Muzy, kultura, edukacja 25

STUDI A
Tomasz Mojsik
(Biaystok)
MUZY, KULTURA, EDUKACJA
W czwartej ksidzie Dziejw Polibiusz przedstawiajc dziaania wojenne
Etolw na Peloponezie, zatrzymuje si na duej przy opisie spustoszenia
ziem Kynaitw. Dziko i nieucywilizowanie tej grupy Arkadyjczykw daje
mu asumpt do rozwaa nad wpywem muzyki, w procesie wychowawczym,
na natur mieszkacw Arkadii. Natur, dodajmy tutaj, uzalenion jego zda-
niem od surowego klimatu krainy:
Poniewa jednak w ogle lud Arkadw cieszy si u wszystkich Grekw
opini zacnych, nie tylko z powodu swej gocinnoci, ludzkoci charakteru,
lecz przede wszystkim z powodu swej bogobojnoci, godzi si krtko powie-
dzie o dzikoci Kynaitw, ktrzy bdc bezsprzecznie Arkadami, do tego
stopnia w owych czasach odrniali si od reszty Grekw okruciestwem
i bezbonoci. Wydaje mi si, e wynika to std, i owi, to co przodkowie
znakomicie wymylili i oparli na obserwacji natury wszystkich mieszka-
cw Arkadii, pierwsi i jedyni wrd Arkadw porzucili. Ot zajmowa
si muzyk, tj. prawdziw muzyk, dla wszystkich ludzi jest rzecz
poyteczn, dla Arkadw nawet konieczn. Bo nie naley sdzi, jak
to utrzymuje Eforos we Wstpie do caej swej Historii, rzucajc bynajm-
niej niegodn siebie myl, e muzyk wprowadzono midzy ludzi gwoli ich
uudzie i oczarowaniu. Nie naley te mniema, e dawni Kreteczycy
i Lacedemoczycy bez rozwagi zastosowali na wojnie flet i rytm zamiast
trby, albo e bez racji pierwotni Arkadowie przyznali muzyce tak wane
miejsce w caym yciu publicznym, i nie tylko chopcy, lecz take mo-
dziecy a do trzydziestu lat musieli si ni zajmowa, cho zreszt ich
tryb ycia by nader surowy. Wszystkim bowiem dobrze jest wiadome to,
e niemal u jedynych Arkadw najpierw chopcy od malekoci przywy-
Tomasz Mojsik 26
kaj piewa wedug melodii hymny i peany, ktrymi w poszczeglnych
gminach stosownie do ojczystego zwyczaju sawi krajowych herosw i bo-
gw; potem ucz si melodii Filoksenosa i Timoteosa i z wielk gorliwo-
ci wrd gry dionizyjskich flecistw corocznie wykonuj tace w teatrach
chopcy w tak zwanych zawodach dla chopcw, a modziecy w zawo-
dach dla mczyzn. Podobnie te przez cae ycie na zebraniach towarzy-
skich szukaj rozrywek nie tyle w wystpach obcych osb, ile we wasnych,
kac jeden drugiemu na przemian piewa. I w innych umiejtnociach
przyzna si do ignorancji nie uwaaj za hab, natomiast piewu nie
mona si zaprze, poniewa wszyscy musz si go uczy, ani przyznajc
si do tej biegoci odmawia go, bo to uchodzi u nich za hab. Co wicej,
modzi wicz pieni do marszu przy akompaniamencie fletu i w szere-
gach, a prcz tego wykonuj kunsztowne tace, ktrymi corocznie dziki
staraniu i na koszt publiczny popisuj si w teatrach przed swoimi wsp-
ziomkami. To, jak mi si zdaje, wprowadzili przodkowie nie dla sybary-
tyzmu i zbytku, lecz poniewa widzieli mozoy poszczeglnych Arkadw
i w ogle ich znojny a twardy tryb ycia, dalej surowo obyczajw, ktra
u nich jest skutkiem zimnego i pospnego klimatu, panujcego najczciej
w tym kraju, a do klimatu my wszyscy miertelnicy z natury rzeczy musi-
my si upodabnia. Nie z innej bowiem, lecz z tej przyczyny, jak wykazuj
powane odrbnoci etniczne, tak bardzo rnimy si midzy sob w oby-
czajach, ksztacie i barwie, a do tego po wikszej czci w naszych nawy-
kach. Chcc wic zagodzi i utemperowa t samolubn i szorstk natur
wprowadzili wszystkie powysze zarzdzenia, a nadto przyzwyczajali
zarwno mczyzn, jak i kobiety do wsplnych zebra i bardzo czstych
ofiar, dalej do chrw tanecznych dziewczt i chopcw razem; sowem
czynili wszystko, eby przez kultur obyczajw obaskawi ich i zagodzi
surowo charakteru
1
.
Zajmowanie si muzyk to zwyczaj pradawny, wprowadzony przy tym, we-
dle Polibiusza, wiadomie i majcy suy ograniczeniu wpywu warunkw
klimatycznych na charakter Arkadw. Korzyci pynce z wychowania mu-
zycznego s za widoczne nie tylko w biegoci mieszkacw Arkadii jako
muzykw, ale rwnie w ich bogobojnoci i gocinnoci. Przy czym zwizek
z muzyk nie koczy si na edukacji chopcw i modziecw (do 30 roku
ycia), ale jest kontynuowany take w wieku mskim. Jest to zatem, z jed-
nej strony, rodek sucy przygotowaniu modych do penego uczestnictwa
w yciu wsplnoty, z drugiej za wany element ycia publicznego tak re-
ligijnego jak i politycznego. Wsplne uczenie si pieni i wykonywanie ich
Muzy, kultura, edukacja 27
potem w grupie przy akompaniamencie instrumentw przy okazji dziaa
religijnych suy wedle historyka cywilizowaniu zarwno tego, co mode, jak
i tego, co dzikie ze wzgldu na klimat i trudne warunki naturalne. czy tak-
e w owych dziaaniach jak sugeruj ostatnie zdania cytowanego passusu
mczyzn i kobiety, chopcw i dziewczta, a zatem grupy w wielu sferach
ycia wyranie rozgraniczane.
Wyjanienia wymaga oczywicie sam termin muzyka mousike ktrego
znaczenie w wiecie antycznym odbiega od wspczesnych definicji. Mousike
jest sowem pochodzcym od imienia bogi, opiekunek poetw Muz. Wska-
zuje zatem na dziaania i efekty dziaa znajdujce si pod opiek Muz, to co
jest zwizane z Muzami i od nich pynie. Ze wzgldu za na wielorako fun-
kcji Muz w kulturze greckiej, terminem mousike, ktrego pierwsze powiad-
czenia znajdujemy dopiero w V w.
2
, okrela si np. komponowanie utworu po-
etyckiego tworzenie w okrelonym metrum mitycznej czy fikcyjnej fabuy
3
.
Termin odnosi si rwnie do tworzenia i wykonywania linii melodycznej,
rytmu, albo te (jak w passusie Polibiusza) do caoci dziaa choreicznych:
(mniej lub bardziej) integralnego poczenia rytmicznego ruchu i gestu, gra-
nej bd wybijanej miarowo melodii i piewanego lub melorecytowanego so-
wa
4
. Poza tym, zarwno dziki zmianom w obrazie i funkcjach Muz w kultu-
rze greckiej V i IV w.
5
, jak i roli muzyki-chorei w procesie wychowania, termin
mousike mg zosta powizany z dowoln sfer dziaa artystycznych i inte-
lektualnych.
Polibiusz w cytowanym passusie wskazywa na obecno i rol muzyki
w yciu religijnym i spoecznym Arkadw. Badajc wiadectwa antyczne na-
potykamy jednak sporo informacji o do znacznej roli kultu samych Muz,
w tej czci Peloponezu, co w wietle uwag historyka zdaje si nabiera szcze-
glnego znaczenia.
Kult Muz w Arkadii
6
Na przykad w Tegei, w starej wityni Ateny Alea, Pauzaniasz, autor
z II wieku n.e., mia widzie posgi Muz i Mnemosyne:
Powiadaj, e dla bogini wznis otarz Melampus, syn Amytaona. Na
otarzu wyrzebiono Re i nimf Ojnoe, trzymajce malekiego Zeusa.
Po obu stronach s po cztery nimfy. Z jednej Glauke, Neda, Tejsoa i An-
trakia, z drugiej za Ide. Hagno, Alkinoe i Fryksa. Wykonano te posgi
muz i Mnemozyne
7
.
Tomasz Mojsik 28
Alea to charakterystyczna dla Arkadii epikleza Ateny. Spotykamy j poza
Tege w Alei, Mantinei, a take w Amyklai. witynia w Tegei, o ktrej mwi
tutaj Pauzaniasz, uwaana za najpikniejsz na Peloponezie
8
, miaa by zbu-
dowana w IV w. przez Skopasa, jednak pierwsza budowla kultowa w tym miej-
scu jest datowana na VII wiek
9
. Wiek sanktuarium niewiele nam jednak mwi
o dacie wprowadzenia kultu Muz.
W innym z miast arkadyjskich Mantynei spotykamy Muzy w otoczeniu
Marsjasza, na bazie posgw Latony, Artemidy i Apollona w tzw. podwjnej
wityni. Tak opisuje to Pauzaniasz (8.9.1):
Mantyneja posiada pewn wityni podwjn, rozdzielon do dokad-
nie porodku cian. W jednej czci wityni jest posg Asklepiosa, dzieo
Alkamenesa, druga jest przybytkiem Latony i jej dzieci. Te ostatnie posgi
wykona Praksyteles w trzecim pokoleniu po Alkamenesie. Na ich piede-
stale wyrzebione s muzy i Marsjasz grajcy na aulosie.
Praksyteles jest dobrze znanym artyst i posgi, a take zapewne relie-
fy na ich piedestale, musiay powsta w IV wieku. Tak si przy tym skada,
e reliefy opisane przez Pauzaniasza odpowiadaj do wiernie znalezionym
w 1887 r. w Mantinei pytom z paskorzebowymi przedstawieniami kobiet
i Marsjasza. Znalezisko opisa w Bulletin de Correspondance Hellenique
w 1888 r. znalazca Gustave Fougres
10
. Pozwolio to potwierdzi niezalenie
dat powstania reliefw, niewiele jednak mwi poza wyran sugesti zwiz-
kw z muzyk o ewentualnej roli kultowej Muz w Mantinei.
W zaoonej w IV w. Megalopolis znajdujemy dwa do pewne wiadectwa
kultu Muz. Najpierw przy opisie obszernego okrgu switynnego Demeter
i Kore Pauzaniasz informuje nas o wyjtkowo starych posgach Hery, Apollo-
na i Muz stojcych przed wejciem do znajdujcej si tam wityni Afrodyty
(8.31.5):
Przed nim stoj posgi Demetry i Kory, wysokie mniej wicej na trzy stopy.
Wewntrz okrgu witynnego Wielkich Bogi jest te przybytek Afrodyty.
Przed wejciem do stoj staroytne posgi drewniane. To Hera, Apollo,
Muzy, przywiezione podobno z Trapezus.
Jeli informacja jest autentyczna a nie mamy powodw, aby w to wtpi
posgi bstw przywiezionych z Trapedzous musiay pochodzi co najmniej
z pierwszej poowy IV w.
11
Nie wiemy oczywicie nic o tym, jakie peniy
tam funkcje i gdzie byy ustawione. Nie wiemy te, czy znajdoway si w tej
samej konfiguracji. Maximilian Mayer w artykule powiconym boginiom
w Realencyklopdie der Classischen Altertumswissenschaft sugerowa, e takie
Muzy, kultura, edukacja 29
zestawienie kultowe jest mao prawdopodobne, bowiem Hera bya zgodnie
z informacj Pauzaniasza (9.34.3) wroga Muzom i std uwaa, e pomylono
tu Her z Mnemosyne
12
. Oczywicie, to wyjanienie nie bierze zupenie pod
uwag specyfiki lokalnych kultw i miesza niejasne informacje mitologiczne
z rzeczywistoci kultow. Nie wiemy, czy Muzy w Trapedzous miay wasn
wityni co nie jest pewne zwaszcza dla V w. wasny temenos, gaj, czy te,
tak jak w Megalopolis, gociy w przybytku innego bstwa
13
. Naley jednak
przypomnie za Tanj Scheer
14
, e o uytecznoci kultowej posgu (posgw)
bstwa decyduj ludzie, ktrzy wykonuj przy nim (nich) czynnoci rytualne.
To, e znajdoway si one w Megalopolis przed wityni, zapewne uatwiao
jeszcze spraw. Jak rzecz si miaa w Trapedzous, nie jestemy w stanie powie-
dzie, ale mona z do du doz prawdopodobiestwa sugerowa istnienie
w tym miecie, i to co najmniej w pierwszej poowie IV w., jakich form kul-
tu Muz.
Drugie wiadectwo dotyczce obecnoci Muz w Megalopolis jest nie mniej
interesujce. Nieco tylko dalej w tej samej ksidze Periegesis informuje nas
Pauzaniasz o istnieniu w tej polis wsplnej wityni Muz, Apollona i Her-
mesa (8.32.2):
Przybytek Muz, Apollona i Hermesa, zbudowany dla nich wsplnie za
mojej bytnoci mia godne wzmianki, ju tylko resztki fundamentw. Prze-
trwaa tylko jedna z Muz, a take posg Apollona wykonany technik
czworoktnych herm.
Pauzaniasz ju tradycyjnie nic nie mwi o czasie powstania wityni, ale
fakt, e w jego czasach zostay z niej ju tylko fundamenty i posg jednej
Muzy wiadczy zapewne o jej dawnoci
15
. Na pewno za wiadczy o zaprze-
staniu czynnoci kultowych by moe w zwizku ze zniszczeniem przy-
bytku. Konfiguracja, w jakiej pojawiaj si tutaj bstwa, zdaje si sugerowa
chyba blisze zwizki z edukacj ni z inspiracj poetyck, cho Madeleine
Jost, autorka pracy o kultach arkadyjskich, sdzi przeciwnie
16
. Jednak funk-
cja Hermesa jako bstwa zwizanego z muzyk (i inspiracj?) nie jest, zwasz-
cza w IV w., i poza sfer literack, tak istotna jak jego zwizki z gimnazjonem
i wychowaniem
17
. Z drugiej strony, edukacja w formie, w jakiej znamy j z IV
w. obejmuje take ksztacenie muzyczne cho si do niego nie ogranicza.
Rwnie Apollon jest w sferze kultowej raczej (midzy innymi) bstwem ini-
cjacyjnym, przygotowujcym chopcw do roli mczyzn i obywateli, a nie
poetw i muzykw
18
. Gdyby za kult mia mie zwizek np. z jakim stowa-
rzyszeniem w rodzaju dionizyjskich technitai
19
i obejmowa opiek nad chorei
to w IV w. spodziewalibymy si w tym miejscu jednak Dionizosa. Wszystko
Tomasz Mojsik 30
to s tylko teoretyczne rozwaania nie biorce i nie mogce wzi ze wzgl-
du na szczupo rde pod uwag specyfiki lokalnej.
Z powyszych wiadectw wynika jednak wyranie, e Muzy maj w wymie-
nionych miastach arkadyjskich poczesne miejsce w sferze kultowej od co naj-
mniej IV w. Kto zreszt wie, czy samych miejsc kultu nie byo wicej, skoro
nasze rda s tak uomne z analizy Wdrwek po Helladzie wiemy, e Pauza-
niasza interesoway przede wszystkim miejsca godne uwagi ze wzgldw tury-
stycznych i krajoznawczych. Ile zatem miejsc naturalnych gajw, rde czy
k powiconych rozmaitym bogom pomin w swych opisach? Ile miejsc
kultu popado w zapomnienie do czasw Cesarstwa?
Wrd funkcji Muz w sferze kultowej domniemywa mona zwizku bogi
z muzyk w Mantineii i z edukacj w Megalopolis do oceny pozostaych
miejsc kultu nie mamy wystarczajcych danych. Obie funkcje wydaj si jed-
nak wyranie wspgra nie tylko z cytowanym wyej passusem Polibiusza
(muzyka w Arkadii spenia funkcje wychowawcze, a poprzez to cywilizujce),
ale take z nasz ogln wiedz o funkcjach Muz w sferze rytualnej. Przyjrzyj-
my si w zwizku z tym najstarszym powiadczeniom kultu Muz i wynika-
jcym ze wiadectw sugestiom dotyczcym funkcji bogi.
Kult Muz datowanie i funkcje
We wspczesnej nauce przewaay dotychczas dwie opinie dotyczce po-
cztkw kultu Muz. Wedle pierwszej z nich, kult mia marginalne znaczenie
spoeczne i pojawi si pno
20
. Wedle drugiej, przewaajcej, by on wyjt-
kowo archaiczny i ostatecznie siga korzeniami co najmniej czasw myke-
skich. Wrd badaczy tej ostatniej grupy do powszechna bya opinia, e
najstarszym znanym nam miejscem kultu Muz jest okolica Helikonu, cze-
go miay dowodzi midzy innymi passusy z dzie Hezjoda, a zwaszcza ten
dotyczcy umieszczenia trjnogu, jako dowodu zwycistwa w konkursie po-
etyckim, na Helikonie
21
. Wrd innych archaicznych miejsc wyliczano take
Delfy
22
, Kroton-Metapont
23
, Pieri-Macedoni-Tracj
24
. Czasami doczano
take wiadectwo Safony
25
. Skrupulatna analiza wszystkich dostpnych nam
obecnie wiadectw dotyczcych kultu Muz do III w., jak te analiza funkcji
Muz, a w szczeglnoci zwizkw kultu ze sfer choreiczn, stawia pod zna-
kiem zapytania opinio communis.
Na przykad, w synnej Dolinie Muz u stp Helikonu w ktrej pokazy-
wano jeszcze w II wieku n.e. wystawiony przez Hezjoda (czy te Hezjoda,
przez co rozumiem narratora Pracy i dni, identyfikowanego potem z postaci
autora) trjng pomimo wieloletnich bada wykopaliskowych, brak jest
Muzy, kultura, edukacja 31
jakichkolwiek danych archeologicznych, ktre pozwalayby na datowanie
sanktuarium na okres wczeniejszy ni IV w.
26
Dobrze nam znany od koca
III w. i sawny z organizacji ponadlokalnych Mouseiw, kompleks kultowy,
nalea w tym czasie do miasta Thespie. Wtpliwoci budzi jednak datowanie
pocztkw kultu w tym miejscu uzasadniona moe by sugestia, e powsta-
nie okrgu witego moe mie co wsplnego z uzyskaniem przez t polis nie-
zalenoci w 376 r., po ustpieniu z miasta garnizonu spartaskiego. Hipoteza
ta zakada, e okrg wity mg suy zaznaczeniu granic nowo ustalonego
terytorium polis i praw do yznej doliny.
Za pradawnoci zwizkw kultowych Muz z Olimpem, Pieri i oglnie
z Macedoni (czy dalej: Tracj) przemawiaj z kolei jedynie niejasne wzmian-
ki poetyckie i nie mniej niejasne, a do tego pne informacje Strabona, ktre
nie mog nam suy za wyrany dowd dziaa rytualnych
27
. Pewno ma-
my dopiero wraz ze wiadectwami Diodora i Arriana, ale dotycz one kul-
tu w Dion w drugiej poowie IV w. Co prawda, Diodor (17.16.4) sugeruje, e
Olympia ku czci Dzeusa i Muz wprowadzi jeszcze krl Archelaos w kocu
V w., jednak pierwotna obecno Muz nie jest pewna choby ze wzgldu na
do wyjtkowe powizanie ich kultu z przedstawieniami teatralnymi.
Z kolei, wiadectwa wskazujce na kult Muz czy to w Delfach, czy te na
poudniu Pwyspu Apeniskiego w zwizku pitagorejskim, czy po prostu
w miastach z nim zwizanych opieraj si na wiadectwach pnych, nie-
precyzyjnych i, w odniesieniu do Pitagorasa, wyranie apokryficznych.
Taki stan rde i ich ocena powoduje, e za najwczeniejsze, pewne
wiadectwa kultu Muz naley uzna dwa ateskie wiadectwa z drugiej po-
owy V w.
Pierwsze z nich to czciowo tylko zachowana inskrypcja ateska, zwana
take inskrypcj logistw
28
. Datowany na ok. 426-425 r. tekst zawiera infor-
macje o poyczce ze skarbcw witynnych na cele militarne, i w zwizku
z tym wylicza wysoko odsetek od poyczonych kwot. Wrd bogw, ktrzy
udzielaj polis poyczki znajdujemy w dwch miejscach w wersach 66 i 86
Muzy. Z du doz prawdopodobiestwa mona wykluczy, e informacja
dotyczy, znanego nam z Fajdrosa Platona (278b), ewentualnego miejsca kultu
nad Ilissosem. Z powodu braku dodatkowych wiadectw nie jestemy w sta-
nie oceni, czy informacja wskazuje na istnienie jakiej budowli kultowej. Nie
mona jednak tego wykluczy, zwaszcza e informacja o poyczce zakada
najpewniej istnienie skarbca witynnego. Przy okazji moliwe jest zatem, e
mamy tu do czynienia z kultem poliadycznym i w jakiej mierze wspieranym
z funduszy polis. Niestety, nic poza lakoniczn wzmiank w inskrypcji nie
wiadomo o miejscu, charakterze czy funkcjach kultu.
Tomasz Mojsik 32
Drugie wiadectwo jest zwizane z przedstawieniami na naczyniu odnale-
zionym na cmentarzysku etruskiego miasta Spina
29
. Co istotne datowany
na ok. 420 r. attycki krater wolutowy autorstwa Poliona powsta niewtpliwie
w Atenach
30
. Na kraterze znajduj si sceny powrotu Hefajstosa na Olimp
i pojedynku Thamyrisa z Muzami. Na szyjce naczynia bieg z pochodnia-
mi. Na dolnym pasku naczynia przedstawionych jest siedem Muz (niektre
z instrumentami, jedna ze zwojem papirusu), dwie z nich siedz na skaach.
Na grnym pasku dwie pozostae Muzy s rozdzielone przez postaci Apollo-
na i Thamyrisa, midzy ktrymi znajduje si trjng. Thamyris ubrany jest
w dug szat typow dla przedstawie kitharodw w rkach trzyma ki-
thar, a u jego stp znajduje si zajc. Na prawo, przed otarzem (o ktry opar-
ta jest lira), stoi kobieta, z rkoma w gecie modlitewnym, w stroju trackim,
powszechnie interpretowana jako matka Thamyrisa identyfikowana w caej
literaturze przedmiotu jako nimfa Argiope
31
. Nad otarzem znajduje si dzie-
wi posgw, a za otarzem drzewo laurowe. Przedstawiona scena jest w lite-
raturze zestawiana z opowieciami o pojedynku Thamyrisa z Muzami, ktry
koczy si przegran i utrat wzroku czy umiejtnoci gry na instrumencie
32
.
Nieobecny w zachowanej literaturze jest za to motyw matki Thamyrisa, ktra
na naczyniu stoi przed otarzem w gecie sugerujcym modlitw zwrcon do
Muz. Dziewi, wygldajcych na proste ksoana, posgw nie pozostawia co do
tego chyba adnych wtpliwoci. Anne Nercessian, w artykule w Lexicon ico-
nographicum mythologiae classicae powiconym postaci Argiope ikonografia
w tym wypadku ogranicza si do kilku przedstawie nimfy w pobliu Tha-
myrisa stwierdza wprost, e gest Argiope, jak te otarz i posgi symbolizuj
tutaj sanktuarium tych bogi
33
. Z kolei Heide Froning, w pracy o zwizkach
przedstawie wazowych z dytyrambem w Atenach, uwaa e przedstawienie
jest inspirowane jakim utworem dytyrambicznym lub tragediowym, ktry
opisywa histori Thamyrisa i jego pojedynek z Muzami. Punktem odnie-
sienia lub inspiracji malarza moga by np. nie zachowana tragedia Sofoklesa,
wystpujca w naszych rdach pod tytuem Thamyras. Badacz sdzi nawet,
e w przedstawieniu mogy gra jak rol ksoana Muz, ktre pojawiay si
na scenie
34
.
Konkludujc: nieunikniony wydaje si wniosek, e w wiadomoci Grekw
drugiej poowy V w. kult Muz nawet jeli ograniczony do otarza i posgw
mia ju swoje konkretne miejsce. Zarwno autor (autorzy) przedstawienia
na kraterze, jak i potencjalni odbiorcy, musieli przyjmowa sugesti gestw
modlitewnych (czy ofiarnych) przed otarzem Muz za co normalnego. Trud-
no natomiast w tym wypadku mwi o funkcji kultu, bowiem przedstawienie
nie odzwierciedla jakiego konkretnego kultu, ale raczej fakt czczenia Muz
Muzy, kultura, edukacja 33
w ogle. Z kolei wiadectwo epigraficzne moe by dowodem istnienia ja-
kich budowli kultowych, a take opieki pastwa nad kultem.
W obu wypadkach nie znamy szczegw dotyczcych funkcji Muz w sfe-
rze kultowej, cho jednoczenie scena na naczyniu wydaje si wiza bogi-
nie z aktywnoci muzyczn. Ocena moe by jednak pochopna ze wzgldu
na mityczny kontekst przedstawienia. Poza tym, ze skrupulatnie zestawionej
przez Johna Heringtona listy znanych nam agonw muzycznych w epoce ar-
chaicznej i klasycznej jednoznacznie wynika, e Muzy nie pojawiaj si na
adnym z nich w kontekcie kultowym
35
. Moemy sobie wyobrazi o czym
przekonuj nas liczne wiadectwa ich obecno na zawodach w sferze meta-
tekstowej, ale nigdzie nie odgrywaj one roli takiej, jakiej spodziewalibymy
si po zakadanej dla nich funkcji opiekunek poety-muzyka. Rwnie opowie-
ci mityczne jedn z nich spotykamy wanie na naczyniu sugeroway, e
ich rola we wspzawodnictwie muzycznym powinna by dua. Nic bardziej
mylnego. Stoimy by moe przed konkluzj, e dopiero Mouseia w Thespiach,
powiadczone w sposb pewny dla koca III w., wizay si z zawodami mu-
zycznymi i poetyckimi znajdujcymi si pod opiek Muz. Ostatecznie za takie
wito moemy take uzna Olimpia w Dion z przedstawieniami dramatycz-
nymi ku czci Dzeusa i Muz. W tym drugim wypadku nie jestemy jednak
pewni istnienia agonu, cigoci kultowej i brak nam danych do stwierdzenia
cyklicznoci wita istnieje suszna obawa, e przedstawienia dramatyczne
(zwaszcza dziewiciodniowe, jak w wypadku Aleksandra) organizowano tyl-
ko w wyjtkowych wypadkach. By moe te sam zwizek Muz z Olimpiami
w Dion by do luny.
Powizanie Muz w sferze kultowej z ich obrazem jako opiekunek poety-mu-
zyka, bstw inspiracji jest mao prawdopodobny take z innego powodu. Cho
w tej postaci Muzy mog funkcjonowa w sferze imaginacji od bardzo dawna, ta
funkcja nie jest szczeglnie istotna z punktu widzenia spoecznoci jako takiej.
Mona si, co prawda, doszukiwa ladw kultu indywidualnego, lub te zwi-
zanego np. ze szkoami rapsodycznymi czy muzycznymi, ale milczenie rde
w tej materii ucina na razie dalsze dywagacje do radykalnie
36
.
Innym wanym obszarem wizanym z Muzami w sferze sakralnej jest wiat
natury i zwizane z tym podobiestwo do nimf, Charyt czy Hor
37
. Na taki
zwizek mog wskazywa rwnie miejsca usytuowania kultu gaj, szczyt
gry, grota, brzeg rzeki cho mona znale take inne wyjanienia tego
zjawiska. Niewiele wiemy np. o wzmiankowanym u Platona otarzu Muz nad
Ilissosem o ile w ogle dobrze rozumiemy ten passus i nie chodzi tam jedy-
nie o otarz (i mouseion) nimf. Podobnie jest z posgami Muz na grze L(e)i-
bethrion w Beocji, o ktrych informuje nas Pauzaniasz
38
:
Tomasz Mojsik 34
O jakie czterdzieci stadiw od Koronei oddalona jest gra Libetrion, na
ktrej znajduj si posgi muz i nimf z przydomkiem Libetryjskie. S tu
rwnie rda, z ktrych jedno nazywa si Libetryjskim, drugie za Petra
[sc. Skaa T.M.]. Przypominaj one ksztatem piersi kobiece i pynie
z nich woda podobna do mleka.
Niewtpliwym problemem mogo by take samo rozrnienie (przedsta-
wie) Muz i nimf. Std te moliwe byo przypisanie danego miejsca do r-
nych bstw zalenie od potrzeb i zmieniajcego si kontekstu
39
.
Sdzi si zazwyczaj, e z miejsc usytuowania kultu, kontekstu, w ktrym
si pojawia zwaszcza w ssiedztwie nimf jak te z obrazu literackiego,
w ktrym Muzy funkcjonuj jako grupa (zazwyczaj dziewiczych) bstw e-
skich, naley wnioskowa silne zwizki ze wiatem natury i liminalnoci.
Jednak precyzyjne wskazanie obszaru funkcji wynikajcych z tych informacji,
jest jak si zdaje, w zasadzie niemoliwe. Dlatego te opinie, e stanowi one
Gttinnen von Quellen und Gewssern
40
czy Gttinnen des Erdsegens
41
, albo te
mountain-goddesses
42
, naley uzna za oceny niepene. Nie chc jednak przez
to wykluczy ewentualnoci zwizkw Muz z t sfer, gdy choby ze wzgldu
na rnice lokalne i zwizki z innymi eskimi bstwami grupowymi, Mu-
zy mog by tym wszystkim na raz.
Inn godn rozwaenia funkcj bogi w sferze rytualnej mona wskaza
w zwizkach Muz z wyobraeniami adu i porzdku kosmicznego i spoecz-
nego. Idea ta wydaje si do wyrafinowana intelektualnie i wtrna przez co
naley rozumie zapoyczenie ze sfery wyobrae poetycko-mitycznych nie-
mniej jednak zdaje si odpowiada charakterowi informacji rdowych. Np.
w szcztkowo zachowanym hymnie do Dzeusa, Pindar przedstawia lirycz-
n kosmogoni w kontekcie tebaskim utwr obejmowa opis stworzenia
wiata, maestwa Dzeusa i narodziny bogw, a nawet zaoenie Teb
43
. Ko-
cowym elementem stworzenia byo pojawienie si Muz jako istot odzwiercie-
dlajcych moliwo opisu tego, co stworzone i uporzdkowane. Z tego punk-
tu widzenia Muzy (i zwizane z nimi sowo/pie) stawao si niezbywaln
czci ycia spoecznego. Z kolei Epicharm (V w.) mia, wedle komentarza
Serwiusza do Eneidy (1.8), okreli Muzy jako non multas sed voo (ho-
monoousas wspistniejce). Podobnie poeta Rhianos (III w.) mia w jednym
z utworw przedstawia boginie jako jednolit grup, wskazujc, e kiedy
przywouje si jedn, przywouje si wszystkie kiedy imi jednej wypo-
wiesz, wszystkie usysz
44
. Nie mniej ciekawe jest wiadectwo z Medei Eury-
pidesa (830-831), gdzie w pieni chru pojawia si sugestia zwizkw (w tym
take rodzinnych) Muz z Harmoni (harmoni). Wyraniej jeszcze ni u Epi-
Muzy, kultura, edukacja 35
charma i Rhianosa wida, e Muzy mogy by postrzegane jako bstwa wi-
zane z adem, jednoci, wsplnot, e obraz grupy (taczcych i boskich)
dziewczt, podobnie jak efekt dziaania taca i muzyki, bywa czony z ide
scalania rozdzielonych inaczej elementw.
Idea zwizku Muz z adem i porzdkiem spoecznym najpeniej zostaje jed-
nak wyraona w niewtpliwie apokryficznej mowie Pitagorasa do obywateli
Krotony u Jamblicha, gdzie pomys budowy wityni Muz wie si z kon-
fliktami politycznymi w tej polis (9.45):
[Rada] Tysica wezwaa Pitagorasa na miejsce swych posiedze i po-
chwaliwszy Go za to, co mwi do ich synw, nakazaa, by jeli miaby
co poytecznego do przekazania Krotoczykom ujawni to tym, ktrzy
s pierwsi w pastwie. On za najpierw poradzi im, by wznieli wityni
Muzom, aby mogli zachowa panujc [w pastwie] zgod. Boginie te
bowiem maj to samo imi, s z sob zwizane, ciesz si wsplnym sza-
cunkiem i zawsze jest jeden i ten sam orszak Muz; ponadto za niejako
jednocz w sobie wspbrzmienie, harmoni i rytm, jak te to wszystko, co
ksztatuje zgod. Dowid, e wadzy [Muz] podlegaj nie tylko reguy pi-
kna, lecz take jedno i harmonia tego, co istnieje [t. J. Gajda-Krynicka].
Wszystkie te wiadectwa literackie nie s oczywicie dowodem istnienia
kultu, ale mog kult odzwierciedla. Jeli za szuka miejsc, w ktrych taka
funkcja Muz w sferze kultowej moga si pojawi, to moemy wskaza np. na
Messene, gdzie Muzy mogy by czczone razem z Heraklesem Aleksikakosem
(Chronicym od za). Moe take na beock Cheronei, gdzie jak sugerowa to
Waltert Burkert ich wpasowany w lokalne Agrionia obraz wie si z zako-
czeniem szalonego pocigu i (powtrn) socjalizacj kobiet uczestniczcych
w wicie
45
. Jednak taka interpretacja pasuje przede wszystkim do informacji
o kulcie Muz w Sparcie, gdzie po pierwsze, witynia tych bogi znajdowaa
si na akropolu
46
, a po drugie, krlowie spartascy mieli zwyczaj skada im
ofiary tu przed bitw
47
. Jedno ze wiadectw Plutarcha, dotyczce tego dru-
giego zwyczaju, jest szczeglnie wymowne
48
:
Marszowe rytmy wzbudzay dzielno i odwag, ale take pogard mier-
ci. Wykorzystywano je przy wykonaniach chralnych i kiedy przy wtrze
aulosu prowadzono wojsko przeciw wrogom. Likurg bowiem poczy mi-
o muzyki ze sub wojskow, by peen walecznego zapau duch zyska
ad i porzdek dziki poczeniu si z harmoni. Dlatego te przed bitw
krl skada ofiar Muzom, aby walczcy dokonali czynw wartych sw
i godnych pamici.
Tomasz Mojsik 36
Informacje, cho pne
49
, mog dowodzi, e Muzy byy uwaane w Spar-
cie za boginie zwizane z poczuciem wsplnoty, oraz e chroni one przed
chaosem. Zwaszcza e sfery, do ktrych odnosz si informacje polityczno-
-religijna (akropol jako centrum polis) i sfera militarna (pole bitwy) s po-
strzegane jako wyjtkowo naraone na rozpad i bezad. Wydaje si przy tym,
e na uznanie roli adu w yciu spoecznym moe wskazywa rwnie umiej-
scowienie kultu na akropolu
50
.
Posiadamy take ciekawe informacje, ktre sugeruj istotn rol mousike
w yciu mieszkacw Lacedemonu. Np. passus z dzie Demetriusza z Fa-
leronu
51
, a zatem z koca IV w. (zachowany w scholiach do III ksigi Ody-
sei), w ktrym znalaza si informacja, e muzyka kitharodw jest tak moc-
no zwizana ze sprawami pastwa, e w Sparcie suya ona tak utrzymaniu
jednomylnoci (homonoia) obywateli, jak i pilnowaniu, utrzymaniu praw
(nomon phylake). Od razu przychodz w tym miejscu na myl oczywicie za-
wody kitharodyczne na Karnejach i posta Terpandra
52
. Jeszcze wczeniejsze
wiadectwo moe si znajdowa z kolei w passusie Pauzaniasza (3.18.8), in-
formujcym nas o tym, e w Amyklaj w V w. istnia posg Sparte (autorstwa
Arystandrosa z Paros), postaci mitycznej, od ktrej miasto brao swoje imi
i zarazem personifikacji Sparty przedstawiony pod postaci kobiety z lir.
Warto take w tym miejscu przypomnie, e na rol muzyki porednio za-
tem i Muz w yciu spoecznym Spartan wskazywa ju Polibiusz w cytowa-
nym wczeniej passusie:
Nie naley te mniema, e dawni Kreteczycy i Lacedemoczycy bez roz-
wagi zastosowali na wojnie flet [sc. aulos T.M.] i rytm zamiast trby [sc.
salpinks T.M.], albo e bez racji pierwotni Arkadowie przyznali muzyce
tak wane miejsce w caym yciu publicznym.
Niektrzy badacze sdz take, e przedstawiony w Prawach Platona syn-
ny obraz trzech chrw podzielonych wedle grup wiekowych by wzorowa-
ny na zwyczajach spartaskich
53
. Od dawna take, mimo wielu sprzecznych
informacji dotyczcych ycia Spartan, jestemy przekonani o znaczcej roli
chorei w yciu mieszkacw Lacedemonu
54
. Pod tym wzgldem nie rnia
si zreszt Sparta od innych poleis greckich epoki archaicznej i klasycznej
55
.
Cytowany przed chwil Platon powiada w Pastwie (4.424c):
Trzeba si wystrzega przeomw i nowoci w muzyce, bo to w ogle rzecz
niebezpieczna. Nigdy nie zmienia si styl w muzyce bez przewrotu w za-
sadniczych prawach politycznych. Tak mwi Damon, a ja mu wierz
[t. W. Wiwicki].
Muzy, kultura, edukacja 37
Wyjtkowo zaskakujcy przykad powizania spraw muzycznych ze spra-
wami spoeczno-politycznymi pochodzi z Kamaryny, gdzie przy ponownym
zaoeniu miasta ok. 461 r., poczono system fratrii z nazwami strun liry, co
spowodowao, e w publicznych dokumentach obywatele byli opisywani, np.
jako nalecy do fratrii zwanej najnisza (lub najkrtsza) struna
56
. Innym
ciekawym przykadem krzyowania si tych sfer aktywnoci w kulturze grec-
kiej jest fakt wielkiej roli w yciu politycznym Miletu zwizku Molpoi (pie-
wakw)
57
, ktrego przewodniczcy (aisymnetes-stephanephoros) by zarazem
urzdnikiem eponimicznym polis.
Jeli jednak mwimy o roli muzyki i chorei w ogle w yciu wsplnotowym,
to nie byli Grecy w tej mierze w ogle jakim wyjtkiem
58
, gdy muzyka, ta-
niec i piew zawsze odgryway wan rol w yciu spoecznym we wszystkich
krgach kulturowych, towarzyszc gestom rytualnym, zwaszcza za takim,
ktre byy zwizane z dziaaniami granicznymi
59
. Jednym za z najciekaw-
szych obszarw dziaa choreicznych, sfer, w ktrej zbiegay si mousike
i sprawy polis w sposb wyjtkowo ywotny, bya choreia modych zwizana
przede wszystkim z edukacj grupow i przygotowaniem do penienia funkcji
obywatela-wojownika
60
. Dla wiata greckiego posiadamy wiele i to wyjtko-
wo wczesnych wiadectw, ktre dowodz, e rola grupowego taca i piewu
bya w tym procesie niezwykle wana
61
.
Zwizki midzy wychowaniem a chorei napotykamy take w warstwie j-
zykowej, bowiem jak informuje nas Polluks w Onomastikonie (II w. ne.), wrd
Dorw powszechne byo nazywanie szkoy terminem choros, a nauczyciela
choregos. Autor powouje si dla potwierdzenia swej tezy na dwa fragmen-
ty z dzie Epicharma (V w.), w ktrych pojawia si okrelenie choregeion (po-
chodzce od choregos), oznaczajce najpewniej szko
62
. Podobnie naley ro-
zumie sformuowania z Praw Platona, gdzie pada stwierdzenie, e by acho-
reutos (nie uczy si chorei nie by biegym w chorei) oznacza by apaideutos
(niewyksztaconym)
63
, czy np. aluzje Arystofanesa do starego systemu wycho-
wawczego opartego na nauczaniu tradycyjnych pieni
64
.
Wynika std porednio, e choreia arkadyjska, ktrej rola w yciu miesz-
kacw tej krainy budzia taki podziw Polibiusza, bya w II w. nie tyle chwa-
lebnym wyjtkiem, ile przeytkiem typowego dla caego wiata greckiego,
znanego nam ze wiadectw archaicznych i klasycznych, systemu wychowa-
nia
65
, ktry jedynie w lecej na uboczu przemian kulturowych V i IV w.
Arkadii, nie uleg rozpadowi. Rola muzyki (i Muz) w epoce hellenistycznej
jest w tym regionie niewtpliwie ju tylko odblaskiem tego, co w pozostaych
czciach wiata greckiego powoli zostao mniej lub bardziej skutecznie
zastpione szkolnym typem edukacji
66
.
Tomasz Mojsik 38
W tym miejscu ponownie na scenie pojawiaj si Muzy opiekunki, pa-
tronki dziaa muzycznych. Ot w momencie rozpadania si typowego
wzorca wychowania zwizanego z grupowym, publicznym zazwyczaj tacem
w czasie i miejscu witym Muzy zostay zapewne powizane z nowym
typem ksztacenia.
Jedna grupa wiadectw wskazuje na istnienie wit ku czci Muz (mouseiw)
w didaskaleionach
67
, druga przywouje obecno posgw Muz w szkoach.
Oba zwyczaje ostatecznie doprowadz do tego, e w pniejszym okresie szko-
bdzie si okrela wanie terminem mouseion
68
.
Pierwsze wiadectwo napotykamy u Aischinesa (IV w.), w mowie przeciw-
ko Timarchosowi, gdzie znajdujemy wzmiank sugerujc, e (wszystkie?)
didaskaleia powinny mie mouseia, tak jak w palestrach s Hermaia
69
:
Zakaza [prawodawca] nauczycielom otwiera szkoy i palestry wczeniej,
nim wzejdzie soce, oraz nakaza zamyka je przed zachodem, ywi bo-
wiem jak najgbsze podejrzenia wobec samotnoci i ciemnoci. Okreli,
jaka modzie i w jakim wieku moe tam przebywa oraz jakie wadze
maj by za to odpowiedzialne. Wyznaczy obowizki niewolnikw od-
prowadzajcych dzieci. Wyda postanowienia w sprawie obchodw wita
Muz w szkoach i uroczystoci ku czci Hermesa w palestrach, a na koniec
uregulowa zasady wsplnych zabaw chopcw i ich udziau w chrach
cyklicznych.
W tym wypadku termin mouseia (oddany w tumaczeniu poprzez wita
Muz) moe oznacza zwizane z Muzami wito dla uczniw szkoy, obej-
mujce np. popisy recytatorskie i muzyczne. Co wicej, z wywodu Ajschinesa
wynika, e mouseia w szkole reguluje prawo cho niemal na pewno nie moe
tu by mowy o powizaniu rozporzdzenia z Solonem a zatem moe to do-
tyczy caej polis. Nie wiemy, kiedy przepis mg by wprowadzony, ale mo-
na przynajmniej wskaza na ewentualno zwizku regulacji z kodyfikacj
praw religijnych przeprowadzon przez Nikomachosa w kocu V w.
70
Poza
tym, jeli Aischines powouje si na dawne prawo, a samo prawo jedynie re-
guluje stan faktyczny, to mouseia w szkoach musz by co najmniej V-wiecz-
ne. Poza tym wiadectwem mouseia jako wito powicone Muzom w szko-
le spotykamy take u ucznia Arystotelesa Teofrasta. W jego Charakterach
osoba skpa nie chce puci dzieci na mouseia, aby nie ponie zwizanych
z tym

kosztw: podczas wita muz nie posya dzieci do szkoy i mwi, e s
chore, aby nie paci skadki
71
. Kolejne wiadectwo spotykamy dopiero na
inskrypcji z pocztku II w., ktra wzmiankuje wito Muz (mouseia) celebro-
wane przez paidotribes
72
.
Muzy, kultura, edukacja 39
Wrd wiadectw wskazujcych na obecno w szkoach posgw Muz
wyrnia si zachowana u Athenaiosa anegdota o kitharzycie Stratonikosie
dziaajcym na przeomie V i IV w., ale przede wszystkim na pocztku IV
ktry mia mie w swym didaskaleionie (przy czym chodzi tu chyba raczej
o szko, w ktrej Stratonikos naucza tylko? gry na kitharze) dziewi
posgw Muz, jeden posg Apollona, a tylko dwch uczniw. Stratonikos
artobliwie mia odpowiedzie pytajcemu o liczb uczniw w jego szkole,
e razem z bogami ma ich dwunastu
73
. Podobn anegdot, tym razem o Dio-
genesie z Synopy, opowiada Diogenes Laertios. Filozof artowa sobie bo-
wiem podobno z nauczyciela posiadajcego wiele posgw Muz, ale niewielu
uczniw
74
. Take jeden z minijambw Herondasa
75
powiadcza obecno po-
sgw w didaskaleionie bohaterowie (nauczyciel, matka ucznia i sam ucze)
zwracaj si do Muz, jakby byy obecne w szkole.
W pniejszej grece sowo mouseion spotykamy jako rwnoznaczne z ter-
minem didaskaleion, co wyranie wskazuje na scalenie w wyobrani Grekw
idei Muz jako opiekunek wychowania z samym procesem ksztacenia
76
.
Na zwizki Muz z edukacj wskazuje take ikonografia w V w. wyranie
pojawiaj si na przedstawieniach tych bogi rne elementy interpretowane
jako majce zwizek z nauczaniem, np. papirus, rylec, zwoje etc.
77
Wszystkie powysze wiadectwa sugeruj zadomowienie Muz w didaska-
leionach w IV w., co musi oznacza i tak interpretuje to wikszo badaczy,
zgodnie zreszt z danymi ikonograficznymi e kult Muz w didaskaleionie po-
jawi si ju co najmniej w V wieku. Pamitajmy przy tym, co nie zawsze jest
wyranie podkrelane, e zdecydowana wikszo znanych nam wiadectw
odnosi si jedynie do Aten Aischines, Teofrast, Diogenes Laertios, Athena-
ios. Dopiero wiadectwa pochodzce z czasw hellenistycznych np. Heron-
das czy inskrypcja z Sylloge inscriptionum graecarum powiadczaj obecno
Muz w sferze edukacji poza Attyk.
Ukoronowaniem przynajmniej z naszej perspektywy widocznego w rdach
procesu wizania dotychczasowych patronek inspiracji poetyckiej z ksztaceniem
byo niewtpliwie ustanowienie otarza Muz w Akademii platoskiej. O wyda-
rzeniu tym mamy zreszt niepewne i pne informacje, wok ktrych naroso
sporo domysw i interpretacji. Np. w pracach Ulricha von Wilamowitza-Ml-
lendorffa i Pierrea Boyanca
78
znalaz si pogld, e zarwno czonkowie Aka-
demii jak i Lykejonu w ktrym wprowadzono kult Muz za wzorem Akademii
tworzyli thiasos kultowy, a same szkoy byy fundacjami religijnymi
79
. Pogld
zosta jednak zakwestionowany przez Johna Lyncha
80
, ktry po skrupulatnej
analizie wiadectw uzna, e Akademia bya wieck instytucj edukacyjn zwi-
zan ze sfer religijn jedynie incydentalnie
81
. Jego gwnym argumentem by
Tomasz Mojsik 40
brak jakichkolwiek powiadcze okrelenia Akademii czy Lykejonu jako thiasos
w rdach antycznych, jak te brak okrelenia czonkw szkoy jako thiasotai,
a kierownika jako thiasarchos. O szkoach filozoficznych mwi si w zupenie
innych kategoriach nie wskazujcych na konotacje religijne i nazywa si je
np. schole czy diatribe
82
.
Proponowane przez niektrych badaczy datowanie wprowadzenia kultu
w gaju Akademosa wiemy o otarzu i posgach na koniec V w. oparte jest
na wtpliwej wartoci wiadectwach Sofoklesa i Filochorosa

i przez to wyjt-
kowo dyskusyjne
83
. Najrozsdniejsze wydaje si, e to sam Platon wprowadzi
kult w latach osiemdziesitych IV wieku, kiedy zacz tam naucza
84
. Jeli za
idzie o powody wprowadzenia kultu, to w wietle wczeniejszych uwag o roli
kultu Muz w didaskaleionach ateskich, wydaje si, e filozof przej po prostu
zwyczaj typowy dla rnych instytucji wychowawczych i przetworzy go sku-
tecznie na wasne potrzeby.
Podobnie sdzi take Robert Parker, ktry w najnowszej pracy powico-
nej religii ateskiej sugeruje, e jeli efebia bya elementem inicjacji w wiat
dorosoci i penego uczestnictwa w yciu politycznym i religijnym wspl-
noty, to by moe take rola Muz w didaskaleionach moga by analogiczna
do funkcji Hermesa (i Apollona) possibly [...] that initiation occured even earl-
ier
85
. Idc dalej sdzi te, e kult Muz w Akademii i Lykejonie by po prostu
przeniesieniem na wyszy poziom kultu z didaskaleionw, a poza tym wynika
z centralnej roli w edukacji greckiej taca chralnego, gry na instrumentach
i zainteresowania rytmem.
Czy jednak znaczenie Muz, zwaszcza gdy mylimy o Akademii Platona,
mogo si ogranicza tylko do funkcji wychowawczych? Czy taka teza nie jest
przesad rwnie daleko posunit jak teza Wilamowitza i Boyanc? Szczegl-
nie wobec tak duej roli przypisywanej Muzom w dialogach platoskich
86
.
W wielu tekstach filozof rozrnia midzy zwyk Muz poezji i wysz Muz
filozofii, a w Fajdrosie wyranie pokazuje, e prawdziwy mionik Muz mousi-
kos aner (czowiek powicony Muzom, zwizany z Muzami) czy Mouson therapon
(suga Muz) to nie poeta a filozof
87
. Poza tym obraz Muz w dialogach Platona
jest niewtpliwie komplementarny do wprowadzenia ich kultu w Akademii.
Przy czym istotne jest wskazanie na wyjtkowo tego gestu, gdy boginie
jako typowe dla kultury ustnej rdo wiedzy zostay wyranie odrzucone
przez nowych intelektualistw filozofw, historykw, sofistw. Zmiana ta
bya spowodowana wieloma czynnikami m.in. pojawieniem si pimienno-
ci, rozpadniciem si sophii na wspzawodniczce ze sob formy dyskursw,
czy wyksztaceniem si nowych gatunkw literackich, ktre zakwestionowa-
y wszechobejmujcy autorytet poezji i poetw, a jednoczenie zajy miejsce
Muzy, kultura, edukacja 41
i przejy rol, ktr poezja penia
88
. Dlaczego wic Platon jeden z naj-
wikszych innowatorw do nich wraca, dlaczego je oywia? Mona sdzi, e
wynikao to w czci z ich nowej roli opiekunek edukacji, a nie jak wczeniej
patronek inspiracji poetyckiej. Z drugiej strony Platon niewtpliwie chce
si odrni w ten sposb od licznych innowatorw V-IV w. W zwizku z tym
promuje obraz filozofa jako ucznia i wyznawcy Muz odwoujc si do znane-
go Ateczykom obrazu, ale nadajc mu nowe znaczenie. Wyjtkowo dogodny
by przy tym fakt, e obraz Muz nie uleg nigdy takiemu sprecyzowaniu, ktre
ograniczyoby moliwo reinterpretacji cech bogi
89
. Pozwalao to nie tyl-
ko poetom na dostosowywanie obrazu do potrzeb chwili, odbiorcw i wizji
twrczej autora. Ich zwizek nie tylko z inspiracj, komponowaniem i wyko-
naniem utworu, ale take z prawd, wiedz i etycznymi aspekami opowieci
pozwoliy na szersze posuenie si ich wizerunkiem. Pozwolio to take na
wyposaenie obrazu Muz w nowe cechy stosownie do zmian nastpujcych
w kulturze greckiej V i IV w. W ich wyniku boginie zostay powizane prze-
de wszystkim z nauczaniem, wyksztaceniem, gromadzeniem wiedzy i prowa-
dzeniem wszelkiego typu bada, co jest widoczne w wiadectwach dotycz-
cych didaskaleionw, Akademii czy Lykeionu. Jednak nade wszystko widocz-
ne jest w instytucji ufundowanej w Aleksandrii przez Ptolemeusza I (zapewne
za rad ucznia Arystotelesa, Demetriusza z Faleronu) i zwanej powszechnie
Mouseionem Mouseionem par excellence
90
.
Obraz Muz w V-IV w. odzwierciedla rwnie proces zmian w kulturze zwi-
zanych z utrat znaczenia wadzy i majtku jako wyznacznikw przynalenoci
do elity i wyznacznikw przewagi elity nad reszt spoeczestwa
91
. W wyniku
tych przemian cz dawnej arystokracji zacza poszukiwa innych sposobw
wyodrbnienia si jako grupy
92
. Wrd nich najwaniejsz rol zaczyna od-
grywa w IV w. wyksztacenie, zwaszcza filozoficzne. W ten sposb zacza
powstawa nowa, kosmpolityczna elita, identyfikujca si poprzez swj udzia
w kulturze, a decydujc rol w samym procesie odegrali filozofowie tworz-
cy pierwsze szkoy postrzegane jako uniwersalne orodki wiedzy.
Now jako w obrazie Muz, cile powizan z samym sercem kultury
greckiej, najlepiej wyraa Cyceron w Tuskulankach. W trakcie debaty nad wa-
ciwym modelem ycia zestawia bowiem Dionizjusza, tyrana Syrakuz, z Ar-
chimedesem, ktrego grb Cyceron odnalaz podczas kwestury na Sycylii.
W konkluzji wskazuje, e nie mona wybra lepszego ycia ni powizanego
z theoria, gdy cum Musis, id est cum humanitate et cum doctrina
93
.
Oczywicie kult w Akademii, Lykejonie czy w Mouseionie aleksandryj-
skim to najbardziej znane przykady nowej roli Muz. Jednak rwnie mniej
popularne miejsca kultu, takie jak w Megalopolis, Trapedzous, Tegei czy
Tomasz Mojsik 42
Mantinei, mogy by take powizane, mniej lub bardziej, z wychowaniem.
W kocu passus Polibiusza, od ktrego rozpoczem analiz, wyranie wska-
zuje na rol edukacji choreicznej w yciu spoecznym Arkadw.
Taki zestaw cech przypisywanych mousike (i Muzom), zwaszcza w kontek-
cie wnioskw wynikajcych z lektury passusu Polibiusza (jak te licznych
dialogw Platona), zblia ostatecznie to pojcie do naszego wieloznacznego
terminu: kultura. I chyba wcale nieprzypadkowo, gdy ju jeden z pierw-
szych komentatorw Polibiusza Johannes Schweighaeuser mia w swym
leksykonie nastpujco wyjania sformuowanie: muzyka prawdziwa (ale-
ths mousik), ktre pojawia si w dygresji Polibiusza:
[...] significat, puto, se Musicae nomen nunc propria ac vulgari notione
accipere; non illa latiore et augustiore, [...] qua humaniorum omnium lite-
rarum disciplina atque cultura eodem nomine designabatur
94
.
W podobny sposb oceniaj termin mousike take Penelopa Murray i Peter
Wilson we wstpie do najnowszej (2004) pracy zbiorowej dotyczcej culture of
Mousik in the classical athenian city. Wedug nich:
Mousik, the realm of the Muses, lies at the very heart of Greek culture,
and is indeed a contender for the closest term in Greek to our (polymor-
phous) culture
95
.
Przypisy
1
P o l i b i u s z 4.20-21 cyt. za: i d e m, Dzieje, t. 1, t. S. H a m m e r, Wrocaw 1957
(podkrelenia T. M.).
2
Wrd najstarszych wiadectw mona wymieni: P i n d a r, Ody 1.15, frg. 32; H e r o-
d o t 6.129, 3.123; T u k i d y d e s 3.104.
3
Por. P. M u r r a y, Platos Muses: The Goddesses that Endure, [w:] Cultivating the
Muse. Struggles for Power and Inspiration in Classical Literature [cyt. dalej: Cultivating
the Muse], ed. E. S p e n t z o u, D. F o w l e r, Oxford 2002, s. 29-46, a zwaszcza
s. 29-30.
4
Por. E. Z w o l s k i, Choreia. Muza i bstwo w religii greckiej, Warszawa 1978, s. 5.
W dalszej czci tekstu bd uywa zamiennie okrele mousike, muzyka i choreia.
5
Wszystkie daty, o ile nie zaznaczono inaczej, odnosz si do okresu przed nasz er.
6
O kultach arkadyjskich oglnie zob.: W. I m m e r w a h r, Die Kulte und Mythen Ar-
kadiens, Leipzig 1891.
7
P a u z a n i a s z 8.47.3 t. J. N i e m i r s k a - P l i s z c z y s k a; cyt. za: P a u z a-
n i a s z, Wdrwki po Helladzie, t. 1-7, t. i oprac. J. N i e m i r s k a - P l i s z c z y -
s k a, t. 8-10, t. e a d e m i H. P o d b i e l s k i, oprac. i d e m, Wrocaw1968-1989.
8
Zob. P a u z a n i a s z 8.45.5 witynia bya wyjtkowo powaana i posiadaa prawo
azylu (i d e m 3.5.6).
9
M. J o s t, Sanctuaires et Cultes dArcadie, Paris 1985, s. 106-109, 145-146 i 153-154.
Muzy, kultura, edukacja 43
10
Zob. G. F o u g r e s, Bas-reliefs de Mantine, Bulletin de Correspondance Helle-
nique 1888, nr 12, s. 105-128.
11
Por. M. J o s t, op. cit., s. 229 to czy posgi zostay zabrane pokojowo czy si jest
rzecz drugorzdn.
12
Por. M. M a y e r, Musen, [w:] Realencyklopdie der Classischen Altertumswissenschaft,
Stuttgart 1933, t. 16.1, s. 680-757, a zwaszcza 703 by moe autor sugeruje si tak-
e obecnoci Mnemosyne w Tegei.
13
O zalenoci kultowej midzy Trapedzous a Megalopolis, zob. R. S t i g l i t z, Die
Grossen Gttinnen Arkadiens, Wien 1967, passim.
14
Por. T. S c h e e r, Die Gottheit und ihr Bild. Untersuchungen zur Funktion griechischer
Kultbilder in Religion und Politik, Mnchen 2000.
15
Por. M. J o s t, op. cit., s. 231-232.
16
Ibidem, s. 491.
17
Przypomnijmy choby Hermaia ateskie wzmiankowane w jednej z mw A i s c h i-
n e s a (1.10).
18
Por. J. S o l o m o n, Apollo and Lyre, [w:] Apollo. Origins and Influences, ed. by J. S o-
l o m o n, Tuscon & London 1994, s. 37-46.
19
Por. S. A n e z i r i, Die Vereine der Dionysischen Techniten im Kontext der hellenistischen
Gesellschaft, Mnich 2003.
20
Por. U. von W i l a m o w i t z - M l l e n d o r f f, Der Glaube der Hellenen, t. 1-2,
Berlin 1931-1932, a zwaszcza t. 2, s. 140-141.
21
Por. H e z j o d, Op. 654-662: Tam to ja na igrzyska dzielnego Amfidamasa, / do
Chalkidy, pynem, gdzie wyznaczyli nagrody / liczne synowie tego herosa; tam
te wyznaj / hymnem zwyciyem i wziem trjng z uchami. / Potem ofia-
rowaem go Muzom na Helikonie, / tam, gdzie raz pierwszy mnie wiody na drog
wdzicznej pieni. / Tylem tylko dowiadczy statkw spojonych kokami, / ale i tak
ci wypowiem zamiar Dzeusa, co dziery egid, / bo nauczyy mnie Muzy piewania
pieni przepiknej (podkrelenie T. M.) za: i d e m, Narodziny bogw (Theogonia),
Prace i Dni, Tarcza, t. i oprac. J. a n o w s k i, Warszawa 1999.
22
Por. P l u t a r c h, Moralia, 402 C-D; por. te: I. R u t h e r f o r d, Paeans by Simonides,
Harvard Studies in Classical Philology 1990, nr 93, s. 169-209, a zwaszcza s. 196-
-199.
23
Por. P o r f i r i u s z, Vita Pythagorei 57 = Dikajarchos frg. 35 Wehrli; D i o g e n e s
L a e r t i o s VIII 40 (FHG II p. 245 n. 32); P o r f i r i u s z, Vita Pythagorei 4 (HIE-
RON. Adv. Jov. 1.42) = Timajos 566 (F 133 FGrH); J a m b l i c h, Vita Pythagorei
30.171; 9.45; 30; por. take e.g.: Ch. R i e d w e g, Pythagoras. Leben, Lehre, Nachwir-
kung, Mnchen 2002.
24
Por. D i o d o r 17.16.3-4; A r r i a n 1.11.1; D i o d o r 16.55; D i o n C h r y z o-
s t o m 2.2; P l u t a r c h, Moralia 14 B-C; o Amfipolis por. scholia ad E u r y p i d e s,
Rhesus 346.
25
Por. S a f o n a, frg. 150.
26
Do tej opinii przychyla si ostatecznie specjalista od kultw beockich A. S c h a-
c h t e r, Muses, [w:] Oxford Classical Dictionary, ed. S. H o r n b l o w e r, A. S p a w-
f o r t h, Oxford 2003, s. 1002.
Tomasz Mojsik 44
27
Por. S t r a b o n 9.2.25 i 10.3.17.
28
IG, I.
3
69 Inscriptiones Graecae, t. I: Inscriptiones Atticae Euclidis anno anteriores, ed.
D. L e w i s et alli, Berlin 1994 (3 wyd., 1 wyd. 1981).
29
Por. N. A l f i e r i, P. E. A r i a s, Spina, Mnchen 1958 o naczyniu: s. 61-63, repro-
dukcje: s. 108-111.
30
Por. Corpus Vasorum Antiquorum. Italia: Museo Nazionale di Ferrara, t. 1, ed. P. E.
A r i a s, Ferrara 1963, nr inw. 3033, tabl. 12; A. Q u e y r e l, Mousa, Mousai, [w:]
Lexicon iconographicum mythologiae classicae, Mnchen 1984, t. 6.1, s. 657-681, t. 6.2,
s. 383-407, a zwaszcza nr 92, cf. nr 87, 88. Peny opis naczynia zob: H. F r o n i n g,
Dithyrambos und Vasenmalerei in Athen, Wrzburg 1971, s. 75-85.
31
Por. H. F r o n i n g, op. cit., s. 75: Sie wurde berzeugend als Argiope, die Mutter des
Thamyris, gedeutet, die um den Sieg ihres Sohnes fleht. W rzeczywistoci nawet jeli jest
to najczciej wymieniana matka Thamyrisa moe si pod postaci na naczyniu
kry kto inny, bowiem mamy co najmniej kilka wersji genealogii Thamyrisa: por.
G. D e v e r e u x, Thamyris and the Muses, American Journal of Philology 1987,
nr 108.2, s. 199-201, a zwaszcza przyp. 1. Poza tym musimy take uzna, e odbiorcy
mogli odczytywa scen zgodnie z lokalnymi czy znanymi im (nie tylko literackimi)
wersjami opowieci. Z drugiej strony inne znane wersje wskazuj przede wszyst-
kim jedn z Muz jako matk, co w tym wypadku nie wchodzi ewidentnie w gr.
32
Por. H o m e r, Iliada 2.594-600; E u r y p i d e s, Rhesus 915-925; D i o d o r S y-
c y l i j s k i 3.67; P a u z a n i a s z 4.33.3. Por. A. L e s k y, Die Maske des Thamirys,
Gesammelte Schriften 1966, s. 169-175; G. D e v e r e u x, op. cit., s. 199-201.
33
A. N e r c e s s i a n, Argiope, [w:] Lexicon iconographicum mythologiae classicae, op. cit.,
t. 2.1, s. 591: Argiope, levant les bras, prie pour son fils dans le santuaire des Muses.
34
H. F r o n i n g, op. cit., s. 75-85.
35
Por. J. H e r i n g t o n, Poetry into Drama. Early Tragedy and the Greek Poetic Tradition,
Berkeley 1985.
36
Jedyn sfer, w ktrej kult patronek inspiracji poetyckiej moe interesowa spoecz-
no wydaje si by kult zmarych poetw, czy oglniej intelektualistw naj-
wczeniejsze wiadectwa pochodz by moe z IV w.
37
Do dominujcych elementw obrazu grupy eskich bstw nale z pewnoci:
dziewiczo, zaleno od innych bogw, zwaszcza mskich, wzgldna jednolito,
rwnorzdno i anonimowo w obrbie grupy. Charakterystyczne jest take podo-
biestwo imion odzwierciedlajcych cechy przypisywane caej grupie. Por. J. L a r-
s o n, Greek Nymphs, Oxford 2001, passim.
38
Ilissos: P l a t o n, Phaedrus 278b; L(e)ibethrion: P a u z a n i a s z 9.34.4 t.
H. P o d b i e l s k i.
39
Tylko o nimfach leibethryjskich pisze np. S t r a b o n 10.3.17; por. J. L a r s o n,
op. cit., s. 138.
40
Ch. W a l d e, Musen, [w:] Der Neue Pauly, ed. H. C a n c i k, H. S c h n e i d e r, Stut-
tgart 2000, t. 8, s. 512.
41
S. W i d e, Lakonische Kulte, Leipzig 1893, s. 213.
42
A. B. C o o k, Zeus: A Study in Ancient Religion, t. 1-3, Cambridge 1965 (2 wyd.), t. 1,
s. 111-112 i 709.
Muzy, kultura, edukacja 45
43
O Muzach w sferze mitycznej jako dopenieniu porzdku kosmicznego i Hymnie do
Dzeusa P i n d a r a (frg. 29-35); por. te: P. P u c c i, The Language of the Muses, [w:]
The Song of the Sirens. Essays on Homer, Lanham 1998, s. 31-48; A. H a r d i e, Pindars
Theban Cosmogony (the First Hymn), Bulletin of the Institute of Classical Studies
of the University of London 2000, nr 44, s. 19-40.
44
R h i a n o s, frg. 19 Powell t. W. A p p e l (Klea kai aklea andron. Zarys dziejw
greckiej poezji epickiej od Choirilosa do Nonnosa, Toru 2002, s. 90).
45
P l u t a r c h, Questiones convivales 8. 716f-717a: [podczas lokalnych Agrioniw] ko-
biety szukaj zbiegego Dionizosa, nastpnie przestaj i twierdz, e uciek do Muz
i u nich si ukrywa. Dziki Plutarchowi wiemy take, e w Cheronei gdzie midzy
Petrachos (akropolis cheronejska) a gr Thourion (na wschd) znajdowa si mou-
seion. Por. W. B u r k e r t, Homo Necans. The Anthropology of Ancient Greek Sacrificial
Ritual and Myth, t. P. B i n g, Berkeley 1983, s. 176: familiar pattern of dissolution follo-
wed by the order of the Muses.
46
Por. P a u z a n i a s z 3.17.5: Na lewo od Ateny Chalkiojkos wzniesiono przybytek
muz, poniewa Lacedemoczycy rozpoczynali bitwy nie przy dwikach trb bojo-
wych, lecz przy akompaniamencie fletw lub przy uderzaniu paeczk w struny liry
i kitary.
47
Por. P l u t a r c h, De cohibatione ira p. 458e: Lacedemoczycy przeto dwikami fle-
tu umierzaj porywczo walczcych w boju i przed wojn skadaj Muzom ofiary,
by wojownicy zachowali trzew myl; oraz P l u t a r c h, Vita Lykurg 21: Obwo-
ano ich najbardziej umuzykalnionymi, a jednoczenie najbardziej wojowniczymi.
Pewien lakoski poeta powiedzia: Piknie ze szczkiem elaza wspzawodniczy
dwik kitar. Przed bitw krl skada ofiar Muzom, przywodzc jak si zdaje
swym onierzom na pami wychowanie i gotowo do poddania si ocenie, by
w boju gotowi byi na niebezpieczestwa i dokonali czynw godnych czyjej relacji
t. K. K o r u s; por. take L u k i a n, De saltatione 10.
48
P l u t a r c h, Apophthegmata Laconiensia 238b-c t. K. J a d e w s k a. Problemem
pozostaje nadal oczywicie rozkad akcentw midzy rol muzyki w Sparcie a inter-
pretacj Plutarcha.
49
Warty podkrelenia jest brak informacji o ofierze dla Muz w opisie dziaa krla
w Ustroju Sparty autorstwa K s e n o f o n t a.
50
Dodajmy tutaj, e interpretacj wic Muzy z ide adu i porzdku spoecznego
uwiarygadnia take bliski zwizek tych bogi z Charytami por. B. M a c L a c h-
l a n, The Age of Grace. Charis in Early Greek Poetry, Princeton 1993.
51
Por. scholia ad H o m e r, Odyseia 3.267, p. 143, 15b Dind. = Demetriusz z Faleronu,
frg. 144 SOD. Por. take P. W i l s o n, Athenian Strings, [w:] Music and the Muses: The
Culture of Mousike in the Classical Athenian City [cyt. dalej: Music and the Muses], ed.
P. M u r r a y, P. W i l s o n, Oxford 2004, s. 269-306.
52
Por. E. Z w o l s k i, op. cit., s. 94-101.
53
P l a t o n, Leges 672e sqq. i 795d sqq.; por. C. C a l a m e, Choruses of Young Women in
Ancient Greece. Their Morphology, Religious Role, and Social Function, t. D. C o l l i n s,
J. O r i o n, Lanham 1997 (oryg. Rome 1977), s. 223, przyp. 59.
54
Oddzielny i obszerny rozdzia powici im m.in. Edward Zwolski w swej pracy
o chorei w yciu Grekw, zob.: E. Z w o l s k i, op. cit., s. 77-138.
Tomasz Mojsik 46
55
Por. e.g.: H o m e r, Iliada 1.472-474: Cay dzie modzi Achaje tacem i gr
zjednywali / Boga, piewajc mu pean przepikny i sawic pieniami / Tego, co go-
dzi z daleka. Z radoci Fojbos ich sucha.
56
Por. P. W i l s o n, Athenian Strings, op. cit., passim.
57
Oczywicie molpe ma szersze znaczenie i obejmuje nie tylko piew, ale take ruch
taneczny, por. E. Z w o l s k i, op. cit., s. 11. O Molpoi por. te: Lois sacres de lAsie
Mineure, ed. F. S o k o l o w s k i, Paris 1955, inskr. 50, a take komentarz Barbary
K o w a l z i g, Changing Choral Worlds: Song-Dance and Society in Athens and Beyond,
[w:] Music and the Muses, op. cit., s. 40 do roli zwizku (i mousike-chorei) w Milecie:
The postulated identity of musical and polis-life could indeed be considered a mainstay of the
archaic city.
58
Por. B. K o w a l z i g, op. cit., s. 39-65, a zwaszcza s. 49: Polytheistic choral dance is the
foundation of society.
59
Por. A. S e e g e r, Music and Dance, [w:] Companion Encyclopedia of Anthropology, ed.
T. I n g o l d, London 1994, s. 686-705; o roli chorei w zaznaczaniu stanw i czasu li-
minalnego, zob. A. van G e n n e p, Obrzdy przejcia, t. B. B i a y, wstp J. T o k a r-
s k a - B a k i r, Warszawa 2006.
60
Oczywicie ryty przejcia, zwaszcza modych jednostek, s wane dla spoecznoci
z wielu powodw. W czasie procesu inicjowania nowych czonkw spoeczno po-
twierdza lub na nowo ustala tych dwch sytuacji czasami nie da si rozrni za-
sady ycia grupowego: podzia na grupy wiekowe, przypisanie funkcji poszczegl-
nym grupom pciowym, zasady udziau w yciu religijnym, status poszczeglnych
grup i jednostek w obrbie hierarchii spoecznej etc. Por. take A. van G e n n e p,
op. cit.; P. B o u r d i e u, Language and Symbolic Power, ed. J. B. T h o m p s o n, t.
G. R a y m o n d, M. A d a m s o n, Oxford 1991, a zwaszcza rozdzia 4: Rites of Insti-
tution, s. 117-126.
61
Jedn z najwszechstronniejszych analiz w tej materii jest cytowana ju praca Clau-
-dea Calamea o chrach eskich w Sparcie, zob: C. C a l a m e, op. cit.
62
P o l l u k s 9.14 = Epicharm frg. 13 i 44 Kaibel.
63
P l a t o n, Leges 653a-654b.
64
A r y s t o f a n e s, Nubes 964 sqq.; por. te: Ranae 727 sqq. i 1054 sqq., gdzie jest
mowa o tym, e system wszed w konflikt z nowym modelem proponowanym np.
przez sofistw.
65
Por. C. C a l a m e, op. cit., s. 224: It seems that in most regions of Greece musical and
choral activity had a pedagogical value.
66
O zmianach w kulturze i nowym typie wychowania por. A. F o r d, The Origins of
Criticism: Literary Culture and Poetic Theory in Classical Greece, Princeton 2002;
R. C r i b i o r e, Gymnastics of the Mind: Greek Education in Hellenistic and Roman
Egypt, Princeton 2004. Por. take C. C a l a m e, op. cit., s. 265: I must add that the
social changes brought about, among other technological changes, by the adoption in Greece
of the Phoenician alphabet had a decisive influence on this Archaic institution [sc. inicjacj
edukacj choreiczn T.M.]. The rites associated with it gradually changed or dissape-
ared, to be replaced by a scholastic type of education system.
67
Wymieniony tu termin didaskaleion oznacza w literaturze antycznej generalnie
szkoy, w ktrych uczono czytania, pisania, rachowania i podstaw literatury. Mg
Muzy, kultura, edukacja 47
te by jednak uyty na okrelenie dowolnej szkoy czy instytucji zwizanej jako
z nauczaniem (np. filozofii), w tym take Akademii Platona.
68
Terminy mouseion i mouseia przybieraj rne znaczenia zalenie od kontekstu, miej-
sca, w ktrym si pojawiaj, autora i epoki pierwotnie sowo jest uywane do
oglnie w odniesieniu do miejsca ale niekoniecznie, jak w LSJ (Greek-English
Lexicon, ed. H. G. L i d e l l, R. S c o t t, with a revised supplement, Oxford 1996,
1 wyd. 1843) wprost: seat or haunt of the Muses miejsce pod opiek Muz (np. szko-
y), miejsce nawiedzane przez Muzy, znajdujce si pod wpywem Muz lub w od-
niesieniu do osb: grupa, osoba oddana Muzom czy umiejtnociom, nad ktrymi
sprawuj Muzy piecz (piew, a zwaszcza muzyka). W kontekcie religijnym naley
umieszcza uycie liczby mnogiej mouseia np. w odniesieniu do wita szkolnego.
Jednak te same mouseia spotykamy take w platoskim zwrocie mouseia logon, ktry
jest zapewne uyciem paralelnym do tego z tytuu dziea Alkidamasa (Mouseion).
Inne znaczenia w l. poj.: wsplnota kultowa, szkoa, podrcznik; w l. mn.: dziaania
kultowe, ofiary dla Muz (por. zwrot mouseia thysai), wita z zawodami muzyczny-
mi, literackimi. Termin pojawia si rwnie jako tytu dziea np. u Alkidamasa
czy Kallimacha. Dotychczasowe opracowania terminu i zjawisk z nim zwizanych,
patrz: E. M l l e r - G r a u p a, Mv, [w:] Realencyklopdie der Classischen
Altertumswissenschaft, op. cit., t. 16, s. 797-821; W. H. G r o s s, Mouseion, [w:] Kleine
Pauly, t. 3, Stuttgart 1969, s. 1482-1485; N. G. W i l s o n, Th. J. H a a r h o f, Museum,
[w:] Oxford Classical Dictionary, op. cit., s. 1002-1003; A. G l o c k, Mouseion, [w:] Der
Neue Pauly, op. cit., t. 8, s. 507-511; G. F a l d e r - F e y t m a n s, Mv Musee,
[w:] Hommages a Joseph Bidez et a Franz Cumont, Bruxelles 1949, s. 97-106; J. O l i-
v e r, Moyseia in Late Attic Inscription, Hesperia 1934, nr 3, s. 191-196.
69
A i s c h i n e s 1.10 cyt. za: i d e m, Mowy, t. i oprac. W. L e n g a u e r, Warszawa
2004. Por. L. D e u b n e r, Attische Feste, Berlin 1932, s. 217: Den Hermaia der Pa-
lstren entsprechen die den Musen gewidmeten Museia der Schulen, an denen die Shller
Proben ihrer Ausbildund abzulegen hatten.
70
Por. L i z j a s z, Oratio 30; R. P a r k e r, Athenian Religion. A History, Oxford 1996,
s. 218-220.
71
T e o f r a s t, Characteris 22.6 t. I. D m b s k a, cyt. za: T e o f r a s t, Pisma, t. 1:
Pisma filozoficzne i wybrane pisma przyrodnicze, t. D. G r o m s k a, J. S c h n a y d e r,
Charaktery, t. I. D m b s k a, Warszawa 1963.
72
Por. Sylloge inscriptionum graecarum, t. 1-4, ed. W. D i t t e n b e r g e r, Leipzig
1915-1924 (3 wyd.), inskr. 577.
73
A t h e n a i o s 8.348d por. P. W i l s o n, Athenian Strimgs, op. cit., s. 269-306,
a zwaszcza s. 290, gdzie autor pisze o an Athenian of Euripides old age; S t r a t o-
n i k o s jest znany przede wszystkim z dzie Strabona i Atenajosa por. zwasz-
cza A t h e n a i o s 8.40-46, s. 347f-352d. Omwienie postaci i literatura u Petera
W i l s o n a, Athenian Strimgs, op. cit., s. 290-292.
74
D i o g e n e s L a e r t i o s 6.69: Przyszedszy raz do szkoy, w ktrej byo duo
posgw Muz, a mao uczniw, powiedzia: Z bogami masz, nauczycielu, wielu
uczniw cyt. za: i d e m, ywoty i pogldy synnych filozofw, przekad pod red.
I. K r o s k i e j, Warszawa 1982.
75
H e r o n d a s 3.
76
Por. e.g. T h e m i s t i o s, Oratio XXIV, 302d; O p p i a n, Halieutica 1.680, gdzie
Tomasz Mojsik 48
zajcia uczniowskie w szkole s okrelone jako dziaania suce Muzom, dziaania
osb oddanych subie Muz.
77
A. Q u e y r e l, op. cit., s. 657-681.
78
U. von W i l a m o w i t z - M l l e n d o r f f, Antigonos von Carystos, Berlin 1965
(II unvernderte Auflage I Aufl. 1881); P. B o y a n c , Le culte des muses chez les
philosophes Grecs. tudes d'histoire et de psychologie religieuses, Paris 1937.
79
Wilamowitz wiza uczty, w ktrych uczestnicz i ktre organizuj czonkowie szko-
y z kultem jakiego bstwa, a przede wszystkim Muz.
80
J. P. L y n c h, Aristotles School. A Study of a Greek Educational Institution, Berkeley
1972, passim.
81
Por. take: N. F. J o n e s, The Associations of Classical Athens, N.Y.Oxford 1999,
s. 227-234.
82
Por. J. P. L y n c h, op. cit., s. 109-110; autor opiera si tu na wiadectwach D i o g e-
n e s a L a e r t i o s a (5.38) i P o l l u k s a (9.42, s. 368-369 Bekker), ktrzy wzmian-
kuj prawo zaproponowane przez Sofoklesa z Sunion (307 r.) i kwestionujce istnie-
nie szk filozoficznych w Atenach. Por. take N. F. J o n e s, op. cit., s. 227-228.
83
Por. J. P. L y n c h, op. cit., s. 116.
84
Patrz: J. D. M i k a l s o n, Religion in Hellenistic Athen, Berkeley 1998, s. 64-65 por.
te: D i o g e n e s L a e r t i o s 4.1; F i l o c h o r o s FGrH III B 328 F22; zob. take:
A t h e n a i o s 12.547d; D i o g e n e s L a e r t i o s 4.19; P a u z a n i a s z 1.30.2.
85
R. P a r k e r, Polytheism and Society at Athens, Oxford 2005, s. 251.
86
Por. P. M u r r a y, Platos Muses: The Goddesses that Endure, [w:] Cultivating the Muse,
op. cit., s. 29-46; A. W. N i g t h i n g a l e, Genres in Dialogue. Plato and the Construct
of Philosophy, Cambridge 1995.
87
Por. P l a t o n, Phaedrus 248d; por. P. M u r r a y, Platos Muses, op. cit.; i d e m [ed.],
Music and the Muses, op. cit.; i d e m, brak 2005 ?.
88
Por. K. M o r g a n, Myth and Philosophy from the Presocratics to Plato, Cambridge 2000,
passim.
89
Por. uwagi Effrosini S p e n t z o u, Introduction: Secularizing the Muse, [w:] Cultivating
the Muse, op. cit., s. 1-28.
90
Por. P. M. F r a s e r, Ptolemaic Alexandria, Oxford 1972, s. 305-335.
91
Por. A. W. N i g t h i n g a l e, Spectacles of Truth in Classical Greek Philosophy. Theoria
in its Cultural Contexts, Cambridge 2004, zwaszcza s. 15.
92
Por. P. W i l s o n, Athenian Strings, op. cit., passim.
93
C y c e r o n, Tusculanae Disputationes 5.23: Quis est omnium, qui modo cum Musis, id est
cum humanitate et cum doctrina, habeat aliquod commercium, qui se non hunc mathemati-
cum malit quam illum tyrannum Czy ktokolwiek na wiecie, jeli cho troch ma do
czynienia z muzami, to jest z kultur i nauk, nie wolaby by tym matematykiem
anieli tamtym tyranem? t. J. m i g a j; cyt. za: C y c e r o n, Pisma filozoficzne,
t. 3, t. W. K o r n a t o w s k i, J. m i g a j, Warszawa 1961, s. 716-717.
94
J. S c h w e i g h a e u s e r, Lexicon Polybianum, Leipzig 1795, s. V.
95
P. M u r r a y, P. W i l s o n, Introduction: Mousik, not Music, [w:] Music and the Mu-
ses, op. cit., s. 1.