, zwanego Sarmackim
7
. Ta za
rzeka Don spywa na poudnie, obmywajc od zachodu Otarze Aleksandra w ziemi
Rhohobaskw
8
, tworzc tam bagna, ktre nazywaj si Meotydzkie; a dalej spywa
ogromnymi wodami w poblie miasta zwanego Teodozj, wpadajc do morza, ktre si
nazywa Euxinus, od wschodu; a nastpnie
9
dugimi cieninami biey w kierunku
poudniowym, gdzie od wschodu ley greckie miasto Konstantynopol; i tak dalej a do
Morza rdziemnego. A poudniowo-zachodnie granice Europy znajduj si w zachodniej
Hiszpanii nad oceanem, mianowicie przy wyspie, ktra nazywa si Gades
10
. Tutaj Morze
rdziemne przelewa si do oceanu; tutaj te stoj Supy Herkulesa
11
wrd samego morza.
A std na zachd jest Szkocja
12
.
[4] Granice Afryki i Azji zaczynaj si koo miasta egipskiego Aleksandria i biegn ku
poudniowi wzdu wd Nilu; i tak a do pustkowi etiopskich nad poudniowym oceanem.
Pnocn granic Afryki stanowi Morze rdziemne, ktre wylewa si do oceanu, gdzie
stoj Supy Herkulesa. Zachodni wierzchoek Afryki znajduje si przy grze Atlas
13
i przy
wyspach zwanych Szczliwymi
14
.
[5] Pokrtce opowiedziaem o trzech czciach tego oto midzyziemia. A teraz, jak
poprzednio obiecaem, opisz granice owych trzech czci idc biegiem wd, ktre je
oddzielaj.
54
[6] W Azji rodkowej od wschodu ley ujcie rzeki wpadajcej do oceanu, ktra zwie si
Gandes
15
. Ten ocean nosi nazw Oceanu Indyjskiego. Na poudnie od tego ujcia rzeki do
oceanu znajduje si port, ktry nosi nazw Kaligardamana
16
, a na poudniowy wschd od
portu jest wyspa Deprobana
17
, na pnoc za od ujcia Gandesu, tam, gdzie przy oceanie
kocz si Gry Kaukazu jest port Samera
18
. Na pnoc od tego portu jest ujcie rzeki, ktra
zwie si Ottorogorre
19
. Tamten ocean nosi nazw Seryjskiego
20
.
[7] Takie oto s granice Indii: mianowicie od pnocy s Gry Kaukazu, od zachodu
rzeka Indus, od poudnia Morze Czerwone, a od wschodu ocean. Na obszarze Indii
mieszkaj 44 ludy, oprcz wyspy Deprobany, majcej 10 miast, i oprcz wielu innych
zamieszkaych wysp. Od rzeki Indus, ktra znajduje si na zachd od tych wszystkich
krajw, mianowicie midzy rzek Indusem a tym co jest na zachd, gdzie jest rzeka, ktra
si nazywa Tygrys obie za spywaj na poudnie do Morza Czerwonego takie s
midzy tymi dwiema rzekami kraje
21
: Arokazja
22
, Parcja, Azylia
23
, Persja i Media; ot
pisarze czsto nazywaj cay ten kraj Media i Asyri. W tym za kraju s same gry o
szczeglnie ostrych i kamienistych drogach. Granic pnocn tego kraju stanowi Kaukaz,
poudniow za wody Morza Czerwonego. W tym kraju s dwie wielkie rzeki: Idaspes i
Arbis
24
. I mieszkaj tu 32 ludy. Obecnie wszystko to zwie si Parcja
25
.
[8] Na zachd od rzeki Tygrysu a do rzeki Eufratu, mianowicie mieczy tymi dwiema
rzekami, s kraje: Babilonia i Chaldea i Mezopotamia
26
. W tym kraju mieszka 28 ludw. Ich
pnocn granic stanowi gry Taurus i Kaukaz, a ich granice poudniowe opieraj si o
Morze Czerwone. Wzdu Morza Czerwonego, na pnocnym brzegu le kraje: Arabia i
Saba, i Eudomana
27
. Na zachd od rzeki Eufratu w kierunku Morza rdziemnego i w
kierunku pnocnym a w poblie gr zwanych Taurus i kraju zwanego Armeni, oraz dalej
na poudnie ku Egiptowi mieszka wiele ludw, w takich mianowicie krajach, jak
Komagena
28
i Fenicja, i Damaszek, i Coelle
29
i Moab, i Amon, i Idumea, i Judea, i Palestyna,
i Saracenia
30
; a wszystko to zwie si Syri. Na pnoc za od Syrii s gry Taurus. A na
pnoc od tych gr s kraje: Kapadocja i Armenia, a Armenia jest na wschd od Kapadocji,
na zachd za od Kapadocji jest ziemia, ktra nosi nazw Maej Azji. A na pnoc od
Kapadocji s rwniny, ktre nazywaj si Temesera
31
. Midzy Kapadocja i Ma Azj s
kraje: Cylia
32
i Izauria
33
. Maa ta Azja jest otoczona z kadej strony morzami, wyjwszy od
wschodu. Mianowicie od pnocy jest Morze Czarne, od zachodu morza nazywane
Proponditis
34
i Hellespont
35
, a od poudnia Morze rdziemne. W samej Azji najwyszym
szczytem jest Olimp
36
.
[9] Na pnoc od Egiptu najbliej pooona jest Palestyna, na wschd za od niego
Saracenia a na zachd Libia, na poudnie gra, zwana Klimaks
37
. rda rzeki Nilu znajduj
si blisko wybrzey Morza Czerwonego; chocia niektrzy zapewniaj, e rda te znajduj
si w Afryce zachodniej w pobliu gry Atlas. A one niewiele biegnc ku wschodowi
wpadaj w piaski i chocia gin w piasku
38
w pobliu Nilu znowu wypywaj na
powierzchni i tworz w tym miejscu wielkie jezioro. A tam gdzie wypywaj na wierzch
krajowcy nazywaj je Nuchul, inni
55
za ludzie Dara. I tak od tego jeziora, gdzie wyszy one na wierzch, pyn wody na wschd
poprzez pustynie etiopskie. I nazywa si je Jon tak dugo, jak biegn na wschd, tworzc
tam wielkie jezioro. Tutaj znowu zapadaj si w ziemi i ponownie wypywaj na wierzch
w pobliu wybrzey Morza Czerwonego, o czym poprzednio wspominaem. Ot od tego
miejsca wody te nosz nazw rzeki Nilu
39
; spywajc odtd na zachd rozgaziaj si koo
wyspy, ktra nosi nazw Meroe
40
, a std skrcaj ku pnocy wpadajc do Morza
rdziemnego. W porze zimowej wiatry pnocne gnaj wody z ujcia rzeki do tego stopnia,
e rozlewaj si one po caym Egipcie. Ten za wylew sprawia bardzo obfite urodzaje w
ziemi egipskiej. W dalszym cigu Egipt cignie si na wschd wzdu poudniowego brzegu
Morza Czerwonego. Na wschd i na poudnie od tego kraju rozciga si ocean; w
zachodniej swej poaci dotyka on Egiptu. W Egipcie mieszkaj 24 ludy.
[10] Dotd opisalimy poudniow cz Azji. Obecnie przejdziemy do jej pnocnej
czci. Ta rozciga si od gr zwanych Kaukazem, o ktrych ju przedtem wspominalimy,
a ktre mieszcz si na pnoc od Indii. Rozpoczynaj si one najpierw na wschodzie nad
oceanem, a nastpnie cign si ku zachodowi do Gr Armeskich, ktre krajowcy
nazywaj Parkoadros
41
. A oto z poudniowego stoku tych gr wypywa rzeka Eufrates, od
gr za Parkoadros cign si gry Taurus w kierunku zachodnim do kraju Cylia
42
. A z
pomocnego stoku tych gr, pync wzdu oceanu w kierunku pnocno-wschodnim
midzyziemia, wpada do oceanu rzeka Bora
43
; nastpnie za cign si dalej na zachd
wzdu oceanu a do Morza Kaspijskiego, gdzie wystrzelaj w wysokie szczyty Gr
Kaukaskich. Ten kraj zowie si Star Scyti
44
i Hirkani
45
. W tym za kraju mieszkaj 43
ludy zajmujc szerokie siedziby wskutek golizny tego obszaru. I dalej na zachd od tego
Morza Kaspijskiego a do rzeki Donu i do bagien zwanych Meotyd, i dalej na poudnie a
do Morza rdziemnego i do gr Taurus. Na pnoc za od owego oceanu wszdzie
wewntrz jest Scyti, mimo e wyodrbnio si tam do 32 plemion. A ziemie pooone zaraz
na wschd od rzeki Donu nazywaj si po acinie Albani
46
, my za nazywamy je Liubene
47
.
[11] Dotd pokrtce opowiedzielimy o granicach Azji. Obecnie powiemy o granicach
Europy, tyle, ile my sami si dowiedzielimy
48
.
Od rzeki Donu na zachd a do rzeki Renu, ktra wypywa z gr zwanych Alpami i std
biegnie dalej w kierunku pnocnym do ramienia oceanu oblewajcego kraj Brytani, i na
poudniu od rzeki Dunaju, ktra wypywa w pobliu Renu i nastpnie biegnie pnocnym
kracem Grecji do Morza rdziemnego
49
, a na pnoc do oceanu, ktry nazywa si
Kwen
50
, w tych granicach jest wiele ludw. I to wszystko nazywa si Germani
51
.
[12] A na pnoc od rde Dunaju i na wschd od Renu s wschodni Frankowie
52
; na
poudnie za od nich po drugiej strome Dunaju s Swebowie
53
; a na poudnie i na wschd
od nich
54
s Bawarzy, mianowicie w tej czci, ktr zwie si Regensburg. W kierunku za
wschodnim s Czesi
55
, na pnocny wschd Turyngowie, na pnoc za od nich przy ujciu
rzeki aby s Starzy Sasi
56
i Fryzowie
57
. A dalej na pnocny zachd jest kraj, ktry nazywa
si Angli i Sillende
56
i pewna cz Danii
58
; na pnoc za od nich
59
s Obodrzycy
60
, a na pnocny wschd Wilcy,
ktrych zwie si Haefeldami
61
. Na wschd za od nich
62
jest kraina Sowian, zwanych
Susuami
63
, na poudniowy za wschd w pewnej odlegoci s Morawy
64
. A te Morawy
maj na zachd od siebie Turyngw i Czechw i cz Bawarw. Na poudnie za od nich z
drugiej strony rzeki Dunaju jest kraj Karyntia
65
, na poudnie od gr Alp. Do tych samych gr
dotykaj granice Bawarw i Szwabw. A na wschd od Karyntii, z drugiej strony pustkowi
66

jest Bugaria
67
, na wschd za od niej Grecja. A na wschd od Moraw jest kraj Wisa
68
, na
wschd za od nich jest Dacja
69
, gdzie przedtem byli Goci
70
. Na pnocny zachd
71
od
Moraw s Dalemicy
72
, a na wschd od Dalemicw s Chorwaci
73
, na pnoc za od
Dalemicw s Serbowie
74
i na zachd od nich Susuy. Na pnoc od Chorwatw jest kraj
Maegda
75
, na pnoc za od kraju Maegda s Sarmaci
76
a do Gr Ryfejskich.
Na zachd od Poudniowych Danw jest rami oceanu, ktre otacza kraj Brytani, a na
pnoc od nich jest rami oceanu, ktre nazywa si Morzem Ostw [tj. Estw]
77
; na wschd
za i na pnoc od nich
78
s Pomocni Dano wie zarwno na staym ldzie, jak i na
wyspach
79
; a na wschd od nich s Obodrzycy
80
, na poudniu za ujcie rzeki aby
81
i pewna
cz Starych Sasw
82
. Pnocni Danowie maj na pnoc od siebie to samo rami morskie,
ktre si nazywa Morzem Ostw [Estw], na wschd za od nich s ludy Ostw
83
, a
Obodrzycy ku poudniowi
84
. Ostowie [tj. Estowie] maj to samo rami morskie na pnocy, a
take Sowianie
85
i Burgundowie
86
. A na poudnie od nich [lub: od niego] s Haefeldowie
87
.
Burgundowie maj to samo rami morskie od siebie na zachd, od pnocy za Swew
88
, na
wschd za od nich
89
s Sarmaci, a na poudnie od nich Serbowie. Sweowie maj na
poudnie od siebie to ostyjskie [estyjskie] rami morskie
90
, na wschd za od nich s
Sarmaci, a na pnoc od nich poprzez pustkowia znajduje si kraj Kwen
91
, na pnocny
zachd s Skrid-Finowie
92
, a na zachodzie za Norwegowie
93
.
[13] Ohthere
94
opowiada swemu panu
95
, krlowi Alfredowi, e mieszka najbardziej na
pnoc z wszystkich Norwegw
96
. Twierdzi, e mieszka na pnocy przy Morzu
Zachodnim
97
. Opowiada on takie rzeczy: ten kraj cignie si bardzo daleko na pnoc, ale
wszystko tam jest pustkowiem, wyjwszy nieliczne miejsca, tu i tam, gdzie siedz Finowie
98

polujcy w zimie i owicy w morzu ryby latem. On opowiada i to: pewnego razu chcia si
dowiedzie, jak daleko siga ten kraj ku pnocy lub czy ktokolwiek mieszka na tym
pustkowiu ku pnocy. Wobec tego pojecha on na pnoc wzdu ldu i mia przez ca t
drog trzy dni pustkowia po prawej, a otwartego morza po lewej stronie. Zajecha on tak
daleko, jak najdalej zwykli jedzi poawiacze wielorybw. Pojecha on jeszcze dalej tyle,
ile mg ueglowa w cigu trzech dni. Tam za ld skrci ku wschodowi lub morze za-
gbio si w ld; on nie wiedzia co
99
. Ale to wiedzia, e oczekiwa tutaj na wiatr zachodni i
[lub] nieco-pnocny. Wtedy poeglowa on na wschd wzdu ldu tyle, ile mg ujecha w
cigu czterech dni. Tam musia czeka na wiatr pnocny, poniewa ld zakrca ku
poudniowi lub te morze w ld; on nie wiedzia co. Std poeglowa ku poudniowi wzdu
ldu tyle, ile mg ujecha w cigu piciu dni. Tam z gbi ldu wypywaa wielka rzeka.
Tam skrci w t rzek.
57
Jednak w obawie przed napadami nie mieli oni odwagi eglowa dalej poza t rzek,
poniewa po drugiej stronie rzeki kraj by cakowicie zamieszkay
100
. Od chwili swego
wyjazdu z domu nie napotka on adnego zamieszkaego kraju. Przez ca drog mia po
prawej rce pustkowia z wyjtkiem rybakw, ptasznikw i myliwych. A byli to wszystko
Finowie. Po lewej rce mia on otwarte morze. Biarmijczycy
101
zajmowali tam swe gsto
zaludnione siedziby, lecz on nie mg si tam dosta. Natomiast zupenym pustkowiem by
kraj Ter-Finw
102
, wyjwszy myliwych i rybakw i ptasznikw.
[14] Biarmijczycy opowiadali mu rozmaite rzeczy, ju to o swym wasnym kraju, ju to
o ziemiach, ktre byy na okoo nich. Ale on nie wiedzia, co w tym byo prawdy, poniewa
sam tego nie widzia. Jemu samemu si wydawao, e Finowie i Biarmijczycy mwili
prawie tym samym narzeczem
103
.
Pojecha on w tamte strony majc ochot przyjrzenia si tym ziemiom, gwnie dla
wielorybw, poniewa maj one doskona ko w swych kach. A oto kilka ich przywiz
krlowi. Skra ich jest szczeglnie zdatna do lin okrtowych. Ten rodzaj wieloryba jest
znacznie mniejszy od innych wielorybw; nie przekracza dugoci siedmiu okci
104
. W jego
ojczynie s jednak najlepsze poowy wielorybw
105
; s one czterdzieci osiem okci dugie
i szerokie na pitnacie okci. Opowiada, e pewnego razu takich wielorybw zabili oni w
sze harpunw szedziesit w cigu dwu dni
106
.
[15] By to czowiek bardzo zasobny w takie dobra, na ktrych polega ich zamono, to
jest w dzikie zwierzta
107
. Wwczas gdy odwiedza krla, posiada on szeset
obaskawionych, niekupnych zwierzt. Te zwierzta nazywaj oni reny"; wrd nich byo
sze chwytnych renw. Te ostatnie s u Finw w wielkiej cenie, poniewa nimi chwytaj
oni dzikie reny. On sam zalicza si do monych tego kraju, chocia nie posiada wicej ni
dwadziecia krw, dwadziecia owiec i dwadziecia wi, oraz skrawek uprawnej roli, ktry
obrabia komi. Lecz na majtek ich skadaj si gwnie daniny, ktre daj im Finowie.
Danina ta skada si z futer zwierzcych, z ptasich pir i z kw wielorybich i z lin, ktre
wyrabia si ze skr morsw i fok. Kady paci stosownie do swej zamonoci.
Najzamoniejszy musi uici pitnacie kunich skr, pi renich i jedn niedwiedzi oraz
dziesi miar pir, jedn wizk skr niedwiedzich lub wydrzych i dwie liny okrtowe o
dugoci szedziesiciu okci wykrcone z skry morsa lub foki
108
.
[16] On opowiada, e ziemia Norwegw jest bardzo duga i bardzo wska. Wszystko,
co nadaje si albo na pastwisko, albo na upraw roli ley nad morzem; a do tego jest tam w
wielu miejscach bardzo kamienisto. Na wschodzie za cign si dzikie gry, ponad i
wzdu zamieszkaego terenu. A w tych grach przebywaj Finowie. Zamieszkay na
wschodzie kraj jest [najpierw] bardzo szeroki, a im bardziej ku pnocy, tym wszy
109
. Na
wschodzie moe on by szeroki na szedziesit mil lub jeszcze szerszy, w rodku na
trzydzieci lub szerzej, a ku pomocy, jak zapewnia, jest on najwszy i moe by szeroki u
koca na trzy mile
110
. Cignce si nastpnie gry s w pewnych miejscach tak szerokie, e
przechodzi si przez nie dwa tygodnie, w pewnych za miejscach sze dni.
58
[17] Z drugiej za strony gr po przeciwnej stronie tego kraju od poudnia jest kraj
Szwedw
111
, cigncy si ku pnocy: a naprzeciw tego kraju od pnocy kraj
Kwenw
112
. Kwenowie niekiedy napadaj na Norwegw poprzez gry, Norwegowie
niekiedy na nich. A tam z drugiej strony gr s bardzo due otwarte jeziora
113
, Kwenowie
za spuszczaj na nie swoje odzie z ldu i w ten sposb napadaj na Norwegw; maj oni
odzie bardzo mae i bardzo lekkie.
[18] Ohthere opowiada, e ziemia, w ktrej on mieszka, nazywa si Hlogaland
114
.
Powiada, e aden czowiek nie mieszka bardziej na pnoc od niego. Na poudniu tego
kraju jest tam pewien port, ktry nazywa si Skiringes-heal
115
. Do niego, powiada on,
mona dopyn w cigu miesica
116
, jeeli si noc przystaje i co dzie ma si pomylny
wiatr i cay czas egluje si wzdu ldu. A po prawej rce jest wpierw Irlandia
117
, nastpnie
za wyspy, ktre znajduj si midzy Irlandi a tyme krajem
118
. Nastpnie [egluje si]
wzdu tego samego kraju a si dojedzie do Skiringes-heal; podczas caej drogi ma si po
lewej rce Norwegi. Koo Skiringes-healu od poudnia wdziera si wielkie morze w gb
ldu
119
; jest ono szersze ni czowiek moe okiem zajrze. I z drugiego brzegu jest
Gotlandia
120
, dalej za Sillende
121
. Morze to
122
cignie si w gb owego ldu kilkaset mil.
[19] A z Skiringes-heal, jak powiada, eglowa on przez pi dni do portu, ktry
nazywa si Haede
123
. Port ten znajdowa si na pograniczu Sowian i Sasw, i Anglw
124
, a
przynalea do Danw
125
. eglujc w tym kierunku, mia on z lewej strony Dani
126
, z
prawej za otwarte morze
127
przez trzy dni. Lecz w dwa dni przed przybyciem do Haede
mia po prawej stronie Gotlandi i Sillende i wiele wysp. W tym kraju
128
mieszkali
Anglowie, zanim przybyli tu do tego kraju
129
. Wyspy za, ktre mia przez dwa dni po lewej
stronie naleay do Danii
130
.
[20] Wulfstan
131
opowiada, e jecha z Haede, e przyby do Truso
132
w siedem dni i
nocy
133
, e okrt szed przez ca drog pod aglami. Sowiaszczyzn mia po prawej
rce
134
, po lewej za Langland, Laeland, Falster i Skonie
135
. Caa ta ziemia naleaa do
Danii
136
. Nastpnie mielimy
137
po lewej stronie ziemi Burgundw
138
; a ta posiada
wasnego krla. Dalej mielimy za ziemi Burgundw takie ziemie, jak si one idc z lewej
kolejno nazywaj: Blekinge
139
, Meore
140
, Oland
141
i Gotland
142
, caa ta ziemia naley do
Swew
143
. A Sowiaszczyzn mielimy a do ujcia Wisy
144
przez cay czas po prawej
stronie. Wisa ta jest wielk rzek i przez to dzieli Witland [kraj Wit?]
145
i kraj Sowian
146
. A
Witland naley do Estw
147
. A ta Wisa wypywa z ziemi Sowian i spywa do Zalewu
Estyjskiego
148
, a ten Zalew Estyjski jest co najmniej pitnacie mil szeroki. Od wschodu
spywa tutaj do Zalewu Estyjskiego rzeka Ilfing
149
z tego jeziora
150
, nad ktrego
brzegiem stoi Truso
151
. I schodz si tutaj w Zalewie Estyjskim od wschodu rzeka Ilfing z
kraju Estw i od poudnia Wisa z kraju Sowian
152
. Tutaj za Wisa zabiera rzece Ilfing jej
nazw i spywa z tego zalewu do morza w kierunku pnocno-zachodnim [lub: na zachodzie
i na pnocy]
153
. I dlatego nazywa si to Wisoujciem
154
.
Kraj Estw jest bardzo duy i jest tam duo miast, a w kadym miecie jest krl. A jest
tam bardzo duo miodu i rybitwy. A krl i najmoniejsi pij kobyle
59
mleko, ubodzy za i niewolni pij mid
155
. Jest tam midzy nimi duo wojen. A u Estw nie
warzy si adnego piwa
156
, lecz miodu jest tam duo.
[21] Estowie maj taki zwyczaj: gdy umrze tam jaki czowiek, niespalony ley on w
swym domu u rodziny i przyjaci jeden miesic lub niekiedy dwa; krlowie za i inni
wysoko postawieni ludzie o tyle duej, ile wicej maj bogactw; niekiedy przez p roku nie
s oni spaleni i le na wierzchu w swoich domach. A przez cay ten czas, kiedy
nieboszczyk jest w domu, pij tam i bawi si a do dnia, w ktrym go spal
157
.
[22] A w tym dniu, w ktrym maj go zanie na stos, jego pozostae jeszcze po
pijatykach i zabawach ruchomoci dziel na pi lub sze dziaw, niekiedy na wicej, w
zalenoci od tego, ile tych ruchomoci jest. Wszystko to rozkadaj na przestrzeni jednej
mili; najlepsz cz najdalej od domu, potem drug, potem trzeci a to wszystko jest
rozoone na przestrzeni owej mili; a najmniejsza cz winna si znajdowa najbliej
domu, w ktrym ley nieboszczyk. Potem zbieraj si wszyscy ludzie, co maj najlepsze
konie w tej ziemi o pi lub sze mil z dala od ruchomoci. Potem wszyscy oni pdz do
owych ruchomoci, a jedziec, ktry ma dobrego konia przyjeda do pierwszego i
najlepszego dziau; i tak jeden za drugim, a wszystko zostanie zabrane. A najmniejszy dzia
dostaje si temu, ktry musia pojecha po sw cz najbliej domu
158
. Potem kady jedzie
z tymi ruchomociami i moe je w caoci zatrzyma. I dlatego dobre konie s tutaj
niezmiernie drogie.
A gdy ruchomoci jego s w caoci rozdane, wtedy wynosz go i spalaj razem z broni
i szatami. Cay za jego majtek przewanie ulega roztrwonieniu wskutek dugiego
przetrzymywania nieboszczyka w domu i przez rozkadanie na drodze ruchomoci, ktre
potem obcy zabieraj w wycigach.
[23] A jest u Estw zwyczaj, e kady czowiek, obojtnie jakiego jest stanu, zostaje
spalony. Jeeli za znajdzie si jaki czonek nie spalony, wtedy musz o to zanosi wielkie
przebagania
159
. A Estowie posiadaj tak umiejtno, e potrafi wytwarza zimno. I
dlatego nieboszczyk ley tam tak dugo i nie rozkada si, poniewa dziaaj na niego
zimnem. A jeeli postawi si dwa naczynia pene piwa lub wody, potrafi oba zamrozi
obojtnie czy jest lato, czy zima
160
.
[24] Obecnie opowiemy o krajach na poudnie od Dunaju, ktra to rzeka oblewa ziemie
Grecji. Od wschodu przy Konstantynopolu, miecie greckim, jest morze Proponditis
161
, a na
pnoc od greckiego miasta Konstantynopol rozlewa si w kierunku zachodnim rami
morskie, ktre nazywa si Euxinus. A na pnocny zachd od tego miasta jest ujcie Dunaju,
ktrego wody wylewaj si na poudniowy wschd do Morza Euxinus. A od poudnia i od
zachodu tego ujcia mieszkaj Mezyjczycy, greccy poddani; a na zachd od tego miasta s
Trakowie, na wschd [zachd?] za miasta Macedoczycy
162
. A na poudnie od tego miasta
na poudniowym brzegu ramienia morskiego, zwanego Egejskim, s ziemie: ateska i
koryncka. A na poudniowy zachd od Koryntu jest ziemia achajska przy samym Morzu
rdziemnym
163
. W tym kraju mieszkaj Grecy. A na zachd od Achai wzdu Morza
rdziemnego po pnocnej stronie morza jest ziemia dalmatyska. A na pnoc od
Dalmacji s Bugaria
164
i Istria
165
. Na
60
poudnie od Istrii jest Morze rdziemne, ktre nazywa si Adriatyckim, na zachd za gry
zwane Alpami, a na pnoc std pustkowie
166
, ktre znajduje si midzy Karynti i Bugari.
[25] Potem jest kraj Italia, cigncy si na pnocny zachd i na poudniowy wschd i
cay jest otoczony Morzem rdziemnym, wyjwszy pnocny zachd; przy kocu za jest
okrelony grami, ktre nazywaj si Alpami. Te za rozpoczynaj si na zachodzie od
Morza rdziemnego w okolicy Narbony
167
i kocz si potem na wschodzie w Dalmacji
przy morzu.
[26] O kraju, ktry nazywa si Gallia Belgica
168
. Tam od wschodu jest rzeka zwana Ren,
na poudniu za gry, ktre nazywaj si Alpy, na poudniowym zachodzie jest ocean,
zwany Brytyjskim
169
. Z drugiej strony ramienia tego oceanu na pnocy jest Brytania, na
zachd za od Ligury
170
jest Akwitania, na poudnie za od Akwitanii jest cz ziemi
narboskiej, a na poudniowy zachd Hiszpania, na zachd za ocean. A na poudnie od
Narbony jest cz Morza rdziemnego, do ktrego wylewa si rzeka Rodan. A na wschd
od niej jest Prowansja
171
, na zachd za od Prowansji bliej nas poprzez pustkowia jest
Hiszpania, a na zachd od niej i na pnoc Akwitania, a jeszcze na pnoc Waskonia
172
.
Prowansja ma na pnoc od siebie gry zwane Alpami, a na poudnie Morze rdziemne, na
pnoc za i na wschd od niej s Burgundowie
173
; Waskoczycy za na zachodzie.
[27] Hiszpania jest ksztatu trjkta
174
i caa, ile w niej zawiera si ldu, oblana jest
falami ju to oceanu, ju to Morza rdziemnego. Jeden z ktw ley ku poudniowemu
zachodowi naprzeciw wyspy zwanej Gades, drugi za ku wschodowi naprzeciw Narbony i
trzeci znajduje si ku pnocnemu zachodowi naprzeciw Brygancji
175
, miasta galijskiego, to
jest naprzeciw Szkocji
176
poprzez rami oceanu, mianowicie wprost naprzeciwko ujcia
rzeki zwanej Skene
177
. Ta od nas Dalsza Hiszpania
178
ma ocean od zachodniej i od pnocnej
strony; Blisza Hiszpania
179
ma Morze rdziemne od poudnia i od wschodu. Na pnoc od
niej jest Akwitania, a na pnocny wschd s lasy pirenejskie, na wschd za Narbona i na
poudnie Morze rdziemne.
[28] O wyspie Brytanii. Ta rozciga si od pnocy ku wschodowi
180
. Jest ona osiemset
mil duga i dwiecie mil szeroka. Na poudnie od niej po drugiej stronie ramienia morskiego
jest Gallia Belgica; na zachodzie za z drugiej strony tego samego ramienia jest wyspa
Hibernia
181
a od pnocy wyspy Orkady
182
. Hibernia, ktr my nazywamy Szkocj
183
, jest z
kadej strony oblana oceanem. A poniewa jest ona bliej zachodu soca ni inne kraje, ma
ona agodniejsz pogod ni Brytania. Na pnocny zachd od Hibernii jest najbardziej na
skraju pooony ld, ktry nazywa si Thule
184
. Zna go mao ludzi z powodu jego duego
oddalenia. Obecnie opowiedzielimy o granicach caej Europy tak, jak s one pooone.
[29] Teraz za opowiemy o Afryce, jak jej granice s pooone. Nasi przodkowie
opowiadaj, e zajmuje ona trzeci cz naszego midzyziemia
185
nie dlatego, eby tego
ldu byo tak duo, lecz e oddziela go Morze rdziemne, ktre zwraca si bardziej ku
poudniowi ni ku pnocy
186
. A gorco trzyma si tam na poudniu w wikszym stopniu ni
zima na pnocy. I poniewa kade
61
stworzenie lepiej znosi zim ni gorco, dlatego Afryka jest mniej bogata od Europy
zarwno w ludzi, jak i w zwierzta.
[30] Afryka, jak ju wyej powiedzielimy [opiera si] wschodni cian na zachd od
Egiptu na rzece zwanej Nilem; najbardziej za na wschd pooonym krajem jest Libia
Cyrenejska
187
. Tutaj od wschodu bliej nas jest Egipt, od pnocy za Morze rdziemne [a
od poudnia kraj]
188
, ktry nazywa si Libia Etiopska, od zachodu za Syrty Wielkie.
[31] Na zachodzie
189
Libia Etiopska ssiaduje z Egiptem, od poudnia za z morzem,
zwanym Etiopskim, na zachodzie z Rogathitami
190
. Ziemia Trypolitania, ktra nosi drug
nazw Arzuges
191
, ma od siebie na wschd Syrty Wielkie i kraj Rogathitw, a od pnocy
Morze rdziemne zwane Adriatyckim i kraj, ktry si zwie Mae Syrty. Od zachodu za ku
sonym jeziorom Byzacjum
192
, a od poudnia ma Natabrw
193
, Geotulw
194
, Garamantw
195
i
ocean.
[32] O ziemi Byzacjum, w ktrej s miasta Adrumetus
196
i Seudes
197
i wielki grd
Kartagina, i kraj Numidia. Maj one na wschd od siebie obszar Maych Syrt i sone jeziora,
na pnocy Morze rdziemne, na zachd za Mauretani, a na poudniu gry Uzera
198
; na
poudnie za od tych gr a do Oceanu s Etiopowie, bdcy w wdrwce
199
. Mauretania ma
od wschodu Numidi, od pnocy Morze rdziemne, a od zachodu rzek Malw
200
i na
poudniu gry Astryks
201
, ktre oddzielaj urodzajne ziemie od bezpodnego piasku,
cigncego si ku poudniowi a do oceanu. Mauretania, ktra nosi drug nazw
Tingetana
202
ma od wschodu rzek Malw, od pnocy za gry Abeny
203
i drug gr
Kalpis
204
; tutaj koczy si ona na oceanie midzy tymi dwiema grami, gdzie stoj Supy
Herkulesa, ku wschodowi; a na zachd od niej jest gra Atlas a po ocean, na poudniu za
gra zwana Esperos, na poudnie za od niej jest kraj Aulolw a do oceanu
205
. Obecnie
opowiedzielimy o granicach Afryki.
[33] Teraz opowiemy o wyspach, ktre s na Morzu rdziemnym. Wyspa Cypr ley
naprzeciwko Cylicji
206
i Izaurii
207
, i ramienia morskiego, zwanego Mezikos
208
; jest ono sto
siedemdziesit pi mil dugie i sto dwadziecia mil szerokie. Wyspa Kreta. Na wschd od
niej jest morze, ktre zwie si Arfatyjskie
209
. A na zachd i na pnoc jest Morze Kreteskie,
a od zachodu Sycylijskie, ktre inaczej nazywamy Adriatyckim; jest ono sto siedemdziesit
mil dugie i pidziesit szerokie.
[34] Wyspy, ktre zw si Cyklady
210
. Jest ich trzydzieci pi. Na wschd od nich jest
Morze Ikaryjskie; na poudnie za Kreteskie, a od pnocy Egejskie, od zachodu za
Adriatyckie.
[35] Wyspa Sycylia jest trjktna. Na kadym jej rogu s gry. Rg pnocny nosi
nazw Pelory
211
; w pobliu niego jest miasto Messyna. Rg poudniowy nosi nazw
Bachynum
212
; w pobliu niego jest miasto Syrakuzy. Rg zachodni nazywa si Libeum
213
.
Wyspa jest sto pidziesit siedem mil duga z pnocy na poudnie, a sto siedemdziesit
siedem mil od trzeciego rogu z zachodu na wschd. Od wschodu jest Morze rdziemne
zwane Adriatyckim, a od poudnia morze zwane Afrykaskim, od zachodu za morze zwane
Tyrreskim, a od pnocy w stron Italii znajduje si morze, ktre jest zarwno ciasne, jak i
gwatowne
214
.
62
[36] Wyspy Sardynia i Korsyka s rozdzielone maym ramieniem morskim, szerokim na
dwadziecia dwie mile. Sardynia jest trzydzieci trzy mile duga i dwadziecia dwie mile
szeroka. Na wschd od niej jest Morze rdziemne zwane Tyrreskim, w ktre wpada rzeka
Tybr. Od poudnia jest morze, ktre cignie si w kierunku Numidii, a na zachd s dwie
wyspy zwane Baleary; na pnocy za wyspa Korsyka.
[37] Korsyka. Na wschd od niej jest miasto Rzym, na poudnie za Sardynia, a na
zachd wyspy Baleary i na pnoc ziemia Tuskania
215
. Jest ona szesnacie mil duga i
dziewi mil szeroka.
[38] Dwie wyspy Baleary. Na pnoc
216
od nich jest Afryka; a Gades od zachodu i
Hiszpania od pnocy. Tyle pokrtce opowiedzielimy o zamieszkaych wyspach, ktre s
na Morzu rdziemnym.














































63
KOMENTARZ RZECZOWY DO PRZEKADU OROZJUSZA KRLA
ALFREDA

2
Germaska nazwa oceanu otaczajcego ziemi (ob. wyej przyp. 1). Teksty do
tej osobliwej nomenklatury zestawia C. W. M. Grein- J. L. Khler, Sprachschatz d.
angelschsischen Dichter, s. 245. Dawniejsze prby wyjanienia tej nazwy,
nieudane, u J. Boswortha, King Alfred's, s. 29. Zdaniem H. Leo, Angelschs.
Glossar, kol. 145, 74 ocean nosi nazw Garsecg: wegen der Wellenspitzen... als ein
Rhricht, ein Ried von Speeren" (niby: gar 'oszczep', secg 'trzcina'). H. Sweet, Old
english etymologies, II: Grsecg, Engl. Studien, 2 (1879), s. 314-316 zestawia t
nazw z oboczn form: gasric 'szumicy, szalejcy'. Stosownie do tego Garsecg
oznaczaby szalejce, szumice morze". Por. jeszcze H. Sweet, The students
dictionary, s. 72, s. v.; H. Geidel, Alfred der Grosse, s. 7, przyp. 3 i Fr. Klaeber,
Beowulf, s. 338, s. v.
3
Pogld o podziale wiata na trzy czci zaczerpn Orozjusz z Pliniusza, Hist.
naturalis, 3, 1: Terrarum orbis universus in tres dividitur partes: Europam, Asiam,
Africam". Niektrzy geografowie antyczni uznawali jednak Afryk za cz Azji.
Ob. D. Detlefsen, Die Geographie Afrikas bei Plinius u. Mela und ihre Quellen,
Berlin 1908.
4
Analiz caej tej partii tekstu Orozjusza omwi na tle caej tradycji antycznej
K. Mllenhoff, ber die Weltkarte, s. 15-16 (tekst cytowany we Wstpie).
5
Orozjusz zgodnie z wczesnymi pogldami geograficznymi traktowa Morze
Czarne jako cz Morza rdziemnego (ob. K. Malone, King Alfred's North, s. 151;
gruntowniej V. Burr, Nostrum Mare, Ursprung und Geschichte der Namen des
Mittelmeeres und seiner Teilmeere im Altertum, Stuttgart 1932). Alfred nazywa
Morze rdziemne konsekwentnie: Wendelse, co niektrzy tumacz jako Morze
Wandalskie (ob. H. Sweet, The students dic-tionary, s. 203) Grein-Khler,
Sprachschatz, s. 773 tumacz t nazw po prostu jako 'Weltmeer', zestawiajc z st.
wn. 'wentil-seo' (podobnie F. Holthausen, Altengl. etymologisches Wrterbuch, s.
389). Na takie znaczenie ob. przykady H. Schade, Altdeutsches Wrterbuch, t. III,
Halle/S. 1876, kol. 1121; por. K. Mllenhoff, Deutsche Altertumskunde, t. IV, s.
656; H. Geidel, Alfred der Grosse, s. 20.
6
Mityczne gry na kracu Azji i Europy; pniej zidentyfikowane z Uralem;
H. Kiepert, Lehrbuch d. alten Geographie, 1878, s. 225.
7
Krl Alfred uywa nazwy: Sarmondisc Garsecg resp. Sermendisc Garsecg;
wedug wczesnych wyobrae kartograficznych oblewa on pnocno-wschodni
tarcz ziemi.
8
Nazwa znieksztacona; ukrywa si pod ni sarmackie plemi Roxolanw. Za
64
czasw Ptolemeusza mieszkali oni midzy Donem i Dnieprem; nazwa wywodzi si z
ira.: ors, uors 'biay'; por. G. Vernadsky, Ancient Russia, s. 88.
9
Don i Morze Czarne s tutaj potraktowane jako jeden cig wd, wpadajcych
bezporednio do Morza rdziemnego.
10
Fenicki Gadir, grec. Gadeira, ac. Gades; dzisiejsze Cadiz. Bya to kolonia
handlowa zaoona przez Fenicjan na poudniowo-zachodnim brzegu Hiszpanii,
prawie na przejciu Oceanu Atlantyckiego do Morza rdziemnego. Odgrywa on
rol punktu orientacyjnego u geografw antycznych jako najbardziej na zachd
pooony punkt ziemi.
11
Supami Herkulesa okrelano dwie przeciwlege gry, zamykajce przejcie
midzy Oceanem Atlantyckim a Morzem rdziemnym, dzisiejszy Gibraltar, ktry
w czasach antycznych nosi nazw Kalpe; na przeciwlegym brzegu znajdowaa si
gra Debel Musa, antyczna Abila. Obszern tradycj staroytn o tych grach
omawia A. Schulten, Iberische Landeskunde, s. 399 i n.
12
Tutaj w znaczeniu Irlandii (ob. niej przyp. 183). Naley przypuszcza, e
okrelenie Irlandii jako pooonej na zachd od Supw Herkulesa jest wynikiem
studiowania mapy nie za dowiadczenia; por. uwagi K. Malone'a, King Alfred's
North, s. 140.
13
Take Atlans. Niektrzy identyfikowali j z pasmem grskim Syrty lub
oglnie z Grami Mauretaskimi w pnocnej Afryce.
14
Wyspy Kanaryjskie (Plinius, Hist. naturalis, 6, 201-205).
15
Rzeka Ganges w Indiach.
16
Orozjusz wymienia w swoim tekcie: promunturium Caligardamana;
pooenie tej miejscowoci niepewne; ob. H. Geidel, op. cit., s. 10, przyp. 1
(Colligicium, Coliacum?).
17
Taprobane, czyli Cejlon na Oceanie Indyjskim (Ptolemeusz, Geogr., 7, 4, 1;
Plinius, Hist. naturalis, 6, 81).
18
Orozjusz (Hist. adv. pagan., I, 2, 46) ma tu znowu: promunturium
Samarae.
19
U Pliniusa (Hist. naturalis, 6, 20): Attocori; Ptolemeusz, Geogr., 7, 4.
20
Ocean Chiski, lecy wedug wyobrae staroytnych na pnoc i na
wschd od Indii (Plinius, Hist. naturalis, 6, 54, 88; Ptolemeusz, Geogr., 1, 11, 4-7).
21
Tumaczenie Alfreda jest tu wyjtkowo niezdarne; celem zrozumienia treci
trzeba sign do tekstu aciskiego.
22
Arokazja, kraj na zachd od rodkowego biegu rzeki Indus i na poudnio-
wschd od Kabulu w Afganistanie; dzisiejszy Kandahar.
23
Asyria, za czasw Orozjusza okrelenie anachroniczne dla kraju na
wschodnim brzegu dolnego Eufratu.
24
Dwie rzeki wpadajce do Zatoki Perskiej; zdaniem H. Geidla, op. cit., s. 11
Idaspes by prawym dopywem rzeki Indus.
25
Kraj zamieszkay przez iraskich Partw, rozciga si w II w. n. e. od
Morza Kaspijskiego a po granice tzw. Asyrii.
26
Alfred nieudolnie przetumaczy tu tekst Orozjusza, ktry wymienia kady z
tych krajw jako nazw pastwa nastpujcego kolejno po sobie.
27
Orozjusz podaje: Arabia Eudaemon jako jedno okrelenie. Alfred w oparciu
o map(?) wprowadzi na to miejsce nazwy trzech odrbnych krajw.
28
Kraj w Maej Azji, cigncy si na pnocny wschd od Aleksandrii a po
65
Eufrat.
29
Raczej: Cilicia (ob. przyp. 32).
30
Saraceni stanowili plemi arabskie na pograniczu Egiptu i Arabii (midzy
Arabia Petraea et Deserta); dzisiejsze Samar.
31
Themiscyra, miejscowo w kraju Pontus na poudniowym brzegu Morza
Czarnego, na wschd od Sinope.
32
Bd, zamiast: Cylicja, prowincja nadmorska w Maej Azji, pooona na
pnoc od Aleksandrii naprzeciwko wyspy Cypru.
33
Zachodnia, nadmorska cz Cylicji, ktra wyodrbnia si z niej w cigu
III/IV wieku n. e.
34
Propontyda, czyli Morze Marmara.
35
Cienina Dardanelska.
36
Gra Olimp w Myzji (Maa Azja).
37
Mityczna gra na zachd od Nilu.
38
Tekst w mylnikach opuszczony przez C; redniowieczne mapy staray si
graficznie pokaza ginicie domniemanego grnego" biegu Nilu. Rozmaite wersje
na temat rde Nilu omawia H. Geidel, op. cit., s. 12-13.
39
Tutaj na poudnie od Sudanu rozpoczynay si waciwe rda rzeki Nilu
(por. Plinius, Hist. naturalis, 5, 10).
40
Mityczna wyspa w grnym biegu Nilu.
41
Orozjusz (Hist. adv. pagan., I, c, 2, 37) nazywa: Parcohatras; wedug niego
bya to gra pooona midzy pasmem gr Taurus i Kaukazem; spod jej stp
wypywaa rzeka Eufrat.
42
Ob. przyp. 32.
43
Nie wiadomo, o jak rzek konkretnie chodzi H. Geidel, op. cit., s. 11
wymienia rzek Ob (?).
44
W odrnieniu od Scytii pooonej nad Morzem Czarnym. Z okrelenia
Orozjusza i Alfreda wynika, e chodzi im o Scyti lec na wschd od Morza
Kaspijskiego, tj. o kraj Massagetw.
45
Staroytna Hyrkania leaa na poudniowo-wschodnim brzegu Morza
Kaspijskiego, na poudnie od rzeki Atrek, w bezporednim ssiedztwie Partw.
46
Kraj nad dolnym biegiem rzeki Kyrus, na wschodnich stokach Kaukazu
(dzisiejsze Sirwan i Dagestan) i na zachodnim brzegu Morza Kaspijskiego. O ich
pnocnym odamie wspomina Adam Bremeski, Gesta Hammaburg. ecclesiae
pontificum, lib. IV, c. 14 i lib. IV, c. 19 (Ibi sunt etiam, qui dicuntur Alani vel
Albani, qui lingua eorum Wizzi dicuntur").
47
K. Malone, King Alfred's North, s. 166 sadowi lud Liubene nad doln
Wog
48
H. Sweet, The Students Dictionary, s. 13 tumaczy: arreccean jako 'stretsch
out, raise up'.
49
Orozjusz ma tutaj na myli Morze Czarne (ob. przyp. 5).
50
J. Bosworth, King Alfreds Anglo-Saxon Version, s. v., sdzi, e chodzi o
Morze Biae. H. Geidel, Alfred der Grosse, s. 28-29 najpierw stwierdza, e Morze
Kwen nie moe oznacza Batyku, lecz e mowa j est o Morzu Biaym; w dalszym
cigu dyskusji dochodzi jednak do przekonania, e Kwen odnosi si do Zatoki
Botnickiej na Batyku. Ten pogld dzi przewaa; ob. S. Lonborg, Adam af Bremen,
s. 34; K. Malone, King Alfred's North, s. 151, a take J. Svenung, Belt und Baltisch,
s. 23 i przyp. 2 oraz R. Ekblom, Alfred the Great, s. 135. Dyskusja wydaje si
niepotrzebna. Alfred, rzecz prosta, nie mg mie na myli ani Zatoki Botnickiej na
66
Batyku, ani Morza Biaego, gdy strony te byy mu cakowicie nieznane. Morzem
Kwen okrela on po prostu to morze, nad ktrym siedzia lud Kwenw tj. Finw,
czyli uwaa je za cz Morza Sarmackiego. W jego ujciu Morze Kwen winno
byo oznacza to morze, ktre czyo Batyk (Ostse) z Oceanem Sarmackim; ob.
przyp. 7.
51
Ob. uwagi Wstpu, s. 12.
52
O pooeniu wschodniej Frankonii ob. K. Kretschmer, Historische
Geographies s. 183. Zastanawia e, krl Alfred wybra akurat Wschodnich Frankw
jako punkt orodkowy celem zarysowania chorografii wczesnych Niemiec (ob. w
tej sprawie uwagi Hubenera we Wstpie, s. 13, 36 7). Jeszcze u Jordanesa
plemieniem przewodzcym s Szwabowie. Wie si to zapewne z rol polityczn
wschodniej Frankonii za czasw Ludwika Niemca; ob. Br. Gebhardt, Handbuch der
deutschen Geschichte, t. I, Stuttgart 1954, s. 149 i n.
53
Alfred wprowadzi ju tutaj pojcie terytorium plemiennego Szwabw na
wschd od Renu, bez Alzacji, rozcigajcego si od Alp a po rzek Neckar i Lech;
ob. szczegowo K. Kretschmer, op. cit., s. 182-183.
54
Okrelenia takie jak: b supan him naley z reguy odnosi do plemienia
orodkowego, od ktrego zaczyna si opis chorograficzny. Ob. w tej sprawie
polemik midzy G. Hbenerem i K. Malone (wyej, Wstp s. 36 7).
55
U schyku IX wieku nazwa Czechw, orodkowego plemienia
zamieszkaego koo Pragi, ma ju znaczenie zbiorowe, co wie si z tworzeniem si
na tym terenie zacztkw wczesno-feudalnego pastwa, obejmujcego z czasem
nastpujce waniejsze plemiona: Doudlebi, Lucane, Sedlican, Cechov, Zlican,
wschodni i zachodni Chorwaci, Psovane, Decan, Lemuzi (ob. R. Turek, Kmenov
zemi v Cechach, s. 30, mapa). Por. V. Vancek, Prvnich tisic let s., 114. Jednake
Czesi ustpowali jeszcze wwczas pierwszestwa Morawianom, ktrzy pod
panowaniem ksicia witopeka znajdowali si wtedy u szczytu pastwowego
rozwoju.
56
Pod t nazw pojawiaj si we wspczesnych rdach anglosaskich Sasi
kontynentalni, zamieszkali midzy Eidor i Wezer nad doln ab; ob. J. Bosworth,
King Alfreds, s. 35, przyp. 1. Notuje je jedna z kronik anglosaskich pod r. 885 (ob.
Ch. Plummer, Two Saxon Chronicles, t. I, s. 78) i Asser, De rebus gestis, c. 69, ed.
Stevenson s. 52: "Eodem quoque anno magnus paganorum exercitus de Germania in
regionem Antiquorum Saxonum, quae Saxonice dicitur Eald Seaxum, supervenit".
Por. te Ch. Plummer, The life and times, s. 40
57
Plemi Fryzw zamieszkiwao midzy ujciami Renu i ujciem Wezeiy.
Rozrnia si trzy Fryzje: pierwsz midzy rzek Sincfal i Fli, drug midzy Fli i
Lauwerzee, trzecia za midzy Lauwerzee i Wezer. Na podstawie ukadu w Mersen
kraj ich zosta podzielony midzy Karola ysego i Ludwika Niemca, przy czym
Ludwik otrzyma dwie, a Karol jedn cz Fryzji; K. Kretschmer, Historische
Geographie s. 186-187.
58
Wymieniony tu kompleks nazw plemiennych obejmuje terytoria pooone po
obu stronach rzeki Schlei, ktra stanowia pniej granic dusko-niemieck. Anglia,
ojczysta siedziba Anglw wyspiarskich, miecia si midzy rzek Frde i Schlei ;
terytorium Sillende nie da si dokadnie ustali, jakkolwiek jego zwizek z nazw
rzeki Schlei wydaje mi si do niewtpliwy (ob. niej przyp. 121). Co si tyczy
okrelenia: ond sumne dael Dene, to nieco wyej Alfred wyjania, e mia na myli
Poudniowych Danw (Supdene), mieszkajcych na pnoc od rzeki Schlei,
poczwszy od portu Haede-(by). Ob. R. Much, Reallexikon d. germ. Altertumskunde
t. I, s. 86 (Angeln).
67
59
Alfred ma tu cigle na myli Wschodnich Frankw.
60
Obodrzycy, plemi sowiaskie zamieszkae nad rzek Draw (Trave) nad
Zatok Lubeck. Tutaj wystpuje w znaczeniu zbiorowym, obejmujcym wszystkie
plemiona zachodnio-sowiaskie midzy granic sask a plemionami wieleckimi
(Wagrowie, Obodrzycy, Poabianie, Warnowie, Smolicy, Drzewianie). Ju od
schyku IX wieku spotykamy si u nich z zawizkami pastwa, w ktrym rol
naczeln odgrywali Obodrzycy; por. K. Wachowski, Sowiaszczyzna zachodnia, s.
104 i n. Co do nazwy ob. T. Lehr-Spawiski, Obodriti-Obodrzyce, Slavia
Occidentalis, 18(1947), s. 223-228; por. te L. Niederle, Pvod a pocatky Slovan
zpadnich, Praha 1919, s. 124 i n. (najpeniejsze informacje).
61
Hawolanie, inaczej Stodoranie, siedzieli nad rodkowym biegiem rzeki
Hawoli (Havel), prawym dopywem aby. Nomenklatura Hawolanie jest nazw
germask, Stodoranie sowiask. Notujemy dwie postaci tej nazwy: 1) Haefeldan
(Alfred), Hehfeldi (Geograf Bawarski), Heveldun (Annal. Quedlinburgenses, a.
997:Stodoraniam quam vulgo Heveldun vocant), Heveldi, qui iuxta Habolam
fluvium sunt (Adami Brem.) itp. 2) Hevelli (Widukind), Stoderania, quae Hevellun
dicitur. Ta druga forma jest wtrn w stosunku do pierwszej. Znaczenie nazwy
niejasne. Mona by operowa: *Haefel-dunum, jako form wyjciow, zwaszcza e
forma anglosaska: Haefeldan ma pokrycie w niem. Heveldun. Jednake u Alfreda
kocwka -as wystpuje zamiennie z -e (np. Burgende/Burgendas,
Beheme/Behemas); por. tutaj G. Langenfeldt, Toponymica, s. 38. Podobnie naley
przyj: *Haefelde/Haefeldan. Anglosas. *Haefelde ma pokrycie w niem. Hehfeldi,
Heveldi. Taka rekonstrukcja jest jeszcze o tyle uzasadniona, e Alfred wszystkie
nomenklatury ze swej chorografii Niemiec i Sowiaszczyzny zaczerpn od
informatora niemieckiego (ob. Wstp, s. 14 n.). Nazwa plemienia jest pochodna od
miana rzeki: Havel. Co si tyczy informacji, e Stodoranie-Hawolanie byli
plemieniem wieleckim, co wicej, plemieniem reprezentatywnym dla tego
odgazienia plemion, to sprawa ta wymaga dokadniejszego rozbioru. Wiadomo, e
w pocztkach XI wieku zwizek plemion wieleckich skada si z czterech
nastpujcych plemion: Redarw, Dolecw, Chyan i Czrezpienian. Jak si wydaje,
nie naley jednak tego stanu rzeczy przenosi automatycznie na czasy wczeniejsze.
W X wieku plemi Stodoran z gwnym swym grodem Brenn (Brandenburg)
dostao si pod panowanie niemieckie. W Brennie i w pobliskim Hawelbergu
zaoono dwa niemieckie biskupstwa w r. 948. W tych warunkach byo rzecz
naturaln, e Stodoranie utracili swoje hegemonialne stanowisko wrd Lucicw.
Powane argumenty, wiadczce o wiarogodnoci przekazu krla Alfreda, zebra J.
Nalepa, Wyprawa Frankw na Wieletw w r. 789, s. 210, dowodzc, i centrum
pastwa wieleckiego u schyku VIII wieku miecio si w Brennie. Ob. jeszcze L.
Niederle, Pvod a pocatky Slovan zpadnich, s. 143 i n.; K. Wachowski,
Sowiaszczyzna zachodnia, s. 97 i n.; A. Brckner, Pocztki Sowiaszczyzny
zachodniej, Slavia, 1 (1922-1923), s. 403.
62
Ob. przyp. 59.
63
Nazw Susw Alfred w sposb zupenie widoczny uwaa za reprezentatywn
dla pewnego kompleksu plemion zachodnio-sowiaskich pooonych midzy
rzekami ab i Sal. Naley podkreli, e informatorzy Alfreda odrnili Susw od
Serbw (ob. niej przy. 74), z czego mona by wnosi, i Alfred przypisywa im
rwnorzdne znaczenie. Susw umieci na zachd od Serbw (ob. niej). Ustalenie
pooenia w stosunku do Hawolan-Stodoran wymaga specjalnego rozpatrzenia. W
tekcie oryginalnym czytamy: and be eastan him is Wineda land, pe mon haett
Sysyle. Nie sigajc do dawniejszych interpretacji, tacy badacze, jak K. Malone,
King Alfred's North, s. 152; R. Ktzschke, Die Vlkertafel Germaniens, s. 350 i R.
68
Ekblom, Alfred the Great, s. 131 odnosz zaimek: him do wyprzedzajcej go nazwy:
Haefeldan. W rezultacie otrzymujemy bdn informacj, e Susowie mieszkali na
wschd od Hawolan. Tekst jednak odzyskuje pen warto, jeeli zgodnie z przyjt
zasad odniesiemy zaimek: him do plemienia orodkowego, tj. Wschodnich
Frankw. Wtedy si okae, e Susowie istotnie siedzieli w prostej drodze na wschd
od nich, a na poudniowy wschd od Susw Morawianie. e ta wykadnia jest
pod kadym wzgldem poprawna i e Alfred dobrze si orientowa w pooeniu
Susw wynika rwnie std, e nieco niej umieci ich na zachd od Gomaczw
(ond be westan him Sysyle). Terytorium plemienne Susw oznaczy na mapie H.
Grssler, Die Einteilung des Landes zwischen unterer Saale und Mulde in Gaue und
Archidiakonate, Mitteilungen des Vereins fr Erdkunde zu Halle a. S., R. 1905, s. 29
i n.; za nim L. Niederle, op. cit., s. 117 i mapa; por. te H. Bttger, Dicesan- und
Gaugrenzen Norddeutschlands zwischen Oder, Main, jenseit des Rheins, der Nord-
und Ostsee, t. IV, Halle 1876, s. 324 i n. Wyznaczaj oni z reguy zbyt niky obszar
plemienny dla tego ludu; wydaje si, e terytorium Susw pokrywao si z
najgciej zaludnionymi ziemiami koo Lipska, Gollma i Warcina Z tego punktu
widzenia sprawa wymaga zbadania. Poniewa w tym rejonie Alfred nie wymieni
adnego innego plemienia, wolno przypuszcza, e pod ich nazw pomieci
rozmaite pomocne plemiona sowiaskie diecezji merseburskiej i ytyckiej. W.
Hessler Mitteldeutsche Gaue des frhem u. hohen Mittelalters, Berlin 1957, s. 27. Co
do etymologii ob. A. Bruckner, Zur slawischdeutschen Namenkunde, Zeitschr. f.
Ortsnamen-Forschung, 11 (1935), s. 226, 228-29 (od: susa) przeciw M. Vasmerowi,
Beitrge zur slaw. Altertumskunde, Zeitschrift f. slaw. Philologie, 7 (1930), s. 143 (z
nord. sysla- okrg).
64
Morawianie utworzyli w IX wieku najwybitniejsze pastwo sowiaskie nad
Dunajem, obejmujce u schyku IX wieku Panoni i Czechy, a take Sowaczyzn
oraz, jak przypuszczaj niektrzy badacze, po drugiej strome Karpat rwnie
Maopolsk (tzw. pastwo Wilan) i lsk. Trzon pastwa morawskiego stanowiy
Morawy waciwe i by moe Sowaczyzna i Panonia, natomiast reszta ziemi
pozostawaa zapewne w lunej zalenoci w stosunku do pastwa morawskiego,
majc wasnych ksit. Ob. J. Dekan, Zaciatky slovenskych dejin a ria
Velkomoravska, Bratislava 1951, s. 41 i n. (mapa, tabl. IX); tene, Prispevok k
otazke politickych hranic Vel'kej Moravy, Historica Slovaca, 5 (1948), s. 198-211.
65
O pooeniu Karyntii i o tamtejszych Sowianach ob. K. Kretschmer,
Historische Geographie, s. 185-186.
66
Okrelenie zaczerpnite pewnie z mapy; mogo chodzi o pasma grskie
odcinajce pniejsz Serbi od Bugarii. Okrelenie: pustkowia pasuje do sabo
zamieszkaych terenw grskich. Mogo rwnie chodzi o tereny tzw. puszczy"
wgierskiej. Ob. P. Ratko, K otazke hranice Velkej Morawy a Bulharska,
Historicky asopis, 3 (1955), s. 206-228; G. Labuda, rda, sagi i legendy, s. 30,
36-37.
67
W owym czasie, za panowania cara Symeona (893-928) Bugaria znajdowaa
si u szczytu potgi, rywalizujc skutecznie z basileusami bizantyskimi. Granice
tego pastwa rozcigay si wwczas od Morza Czarnego po Morze Adriatyckie z
jednej strony oraz po Dunaj, Belgrad i Sirmium od pnocy, dochodzc prawie do
Morza Egejskiego; ob. G. Ostrogorsky, Geschichte des byzantinischen Staates,
Mnchen 1940, s. 180 i n., 185 (mapa).
68
Cao informacji o Wilanach, plemieniu sowiaskim zamieszkaym nad
Wis zebra ostatnio J. Widajewicz, Pastwo Wilan, Krakw 1948; autor ten
jednak na og wyczyta ze rde wicej, ni si w nich mieci i dlatego
zagadnienie Wilan wymaga raz jeszcze krytycznego rozpatrzenia. Ob. J.
69
Dbrowski, Studia nad pocztkami pastwa polskiego, Krakw 1958.
69
Zwykle objania si ten tekst w ten sposb, e Dacja miaa lee na wschd od
kraju Wilan (ob. np. K. Malone, King Alfred's North, s. 153). Jest to jednak
niezgodne z sytuacj geograficzn obu krain. Biorc Morawy za punkt orodkowy
caego opisu chorograficznego naley mniema, e Alfred mia tu na myli kierunek
wschodni w stosunku do Moraw; tak te ostatnio R. Ekblom, Alfred the Great, s.
131 i 143 (mapa).
70
Caa wstawka o Gotach w Dacji zabkaa si do chorografii Alfreda z
Orozjusza (I, c. 2, 53); nie naley wic uwaa jej za informacj wspczesn.
Orozjusz za, jak wykaza K, Mllenhoff, Ueber die Weltkarte, s. 14 przej te
wiadomoci z jakiej mapy z IV w., kiedy to Goci (=Wizygoci) przez duszy czas
istotnie rezydowali na terenie antycznej Dacji; ob. L. Schmidt, Geschichte d.
deutschen Stmme, s. 202-203.

72
Znane plemi sowiaskie zamieszkae na pograniczu Serbo-uyc i Czech.
Obok germaskiej nazwy: Dalamensan, Thalaminci itp., nosili oni rdzennie
sowiask: Gomacze. Naleeli oni do zwizku plemion serbskich i zajmowali
tereny nad grn ab w okolicy Drezna i Minii; ob. W. Radig, Der Burgberg
Meissen und der Slawengau Daleminzien, Augsburg 1929. Prawdopodobnie
ssiadowali oni bezporednio z Susami w rejonie Lipska. Ob. L. Ntederle, Pvod, s.
119-120, W. Hessler, Mitteldeutsche Gaue, s. 27 (i mapa). Dawniejsi
interpretatorzy, jak H. G. Porthan, Frsk, s. 51 i H. K. Rask, Ottrs s. 344, dajc si
zwie bdnej lekcji rkopimiennej, szukali plemienia Gomaczw na terenie
Wielkopolski lub na lsku.
73
Okrelenie siedzib plemienia Chorwatw wywoao ogromn rnic zda,
zreszt w cisym zwizku z ogln dyskusj nad siedzibami tzw. Biaych
Chorwatw. H. G. Porthan, Frsk, s. 51, przyp. i, krytykujc domysy Forstera,
pierwszego komentatora chorografii Alfreda w wydaniu Barringtona (ob. te jego
History of the Voyages and Discoveries made in the North, London 1786), ktry
sadowi wymienionych wyej Chorwatw koo Zgorzelca^ wysun przypuszczenie,
e byli oni mieszkacami poudniowej Litwy! H. K. Rask, Ottars, s. 302, 303 i 346
poprawia zapis rda, proponujc nazw: Poritsi (take: Porizzi, Poryzzi), tj.
Prjserne, czyli Prusowie nad Batykiem. Te fantazje odrzuci C. F. Dahlmann,
Knig Alfreds Germania, s. 455, sam jednak popeni dalsze; zwracajc uwag na
biblijny lud Chori (1. Moj. 14, 6; 36, 20, dalej 5 Moj. 2, 12 i 22) przypomnia, e
pod podobn nazw odnajdujemy lud Kurw nad Batykiem. J. Bosworth, King
Alfreds, s. 37 by zdania, e s to the Croati or Crowati of Pomerania", ale bliej nie
oznaczy ich siedzib (wiadomo, e na Pomorzu Chorwatw nie byo). Rwnoczenie
70
ten sam badacz wskaza na plemi Harudes, ktre wystpuje ju u Cezara (De bello
Gallico, I, c. 31 i in.), lecz pniej take w Annales Fuldenses pod r. 852. Na tych
domysach zakoczy si jeden, dyletancki etap poszukiwania Chorwatw.
Prawidowe rozwizanie dali dopiero badacze sowiascy. Pierwszy P. J. Szafarzyk,
Sowiaskie staroytnoci, t. II, s. 544 osadzi ich w sudeckich Karkonoszach.
Tutejsze plemi Chorwatw znane jest z wzmiannek w legendzie o w. Wacawie i
ze znanego dokumentu fundacyjnego biskupstwa praskiego z r. 1086. Alimo e
Szafarzyk uwaa, i czescy Chorwaci przynieli imi swoje do Czech ze starych
Biaocharwat", to jednak Alfredowych Chorwatw osadzi w Czechach. Dopiero
pniejsi badacze nawizali do znanego przekazu Konstantyna Porfirogenety o tzw.
Biaych Chorwatach, sadowionych pospolicie w Maopolsce, czyli na terytorium
Wilan, dopatrujc si identycznoci Alfredowych Chorwatw z tzw. Biaymi
Chorwatami (ob. L. Niederle, Pvod a pocatky Slovan jinich, s. 262 i n.; R.
Ktzschke, Die Vlkertafel Germaniens, s. 345; Fr. Dvornik, The making of Central
Europe, s. 273 i wielu innych). Na innym miejscu wykazaem, e siedziby tzw.
Biaych Chorwatw na terenie Maopolski nale do wiata fikcji. Konstanty
Porfirogeneta mwic o Biaych Chorwatach mia na myli czeskich Chorwatw. Do
nich te naley odnie przekaz Alfreda (ob. Pierwsze pastwo sowiaskie, s. 207 i
n. Ob. rwnie przyp. 30 do s. 207). Nie jest to zdanie odosobnione; ob. V.
Chaloupecky, Star Slovensko, s. 31; K. Malone, King Alfred's North, s. 153: the
Czechish Chorvaty at the source of the Elbe"; ostatnio za M. Vach, eti Charvti,
esky asop. historicky, 50 (1949), s. 133. Co do pooenia Chorwatw w Czechach
ob. R. Turek, Kmenov zemi v Cechach, s. 30 (mapa).
74
Mianem Serbw okrelano zwizek plemion zachodnio-sowiaskich,
siedzcych midzy Bobrem i Sal, na pnoc od Czech; naley tu wymieni idc od
wschodu: Milczanie, Niszanie, Gomacze, Nieletycy, Susowie, Niycy, yrmci,
Koldzicy, Chudzicy (?) i kilka innych drobniejszych terytoriw plemiennych, (ob.
L. Niederle, Pvod a pocatky Slovan zpadnich, s. 110 i n.). By to jednak stan
pierwotny, datujcy si z VII-VIII wieku. W IX wieku widoczna jest wewntrzna
koncentracja niektrych obszarw plemiennych. Krl Alfred, tj. jego informatorzy
niemieccy, wyrniaj trzy waniejsze orodki: Susw, Gomaczy i Serbw
waciwych. Poniewa ci ostatni mieli siedzie na pomoc od Gomaczw a na
wschd od Susw, widoczne jest, e nazw Serbw odniesiono tutaj do Milczan,
bdcych plemieniem serbskim wysunitym najbardziej ku wschodowi; naczelnym
ich grodem by Budziszyn. Stosunki plemienne u Serbw zasuguj na szczegow
monografi. Ob. te J. Widajewicz, Serbowie nadabscy, Krakw 1948; W. Hessler,
op. cit., s. 24 in.

71

Germania, s. 456 owiadczy si zdecydowanie za pierwsz alternatyw
,
zgodn
zarwno z wymogami filologicznymi, jak i wspczesn tradycj historyczn o
ziemi kobiet", powiadczon dobitnie przez Adama Bremeskiego (Gesta, lib.
IV, c. 19, ed. Schmeidler, s. 246-247): Item circa haec littora Baltici maris ferunt
esse Amazonas, quod mine terra feminarum dicitur; eas aquae gustu dicunt aliqui
concipere. Sunt etiam, qui..." Do rde tego przekazu ob. K. Weinhold, Die
Polargegenden Europas, s. 790-791. Legenda o kraju kobiet" bya rozpowszechnio-
na ju w staroytnoci; zna j rwnie Orozjusz (lib. I, c. 2, 50), ktry umieszcza
go nad brzegami Morza Kaspijskiego:,,... generaliter regio proxima Albania,
ulterior sub mari et monte Caspio Amazonum nominatur". Ob. te lib. I, c. 15, 1-3
legend o powstaniu pastwa Amazonek. Nieco wczeniej ju Tacyt (Germania, c.
45) donosi o ludach Sitonw i Swionw, ktre miay by rzdzone przez kobiety.
Oba te ludy mieszkay nad Batykiem (ob. R. Much, Die Germania des Tacitus, s.
408-412). Po Orozjuszu oryginaln wiadomo o Amazonkach przynis Pawe
Diakon, I, 15. Wspomniawszy o rzekomych potyczkach krla longobardzkiego
Lamicha z Amazonkami pisze dalej: Constat sane, quia huius assertionis series
minus veritate subnixa est. Omnibus etenim, quibus veteres historiae notae sunt
patet, gentem Amazonum longe antea, quam haec fieri potuerint, esse deletam; nisi
forte, quia loca eadem, ubi haec gesta feruntur, non satis historiographis nota fuerunt
et vix ab aliquo eorum vulgata sunt, fieri potuerit, ut usque ad id tempus
huiuscemodi imbi mulierum genus haberetur. Nam et ego referri a quibusdam
audivi, usque hodie in intimis Germaniae finibus gentem harum
existere feminarum". Wiek pniej t sam legend spotykamy w dalekiej
Anglii. Zawdrowaa ona jednak tutaj z Niemiec. W poowie X wieku notuje j tu
geograf arabski Ibrahim ihn Jakub (ob. T. Kowalski, Relacja Ibrahima ibn Jakuba
z podry do krajw sowiaskich w przekazie al-Bekriego, Mon. Pol. Hist. n. s., t.
I, Krakw 1946, s. 50): Na zachd od Burus ( Prusw, ley) Miasto Kobiet. Ma
ono ziemi i niewolnikw, a one (tj. kobiety) zachodz w ci za spraw swych
niewolnikw... Powiedzia Ibrahim syn Jakuba Izraelita: wie o tym miecie jest
prawd; opowiedzia mi o tym Hotto, krl rzymski". Do podobn wersj,
zaczerpnit zreszt z tego samego rda przekaza pisarz arabski al-Kazwini.
Ostatnim pewnym ogniwem w tym cyklu powieciowym jest cytowany wyej
przekaz Adama Bremeskiego, ktry w tym miejscu powoa si wyranie na
okrelonego informatora : Hoc ut supra diximus, et ipse Adalwardus episcopus
recitavit nobis, haec et alia contestans esse vera" (Gesta, lib. IV, schol. 123, ed.
Schmeidler, s. 247). Najbardziej konkretn wiadomo o pooeniu kraju kobiet"
przynis pisarz arabski Ibrahim ibn Jakub, wedug ktrego naleaoby siedzib ich
szuka na Pomorzu, na zachd od Prus i na wschd od Wolina. Pawe Diakon
wyrazi si bardziej oglnikowo in intimis Germaniae finibus". Al-Kazwini osadzi
je na pewnej wyspie na Morzu Zachodnim" (tj. na Batyku lub w Skandynawii), co
wydaje si by w zgodzie z przekazami Adama Bremeskiego, ktry take
umieszcza je na jednej z wysp Morza Batyckiego. Nie jest to te, w pewnym sensie,
sprzeczne z wersj Ibrahima ibn Jakuba, podan przez al-Bekriego, ktry
oglnikowo mwi o pooeniu na zachd od Prus. W kadym razie stanowczo
naley odrzuci wszystkie pomysy tych badaczy, ktrzy umieszczaj ,,kraj
Amazonek" na terenie Mazowsza, Jawiey lub Litwy (ob. J. Westberg, Ibrahims
ibn Jakubs Reisebericht, s. 88-89).
72
Co si tyczy lokalizacji: Maegpalandu Alfreda, to po odrzuceniu bardziej
oglnikowej interpretacji na rzecz konkretnego okrelenia, e chodzi o kraj kobiet",
wysuwano przerne hipotezy. Idc konsekwentnie za wskazwk, e kraj ten lea
na pnoc od Chorwatw. Forster sadowi go na terenie Wielkopolski, ale za cen
poprawki tekstu anglosaskiego, na: Varpaland; H. G. Porthan, Frsk, s. 53 - na
Litwie; K. Malone, King Alfred's North, s. 154 i mapa na Mazowszu; podobnie
R. Ekblom, Alfred the Great, s. 133. S rwnie inne przypuszczenia. F. Mezger,
Angelschs. Vlker- und Lndernamen, s. 23-24 przypuszcza e, Maegpaland
znajdowaa si w kraju nadwolaskich Wgrw; podobnie G. Hbener, Knig
Alfred und Osteuropa, s. 49-50 (ten badacz odwoa jednak pniej swoje zdanie w
artykule pt. Knig Aldreds Geografie, s. 432).
C. F. Dahlmann, Knig Alfreds Germania, s. 456 zwrci uwag, e Maegpaland
moe znaczy to samo co Kven-land, tj. Finlandia. Alfred odrnia kraj Kven od
Maegpaland, to te naley odrzuci tak ewentualno. Krytycznie odnis si do
pomysu Dahlmanna J. Westberg, Ibrahims ibn Jakubs Reisebericht, s: 138-141.
Podobn myl o zwizku legendy o Amazonkach z konkretn nazw Kvenland,
wypowiedzia ju przed nim Lehrberg, Untersuchungen zur Erluterung der lteren
Geschichte Russlands, St. Petersburg, s. 150. Nie oznacza to jednak, jak przyjmuje
R. Much, Die Germania des Tacitus, e istnienie kraju Kven nie wpyno w sposb
decydujcy na zlokalizowanie kraju kobiet", kraju Amazonek, na wschodnich
wybrzeach Batyku.
Caa ta dyskusja nabraaby innego oblicza, gdyby badacze uwiadomili sobie, e
krl Alfred w swej opowieci o Amazonkach wychodzi 1) z konkretnych przekazw
Orozjusza (lib. I, c. 2, 50; lib. I, c. 15, 1-3), 2) i z konkretnej mapy orozjaskiej,
na ktrej zaznaczone byy niewtpliwe zarwno kraj Amazonek, jak i zaraz za nim
idca Sarmacja i Gry Ryfejskie. Gdy na mapie tej Alfred wrysowa plemiona
niemieckie i sowiaskie od Renu a po Wis, otrzyma w ten sposb zupenie
przejrzysty stosunek chorograficzny starych i nowych nazw do siebie, co musiao te
wpyn na sformuowanie tekstu. Nie zwrcono uwagi, e wprawdzie krl Alfred
przy opisie Morza Kaspijskiego wspomnia o Albami (kraj Liubene), to jednak
pomin zupenie wiadomo o Amazonkach, ktra znajduje si wanie w tym
odcinku opowieci. Przerzuci wic wiadomie relacj o nich do swej oryginalnej
chorografii. Maegpaland oznacza po prostu Amazanum terra. Podobnie, jak sobie
przypominamy, postpi on z relacj Orozjusza o Gotach w Dacji (ob. przyp. 70). Do
takiej zamiany mogy go zachci ywe jeszcze w IX w. wieci o Amazonkach.
G. Jacob, Arabische Berichte von Gesandten an germanische Frstenhfe aus
dem 9. und 10. Jahrhundert, Berlin-Leipzig 1927, s. 30, przyp. 5 przypuszcza, e
relacja Ottona I o Amazonkach moga si wywodzi z Anglii, gdy ona jego Edyta
bya wnuczk Alfreda; domys to jednak bdny, gdy jak wskazuje przekaz Pawa
Diakona legenda ta bya rozpowszechniona ju na dworze Karola Wielkiego i w
pnocnej Italii wrd Longobardw. Na dwr Ottona I legend te mg przenie
tzw. Kontynuator Reginona, arcybiskup magdeburski Adalbert, ktry zetkn si z
ni w kronice Reginona z Prm pod r. 889.
Cao legend o Amazonkach w redniowieczu omawia etnograf radziecki M. O.
Kos wien, Amazonki Istorija legendi, Sovetskaja Etnografija, z. 2 (1947), s. 33-
59, z. 3 (1947), s. 3-32; z punktu widzenia arabisty T. Lewicki, Pomocna kraina
Amazonek w opisach redniowiecznych geografw arabskich, Sprawozdania z
posiedze i czynnoci PAU, r. 1948, Krakw 1949, s. 352-354, tene, Arabskie
legendy o kraju Amazonek na pnoc Europy, Zeszyty Naukowe Uniw.
Jagielloskiego, nr 33, Filologia z. 3 (1957), s. 283-300.
76
Kraj na pograniczu Azji i Europy, uchodzi za Sarmacj. Alfred odrni Scyti
od Sarmacji, t ostatni umieszcza na pnoc od Scytii. Za Sarmacja rozciga si
73
ju ocean, zwany Sarmackim. Poniewa wedug Orozjusza Sarmacja rozpoczynaa
si od wybrzey Morza Kaspijskiego, praktycznie caa Rosja europejska wchodzia
w zasig Sarmacji. K. Malone, King Alfred's North, s. 154 niesusznie wic
ogranicza j tylko do Europy pnocnej, na wschd od Morza Batyckiego.
Wprawdzie krl Alfred uy okrelenia, e Sarmaci mieszkaj na pnoc od kraju
kobiet", lecz zwrot ten naley rozumie tylko w optycznym zwizku z map, ktra w
tym miejscu wpywaa na sposb wyraenia si Alfreda.
77
Nomenklatura: Morze Ostw, tj. Morze Estw jest najstarsz historycznie
dajc si ustali nazw na poudniow cz Batyku, tj. t cz, ktra bya znana
w IX i X wieku; pniej wystpia druga nazwa: Morze Batyckie. Z nazwy: Ost-sae,
tj. Morze Ostw wywodzi si drog etymologu ludowej nazwa niemiecka: Ostsee, tj.
Morze Wschodnie (take: stersoen, co znaczy to samo). Taki bieg rzeczy
podejrzewa ju C. F. Dahlmann, Knig Alfreds Germania, s. 420, pniej za K.
Malone, King Alfred's North, s. 150, ktry jednak bdnie czy nazw Ostw z
Ostrogotami w ujciu Wisy; do rzdu pewnoci podnis go A. Gters,
Indogermanische Suffixe der Komposition und Deminutivbildung, Zeitschrift f.
vergleichende Sprachforschung, 72 (1954-1955), s. 53-54; tene, Osti und Ostsee, s.
244 i n. O nazwie Batyk ob. H. Ludat, Ostsee und Mre Balticum, Zeitschrift d.
Gesell, f. Schleswig-Holsteinische Geschichte, 76 (1952), s. 1-23. Obszerniej G.
Labuda, rda, sagi i legendy, s. 63-71.

79
Nazwa zbiorowa na Duczykw zamieszkujcych wyspy: Zeland, Mon,
Falster, Laaland (ob. niej przekaz Wulfstana) i Skonie oraz Halland na Pwyspie
Skandynawskim (ob. przekaz Ohthera). Tak ju rozumia t nazw H. G. Porthan,
Frsk, s. 54. Cay ten kraj nosi nazw: Danemearc (ob. niej przyp. 126); nazwa ta
obja z czasem rwnie Pwysep Jutlandzki; ob. R. Ekblom, Ohthere's Voyage,
mapa.
80
Ob. wyej przyp. 60.
81
Jeeli do ujcia zaliczymy bieg rzeki poczwszy od Hamburga, to oznaczenie
tego kierunku jako poudniowego okae si zupenie cise.
82
Ob. wyej przyp. 56.
83
Napotykamy tu jedn z najbardziej spornych nazw chorografii Alfreda. W
literaturze zarysoway si dwa przeciwstawne stanowiska: jedni uwaaj Ostw za
ludno batyjsk, mieszkajc na wschd od ujcia Wisy, drudzy za sowiask
zamieszka w ujciach Odry. Do odosobnione stanowisko zaj K. Malone, King
Alfred's North, s. 155 i n.; tene, On king Alfreds geographical treatise, s. 67-77,
ktry uzna Ostw za resztki Gotw (Austro-Gothi) siedzcych swego czasu w
ujciach Wisy. On sam jednak przyzna: The conditions of the problem are best met,
if we suppose the Osti to have held the estuary of the Oder". Podobny pogld ju
74
dawniej gosili H. H. Porthan, Frsk, s. 55 i H. K. Rask, Ottrs, s. 349, ostatnio za
osobn rozpraw powicon udowodnieniu tej tezy powici R. Ekblom, Der
Volksname Osti, s. 161 i n. Dochodzi on do przekonania, e Ostowie zajmowali
terytorium ziemi Wostroze. To ostatnie zdanie jest jednak mylne, gdy, jak
wiadomo, ziemia tej nazwy wyania si dopiero w drugiej poowie XII wieku (ob.
W. Brske, Untersuchungen zur Geschichte des Lutizenbundes, s. 179 i n.). Gwn
podstaw do lokalizacji Ostw na prawym brzegu dolnej Odry znalaz jednak R.
Ekblom w swoim systemie przesuwkowym", ktry pozwala mu zmienia kierunek
podany przez Alfreda nawet o 60-90 (ob. Wstp, s. 13); wraz z zakwestionowaniem
zasadnoci systemu, upada te i lokalizacja.
Bardziej rozpowszechnione i bardziej uzasadnione jest mniemanie, e Ostowie,
ktrych wymienia w swej chorografii Alfred, s tym samym ludem, ktrych
Wulfstan w swej relacji nazywa Estami (ob. tutaj C. F. Dahlmann, Knig Alfreds
Germanien, s. 420-421; J. Bosworth, King Alfreds, s. 38, przyp. 30). Jzykoznawcz
identyfikacj przeprowadzi K. Mllenhoff, Deutsche Altertumskunde, t. II, s. 12 i
n.; ob. te G. Hbener, Knig Alfreds, s. 433: Ich halte Osti fr eine
volksetymologische Verdrehung des Eigennamens der Esten, auf die die Situation
eindeutig hinweist". Podobnie A. Noreen, Nordens lsta folk-och ortnamn, s. 35-36.
Wszyscy ci badacze nawizali rwnie do nomenklatury Aestii, ludu batyjskiego
wspomnianego po raz pierwszy ju u Tacyta (ob. R. Much, Die Germania des Taci-
tus, s. 403 i n). Stosunek wszystkich tych nazw do siebie by tak dugo niejasny,
dopki za przykadem R. Mucha uwaano Aestii za nazw pochodzenia
germaskiego. Ostatnio jednak A. Gters, Osti und Ostsee, s. 245-246 dowid, e u
rdzenia nazwy Estw stoi pierwiastek batyjski: aue- 'woda' i sufiks -ist. Nazwa ta
oznacza ludzi, ktrzy mieszkaj nad wod"; por. tene, Indogermanische Suffixe, s.
53-54 (jak w przyp. 77). Nazw t przejli Sasi w postaci: Osti, Ostar, a stamtd
przesza ona do Anglii, gdzie raczej spodziewalimy si formy: Este, Estas (jak ju
trafnie zauway K. Mllenhoff, op. cit. t. II. s. 13). Ju poprzednio zwrcilimy
uwag, w swej chorografii Alfred z reguy posuguje si formami niemieckimi (ob.
Wstp, s. 14 n.), natomiast Ohthere i Wulfstan uywaj regularnie form
anglosaskich. Zgodnie z tym Wulfstan przytacza t sam nazw w postaci Esti.
Dziki trafnej etymologii Gtersa ten dugoletni spr mona uwaa za rozwizany;
ob. szerzej G. Labuda, rda, sagi i legendy, s. 51-58
84
Naley rozumie: na poudnie od Pnocnych Duczykw, a nie od Ostw
(ob. przyp. 31 Wstpu).
85
H. G. Porthan, Frsk, s. 56, nie mogc sobie poradzi z konstrukcj
gramatyczn zdania, przypuszcza, e Alfred mia tu na myli Sowian na wyspie
Rugii. Podobnie pniej K. Malone, King Alfred's North, s. 155, cho zdawa sobie
spraw, e Alfred oznacza mianem: Winedas wszystkich Sowian nadbatyckich i
dlatego ten wypadek uznawa za wyjtkowy (in the present passage, however
Alfred's Winedas must have a restricted meaning"); jest to rwnie zdanie R.
Ekbloma, Der Volksname Osti (i inne prace tego autora). Konstrukcj gramatyczn
zdania: Norene Winedas and Burgendas wyjani naleycie A. Gters, Osti und
Ostsee, s. 245, ktry te da nastpujcy przekad tego miejsca: Die Norddnen
haben nrdlich von sich den Arm derselben See, die man Ostsee nennt; und stlich
von ihnen sind Osti, die Bevlkerung... Die Osti haben nrdlich von sich den Arm
derselben See, und so auch die Winedas und die Burgendas".
86
Mieszkacy wyspy Bornholm; ob. A. Noreen, Nordens lsta folk-och ortnamn,
s. 31-32.
87
Tekst pozwala tutaj na dwie, a nawet na trzy wykadnie w zalenoci od tego,
do jakiej nazwy wyprzedzajcej odniesiemy zaimek: him. R. Ekblom, Der
75
Volksname Osti, s. 164, sdzi, e Alfred jako punkt wyjciowy traktuje Ostw, a
zatem, e Hawolanie siedzieli od nich na poudnie (porednio ma to by jeden z
wakich argumentw przemawiajcych za osadzeniem Ostw w ujciach Odry).
Interpretacja ta ulegnie jednak zmianie, gdy na miejsce jednego podmiotu wystpi
a trzy: Ostowie, Sowianie i Burgundowie. Jest to alternatywa druga. W takim
wypadku najwaciwiej bdzie sdzi, e Alfred wzi za punkt wyjcia ostatni z
wymienionych tutaj ludw tj. Burgundw, od ktrych Hawolanie istotnie znajdowali
si w prostym kierunku na poudnie. Moim zdaniem jest to interpretacja najbardziej
prawdopodobna. Przemawia za ni to, e zaraz w nastpnym zdaniu chorograf
ponownie nawiza do Burgundw, oznaczajc szczegowo ich pooenie na
Batyku. Wreszcie zachodzi moliwo trzecia, e Alfred potraktowa jako punkt
wyjciowy samo rami morskie", okrelajc siedziby Hawolan na poudnie od
niego. Obie te interpretacje maj t przewag nad pierwsz, e nie wymagaj
adnych dodatkowych interwencji w tekst.
88
Szwedzi, mieszkacy Upplandii, gdzie w IX i X wieku miecio si centrum
pastwa szwedzkiego. Nazwa Szwedw bya w Anglii spopularyzowana przez
poemat Beowulf. Co do nazwy ob. A. Noreen, Nordens lsta folk-och ortnamn, s. 32
(nazwa ma pochodzenie przymiotnikowe: svihones 'my sami', 'wani' tj. nalecy do
swego ludu), E. Wadstein, Sveriges namn, Fornvnnen 1930, s. 193 in.; Swen
Tunberg, Gternas rike, Uppsala Stockholm 1940, s. 26 (tutaj dalsza literatura).
91
Ju H. G. Porthan, Frsk, s. 58-59 wygosi zdanie, e Kwenami (Kaino-
lats, Kainu, Kvner, Kainu-maa, Kainu-laiset) Lapoczycy nazywali swoich
poudniowych ssiadw, mieszkajcych nad Zatok Botnick, a wic przede
wszystkim Finw, lecz take Szwedw i Norwegw. Dzi odnosi si nazw
Kwenw wycznie do Finw (ob. H. K. Rask, Ottrs, s. 351, C. F. Dahlmann, op.
cit., s. 449-451). Pochodzenie etniczne Kwenw nie jest jasne; mieli oni stanowi
odam Czudw; ob. R. Much, Die Germania des Tacitus, s. 409; K. B. Wiklund, Om
Kvnerna och deras nationalitet, Arkiv f. nordisk filologi, 12 (1896), s. 113-117
(tutaj wszystkie waniejsze wzmianki rdowe). Kainu-laiset oznacza 'ziemi
nizinn', w przeciwstawieniu do Hme-laiset 'ziemie wodne'; rus. Jemen, szw.
Tavastr; ob. cao materiau onomastycznego u E. E. Metzenthin, Die Lnder- und
Vlkernamen, s. 60-61.
92
Skrid-Finowie, tj. Lapoczycy, pomocni ssiedzi Finw waciwych; kraj ich
nosi w nomenklaturze germaskiej (skandynawskiej) nazw Finnmarken,
rozcigajc si na pnocnym kracu Pwyspu Skandynawskiego. Wzmianki o
Skrid-Finach s zadziwiajco dawne, wspomina bowiem o nich Prokop z Cezarei,
Goth. lib. II, c. 15: -, dalej Jordanes, 90 Getica, c. III, 21, ed.
Mommsen, s. 59: aliae vero ibi sunt gentes Screrefennae, que frumentorum non
queritant victum, sed carnibus ferarum atque ovis avium vivunt; ubi tanta paludibus
76
fetura ponitur, ut et augmentum prestent generi et satietatem ad cupiam genti". Ob.
te Pauli Diaconi, Hist. Langobardorum, lib. I, c. 15: Scritofini (lub: Scritobini)...
crudis agrestium animantium vescuntur, de quorum etiam hirtis pellibus sibi
indumenta peraptant". Wspczenie z Alfredem wspomina o nich rwnie
Widsidh, w. 79: mid Scridefinnum; por. R. W. Chambers, Widsith, s. 213. Dalsze
wzmianki o nich zestawia E. E. Metzenthin, Die Lnder- u. Vlkernamen, s. 24-25.
Co si tyczy znaczenia ob. A. Noreen, Nordens lsta folk-och ortnamn, s. 33-34;
M. Schnfeld, Wrterbuch, s. 279. Poniewa wzmianki o Skrid-Finach nie
znajdujemy u Orozjusza, wypadnie przyj, e informatorem Alfreda by Ohthere
(ob. niej).
94
Co si tyczy imienia ob. jeszcze G. Hbener, Knig Alfreds, s. 44; por.
Wstp, s. 437
95
Sowa: his hlaforde oznacza swemu panu", co by wiadczyo, e w okresie
spisywania opowieci Ohthere pozostawa w jakim stosunku zalenoci do krla
Alfreda. Sprawa jest niejasna. Wyraenie wymaga dokadniejszej analizy
filologicznej.
96
Pniej dowiadujemy si, e tym miejscem zamieszkania by kraj
Hlogaland (ob. przyp. 114).
97
West-sae dos.: Morze Zachodnie. Ju H. G. Porthan by zdania, e West-
se zostao przez Alfreda uyte jako przeciwstawienie do Ostsae, stersjn, niby
Morze Wschodnie. Podobnie jak Porthan sdzi K. Malone, King Alfred's North, s.
157. W rozumowaniutym podstawowe znaczenie ma lokalizacja West-se. W
sprawie tej H. Geidel, Alfred der Grosse, s. 40 pisze: Die Bezeichnung Ostsee,
vom Standpunkt der deutschen Vlker eigentlich unrichtig, erhlt nach Frster ihre
Berechtigung, wenn man bercksichtigt, dass die im 9. Jahrh. durch die Wenden
von diesem Meere vllig abgeschnittenen Deutschen sie (d. i. die Bezeichnung
Ostsee) von den Dnen entlehnten. Mit Bezug auf Dnemark liegt dieses Meer aber
im Osten. In Schleswig und Dnemark setzt man heute noch Ostsee in Gegensatz
zur Westsee (= Nordsee). Alfreds Bezeichnung 'Ostsae' ist das erste Zeugnis fr
diesen Namen". Ot, gdyby si udao wykaza, e Morze Pnocne (Nordsee)
istotnie nosio przed tym nazw: West-se, to byby to powany argument
przemawiajcy przeciw etnicznej interpretacji nomenklatury: Ostse jako Morze
Estw (Ostw). Nie ma adnego powodu przypuszcza, e niem. Ostsee jest
zapoyczone z duskiego: Eystarsalt, Ostersoen. Przez cay czas Sasi dotykali
granic Batyku midzy tzw. Limes Saxonicus a ujciem rzeki Schlei. Roczniki
frankoskie pod r. 808 wymieniaj Batyk pod nazw: Ostarsalt (Annales regni
Francorum, ed. Fr. Kurze, Hannower 1895, s. 126) w brzmieniu cakowicie saskim.
Obie formy: saska i duska sprowadzaj si do jednej wsplnej, wywodzcej si z
antycznej nomenklatury: Aestii, Aisti, *Eystir itp. Co si tyczy okrelania Morza
Pnocnego (Nordsee), jako Morza Zachodniego (Westsee), to brak na to zupenie
dowodw. W staroytnoci morze to nosio nazw: sinus Codanus (Mla, Plinius)
lub Ocean Germaski (Ptolemeusz); ob. J. N. Murray, A New Engl. Dictionary, t.
IV (1901), s. 131. W okresie redniowiecznym nazywano je Oceanem Brytyjskim
(ob. E. Janssens, Historie ancienne de la Mer du Nord, s. 23), std trzeba byo
pniej sign do nazwy geograficznej. Wiadomo jednak, e za czasw Alfreda,
jak on sam stwierdza, uwaano je za cz Oceanu Brytyjskiego, otaczajcego
Angli (ob. niej przyp. 169); ob. te Adami Bremensis, Gsta, lib. IV, schol. 150,
ed. Schmeidler, s. 270.

77
98
Finami Ohthere nazywa Lapoczykw, mieszkacw Finnmarken (ob. wyej
przyp. 92).
99
H. Geidel, Alfred der Grosse, s. 51 notuje powysz wypowied tylko jako
przykad osobistej wtpliwoci podrnika. H. Hbener, Knig Alfred, s. 45
objani, e nie mamy tu do czynienia z naiwnoci Ohthera, lecz z odpowiedzi na
pytanie bardziej wiadomego rzeczy krla. Im Anschluss an Genesis, I, 9 und
namentlich PS. 135, 6: qui firmavit terram super aquas hatte sich kirchlich
sanktioniert die orthodoxe kosmographische Ansicht gebildet im frhen Mittelalter,
dass die Erde ber das Wasser gehoben ist, auf dem Wasser ruht. Der Kirchenvater
Zeno (bei Migne, P. L., vol., 11, pag. 206) stellte dann zuerst die Frage: Trgt die
Erde das Wasser oder das Wasser die Erde? Beda, Alfreds Lehrmeister, zeigt eine
vermittelnde Ansicht (De natura rerum, I, c. 44; Migne, P. L., vol 90, pag. 263).
Por. tutaj obszerniej K. Kretschmer, Die physische Erdkunde, s. 64 i n., 78 i n.; oraz
A. Norlind, Das Problem des gegenseitigen Verhltnisses von Land und Wasser, s.
1 i n.
100
Miejsce, do ktrego kierowa si i dotar Ohthere, jest w literaturze
przedmiotem sprzecznych opinii. Wikszo badaczy jest zdania, e Ohthere
doeglowa do rzeki Warsugi w Zatoce Kandalaksza na Morzu Biaym (G. Storm,
Om Opdagelse, s. 91; F. Nansen, Nebelheim t. I, s. 187; A. Bugge, Norges histori,
t. I: 2, Kristiania 1910, s. 149; K. Malone, King Alfred's North, s. 159: A. M.
Tallgren, Biarmia, s. 101; R. E. Ekblom, Alfred the Great, s. 137 i wielu innych. Za
tym przemawiaaby sama marszruta podry. Othere przez cay czas trzyma si
ldu, a wic mg opywa tylko Pwysep Kola i tym sposobem dotrze do Zatoki
Kandalaksza. Niektrzy jednak s zdania, e poniewa Ohthere spotka si podczas
swej drogi z Biarmijczykami (ob. przyp. nastpny), ktrzy ich zdaniem mieszkali
na kontynencie po przeciwnej stronie Pwyspu Kola, podrnik dotar do ujcia
rzeki Dwiny. Ob. F. C. Dahlmann, Knig Alfreds Germanien, s. 423: also ins
weisse Meer, nach Permien, wo jetzt Archangelsk, war Other gekommen";
podobnie S. Lnborg, Adam af Bremen, s. 37 i przyp. 3. Do stosunkw handlowych
Norwegw z mieszkacami Laponii ob. A. Bugge, Nordeuropische Verkehrswege
im Mittelalter, Vierteljahrschrift f. Soz.- u. Wirtschaftsgeschichte, 5 (1906), s. 267 i
n.
101
Przynaleno etniczna Biarmijczykw jest sporna. Cz badaczy jest
zdania, e nazwa ich wywodzi si od ludu Permw (rus. Permi, wsch. fi. Perm-),
zamieszkaych pierwotnie w grnym biegu rzeki Wjatki i Karny, ktrzy std
migrowali w d rzeki Oniegi i Dwiny w kierunku Morza Biaego; s oni
przodkami yrjan i Wotjakw. Z nimi mia si zetkn u schyku IX w. Ohthere
(ob. K. B. Wiklund, Lapparnas forna utbredning i Finnland och Ryssland, s. 101 i n,
175 i n.; tene, w Eberta Reallexikon der Vorgeschichte, t. III, s. 356). Z nazw
Permw Norwegowie mieli si zapozna za porednictwem Lapoczykw z
Finnmarken (por. Szinnyei, Finnisch-ugrische Sprachwissenschaft, s. 24). Wbrew
temu M. Frster, Altenglisches Lesebuch, s. 42 jest zdania, e Beormas z przekazu
Ohthera oznaczaj zachodnio-fiskich Karelw, zamieszkaych nad Zatok
Kandalaksza; podobnie M. Vasmer, Zum Namen Terminas, s. 169-170; tene,
Beitrge z. hist. Vlkerkunde, s. 84 i n.; R. Ekblom, Alfred the Great, s. 137-138.
Do tego samego przekonania dochodzi te A. M. Tallgren, Biarmia, s. 117: The
78
Biarmians were Carelian or East Finnish hunters" (na podstawie analizy zabytkw
archeologicznych). Co do etymologii nazwy Beormas ob. jeszcze V. Jansson,
Bjarma-land, s. 35 i n.
102
W odrnieniu od Lapoczykw zachodnich, siedzcych w Finnmarken,
mianem tym okrelano Lapoczykw wschodnich, zamieszkujcych Pwysep
Kola (ob. M. Frster, op. cit., s. 69; M. Vasmer, Zum Namen, s. 169-170). Zdaniem
M. Vasmera pierwszy czon nazwy: Ter- pochodzi z lap. Tarje, Turje, jako
okrelenie na wschodni kraniec Laponii na Pwyspie Kola. Z jzyka Japoskiego
wyraenie to przeszo do jzyka fiskiego. W jzyku rosyjskim wschodnia cz
pwyspu jeszcze dzi nosi nazw: Terskij bereg. Ob. A. S. C. Ross, The Terfinnas
and Beormas, s. l i n.
103
Biorc pod uwag, e Biarmijczycy s Karelami a nie Permami, zdanie to
zyskuje na wiarogodnoci; ob. M. Vasmer, Zum Namen, s. 170 z powoaniem
dalszej literatury.
104
Przytaczam tutaj jako charakterystyczny opis morsa z Wielkiej Ilustrowanej
Encyklopedii Powszechnej, t. XI, Krakw bd., s. 6; Mors (ko morski; Rosmarus.
Trichechus rosmarus L.), zwierz nalece do rodziny Rosmaridae, podrzdu
Pinnipeddia. Jest to zwierz, dochodzce 4-5 m dugoci, wagi do 1000 kg. Ma
ogromne ky, zwrcone w d, wsy szczeciniaste, oczy mae nabiege krwi; jest to
zwierz agodne, dzisiaj prawie wytpione, skutkiem czstych polowa w celu
zdobycia skry, tuszczu i kw, ktre s cenione na rwni z koci soniow. Mors
yje w okolicach podbiegunowych pn., w epoce lodowej siga dalej na pd.
(szcztki czste w Europie i Ameryce). Tubylcy ze skry wyrabiaj rzemienie, liny
i sieci, cigna uywaj na nici, miso i tuszcz jadalny".
105
W tym wypadku ma on na myli prawdziwe wieloryby.

79
mogy atwo zachodzi. Jeeli przyjmiemy, e na kadym wczesnym stateczku
mg si znajdowa tylko jeden harpun, to i tak dochodzimy do liczby 6 statkw. Na
jeden statek przypadaoby wtedy 10 wielorybw, na jeden dzie 5 sztuk. Poniewa
Ohthere owi je blisko swej ojczyzny w pnocnej Norwegii, upolowanie 60 sztuk
leao w granicach moliwoci, jakkolwiek nie naley wyklucza pewnej przesady i
chepliwoci ze strony narratora. O rnych typach statkw skandynawskich w tym
czasie informuj A. W. Brgger - H. Shetelig, Vikingskipene, s. 205 i n.
107
Byy to reny uprzednio obaskawione; wpuszczano je midzy dzikie, na
jesieni za reny obaskawione odprowadzay je caym stadem do miejsc
ogrodzonych, gdzie je atwo chwytano. Ob. relacj H. G. Porthana, Frsk, s. 71,
ktry podaje, e koo r. 1800, tj za jego ycia ten sposb chwytania renw by
jeszcze praktykowany.
108
O rozmaitych sposobach pacenia danin i zobowiza przy pomocy futer itp.
rodkw patniczych ob. B. Schier, Pelze und Stoffe als Zahlungsmittel, s. 301-314.
Schier nie zna przekazu Ohthera.
109
Ten na pierwszy rzut do niejasny tekst wyjani W. A. Craigie, Iraland, s.
201: By astveard, however, Ohthere no doubt meant the south coast from from
Lindesnaes to the inner end of the Christiania Fjord and in older Norvegian an
Icelandic this was regulary designated by the phrase austan Vik". Por. te R.
Ekblom, Den forntidnordiska orienteringen, s. 49 i n.
110
J. Bosworth, King Alfreds, s. 45, przyp. 49 podaje, e 1 mila norweska
zawieraa koo 5 mil anglosaskich.
111
Ob. przyp. 88.
112
Ob. przyp. 91.
113
Zapewne w sensie: nie zamarzajce". Sie wd czcych Kwenw z
Norwegami jest widoczna na mapie.
114
Hlogaland ley na wysokoci Troms w pnocnej Norwegii, ju za koem
podbiegunowym; P. A. Munch, Historisk-geographisk beskrivelse s. 9, 59 i n.; por.
te J. Qvigstad, Hvor bodde hloygen Ottar?, s. 97 i n.
115
Dawniejszym interpretatorom sprawiao wiele kopotu oznaczenie: na
poudniu tego kraju" (ob. Porthan, op. cit., s. 83 n.). Jest jednak rzecz oczywist, e
chodzi o ca Norwegi, a nie o Hlogaland. Tak samo sporo trudnoci sprawiao
okrelenie pooenia portu Skiringes-heal. J. Langebek w swoim komentarzu
wprowadzi w bd pniejszych badaczy przypuszczeniem, e mowa tu o znanym
porcie norweskim Konung-heal, ktry m. in. w r. 1136 sta si ofiar napaci
sowiaskich korsarzy pod wodz ksicia pomorskiego Racibora. Byli te tacy,
ktrzy szukali tego portu na Pwyspie Hel w Zatoce Gdaskiej! Jeszcze dla H. K.
Raska, Ottrs, s. 316-318 lokalizacja bya niejasna. Dopiero S. Grundtvig i C. F.
Dahlmann, Knig Alfreds Germanien, s. 442-443 wskazali na miejscowo
Skiringssal w poudniowej Norwegii. Wymienia j Snorre Sturlason, Heimskringla,
ed. Jnsson, s. 32 (Ynglingasaga, k. 44). Skiringes-heal ley w prowincji Vestfold w
zachodniej czci Zatoki Osloeskiej. Ob. P. A. Munch, Historisk-geografisk
Beskrivelse, s. 30, 169-171.
116
Przekad dosowny daje tekst do chropawy. H. G. Porthan, op. cit., s. 84 i H.
K. Rask, Ottrs, s. 318 utrudnili jego zrozumienie, przeciwstawiajc nocne postoje
jedzie za dnia. H. Sweet usun z tekstu przeczenie (ne") i otrzyma bardzo gadk
tre. C. F. Dahlmann, op. cit., s. 426 tumaczy: dahin, sagte er, knne man nicht
segeln in einem Monate, wenn man die Nchte stille liege, aber jeden Tag starken
wind habe"; podobnie J. Bosworth, King Alfreds, s. 21 (tekst angielski) i s. 46
80
(przekad). Ohthere chcia powiedzie, e: z Hlogaland nie mona dopyn do
Skiringes-healu [prdzej, ni] w cigu jednego miesica, biorc pod uwag, e w
nocy trzeba spoczywa (ze wzgldu na eglug przybrzen, groc nadzianiem si
na fiordy), a eglowa mona tylko za dnia.
117
Zapis rkopimienny: Iraland nie wzbudza adnej wtpliwoci, mimo to jest
cigle podwaany. H. G. Porthan (op. cit., s. 85), pamitajc, e Anglicy czstokro
identyfikowali Irlandi ze Szkocj sdzi, e w powyszym wypadku Ohthere nie
mia na myli Irlandii waciwej, lecz Szkocj, H. K. Rask, op. cit., s. 320 sdzi, e w
danym wypadku nie chodzi ani o Szkocj, ani o Irlandi, lecz o Islandi; proponuje
wic emendacj Iraland na Isaland. Przeciwko tej poprawce zaprotestowa C. F.
Dahlmann, Knig Alfreds Germanien, s. 445-449, dowodzc poprawnoci tekstu tak
pod wzgldem rkopimiennym, jak i merytorycznym. J. Bosworth, King Alfreds, s.
46-47 uzna jednak zapis Isaland za moliwy i wprowadzi go do swego wydania.
Najgruntowniej uzasadni konieczno tej poprawki W. A. Craigie, Iraland, s. 200-
201; jego zdaniem za Islandi przemawia geografia podry. Pync rwnolegle z
wybrzeami Norwegii Ohthere po prawej stronie mg mie tylko wysp Islandi.
Wydaje mu si to tym bardziej prawdopodobne, e wanie w tym czasie, koo r.
870, Islandia zostaa odkryta przez Norwegw i przez nich skolonizowana. Ze
stanowiskiem W. A. Craigie'ego polemizowa O. F. Emerson, Iraland, s. 458; tene,
'At after' and 'Iraland', s. 494, podnoszc gwnie moment paleograficzny i
jzykowy. Racje jego uzna K. Malone, King Alfred's North, s. 143; tene, On king
Alfred's s. 78, oraz G. Hbener, Knig Alfreds Geographie, s. 431. Rozwijajc tez
pierwotn, e w danym wypadku chodzi o Irlandi, przypomina on, e ju Adam
Bremeski nie rozrnia Irlandii od Szkocji (ob. A. A. Bjornbo, Adams af Bremen,
s. 155 i n.) i e wobec tego chodzi tu o jedn i drug wysp cznie. Ostatnio
najgruntowniej rozway wszystkie pogldy W. C. Stokoe, On Ohthere's steorbord,
s. 299 i n., owiadczajc si zdecydowanie za Irlandi. Zwrci on uwag, e
Ohthere wspomina o wyspach lecych midzy Irlandi a tyme krajem" (ob. niej
przyp. 118). Ot w danym wypadku ani midzy Islandi i Norwegi, ani midzy
Szkocj i Brytani adnych wysp nie byo. Z tych dwu wariantw jako rzecz pewna
zostaje wic Irlandia. Trzeba doda, e przekad anglosaski by robiony dla
Anglosasw, a nie dla Norwegw, obraca si on wic w krgu wyobrae
geografw anglosaskich. Ot w koach tych Islandia bya znana tylko pod nazw:
Thyle, Thule. Gdyby chciano poprawnie wyrazi myl Ohthera o Islandii
posuonoby si t ostatni nomenklatur. Irlandi zabezpiecza poza tym dwukrotny,
identyczny zapis rkopimienny.

119
Skagerrak i Kattegat, cieniny lece midzy Norwegi i Szwecj a Dani.
81
120
Alfred nazywa ten kraj: Gotlandia (Gotland), kraj zamieszkiwany przez
Jutw, czyli Gotw. Alfred w przekadzie historii kocioa Bedy nazywa ich
Geatami, E. Wadstein, Norden och Vsteuropa, s. 159 i n.; przeciw identyfikacji
Geatw z Jutami i z nomenklatur Gotland wystpi K. Malone, King Alfred's
Geats, s. 1 i n.; tene, King Alfred's Gotland, s. 336 i n.
121
Starsi badacze (Suhm, Langebek, Forster) utrzymywali, e ziemia Sillende
oznacza wysp Zelandi. H. G. Porthan, Frsk, s. 47 wystpi z pogldem, e jest
to poudniowa cz Pwyspu Jutlandzkiego midzy Anglami a Jutami, to samo
H. K. Rask, Ottrs, s. 339-340 i C. F. Dahlmann, Knig Alfreds, s. 439. Ten ostatni
precyzuje, e chodzi tutaj o Szlezwig, czyli kraj pooony nad rzek Schlei.
Pogld ten stal si obowizujcy na dugi czas. Ostatnio jednak R. Ekblom,
Ohthere's Voyage, s. 182 skrytykowa t tez i wystpi ze zdaniem, e Sillende nie
jest nazw odnoszc si do jakiego konkretnego terytorium, lecz odnosi si ogl-
nie do ziem pooonych na poudnie od siedzib Juto w; do podobnie ju
przedtem E. Wadstein, Namnet Danmark, Gteborgs, Hssskolasaarsskrift, 25
(1919), s. 242 i n. Pogld Ekbloma nie jest przekonywajcy; jakkolwiek nie da si
ustali bezporedniego zwizku midzy nazw rzeki Schlei a Sillende, to jednak z
geografii tych terenw wynika, e Sillende naley zlokalizowa koo tej rzeki.
Poniewa nie wchodzi w gr ani ziemia Anglw (na poudniu od rzeki Schlei), ani
ziemia Jutw na pwyspie tego imienia, wobec tego pozostaje tylko terytorium na
pnoc od rzeki Schlei, zajte w czasach przez nas opisywanych przez tzw.
Poudniowych Duczykw (Suodene). Poniewa ci ostatni byli na tym terenie
stosunkowo pnymi przybyszami, jest rzecz wicej ni oczywist, e kraj ich
posiada przedtem jak cilej okrelon nazw. Jest to wanie kraj opuszczony
przez Anglw (Pnocnych), ktrzy wywdrowali do Brytanii (ob. przyp. 128).
Bezporednie ssiedztwo z krajem Anglw (Poudniowych) po drugiej stronie
rzeki Schlei ma rozstrzygajce znaczenie dla lokalizacji Sillende.
Co si tyczy znaczenia tej nazwy to K. Mllenhoff, Nordalbingische Studien t. I,
s. 142; tene, Deutsche Altertumskunde, t. V, s. 123 wykada j jako ein wstes
Gebiet"; A. D. Jrgensen, Den nordiske Kirkes Grundlaegelse, s. 292 objania j
jako wielka wo". R. Ekblom, Ohthere's Voyage, s. 178-179 podaje: In many
view Sillende Sinlendi means '(coast of) terra firma, mainland'". S.
Gutenbrunner, Vlker und Stmme, s. 151 jest zdania, e Sinlendi ist 'Grossland,
continens terra', im Gegensatz zu Inseln; der Begriff deutet darauf hin, dass dieser
Landesnahme fr das Gebiet von Schleswig von Seefahrern stammt, welche die
Haithabu-Route befuhren: wo sie keine Durchfahrt fanden, sondern die Landenge
berwinden mussten, war fr sie die 'kontinentale Strecke'". Innymi sowami:
Sillende Sinlendi znaczy teren, na ktrym dokonywano przewoki statkw
idcych od Fryzji na Batyk. Droga ta jest doskonale znana; przechodzia ona
wzdu rzeki Schlei do portu w Haede (ob. F. Frahm, Der Transitverkehr
Schleswig-Hollingstedt, Zeitschrift d. Gesellsch. f. schlesw. holstein. Geschichte,
60, 1931, s. l i n. tene, Die Machtstellung der Wikinger auf der Landenge von
Schleswig, Forschungen und Fortschritte, 10, 1934, s. 138-140). Etymologia nazwy
rwnie wic potwierdza lokalizacj kraju Sillende nad rzek Schlei.
122
Mowa tu o Morzu Batyckim. Z tego wynika, e Skagerrak i Kattegat Alfred
traktowa ju jako cz Morza Batyckiego, ktre std cigno si jako "Morze
Ostw" w gb ldu na kilkaset mil. Wymiary mil podaje N. M. Petersen, Handbog
i den gammel nordisk geografi, s. 135. Wedug niego mila morska wynosia 1,5
mili duskiej czyli koo 10 km. By moe mierzono jednak w milach angielskich,
ktra ma tylko 1609 m.
123
Wielki port tranzytowy z Morza Pomocnego na Batyk u ujcia rzeki Schlei.
82
Zosta on w duej mierze rozkopany i gruntownie zbadany przez H. Jankuhna (ob.
literatur).
124
Ob. wyej przyp. 58.
kiem jest powstanie w poowie X wieku jednego wczesnofeudalnego pastwa
duskiego pod panowaniem krlw Gorma i Haralda Sinozbego. Ob. C. Weibull,
Om det svenska och der danska rikets uppkomst, Hist. Tidskrift f. Skneland 7
(1921), s. 301 i n. Zdaniem H. Jankuhna, Die Besiedlungsgeschichte
Sdostschleswigs, s. 151-152 okrelenie Denamearc obejmuje tylko posiadoci
duskie w Skonu, Hallandzie i na wyspach: Damit ergibt sich also fr die zweite
Hlfte des 9. Jahrhunderts eine verhltnismssig klare Umschreibung des
geographisch-historischen Begriffes Dnemark. Es gehren dazu: 1. das
sdwestliche Schweden bis Schonen im Sden, 2. Falster, 3. Llland, 4. Langeland
und 5. die Inseln die zu Denamearc gehren", tj. Zelandia i kilka innych
pomniejszych wysp. Poza zasigiem tak pojtej Danii miaaby pozostawa Jutlandia
i terytoria nad rzek Schlei. Z tym mniemaniem trudno by si zgodzi. Nie ma
adnego powodu wyklucza ze wsplnoty etnicznej duskiej tzw. Poudniowych
Duczykw, a z nimi rwnie i Jutw.
127
Skagerrak i Kattegat; ob. przyp. 122.
128
Jest to kraj Sillende; ob. przyp. 121.
129
Tj. Anglia.
130
Wedug K. Malone'a, King Alfred's North, s. 161 szlak Ohthera bieg takimi
etapami: port Skiringes-heal Skagerrak i Kattegat wyspa Sams Belt
Wielki Belt - Langeland Zatoka Kiloska port Haede; po swej prawej stronie
(steorbord) mia on wic wyspy: Fioni (Fnen), Langeland i drobne wysepki.
Zdaniem R. Ekbloma, Ohthere's Voyage, s. 188-189 droga biega nieco inaczej : port
Skiringes-heal Skagerrak i Kattegat dalej wzdu wyspy Zeland nastpnie
midzy wysp Fioni i Jutlandia przez tzw. May Belt do portu w Haede. Szlak
wyprawy nakrelony przez Malone'a wydaje si bardziej eglowny".
131
O osobie Wulfstana ob. Wstp, s. 17.
132
Port w tzw. Wisoujciu; co do jego lokalizacji ob. niej przyp. 151.
133
Prb obliczenia drogi przebytej przez Wulfstana w cigu jednego dnia ob. G.
Labuda, rda, sagi i legendy, s. 63.
134
Wszyscy badacze s zgodni, e Alfred mia tu na myli ca Sowiaszczyzn
poczwszy od Zatoki Lubeckiej a na Wisoujciu skoczywszy. Zagadkowy jest brak
wzmianki o Wolinie w ujciu Odry.
135
Co do tych wysp ob. przyp. 126. Wulfstan podaje nazwy tych wysp w
brzmieniu anglosaskim; ob. K. Malone, On Wulfstans Scandinavia, s. 574 i n.
136
Ob. przyp. 126; map polityczn tego obszaru w IX wieku podaje R. Ekblom,
Ohthere's Voyage, s. 189.
137
Naley zwrci uwag na przejcie toku narracji z formy obiektywnej na
opowiadanie subiektywne; ob. uwagi we Wstpie, s. 14.
83
138
Wyspa Bornhohn z pierwotnego: Burgenda-holm; por. A. Noreen, Nordens
lsta folks-och ortnamn, s. 31-32.
139
Wschodnia cz Skonu; dzisiaj mieszcz si tutaj porty Karlshamn i
Karlskrona.
140
T nazw Wulfstan okreli zapewne poudniow cz wybrzea Smalandii
midzy Karlskrona i Kalmarem. Znajduje si tutaj rwnie osada Mre w pow.
kalmarskim. Byy to ju ziemie szwedzkie.
141
Eowland, wyspa Oland. Analiz jzykow tej nazwy przeprowadzi K.
Malone, On Wultstan's Scandinavia, s. 577.
142
Wyspa Gotlandia.
143
Ob. wyej przyp. 88.
144
O ujciu Wisy (Wisle muoa) ob. niej przyp. 153 i 154.
145
Koo sprawy kraju: Witland rozwina si spora dyskusja, dotyczca zarwno
pooenia, jak i znaczenia, a tym samym pochodzenia tej nazwy. e kraina taka na
terenie Prus istniaa wynika ze rde XIII-wiecznych. Alberyk z Trium Fontium
wspomina w r. 1228 z okazji dziaalnoci legata papieskiego Wilhelma z Modeny w
Prusach, e erant autem hoc anno in illis partibus quinque tantummodo provinciae
paganorum acquirendae, ista videlicet, de qua agitur: Prutia, Curlandia, Lethovia,
Withlandia et Sambia" (Script. rer. Prussicarum, t. I, s. 241). W cudach w. Barbary
jest wzmianka, e krzyacy: terram Sambie, que tune Weydelant vocabatur,
subjugaverunt". (Script. rer. Prussicarum, t. II, s. 404). W dokumencie podmistrza
krajowego Gerharda von Hinzberg z r. 1258 napotykamy terytorium Witlandeson,
ktre miao zdaniem wydawcw obejmowa poudniowo-zachodni kraniec Sambii
(C. P. Woelky - H. Mendtahl, Urkundenbuch des Bistums Samland, Leipzig 1891, nr
58, s. 26 i przyp. 1-2; ob. te nr 87 z r. 1264). Na zwizek Witlandu z pniejszym
Witlandem zwrci najpierw uwag C. Zeuss, Die Deutschen und ihre
Nachbarstmme, s. 669, przyp. 2. J. Voigt, Geschichte Preussens, t. I, s. 37 i aneks 8
wskazywa na wody dzisiejszego wieego Zalewu, ktry ongi mia stanowi stay
ld; pogld ten spotka si z krytyk M. Toeppena, Die Teilung der Diocese Samland
und die Hypothese ber Witland, Neue Preuss. Provinzialbltter, 10 (1850), s. 177 i
n., ktry ze swej strony wskaza na wie Mierzej, tak jak poczyna si ona od
Wisy a po granice Sambii; por. te M. Toeppen, Historisch-comparative
Geographie von Preussen, Gotha 1858, s. 1-2. Pogld ten nastpnie umocni F.
Neumann, ber die Lage von Wulfstans Truso, s. 315 i n.; jest on rwnie zdania, e
wymieniony wyej w rdach Witlandesort jest identyczny z miejscowoci
Lochstedt na Pwyspie Sambijskim. Zwaywszy, e Alberyk z Trium Fontium
nazywa Witland provincia paganorum na rwni z Sambia, Kurlandi i in., wydaje
si bardzo wtpliwe, aeby mona byo ograniczy rozmiary tej krainy do wskiego
pasma mierzei. K. Mllen-hoff, Deutsche Altertumskunde, t. II, s. 346-347 opowiada
si za ca delt wilan. To stanowisko bdzie jednak trudne do przyjcia, albowiem
Wulfstan wyranie pisze, i Wisa dzieli Witland od ziemi Sowian. Poniewa
Wulfstan identyfikuje Wis z Nogatem, nie pozostaje nic innego jak przesun
Witland na wschd od Nogatu. Osadnictwo pruskie na uawach i na lewym brzegu
Wisy jest sporadyczne i nie mogo wpyn na obraz stosunkw etnicznych na tym
obszarze (ob. przyp. 146). Panzer, Die Verbindung des frischen Haffs mit der
Ostsee, Altpreuss. Monatsschrift, 26 (1889), s. 287 jest zdania, e Witland
obejmowa ca Sambie (tak cuda w. Barbary). To jednak nie da si pogodzi z
innymi przekazami. Sprawa rozlegoci Witlandu wymaga wiec gruntownego
zbadania. Czy nie naleaoby rozway moliwoci, e jest to starsza nazwa
zbiorowa nie tylko na wie Mierzej (to wydaje si dosy pewne), lecz i przylege
ziemie na kontynencie, a wic np. Pogezani lub Natangi. By moe, i ongi
84
Witland by nazw na cae Prusy. (ob. G. Labuda, rda, sagi i legendy, s. 84 i n.).
Co si tyczy znaczenia nazwy: Witland, to stary si tutaj dwa, a nawet trzy
pogldy. K. Mllenhoff, op. cit., t. II, s. 347 wyrazi si tak: der Name ist nur eine
halbe bersetzung von einem altpreussischen Widsemme... bei den Letten noch
heute ganz Livland Widsemme heisst, wie bei den finnischen Liven Vidumaa
(Viduland)..." M. Schnfeld, Wrterbuch, s. 264 uwaa rwnie t nazw za
batyjsk (dot. Vidivarii). R. Much, Vidivarii, Reallexikon d. germ. Altertumskunde,
t. IV, s. 418 wywodzi t nazw z pierwiastkw germaskich i sdzi, e oznacza ona
mieszkacw lasw" (vidu- 'Wald, Holz, Baum'). Wreszcie M. Rudnicki, Vidivarii
Jordanesa, Slavia Occidentalis, 8 (1929), s. 412-419 wywodzi j ze zwykych,
miejscowych elementw", tj. z jzyka sowiaskiego, wydobywajc pralechicki
rdze* vidis, co przeszo w lechickie *vzdz, 'ciecz, rzeka' lub 'wilgo, ziemia
wilgotna'. Ta etymologia napotkaa jednak sprzeciw wrd samych slawistw (ob. T.
Milewski, Rocznik Slawistyczny, t. X, s. 235, pz. 50). Gdy R. Much siga dla
wyjanienia nazwy do gbokiej przeszoci germaskiej (pobytu Gotw i Gepidw
w ujciach Wisy), to inni badacze nawizuj do pniejszych nawarstwie z okresu
ekspansji Wikingw. G. Hbener, Knig Alfred, s. 49 pisze w tym zwizku po raz
pierwszy: Witland ist Weissland anord. hvitr, ags. hvit; die territoriale
Bezeichnung land ist nordisch sehr gebruchlich. Der Name haftet fest an der
Gegend bis in die Zeit der westdeutschen Kolonisation hinein, muss also durch ein
starkes, eigentliches germanisches Element hier getragen worden sein, wie es in
Wulfstans Zeiten und spter nur die Wikinger sein knnen". Aprobuje to stanowisko
H. Ludat, Die Ostsee, s. 21, przyp. 4, 22 i przyp. 1-3. Te same pogldy rozwija
ostatnio R. Ekblom, Ortnamns vittnesbrd, s. 169, ktry sdzi, e Witland jest
nordyckiego pochodzenia i powsta w czasach wikingskich; ob. te R. Ekblom, Zur
Etymologie von slav. vitd, Zeitschrift f. Slav. Philologie, 16 (1939), s. 276.
Krytycznie do tez Ekbloma odnis si jednak A. Stender-Petersen, Varangica,
Aarhus 1953, s. 51 i n. On sam nawizuje do mniemania K. Mllenhoffa. Zwraca
jednak uwag, e w adnym z dokumentw XIII-wiecznych nie wystpuje
pomieszanie Wit-landu i Sambii. Nawizujc do bat. pierwiastku: vidus 'wntrze,
rodek', stwierdza on, e Witland oznacza kraj pooony wewntrz (pays intrieur),
podobnie jak ot. Widsemme. Z tego wzgldu jest on zdania, e Witland by
pooony na poudniowy zachd od Sambii, ktra oznacza kraj pooony niej",
tzn. kraj pooony na zewntrz" (pays extrieur). Do interpretacji Mllenhoffa
przychyla si te ostatnio A. Bach, Die deutschen Personennamen, Grundriss der
germ. Philologie, t. XVIII, Berlin 1943, s. 175. Jak widzimy, rwnie dyskusja nad
etymologi nazwy Witland doprowadza do przekonania, e zachodzi potrzeba
ponownej rewizji dotychczasowych zapatrywa. Niejasna jest morfologia nazwy:
Wit-land, scil. Witlond, ktra jest zbitk batyjskiego rdzenia z germaskim
suffiksem. Alfred i Wulfstan do hojnie szafowali okreleniem: -land, -lond.
Naleaoby wyjani, jakie wyraenie miejscowe zastpuje to germaskie okrelenie
i w jakich warunkach utrzymao si ono a do XIII wieku. Wreszcie naleaoby
przedyskutowa wszystkie moliwoci, jakie wyaniaj si ze spekulacji
etymologicznych dla lokalizacji tej ziemi.
Co si tyczy zwizku nazwy Witland z ludem Vidivarii u Jordanesa ob. G.
Labuda, Vidivarii Jordanesa, s. 63 i n.
146
Lewy brzeg Wisy, cznie z delt wilan (uawy) by zasiedlony przez
ludno sowiask, ktra do wczenie przedostaa si rwnie na prawy brzeg
Wisy. Z drugiej strony wiadomo, e lune osady pruskie spotykamy rwnie na
sowiaskim brzegu. Ob. tutaj W. ga, Kultura Pomorza we wczesnem
redniowieczu na podstawie wykopalisk, Roczn. Towarzystwa Nauk. w Toruniu, 36
85
(1930), s. 204 in.; C. Engel W. La Baume, Kulturen und Vlker, s. 196 (i mapa);
F. Lorentz, Preussische Bevlkerung auf dem linken Weichselufer, Archiv f. slav.
Philologie, 27 (1905), s. 470-473: tene, Preussen in Pomerellen, Mitteilungen d.
westpreuss. Geschichtsvereins, 32 (1933), s. 49-59; tene, Nochmals die Preussen in
Pomerellen, tame, 34 (1935), s. 1-4. Ze strony polskiej ob. te St. Kujot, Rzekoma
ludno pruska w Pomorzu gdaskim midzy Gniewem, Starogardem i Tczewem w
XIV i XV wieku, Zapiski Tow. Nauk. w Toruniu, 2 (1913), s. 204-224; Fr. Duda,
Rozwj terytorialny Pomorza polskiego w XIII w., Krakw 1909; ob. te K.
Kasiske, Beitrge zur Bevlkerungsgeschichte Pommerellens im Mittelalter,
Knigsberg 1942, s. 3-7.
147
W pierwszej czci chorografii Alfreda s oni systematycznie nazywani: Osti.
Jest to jednak niemiecka forma anglosas. : sti. Ob. przyp. 77 i 83. Nie ulega
wtpliwoci, e wymienieni tutaj Estowie s tym samym ludem, o ktrym wspomina
ju Tacyt pod nazw: Aestii, pn. Aisti (ob. obszerniej R. Much, Die Germania des
Tacitus, s. 403 i n.). W sprawie imienia Estw ob. uwagi I. Endzelina,
Altpreussische Grammatik, Heidelberg 1944, s. 7 i E. Fraenkel, Die baltischen
Sprachen, Heidelberg 1950, s. 21 i n.; R. Schmitlein, tudes sur la nationalit des
Aisti, 1948, s. 53 i n. Do niedawna utrzymywao si zdanie, e u podstaw nazwy
Estw ukrywa si niezupenie jasny germaski pierwiastek *aist-, wystpujcy w
ags. st (ani. oast), holend, eest 'Darre, Korndarre' (R. Much, Reallexikon d. germ.
Altertumskunde t. I, s. 55), a zatem jak to ostatnio wyrazi E. Fraenkel, op. cit., s. 21:
Die Aisten wren demnach Menschen, die im Winter in ihren Korndarren
wohnten". Rwnie rozpowszechniona bya druga etymologia, wywodzca t nazw
z germ, 'aust- 'wschd'; ob. V. Kiparsky, Baltische Sprachen und Vlker, w dziele
zbiorowym Baltische Lande, t. I: Ostbaltische Frhzeit, Leipzig 1939, s. 53-54
(ktry nb. jest do tej tezy ustosunkowany krytycznie, jakkolwiek mona go zaliczy
do zwolennikw pogldu o germaskim pochodzeniu tej nazwy); por. te Latvijas
Enciklopedia, t. I, Stockholm 1950, s. 22.
Nazwa zostaa w sposb przekonywajcy wyjaniona przez A. Gtersa,
Indogermanische Suffixe, s. 53-54 (ob. przyp. 83). Naley tu rwnie przytoczy
jego konkluzj, wyjaniajc dalszy ywot tej nazwy pord ludw germaskich:
Demnach htten die germanischen Sprachen zweierlei Formen fr den
Aistennamen gekannt: das frher aus dem baltischen Sprachen bernommene und
an das einheimische *aust- angelehnte Osti und das nach erfolgter baltischen
Vokalkontraktion bernommene -aist. Ihr unsystematisches Auftreten in demselben
Text (tj. w chorografii Alfreda) erklrt sich natrlich dadurch, dass der Verfasser sie
fr seine Kompilation aus mehreren Quellen entnommen hat, ohne genau zu wissen,
welche Vlker sie bezeichnen".
148
W cytowanym przez Alfreda fragmencie przekazu Wulfstana o jego podry
do Truso ani razu nie wystpuje nazwa Batyku; tote nie wiemy, jak w jego
terminologii to morze si nazywao. Posuguje si on okreleniem: Estmere, majc
jednak na myli, jak to wynika z cilejszego jego opisu, wiey Zalew (Recens
Mare, Frisches Haff). Estsae reprezentuje morze otwarte", natomiast Estmere
morze zamknite". Wyraz sde w rodzaju mskim mia pierwotnie rwnie
znaczenie jeziora" (Binnensee); ob. F. Kluge, Etymologisches Wrterbuch d.
deutschen Sprache, s. 554-555. Na og uywano obu wyrae zamiennie. W
nomenklaturze marynistycznej redniowiecza odrniano natomiast do
konsekwentnie: morze przybrzene zamknite, tj. zalewy, zatoki jako mare recens, a
morze otwarte, morze gbokie jako mare salsum. Wzmianki dokumentowe o
wieym Zalewie pojawiaj si ju w poowie XIII wieku: ob. Philippi-Wlky,
Preussisches Urkundenbuch, t. I, s. 108 (29 VI 1243), s. 131 (10 IV 1246), s. 180 (27
86
IV 1251) itd. Naley zwrci uwag, e pierwszy z wspomnianych dokumentw
posuguje si terminem recens mare tylko dla wieego Zalewu, natomiast morze
naprzeciw Pwyspu Sambijskiego traktuje ju jako mare salsum.
Nazwa pruska wieego Zalewu nie jest znana. Przypuszcza si, e zachowaa
si ona w litewskiej nomenklaturze: Ais mares z pierwotnego Aistmares 'morze
Estw' (ob. G. H. F. Nesselmann, Wrterbuch der Littauischen Sprache, 1850, s. 13 i
383). Wiarogodno tego przekazu przyjmuje A. Gaters, Osti und Ostsee, s. 248, w
wtpliwo za podaje V. Kiparsky, Baltische Sprachen u. Vlker, s. 52; ob. te G.
Gerullis, Baltische Vlker, Reallexikon der Vorgeschichte, hrg. M. Ebert, t. I, Berlin
1924, s. 337.
Istnienie rodzimego okrelenia na wiey Zalew jest moliwe z tego wzgldu, e
odgradzajca je od penego morza mierzeja zachowaa swoj batyjsk
nomenklatur, ukryt w zniemczonej nazwie: Frische Nehrung. Wprawdzie spotyka
si mniemanie, e zostaa ona tutaj przeniesiona za czasw krzyackich (ob. F.
Kluge, Wrterbuch d. deutschen Sprache, s. 521) lub e jest pochodzenia
skandynawskiego i zostaa tutaj przeniesiona przez Wikingw (ob. R. Ekblom,
Ortnamns vittnesbrd, s. 168), lub nawet gockiego (T. Karsten, Die Germanen, s.
113), to jednak nie ma adnej podstawy zaprzecza, i u podstaw jej tkwi nazwa
pruska. K. Buga, Kann man Keltenspuren auf baltischem Gebiet nachweisen?,
Rocznik Slawistyczny, 6 (1913) wykaza w sposb zupenie bezsporny, e wywodzi
si ona z pruskiego: nerija, lit. neriu, nrti; ob. te dalsze przykady onomastyczne
R. Schmittlein, Sur quelques toponymes lithuaniens, Zeitschrift f. Namenforschung,
14(1938), s. 245 i n.
149
Miano Ilfing (Elbig) nosi tylko strumie wody wypywajcy z jeziora
Druno, przepywajcy nastpnie koo miejscowoci Elblg i wpadajcy nastpnie
do wieego ZaJewu. Jednake obecny bieg rzeki Ilfing nie jest miarodajny
odnonie do schyku IX wieku, kiedy to rzeczka ta wpadaa najpierw do Nogatu, a
potem dopiero do wieego Zalewu (ob. niej przyp. 152). Co si tyczy nazwy, to
T. E. Karsten, Die Germanen, s. 73, G. Hbener, England, s. 188-189, R. Ekblom,
Der Name Elbing, s. 209 i n., tene, Ortnamns vittnesbrd, s. 168-169 uznaj j za
germask. Z pierwiastkw rodzimych, pruskich wyprowadzi j L. Zabrocki,
Nazewnictwo, w dziele zbiorowym Warmia i Mazury, t. I, Pozna 1953, s. 273.
150
Jezioro Druno (niem. Drausensee), na poudnie od Elblga. Zapisy
historyczne tej nazwy brzmi: Druse, Drusa, Drusnie, Drusen, Drusin, Drusine itp.
S one wic, odrzuciwszy pniejsze zgermanizowane (zeslawizowane) formy,
identyczne z nazw miejscowoci. Truso Druso. Do prawego brzegu jeziora
przytykaa te ziemia Druno, rozcigajca si midzy Elblgiem, Paskiem i
Mynarami (Mllhausen); L. Weber, Preussen vor 500 Jahren in culturhistorischer,
statistischer und militrischer Beziehung, Gdask 1878, s. 14. Do przebrzmiaych
naley ju dzi ywa ongi dyskusja, czy Truso leao nad brzegiem zalewu, czy te
nad brzegiem jeziora
87
Druno (ob. Carstenn, Zur Geschichte, s. 50-51), gdy dzi tylko ta druga
alternatywa jest uznana za poprawn. Co do etymologii ob. przyp. nastpny.
151
Z rnych domniema wyonia si ostatecznie lokalizacja Truso na terenie
Elblga. Rozmaite opinie podsumowali dwukrotnie E. Carstenn, Zur Geschichte der
Trusoforschung, s. 37 i n.; B. Ehrlich, Der preussich-wikingische Handelsplatz
Truso, s. 5 i n. W tej ostatniej pracy podano rwnie rozmaite stanowiska
archeologiczne na terenie Elblga, wskazujce na osadnictwo pruskie w IX i X
wieku. Mimo to nie udao si dotd zidentyfikowa miejsca waciwej osady. Co si
tyczy nazwy ob. polemik Lorentza z Rudnickim (cyt. w spisie literatury), por. te
A. Brckner, Zur slavisch-deutschen Namenkunde, Zeitschrift f.
Ortsnamenforschung, 9 (1933), s. 205: In der weitlufigen Polemik... irrten beide".
Nazwa nie zostaa dotd wyjaniona. Najczciej czono j z lit. : trsas 'praca,
zajcie', czyli poi. trud. itp., skd prosta bya droga do pseudouczonej etymologii, e
jest to miasto, gdzie si niby trudzono (ob. E. Carstenn, Zur Geschichte, s. 51;
etymologia pochodzi od F. Neumanna). Z pierwiastkw skandynawskich
wyprowadzi nazw G. Hbener, England, s. 190. Morfologia nazwy jest jednak
cakowicie jasna: skada si ona z rdzenia: drus- i sufiksu o. Nazw miejscowych
na obszarze batyjskim o temacie: Trus-, Drus- (np. Druskienniki; ob. zreszt
Sownik geograficzny Krlestwa Polskiego s. v.) jest mnstwo. Ob. tutaj G. Gerullis,
Die Altpreussisch.- Ortsnamen, s. 31 i 187, ktry take uwaa nazw za batyjsk,
ale niepotrzebnie czy j z przymiotnikiem: drusas 'mocny, silny'. Odpowiednikiem
waciwym jest rzeczownik zwizany z rzeczownikiem: druska 'solanka', sl'; ob te
G. Labuda, rda, sagi i legendy, s. 81-82.
152
Rzut oka na map przekonywa, e obie rzeki pyn z poudnia, z grubsza
biorc, gdy jeli chodzi o Wis (Nogat), to ta wlewaa si do zalewu raczej od
poudniowego zachodu. Problem ten by w literaturze ywo dyskutowany (ob.
Carstenn, Zur Geschichte der Trusoforschung, s. 54 i n.). Najbliej prawidowego
ujcia wydaje si by Kolberg, Wulfstans Seekurs, s. 3 i n., gdy stwierdza, e
okrelenia kierunkowe naley ocenia z punktu widzenia eglarza, ktry wjedajc
na zalew mia przed sob od poudnia Nogat, a na wschd od niego rzek Ilfing.
Dokadne oznaczenie kierunku biegu rzeki utrudnia fakt, e eastan moe przybiera
zalenie od intonacji i akcentu rne znaczenia ; i tak: estan oznacza kierunek
wschodni w ogle, eastan= na wschd, a eastan= od wschodu (ob. J. Zupitza - J.
Schipper, Alt- und- mittelenglisches bungsbuch, Wien 1904, s. 233b). By moe
jednak, i wczesne odmienne warunki hydrologiczne usprawiedliwiay cakowicie
okrelenia Wulfstana w dosownym brzmieniu.
153
Sowa te trzeba skonfrontowa ze stosunkami hydrologicznymi tamtych
czasw. Niestety, brak szczegowych bada geologicznych uniemoliwia pen ich
rekonstrukcj. Dotd udao si jedynie odtworzy przypuszczalny obraz wd na lata
koo r. 1300; ob. H. Bertram- W. La Baume -O. Kloeppel, Das Weichsel-Nogat-
Delta, s. 11 i n. oraz mapy por. te K. Soecknick. Die Wasserlufe Elbings, s. 214 i
n. Wedug tych bada trzeba przyj stan wody wyszy o 1-2 m (H. Bertram, s. 30)
lub co najmniej o 0,5 m (Soecknick, s. 218). W rezultacie otrzyma si znacznie
wikszy rozmiar wd jeziora, ktre rozcigaoby si na terenach, ktre dzi znajduj
si o 1,50-2 m niej poziomu morza. Wedug Bertrama, op. cit., s. 36 stosunek wd
do ldu za czasw Wulfstana przedstawia si nastpujco: Wenn man (den)
Bericht Wulfstans mit der angeschlossenen Karte vom Jahre 1300 vergleicht, so wird
man den Eindruck gewinnen, dass Wulfstan mit seiner Reisebeschreibung die
tatschlichen Verhltnisse richtig geschildert hat. Unter Weichselmnde ist nicht
etwa das heutige Weichselmnde bei Danzig zu verstehen, sondern ein auf der
Nehrung vorhandenes Tief. Dieses Tief soll nach Wulfstan nordwestlich von Elbing
88
gelegen haben. Wenn man von diesem Tief in damaliger Zeit auf Elbing zu gefahren
ist, so musste man von den Gewsserverhltnissen den von Wulfscan geschilderten
Eindruck erhalten. Unter der Weichsel ist die Nogat zu verstehen. Der Elbing kam
aus der Drausenbucht, damals noch gespeist durch die unterhalb Marienburg
liegenden, stlichen Nogatarme, vereinigte sich bei Elbing mit der alten Nogat und
floss dann weiter nrdlich. Die viel weiter westlich liegende Mndung der heutigen
Stromweichsel in der Nhe des Danziger Haupts und die Schwentemndung bei
Tiegenhof hat Wulfstan nicht erkennen knnen. Da er nach Truso fahren wollte,
hatte er auch keinen Anlass, nach der zurckgelegten langen Seereise noch erst
rtliche Studien ber die anderen Weichselarme anzustellen. ber die genauere Lage
des Tiefs gegenber Elbing ist eine Flle verschiedener Meinungen geussert
worden. Mag man nun die Frage der genauen Lage des frheren Elbinger Tiefs offen
lassen; der Wulfstan'sche Bericht stimmt jedenfalls mit dem Vorhandensein einen
solchen Tiefs zu seiner Zeit berein... Der Lauf der Weichsel gemeint ist damit
die Nogat wird von Wulfstan genau verfolgt. Er sagt, dass der Strom nach seiner
Vereinigung mit dem Elbing nordwestlich in die See gemndet sei, und zwar bei
einem Orte Weichselmnde". Do podobny obraz kreli rwnie Soecknick, op.
cit., s. 215-216, ktry utrzymuje, e tzw. stary Nogat" czy si z rzek Ilfing
zanim jeszcze przepyna ona obok Elblga. Przytoczywszy opis Wulfstana pisze on
tak: Das ist die genaue Beschreibung des Stromlaufs, wie er zu Ordenszeit war. Die
Weichsel (Nogat) legt sich von dieser Stelle aus zusammen mit dem Elbing nrdlich
ins Haff, und zwar muss ihre Mndung schon die heutige Elbingmndung gewesen
sein; denn wenn die Weichselmndung das Kahlberger Tief war, so lag sie nur von
der heutigen Haffmndung des Elbings aus nordwestlich, von jeder ndern Mndung
des Deltas schon nrdlich, oder gar nordstlich. Und die Stelle der Strombegegnung
musste auch genau die heutige sein, denn an keiner ndern Stelle seines Laufes
kommt der Elbing von Osten" (op. cit., s. 216-217). Jego zdaniem ten kierunek wody
mg si utrzyma tylko dlatego, e napr prdu od wschodu i od poudnia by
silniejszy ni Nogatu od zachodu.
Stwierdzenia obu geografw nie dadz si pogodzi z tekstem opisu. Z opisu
wynika wyranie, e obie rzeki: Wisa (Nogat) i Ilfing wpywaj do zalewu
(Estmere) i e dopiero tutaj Wisa odbiera rzece Ilfing jej nazw, nastpnie za sama
wypywajc z zalewu wpada do otwartego morza.








89

90
Lokalizacja miejsca, w ktrym Wisa wpadaa do morza, wywoaa do
znaczne rozbienoci. Jeszcze F. Neumann, Ueber die Lage von Wulfstans Truso,
Wislemund und Witland, s. 304 i n. by zdania, e Wulfstan wszed w ujcie rzeki w
dzisiejszym Wisoujciu koo Gdaska. Od czasw wystpienia A. Kolberga,
Wulfstans Seekurs, s. 12 i n. przyjmuje si jako rzecz pewn, e punkt ten mieci
si na wieej Mierzei. Kolberg by zdania, i przejcie takie istniao w owych
czasach koo osady Schmergrube, 5 km na wschd od ysej Gry (Kahlenberg).
Jednake i ta gbia" ley na pnocny wschd od Elblga. Wobec tego Panzer, Die
Verbindung des Frischen Haffs mit der Ostsee in geschichtlicher Zeit, Altpreuss.
Monatsschrift, 26 (1889), s. 283 i n. zaproponowa inn domnieman gbi", ktra
miaa si znajdowa u samej nasady mierzei koo Bodenwinkel; M. Toeppen,
Beitrge zur Geschichte des Weichseldeltas, Abhandl. zur Landeskunde der Provinz
Westpreussen, z. 8, Gdask 1894, s. 72 i n. wykaza jeszcze dwie dalsze gbie"
midzy Schmeergrube a Piaw; ob. te J. R. Sellke, Die Besiedlung der Danziger
Nehrung im Mittelalter, Zeitschrift des Westpreuss. Gesch. Vereins, 63 (1922), s. 26
i n. Wbrew temu E. Keyser, Die Tiefe in der Frischen Nehrung, Elbinger Jahrbuch,
15 (1938), s. 5 i n. dowodzi, e w czasach przedkrzyackich istniej tylko dwie
gbie w zatoce wilanej, mianowicie pod Gdaskiem i koo Lochstdt. Poniewa to
drugie nie wchodzi w gr, naleaoby wrci do przezwycionego ju zdawaoby
si mniemania, jakoby Wulfstanowe Wisoujcie" znajdowao si pod Gdaskiem
(za tez t jeszcze ostatnio owiadczy si P. Sonntag Hela, die Frische Nehrung und
das Haff, Schriften der naturforschenden Gesellschaft in Danzig, n. s. 14 (1915-
1918, s. 49). Nie sdzimy jednak, aeby argumenty Keysera miay moc przekony-
wajc. Jak dowodzi materia zebrany przez Toeppena, Mierzeja w czasach lepiej
nam znanych w XIV-XVI wieku bya wielokrotnie przerywana w rozmaitych
miejscach. Cho gbie" te ulegay na powrt zapiaszczeniu, to jednak od razu byy
uywane do eglugi. Zwaywszy, e odzie IX i X wieku miay bardzo paskie dno
w porwnaniu do pniejszej kogi przejcia takie doskonale nadaway si do
spywania z morza na zalew. Z tego wzgldu nie ma absolutnie adnego powodu
odrzuca wiadectwa Wulfstana lub nadawa mu sens sprzeczny z jego sowami, e
istniao przejcie na pnocny zachd od miejscowoci Truso.
Lokalizacja mniejszej gbi" nie jest rwnie bez znaczenia dla ustalenia
podry odbytej do Prus sto lat pniej przez biskupa praskiego Wojciecha; ob H.
owmiaski, Stosunki polsko-pruskie, s. 173, przyp. 73.
155
Potwierdzaj si te wiadomoci z nieco pniejszych przekazw
kronikarskich; np. Adam Bremeski (Gesta Hammaburg. ecclesiae pontif., lib. IV,
s. 18, ed. Schmeidler, s. 246: Carnes iumentorum pro cibo sumunt, quorum lacte
vel cruore utuntur in potu, ita ut ine-
briari dicantur" oraz lib. IV, schol. 134 (129), ed. Schmeidler, s. 253: Hos usque
hodie Gothi (tutaj w znaczeniu: Getae tj. Prusowie) et Sembi facere dicuntur, quod
ex lacte iumentorum inebriari certum est": dalej Piotr z Dusburga, Chronica terrae
Prussiae, Script, rer. Pruss. t. I, s. 54: Pro potu habent simplicem aquam et
mellicratum seu medonem, et lac equarum, quod lac quondam non biberunt, nisi
prius sanctificaretur. Alium potum antiquis temporibus non noverunt". Por. tutaj J.
Bender, Zur altpreussischen Mythologie und Sittengeschichte, Altpreuss.
Monatsschrift, 2 (1865), s. 599-600; szerzej omawia ten tekst H. owmiaski,
Stosunki polsko-pruskie, s. 153-154.
156
O ksiciu polskim, Leszku Biaym, czytamy w bulli papieskiej Honoriusza
III, e nie znosi on ani wody ani wina, gdy by consuetus potare tantum
cerevisiam vel medonem" (Preussisches Urkundenbuch, t. I, s. 26, nr 39 z dnia 17
IV 1221). Anonim Gall, autor pierwszej polskiej kroniki z pocztku XII wieku,
podaje, e na legendarnych postrzyynach u ubogiego chopa Piasta, doszo nie
tylko do rozmnoenia pieczeni wieprzowej, lecz take i piwa; w tym czasie piwo
byo wic w Polsce rozpowszechnione nie tylko wrd monych, lecz take u
uboszej ludnoci. Warzenie piwa byo niewtpliwie zwizane z bardziej
intensywn gospodark roln, ktra u schyku IX w. nie musiaa by u Prusw
jeszcze upowszechniona; nieco inaczej H. owmiaski, op. cit.. s. 154.
157
Wszechstronny materia do przeytkw pogrzebowych u ludw batyjskich, a
szczeglnie pruskich zebrali i omwili W. Caland, Die vorchristlichen baltischen
Totengebruche, Archiv f. Religionswissenschaft, t. XVII, s. 478 i n.; H. Bertuleit,
Das Religionswesen der alten Preussen mit litauisch-lettischen Parallelen,
Sitzungsberichte der Altertumsgesellschaft Prussia, 25 (1924), s. 98 i n.; H. L.
Janssen, Mittelalterliche Berichte vom Totenbrauch der Balten, s. 192; G. Hbener,
Knig Alfred, s. 54 i n.; tene, England und die Gesittungsgrundlage, s. 192 i n.;
por. te G. Gerullis, Baltische Vlker, Reallexikon d. Vorgeschichte t. I, s. 336;
podrzdne znaczenie ma ju dzisiaj rozprawa W. Friederici, Ueber altpreussische
Grber und Bestattungsgebruche, Altpreuss. Monatsschrift, 9 (1872), s. 150 i n.
Z wczeniejszych relacji pisanych na szczegln uwag zasuguj pisma Jana i
Hieronima Maleckich (Meletius): Libellus de sacrifiais et idolatria veterum
Borussorum et Livonum, aliarumque vicinarum gentium, Regiomonti 1563 (o
wczeniejszych wydaniach i perypetiach tej ksieczki ob. Bertuleit, op. cit., s. 32)
oraz Mateusz Prtorius z Niebudza koo Gumbin w swym niedrukowanym dziele
Deliciae Prussicae oder Preussische Schaubhne w szeciu ksigach z XVII wieku
(ob. Bertuleit, op. cit., s. 23), wreszcie przerbka relacji Jana Maleckiego, wydana w
r. 1560 i 1563 pod tytuem: Von den Sudauitern, die jetzt Sudauen heissen, auf
Samland und ihren Bockheiligen und Ceremonien" (druk.: Erlutertes Preussen, t. V,
1742, s. 707 i n.). Nieco pniej zostay zanotowane obyczaje z okolicy Nidzicy i
Dziadowa przez Fr. S. Boka, Versuch einer wirtschaftlichen Naturgeschichte von
dem Knigreich Ost- und Westpreussen, Dessau 1782-1785.
158
Podobny przeytek z XVI wieku notuje Jan Malecki: Die frawen begleiten
die leichen bis auff die grentze des dorffs, da ist ein pfal eingeschlagen und ein
schilling darauff geleget. Alle die zu ross seind, rennen nach dem pfal; der erste
nimpt den schilling. So bait er den schilling weiset, rennen sie wiederumb zum
todten mit ausgezogenen messern, keulen und was ein itzlicher vor eine wehre hat,
schlagen stets in die lufft und schreien wie vor. (Erleutertes Preussen, t. V, s. 717).
Technik wycigu opisan u Wulfstana przedstawi graficznie J. Bosworth, King
Alfreds, s. 9-10, nastpujco:
92


Por. uwagi H. owmiaskiego, Stosunki polsko-pruskie, s. 154 i przyp. 8.
159
Dosownie: gebetan mody bagalne; o roli tych modw w kultach
pruskich ob. Bertuleit, op. cit., s. 66 i n. Obyczaj palenia zwok utrzyma si podobno
jeszcze do XVIII wieku. Jak podaje J. H. Lidert (Preussische Frauenzimmer,
Knigsberg 1774): Die art des begrbnisses und die kosten bey demselben waren
ohne zweifei nach dem stnde ihrer manner oder vter eingerichtet. Die krper der
geringen leute verscharrte man in einer grbe, oder man verbrannte sie auch
bisweilen. Die adlichen kamen gleichfalls in die erde, aufs beste angekleidet, wobei
man ihren weiblichen schmuck beylegte. Die vom grossen adel und frstlichem
geschlechte mussten jederzeit verbrannt werden, und wurde zugleich ein Spinn-
rocken mit flachs, und was man ihr sonst gnnte, ins feuer geworfen". (Cyt. za G.
Hbenerem, op. cit., s. 194). Ob. rwnie H. Bertuleit, op. cit., s. 102 i n.
Jest rzecz interesujc, e Wulfstan nie wspomina o obyczaju palenia wdw,
zanotowanym ju przez Piotra z Dusburga i tak silnie rozpowszechnionym u ludw
batyjskich; ob. tutaj W. Gaerte, Witwenverbrennung im vorordenszeitlichen
Ostpreussen, Prussia, 29 (1931), s. 124 i n.
160
Sposoby zamraania cia z terenw batyjskich cytuje G. Hubener, England,
s. 193. Naley tutaj przytoczy mniej znan badaczom przeszoci batyckiej relacj
innego kupca angielskiego, Frynesa Morrisona, z r. 1593: Give me leave to adde
one observation, which to me seemed very strange. At Malvin (Marienwerder?,
Malbork?) and Dantzke in Prussen, betweene Michelmas and Christmas, the country
people bring in sledges laded with dead Hares, all frozen over, which are so
preserved aswell and better, then if they were powdred with salt, till our Lady day in
Lent, about which time the frost begins first to breake. And if they will eate a Hare
in the meane time, they thaw it at the fier, or the oven of the warme stove, or by
casting it into water, and so they presently set it to the fier, either to be rosted or
boyled. In like sort they preserve Phesants, or any kind of flesh, being frozen over,
as well as if they ware salted. And if any man thinke this a Travellers fiction, let him
know, that a most credible person told mee, of his certaine knowledge and
experience, that the Moscovites in Russia, bring the dead bodies of men in winter
thus frozen over, and so lay them on heapes in the Bellfrees of the Churches, where
they lie without rotting, or ill smell, till about our Lady day in Lent the snow begins
to thaw, and the earth to be fit for digging (for till that time the earth is covered with
deepe and hard snow, and if it were not so covered, yet is so hard by continuall
frosts, as it cannot be digged). And at that time each family takes the bodies of their
dead, and takes care to burie them", Itinerary, IV:4 (Cytuj za G. Waterhouse'm,
Wulfstans account to the Esthonians, s. 327). Dalszy przykad z terenu Azji poda A.
Macdonald, Wulfstan's voyage and freezing, s. 73-74 za A. Steinem, Ancient
Khotan, t. I, London 1907, s. 329.
161
Propontidis, Morze Marmara.
162
Miejsce to podda dokadniejszej analizie K. Malone, King Alfred's North, s.
149, dochodzc do przekonania, e krl Alfred znieksztaci tekst oryginau.
Ustalenia Malone wymagaj jednak korekty, jak wynika z poniszego zestawienia
tekstw:
93
Zauwaon rnic w sprawie pooenia Macedonii w stosunku do
Konstantynopola nie da si wytumaczy systemem przesuwkowym". Najprociej
wytumaczy j pomyk kopisty, ktry zamiast: westan napisa: eastan.
163
Ob. tutaj uwagi K. Malone, op. cit., s. 148-149.
164
Bugaria ley na wschd od Dalmacji; by moe, i Alfred mia na myli
Bugari nadwoask lub Bugari na pnoc od Dunaju. W IX w. pastwo
bugarskie sigao a po Belgrad.
165
Pooenie Istrii w stosunku do Dalmacji zostao podane
poprawnie.
166
Ob. wyej przyp. 66.
167
Dzi Narbonne w poudniowej Francji.
168
Staroytna Gallia Bellgica sigaa od rodkowego i dolnego Renu a po
rzek Marne i kana La Manche; ob. L. Mirot, Manuel de gographie historique de
la France, Paris 1930, s. 17 i mapa.
169
Znowu dostrzegamy znaczn rnic midzy tekstem aciskim a
anglosaskim:

K. Malone, op. cit., s. 145 uwaa zmian kierunku za lapsus calami Alfreda.
Prawdopodobnie mamy jednak do czynienia z bdem rzeczowym, ktry w tym
wypadku mg pochodzi z niewaciwego rozumienia sowa: circius; ob. du
Gange, Glossarium mediae et infimae latinitatis, t. II, s. 338. Nie jest take
wykluczony bd kopisty.
170
Rzeka Loara w rodkowej Francji.
172
Akwitania istotnie znajdowaa si i na pnoc i na zachd od prowincji
narboskiej, natomiast Gaskonia tylko na zachd. Alfred popeni tu bd, ktry
znajduje swoje wytumaczenie w tym, e skracajc teksty aciskie posugiwa si
w swym opisie map. Nie naley jednak rwnie wyklucza bdu kopisty w
oznaczeniu kierunku Gaskonii. Ta ostatnia ewentualno wydaje si tym bardziej
prawdopodobna, e nieco wyej Alfred zupenie poprawnie okreli pooenie Gas-
konii w stosunku do Prowansji.
173
W IX w. Burgundia leaa na pnoc od Prowansji, lecz nie wiadomo, z
jakiego okresu pochodziy dane mapy Alfreda, ktr posugiwa si przy
94
tumaczeniu Orozjusza. Jeeli mapa oddawaa sytuacj z IV/V w. n.e., to
okrelenie: pnoc i wschd jednoczenie, moe by uznane za trafne.
174
Na temat obrazowania Hiszpanii na mapach antycznych ob. obszerniej A.
Schulten, Iberische Landeskunde, s. 19-21.
175
Miasto w pnocnej Hiszpanii znane ze swej latarni morskiej; ob. Schulten,
op. cit., s. 99, 108.
176
Szkocja oznacza u Alfreda Irlandi; trafno okrelenia pooenia
geograficznego obrazuje jedynie rzut oka na wczesnoredniowieczn map; ob.
Wstp, s. 13.
177
Rzeka Skanon w Szkocji. H. Geidel, Alfred der Grosse, s. 23 bdnie
identyfikowa j z Sekwan; ob. K. Malone, op. cit., s. 141.
178
Hispania ulterior w staroytnoci; ob. Schulten, op. cit., s. 82, 107.
179
Hispania citerior w staroytnoci; oprcz tych dwu bya jeszcze w uyciu
nazwa: Hispania superior.
180
Co do trafnoci okrelenia pooenia Brytanii ob. uwagi K. Malone'a, op.
cit., s. 142.
181
Irlandia.
182
Wyspy Orkady na pnoc od Anglii i Szkocji.
183
Ob. wyej przyp. 12.
184
Najstarsze wiadomoci o tej wyspie zestawia A. Noreen, Nordens lsta folk-
och ortnamn, s. 24-26. Zdaniem H. Geidla, Alfred der Grosse, s. 24 istotnie mia na
myli wysp Thule. Sprzeciwia si temu K. Malone, op. cit., s. 142. Jego sprzeciw
jest jednak bezpodstawny. Poniewa na drug poow IX wieku przypada odkrycie
tej wyspy przez Norwegw, krl Alfred mg by wyjtkowo dobrze o tym
poinformowany przez Ohthera.
185
Ob. wyej przyp. 1.
186
Tekst aciski zosta przez Alfreda le przetumaczony; trzeba sign do
oryginau.
187
Alfred pisze : Libia Cirimacia, co oznacza Cyrenaik.
188
Uzupenia J. Bosworth, op. cit., s. 59.
189
Jak wyej; wszdzie tutaj potrzebne jest porwnywanie tekstu z map
orozjask.
190
Nazwa znieksztacona; z aciskiego tekstu wynika, e chodzi o
Troglodytw.
191
Berberyjskie plemi pnocno-afrykaskie na pograniczu Trypolitanii.
192
Poudniowa cz dzisiejszego Tunisu.
193
Berberyjskie plemi pnocno-afrykaskie z rodziny Tibbu, na poudnie od
Trysu.
194
Plemi pnocno-afrykaskie z rodziny Tibbu, w tych samych okolicach.
195
Zbiorowa nazwa berberyjskich plemion, zamieszkujcych oazy Fersan i
Pasania na Saharze, na poudnie od Trypolisu; stolica Gamara.
196
Hadrumetum, dzisiejsza Susa, w prowincji Byzacjum; pooone obok
Kartaginy. Jeden z przedniejszych portw za czasw rzymskich na tym odcinku
wybrzea rdziemnomorskiego.
197
Zeugis, miejscowo pooona w Afryce numidyjskiej. Od niej pochodzi
nazwa jednej z prowincji prokonsularnych, Zeugitana, na pograniczu Numidii.
198
Wzgrza w poudniowej Numidii.
199
Ob. map.
200
Nazwa niejasna.
95
201
Gry Astryks, resp. Astrixis, dzieliy w Numidii urodzajne ziemie nadmorskie
od piaskw Sahary.
202
Nie zupenie cile; Mauretania dzielia si wedug dwu gwnych jej miast
Tingis i Caesarea na prowincje: Mauretania Tingitana i Mauretania Caesarea.
203
Gry Abenas w pnocnej Afryce.
204
Gibraltar, ob. przyp. 11.
205
O oceanie Hesperyjskim ob. A. Schulten, Iberische Landeskunde, s. 388 i n.
206
Ob. wyej przyp. 32.
207
Ob. wyej przyp. 33.
208
Morze Syryjskie; nosio ono rwnie nazw: sinus Issicus, bardziej waciw.
209
Nazwa znieksztacona z pierwotnego: Carpatium; tutaj Morze Kreteskie.
210
Wyspy na Morzu Egejskim.
211
Waciwie: Pelores.
212
Bachinum na Sycylii.
213
Lilybaeum na Sycylii.
214
Mowa tu o przesmyku znanym pod legendarn nazw: Scylla i Charybda.
215
Dzisiejsza Toskania w rodkowych Woszech.
216
Okrelenie pooenia geograficznego Wysp Balearskich przez Alfreda nie jest
w tym miejscu poprawne. Przekad anglosaski nie oddaje w zupenoci brzmienia
tekstu aciskiego. Sweet w swoim wydaniu (op. cit., s. 28) proponuje zamiast:
norban Affrika czyta: suban Affrica, co wydaje si suszne. Naley przypuszcza,
e opis chorograficzny Wysp Balearskich zosta przez Alfreda sporzdzony w
oparciu o map w lunym nawizaniu do tekstu Orozjusza.