Przedmowa

P
o rozpadzie ZSRR dziki pojawieniu si wielu artykuw i ksiek
wolnych od wytycznych" wydziau ideologicznego KC KPZR,
czytajca cz postsowieckiego spoeczestwa dokonaa mnstwa
zadziwiajcych odkry. Wrd nich byo rwnie to, e chocia ukazay
si dziesitki tysicy publikacji o Wielkiej Wojnie Narodowej, wyranie
wida, e jej prawdziwej historii nie ma.
Odejcie w niebyt systemu totalitarnej jednomylnoci, uwolnienie
si historykw od rygorystycznego dyktatu partii i bezceremonialnych
interwencji cenzury, rozszerzenie dostpu do zasobw archiwalnych
i rde zagranicznych pozwolio przewartociowa wydarzenia poli-
tyczne, ktre miay miejsce w Rosji po 1917 roku, i zlikwidowa wiele
biaych plam.
Ale Wielka Wojna Narodowa pod wieloma wzgldami nawet obec-
nie pozostaje nieznana. Jeszcze Stalin powiedzia, e nasze zwycistwo
w 1945 roku przekonywajco wykazao przewag socjalizmu nad kapita-
lizmem". W rezultacie histori trudnej drogi narodu sowieckiego do zwy-
cistwa naleao przedstawia (a zdaniem wielu weteranw nadal naley)
w sposb cakowicie zgodny z ow fundamentaln tez o przewadze".
Jeeli jakie fakty nie pasuj do oglnego obrazu bohaterskiego szlaku",
tym gorzej dla faktw.
W konsekwencji wszystkie zorientowane partyjnie" badania zagad-
nie zwizanych z t wojn stanowi pomieszanie wszelkiego rodzaju
mitw i ewidentnych kamstw. Na przykad, jeeli podsumowa dane,
okae si, e stalinowskie sokoy" w latach 1941-1945 przynajmniej
dwukrotnie zniszczyy cae niemieckie lotnictwo. Bohaterska Czerwona
Marynarka Wojenna jakoby zatopia wszystkie okrty wojenne przeciw-
nika na Batyku i Morzu Czarnym. A dowdcy bohaterskiego" okr-
tu podwodnego K-21 uninowi udao si nawet storpedowa niemiecki
okrt liniowy Tirpitz". Niewane, e pancernik kry si w norweskich
fiordach i nie wychodzi w morze. unin i tak za swoje kamstwo dosta
Gwiazd Bohatera Zwizku Sowieckiego. Przecie wiadomo -jeeli ba-
jek politrukw fakty nie potwierdzaj, tym gorzej dla faktw.
5
Przeszo p wieku historycy z legitymacjami partyjnymi w kiesze-
niach dowodzili, e ponad pi tysicy
1
internowanych polskich oficerw
rozstrzelali w lesie katyskim Niemcy, a nie kaci z NKWD. I e tragicznie
znan biaorusk wiosk Chaty spalili esesmani z sonderkomando, a nie
ukraiscy policjanci. Dostawy broni i sprztu wojskowego dokonywane
przez sprzymierzonych w ramach umowy o lend-leasie naleao opatry-
wa pogardliw etykietk tak zwanej pomocy", poniewa jakoby i bez
niej dalibymy sobie rad. O wielu wydarzeniach i danych liczbowych
z okresu wojny w ogle zakazano wspomina.
Jeden z najbardziej ywotnych mitw, do tej pory obecny w dosownie
wszystkich publikacjach o wydarzeniach 1941 roku, to mit o ogromnej
przewadze Wehrmachtu nad Armi Czerwon w czogach, samolotach,
artylerii i innych rodzajach uzbrojenia. Znaj go wszyscy nasi czytelnicy
- Niemiec miady technik". Chmury niemieckich samolotw zasa-
niajcych skrzydami niebo nad gow, stalowe lawiny czogw, zapenia-
jce wszystkie drogi - oto obraz doskonale znany kademu, kto w miar
regularnie chodzi do kina oglda sowieckie filmy o wojnie". Poza tym
Stalin i jego nastpcy solidnie wbili w gow powojennym pokoleniom
tez o cakowicie niespodziewanym" ataku hitlerowcw na ZSRR, kt-
ry to atak przerwa pokojow prac sowieckich obywateli. Sama myl
za, e praca ta wcale nie miaa pokojowych celw, nawet dzisiaj wielu
osobom wydaje si straszliw herezj.
Legend o absolutnej przewadze ilociowej i jakociowej niemiec-
kiego uzbrojenia, o zaskoczeniu atakiem, o wycznie obronnym charak-
terze sowieckiej doktryny wojennej skwapliwie wykorzystali w swoich
pamitnikach sowieccy marszakowie i generaowie. Jakeby inaczej!
Przecie wanie nieudolni i prymitywni wodzowie z awansu spoecz-
nego oddali pod wadz okupanta 40 procent ludnoci kraju. Zamiast
sensownie wyjani przyczyny swoich katastrofalnych klsk w latach
1941 1942. przejawiali bezgraniczn pomysowo, na tysic sposobw
podtrzymujc legendy o zaskoczeniu i przewadze".
We wspomnieniach ukowa. Rokossowskiego, Jeremienki. Bagra-
miana, Rotmistrowa i Miereckowa, a take setek innych dowdcw wy-
szych stopni, podkrela si niezmiennie, e przeciwnik posiada naj-
lepsze na wiecie czogi", e mia ich bardzo duo. natomiast sowieckie
wozy bojowe byy przestarzae, atwopalne, nie nadaway si do walki,
a z ich armat mona byo najwyej strzela do wrbli". Czerwono-
Pomyka okoo dziewitnastu tysicy, Przyp. tum.
( i
armici musieli wic dokonywa cudw bohaterstwa, obrzucajc pancer-
ne potwory hitlerowcw butelkami zapalajcymi, a nawet... likwidowa
zaogi czogw wroga toporami (!).
We wszystkich sowieckich podrcznikach (i rosyjskich take) wid-
niej informacje, e w przeddzie wojny w zachodnich okrgach woj-
skowych ZSRR Znajdowao si zaledwie 1800 czogw cikich i red-
nich (w tym najnowszych KW i T-34 - 1475). Poza tym byo tam duo
przestarzaych czogw lekkich o ograniczonym zapasie motorogodzin
(dla wyjanienia: byo ich tam 8,5 tysica - autor). Samolotw nowych
typw 1540 i znaczna liczba maszyn przestarzaych konstrukcyjnie" (to
za dodatkowo okoo 7 tysicy samolotw bojowych - autor)
2
.
Fragment ten jest niewtpliwie arcydzieem marksistowskiej myli
historycznej". Przecie dziesi stron wczeniej to samo rdo, opowia-
dajc o sukcesach socjalistycznego budownictwa w czasie trzeciej pi-
ciolatki, informuje, e tylko od 1 stycznia 1939 roku do 1 lipca 1941 roku
sowiecki przemys wyprodukowa 17 754 samoloty bojowe.
A tymczasem Hitler rzuci na Zwizek Sowiecki armad" liczc
zaledwie 3909 maszyn, wrd ktrych byo 639 samolotw transporto-
wych lub cznikowych. Razem z lotnictwem sojusznikw Trzeciej Rze-
szy dawao to 4642 samoloty, czyli dwa razy mniej ni znajdowao si
w sowieckich zachodnich okrgach wojskowych. Natomiast jeeli chodzi
o czogi i dziaa samobiene, to przekraczajce granic wojska niemiec-
kie i sojusznicze dysponoway 3844 wozami bojowymi - miay ich zatem
prawie trzy razy mniej ni rozlokowane po przeciwnej stronie wojska
sowieckie! Poza tym zdecydowan wikszo czogw przeciwnika sta-
nowiy technicznie przestarzae czogi lekkie, wrd ktrych znajdoway
si nawet takie potwory", jak francuskie renault wyprodukowane na po-
cztku lat dwudziestych (na przykad w wojskach rumuskich).
Jako pierwszy zacz podawa w wtpliwo oficjaln wersj o po-
kojowej pracy" i wycznie obronnych planach przedwojennego sowiec-
kiego kierownictwa Wiktor Suworow. A potem lawina ruszya. Znalazy
si dokumenty, pojawiy si relacje naocznych wiadkw, a wiele wcze-
niej ujawnionych faktw trafio na swoje miejsce w ukadance. W rezul-
tacie rwnie i ten mit mona obecnie uzna za obalony'. Ale w zwizku
:
Patrz: Wielikaja Otieczestwiennaja Wojna Sowietskogo Sojuza 1941-1945 gg,
s. 54.
!
Patrz: MI. Mieltiuehow. Upuszczamy] szans Stalina. Moskwa 2000; B.B. Soko-
w. Nieizwiestnyjukw, Misk 2000.
7
Przeszo p wieku historycy z legitymacjami partyjnymi w kiesze-
niach dowodzili, e ponad pi tysicy
1
internowanych polskich oficerw
rozstrzelali w lesie katyskim Niemcy, a nie kaci z NKWD. I e tragicznie
znan biaorusk wiosk Chaty spalili esesmani z sonderkomando, a nie
ukraiscy policjanci. Dostawy broni i sprztu wojskowego dokonywane
przez sprzymierzonych w ramach umowy o lend-leasie naleao opatry-
wa pogardliw etykietk tak zwanej pomocy", poniewa jakoby i bez
niej dalibymy sobie rad. O wielu wydarzeniach i danych liczbowych
z okresu wojny w ogle zakazano wspomina.
Jeden z najbardziej ywotnych mitw, do tej pory obecny w dosownie
wszystkich publikacjach o wydarzeniach 1941 roku, to mit o ogromnej
przewadze Wehrmachtu nad Armi Czerwon w czogach, samolotach,
artylerii i innych rodzajach uzbrojenia. Znaj go wszyscy nasi czytelnicy
- Niemiec miady technik". Chmury niemieckich samolotw zasa-
niajcych skrzydami niebo nad gow, stalowe lawiny czogw, zapenia-
jce wszystkie drogi - oto obraz doskonale znany kademu, kto w miar
regularnie chodzi do kina oglda sowieckie filmy o wojnie". Poza tym
Stalin i jego nastpcy solidnie wbili w gow powojennym pokoleniom
tez o cakowicie niespodziewanym" ataku hitlerowcw na ZSRR, kt-
ry to atak przerwa pokojow prac sowieckich obywateli. Sama myl
za, e praca ta wcale nie miaa pokojowych celw, nawet dzisiaj wielu
osobom wydaje si straszliw herezj.
Legend o absolutnej przewadze ilociowej i jakociowej niemiec-
kiego uzbrojenia, o zaskoczeniu atakiem, o wycznie obronnym charak-
terze sowieckiej doktryny wojennej skwapliwie wykorzystali w swoich
pamitnikach sowieccy marszakowie i generaowie. Jakeby inaczej!
Przecie wanie nieudolni i prymitywni wodzowie z awansu spoecz-
nego oddali pod wadz okupanta 40 procent ludnoci kraju. Zamiast
sensownie wyjani przyczyny swoich katastrofalnych klsk w latach
1941 1942. przejawiali bezgraniczn pomysowo, na tysic sposobw
podtrzymujc legendy o zaskoczeniu i przewadze".
We wspomnieniach ukowa. Rokossowskiego, Jeremienki. Bagra-
miana, Rotmistrowa i Miereckowa, a take setek innych dowdcw wy-
szych stopni, podkrela si niezmiennie, e przeciwnik posiada naj-
lepsze na wiecie czogi", e mia ich bardzo duo. natomiast sowieckie
wozy bojowe byy przestarzae, atwopalne, nie nadaway si do walki,
a z ich armat mona byo najwyej strzela do wrbli". Czerwono-
Pomyka okoo dziewitnastu tysicy, Przyp. tum.
( i
armici musieli wic dokonywa cudw bohaterstwa, obrzucajc pancer-
ne potwory hitlerowcw butelkami zapalajcymi, a nawet... likwidowa
zaogi czogw wroga toporami (!).
We wszystkich sowieckich podrcznikach (i rosyjskich take) wid-
niej informacje, e w przeddzie wojny w zachodnich okrgach woj-
skowych ZSRR Znajdowao si zaledwie 1800 czogw cikich i red-
nich (w tym najnowszych KW i T-34 - 1475). Poza tym byo tam duo
przestarzaych czogw lekkich o ograniczonym zapasie motorogodzin
(dla wyjanienia: byo ich tam 8,5 tysica - autor). Samolotw nowych
typw 1540 i znaczna liczba maszyn przestarzaych konstrukcyjnie" (to
za dodatkowo okoo 7 tysicy samolotw bojowych - autor)
2
.
Fragment ten jest niewtpliwie arcydzieem marksistowskiej myli
historycznej". Przecie dziesi stron wczeniej to samo rdo, opowia-
dajc o sukcesach socjalistycznego budownictwa w czasie trzeciej pi-
ciolatki, informuje, e tylko od 1 stycznia 1939 roku do 1 lipca 1941 roku
sowiecki przemys wyprodukowa 17 754 samoloty bojowe.
A tymczasem Hitler rzuci na Zwizek Sowiecki armad" liczc
zaledwie 3909 maszyn, wrd ktrych byo 639 samolotw transporto-
wych lub cznikowych. Razem z lotnictwem sojusznikw Trzeciej Rze-
szy dawao to 4642 samoloty, czyli dwa razy mniej ni znajdowao si
w sowieckich zachodnich okrgach wojskowych. Natomiast jeeli chodzi
o czogi i dziaa samobiene, to przekraczajce granic wojska niemiec-
kie i sojusznicze dysponoway 3844 wozami bojowymi - miay ich zatem
prawie trzy razy mniej ni rozlokowane po przeciwnej stronie wojska
sowieckie! Poza tym zdecydowan wikszo czogw przeciwnika sta-
nowiy technicznie przestarzae czogi lekkie, wrd ktrych znajdoway
si nawet takie potwory", jak francuskie renault wyprodukowane na po-
cztku lat dwudziestych (na przykad w wojskach rumuskich).
Jako pierwszy zacz podawa w wtpliwo oficjaln wersj o po-
kojowej pracy" i wycznie obronnych planach przedwojennego sowiec-
kiego kierownictwa Wiktor Suworow. A potem lawina ruszya. Znalazy
si dokumenty, pojawiy si relacje naocznych wiadkw, a wiele wcze-
niej ujawnionych faktw trafio na swoje miejsce w ukadance. W rezul-
tacie rwnie i ten mit mona obecnie uzna za obalony'. Ale w zwizku
:
Patrz: Wielikaja Otieczestwiennaja Wojna Sowietskogo Sojuza 1941-1945 gg,
s. 54.
!
Patrz: MI. Mieltiuehow. Upuszczamy] szans Stalina. Moskwa 2000; B.B. Soko-
w. Nieizwiestnyjukw, Misk 2000.
7
z tym okazao si rwnie, e ZSRR absolutnie nie by przygotowany
do prowadzenia wojny obronnej. Stalin i jego generaowie intensywnie
szykowali si do uderzenia na Europ Zachodni. I jak tu byo myle
o obronie?!
Kolejnym wstrzsajcym odkryciem" sta si fakt, e w czerwcu
1941 roku Armia Czerwona w dziedzinie techniki wojskowej dysponowa-
a ogromn ilociow i jakociow przewag nad Wehrmachtem. Oczy-
wicie po straszliwych klskach poniesionych w pocztkowym okresie
wojny przewaga ta znacznie zmalaa. Mimo wszystko jednak Niemcy
w czasie caej wojny nigdy nie mieli wicej czogw ani samolotw od
Armii Czerwonej.
Dlaczego w tej ksice mowa jest o czogach? Dlatego e druga woj-
na wiatowa bya wojn silnikw", a czogi prawie wszdzie stanowiy
gwn si uderzeniow wojsk ldowych. I dlatego rwnie, e w tej
dziedzinie uzbrojenia przewaga Zwizku Sowieckiego robia szczeglnie
due wraenie. Ogem Armia Czerwona miaa w swoim skadzie wicej
czogw ni wszystkie armie wiata razem wzite - 28 tysicy!
Mimo to jednak Wehrmacht w latach 1941-1942 z poraajc atwo-
ci okra i rozbija sowieckie dywizje, korpusy i cae armie. Dyspro-
porcja pomidzy gigantycznymi parametrami sowieckiej machiny wo-
jennej a uzyskanymi przez ni wicej ni skromnymi rezultatami kae
postawi dwa podstawowe pytania:
1. JAK TO BYO MOLIWE? Przecie bajeczki o cakowicie za-
skakujcej" napaci, o ilociowej i jakociowej przewadze niemieckiego
uzbrojenia nijak si maj do rzeczywistoci.
2. JAK TO SI STAO? A konkretnie, jak do tego doszo, e z wojsk
niemieckich ubyo okoo 800 tysicy ludzi, a my stracilimy omiomilio-
now armi? Przy czym na kadego polegego czerwonoarmist przypa-
do dziesiciu wzitych do niewoli albo dezerterw. Walki 1941 roku to
waciwie nie wojna, to raczej masowa kapitulacja Armii Czerwonej.
Ksika ta jest prb udzielenia odpowiedzi na owe JAK", a przy
okazji wyjanienia, GDZIE SIE
f
PODZIAO te 28 tysicy czogw, kt-
rymi w 1941 roku dysponowaa Armia Czerwona.
W ladimir Bieszanow
Anatolii Juras
CZ 1
PRZED WOJN
z tym okazao si rwnie, e ZSRR absolutnie nie by przygotowany
do prowadzenia wojny obronnej. Stalin i jego generaowie intensywnie
szykowali si do uderzenia na Europ Zachodni. I jak tu byo myle
o obronie?!
Kolejnym wstrzsajcym odkryciem" sta si fakt, e w czerwcu
1941 roku Armia Czerwona w dziedzinie techniki wojskowej dysponowa-
a ogromn ilociow i jakociow przewag nad Wehrmachtem. Oczy-
wicie po straszliwych klskach poniesionych w pocztkowym okresie
wojny przewaga ta znacznie zmalaa. Mimo wszystko jednak Niemcy
w czasie caej wojny nigdy nie mieli wicej czogw ani samolotw od
Armii Czerwonej.
Dlaczego w tej ksice mowa jest o czogach? Dlatego e druga woj-
na wiatowa bya wojn silnikw", a czogi prawie wszdzie stanowiy
gwn si uderzeniow wojsk ldowych. I dlatego rwnie, e w tej
dziedzinie uzbrojenia przewaga Zwizku Sowieckiego robia szczeglnie
due wraenie. Ogem Armia Czerwona miaa w swoim skadzie wicej
czogw ni wszystkie armie wiata razem wzite - 28 tysicy!
Mimo to jednak Wehrmacht w latach 1941-1942 z poraajc atwo-
ci okra i rozbija sowieckie dywizje, korpusy i cae armie. Dyspro-
porcja pomidzy gigantycznymi parametrami sowieckiej machiny wo-
jennej a uzyskanymi przez ni wicej ni skromnymi rezultatami kae
postawi dwa podstawowe pytania:
1. JAK TO BYO MOLIWE? Przecie bajeczki o cakowicie za-
skakujcej" napaci, o ilociowej i jakociowej przewadze niemieckiego
uzbrojenia nijak si maj do rzeczywistoci.
2. JAK TO SI STAO? A konkretnie, jak do tego doszo, e z wojsk
niemieckich ubyo okoo 800 tysicy ludzi, a my stracilimy omiomilio-
now armi? Przy czym na kadego polegego czerwonoarmist przypa-
do dziesiciu wzitych do niewoli albo dezerterw. Walki 1941 roku to
waciwie nie wojna, to raczej masowa kapitulacja Armii Czerwonej.
Ksika ta jest prb udzielenia odpowiedzi na owe JAK", a przy
okazji wyjanienia, GDZIE SIE
f
PODZIAO te 28 tysicy czogw, kt-
rymi w 1941 roku dysponowaa Armia Czerwona.
W ladimir Bieszanow
Anatolii Juras
CZ 1
PRZED WOJN
Sowiecko-niemiecka wsppraca wojskowa
(1922-1933)
J
eeli uznamy za pewnik, e celem kadej wojny jest uzyskanie lep-
szej sytuacji ni przed wojn, musimy zauway, e pierwsz woj-
n wiatow (1914-1918) przegrali wszyscy jej gwni europejscy
uczestnicy.
Pastwom ententy, ktre formalnie wygray" w wiatowy konflikt,
zwycistwo przynioso jedynie pogorszenie ich sytuacji. Na przykad
Wielka Brytania wydaa na wojn 8 miliardw funtw, czyli kilkadziesit
razy wicej ni warta bya caa jej marynarka wojenna. W ostatecznym
rozrachunku zapacia za zwycistwo w wojnie cen, ktra w niewy-
obraalny sposb przewyszaa wszelkie rzeczywiste lub rzekome stra-
ty spowodowane przez niemieck konkurencj przemysowo-handlow.
W czasie czterech lat wojny operacje finansowo-kredytowe, ktre do tej
pory przeprowadzay banki londyskiego City, przeniosy si w wik-
szoci na Wall Street. Spowodowao to szybki przepyw angielskich za-
sobw kapitaowych za ocean. Wielka Brytania, ktra przystpowaa do
wojny jako wszechwiatowy wierzyciel, koczya j jako kraj-dunik.
Belgia i pnocna Francja leay w gruzach. Francuzi zyskali tylko
moraln satysfakcj, poniewa wyrwnali rachunki z odwiecznym wro-
giem, no i pod wzgldem wojskowym stali si najsilniejszym pastwem
w Europie.
Ale bez wzgldu na to, jak rnorodne byy konsekwencje wojny, do-
minowao jedno uczucie - rozczarowanie. Wszyscy postrzegali konflikt
z 1914 roku jako nieodwracaln katastrof, ktra doprowadzia do psy-
chologicznego zaamania cywilizacji europejskiej i zniszczenia wielkich
ideaw. Naszemu pokoleniu zabrako wielkich sw" - zwraca si do
swoich wspczesnych pisarz D.H. Lawrencc. W wiadomoci milionw
ludzi bieg historii rozpad si na dwa niezalene nurty - przed" woj-
n i po" wojnie. Przed wojn" - oglnoeuropejska przestrze prawna
i gospodarcza, cigy rozwj nauki, techniki i gospodarki, stopniowe,
lecz stae rozszerzanie sfery swobd obywatelskich.
I l
Po wojnie" - rozpad Europy, przeksztacenie duej jej czci w kon-
glomerat drobnych pastw, czsto o policyjnym systemie rzdw i kie-
rujcych si prymitywn nacjonalistyczn ideologi, nieustanny kryzys
gospodarczy, powrt do totalnej kontroli jednostki.
Na europejskiej wojnie skorzystay jedynie Stany Zjednoczone i Ja-
ponia, ktre wreszcie oficjalnie uzyskay status mocarstw".
Europa za podzielia si na zwycizcw" i zwycionych". Tych
ostatnich zmuszono, by zapacili za wszystko. Wersalski traktat pokojo-
wy z 1919 roku nie by aktem ustanowienia pokoju lepszego ni przed
wojn, ale narzdziem ukarania pokonanych, przede wszystkim Niemiec,
i zainicjowa wszystkie kryzysy i konflikty nastpnego dwudziestolecia.
Stao si tak nie dlatego, e jego postanowienia byy nazbyt surowe, ale
poniewa narusza warunki zawieszenia broni z 11 listopada 1918 roku.
Pitego padziernika 1918 roku rzd niemiecki przesa prezydentowi
Stanw Zjednoczonych T.W. Wilsonowi not, w ktrej przyjmowa jego
Czternacie punktw" i prosi o rozpoczcie rozmw pokojowych. Po
oywionej korespondencji, 5 listopada, prezydent udzieli Niemcom osta-
tecznej odpowiedzi: stwierdza, e sprzymierzone rzdy obwieszczaj
o swoim pragnieniu zawarcia pokoju z niemieckim rzdem na warunkach
przedstawionych przez prezydenta w ordziu do Kongresu z 8 stycznia
1918 roku (Czternacie punktw) i na podstawie regulacji ogoszo-
nych w jego pniejszych ordziach".
Na marginesie: sojusznicy orientowali si doskonale, za czyje pie-
nidze przeprowadzono rewolucj padziernikow w Rosji i na czyich
bagnetach opieraa si wadza sowiecka. W punkcie szstym wysunito
danie ewakuacji niemieckich wojsk z wszystkich rosyjskich terytoriw
i uregulowanie wszelkich problemw wicych si z Rosj, tak aby
zapewni jak najlepsz i najszersz wspprac innych narodw wia-
ta, ktra by daa Rosji stosown okazj do okrelenia, bez przeszkd
i utrudnie, w warunkach penej niezalenoci, swej drogi politycznej
i narodowej; aby zapewni jej szczere przyjcie do ligi wolnych narodw
z rzdem, ktry ona sama sobie wybierze". W tej kwestii Wilson nie-
potrzebnie ama sobie gow. Bolszewicy ju wybrali dla Rosji system
rzdw i nie interesowaa ich opinia ligi wolnych narodw". Ale teryto-
rialnych pretensji wobec Niemiec z wyjtkiem zwrotu Francji Lotaryngii
i Alzacji oraz ustpstw na rzecz odradzajcej si Polski w czternastu
punktach" nic byo.
12
Tak wic warunki zawarcia pokoju powinny wspbrzmie z ordziem
prezydenta Stanw Zjednoczonych, natomiast przedmiotem konferencji
pokojowej stao si przedyskutowanie szczegw wprowadzenia ich
w ycie". Jednym z warunkw zawieszenia broni byo rozbrojenie i ka-
pitulacja Niemiec. Kiedy jednak Niemcy speniy go i okazay si cako-
wicie bezbronne, sojusznicy wprowadzili wojska do Nadrenii, zrywajc
warunki zawieszenia broni i wypowiadajc pozostae zobowizania.
Przedstawicieli Niemiec nawet nic dopuszczono na parysk konfe-
rencj pokojow (I 8.1.1919-21.1.1920). Przez cay czas jej trwania so-
jusznicy nic przerywali blokady Niemiec, a wszystkie ich wojska stay
w pogotowiu. Zmieniy si przy tym warunki zawarcia pokoju i z dwu-
dziestu trzech przedstawionych przez prezydenta Wilsona do traktatu
wczono zaledwie cztery. Francja, ktra dwigaa na sobie gwny ci-
ar tej wojny, nie moga odmwi sobie przyjemnoci zataczenia na cie-
le powalonego wroga. Premier Georges Clemenceau mia tylko jeden cel
- ukara Niemcy i przeksztaci je na zawsze w drugorzdne pastwo.
Warunki traktatowe zawarte byy w trzech blokach - gospodarczym,
terytorialnym i wojskowym. Przede wszystkim zmuszono Niemcy do
uznania swojej cakowitej winy za wywoanie wojny i obciono penymi
kosztami jej prowadzenia. Gigantyczne sumy reparacji
1
miay ostatecz-
nie wyczerpa i tak ju nike zasoby gospodarcze kraju. Po drugie, poza
koloniami Niemcy oddaway rwnie wasne terytoria, w tym cz Prus.
Ziemie te przypady zwycizcom - Francji i Belgii - oraz pastwom wy-
zwolonym spod panowania europejskich imperiw, midzy innymi Pol-
sce, Czechosowacji, czy Litwie. Setki tysicy Niemcw nagle znalazo
si poza armiami swojego kraju i wkrtce z entuzjazmem powitali oni
Hitlera.
Nawiasem mwic, najbardziej dalekowzroczni politycy zachodni
przewidywali zgubne konsekwencje tych decyzji. Na przykad brytyjski
premier Lloyd George 25 marca 1919 roku przekaza konferencji pokojo-
wej memorandum zatytuowane Niektre opinie przedstawione uczest-
nikom konferencji do rozwaenia przed wypracowaniem ostatecznych
warunkw". W dokumencie stwierdzono:
Moecie pozbawi Niemcy ich kolonii, przeksztaci ich siy zbroj-
ne w zwyk policj, sprowadzi niemieck marynark wojenn do po-
ziomu pitorzdnego pastwa, jednake jeeli w kocu Niemcy poczu-
132 miliardy marek w zocie.
13
Po wojnie" - rozpad Europy, przeksztacenie duej jej czci w kon-
glomerat drobnych pastw, czsto o policyjnym systemie rzdw i kie-
rujcych si prymitywn nacjonalistyczn ideologi, nieustanny kryzys
gospodarczy, powrt do totalnej kontroli jednostki.
Na europejskiej wojnie skorzystay jedynie Stany Zjednoczone i Ja-
ponia, ktre wreszcie oficjalnie uzyskay status mocarstw".
Europa za podzielia si na zwycizcw" i zwycionych". Tych
ostatnich zmuszono, by zapacili za wszystko. Wersalski traktat pokojo-
wy z 1919 roku nie by aktem ustanowienia pokoju lepszego ni przed
wojn, ale narzdziem ukarania pokonanych, przede wszystkim Niemiec,
i zainicjowa wszystkie kryzysy i konflikty nastpnego dwudziestolecia.
Stao si tak nie dlatego, e jego postanowienia byy nazbyt surowe, ale
poniewa narusza warunki zawieszenia broni z 11 listopada 1918 roku.
Pitego padziernika 1918 roku rzd niemiecki przesa prezydentowi
Stanw Zjednoczonych T.W. Wilsonowi not, w ktrej przyjmowa jego
Czternacie punktw" i prosi o rozpoczcie rozmw pokojowych. Po
oywionej korespondencji, 5 listopada, prezydent udzieli Niemcom osta-
tecznej odpowiedzi: stwierdza, e sprzymierzone rzdy obwieszczaj
o swoim pragnieniu zawarcia pokoju z niemieckim rzdem na warunkach
przedstawionych przez prezydenta w ordziu do Kongresu z 8 stycznia
1918 roku (Czternacie punktw) i na podstawie regulacji ogoszo-
nych w jego pniejszych ordziach".
Na marginesie: sojusznicy orientowali si doskonale, za czyje pie-
nidze przeprowadzono rewolucj padziernikow w Rosji i na czyich
bagnetach opieraa si wadza sowiecka. W punkcie szstym wysunito
danie ewakuacji niemieckich wojsk z wszystkich rosyjskich terytoriw
i uregulowanie wszelkich problemw wicych si z Rosj, tak aby
zapewni jak najlepsz i najszersz wspprac innych narodw wia-
ta, ktra by daa Rosji stosown okazj do okrelenia, bez przeszkd
i utrudnie, w warunkach penej niezalenoci, swej drogi politycznej
i narodowej; aby zapewni jej szczere przyjcie do ligi wolnych narodw
z rzdem, ktry ona sama sobie wybierze". W tej kwestii Wilson nie-
potrzebnie ama sobie gow. Bolszewicy ju wybrali dla Rosji system
rzdw i nie interesowaa ich opinia ligi wolnych narodw". Ale teryto-
rialnych pretensji wobec Niemiec z wyjtkiem zwrotu Francji Lotaryngii
i Alzacji oraz ustpstw na rzecz odradzajcej si Polski w czternastu
punktach" nic byo.
12
Tak wic warunki zawarcia pokoju powinny wspbrzmie z ordziem
prezydenta Stanw Zjednoczonych, natomiast przedmiotem konferencji
pokojowej stao si przedyskutowanie szczegw wprowadzenia ich
w ycie". Jednym z warunkw zawieszenia broni byo rozbrojenie i ka-
pitulacja Niemiec. Kiedy jednak Niemcy speniy go i okazay si cako-
wicie bezbronne, sojusznicy wprowadzili wojska do Nadrenii, zrywajc
warunki zawieszenia broni i wypowiadajc pozostae zobowizania.
Przedstawicieli Niemiec nawet nic dopuszczono na parysk konfe-
rencj pokojow (I 8.1.1919-21.1.1920). Przez cay czas jej trwania so-
jusznicy nic przerywali blokady Niemiec, a wszystkie ich wojska stay
w pogotowiu. Zmieniy si przy tym warunki zawarcia pokoju i z dwu-
dziestu trzech przedstawionych przez prezydenta Wilsona do traktatu
wczono zaledwie cztery. Francja, ktra dwigaa na sobie gwny ci-
ar tej wojny, nie moga odmwi sobie przyjemnoci zataczenia na cie-
le powalonego wroga. Premier Georges Clemenceau mia tylko jeden cel
- ukara Niemcy i przeksztaci je na zawsze w drugorzdne pastwo.
Warunki traktatowe zawarte byy w trzech blokach - gospodarczym,
terytorialnym i wojskowym. Przede wszystkim zmuszono Niemcy do
uznania swojej cakowitej winy za wywoanie wojny i obciono penymi
kosztami jej prowadzenia. Gigantyczne sumy reparacji
1
miay ostatecz-
nie wyczerpa i tak ju nike zasoby gospodarcze kraju. Po drugie, poza
koloniami Niemcy oddaway rwnie wasne terytoria, w tym cz Prus.
Ziemie te przypady zwycizcom - Francji i Belgii - oraz pastwom wy-
zwolonym spod panowania europejskich imperiw, midzy innymi Pol-
sce, Czechosowacji, czy Litwie. Setki tysicy Niemcw nagle znalazo
si poza armiami swojego kraju i wkrtce z entuzjazmem powitali oni
Hitlera.
Nawiasem mwic, najbardziej dalekowzroczni politycy zachodni
przewidywali zgubne konsekwencje tych decyzji. Na przykad brytyjski
premier Lloyd George 25 marca 1919 roku przekaza konferencji pokojo-
wej memorandum zatytuowane Niektre opinie przedstawione uczest-
nikom konferencji do rozwaenia przed wypracowaniem ostatecznych
warunkw". W dokumencie stwierdzono:
Moecie pozbawi Niemcy ich kolonii, przeksztaci ich siy zbroj-
ne w zwyk policj, sprowadzi niemieck marynark wojenn do po-
ziomu pitorzdnego pastwa, jednake jeeli w kocu Niemcy poczu-
132 miliardy marek w zocie.
13
j, e podczas zawierania traktatu pokojowego w 1919 roku postpiono
z nimi niesprawiedliwie, znajd sposb, aby wymusi na zwycizcach
rekompensat [...]. Niesprawiedliwo i pycha okazane w chwili tryumfu
nigdy nie zostan zapomniane i wybaczone.
Z tych wanie powodw zdecydowanie sprzeciwiam si przekaza-
niu wielkiej liczby obywateli Niemiec pod wadz innych pastw; naley
przeciwstawia si temu, na ile jest to praktycznie moliwe. Nie mog
nic upatrywa przyczyny przyszej wojny w tym, e nard niemiecki,
ktry okaza si jednym z njenergiczniejszych i najsilniejszych narodw
wiata, zostanie okrony piercieniem niewielkich pastw. Wiele z tych
narodw nigdy wczeniej nie zdoao stworzy wasnych stabilnych rz-
dw, a teraz do kadego z tych pastw trafi rzesza Niemcw dajcych
poczenia z ojczyzn. Propozycja komisji do spraw polskich dotyczca
przekazania 2 100 000 Niemcw pod wadz narodu o innej religii, kt-
remu w cigu caej swojej historii nie udao si udowodni, e jest zdolny
do stworzenia stabilnych rzdw, moim zdaniem wczeniej czy pniej
doprowadzi do wybuchu nowej wojny na wschodzie Europy".
Przestrg nie wysuchano. Francja dya do utworzenia bloku nie-
podlegych katolickich pastw od Austrii po Doln Nadreni. Szcze-
glnie trudna bya sprawa tak zwanego polskiego korytarza. Jak napisa
w 1929 roku M. Follick: Aby da Polsce port morski, popeniono kolejne
przestpstwo wobec Niemiec - odebrano im Gdask [...]. Ale ze wszyst-
kiego, co w Niemczech niemieckie, Gdask jest najbardziej niemiecki
[...]. Prdzej czy pniej polski korytarz staby si przyczyn przyszej
wojny. Jeeli Polska nic odda korytarza, powinna przygotowa si na
mordercz wojn z Niemcami, anarchi i by moe powrt do stanu nie-
woli, z ktrego tak niedawno si oswobodzia"
2
.
:
Naley stwierdzi, e autor w przytoczonej wyej argumentacji przedstawia nie-
mieckie krzywdy" w sposb do jednostronny i wyranie nie dostrzega drobnego fak-
tu. e dua cz terytoriw, ktre Polska uzyskaa od Niemiec w wyniku konferencji
pokojowej, bo tereny, ktre w XVIII w ieku dostay si pod wadanie Niemiec w wyniku
grabiey rozbiorowej. Na tej samej zasadzie mona by uzna, e pokrzywdzeniem"
Rosji byo odebranie jej Kongreswki, /reszt takie przekonanie chyba istniao u wad-
cw ZSRR i std brao si cige denie do naprawy" tego stanu rzeczy. Przyjmujc
w swoich wywodach wyranie proniemieckie stanowisko, autor nie ma ochoty zauwa-
y. e bez odzyskania ziem zaboru pruskiego ze lskiem i osawionym korytarzem"
Polska byaby kadubowym, niezdolnym do prawdziwego, suwerennego istnienia
tworem. Na marginesie warto te zauway, e eyiowani przez autora Lloyd George
i Follick nie tylko wykazuj si niechci do Polski, ale i kiepsk wiedz historyczn.
14
Dziesi lat pniej wszystkie te przepowiednie si sprawdz, ale na
razie... Na razie trwa w najlepsze pokj zwycizcw". Niemcy przede
wszystkim zwrciy Francji Alzacj i Lotaryngi, Belgii za okrgi Mal-
medy i Eupen. Cz Pomorza i terenw Prus Zachodnich oddano Polsce,
Gdask przeksztacono w Wolne Miasto, Memel (Kajpeda) przeszed
pod zarzd zwycizcw i w 1923 roku zosta przekazany Litwie. Poza
tym w 1920 roku Dania otrzymaa cz Szlezwiku, a w 1921 roku Pol-
ska uzyskaa cz Grnego lska. Niewielki fragment terenw lska
przypad Czechosowacji'. Zagbie Saary na pitnacie lat oddawano
pod zarzd Ligi Narodw, a jego kopalnie przekazano we wadanie Fran-
cji. Niemcy pozbawiono wszystkich kolonii, ktre pniej podzielono
pomidzy Wielk Brytani, Francj, Belgi i Japoni.
Oczywicie autorzy traktatu pokojowego zdawali sobie spraw z jego
niesprawiedliwoci i dlatego tworzc blok warunkw wojskowych, dy-
li do wyeliminowania na zawsze niemieckiej potgi militarnej. Zwyciz-
cy zniszczyli lub skonfiskowali wiksz cz uzbrojenia i rodkw jego
produkcji, pozbawili Niemcy nowych rodzajw broni, jakie pojawiy si
w czasie wojny - samolotw, czogw, okrtw podwodnych i gazw
trujcych - a poza tym zmniejszyli do minimum niemieckie siy zbrojne.
Zgodnie z traktatem 14 tysicy samolotw przekazano sojusznikom lub
oddano na zom. Marynark wojenn zredukowano do symbolicznego
poziomu - 15 tysicy personelu, 6 przestarzaych pancernikw, 6 lek-
kich krownikw i 24 torpedowce. Ponadto w ramach rozliczania repa-
racji skonfiskowano wikszo statkw handlowych. Zakazano eksportu
do Niemiec broni i innego sprztu wojskowego, miaa ulec zniszczeniu
wikszo fortyfikacji.
Przed wojn siy ldowe Niemiec liczyy dwa miliony ludzi. Zgodnie
z traktatem nie mogy one obecnie przekracza 100 tysicy, natomiast
Pisanie, e Polska przez ca histori nic stworzya stabilnych rzdw, albo nazywanie
najbardziej niemieckim z niemieckich" miast Gdaska, ktry przy caym swoim sa-
morzdzie i dominujcym ywiole niemieckim mia spor grup ludnoci polskiej, by
miastem zarazem krlewskim i hanzeatyckim i zosta zagrabiony przez Prusy dopiero
w 1793 roku. le wiadczy zarwno o znajomoci faktu, jak i o obiektywnoci. Jeeli
pisze si o Niemcach na terenach oddanych Polsce, to warto jednak wspomnie, e byli
tam oni mniejszoci, a o przyczeniu czci Grnego lska zadecydoway plebiscyty
i trzy powstania. Przyp. tum.
;
Nie tyle przypad, co w latach 191 S 1919 zosta zagarnity zbrojnie przez Czechy,
ktre nie dopuciy take do przeprowadzenia na tych terenach plebiscytu. W konse-
kwencji Zaolzie z okoo 150 000 Polakw zostao przyczone do Czech. Przyp. tum.
15
j, e podczas zawierania traktatu pokojowego w 1919 roku postpiono
z nimi niesprawiedliwie, znajd sposb, aby wymusi na zwycizcach
rekompensat [...]. Niesprawiedliwo i pycha okazane w chwili tryumfu
nigdy nie zostan zapomniane i wybaczone.
Z tych wanie powodw zdecydowanie sprzeciwiam si przekaza-
niu wielkiej liczby obywateli Niemiec pod wadz innych pastw; naley
przeciwstawia si temu, na ile jest to praktycznie moliwe. Nie mog
nic upatrywa przyczyny przyszej wojny w tym, e nard niemiecki,
ktry okaza si jednym z njenergiczniejszych i najsilniejszych narodw
wiata, zostanie okrony piercieniem niewielkich pastw. Wiele z tych
narodw nigdy wczeniej nie zdoao stworzy wasnych stabilnych rz-
dw, a teraz do kadego z tych pastw trafi rzesza Niemcw dajcych
poczenia z ojczyzn. Propozycja komisji do spraw polskich dotyczca
przekazania 2 100 000 Niemcw pod wadz narodu o innej religii, kt-
remu w cigu caej swojej historii nie udao si udowodni, e jest zdolny
do stworzenia stabilnych rzdw, moim zdaniem wczeniej czy pniej
doprowadzi do wybuchu nowej wojny na wschodzie Europy".
Przestrg nie wysuchano. Francja dya do utworzenia bloku nie-
podlegych katolickich pastw od Austrii po Doln Nadreni. Szcze-
glnie trudna bya sprawa tak zwanego polskiego korytarza. Jak napisa
w 1929 roku M. Follick: Aby da Polsce port morski, popeniono kolejne
przestpstwo wobec Niemiec - odebrano im Gdask [...]. Ale ze wszyst-
kiego, co w Niemczech niemieckie, Gdask jest najbardziej niemiecki
[...]. Prdzej czy pniej polski korytarz staby si przyczyn przyszej
wojny. Jeeli Polska nic odda korytarza, powinna przygotowa si na
mordercz wojn z Niemcami, anarchi i by moe powrt do stanu nie-
woli, z ktrego tak niedawno si oswobodzia"
2
.
:
Naley stwierdzi, e autor w przytoczonej wyej argumentacji przedstawia nie-
mieckie krzywdy" w sposb do jednostronny i wyranie nie dostrzega drobnego fak-
tu. e dua cz terytoriw, ktre Polska uzyskaa od Niemiec w wyniku konferencji
pokojowej, bo tereny, ktre w XVIII w ieku dostay si pod wadanie Niemiec w wyniku
grabiey rozbiorowej. Na tej samej zasadzie mona by uzna, e pokrzywdzeniem"
Rosji byo odebranie jej Kongreswki, /reszt takie przekonanie chyba istniao u wad-
cw ZSRR i std brao si cige denie do naprawy" tego stanu rzeczy. Przyjmujc
w swoich wywodach wyranie proniemieckie stanowisko, autor nie ma ochoty zauwa-
y. e bez odzyskania ziem zaboru pruskiego ze lskiem i osawionym korytarzem"
Polska byaby kadubowym, niezdolnym do prawdziwego, suwerennego istnienia
tworem. Na marginesie warto te zauway, e eyiowani przez autora Lloyd George
i Follick nie tylko wykazuj si niechci do Polski, ale i kiepsk wiedz historyczn.
14
Dziesi lat pniej wszystkie te przepowiednie si sprawdz, ale na
razie... Na razie trwa w najlepsze pokj zwycizcw". Niemcy przede
wszystkim zwrciy Francji Alzacj i Lotaryngi, Belgii za okrgi Mal-
medy i Eupen. Cz Pomorza i terenw Prus Zachodnich oddano Polsce,
Gdask przeksztacono w Wolne Miasto, Memel (Kajpeda) przeszed
pod zarzd zwycizcw i w 1923 roku zosta przekazany Litwie. Poza
tym w 1920 roku Dania otrzymaa cz Szlezwiku, a w 1921 roku Pol-
ska uzyskaa cz Grnego lska. Niewielki fragment terenw lska
przypad Czechosowacji'. Zagbie Saary na pitnacie lat oddawano
pod zarzd Ligi Narodw, a jego kopalnie przekazano we wadanie Fran-
cji. Niemcy pozbawiono wszystkich kolonii, ktre pniej podzielono
pomidzy Wielk Brytani, Francj, Belgi i Japoni.
Oczywicie autorzy traktatu pokojowego zdawali sobie spraw z jego
niesprawiedliwoci i dlatego tworzc blok warunkw wojskowych, dy-
li do wyeliminowania na zawsze niemieckiej potgi militarnej. Zwyciz-
cy zniszczyli lub skonfiskowali wiksz cz uzbrojenia i rodkw jego
produkcji, pozbawili Niemcy nowych rodzajw broni, jakie pojawiy si
w czasie wojny - samolotw, czogw, okrtw podwodnych i gazw
trujcych - a poza tym zmniejszyli do minimum niemieckie siy zbrojne.
Zgodnie z traktatem 14 tysicy samolotw przekazano sojusznikom lub
oddano na zom. Marynark wojenn zredukowano do symbolicznego
poziomu - 15 tysicy personelu, 6 przestarzaych pancernikw, 6 lek-
kich krownikw i 24 torpedowce. Ponadto w ramach rozliczania repa-
racji skonfiskowano wikszo statkw handlowych. Zakazano eksportu
do Niemiec broni i innego sprztu wojskowego, miaa ulec zniszczeniu
wikszo fortyfikacji.
Przed wojn siy ldowe Niemiec liczyy dwa miliony ludzi. Zgodnie
z traktatem nie mogy one obecnie przekracza 100 tysicy, natomiast
Pisanie, e Polska przez ca histori nic stworzya stabilnych rzdw, albo nazywanie
najbardziej niemieckim z niemieckich" miast Gdaska, ktry przy caym swoim sa-
morzdzie i dominujcym ywiole niemieckim mia spor grup ludnoci polskiej, by
miastem zarazem krlewskim i hanzeatyckim i zosta zagrabiony przez Prusy dopiero
w 1793 roku. le wiadczy zarwno o znajomoci faktu, jak i o obiektywnoci. Jeeli
pisze si o Niemcach na terenach oddanych Polsce, to warto jednak wspomnie, e byli
tam oni mniejszoci, a o przyczeniu czci Grnego lska zadecydoway plebiscyty
i trzy powstania. Przyp. tum.
;
Nie tyle przypad, co w latach 191 S 1919 zosta zagarnity zbrojnie przez Czechy,
ktre nie dopuciy take do przeprowadzenia na tych terenach plebiscytu. W konse-
kwencji Zaolzie z okoo 150 000 Polakw zostao przyczone do Czech. Przyp. tum.
15
korpus oficerski ograniczono do 4 tysicy lud/i. Zakazano obowizkowej
suby wojskowej, ktra od tej pory staa si ochotnicza. Aby uniemo-
liwi utworzenie przeszkolonej rezerwy wojskowej, ustanowiono dugie
okresy suby (oficerowie 25 lat, onierze innych stopni - 12 lat). Sztab
Generalny zosta rozwizany, a wysze szkoy wojskowe zamknite.
Realizacji traktatu przez Niemcy powinna pilnowa Sojusznicza Ko-
misja Kontroli, w ktrej skad wchodziy grupy nadzorujce przemys
i kady z rodzajw wojsk. Inspektorami byli specjalici wojskowi piciu
pastw przygotowujcych traktat - Wielkiej Brytanii, Francji, Woch,
Belgii i Japonii. Delegacja amerykaska pod przewodnictwem prezyden-
ta Wilsona braa udzia w posiedzeniach w Wersalu, ale Senat Stanw
Zjednoczonych odmwi ratyfikacji traktatu i Amerykanie nie uczestni-
czyli w pracach Komisji Kontroli. Niejest to traktat pokojowy - ostrzeg
jeden z czonkw amerykaskiej delegacji. - Widz w nim przynajmniej
jedenacie wojen".
Warunki traktatu wersalskiego ogoszono 7 maja 1919 roku i ich su-
rowo oszoomia nard niemiecki. Ludzie poczuli, e ich zniewaono
i zdradzono. Niemcy odrzucali zbiorow odpowiedzialno za wywoanie
wojny. Uwaali, e zmusiy ich do niej Francja i Rosja. Co wicej, mie-
li nadziej, e radykalna zmiana systemu rzdw, zastpienie monarchii
parlamentarn demokracj, przyniesie zagodzenie warunkw zawarcia
pokoju. Niemieccy obywatele wyszli na znak protestu na ulice, ogasza-
jc, e traktat wersalski jest traktatem przemocy".
Prezydent Niemiec socjalista Friedrich Ebert nazwa traktat niezno-
nym i niewykonalnym", jednak jego rzd nie mia innego wyjcia i mu-
sia go ratyfikowa. Prowadzona przez sprzymierzonych blokada morska
doprowadzia do godu w kraju. Gdyby Niemcy sprzeciwili si traktato-
wi, wojska francuskie, brytyjskie i amerykaskie rozmieszczone w duej
liczbie wzdu linii Renu dokonayby inwazji. Rzd niemiecki ustpi
zaledwie dwadziecia minut przed ostatecznym terminem. Formalnie
Niemcy podpisay znienawidzony traktat 28 lipca 1919 roku. Obecny
przy tym premier Woch F.S. Nitti napisa w swej ksice o charaktery-
stycznym tytule L 'Europa senzapace - Nie ma pokoju w Europie:
W historii wspczesnej na zawsze pozostanie ten straszliwy pre-
cedens - wbrew wszystkim przysigom, obyczajom i tradycjom, przed-
stawicielom Niemiec nie pozwolono zabra gosu i mieli tylko jedno
wyjcie - podpisa pokj. Gd, ndza, groba rewolucji nie pozwoliy
postpi inaczej". Wanie te okolicznoci umoliwiy pniej Hitlerowi
In
skupienie wok siebie caych Niemiec i usprawiedliwienie w oczach na-
rodu niemieckiego kadego zamania grabieczego pokoju".
Przy akompaniamencie salutu artyleryjskiego 28 lipca 1919 roku po-
grzebana zostaa pierwsza wojna wiatowa i rozpoczta druga. Jej bezpo-
redni przyczyn sta si traktat wersalski.
Niemcy poniosy klsk militarn, a w 1920 roku dotkn je krach
gospodarczy. Przekazanie zwycizcom w ramach reparacji zasobw ma-
terialnych, inflacja, destabilizacja polityczna prowadziy do spadku pro-
dukcji przemysowej. Brak mechanizmu rozliczania reparacji powodowa
nieustanne kryzysy, ktre pod naciskiem Francji rozwizywano metodami
siowymi. Na przykad pod koniec 1922 roku niemieckie wadze zwr-
ciy si do rzdw zwyciskich pastw z prob o czasowe zawieszenie
patnoci wynikajcych z traktatu wersalskiego. Francuski premier Ray-
mond Poincare odmwi wyraenia zgody, a kiedy Niemcy wstrzymay
wypaty dla Francji, rozkaza francuskim wojskom zaj Zagbie Ruhry,
ktre dostarczao cztery pite niemieckiej produkcji wgla i stali.
W czasie kryzysu ze stycznia 1923 roku inflacja w Niemczech osi-
gna taki poziom, e do kupna bochenka chleba potrzebna bya taczka
niemieckich marek. Cay kraj ogarniay niepokoje spoeczne i zamieszki;
w cigu p roku wojsko musiao tumi bunty lewicowych i prawico-
wych ekstremistw, w tym rwnie pucz rozpoczty w monachijskiej pi-
wiarni przez Adolfa Hitlera i narodowych socjalistw.
W Niemczech coraz silniejsze stawao si denie do remilitaryza-
cji i wyraali je nie tylko radykalni nacjonalici. Poniewa siy zbrojne
z trudnoci mogy zapewni bezpieczestwo wewntrzne i absolutnie
nie byyby w stanie obroni granic Niemiec w nieprzyjaznej im Europie,
by to przejaw troski o dobro kraju, jak te obaw przed obc interwen-
cj. Niektrzy kierowali si nadziejami na zyski i przywrcenie danego
midzynarodowego znaczenia Niemiec. Bez wzgldu jednak na motywy
kadr oficersk, politykw i przemysowcw poczyo haso swobody
zbroje. Aby je zrealizowa, byli gotowi zama postanowienia traktatu
wersalskiego.
W czerwcu 1920 roku resort wojskowy mianowa gwnodowodz-
cym stutysicznej Reichswehry generaa majora Hansa von Seeckta.
Podczas organizowania nowych niemieckich si zbrojnych przywiecaa
mu zasada bezbronny - lekcewaony", a za swoje gwne zadanie uzna
neutralizowanie trucizny" traktatu wersalskiego.
17
korpus oficerski ograniczono do 4 tysicy lud/i. Zakazano obowizkowej
suby wojskowej, ktra od tej pory staa si ochotnicza. Aby uniemo-
liwi utworzenie przeszkolonej rezerwy wojskowej, ustanowiono dugie
okresy suby (oficerowie 25 lat, onierze innych stopni - 12 lat). Sztab
Generalny zosta rozwizany, a wysze szkoy wojskowe zamknite.
Realizacji traktatu przez Niemcy powinna pilnowa Sojusznicza Ko-
misja Kontroli, w ktrej skad wchodziy grupy nadzorujce przemys
i kady z rodzajw wojsk. Inspektorami byli specjalici wojskowi piciu
pastw przygotowujcych traktat - Wielkiej Brytanii, Francji, Woch,
Belgii i Japonii. Delegacja amerykaska pod przewodnictwem prezyden-
ta Wilsona braa udzia w posiedzeniach w Wersalu, ale Senat Stanw
Zjednoczonych odmwi ratyfikacji traktatu i Amerykanie nie uczestni-
czyli w pracach Komisji Kontroli. Niejest to traktat pokojowy - ostrzeg
jeden z czonkw amerykaskiej delegacji. - Widz w nim przynajmniej
jedenacie wojen".
Warunki traktatu wersalskiego ogoszono 7 maja 1919 roku i ich su-
rowo oszoomia nard niemiecki. Ludzie poczuli, e ich zniewaono
i zdradzono. Niemcy odrzucali zbiorow odpowiedzialno za wywoanie
wojny. Uwaali, e zmusiy ich do niej Francja i Rosja. Co wicej, mie-
li nadziej, e radykalna zmiana systemu rzdw, zastpienie monarchii
parlamentarn demokracj, przyniesie zagodzenie warunkw zawarcia
pokoju. Niemieccy obywatele wyszli na znak protestu na ulice, ogasza-
jc, e traktat wersalski jest traktatem przemocy".
Prezydent Niemiec socjalista Friedrich Ebert nazwa traktat niezno-
nym i niewykonalnym", jednak jego rzd nie mia innego wyjcia i mu-
sia go ratyfikowa. Prowadzona przez sprzymierzonych blokada morska
doprowadzia do godu w kraju. Gdyby Niemcy sprzeciwili si traktato-
wi, wojska francuskie, brytyjskie i amerykaskie rozmieszczone w duej
liczbie wzdu linii Renu dokonayby inwazji. Rzd niemiecki ustpi
zaledwie dwadziecia minut przed ostatecznym terminem. Formalnie
Niemcy podpisay znienawidzony traktat 28 lipca 1919 roku. Obecny
przy tym premier Woch F.S. Nitti napisa w swej ksice o charaktery-
stycznym tytule L 'Europa senzapace - Nie ma pokoju w Europie:
W historii wspczesnej na zawsze pozostanie ten straszliwy pre-
cedens - wbrew wszystkim przysigom, obyczajom i tradycjom, przed-
stawicielom Niemiec nie pozwolono zabra gosu i mieli tylko jedno
wyjcie - podpisa pokj. Gd, ndza, groba rewolucji nie pozwoliy
postpi inaczej". Wanie te okolicznoci umoliwiy pniej Hitlerowi
In
skupienie wok siebie caych Niemiec i usprawiedliwienie w oczach na-
rodu niemieckiego kadego zamania grabieczego pokoju".
Przy akompaniamencie salutu artyleryjskiego 28 lipca 1919 roku po-
grzebana zostaa pierwsza wojna wiatowa i rozpoczta druga. Jej bezpo-
redni przyczyn sta si traktat wersalski.
Niemcy poniosy klsk militarn, a w 1920 roku dotkn je krach
gospodarczy. Przekazanie zwycizcom w ramach reparacji zasobw ma-
terialnych, inflacja, destabilizacja polityczna prowadziy do spadku pro-
dukcji przemysowej. Brak mechanizmu rozliczania reparacji powodowa
nieustanne kryzysy, ktre pod naciskiem Francji rozwizywano metodami
siowymi. Na przykad pod koniec 1922 roku niemieckie wadze zwr-
ciy si do rzdw zwyciskich pastw z prob o czasowe zawieszenie
patnoci wynikajcych z traktatu wersalskiego. Francuski premier Ray-
mond Poincare odmwi wyraenia zgody, a kiedy Niemcy wstrzymay
wypaty dla Francji, rozkaza francuskim wojskom zaj Zagbie Ruhry,
ktre dostarczao cztery pite niemieckiej produkcji wgla i stali.
W czasie kryzysu ze stycznia 1923 roku inflacja w Niemczech osi-
gna taki poziom, e do kupna bochenka chleba potrzebna bya taczka
niemieckich marek. Cay kraj ogarniay niepokoje spoeczne i zamieszki;
w cigu p roku wojsko musiao tumi bunty lewicowych i prawico-
wych ekstremistw, w tym rwnie pucz rozpoczty w monachijskiej pi-
wiarni przez Adolfa Hitlera i narodowych socjalistw.
W Niemczech coraz silniejsze stawao si denie do remilitaryza-
cji i wyraali je nie tylko radykalni nacjonalici. Poniewa siy zbrojne
z trudnoci mogy zapewni bezpieczestwo wewntrzne i absolutnie
nie byyby w stanie obroni granic Niemiec w nieprzyjaznej im Europie,
by to przejaw troski o dobro kraju, jak te obaw przed obc interwen-
cj. Niektrzy kierowali si nadziejami na zyski i przywrcenie danego
midzynarodowego znaczenia Niemiec. Bez wzgldu jednak na motywy
kadr oficersk, politykw i przemysowcw poczyo haso swobody
zbroje. Aby je zrealizowa, byli gotowi zama postanowienia traktatu
wersalskiego.
W czerwcu 1920 roku resort wojskowy mianowa gwnodowodz-
cym stutysicznej Reichswehry generaa majora Hansa von Seeckta.
Podczas organizowania nowych niemieckich si zbrojnych przywiecaa
mu zasada bezbronny - lekcewaony", a za swoje gwne zadanie uzna
neutralizowanie trucizny" traktatu wersalskiego.
17
W istocie od samego pocztku Seeckt znajdowa sposoby na omijanie
ogranicze traktatowych i stara si wynajdowa nowe furtki. Pod nie-
winn nazw Zarzdu Wojsk zachowa sztab generalny i maskowa jego
rozmaite wydziay pod innymi fikcyjnymi nazwami. Na przykad oddzia
rozpoznania sztabu dziaa za porednictwem dwch fikcyjnych agencji.
o nazwach wydzia statystyczny" oraz suba dobrobytu". Seeckt pora-
dzi sobie take z nakazem likwidacji wyszych szk wojskowych, two-
rzc w siach zbrojnych program kursw specjalnych", realizujcych te
same zadania co uczelnie.
Aby zwikszy liczebno kadry oficerskiej, Seeckt ukrywa aparat
dowdczy, potajemnie umieszczajc oficerw na stanowiskach cywilne-
go personelu zarwno w Ministerstwie Obrony, jak w innych resortach
rzdowych, i dodajc nowy kontyngent w celu obsadzenia fikcyjnych wa-
katw. Seeckt utrzymywa take nielegalne jednostki wojskowe, ktrych
zadaniem bya obrona wschodnich granic Niemiec przed ewentualnym
atakiem si zbrojnych odrodzonego pastwa polskiego. Jednostki te (tak
zwana Schwarze Reichswehr - Czarna Reichswehra) skupiay okoo 60
tysicy byych czonkw paramilitarnych oddziaw ochotniczych
4
, byy
przeszkolone, uzbrojone i fikcyjnie przedstawiane jako grupy robocze.
w pniejszym okresie Schwarzc Rcichswehr musiaa zosta rozformowana.
Seeckt patrzy take przez palce na liczebny wzrost si policyjnych,
przekraczajcy ograniczenia ustalone w traktacie wersalskim, wykorzy-
stywa bowiem policj jako rezerw stanu osobowego si zbrojnych. Za-
prawieni w walkach oficerowie wkadali mundury policyjne i zajmowali
si przygotowaniem wojskowym tysicy rekrutw. Sama tylko pruska
policja liczya 85 tysicy ludzi wyposaonych w karabiny, karabiny ma-
szynowe, a nawet samochody pancerne. Niektrzy ze specjalnie prze-
szkolonych niemieckich policjantw w czasie drugiej wojny wiatowej
dowodzili dywizjami i korpusami.
Seeckt uzna, e ograniczenie stanu osobowego Reichswehry ma
w niektrych przypadkach nawet dobre strony. Taki stan rzeczy pozwala
mu stosowa wysze kryteria, ni gdyby mia do dyspozycji ogromn
armi poborowych. Na kady wakat onierski lub podoficerski przypa-
dao siedmiu kandydatw. Ci, ktrych wybrano, speniali najsurowsze
na wiecie standardy przygotowania fizycznego. Ich od by niezwykle
wysoki - siedem razy wikszy ni na przykad w wojsku francuskim.
J
Byy lo przede wszystkim Grenzsehutz Ost, Selbschutz oraz Freikorps.
Przyp, tum.
18
Reichswehra von Seeckta bya zawodowymi siami zbrojnymi i z niej
rekrutowaa si pniej kadra dowdcza masowych si zbrojnych.
Kady onierz i oficer Reichswehry szkolony by w taki sposb, aby
mc natychmiast obj wysze stanowisko i ponosi zwizan z nim od-
powiedzialno. W przypadku mobilizacji majorzy mieli sta si pukow-
nikami lub generaami, a najlepsi podoficerowie porucznikami lub ka-
pitanami. Poniewa traktat nie ogranicza liczby szeregowych onierzy
i podoficerw, do awansu przygotowano niezwykle du grup sieran-
tw i plutonowych.
Jednake ograniczenia w wyposaeniu technicznym nie pozwalay
Seecktowi przewiczy w rzeczywistej skali nowych zasad taktycznych
opracowanych w czasie pierwszej wojny wiatowej. wiczenia polowe
i manewry przeprowadzano, posugujc si imitacj uzbrojenia, na przy-
kad czogami z tektury lub armatami z drewnianych beczek. Baloniki
udaway samoloty wroga", a ruch wikszych pododdziaw pozorowali
onierze z tabliczkami pluton", albo siedmiu onierzy z broni ma-
szynow".
W tych trudnych czasach Niemcy postanowili zwrci si do swoich
starych przyjaci - rosyjskich bolszewikw... Sowieckie kierownictwo
na pocztku lat dwudziestych rwnie napotkao szereg problemw. Le-
nin i jego kompania zawodowych rewolucjonistw", ktrzy przy aktyw-
nej niemieckiej pomocy przeprowadzili padziernikowy przewrt i sk-
pali kraj w krwi podczas wojny domowej, zdoali jednak podbi Rosj.
Marsz w gb Europy nie powid si, Polacy odpdzili czerwonych ka-
walerzystw spod Warszawy, przez kraj przetoczya si fala chopskich
powsta. Wszystko to zmusio Biuro Polityczne do zawieszenia na jaki
czas wszechwiatowej rewolucji" i zajcia si sprawami pokojowymi.
Gwnym zadaniem staa si odbudowa gospodarki i normalizacja ycia
w pastwie.
Jednake podpisujc p roku przed zakoczeniem wojny pokj brze-
ski z Niemcami, bolszewicy spowodowali, e Rosjanie ze zwycizcw
stali si zwycionymi, odmowa za spaty przedrewolucyjnych dugw
i szermowanie hasami typu Na Pary!" doprowadziy do politycznej
i gospodarczej izolacji. Wok Sowdepii"' powsta kordon sanitarny,
5
Sowdepia" pogardliwa nazwa Zwizku Sowieckiego utworzona z okrelenia
Sowiet Dieputatow" Rada Delegatw. Rada Delegatw Ludowych odpowiednik
parlamentu - bya teoretycznie najwyszym, a w rzeczywistoci marionetkowym orga-
nem wadzy w ZSRR. Przyp. tum.
I
1
)
W istocie od samego pocztku Seeckt znajdowa sposoby na omijanie
ogranicze traktatowych i stara si wynajdowa nowe furtki. Pod nie-
winn nazw Zarzdu Wojsk zachowa sztab generalny i maskowa jego
rozmaite wydziay pod innymi fikcyjnymi nazwami. Na przykad oddzia
rozpoznania sztabu dziaa za porednictwem dwch fikcyjnych agencji.
o nazwach wydzia statystyczny" oraz suba dobrobytu". Seeckt pora-
dzi sobie take z nakazem likwidacji wyszych szk wojskowych, two-
rzc w siach zbrojnych program kursw specjalnych", realizujcych te
same zadania co uczelnie.
Aby zwikszy liczebno kadry oficerskiej, Seeckt ukrywa aparat
dowdczy, potajemnie umieszczajc oficerw na stanowiskach cywilne-
go personelu zarwno w Ministerstwie Obrony, jak w innych resortach
rzdowych, i dodajc nowy kontyngent w celu obsadzenia fikcyjnych wa-
katw. Seeckt utrzymywa take nielegalne jednostki wojskowe, ktrych
zadaniem bya obrona wschodnich granic Niemiec przed ewentualnym
atakiem si zbrojnych odrodzonego pastwa polskiego. Jednostki te (tak
zwana Schwarze Reichswehr - Czarna Reichswehra) skupiay okoo 60
tysicy byych czonkw paramilitarnych oddziaw ochotniczych
4
, byy
przeszkolone, uzbrojone i fikcyjnie przedstawiane jako grupy robocze.
w pniejszym okresie Schwarzc Rcichswehr musiaa zosta rozformowana.
Seeckt patrzy take przez palce na liczebny wzrost si policyjnych,
przekraczajcy ograniczenia ustalone w traktacie wersalskim, wykorzy-
stywa bowiem policj jako rezerw stanu osobowego si zbrojnych. Za-
prawieni w walkach oficerowie wkadali mundury policyjne i zajmowali
si przygotowaniem wojskowym tysicy rekrutw. Sama tylko pruska
policja liczya 85 tysicy ludzi wyposaonych w karabiny, karabiny ma-
szynowe, a nawet samochody pancerne. Niektrzy ze specjalnie prze-
szkolonych niemieckich policjantw w czasie drugiej wojny wiatowej
dowodzili dywizjami i korpusami.
Seeckt uzna, e ograniczenie stanu osobowego Reichswehry ma
w niektrych przypadkach nawet dobre strony. Taki stan rzeczy pozwala
mu stosowa wysze kryteria, ni gdyby mia do dyspozycji ogromn
armi poborowych. Na kady wakat onierski lub podoficerski przypa-
dao siedmiu kandydatw. Ci, ktrych wybrano, speniali najsurowsze
na wiecie standardy przygotowania fizycznego. Ich od by niezwykle
wysoki - siedem razy wikszy ni na przykad w wojsku francuskim.
J
Byy lo przede wszystkim Grenzsehutz Ost, Selbschutz oraz Freikorps.
Przyp, tum.
18
Reichswehra von Seeckta bya zawodowymi siami zbrojnymi i z niej
rekrutowaa si pniej kadra dowdcza masowych si zbrojnych.
Kady onierz i oficer Reichswehry szkolony by w taki sposb, aby
mc natychmiast obj wysze stanowisko i ponosi zwizan z nim od-
powiedzialno. W przypadku mobilizacji majorzy mieli sta si pukow-
nikami lub generaami, a najlepsi podoficerowie porucznikami lub ka-
pitanami. Poniewa traktat nie ogranicza liczby szeregowych onierzy
i podoficerw, do awansu przygotowano niezwykle du grup sieran-
tw i plutonowych.
Jednake ograniczenia w wyposaeniu technicznym nie pozwalay
Seecktowi przewiczy w rzeczywistej skali nowych zasad taktycznych
opracowanych w czasie pierwszej wojny wiatowej. wiczenia polowe
i manewry przeprowadzano, posugujc si imitacj uzbrojenia, na przy-
kad czogami z tektury lub armatami z drewnianych beczek. Baloniki
udaway samoloty wroga", a ruch wikszych pododdziaw pozorowali
onierze z tabliczkami pluton", albo siedmiu onierzy z broni ma-
szynow".
W tych trudnych czasach Niemcy postanowili zwrci si do swoich
starych przyjaci - rosyjskich bolszewikw... Sowieckie kierownictwo
na pocztku lat dwudziestych rwnie napotkao szereg problemw. Le-
nin i jego kompania zawodowych rewolucjonistw", ktrzy przy aktyw-
nej niemieckiej pomocy przeprowadzili padziernikowy przewrt i sk-
pali kraj w krwi podczas wojny domowej, zdoali jednak podbi Rosj.
Marsz w gb Europy nie powid si, Polacy odpdzili czerwonych ka-
walerzystw spod Warszawy, przez kraj przetoczya si fala chopskich
powsta. Wszystko to zmusio Biuro Polityczne do zawieszenia na jaki
czas wszechwiatowej rewolucji" i zajcia si sprawami pokojowymi.
Gwnym zadaniem staa si odbudowa gospodarki i normalizacja ycia
w pastwie.
Jednake podpisujc p roku przed zakoczeniem wojny pokj brze-
ski z Niemcami, bolszewicy spowodowali, e Rosjanie ze zwycizcw
stali si zwycionymi, odmowa za spaty przedrewolucyjnych dugw
i szermowanie hasami typu Na Pary!" doprowadziy do politycznej
i gospodarczej izolacji. Wok Sowdepii"' powsta kordon sanitarny,
5
Sowdepia" pogardliwa nazwa Zwizku Sowieckiego utworzona z okrelenia
Sowiet Dieputatow" Rada Delegatw. Rada Delegatw Ludowych odpowiednik
parlamentu - bya teoretycznie najwyszym, a w rzeczywistoci marionetkowym orga-
nem wadzy w ZSRR. Przyp. tum.
I
1
)
ktry mia zapobiec rozprzestrzenianiu si bakterii bolszewizmu" [na
marginesie mwic, t epidemiologiczn charakterystyk wasnej ideolo-
gii posuy si sam Lenin na VIII Zjedzie RKP(b)]. Zniesienie blokady
ekonomicznej w styczniu 1920 roku pozwolio rozpocz nawizywanie
kontaktw z pastwami europejskimi, nie stay si one jednak trwae,
poniewa na ich rozwj wywieraa wpyw koniunktura polityczna.
Rosja cakowicie utracia wypracowan przez cesarstwo pozycj na
scenie midzynarodowej oraz terytoria w Europie Wschodniej. Zakres
jej wpyww wrci do stanu sprzed dwustu lat. W tej sytuacji sowiec-
kie kierownictwo mogo albo pogodzi si z regionalnym statusem Rosji
Sowieckiej, albo zacz od nowa walk o powrt do klubu wielkich mo-
carstw. Mwic cilej, nie istniaa nawet taka alternatywa, poniewa bol-
szewizm jest agresywny z natury: komunizm nie moe istnie w jednym
tylko kraju'" - brodaci klasycy doskonale to rozumieli. Dlatego sowieckie
kierownictwo przyjo koncepcj wiatowej rewolucji proletariackiej",
czc now ideologi z tradycyjnym zadaniem polityki zagranicznej,
jakim jest zwikszenie wpyww pastwa na arenie midzynarodowej.
Strategicznym celem polityki zagranicznej staa si globalna przebudowa
systemu stosunkw midzynarodowych, to za czynio gwnymi prze-
ciwnikami Rosji Wielk Brytani i Francj, podstawowym za natural-
nym sprzymierzecem - pokonane Niemcy.
Szesnastego kwietnia 1922 roku, w okresie konferencji w Genui,
we woskim miecie Rapallo sowiecka i niemiecka delegacja podpisay
midzyrzdow umow, na podstawie ktrej przywrcone zostay sto-
sunki dyplomatyczne pomidzy Rosj a Niemcami. Zgodnie z ukadem
oba rzdy rezygnoway wzajemnie z rekompensowania wojennych wy-
datkw i strat niewojskowych poniesionych przez ich kraje i obywateli
w okresie wojny. Oba pastwa obustronnie zaprzestaway pacenia za
utrzymywanie jecw wojennych. Uzgodniono rwnie kwestie o cha-
rakterze gospodarczym.
Podpisanie umowy poprzedziy rozpoczte ju 5 maja 1921 roku du-
gie tajne pertraktacje Leonida Krasina i Karola Radka z pracownikami nie-
mieckiego Ministerstwa Obrony, reprezentowanego midzy innymi przez
generaw Hansa von Seeckta, Kurta von Schleichcra i Ottona Hassa.
Przedmiotem rozmw byo udzielenie przez Niemcy wsparcia we
wzmacnianiu rosyjskiego przemysu zbrojeniowego. Aby stworzy no-
woczesn armi, bolszewicy potrzebowali pomocy finansowej i techno-
logicznej. Rzd sowiecki mia zamiar zbudowa dziki niemieckim sub-
20
sydiom i specjalistom podstawy rnych gazi przemysu zbrojeniowe-
go, w tym rwnie lotniczego.
Niemcy kieroway si swoimi motywami. Rosjanie nie przyoyli
rki do traktatu wersalskiego i nie byli zainteresowani przestrzeganiem
go przez niemieckiego partnera. Ogromne naturalne bogactwa Rosji,
a take poligony oddalone od ciekawskich oczu zachodnich obserwato-
rw idealnie nadaway si zarwno do budowania uzbrojenia zakazanego
przez traktat, jak te szkolenia kadr Reichswehry. Dlatego te Niemcy
byli bardzo zainteresowani pertraktacjami w Rapallo. O ich przebiegu
von Seeckt informowa kanclerza Rzeszy Karla Josepha Wirtha. Rozmo-
wy z sowieckimi emisariuszami zakoczyy si podpisaniem 11 sierpnia
1922 roku tajnych umw.
Aby rozszerzy kontakty pomidzy niemieckimi siami zbrojnymi
a RKKA", Niemcy w lutym 1923 roku wysay do Moskwy delegacj pod
przywdztwem generaa Hassa, szefa departamentu wojskowego Mini-
sterstwa Obrony. W skad delegacji wszed specjalista do spraw techniki
lotniczej z oddziau uzbrojenia i wyposaenia technicznego Reichsweh-
ry. W grudniu tego samego roku utworzono w Moskwie delegatur Re-
ichswehry uywajc skromnej nazwy Zentrale Moskau. Kierowa ni
pukownik von der Lieth-Thomsen. Czym zajmowaa si ta organizacja,
mwi midzy innymi protokoy tajnych pertraktacji, w trakcie ktrych
rozpatrzono nastpujce zagadnienia:
- przeprowadzenie przez koncern Blohm und Voss przebudowy i mo-
dernizacji zakadw produkujcych okrty podwodne w Nikoajewie;
- zbudowanie przez firmy Junkers i Fokker zakadw budowy samo-
lotw;
- skierowanie niemieckich specjalistw do pracy w sowieckich biu-
rach projektowych (budowy samolotw, sprztu artyleryjskiego, amuni-
cji, broni pancernej, przemysu maszynowego).
Podjte decyzje szybko wprowadzano w ycie. Na przykad realizu-
jc zamwienie Reichswehry, sowiecki przemys dostarczy w 1926 roku
do Niemiec 400 tysicy pociskw artyleryjskich do armat kalibru 3 cale
(76 mm). Nie baczc na zakazy traktatowe, sprzymierzone z Rosj
i korzystajce z jej pomocy Niemcy zwikszay swoj potg wojsko-
w. Sprzyjao temu zawarcie nowych tajnych i jawnych porozumie.
' Rabocze-krestjamkaja Krasnaja Armija - Robotniczo-Chopska Armia Czerwo-
na. Przyp. tum.
21
ktry mia zapobiec rozprzestrzenianiu si bakterii bolszewizmu" [na
marginesie mwic, t epidemiologiczn charakterystyk wasnej ideolo-
gii posuy si sam Lenin na VIII Zjedzie RKP(b)]. Zniesienie blokady
ekonomicznej w styczniu 1920 roku pozwolio rozpocz nawizywanie
kontaktw z pastwami europejskimi, nie stay si one jednak trwae,
poniewa na ich rozwj wywieraa wpyw koniunktura polityczna.
Rosja cakowicie utracia wypracowan przez cesarstwo pozycj na
scenie midzynarodowej oraz terytoria w Europie Wschodniej. Zakres
jej wpyww wrci do stanu sprzed dwustu lat. W tej sytuacji sowiec-
kie kierownictwo mogo albo pogodzi si z regionalnym statusem Rosji
Sowieckiej, albo zacz od nowa walk o powrt do klubu wielkich mo-
carstw. Mwic cilej, nie istniaa nawet taka alternatywa, poniewa bol-
szewizm jest agresywny z natury: komunizm nie moe istnie w jednym
tylko kraju'" - brodaci klasycy doskonale to rozumieli. Dlatego sowieckie
kierownictwo przyjo koncepcj wiatowej rewolucji proletariackiej",
czc now ideologi z tradycyjnym zadaniem polityki zagranicznej,
jakim jest zwikszenie wpyww pastwa na arenie midzynarodowej.
Strategicznym celem polityki zagranicznej staa si globalna przebudowa
systemu stosunkw midzynarodowych, to za czynio gwnymi prze-
ciwnikami Rosji Wielk Brytani i Francj, podstawowym za natural-
nym sprzymierzecem - pokonane Niemcy.
Szesnastego kwietnia 1922 roku, w okresie konferencji w Genui,
we woskim miecie Rapallo sowiecka i niemiecka delegacja podpisay
midzyrzdow umow, na podstawie ktrej przywrcone zostay sto-
sunki dyplomatyczne pomidzy Rosj a Niemcami. Zgodnie z ukadem
oba rzdy rezygnoway wzajemnie z rekompensowania wojennych wy-
datkw i strat niewojskowych poniesionych przez ich kraje i obywateli
w okresie wojny. Oba pastwa obustronnie zaprzestaway pacenia za
utrzymywanie jecw wojennych. Uzgodniono rwnie kwestie o cha-
rakterze gospodarczym.
Podpisanie umowy poprzedziy rozpoczte ju 5 maja 1921 roku du-
gie tajne pertraktacje Leonida Krasina i Karola Radka z pracownikami nie-
mieckiego Ministerstwa Obrony, reprezentowanego midzy innymi przez
generaw Hansa von Seeckta, Kurta von Schleichcra i Ottona Hassa.
Przedmiotem rozmw byo udzielenie przez Niemcy wsparcia we
wzmacnianiu rosyjskiego przemysu zbrojeniowego. Aby stworzy no-
woczesn armi, bolszewicy potrzebowali pomocy finansowej i techno-
logicznej. Rzd sowiecki mia zamiar zbudowa dziki niemieckim sub-
20
sydiom i specjalistom podstawy rnych gazi przemysu zbrojeniowe-
go, w tym rwnie lotniczego.
Niemcy kieroway si swoimi motywami. Rosjanie nie przyoyli
rki do traktatu wersalskiego i nie byli zainteresowani przestrzeganiem
go przez niemieckiego partnera. Ogromne naturalne bogactwa Rosji,
a take poligony oddalone od ciekawskich oczu zachodnich obserwato-
rw idealnie nadaway si zarwno do budowania uzbrojenia zakazanego
przez traktat, jak te szkolenia kadr Reichswehry. Dlatego te Niemcy
byli bardzo zainteresowani pertraktacjami w Rapallo. O ich przebiegu
von Seeckt informowa kanclerza Rzeszy Karla Josepha Wirtha. Rozmo-
wy z sowieckimi emisariuszami zakoczyy si podpisaniem 11 sierpnia
1922 roku tajnych umw.
Aby rozszerzy kontakty pomidzy niemieckimi siami zbrojnymi
a RKKA", Niemcy w lutym 1923 roku wysay do Moskwy delegacj pod
przywdztwem generaa Hassa, szefa departamentu wojskowego Mini-
sterstwa Obrony. W skad delegacji wszed specjalista do spraw techniki
lotniczej z oddziau uzbrojenia i wyposaenia technicznego Reichsweh-
ry. W grudniu tego samego roku utworzono w Moskwie delegatur Re-
ichswehry uywajc skromnej nazwy Zentrale Moskau. Kierowa ni
pukownik von der Lieth-Thomsen. Czym zajmowaa si ta organizacja,
mwi midzy innymi protokoy tajnych pertraktacji, w trakcie ktrych
rozpatrzono nastpujce zagadnienia:
- przeprowadzenie przez koncern Blohm und Voss przebudowy i mo-
dernizacji zakadw produkujcych okrty podwodne w Nikoajewie;
- zbudowanie przez firmy Junkers i Fokker zakadw budowy samo-
lotw;
- skierowanie niemieckich specjalistw do pracy w sowieckich biu-
rach projektowych (budowy samolotw, sprztu artyleryjskiego, amuni-
cji, broni pancernej, przemysu maszynowego).
Podjte decyzje szybko wprowadzano w ycie. Na przykad realizu-
jc zamwienie Reichswehry, sowiecki przemys dostarczy w 1926 roku
do Niemiec 400 tysicy pociskw artyleryjskich do armat kalibru 3 cale
(76 mm). Nie baczc na zakazy traktatowe, sprzymierzone z Rosj
i korzystajce z jej pomocy Niemcy zwikszay swoj potg wojsko-
w. Sprzyjao temu zawarcie nowych tajnych i jawnych porozumie.
' Rabocze-krestjamkaja Krasnaja Armija - Robotniczo-Chopska Armia Czerwo-
na. Przyp. tum.
21
Na przykad 12 padziernika 1925 roku podpisano sowiecko-niemiec-
k umow gospodarcz. Sze miesicy pniej, 24 kwietnia 1926 roku,
obie strony podpisay Ukad o przyjani i neutralnoci pomidzy Niem-
cami a ZSRR".
Najbardziej serdeczna przyja czya wojskowych. Od 25 do 30
marca 1926 roku w Berlinie odbyo si cile tajne spotkanie kierow-
nictw resortw wojskowych obu stron. Rozpatrywano na nim sposoby
zwikszenia wsppracy w dziedzinie wojskowoci. Osobami odpowie-
dzialnymi za rozstrzyganie wszystkich spraw zwizanych ze wspprac
wojskow zostay: w Berlinie genera-pukownik von Seeckt, w Moskwie
za zastpca przewodniczcego OGPU, I.S. Unszlicht. Bezporedni or-
ganizacj kontaktw pomidzy obydwiema stronami kierowa w Berlinie
sowiecki attache wojskowy uniew, w Moskwie przedstawiciel Reich-
swehry pukownik Thomsen.
Po wspomnianym spotkaniu sowiecko-niemiecka wsppraca po-
szerzya si, obejmowaa zarwno cile wojskowe, jak i wojskowo-
-przemysowe sfery dziaalnoci. W celu realizacji roboczych kontaktw
z Armi Czerwon von Seeckt zorganizowa w sztabie generalnym nowy
wydzia znany pod nazw Sondcrgruppe R - Grupa Specjalna R [Rosja].
Postanowiono na zasadzie wzajemnoci:
- zapozna si ze stanem i metodyk szkolenia bojowego wojsk oby-
dwu krajw. W tym celu strony powinny kierowa swoich przedstawicie-
li na wiczenia i manewry;
- rozwin cilejsze wspdziaanie w dziedzinie studiw dotycz-
cych wojskowoci, wysya przedstawicieli kadry dowdczej na prze-
szkolenie w uczelniach wojskowych stron;
- skierowa do Niemiec przedstawicieli sowieckich zarzdw woj-
skowych w celu zapoznania si z niemieckimi dowiadczeniami;
- organizowa i realizowa dowiadczenia z broni chemiczn;
- Zorganizowa w ZSRR trzy orodki szkolenia bojowego: lotnictwa -
Lipieck", wojsk pancernych - Kama", wojsk chemicznych - Tomka".
Realizujc opracowany przez niemieckie dowdztwo program roz-
budowy Luftwaffe, corocznie wybierano 60 ludzi, ktrych wysyano na
osiemnastomiesiczne szkolenie lotnicze. Kurs by podzielony na dwa
etapy. Najpierw przez rok kursanci odbywali techniczne szkolenie przy-
gotowawcze w Niemczech, a nastpnie kierowano ich na proczn prak-
tyk do szkoy lotniczej w Lipiecku.
Staa si ona pierwszym po wojnie prawdziwym orodkiem szko-
lenia pilotw dla niemieckiego lotnictwa wojskowego i znalaza si
22
w strukturze organizacyjnej oficjalnie nieistniejcej Luftwaffe. Rzdy za-
przyjanionych pastw - Niemiec i ZSRR - zadbay rwnie o to, eby
niemieccy lotnicy mieli na czym lata i doskonali swoje umiejtnoci.
Zakady lotnicze w Filach otrzymay niemieckie zamwienie na produk-
cj samolotw Junkcrs. Tylko w to jedno przedsibiorstwo produkujce
samoloty rozpoznawcze dla sowieckiego lotnictwa wojskowego zainwe-
stowano ponad 100 milionw niemieckich marek. W budowie samolo-
tw w Zwizku Sowieckim aktywnie uczestniczy niemiecki personel
inynieryjno-techniczny. Poza tym Niemcy w tajemnicy zakupiy w Am-
sterdamie od Antona Fokkera 50 myliwcw, przekazujc je nastpnie do
Lipiecka.
Od 1925 roku niemieccy lotnicy przy zachowaniu najcilejszej tajem-
nicy doskonalili wyszy pilota, opanowywali technik lotw na duych
wysokociach, prowadzili wiczebne strzelania z broni pokadowej do
ruchomych celw, bombardowania z duej wysokoci i lotu nurkowego,
ataki szturmowe na cele naziemne. Wszystko utajniono w niezwykym
stopniu - ciaa trzech ludzi, ktrzy zginli w bazie w wypadku, wysano
do kraju w skrzynkach z napisem czci zamienne". W czasie omiu lat
szeciomiesiczne turnusy szkoleniowe ukoczyo 220 pilotw i czon-
kw personelu latajcego. Wielu spord nich pniej stao si synnymi
asami: Walter Blume, Wilhelm Makrocki, Hans Fuss i inni. W Lipiecku
doskonali swoje lotnicze kwalifikacje Hermann Gring i inni czonko-
wie kardy dowdczej Luftwaffe. Rwnie w Lipiecku przeszkolono 750
ludzi z obsugi naziemnej. Niemieccy piloci uczestniczyli w manewrach
Armii Czerwonej, doskonalc taktyk bliskiego wsparcia lotniczego ope-
racji wojsk ldowych. W pniejszym okresie Luftwaffe zastosowaa j
z zabjcz skutecznoci. Wszystkie wydatki zwizane z organizacj,
wyposaeniem i utrzymaniem ponosia strona niemiecka.
Supertajn szkoln i naukow baz wojsk chemicznych bya Tom-
ka", pooona niedaleko miasta Wolska. Tutaj niemieccy specjalici prze-
prowadzali dowiadczenia z uyciem rodkw trujcych przez artyleri
i lotnictwo, a take badali metody odkaania i dziaa w skaonym te-
renie. W tej samej bazie dokonywano prb rodkw trujcych oraz te-
stowano nowe maski przeciwgazowe. Wszystkie te dziaania odbywa-
y si pod cisym nadzorem szefa Zarzdu Chemicznego RKKA Fisz-
mana, ktry regularnie informowa o przebiegu prac narkoma
7
obrony
Skrt od narodnyj kommisar komisarz ludowy, czyli mitiisicr. Pr/yp. tum.
23
Na przykad 12 padziernika 1925 roku podpisano sowiecko-niemiec-
k umow gospodarcz. Sze miesicy pniej, 24 kwietnia 1926 roku,
obie strony podpisay Ukad o przyjani i neutralnoci pomidzy Niem-
cami a ZSRR".
Najbardziej serdeczna przyja czya wojskowych. Od 25 do 30
marca 1926 roku w Berlinie odbyo si cile tajne spotkanie kierow-
nictw resortw wojskowych obu stron. Rozpatrywano na nim sposoby
zwikszenia wsppracy w dziedzinie wojskowoci. Osobami odpowie-
dzialnymi za rozstrzyganie wszystkich spraw zwizanych ze wspprac
wojskow zostay: w Berlinie genera-pukownik von Seeckt, w Moskwie
za zastpca przewodniczcego OGPU, I.S. Unszlicht. Bezporedni or-
ganizacj kontaktw pomidzy obydwiema stronami kierowa w Berlinie
sowiecki attache wojskowy uniew, w Moskwie przedstawiciel Reich-
swehry pukownik Thomsen.
Po wspomnianym spotkaniu sowiecko-niemiecka wsppraca po-
szerzya si, obejmowaa zarwno cile wojskowe, jak i wojskowo-
-przemysowe sfery dziaalnoci. W celu realizacji roboczych kontaktw
z Armi Czerwon von Seeckt zorganizowa w sztabie generalnym nowy
wydzia znany pod nazw Sondcrgruppe R - Grupa Specjalna R [Rosja].
Postanowiono na zasadzie wzajemnoci:
- zapozna si ze stanem i metodyk szkolenia bojowego wojsk oby-
dwu krajw. W tym celu strony powinny kierowa swoich przedstawicie-
li na wiczenia i manewry;
- rozwin cilejsze wspdziaanie w dziedzinie studiw dotycz-
cych wojskowoci, wysya przedstawicieli kadry dowdczej na prze-
szkolenie w uczelniach wojskowych stron;
- skierowa do Niemiec przedstawicieli sowieckich zarzdw woj-
skowych w celu zapoznania si z niemieckimi dowiadczeniami;
- organizowa i realizowa dowiadczenia z broni chemiczn;
- Zorganizowa w ZSRR trzy orodki szkolenia bojowego: lotnictwa -
Lipieck", wojsk pancernych - Kama", wojsk chemicznych - Tomka".
Realizujc opracowany przez niemieckie dowdztwo program roz-
budowy Luftwaffe, corocznie wybierano 60 ludzi, ktrych wysyano na
osiemnastomiesiczne szkolenie lotnicze. Kurs by podzielony na dwa
etapy. Najpierw przez rok kursanci odbywali techniczne szkolenie przy-
gotowawcze w Niemczech, a nastpnie kierowano ich na proczn prak-
tyk do szkoy lotniczej w Lipiecku.
Staa si ona pierwszym po wojnie prawdziwym orodkiem szko-
lenia pilotw dla niemieckiego lotnictwa wojskowego i znalaza si
22
w strukturze organizacyjnej oficjalnie nieistniejcej Luftwaffe. Rzdy za-
przyjanionych pastw - Niemiec i ZSRR - zadbay rwnie o to, eby
niemieccy lotnicy mieli na czym lata i doskonali swoje umiejtnoci.
Zakady lotnicze w Filach otrzymay niemieckie zamwienie na produk-
cj samolotw Junkcrs. Tylko w to jedno przedsibiorstwo produkujce
samoloty rozpoznawcze dla sowieckiego lotnictwa wojskowego zainwe-
stowano ponad 100 milionw niemieckich marek. W budowie samolo-
tw w Zwizku Sowieckim aktywnie uczestniczy niemiecki personel
inynieryjno-techniczny. Poza tym Niemcy w tajemnicy zakupiy w Am-
sterdamie od Antona Fokkera 50 myliwcw, przekazujc je nastpnie do
Lipiecka.
Od 1925 roku niemieccy lotnicy przy zachowaniu najcilejszej tajem-
nicy doskonalili wyszy pilota, opanowywali technik lotw na duych
wysokociach, prowadzili wiczebne strzelania z broni pokadowej do
ruchomych celw, bombardowania z duej wysokoci i lotu nurkowego,
ataki szturmowe na cele naziemne. Wszystko utajniono w niezwykym
stopniu - ciaa trzech ludzi, ktrzy zginli w bazie w wypadku, wysano
do kraju w skrzynkach z napisem czci zamienne". W czasie omiu lat
szeciomiesiczne turnusy szkoleniowe ukoczyo 220 pilotw i czon-
kw personelu latajcego. Wielu spord nich pniej stao si synnymi
asami: Walter Blume, Wilhelm Makrocki, Hans Fuss i inni. W Lipiecku
doskonali swoje lotnicze kwalifikacje Hermann Gring i inni czonko-
wie kardy dowdczej Luftwaffe. Rwnie w Lipiecku przeszkolono 750
ludzi z obsugi naziemnej. Niemieccy piloci uczestniczyli w manewrach
Armii Czerwonej, doskonalc taktyk bliskiego wsparcia lotniczego ope-
racji wojsk ldowych. W pniejszym okresie Luftwaffe zastosowaa j
z zabjcz skutecznoci. Wszystkie wydatki zwizane z organizacj,
wyposaeniem i utrzymaniem ponosia strona niemiecka.
Supertajn szkoln i naukow baz wojsk chemicznych bya Tom-
ka", pooona niedaleko miasta Wolska. Tutaj niemieccy specjalici prze-
prowadzali dowiadczenia z uyciem rodkw trujcych przez artyleri
i lotnictwo, a take badali metody odkaania i dziaa w skaonym te-
renie. W tej samej bazie dokonywano prb rodkw trujcych oraz te-
stowano nowe maski przeciwgazowe. Wszystkie te dziaania odbywa-
y si pod cisym nadzorem szefa Zarzdu Chemicznego RKKA Fisz-
mana, ktry regularnie informowa o przebiegu prac narkoma
7
obrony
Skrt od narodnyj kommisar komisarz ludowy, czyli mitiisicr. Pr/yp. tum.
23
K.J. Woroszyowa. Jednym z obiektw, ktry powsta w rezultacie sowiec-
ko-niemieckiej wsppracy w tej dziedzinie, byy zbudowane w 1927 roku
w obwodzie kujbyszewskim zakady chemiczne Bersol", produkujce
6 ton rodkw trujcych na dob.
Poza tym dziaaa utworzona w 1926 roku szkoa wojsk pancernych
Kama'", ktrej nazwa powstaa z poczenia pierwszej sylaby nazwy
miasta Kaza i nazwiska pierwszego komendanta szkoy, pukownika
Malbrandta. W niej take przeszkolono setki niemieckich wojskowych.
Wrd nich byli przyszli dowdcy zwizkw pancernych Heinz Gude-
rian i Erich Hpner, a take wielu innych znanych dowdcw Trzeciej
Rzeszy. W przekazywanych regularnie Woroszyowowi sprawozdaniach
Razwiedupra* niemieckich staystw nazywano przyjacimi" i dzier-
awcami", a sprzt, ktry poznawali, traktorami". Od 1928 roku szkoa
dziaaa pod szyldem Kursw technicznych OSOAWIACHIMU".
W taki wanie sposb od 1925 roku ubrani po cywilnemu niemieccy
onierze i oficerowie nielegalnie przybywali do Zwizku Sowieckiego,
aby uczy si pilotowa samoloty i prowadzi czogi. Piastujcy wyso-
kie stanowiska generaowie Reichswehry, wystpujc jako czonkowie
rzekomych delegacji robotnikw-komunistw z Niemiec, dokonywali
inspekcji orodkw szkoleniowych. W instytucjach wojskowych ZSRR,
Niemcy otrzymywali faszywe tosamoci i mundury Armii Czerwonej.
Warto stwierdzi na marginesie, e dla Niemcw nie bya to pierwszy-
zna. Ju w 1918 roku kajzerowscy czerwonoarmici" odbywali sta
w szeregach RKKA, pomagajc swoim sojusznikom-bolszewikom zwy-
ciy w wojnie domowej. Nie od rzeczy bdzie te przypomnie, e
w tym okresie naszywki na rkawach niektrych onierzy niezwyci-
onej i legendarnej" ozdabiaa swastyka. Bardzo moliwe, e symbol ten
trafi na flagi narodowych socjalistw bynajmniej nie z Tybetu, ale zosta
importowany" do Niemiec przez internacjonalistw" z ojczyzny zwy-
ciskiego proletariatu".
Oczywicie Sojusznicza Komisja Kontroli i rzdy europejskie nie
byy naiwne. Wyniki inspekcji, zgromadzone przez suby wywiadowcze
K
Gwny Zarzd Wywiadowczy Sztabu Generalnego Armii Czerwonej, czyli wy-
wiad wojskowy. Przyp. tum.
5
Obszczestwo Druziej Oborany i Awiacjonno-Chimiczeskogo Stroitielstwa SSSR
- Towarzystwo Przyjaci Obrony i Przemysu Lotniczo-Chemicznego ZSRR. Przyp.
tum.
24
fakty, meldunki informatorw wszystko to sygnalizowao, e Niem-
cy usiuj uzbroi si na nowo. Pojawiay si demaskatorskie artykuy,
w ktrych publicznie omawiano wspprac Reichswehry z Armi Czer-
won. Na przykad w 1926 roku gazeta Manchester Guardian" opubli-
kowaa materiay o dostawach pociskw artyleryjskich z Rosji do Nie-
miec. Doprowadzio to do dymisji gabinetu Wilhelma Marxa, ale nie do
przerwania tych dziaa. Na fakt, e sprzymierzecy w gruncie rzeczy
nie zwracali szczeglnej uwagi na odradzanie si wojskowego poten-
cjau Niemiec, wpyno kilka czynnikw. Przede wszystkim zajmowali
si oni problemami swoich pastw i nie mieli ochoty zmusza Niemiec
do respektowania traktatu, obawiajc si. e wywoa to nastpn woj-
n. Wiedzieli, e Reichswehry nic mona nawet porwna z liczc 612
tysicy onierzy armi francusk, dysponujc ponadto szeciokrotnie
wiksz, przeszkolon rezerw. Nawet Polska, ktra posiadaa regularn
armi z 266 tysicami onierzy i 1000 samolotw, bya w latach dwu-
dziestych silniejsza od Niemiec.
By moe czonkowie Sojuszniczej Komisji Kontroli wierzyli zapew-
nieniom niemieckiego rzdu, e nie naruszy on pokoju. W 1925 roku
Niemcy razem z Francj. Wochami i Belgi podpisay traktat z Locarno.
Jego sygnatariusze wyrzekali si agresji wobec siebie przez co najmniej
trzydzieci lat. Przyjcie Niemiec dziesi miesicy pniej do Ligi Na-
rodw stao si ostatnim sygnaem twrcw traktatu wersalskiego wiad-
czcym o tym, e kraj ten wraca do spoeczestwa midzynarodowego.
Niemiecki minister spraw zagranicznych Gustav Stresemann zorganizo-
wa tak energiczn kampani, aby przekona wiat o pokojowych de-
niach Niemiec (jednoczenie kontynuujc w tajemnicy nielegalne zbroje-
nia), e w 1926 roku zosta wyrniony Pokojow Nagrod Nobla!
Odrodzeniu Niemiec w duej mierze sprzyjaa tradycyjna rywalizacja
pomidzy Angli a Francj. Wielka Brytania przez cay czas dya do
utrzymania rwnowagi sil w Europie. Brytyjski teoretyk wojskowoci
John F.C. Fuller napisa o angielskiej polityce zagranicznej: Wrogiem
stawao si nie najgorsze z pastw, ale to, ktre bardziej ni pozosta-
e zagraao Wielkiej Brytanii i jej imperium. Poniewa pastwo takie
zazwyczaj byo najsilniejsze spord krajw na kontynencie, w czasie
pokoju brytyjscy mowie stanu popierali kraj drugi pod wzgldem siy
[...]. Wychodzc z tego zaoenia, bynajmniej nic dyli oni do cakowi-
tego zniszczenia przeciwnika, poniewa zniweczyoby to bezpowrotnie
rwnowag sil. Celem wojny byo natomiast takie osabienie najsilniej-
25
K.J. Woroszyowa. Jednym z obiektw, ktry powsta w rezultacie sowiec-
ko-niemieckiej wsppracy w tej dziedzinie, byy zbudowane w 1927 roku
w obwodzie kujbyszewskim zakady chemiczne Bersol", produkujce
6 ton rodkw trujcych na dob.
Poza tym dziaaa utworzona w 1926 roku szkoa wojsk pancernych
Kama'", ktrej nazwa powstaa z poczenia pierwszej sylaby nazwy
miasta Kaza i nazwiska pierwszego komendanta szkoy, pukownika
Malbrandta. W niej take przeszkolono setki niemieckich wojskowych.
Wrd nich byli przyszli dowdcy zwizkw pancernych Heinz Gude-
rian i Erich Hpner, a take wielu innych znanych dowdcw Trzeciej
Rzeszy. W przekazywanych regularnie Woroszyowowi sprawozdaniach
Razwiedupra* niemieckich staystw nazywano przyjacimi" i dzier-
awcami", a sprzt, ktry poznawali, traktorami". Od 1928 roku szkoa
dziaaa pod szyldem Kursw technicznych OSOAWIACHIMU".
W taki wanie sposb od 1925 roku ubrani po cywilnemu niemieccy
onierze i oficerowie nielegalnie przybywali do Zwizku Sowieckiego,
aby uczy si pilotowa samoloty i prowadzi czogi. Piastujcy wyso-
kie stanowiska generaowie Reichswehry, wystpujc jako czonkowie
rzekomych delegacji robotnikw-komunistw z Niemiec, dokonywali
inspekcji orodkw szkoleniowych. W instytucjach wojskowych ZSRR,
Niemcy otrzymywali faszywe tosamoci i mundury Armii Czerwonej.
Warto stwierdzi na marginesie, e dla Niemcw nie bya to pierwszy-
zna. Ju w 1918 roku kajzerowscy czerwonoarmici" odbywali sta
w szeregach RKKA, pomagajc swoim sojusznikom-bolszewikom zwy-
ciy w wojnie domowej. Nie od rzeczy bdzie te przypomnie, e
w tym okresie naszywki na rkawach niektrych onierzy niezwyci-
onej i legendarnej" ozdabiaa swastyka. Bardzo moliwe, e symbol ten
trafi na flagi narodowych socjalistw bynajmniej nie z Tybetu, ale zosta
importowany" do Niemiec przez internacjonalistw" z ojczyzny zwy-
ciskiego proletariatu".
Oczywicie Sojusznicza Komisja Kontroli i rzdy europejskie nie
byy naiwne. Wyniki inspekcji, zgromadzone przez suby wywiadowcze
K
Gwny Zarzd Wywiadowczy Sztabu Generalnego Armii Czerwonej, czyli wy-
wiad wojskowy. Przyp. tum.
5
Obszczestwo Druziej Oborany i Awiacjonno-Chimiczeskogo Stroitielstwa SSSR
- Towarzystwo Przyjaci Obrony i Przemysu Lotniczo-Chemicznego ZSRR. Przyp.
tum.
24
fakty, meldunki informatorw wszystko to sygnalizowao, e Niem-
cy usiuj uzbroi si na nowo. Pojawiay si demaskatorskie artykuy,
w ktrych publicznie omawiano wspprac Reichswehry z Armi Czer-
won. Na przykad w 1926 roku gazeta Manchester Guardian" opubli-
kowaa materiay o dostawach pociskw artyleryjskich z Rosji do Nie-
miec. Doprowadzio to do dymisji gabinetu Wilhelma Marxa, ale nie do
przerwania tych dziaa. Na fakt, e sprzymierzecy w gruncie rzeczy
nie zwracali szczeglnej uwagi na odradzanie si wojskowego poten-
cjau Niemiec, wpyno kilka czynnikw. Przede wszystkim zajmowali
si oni problemami swoich pastw i nie mieli ochoty zmusza Niemiec
do respektowania traktatu, obawiajc si. e wywoa to nastpn woj-
n. Wiedzieli, e Reichswehry nic mona nawet porwna z liczc 612
tysicy onierzy armi francusk, dysponujc ponadto szeciokrotnie
wiksz, przeszkolon rezerw. Nawet Polska, ktra posiadaa regularn
armi z 266 tysicami onierzy i 1000 samolotw, bya w latach dwu-
dziestych silniejsza od Niemiec.
By moe czonkowie Sojuszniczej Komisji Kontroli wierzyli zapew-
nieniom niemieckiego rzdu, e nie naruszy on pokoju. W 1925 roku
Niemcy razem z Francj. Wochami i Belgi podpisay traktat z Locarno.
Jego sygnatariusze wyrzekali si agresji wobec siebie przez co najmniej
trzydzieci lat. Przyjcie Niemiec dziesi miesicy pniej do Ligi Na-
rodw stao si ostatnim sygnaem twrcw traktatu wersalskiego wiad-
czcym o tym, e kraj ten wraca do spoeczestwa midzynarodowego.
Niemiecki minister spraw zagranicznych Gustav Stresemann zorganizo-
wa tak energiczn kampani, aby przekona wiat o pokojowych de-
niach Niemiec (jednoczenie kontynuujc w tajemnicy nielegalne zbroje-
nia), e w 1926 roku zosta wyrniony Pokojow Nagrod Nobla!
Odrodzeniu Niemiec w duej mierze sprzyjaa tradycyjna rywalizacja
pomidzy Angli a Francj. Wielka Brytania przez cay czas dya do
utrzymania rwnowagi sil w Europie. Brytyjski teoretyk wojskowoci
John F.C. Fuller napisa o angielskiej polityce zagranicznej: Wrogiem
stawao si nie najgorsze z pastw, ale to, ktre bardziej ni pozosta-
e zagraao Wielkiej Brytanii i jej imperium. Poniewa pastwo takie
zazwyczaj byo najsilniejsze spord krajw na kontynencie, w czasie
pokoju brytyjscy mowie stanu popierali kraj drugi pod wzgldem siy
[...]. Wychodzc z tego zaoenia, bynajmniej nic dyli oni do cakowi-
tego zniszczenia przeciwnika, poniewa zniweczyoby to bezpowrotnie
rwnowag sil. Celem wojny byo natomiast takie osabienie najsilniej-
25
szego pastwa, ktre pozwolioby odtworzy rwnowag si". W rezul-
tacie dla brytyjskich politykw idealnym rozwizaniem byoby istnienie
w Europie dwch rwnorzdnych mocarstw bd te grup pastw i utrzy-
mywanie rwnowagi pomidzy nimi za porednictwem odwanikw
w odpowiednim momencie dokadanych na szale przez Downing Street.
Z kolei polityka Francji ukierunkowana bya na osignicie hegemo-
nii w Europie. Jej gwnym celem byo niedopuszczenie do odzyskania
si przez Niemcy -jedyne pastwo na kontynencie zdolne do rywalizacji
z Francj. W 1919 roku Francuzi osignli swj cel, ale bardzo szybko
doszo do konfrontacji dwch przeciwstawnych koncepcji. Po zajciu
przez Francj w 1923 roku Zagbia Ruhry Wielka Brytania stopniowo
powrcia do swojej tradycyjnej polityki i aby utemperowa Francj oraz
odtworzy rwnowag, zacza wspiera Niemcy.
Doskonale to wiedzieli i wykorzystali najpierw niemieccy politycy
lat dwudziestych, a nastpnie Fuhrer narodu niemieckiego". Adolf Hi-
tler napisa w Mein Kampf. Kiedy kolonialna, gospodarcza i handlo-
wa potga Niemiec zostaa zniszczona, Anglia zrealizowaa swoje cele
wojenne. Wszystko, co wykraczao poza te cele, stawao si z punktu
widzenia brytyjskich interesw przeszkod. Zniknicie Niemiec spord
kontynentalnych mocarstw Europy byo korzystne tylko dla wrogw
Wielkiej Brytanii".
W konsekwencji na pocztku 1927 roku, pi lat przed wyznaczo-
nym terminem, kraje Zachodu rozwizay Sojusznicz Komisj Kontroli.
Rzdy Wielkiej Brytanii, Francji i Belgii byy tak jednomylne, e zigno-
roway cakowicie jej kocowy raport, w ktrym znalaza si nastpujca
dramatyczna konkluzja:
Niemcy nigdy si nie rozbroiy, nigdy nie miay zamiaru si rozbroi
i w czasie siedmiu lat robiy wszystko, co w ich mocy, aby oszuka wiat
i wprowadzi kontrol nad komisj, ktr powoano, aby kontrolowa
ich rozbrojenie".
W 1932 roku Niemcy uzyskay zmniejszenie, a nastpnie cakowite
uchylenie reparacji. Po dojciu do wadzy narodowych socjalistw i od-
rzuceniu traktatu wersalskiego znikna konieczno uywania figowych
listkw. Na rozkaz Hitlera wojskowe kontakty pomidzy Rosj i Niemca-
mi zostay zerwane. W 1933 roku zlikwidowano w ZSRR przedsibior-
stwa przyjaci" i Niemcy wyjechali, zabierajc swoje traktory".
Ale umowa z Rapallo ju spenia swoje zadanie w procesie odtwa-
rzania niemieckiego potencjau wojskowego i staa si pierwszym ogni-
wem acucha wydarze, ktre doprowadziy do podpisania w 1939 roku
26
sowiecko-niemieckiego paktu i jego tajnych protokow o podziale stref
wpyww.
Dla Niemiec podstawowym celem polityki zagranicznej bya rewizja
traktatu wersalskiego, a w dalszej perspektywie globalna zmiana istnie-
jcych stosunkw midzynarodowych. Wykorzystujc sprzecznoci po-
midzy mocarstwami, Niemcy ju pod koniec 1932 roku zdoali zlikwi-
dowa najpowaniejsze konsekwencje klski poniesionej w pierwszej
wojnie wiatowej. Kryzys z lat 1935-1938 umocni pozycj Niemiec,
ktre znalazy sojusznikw i nowe moliwoci wywierania naciskw na
Angli i Francj. Wykorzystujc do swoich celw polityk appeasementu,
osignicia gospodarcze i w przemyle zbrojeniowym, antybolszewizm,
idee pacyfistyczne i nacjonalistyczne, Niemcy przystpiy do przekszta-
cania wiata traktatu wersalskiego.
Hitler zaj si likwidowaniem kolejnych artykuw traktatu wersal-
skiego w taki sam sposb, w jaki swego czasu jego twrcy likwidowali
wszystkie warunki zawieszenia broni" - napisa J.F.C. Fuller. Szesna-
stego marca 1935 roku Fuhrer ogosi wprowadzenie powszechnej, obo-
wizkowej suby wojskowej, 7 marca 1936 roku nastpia remilitary-
zacja Nadrenii, 13 marca 1938 roku - anszlus Austrii, w padzierniku
tego samego roku Niemcy zajy Sudctenland, a 13 marca 1939 roku
cae Czechy. Wreszcie Hitler zada zwrotu Gdaska i caego korytarza.
Spenio si wszystko, co przepowiada Lloyd George.
I tak oto do koca 1938 roku system wersalski przesta istnie, a po-
rozumienie monachijskie w znacznym stopniu wzmocnio wpywy Nie-
miec na arenie midzynarodowej. W tej sytuacji niemieckie kierownictwo
wyznaczyo kolejny cel polityki zagranicznej - osignicie hegemonii
w Europie i umocnienie swojej pozycji wielkiego mocarstwa wiatowego.
W konsekwencji zaborczych dziaa Niemiec i Wioch w marcu
i kwietniu 1939 roku rozpocz si kryzys polityczny - zwizany z prze-
widywan moliwoci wybuchu wojny, okres bezporedniej dyslokacji
si wojskowo-politycznych. Dc do stania si przewodni sil na kon-
tynencie, Niemcy staray si o uznanie ich mocarstwowego statusu przez
Wielk Brytani i Francj. Byo to jednak niemoliwe bez demonstracji
siy lub nawet pokonania tych pastw. W tym celu. aby zabezpieczy tyy
na wypadek konfliktu z Zachodem, Hitler zaproponowa rzdowi sowiec-
kiemu zawarcie paktu o nieagresji. Ustaliwszy, jaki bdzie podzia upw.
Stalin z radoci zgodzi si podpisa pakt oraz zwizane z nim tajne pro-
tokoy. torujc tym samym drog drugiej wojnie wiatowej. Pierwszego
wrzenia 1939 roku niemieckie kliny pancerne wbiy si w Polsk.
szego pastwa, ktre pozwolioby odtworzy rwnowag si". W rezul-
tacie dla brytyjskich politykw idealnym rozwizaniem byoby istnienie
w Europie dwch rwnorzdnych mocarstw bd te grup pastw i utrzy-
mywanie rwnowagi pomidzy nimi za porednictwem odwanikw
w odpowiednim momencie dokadanych na szale przez Downing Street.
Z kolei polityka Francji ukierunkowana bya na osignicie hegemo-
nii w Europie. Jej gwnym celem byo niedopuszczenie do odzyskania
si przez Niemcy -jedyne pastwo na kontynencie zdolne do rywalizacji
z Francj. W 1919 roku Francuzi osignli swj cel, ale bardzo szybko
doszo do konfrontacji dwch przeciwstawnych koncepcji. Po zajciu
przez Francj w 1923 roku Zagbia Ruhry Wielka Brytania stopniowo
powrcia do swojej tradycyjnej polityki i aby utemperowa Francj oraz
odtworzy rwnowag, zacza wspiera Niemcy.
Doskonale to wiedzieli i wykorzystali najpierw niemieccy politycy
lat dwudziestych, a nastpnie Fuhrer narodu niemieckiego". Adolf Hi-
tler napisa w Mein Kampf. Kiedy kolonialna, gospodarcza i handlo-
wa potga Niemiec zostaa zniszczona, Anglia zrealizowaa swoje cele
wojenne. Wszystko, co wykraczao poza te cele, stawao si z punktu
widzenia brytyjskich interesw przeszkod. Zniknicie Niemiec spord
kontynentalnych mocarstw Europy byo korzystne tylko dla wrogw
Wielkiej Brytanii".
W konsekwencji na pocztku 1927 roku, pi lat przed wyznaczo-
nym terminem, kraje Zachodu rozwizay Sojusznicz Komisj Kontroli.
Rzdy Wielkiej Brytanii, Francji i Belgii byy tak jednomylne, e zigno-
roway cakowicie jej kocowy raport, w ktrym znalaza si nastpujca
dramatyczna konkluzja:
Niemcy nigdy si nie rozbroiy, nigdy nie miay zamiaru si rozbroi
i w czasie siedmiu lat robiy wszystko, co w ich mocy, aby oszuka wiat
i wprowadzi kontrol nad komisj, ktr powoano, aby kontrolowa
ich rozbrojenie".
W 1932 roku Niemcy uzyskay zmniejszenie, a nastpnie cakowite
uchylenie reparacji. Po dojciu do wadzy narodowych socjalistw i od-
rzuceniu traktatu wersalskiego znikna konieczno uywania figowych
listkw. Na rozkaz Hitlera wojskowe kontakty pomidzy Rosj i Niemca-
mi zostay zerwane. W 1933 roku zlikwidowano w ZSRR przedsibior-
stwa przyjaci" i Niemcy wyjechali, zabierajc swoje traktory".
Ale umowa z Rapallo ju spenia swoje zadanie w procesie odtwa-
rzania niemieckiego potencjau wojskowego i staa si pierwszym ogni-
wem acucha wydarze, ktre doprowadziy do podpisania w 1939 roku
26
sowiecko-niemieckiego paktu i jego tajnych protokow o podziale stref
wpyww.
Dla Niemiec podstawowym celem polityki zagranicznej bya rewizja
traktatu wersalskiego, a w dalszej perspektywie globalna zmiana istnie-
jcych stosunkw midzynarodowych. Wykorzystujc sprzecznoci po-
midzy mocarstwami, Niemcy ju pod koniec 1932 roku zdoali zlikwi-
dowa najpowaniejsze konsekwencje klski poniesionej w pierwszej
wojnie wiatowej. Kryzys z lat 1935-1938 umocni pozycj Niemiec,
ktre znalazy sojusznikw i nowe moliwoci wywierania naciskw na
Angli i Francj. Wykorzystujc do swoich celw polityk appeasementu,
osignicia gospodarcze i w przemyle zbrojeniowym, antybolszewizm,
idee pacyfistyczne i nacjonalistyczne, Niemcy przystpiy do przekszta-
cania wiata traktatu wersalskiego.
Hitler zaj si likwidowaniem kolejnych artykuw traktatu wersal-
skiego w taki sam sposb, w jaki swego czasu jego twrcy likwidowali
wszystkie warunki zawieszenia broni" - napisa J.F.C. Fuller. Szesna-
stego marca 1935 roku Fuhrer ogosi wprowadzenie powszechnej, obo-
wizkowej suby wojskowej, 7 marca 1936 roku nastpia remilitary-
zacja Nadrenii, 13 marca 1938 roku - anszlus Austrii, w padzierniku
tego samego roku Niemcy zajy Sudctenland, a 13 marca 1939 roku
cae Czechy. Wreszcie Hitler zada zwrotu Gdaska i caego korytarza.
Spenio si wszystko, co przepowiada Lloyd George.
I tak oto do koca 1938 roku system wersalski przesta istnie, a po-
rozumienie monachijskie w znacznym stopniu wzmocnio wpywy Nie-
miec na arenie midzynarodowej. W tej sytuacji niemieckie kierownictwo
wyznaczyo kolejny cel polityki zagranicznej - osignicie hegemonii
w Europie i umocnienie swojej pozycji wielkiego mocarstwa wiatowego.
W konsekwencji zaborczych dziaa Niemiec i Wioch w marcu
i kwietniu 1939 roku rozpocz si kryzys polityczny - zwizany z prze-
widywan moliwoci wybuchu wojny, okres bezporedniej dyslokacji
si wojskowo-politycznych. Dc do stania si przewodni sil na kon-
tynencie, Niemcy staray si o uznanie ich mocarstwowego statusu przez
Wielk Brytani i Francj. Byo to jednak niemoliwe bez demonstracji
siy lub nawet pokonania tych pastw. W tym celu. aby zabezpieczy tyy
na wypadek konfliktu z Zachodem, Hitler zaproponowa rzdowi sowiec-
kiemu zawarcie paktu o nieagresji. Ustaliwszy, jaki bdzie podzia upw.
Stalin z radoci zgodzi si podpisa pakt oraz zwizane z nim tajne pro-
tokoy. torujc tym samym drog drugiej wojnie wiatowej. Pierwszego
wrzenia 1939 roku niemieckie kliny pancerne wbiy si w Polsk.
Pierwsze czogi
A
nglicy i Francuzi pierwsi zastosowali czogi w dziaaniach bojo-
wych. Angielski czog dowiadczalny zbudowano 19 wrzenia
1915 roku, pierwszy czog przyjty na uzbrojenie przez Brytyj-
czykw przeszed prby w lutym 1916 roku.
Chocia przesanki techniczne do zbudowania takiego pojazdu ist-
niay ju na pocztku wieku i w rnych krajach wynalazcy bombardo-
wali wojskowe instancje swoimi projektami, dopiero palca konieczno
doprowadzia do pojawienia si czogu na polu walki. Do sierpnia 1914
roku wszyscy potencjalni przeciwnicy opracowywali doktryny krtko-
trwaych wojen manewrowych. Wszystkie armie zamierzay energicznie
naciera, aby doprowadzi kampani do zwyciskiego koca w czasie
kilku miesicy albo nawet tygodni. W zaoeniach takiej doktryny byo
miejsce dla pocigw i samochodw pancernych, a take dla dzia sa-
mobienych na podwoziach samochodowych - a wic dla sprztu, ktry
mg prowadzi utrzymane w wysokim tempie dziaania manewrowe.
Jednake ju pod koniec 1914 roku okazao si, e ententa i pastwa
centralne s wystarczajco silne, aby udaremni plany przeciwnika, a za-
razem na tyle sabe, by nie mc zrealizowa swoich wasnych. Wkrtce
fronty zamary, tworzc linie oplatanych drutami kolczastymi okopw
najeonych karabinami maszynowymi. Kady atak zaamywa si, dwa
karabiny maszynowe na 300 metrach frontu wystarczay, by odeprze
natarcie dowolnej liczby piechoty. Okazao si, e nawet cika artyleria
nie jest w stanie wyrzuci przeciwnika z dobrze umocnionych stanowisk.
Zajcie jednej mili kwadratowej (okoo 2,5 kilometra kwadratowego)
kosztowao nacierajcych do 8000 zabitych i rannych. W czasie dziesi-
ciomiesicznego dreptania pod Verdim obie strony poniosy straty krwa-
we w wysokoci 1 miliona ludzi - nie ulegao wtpliwoci, e rodki
obrony groway nad rodkami ataku. Aby wyj ze lepej uliczki wojny
pozycyjnej, niezbdny by jakociowy przeom.
Zastosowanie przez Niemcw gazw trujcych oraz zakrojone na gi-
gantyczn skal operacje inynieryjne sprzymierzonych nie zdoay do-
prowadzi do przeamania urzutowanej w gb obrony. Wanie wtedy
2S
Brytyjczycy rozpoczli seryjn produkcj cikich czogw. Pitnastego
wrzenia 1916 roku nad Somm we Francji po raz pierwszy w dziaa-
niach bojowych przeciwko Niemcom wzio udzia 49 brytyjskich czo-
gw. Co prawda pierwsze walki z ich udziaem nie przebiegy pomylnie.
Czogw byo niewiele, byy zawodne i czsto uywano ich w niedogod-
nym dla ich dziaa terenie. Spord wszystkich bitew pierwszej wojny
wiatowej, w ktrych uyto czogw, najwiksze znaczenie miay walki
pod Soissons (18-30 lipca 1917 roku), Amiens (8 sierpnia 1917 roku),
Cambrai (20 listopada 1917 roku), w ktrych uczestniczyo od 350 do
500 brytyjskich i francuskich maszyn.
Starcia te dowiody, e masowo uyte czogi w dogodnym dla ich
dziaa terenie mog dokona nagego przeamania umocnionej li-
nii frontu i stworzy moliwo przeksztacenia sukcesu taktycznego
w operacyjny. Po pierwszych nieudanych prbach zastosowania bojowe-
go czogi wywary znaczcy wpyw na dziaania ostatniego etapu wojny.
Jedynie niedostateczna liczba i techniczna niedoskonao wczesnych
konstrukcji spowodoway, e nie wpyny one na zmian charakteru
wojny. Zawodno i niewielka prdko sprawiy, e czogi do koca
konfliktu wiatowego miay jedynie znaczenie taktyczne.
Niemcy, zetknwszy si z pierwszymi czogami, dostrzegli jedynie
niedoskonao tych wczesnych konstrukcji i nie przewidzieli nawet
najbliszej przyszoci tego nowego rodzaju technicznego sprztu bo-
jowego. Ale dwa lata pniej w raporcie przedstawiciela niemieckiego
sztabu generalnego przedstawionym 2 padziernika 1918 roku na zebra-
niu przywdcw partii Reichstagu znalazo si stwierdzenie: Sytuacja
wojskowa w czasie kilku dni ulega zasadniczej zmianie [...]. Nadzieja
na pokonanie przeciwnika znikna. Podstawowym czynnikiem, ktry
w zdecydowany sposb wpyn na taki wanie bieg wojny, s czogi.
Nieprzyjaciel uy ich w duych grupach, o nieprzewidzianej przez nas
liczebnoci [...]. Czogi przeamay nasze pierwsze linie, otwierajc dro-
g piechocie, i wyszy na tyy naszych wojsk, wywoujc niewyobraaln
panik i zakcajc kierowanie walk".
W tym momencie Brytyjczycy mieli ju 2300 czogw, Francuzi -
4330. Nowe wozy bojowe klasyfikuje si jako cikie, rednie i lekkie,
chocia miay rn mas i uzbrojenie, wszystkie czogi pierwszej wojny
wiatowej mona zaliczy do jednego typu, nadajcego si jedynie do
bezporedniego wsparcia piechoty.
29
Pierwsze czogi
A
nglicy i Francuzi pierwsi zastosowali czogi w dziaaniach bojo-
wych. Angielski czog dowiadczalny zbudowano 19 wrzenia
1915 roku, pierwszy czog przyjty na uzbrojenie przez Brytyj-
czykw przeszed prby w lutym 1916 roku.
Chocia przesanki techniczne do zbudowania takiego pojazdu ist-
niay ju na pocztku wieku i w rnych krajach wynalazcy bombardo-
wali wojskowe instancje swoimi projektami, dopiero palca konieczno
doprowadzia do pojawienia si czogu na polu walki. Do sierpnia 1914
roku wszyscy potencjalni przeciwnicy opracowywali doktryny krtko-
trwaych wojen manewrowych. Wszystkie armie zamierzay energicznie
naciera, aby doprowadzi kampani do zwyciskiego koca w czasie
kilku miesicy albo nawet tygodni. W zaoeniach takiej doktryny byo
miejsce dla pocigw i samochodw pancernych, a take dla dzia sa-
mobienych na podwoziach samochodowych - a wic dla sprztu, ktry
mg prowadzi utrzymane w wysokim tempie dziaania manewrowe.
Jednake ju pod koniec 1914 roku okazao si, e ententa i pastwa
centralne s wystarczajco silne, aby udaremni plany przeciwnika, a za-
razem na tyle sabe, by nie mc zrealizowa swoich wasnych. Wkrtce
fronty zamary, tworzc linie oplatanych drutami kolczastymi okopw
najeonych karabinami maszynowymi. Kady atak zaamywa si, dwa
karabiny maszynowe na 300 metrach frontu wystarczay, by odeprze
natarcie dowolnej liczby piechoty. Okazao si, e nawet cika artyleria
nie jest w stanie wyrzuci przeciwnika z dobrze umocnionych stanowisk.
Zajcie jednej mili kwadratowej (okoo 2,5 kilometra kwadratowego)
kosztowao nacierajcych do 8000 zabitych i rannych. W czasie dziesi-
ciomiesicznego dreptania pod Verdim obie strony poniosy straty krwa-
we w wysokoci 1 miliona ludzi - nie ulegao wtpliwoci, e rodki
obrony groway nad rodkami ataku. Aby wyj ze lepej uliczki wojny
pozycyjnej, niezbdny by jakociowy przeom.
Zastosowanie przez Niemcw gazw trujcych oraz zakrojone na gi-
gantyczn skal operacje inynieryjne sprzymierzonych nie zdoay do-
prowadzi do przeamania urzutowanej w gb obrony. Wanie wtedy
2S
Brytyjczycy rozpoczli seryjn produkcj cikich czogw. Pitnastego
wrzenia 1916 roku nad Somm we Francji po raz pierwszy w dziaa-
niach bojowych przeciwko Niemcom wzio udzia 49 brytyjskich czo-
gw. Co prawda pierwsze walki z ich udziaem nie przebiegy pomylnie.
Czogw byo niewiele, byy zawodne i czsto uywano ich w niedogod-
nym dla ich dziaa terenie. Spord wszystkich bitew pierwszej wojny
wiatowej, w ktrych uyto czogw, najwiksze znaczenie miay walki
pod Soissons (18-30 lipca 1917 roku), Amiens (8 sierpnia 1917 roku),
Cambrai (20 listopada 1917 roku), w ktrych uczestniczyo od 350 do
500 brytyjskich i francuskich maszyn.
Starcia te dowiody, e masowo uyte czogi w dogodnym dla ich
dziaa terenie mog dokona nagego przeamania umocnionej li-
nii frontu i stworzy moliwo przeksztacenia sukcesu taktycznego
w operacyjny. Po pierwszych nieudanych prbach zastosowania bojowe-
go czogi wywary znaczcy wpyw na dziaania ostatniego etapu wojny.
Jedynie niedostateczna liczba i techniczna niedoskonao wczesnych
konstrukcji spowodoway, e nie wpyny one na zmian charakteru
wojny. Zawodno i niewielka prdko sprawiy, e czogi do koca
konfliktu wiatowego miay jedynie znaczenie taktyczne.
Niemcy, zetknwszy si z pierwszymi czogami, dostrzegli jedynie
niedoskonao tych wczesnych konstrukcji i nie przewidzieli nawet
najbliszej przyszoci tego nowego rodzaju technicznego sprztu bo-
jowego. Ale dwa lata pniej w raporcie przedstawiciela niemieckiego
sztabu generalnego przedstawionym 2 padziernika 1918 roku na zebra-
niu przywdcw partii Reichstagu znalazo si stwierdzenie: Sytuacja
wojskowa w czasie kilku dni ulega zasadniczej zmianie [...]. Nadzieja
na pokonanie przeciwnika znikna. Podstawowym czynnikiem, ktry
w zdecydowany sposb wpyn na taki wanie bieg wojny, s czogi.
Nieprzyjaciel uy ich w duych grupach, o nieprzewidzianej przez nas
liczebnoci [...]. Czogi przeamay nasze pierwsze linie, otwierajc dro-
g piechocie, i wyszy na tyy naszych wojsk, wywoujc niewyobraaln
panik i zakcajc kierowanie walk".
W tym momencie Brytyjczycy mieli ju 2300 czogw, Francuzi -
4330. Nowe wozy bojowe klasyfikuje si jako cikie, rednie i lekkie,
chocia miay rn mas i uzbrojenie, wszystkie czogi pierwszej wojny
wiatowej mona zaliczy do jednego typu, nadajcego si jedynie do
bezporedniego wsparcia piechoty.
29
W latach dwudziestych Wielka Brytania, ktra wyprzedzia inne kraje
w dziedzinie bojowego zastosowania czogw, nadal zachowaa czoow
pozycj w tej dziedzinie. W latach 1922-1930 z angielskich hal fabrycz-
nych wychodziy wozy bojowe rnych typw. Byy wrd nich tankiet-
ki, czogi lekkie i rednie, produkowano take czog ciki. Eksportowa-
no je w duej liczbie i w wielu krajach wzorowano si na nich, tworzc
wasny przemys budowy czogw.
Francuskie siy zbrojne miay po zakoczeniu wojny najliczniejszy
park czogw na wiecie. Potem jednak produkcja czogw w tym kraju
zapada w letarg - przez siedemnacie powojennych lat z fabryk wyszo
zaledwie 280 nowych maszyn. T lekkomylno atwo wytumaczy:
francuscy generaowie uwaali si za zwycizcw, ktrzy ponadto dys-
ponuj najsilniejsz armi w Europie. Wszelkie propozycje, by wypo-
say siy zbrojne w najnowoczeniejszy sprzt, byy odrzucane. Nawet
zwyk motoryzacj wojsk uznano za szkodliw. Czogi nadal uwaano
za przydatne jedynie do wsparcia piechoty i rozproszono je, przydziela-
jc do rozmaitych jednostek.
Do wrzenia 1918 roku Niemcy zbudowali zaledwie 20 czogw.
Potem wszed w ycie traktat wersalski, zgodnie z ktrym Niemcom
cakowicie zakazano produkowania czogw, samochodw pancernych
i posiadania wojsk pancernych. Wolno im byo mie ograniczon liczb
samochodw pancernych przeznaczonych do wykonywania zada poli-
cyjnych. Ale, jak ju wspomnielimy, Niemcy nie mieli zamiaru cile
przestrzega artykuw traktatu, a wrcz przeciwnie, realizowali wasne
cele. Wbrew wszystkim zakazom prowadzili tajne prace w dziedzinie or-
ganizacji i taktyki wojsk pancernych, a take szkolili dla nich kadry. Poza
tym przystpili do projektowania i budowy nowych czogw.
Ju w 1925 roku przedsibiorstwa Rheinmetall-Borsig. Krupp i Da-
imler-Benz otrzymay z Zarzdu Uzbrojenia Reichswehry zamwienie
na projekt cikiego czogu. Projekt ten otrzyma kryptonim Grosstrak-
tor (Duy traktor). Oczywicie, stwarzano wszelkie pozory, e trwaj
prace nad jakim pojazdem rolniczym bd transportowym. Prototypy
silnikw i skrzy biegw testowano w ciarwkach. Prototypowe eg-
zemplarze czogw wykonywano przede wszystkim za granic, w zaka-
dach znajdujcych si pod kontrol niemieckich monopoli, silniki za
i ukady napdowe dostarczano z Niemiec. W 1928 roku Krupp i Rhein-
metall-Borsig przeprowadzay prby swoich czogw. Rok pniej na
30
poligonie czogowym Kama" w Rosji przetestowa swj prototyp Daim-
ler-Benz. W tym samym czasie skonstruowano prototypy czogu lekkie-
go, nazwanego, jak mona byo oczekiwa, Leichttraktor (Lekki traktor)
oraz dziaa samobienego - armaty kaliber 77 mm na podwoziu cignika
gsienicowego.
aden z wymienionych wyej wozw bojowych nie speni wymogw
zleceniodawcy i niemieckie firmy musiay rozpocz prac nad kolejny-
mi prototypami. W tym przypadku ograniczenia wersalskie odegray ne-
gatywn rol. Niemcy pno zaczy tworzy swoje wojska pancerne i po
prostu nie miay czasu, aby eksperymentowa nad najlepszymi rozwiza-
niami technicznymi i organizacyjnymi. W konsekwencji skonstruowane
w latach trzydziestych niemieckie maszyny charakteryzoway si sabym
opancerzeniem, du zawodnoci czci jezdnej i niewystarczajc si
ognia. Te braki udao si usun dopiero w 1943 roku w nowej generacji
niemieckich czogw. Ale wtedy wojna bya ju przegrana.
k -k "k
Bolszewicy take potrzebowali broni, duo broni, poniewa zamie-
rzali walczy z caym wiatem. W latach 1915-1916 W.I. Lenin teore-
tycznie uzasadni i przedstawi swj program wojenny: najpierw nale-
y zdoby wadz w jednym kraju, a potem wszechstronnie si uzbroi
i zaatakowa inne pastwa. Poniewa niemoliwe jest swobodne zjed-
noczenie narodw w ustroju socjalistycznym bez [...] uporczywej walki
socjalistycznych republik z zacofanymi (?- znak zapytania autora) pa-
stwami''. Aby poprowadzi tak wojn, dobrze by byo zdoby wadz
w jakim pastwie o duym stopniu rozwoju, na przykad w Niemczech,
aby nastpnie wykorzysta wszystkie jego zasoby na potrzeby wszech-
wiatowej rewolucji.
Kanclerz. Bismarck powiedzia kiedy, e socjalizm mona zbudo-
wa tylko w takim kraju, ktrego nikomu nie al. Pod tym wzgldem
Rosja miaa pecha. W padzierniku 1917 roku wadz w niej zagarnli
lewicowi radykaowie. Zaczto wprowadza w ycic wojenny program
rewolucji proletariackiej". Lenin nie rzuca sw na wiatr i wszystkie bo-
gactwa ograbionego doszcztnie kraju zostay uyte do podsycania cha-
osu w zdewastowanej wojn Europie. Za porednictwem bolszewickich
emisariuszy do Niemiec, Austrii i na Wgry wdroway ogromne iloci
zota i broni. Wreszcie I padziernika 1918 roku Lenin zada od Lwa
31
W latach dwudziestych Wielka Brytania, ktra wyprzedzia inne kraje
w dziedzinie bojowego zastosowania czogw, nadal zachowaa czoow
pozycj w tej dziedzinie. W latach 1922-1930 z angielskich hal fabrycz-
nych wychodziy wozy bojowe rnych typw. Byy wrd nich tankiet-
ki, czogi lekkie i rednie, produkowano take czog ciki. Eksportowa-
no je w duej liczbie i w wielu krajach wzorowano si na nich, tworzc
wasny przemys budowy czogw.
Francuskie siy zbrojne miay po zakoczeniu wojny najliczniejszy
park czogw na wiecie. Potem jednak produkcja czogw w tym kraju
zapada w letarg - przez siedemnacie powojennych lat z fabryk wyszo
zaledwie 280 nowych maszyn. T lekkomylno atwo wytumaczy:
francuscy generaowie uwaali si za zwycizcw, ktrzy ponadto dys-
ponuj najsilniejsz armi w Europie. Wszelkie propozycje, by wypo-
say siy zbrojne w najnowoczeniejszy sprzt, byy odrzucane. Nawet
zwyk motoryzacj wojsk uznano za szkodliw. Czogi nadal uwaano
za przydatne jedynie do wsparcia piechoty i rozproszono je, przydziela-
jc do rozmaitych jednostek.
Do wrzenia 1918 roku Niemcy zbudowali zaledwie 20 czogw.
Potem wszed w ycie traktat wersalski, zgodnie z ktrym Niemcom
cakowicie zakazano produkowania czogw, samochodw pancernych
i posiadania wojsk pancernych. Wolno im byo mie ograniczon liczb
samochodw pancernych przeznaczonych do wykonywania zada poli-
cyjnych. Ale, jak ju wspomnielimy, Niemcy nie mieli zamiaru cile
przestrzega artykuw traktatu, a wrcz przeciwnie, realizowali wasne
cele. Wbrew wszystkim zakazom prowadzili tajne prace w dziedzinie or-
ganizacji i taktyki wojsk pancernych, a take szkolili dla nich kadry. Poza
tym przystpili do projektowania i budowy nowych czogw.
Ju w 1925 roku przedsibiorstwa Rheinmetall-Borsig. Krupp i Da-
imler-Benz otrzymay z Zarzdu Uzbrojenia Reichswehry zamwienie
na projekt cikiego czogu. Projekt ten otrzyma kryptonim Grosstrak-
tor (Duy traktor). Oczywicie, stwarzano wszelkie pozory, e trwaj
prace nad jakim pojazdem rolniczym bd transportowym. Prototypy
silnikw i skrzy biegw testowano w ciarwkach. Prototypowe eg-
zemplarze czogw wykonywano przede wszystkim za granic, w zaka-
dach znajdujcych si pod kontrol niemieckich monopoli, silniki za
i ukady napdowe dostarczano z Niemiec. W 1928 roku Krupp i Rhein-
metall-Borsig przeprowadzay prby swoich czogw. Rok pniej na
30
poligonie czogowym Kama" w Rosji przetestowa swj prototyp Daim-
ler-Benz. W tym samym czasie skonstruowano prototypy czogu lekkie-
go, nazwanego, jak mona byo oczekiwa, Leichttraktor (Lekki traktor)
oraz dziaa samobienego - armaty kaliber 77 mm na podwoziu cignika
gsienicowego.
aden z wymienionych wyej wozw bojowych nie speni wymogw
zleceniodawcy i niemieckie firmy musiay rozpocz prac nad kolejny-
mi prototypami. W tym przypadku ograniczenia wersalskie odegray ne-
gatywn rol. Niemcy pno zaczy tworzy swoje wojska pancerne i po
prostu nie miay czasu, aby eksperymentowa nad najlepszymi rozwiza-
niami technicznymi i organizacyjnymi. W konsekwencji skonstruowane
w latach trzydziestych niemieckie maszyny charakteryzoway si sabym
opancerzeniem, du zawodnoci czci jezdnej i niewystarczajc si
ognia. Te braki udao si usun dopiero w 1943 roku w nowej generacji
niemieckich czogw. Ale wtedy wojna bya ju przegrana.
k -k "k
Bolszewicy take potrzebowali broni, duo broni, poniewa zamie-
rzali walczy z caym wiatem. W latach 1915-1916 W.I. Lenin teore-
tycznie uzasadni i przedstawi swj program wojenny: najpierw nale-
y zdoby wadz w jednym kraju, a potem wszechstronnie si uzbroi
i zaatakowa inne pastwa. Poniewa niemoliwe jest swobodne zjed-
noczenie narodw w ustroju socjalistycznym bez [...] uporczywej walki
socjalistycznych republik z zacofanymi (?- znak zapytania autora) pa-
stwami''. Aby poprowadzi tak wojn, dobrze by byo zdoby wadz
w jakim pastwie o duym stopniu rozwoju, na przykad w Niemczech,
aby nastpnie wykorzysta wszystkie jego zasoby na potrzeby wszech-
wiatowej rewolucji.
Kanclerz. Bismarck powiedzia kiedy, e socjalizm mona zbudo-
wa tylko w takim kraju, ktrego nikomu nie al. Pod tym wzgldem
Rosja miaa pecha. W padzierniku 1917 roku wadz w niej zagarnli
lewicowi radykaowie. Zaczto wprowadza w ycic wojenny program
rewolucji proletariackiej". Lenin nie rzuca sw na wiatr i wszystkie bo-
gactwa ograbionego doszcztnie kraju zostay uyte do podsycania cha-
osu w zdewastowanej wojn Europie. Za porednictwem bolszewickich
emisariuszy do Niemiec, Austrii i na Wgry wdroway ogromne iloci
zota i broni. Wreszcie I padziernika 1918 roku Lenin zada od Lwa
31
Trockiego i Jakowa Swierdowa utworzenia armii liczcej 3 miliony lu-
dzi, ktra pomoe midzynarodowej rewolucji robotniczej".
Jednake realizacja programu napotykaa trudnoci. Republika Ba-
warska i Wgierska zostay obalone, a w samej Rosji coraz silniej rozpa-
laa si wojna domowa - nard mia ju powyej uszu dyktatury proleta-
riatu". Lenin musia na jaki czas odoy swoje globalne plany i zaj si
niewdzicznym zadaniem oczyszczenia ziemi rosyjskiej od wszelkiego
szkodliwego robactwa". Okazao si, e robactwa jest duo i trzeba uy
przeciwko niemu karabinw maszynowych, gazw trujcych, czogw
i samolotw...
Formowanie oddziaw samochodw pancernych rozpoczo si jed-
noczenie z utworzeniem Armii Czerwonej. Trzydziestego pierwszego
stycznia 1918 roku ludowy komisarz do spraw wojskowych wyda roz-
kaz, ktrym powoa pierwszy centralny organ kierowania jednostkami
pancernymi - Centrbro. Ju w padzierniku RKKA miaa na wyposae-
niu 23 pocigi pancerne i 37 oddziaw pancernych, w ktrych znajdowa-
o si 150 samochodw pancernych, a w 1920 roku 53 pocigi pancerne
i 103 oddziay pancerne. W skad oddziau wchodziy zazwyczaj cztery
samochody pancerne - trzy wyposaone w karabiny maszynowe i jeden
z armat, dwa lub trzy motocykle, cztery samochody i oporzdzenie re-
montowe. Pierwsze oddziay pancerne suyy do wzmocnienia pukw
oraz dywizji kawalerii i liczyy do 100 ludzi.
Zdobyte w czasie wojny domowej zagraniczne renault i ricardo day
pocztek wyposaeniu tworzonych oddziaw czogw. Pierwszy etat ta-
kiego oddziau zosta zatwierdzony rozkazem Rewwojensowietu
1
z 28
maja 1920 roku. W oddziale znajdoway si trzy czogi, kilka samocho-
dw, motocykle i zestaw kolejowy.
Na polecenie wodza Rada Pracy i Obrony podja w 1919 roku decy-
zj o produkcji pierwszych sowieckich czogw. Jako wzorzec dla pro-
totypu posuy francuski lekki czog Renault FT-17 zdobyty w czasie
walk z wojskami generaa A. Denikina. Jesieni zosta on wysany do
fabryki w Sormowie, gdzie w wyjtkowo krtkim czasie sporzdzono
pod kierunkiem inyniera N. Chrulewa rysunki techniczne nowego wozu
bojowego. Siedem miesicy po zorganizowaniu produkcji (31 sierpnia
1920 roku) z bramy fabryki wyjecha Boriec za swobodu tow. Lenin"
:
,
1
Rewolucyjna Rada Wojenna. Przyp. tum.
:
Bojownik o wolno tow. Lenin. Przyp. tum.
a w lad za nim rwnie Boriec za swobodu tow. Trockij" Ogem wy-
produkowano 15 czogw tego samego typu i sformowano z nich 7. sa-
mochodowo-czogowy oddzia RKKA. Z powodu trudnoci gospodar-
czych dalsz produkcj rosyjskiego Renaulta" trzeba byo przerwa.
Czogi wykorzystywano gwnie w natarciu do bezporedniego
wsparcia piechoty i poruszay si w jej szykach. Na przykad sowieckie
oddziay czogw aktywnie dziaay w skadzie Frontu Kaukaskiego pod-
czas okupacji Gruzji i szturmie Tyflisu (Tbilisi) w lutym 1921 roku. Pod
koniec wojny domowej w uzbrojeniu Armii Czerwonej znajdowao si
okoo 100 czogw, gwnie zagranicznej produkcji.
Na pocztku wrzenia 1923 roku w wojskach pancernych dokona-
no zmian organizacyjnych. Pojedyncze niewielkie oddziay samochodo-
wo-czogowe zostay poczone w stosunkowo due jednostki - eskadry
czogw, w ktrych skadzie znajdoway si dwie flotylle: czogw ci-
kich i lekkich. W 1925 roku wprowadzono etaty samodzielnego batalio-
nu czogw cikich i samodzielnego batalionu czogw lekkich. Zgod-
nie z zaoeniami w kadym z nich miao znajdowa si po 30 wozw
bojowych.
Sprawami techniki czogowej kierowa w owym czasie Gwny Za-
rzd Przemysu Wojskowego, ktry zleci zbadanie zagadnie zwiza-
nych z budow czogw i opracowanie nowego typu sowieckiego czogu.
W 1924 roku przy zarzdzie utworzono biuro konstrukcyjne, na ktrego
czele stan inynier S. Szczukaow. Wczeniej pracami nad konstrukcj
czogw zajmoway si poszczeglne fabryki, co nie sprzyjao groma-
dzeniu niezbdnych dowiadcze. Teraz wszystkie prace skoncentrowa-
no w jednym orodku badawczo-konstrukcyjnym. Wojska ldowe day
wprowadzenia nadzwyczajnych rozwiza, aby zaopatrzy wojska pan-
cerne w nowy sprzt, poniewa w wyposaeniu znajdoway si przesta-
rzae, powanie wyeksploatowane zdobyczne wozy bojowe, do ktrych
nie byo ani czci zamiennych, ani uzbrojenia. W kwietniu 1925 roku
czogi Ricardo miay zaledwie 10 procent armat kalibru 57 mm. a do
czogw Renault armat nie byo w ogle.
Dwudziestego czwartego padziernika 1924 roku w Zarzdzie Mo-
bilizacyjno-Planistycznym RKKA zorganizowano narad powicon
problemom produkcji czogw, w czasie ktrej usystematyzowano pro-
wadzone prace projektowo-konstrukcyjne. Postanowiono przerwa pro-
jektowanie pozycyjnego" (cikiego) czogu i w szystkic sity oraz rodki
powici budowie czogw manewrowego" oraz maego".
33
Trockiego i Jakowa Swierdowa utworzenia armii liczcej 3 miliony lu-
dzi, ktra pomoe midzynarodowej rewolucji robotniczej".
Jednake realizacja programu napotykaa trudnoci. Republika Ba-
warska i Wgierska zostay obalone, a w samej Rosji coraz silniej rozpa-
laa si wojna domowa - nard mia ju powyej uszu dyktatury proleta-
riatu". Lenin musia na jaki czas odoy swoje globalne plany i zaj si
niewdzicznym zadaniem oczyszczenia ziemi rosyjskiej od wszelkiego
szkodliwego robactwa". Okazao si, e robactwa jest duo i trzeba uy
przeciwko niemu karabinw maszynowych, gazw trujcych, czogw
i samolotw...
Formowanie oddziaw samochodw pancernych rozpoczo si jed-
noczenie z utworzeniem Armii Czerwonej. Trzydziestego pierwszego
stycznia 1918 roku ludowy komisarz do spraw wojskowych wyda roz-
kaz, ktrym powoa pierwszy centralny organ kierowania jednostkami
pancernymi - Centrbro. Ju w padzierniku RKKA miaa na wyposae-
niu 23 pocigi pancerne i 37 oddziaw pancernych, w ktrych znajdowa-
o si 150 samochodw pancernych, a w 1920 roku 53 pocigi pancerne
i 103 oddziay pancerne. W skad oddziau wchodziy zazwyczaj cztery
samochody pancerne - trzy wyposaone w karabiny maszynowe i jeden
z armat, dwa lub trzy motocykle, cztery samochody i oporzdzenie re-
montowe. Pierwsze oddziay pancerne suyy do wzmocnienia pukw
oraz dywizji kawalerii i liczyy do 100 ludzi.
Zdobyte w czasie wojny domowej zagraniczne renault i ricardo day
pocztek wyposaeniu tworzonych oddziaw czogw. Pierwszy etat ta-
kiego oddziau zosta zatwierdzony rozkazem Rewwojensowietu
1
z 28
maja 1920 roku. W oddziale znajdoway si trzy czogi, kilka samocho-
dw, motocykle i zestaw kolejowy.
Na polecenie wodza Rada Pracy i Obrony podja w 1919 roku decy-
zj o produkcji pierwszych sowieckich czogw. Jako wzorzec dla pro-
totypu posuy francuski lekki czog Renault FT-17 zdobyty w czasie
walk z wojskami generaa A. Denikina. Jesieni zosta on wysany do
fabryki w Sormowie, gdzie w wyjtkowo krtkim czasie sporzdzono
pod kierunkiem inyniera N. Chrulewa rysunki techniczne nowego wozu
bojowego. Siedem miesicy po zorganizowaniu produkcji (31 sierpnia
1920 roku) z bramy fabryki wyjecha Boriec za swobodu tow. Lenin"
:
,
1
Rewolucyjna Rada Wojenna. Przyp. tum.
:
Bojownik o wolno tow. Lenin. Przyp. tum.
a w lad za nim rwnie Boriec za swobodu tow. Trockij" Ogem wy-
produkowano 15 czogw tego samego typu i sformowano z nich 7. sa-
mochodowo-czogowy oddzia RKKA. Z powodu trudnoci gospodar-
czych dalsz produkcj rosyjskiego Renaulta" trzeba byo przerwa.
Czogi wykorzystywano gwnie w natarciu do bezporedniego
wsparcia piechoty i poruszay si w jej szykach. Na przykad sowieckie
oddziay czogw aktywnie dziaay w skadzie Frontu Kaukaskiego pod-
czas okupacji Gruzji i szturmie Tyflisu (Tbilisi) w lutym 1921 roku. Pod
koniec wojny domowej w uzbrojeniu Armii Czerwonej znajdowao si
okoo 100 czogw, gwnie zagranicznej produkcji.
Na pocztku wrzenia 1923 roku w wojskach pancernych dokona-
no zmian organizacyjnych. Pojedyncze niewielkie oddziay samochodo-
wo-czogowe zostay poczone w stosunkowo due jednostki - eskadry
czogw, w ktrych skadzie znajdoway si dwie flotylle: czogw ci-
kich i lekkich. W 1925 roku wprowadzono etaty samodzielnego batalio-
nu czogw cikich i samodzielnego batalionu czogw lekkich. Zgod-
nie z zaoeniami w kadym z nich miao znajdowa si po 30 wozw
bojowych.
Sprawami techniki czogowej kierowa w owym czasie Gwny Za-
rzd Przemysu Wojskowego, ktry zleci zbadanie zagadnie zwiza-
nych z budow czogw i opracowanie nowego typu sowieckiego czogu.
W 1924 roku przy zarzdzie utworzono biuro konstrukcyjne, na ktrego
czele stan inynier S. Szczukaow. Wczeniej pracami nad konstrukcj
czogw zajmoway si poszczeglne fabryki, co nie sprzyjao groma-
dzeniu niezbdnych dowiadcze. Teraz wszystkie prace skoncentrowa-
no w jednym orodku badawczo-konstrukcyjnym. Wojska ldowe day
wprowadzenia nadzwyczajnych rozwiza, aby zaopatrzy wojska pan-
cerne w nowy sprzt, poniewa w wyposaeniu znajdoway si przesta-
rzae, powanie wyeksploatowane zdobyczne wozy bojowe, do ktrych
nie byo ani czci zamiennych, ani uzbrojenia. W kwietniu 1925 roku
czogi Ricardo miay zaledwie 10 procent armat kalibru 57 mm. a do
czogw Renault armat nie byo w ogle.
Dwudziestego czwartego padziernika 1924 roku w Zarzdzie Mo-
bilizacyjno-Planistycznym RKKA zorganizowano narad powicon
problemom produkcji czogw, w czasie ktrej usystematyzowano pro-
wadzone prace projektowo-konstrukcyjne. Postanowiono przerwa pro-
jektowanie pozycyjnego" (cikiego) czogu i w szystkic sity oraz rodki
powici budowie czogw manewrowego" oraz maego".
33
W 1927 roku ostatecznie zosta zbudowany i przetestowany lekki
czog T-16. Po udoskonaleniu czci jezdnej otrzyma on oznakowanie
MS-1 - matyj, soprowodienia, obraziec pierwyj (may, towarzyszcy,
wzr pierwszy). Na podstawie decyzji Rewwojensowietu z 6 lipca 1927
roku czog zosta przyjty do wyposaenia RKKA. W tym okresie jedy-
ny puk czogw Armii Czerwonej dysponowa 90 czogami. Byo to 45
cikich Ricardo, 12 rednich Taylor i 33 lekkie Renault. Poza tym siy
zbrojne dysponoway sformowanymi w sze dywizjonw 54 samocho-
dami pancernymi sowieckiej produkcji, skonstruowanymi na podstawie
samochodu A MO F-15.
MS-1 to pierwszy seryjny czog sowiecki, a jego produkcj umiesz-
czono w leningradzkich zakadach Bolszewik". Jednake pierwsz par-
ti 30 wozw bojowych ukoczono dopiero 1 maja 1929 roku. Jesieni
tego samego roku dziesi z nich brao udzia w konflikcie na KWD
3
.
W trakcie operacji siedem ulego awarii. Czog MS-1 mia zbyt ma moc
silnika, sabe opancerzenie i uzbrojenie, ale jak na razie nie byo dla nie-
go alternatywy. Produkcja MS-1 trwaa do 1931 roku i ogem wykonano
950 egzemplarzy tego czogu.
To nie wystarczao, aby wrci do klubu wielkich mocarstw. eby po
okresie wojny domowej i komunizmu wojennego doprowadzi gospo-
dark do porzdku, konieczny by ogromny wysiek. Ogoszona w 1921
roku nowa polityka ekonomiczna (NEP), oglnie rzecz biorc, odegraa
pozytywn rol, ale odbudowa przemysu przecigna si do 1928 roku.
Poniewa sowiecki rzd odmwi spacenia przedrewolucyjnych dugw,
nie mona byo liczy na uzyskanie rodkw inwestycyjnych od pastw
zachodnich. Pienidze na import osprztu dla zakadw przemysowych
uzyskiwano z eksportu surowcw. Nie udao si uzyska zagranicznych
koncesji ani licencji najnowszych technologii i pewne korzyci przynio-
sa jedynie przyja z Niemcami.
Alarm bojowy
1
" z 1927 roku ujawni szereg wewntrznych sprzecz-
noci sowieckiego spoeczestwa, w tym rwnie to, e znaczna cz
ludnoci nie popiera wadzy. Panika spotgowaa braki na rynku i zak-
cia niwa w kraju. Sowieckie kierownictwo przekonao si, e istniejcy
przemys obronny i siy zbrojne nie pozwalaj prowadzi zakrojonych
na du skal operacji wojskowych. Wszystkie te wewntrzne problemy
ograniczay zagraniczn aktywno polityczn kraju.
!
Kitajsko-Wostocznaja eleznaja doroga Kolej Wschodniochiska. Przyp. tum.
34
Poniewa bolszewicy zdawali sobie spraw, e nowa wojna wiatowa
jest nieunikniona, musieli w jak najkrtszym czasie stworzy nowocze-
sny kompleks wojskowo-przemysowy oraz potn armi, korzystajc
przy tym wycznie z wasnych si i rodkw.
Aby wykona gospodarczy skok, naleao w radykalny sposb roz-
wiza problem chopski i osign moralno-polityczn jedno spoe-
czestwa. Takie wanie zadanie postawi towarzysz Stalin przed swoim
zakonem giermkw". Nadchodzi rok 1929 - rok Wielkiego Przeomu.
W 1927 roku ostatecznie zosta zbudowany i przetestowany lekki
czog T-16. Po udoskonaleniu czci jezdnej otrzyma on oznakowanie
MS-1 - matyj, soprowodienia, obraziec pierwyj (may, towarzyszcy,
wzr pierwszy). Na podstawie decyzji Rewwojensowietu z 6 lipca 1927
roku czog zosta przyjty do wyposaenia RKKA. W tym okresie jedy-
ny puk czogw Armii Czerwonej dysponowa 90 czogami. Byo to 45
cikich Ricardo, 12 rednich Taylor i 33 lekkie Renault. Poza tym siy
zbrojne dysponoway sformowanymi w sze dywizjonw 54 samocho-
dami pancernymi sowieckiej produkcji, skonstruowanymi na podstawie
samochodu A MO F-15.
MS-1 to pierwszy seryjny czog sowiecki, a jego produkcj umiesz-
czono w leningradzkich zakadach Bolszewik". Jednake pierwsz par-
ti 30 wozw bojowych ukoczono dopiero 1 maja 1929 roku. Jesieni
tego samego roku dziesi z nich brao udzia w konflikcie na KWD
3
.
W trakcie operacji siedem ulego awarii. Czog MS-1 mia zbyt ma moc
silnika, sabe opancerzenie i uzbrojenie, ale jak na razie nie byo dla nie-
go alternatywy. Produkcja MS-1 trwaa do 1931 roku i ogem wykonano
950 egzemplarzy tego czogu.
To nie wystarczao, aby wrci do klubu wielkich mocarstw. eby po
okresie wojny domowej i komunizmu wojennego doprowadzi gospo-
dark do porzdku, konieczny by ogromny wysiek. Ogoszona w 1921
roku nowa polityka ekonomiczna (NEP), oglnie rzecz biorc, odegraa
pozytywn rol, ale odbudowa przemysu przecigna si do 1928 roku.
Poniewa sowiecki rzd odmwi spacenia przedrewolucyjnych dugw,
nie mona byo liczy na uzyskanie rodkw inwestycyjnych od pastw
zachodnich. Pienidze na import osprztu dla zakadw przemysowych
uzyskiwano z eksportu surowcw. Nie udao si uzyska zagranicznych
koncesji ani licencji najnowszych technologii i pewne korzyci przynio-
sa jedynie przyja z Niemcami.
Alarm bojowy
1
" z 1927 roku ujawni szereg wewntrznych sprzecz-
noci sowieckiego spoeczestwa, w tym rwnie to, e znaczna cz
ludnoci nie popiera wadzy. Panika spotgowaa braki na rynku i zak-
cia niwa w kraju. Sowieckie kierownictwo przekonao si, e istniejcy
przemys obronny i siy zbrojne nie pozwalaj prowadzi zakrojonych
na du skal operacji wojskowych. Wszystkie te wewntrzne problemy
ograniczay zagraniczn aktywno polityczn kraju.
!
Kitajsko-Wostocznaja eleznaja doroga Kolej Wschodniochiska. Przyp. tum.
34
Poniewa bolszewicy zdawali sobie spraw, e nowa wojna wiatowa
jest nieunikniona, musieli w jak najkrtszym czasie stworzy nowocze-
sny kompleks wojskowo-przemysowy oraz potn armi, korzystajc
przy tym wycznie z wasnych si i rodkw.
Aby wykona gospodarczy skok, naleao w radykalny sposb roz-
wiza problem chopski i osign moralno-polityczn jedno spoe-
czestwa. Takie wanie zadanie postawi towarzysz Stalin przed swoim
zakonem giermkw". Nadchodzi rok 1929 - rok Wielkiego Przeomu.
Teorie i doktryny wojskowe
N
atychmiast po zakoczeniu pierwszej wojny wiatowej teoretycy
wszystkich krajw przystpili do analizowania jej dowiadcze,
starajc si okreli kierunki rozwoju si zbrojnych, charakter
przyszej wojny oraz rol, jak odegraj w niej poszczeglne rodzaje
wojsk. Niezwykle silny impuls tym dziaaniom nadao pojawienie si no-
wego sprztu bojowego - samolotw i czogw. Wanie w nich wielu
entuzjastw widziao czynnik decydujcy o wynikach przyszych bitew.
Na przykad woski genera Giulio Douhet kocha lotnictwo bombo-
we. Uwaa, e jeeli utworzy si powietrzn armad liczc 1000 ma-
szyn i codziennie wyle po 500 samolotw, by niszczyy orodki prze-
mysowe, linie komunikacyjne itp., to przeciwnik bardzo szybko utraci
co najmniej poow swoich najcenniejszych obiektw. Najwaniejsze
jednak, uwaa genera, e lotniczy terror zamie morale ludnoci cywil-
nej, co spowoduje dezorganizacj caego aparatu pastwowego i systemu
dowodzenia.
Douhet przedstawi swoj teori w ksice Dominio deli'aria - Pa-
nowanie w powietrzu. Napisa w niej: Kraj, ktry utraci panowanie
w powietrzu, narazi si na ataki lotnicze, bdc zarazem pozbawiony mo-
liwoci skutecznego na reagowania. Takie powtarzajce si, nieustanne
ataki uderzajce w najbardziej wraliwe miejsca kraju bez wzgldu na
dziaania jego wojsk ldowych i marynarki wojennej powinny przeko-
na to pastwo, e wszystko stracone i nie ma ju adnej nadziei. A ta-
kie przekonanie oznacza klsk". Zgodnie z teori Douheta, po zadaniu
demoralizujcego" uderzenia powietrznego wasne wojska ldowe bd
musiay jedynie zaj terytorium zdewastowanego przez lotnictwo kraju
przeciwnika.
W Stanach Zjednoczonych propagatorem strategicznego lotnictwa
bombowego by genera William Mitchell. Stany okazay si jedynym
pastwem, ktremu udao si stworzy w czasie drugiej wojny wiato-
wej lotnictwo strategiczne, ale okazao si, e same tylko bombowce nic
zdoay zniszczy potencjau gospodarczego Niemiec i zmusi Trzeciej
36
Rzeszy do kapitulacji
1
w latach 1944-1945 wojskom ldowym sprzy-
mierzonych pozostao jeszcze sporo pracy.
Na marginesie mona stwierdzi, e koncepcje Douheta i Mitchel-
la przeyy drug modo pod koniec XX wieku wraz z pojawieniem
si precyzyjnych rodkw raenia z potnymi gowicami bojowymi. Za
przykad mog tu posuy lotnicze operacje zaczepne wspczesnych si
pokojowych w Iraku i Jugosawii.
Du popularnoci cieszya si w latach dwudziestych teoria maej
wojny", przedstawiana przez J.F.C. Fullera, Basila Liddcla Harta, Han-
sa von Seeckta i Charles^ de Gaulle^i. Gwnym jej zaoeniem byo
utworzenie zawodowych, mobilnych, cakowicie zmotoryzowanych si
ldowych.
W 1922 roku byy szef sztabu brytyjskiego Korpusu Czogw ge-
nera J.F.C. Fuller opublikowa ksik Tank Strategist on the Western
Front in the Geat War - Czogi w Wielkiej Wojnie 1914-1918, w ktrej
dowodzi, e ententa zdoaa wygra wojn wycznie dziki czogom.
W konsekwencji przyszy konflikt zbrojny bdzie wojn zmechanizowa-
n, wymagajc zaangaowania niewielkiej liczby ludzi i rozbudowanej
najnowszej techniki bojowej. Zdaniem Fullera, idealn armi, do ktrej
warto dy, jest zawodowa armia onierzy najemnych. Z onierzy
z poboru naley tworzy wojska drugiego rzutu, ktrych zadaniem bdzie
okupacja kraju wroga. Natomiast wykonanie gwnego uderzenia to rola
wojsk zmechanizowanych. Fuller proponowa utworzy niewielk armi
zmechanizowan w skadzie 6-8 dywizji pancernych (do 2400 czogw
i 100 onierzy najemnych).
1
Pogld autora jest do dyskusyjny. Przede wszystkim bdna jest teza. e tyl-
ko Stany Zjednoczone dysponoway lotnictwem strategicznym. Wielka Brytania miaa
bombowce speniajce kryteria bombowcw strategicznych (udwig, puap i zasig)
i prowadzia operacje lotnicze o typowo strategicznym charakterze, odpowiadajce
zreszt zaoeniom teorii Douheta (potne, zmasowane uderzenia na orodki miejsko-
-przemysowe, ktrych celem byo zarwno niszczenie infrastruktury, jak i zaamanie
morale). Poza tym. aczkolwiek bombowiec amerykaski B-17 Latajca forteca" stal
si legend, to jednak jako bombowiec strategiczny pod wzgldem udwigu ustpowa
Avro Lancasterowi" bdcemu w latach 1943 -1945 podstawowym cikim bombow-
cem Bomber Command RAI' (B-17: 7985 kg ale dopiero wersja G". bdca w su-
bie od 1944 roku, wczeniejsze miay udwig 4761 kg: Lancaster": 9979 kg), mia
od niego niewiele wikszy zasig i prdko maksymaln. Jednym B-17 growa nad
konkurencj" puapem. Przyp. tum.
.37
Teorie i doktryny wojskowe
N
atychmiast po zakoczeniu pierwszej wojny wiatowej teoretycy
wszystkich krajw przystpili do analizowania jej dowiadcze,
starajc si okreli kierunki rozwoju si zbrojnych, charakter
przyszej wojny oraz rol, jak odegraj w niej poszczeglne rodzaje
wojsk. Niezwykle silny impuls tym dziaaniom nadao pojawienie si no-
wego sprztu bojowego - samolotw i czogw. Wanie w nich wielu
entuzjastw widziao czynnik decydujcy o wynikach przyszych bitew.
Na przykad woski genera Giulio Douhet kocha lotnictwo bombo-
we. Uwaa, e jeeli utworzy si powietrzn armad liczc 1000 ma-
szyn i codziennie wyle po 500 samolotw, by niszczyy orodki prze-
mysowe, linie komunikacyjne itp., to przeciwnik bardzo szybko utraci
co najmniej poow swoich najcenniejszych obiektw. Najwaniejsze
jednak, uwaa genera, e lotniczy terror zamie morale ludnoci cywil-
nej, co spowoduje dezorganizacj caego aparatu pastwowego i systemu
dowodzenia.
Douhet przedstawi swoj teori w ksice Dominio deli'aria - Pa-
nowanie w powietrzu. Napisa w niej: Kraj, ktry utraci panowanie
w powietrzu, narazi si na ataki lotnicze, bdc zarazem pozbawiony mo-
liwoci skutecznego na reagowania. Takie powtarzajce si, nieustanne
ataki uderzajce w najbardziej wraliwe miejsca kraju bez wzgldu na
dziaania jego wojsk ldowych i marynarki wojennej powinny przeko-
na to pastwo, e wszystko stracone i nie ma ju adnej nadziei. A ta-
kie przekonanie oznacza klsk". Zgodnie z teori Douheta, po zadaniu
demoralizujcego" uderzenia powietrznego wasne wojska ldowe bd
musiay jedynie zaj terytorium zdewastowanego przez lotnictwo kraju
przeciwnika.
W Stanach Zjednoczonych propagatorem strategicznego lotnictwa
bombowego by genera William Mitchell. Stany okazay si jedynym
pastwem, ktremu udao si stworzy w czasie drugiej wojny wiato-
wej lotnictwo strategiczne, ale okazao si, e same tylko bombowce nic
zdoay zniszczy potencjau gospodarczego Niemiec i zmusi Trzeciej
36
Rzeszy do kapitulacji
1
w latach 1944-1945 wojskom ldowym sprzy-
mierzonych pozostao jeszcze sporo pracy.
Na marginesie mona stwierdzi, e koncepcje Douheta i Mitchel-
la przeyy drug modo pod koniec XX wieku wraz z pojawieniem
si precyzyjnych rodkw raenia z potnymi gowicami bojowymi. Za
przykad mog tu posuy lotnicze operacje zaczepne wspczesnych si
pokojowych w Iraku i Jugosawii.
Du popularnoci cieszya si w latach dwudziestych teoria maej
wojny", przedstawiana przez J.F.C. Fullera, Basila Liddcla Harta, Han-
sa von Seeckta i Charles^ de Gaulle^i. Gwnym jej zaoeniem byo
utworzenie zawodowych, mobilnych, cakowicie zmotoryzowanych si
ldowych.
W 1922 roku byy szef sztabu brytyjskiego Korpusu Czogw ge-
nera J.F.C. Fuller opublikowa ksik Tank Strategist on the Western
Front in the Geat War - Czogi w Wielkiej Wojnie 1914-1918, w ktrej
dowodzi, e ententa zdoaa wygra wojn wycznie dziki czogom.
W konsekwencji przyszy konflikt zbrojny bdzie wojn zmechanizowa-
n, wymagajc zaangaowania niewielkiej liczby ludzi i rozbudowanej
najnowszej techniki bojowej. Zdaniem Fullera, idealn armi, do ktrej
warto dy, jest zawodowa armia onierzy najemnych. Z onierzy
z poboru naley tworzy wojska drugiego rzutu, ktrych zadaniem bdzie
okupacja kraju wroga. Natomiast wykonanie gwnego uderzenia to rola
wojsk zmechanizowanych. Fuller proponowa utworzy niewielk armi
zmechanizowan w skadzie 6-8 dywizji pancernych (do 2400 czogw
i 100 onierzy najemnych).
1
Pogld autora jest do dyskusyjny. Przede wszystkim bdna jest teza. e tyl-
ko Stany Zjednoczone dysponoway lotnictwem strategicznym. Wielka Brytania miaa
bombowce speniajce kryteria bombowcw strategicznych (udwig, puap i zasig)
i prowadzia operacje lotnicze o typowo strategicznym charakterze, odpowiadajce
zreszt zaoeniom teorii Douheta (potne, zmasowane uderzenia na orodki miejsko-
-przemysowe, ktrych celem byo zarwno niszczenie infrastruktury, jak i zaamanie
morale). Poza tym. aczkolwiek bombowiec amerykaski B-17 Latajca forteca" stal
si legend, to jednak jako bombowiec strategiczny pod wzgldem udwigu ustpowa
Avro Lancasterowi" bdcemu w latach 1943 -1945 podstawowym cikim bombow-
cem Bomber Command RAI' (B-17: 7985 kg ale dopiero wersja G". bdca w su-
bie od 1944 roku, wczeniejsze miay udwig 4761 kg: Lancaster": 9979 kg), mia
od niego niewiele wikszy zasig i prdko maksymaln. Jednym B-17 growa nad
konkurencj" puapem. Przyp. tum.
.37
Dla ucilenia dodajmy, e wszystkie te teorie wojenne byy jedy-
nie opiniami teoretykw, przemyleniami osb prywatnych i nie mia-
y oficjalnego charakteru. Jednake wyniki rozwaa teoretycznych
w mniejszym lub wikszym stopniu wpywaj na ksztatowanie si dok-
tryn wojskowych pastw: A doktryna wojskowa to system oficjalnych
pogldw kierownictwa politycznego i wojskowego na sprawy przygoto-
wania kraju i si zbrojnych do wojny i na sposoby jej prowadzenia.
Wielka Brytania
W przeddzie drugiej wojny wiatowej w Wielkiej Brytanii tradycyj-
nie na pierwszym planie znajdowaa si teoria potgi morskiej" i kraj ten
przede wszystkim szykowa si do wojny na morzu - z powodu swojego
pooenia geograficznego, licznych kolonii, rozbudowanych morskich
linii komunikacyjnych i uzalenienia od zamorskich dostaw. Wojskom
ldowym wyznaczano rol drugorzdn, poniewa na kontynencie euro-
pejskim Brytyjczycy liczyli przede wszystkim na potn armi francu-
sk.
Natomiast lotnictwo przez dugi czas uwaane byo za strategiczny
rodek prowadzenia wojny. Od 1923 roku w Wielkiej Brytanii przyjto
zaczepn doktryn lotniczego odstraszania". Kierownictwo si zbroj-
nych uwaao, e dziki marynarce wojennej i lotnictwu Wielka Brytania
zdoa zniszczy potencja wojskowo-przemysowy ewentualnego prze-
ciwnika, niszczc nalotami jego orodki polityczno-przemysowe. Woj-
ska ldowe miay zosta wykorzystane dopiero w kocowym stadium,
aby zada ostateczny cios wrogowi.
Ale kiedy w 1937 roku Ministerstwo Lotnictwa przystpio do plano-
wania dziaali bojowych przeciwko konkretnemu przeciwnikowi - Niem-
com. okazao si. e wprowadzenie tej koncepcji w ycie jest cakowicie
niemoliwe. Brytyjskie samoloty z tego okresu nie byy w stanie dolecie
do Berlina i wrci be/ midzyldowania i uzupenienia paliwa. Wielka
Brytania za nie miaa ani baz lotniczych na kontynencie, ani te prze-
szkolonej kadry, zdolnej do przeprowadzenia miadcych nalotw na
Niemcy. Co gorsza, przyjta koncepcja zakadaa jednostronny rozwj
RAF-u tylko jako sil ofensywnych i stawiaa przeciwlotnicz obron
metropolii i kolonii na drugim miejscu. Z kolei dowiadczenia wojny
w Hiszpanii i Chinach wykazay, e samo tylko lotnictwo bombowe
nie jest w sianie ani zniszczy Niemiec, ani obroni Wielkiej Brytanii.
38
Wnioski te spowodoway, e rzd skierowa powane rodki na stworze-
nie systemu obrony przeciwlotniczej i od 1938 roku zaczto pospiesznie
zakada stacje radarowe i budowa nowoczesne samoloty myliwskie.
Dziesitego maja 1940 roku RAF dysponowa 1720 samolotami bojowy-
mi, ale wrd nich nadal wikszo stanowiy bombowce przeznaczone
do wykonywania nalotw na orodki przemysowe.
Do wrzenia 1939 roku brytyjska doktryna wojenna waciwie nie
okrelaa, jak rol odgrywaj wojska ldowe. Stanowiy one gwny
rodek dziaania w konfliktach kolonialnych i ich uycie w ewentual-
nych operacjach wojskowych w Europie rozpatrywano w skali jednej -
dwch dywizji. W doktrynie stwierdzano: Wojskom ldowym moe by
w pierwszym rzdzie postawione zadanie zabezpieczenia i obrony na-
szych baz umoliwiajcych dziaania marynarki wojennej".
Do niedawna Wielka Brytania przodowaa w dziedzinie teorii i prak-
tyki zastosowania wojsk pancernych. W 1929 roku Ministerstwo Wojny
wydao oficjalny regulamin dziaa wojsk zmechanizowanych. W Farn-
borough utworzono orodek dowiadczalny, ktry mia fili w Egipcie.
Jednake konserwatyzm panujcy na najwyszych szczeblach dowo-
dzenia brytyjskich si zbrojnych spowodowa, e w sprawie zwikszenia
liczby jednostek pancernych przez dugi czas nie podejmowano adnej
decyzji. Dopiero w 1936 roku rzd przystpi do zakrojonej na wielk
skal reorganizacji wojsk ldowych. Rozpoczto formowanie pierwszych
jednostek pancernych i zmechanizowanych. Brak precyzyjnej koncepcji
zastosowania wojsk pancernych na polu walki spowodowa, e przed
wybuchem wojny wojska brytyjskie miay w wyposaeniu wozy bojowe
bardzo zrnicowane pod wzgldem danych tcchniczno-taktycznych.
Na pocztku 1939 roku Sztab Generalny nie by jeszcze w stanie
podj ostatecznej decyzji, jakiego typu czogi potrzebne s wojskom
ldowym. Uwaano, e do obrony kolonii niezbdne s czogi lekkie,
dla korpusu ekspedycyjnego majcego dziaa we Francji najbardziej
nadawayby si cikie, do wsparcia piechoty - powolne, za to dobrze
opancerzone, natomiast do wojny manewrowej czogi szybkie zwane te
krowniczymi.
We wrzeniu 1939 roku Wielka Brytania dysponowaa w metropolii
9 brygadami pancernymi, 8 dywizjami piechoty, 2 kawalerii oraz 16 te-
rytorialnymi. Zgodnie z etatem, kada dywizja piechoty (14 500 ludzi)
miaa posiada 147 dzia, 126 modzierzy, 361 karabinw przeciwpan-
39
Dla ucilenia dodajmy, e wszystkie te teorie wojenne byy jedy-
nie opiniami teoretykw, przemyleniami osb prywatnych i nie mia-
y oficjalnego charakteru. Jednake wyniki rozwaa teoretycznych
w mniejszym lub wikszym stopniu wpywaj na ksztatowanie si dok-
tryn wojskowych pastw: A doktryna wojskowa to system oficjalnych
pogldw kierownictwa politycznego i wojskowego na sprawy przygoto-
wania kraju i si zbrojnych do wojny i na sposoby jej prowadzenia.
Wielka Brytania
W przeddzie drugiej wojny wiatowej w Wielkiej Brytanii tradycyj-
nie na pierwszym planie znajdowaa si teoria potgi morskiej" i kraj ten
przede wszystkim szykowa si do wojny na morzu - z powodu swojego
pooenia geograficznego, licznych kolonii, rozbudowanych morskich
linii komunikacyjnych i uzalenienia od zamorskich dostaw. Wojskom
ldowym wyznaczano rol drugorzdn, poniewa na kontynencie euro-
pejskim Brytyjczycy liczyli przede wszystkim na potn armi francu-
sk.
Natomiast lotnictwo przez dugi czas uwaane byo za strategiczny
rodek prowadzenia wojny. Od 1923 roku w Wielkiej Brytanii przyjto
zaczepn doktryn lotniczego odstraszania". Kierownictwo si zbroj-
nych uwaao, e dziki marynarce wojennej i lotnictwu Wielka Brytania
zdoa zniszczy potencja wojskowo-przemysowy ewentualnego prze-
ciwnika, niszczc nalotami jego orodki polityczno-przemysowe. Woj-
ska ldowe miay zosta wykorzystane dopiero w kocowym stadium,
aby zada ostateczny cios wrogowi.
Ale kiedy w 1937 roku Ministerstwo Lotnictwa przystpio do plano-
wania dziaali bojowych przeciwko konkretnemu przeciwnikowi - Niem-
com. okazao si. e wprowadzenie tej koncepcji w ycie jest cakowicie
niemoliwe. Brytyjskie samoloty z tego okresu nie byy w stanie dolecie
do Berlina i wrci be/ midzyldowania i uzupenienia paliwa. Wielka
Brytania za nie miaa ani baz lotniczych na kontynencie, ani te prze-
szkolonej kadry, zdolnej do przeprowadzenia miadcych nalotw na
Niemcy. Co gorsza, przyjta koncepcja zakadaa jednostronny rozwj
RAF-u tylko jako sil ofensywnych i stawiaa przeciwlotnicz obron
metropolii i kolonii na drugim miejscu. Z kolei dowiadczenia wojny
w Hiszpanii i Chinach wykazay, e samo tylko lotnictwo bombowe
nie jest w sianie ani zniszczy Niemiec, ani obroni Wielkiej Brytanii.
38
Wnioski te spowodoway, e rzd skierowa powane rodki na stworze-
nie systemu obrony przeciwlotniczej i od 1938 roku zaczto pospiesznie
zakada stacje radarowe i budowa nowoczesne samoloty myliwskie.
Dziesitego maja 1940 roku RAF dysponowa 1720 samolotami bojowy-
mi, ale wrd nich nadal wikszo stanowiy bombowce przeznaczone
do wykonywania nalotw na orodki przemysowe.
Do wrzenia 1939 roku brytyjska doktryna wojenna waciwie nie
okrelaa, jak rol odgrywaj wojska ldowe. Stanowiy one gwny
rodek dziaania w konfliktach kolonialnych i ich uycie w ewentual-
nych operacjach wojskowych w Europie rozpatrywano w skali jednej -
dwch dywizji. W doktrynie stwierdzano: Wojskom ldowym moe by
w pierwszym rzdzie postawione zadanie zabezpieczenia i obrony na-
szych baz umoliwiajcych dziaania marynarki wojennej".
Do niedawna Wielka Brytania przodowaa w dziedzinie teorii i prak-
tyki zastosowania wojsk pancernych. W 1929 roku Ministerstwo Wojny
wydao oficjalny regulamin dziaa wojsk zmechanizowanych. W Farn-
borough utworzono orodek dowiadczalny, ktry mia fili w Egipcie.
Jednake konserwatyzm panujcy na najwyszych szczeblach dowo-
dzenia brytyjskich si zbrojnych spowodowa, e w sprawie zwikszenia
liczby jednostek pancernych przez dugi czas nie podejmowano adnej
decyzji. Dopiero w 1936 roku rzd przystpi do zakrojonej na wielk
skal reorganizacji wojsk ldowych. Rozpoczto formowanie pierwszych
jednostek pancernych i zmechanizowanych. Brak precyzyjnej koncepcji
zastosowania wojsk pancernych na polu walki spowodowa, e przed
wybuchem wojny wojska brytyjskie miay w wyposaeniu wozy bojowe
bardzo zrnicowane pod wzgldem danych tcchniczno-taktycznych.
Na pocztku 1939 roku Sztab Generalny nie by jeszcze w stanie
podj ostatecznej decyzji, jakiego typu czogi potrzebne s wojskom
ldowym. Uwaano, e do obrony kolonii niezbdne s czogi lekkie,
dla korpusu ekspedycyjnego majcego dziaa we Francji najbardziej
nadawayby si cikie, do wsparcia piechoty - powolne, za to dobrze
opancerzone, natomiast do wojny manewrowej czogi szybkie zwane te
krowniczymi.
We wrzeniu 1939 roku Wielka Brytania dysponowaa w metropolii
9 brygadami pancernymi, 8 dywizjami piechoty, 2 kawalerii oraz 16 te-
rytorialnymi. Zgodnie z etatem, kada dywizja piechoty (14 500 ludzi)
miaa posiada 147 dzia, 126 modzierzy, 361 karabinw przeciwpan-
39
cernych, 700 karabinw maszynowych, 28 czogw lekkich i 140 trans-
porterw opancerzonych.
Jak stwierdzi marszaek polny Montgomery, w tym okresie brytyj-
skie wojska ldowe byy cakowicie nieprzygotowane do prowadzenia
zakrojonych na wielk skal operacji bojowych. Byy niewystarczajco
przeszkolone, brakowao im czogw i dzia, artyleria przeciwpancerna
bya saba, le funkcjonoway suby tyw. Poza tym brytyjskie dowdz-
two ywio przekonanie, e ma wystarczajco duo czasu i jeeli Niemcy
zdecyduj si zaatakowa Francj, wojna przebiega bdzie powoli.
Francja
Na ksztatowanie si francuskiej doktryny wojennej najsilniejszy
wpyw wywary nie nowe prdy w sztuce wojennej, ale wnioski wyci-
gnite z przebiegu pierwszej wojny wiatowej. Pozornie potwierdzay
one, e wanie francuscy generaowie s jedynymi promotorami post-
powej myli wojskowej. W odrnieniu od brytyjskich teoretykw, Fran-
cuzi uwaali, e swoje zwycistwo ententa zawdzicza strategii wynisz-
czenia si przeciwnika podczas wojny pozycyjnej.
Dziaacze polityczni i wojskowi pomijali milczeniem szereg bdw,
jakie popenili w trakcie dziaa bojowych, i nie przyjmowali do wiado-
moci adnych ocen krytycznych. Wszelkie badania dotyczce minionej
wojny - napisa pukownik Eugene Carrias - mogy by publikowane
jedynie za zgod ministra wojny [...]. Dziki tej zamaskowanej cenzurze
zapanoway skostnienie i biurokratyzm".
Z tego wanie powodu francuska doktryna wojenna rozwijaa si po-
woli. Sztab Generalny nie przypisywa naleytego znaczenia faktowi, e
pojawienie si piechoty zmotoryzowanej, czogw i lotnictwa, jak te
dowodzenia za porednictwem radia, zmienio charakter walki zbrojnej,
nadajc jej manewrowy, dynamiczny charakter. Wrcz przeciwnie, fran-
cuscy teoretycy doszli do wniosku, e z chwil pojawienia si nowych
narzdzi prowadzenia walki wsparta czogami, nowoczesn artyleri, lot-
nictwem i broni maszynow obrona stal si niemoliwa do przeama-
nia. Konsekwencj tego pogldu stao si przekonanie, e przysza wojna
od samego pocztku przyjmie charakter pozycyjny i w niewielkim tylko
stopniu bdzie si rnia od poprzedniej.
Koncepcj wojny pozycyjnej wprowadzono w ycie, budujc liczne
umocnienia wzdu caej zachodniej granicy i wybrzea Francji. Szcze-
K)
golnie silne nadzieje pokadano w fortyfikacjach Linii Maginota oraz
belgijskich rejonach umocnionych Namur, Liege i Antwerpii. Francuski
teoretyk wojskowy genera Narcissus Chauvineau w wydanej w 1939
roku ksice
2
dowodzi, e w warunkach wspczesnego pola walki dzi-
ki ufortyfikowaniu rejonw przygranicznych wdarcie si przeciwnika
w gb kraju stao si niemoliwe. Jeeli w odpowiednim momencie na
granicy zostan rozwinite wojska dysponujce odpowiedni liczb dzia
i karabinw maszynowych, mona bdzie przez trzy lata powstrzymy-
wa niemieck armi".
Opracowywana metodyka dziaa bojowych i zastosowania wojsk
odpowiadaa oglnej koncepcji obronnej. Zakadane formy i sposoby
prowadzenia walki byy pasywne, niezdecydowane i wykluczay mo-
liwo przeprowadzenia energicznych dziaa manewrowych. Za pod-
staw niemoliwej do przeamania obrony uwaano utworzenie cigej
potnej linii frontu i systemu ognia zaporowego. Na otarzu koncepcji
jednolitej zapory ogniowej wzdu caej linii frontu zoono midzy in-
nymi gboko obrony i utworzenie odwodw.
Oczywicie francuska teoria nie odrzucaa operacji ofensywnych. Ale
prowadzenie tego rodzaju dziaa bojowych dopuszczano jedynie po po-
wanym osabieniu wojsk przeciwnika. W tym przypadku natarcie po-
winno by prowadzone systematycznie, etapami i po dugim, starannym
przygotowaniu. Koncepcji dziaa z zaskoczenia praktycznie nie brano
pod uwag.
Nie doceniano roli wojsk lotniczych w przyszej wojnie. Zakadano,
e lotnictwo bdzie prowadzio rozpoznanie, a take osaniao i ubez-
pieczao wojska ldowe i zaplecze, chronic je przed atakami lotnictwa
wroga. Wykonywanie samodzielnych uderze lotniczych na wojska
i zaplecze przeciwnika uwaano za dziaania o drugorzdnym znaczeniu.
W chwili rozpoczcia wojny lotnictwo wojskowe Francji razem z lotnic-
twem morskim dysponowao 3335 samolotami bojowymi, ale zaledwie
55 bombowcami nurkujcymi.
Za podstawowy rodzaj si zbrojnych uwaano wojska ldowe,
a w nich - piechot. Piechota - gosi regulamin - odgrywa w walce gw-
n rol [...]. Wszystkie inne rodzaje wojsk dziaaj w interesie piechoty".
Artyleri uznawano za gwn si uderzeniow, natomiast nie docenia-
no czogw. Francuzi twierdzili, e czogi powinny przede wszystkim
:
N. Chauvineau, Narcissus Une fnvasion est-elle encore Possible?, Editions Berg-
er-Levrault 1939. Pr/yp. tum.
ii
cernych, 700 karabinw maszynowych, 28 czogw lekkich i 140 trans-
porterw opancerzonych.
Jak stwierdzi marszaek polny Montgomery, w tym okresie brytyj-
skie wojska ldowe byy cakowicie nieprzygotowane do prowadzenia
zakrojonych na wielk skal operacji bojowych. Byy niewystarczajco
przeszkolone, brakowao im czogw i dzia, artyleria przeciwpancerna
bya saba, le funkcjonoway suby tyw. Poza tym brytyjskie dowdz-
two ywio przekonanie, e ma wystarczajco duo czasu i jeeli Niemcy
zdecyduj si zaatakowa Francj, wojna przebiega bdzie powoli.
Francja
Na ksztatowanie si francuskiej doktryny wojennej najsilniejszy
wpyw wywary nie nowe prdy w sztuce wojennej, ale wnioski wyci-
gnite z przebiegu pierwszej wojny wiatowej. Pozornie potwierdzay
one, e wanie francuscy generaowie s jedynymi promotorami post-
powej myli wojskowej. W odrnieniu od brytyjskich teoretykw, Fran-
cuzi uwaali, e swoje zwycistwo ententa zawdzicza strategii wynisz-
czenia si przeciwnika podczas wojny pozycyjnej.
Dziaacze polityczni i wojskowi pomijali milczeniem szereg bdw,
jakie popenili w trakcie dziaa bojowych, i nie przyjmowali do wiado-
moci adnych ocen krytycznych. Wszelkie badania dotyczce minionej
wojny - napisa pukownik Eugene Carrias - mogy by publikowane
jedynie za zgod ministra wojny [...]. Dziki tej zamaskowanej cenzurze
zapanoway skostnienie i biurokratyzm".
Z tego wanie powodu francuska doktryna wojenna rozwijaa si po-
woli. Sztab Generalny nie przypisywa naleytego znaczenia faktowi, e
pojawienie si piechoty zmotoryzowanej, czogw i lotnictwa, jak te
dowodzenia za porednictwem radia, zmienio charakter walki zbrojnej,
nadajc jej manewrowy, dynamiczny charakter. Wrcz przeciwnie, fran-
cuscy teoretycy doszli do wniosku, e z chwil pojawienia si nowych
narzdzi prowadzenia walki wsparta czogami, nowoczesn artyleri, lot-
nictwem i broni maszynow obrona stal si niemoliwa do przeama-
nia. Konsekwencj tego pogldu stao si przekonanie, e przysza wojna
od samego pocztku przyjmie charakter pozycyjny i w niewielkim tylko
stopniu bdzie si rnia od poprzedniej.
Koncepcj wojny pozycyjnej wprowadzono w ycie, budujc liczne
umocnienia wzdu caej zachodniej granicy i wybrzea Francji. Szcze-
K)
golnie silne nadzieje pokadano w fortyfikacjach Linii Maginota oraz
belgijskich rejonach umocnionych Namur, Liege i Antwerpii. Francuski
teoretyk wojskowy genera Narcissus Chauvineau w wydanej w 1939
roku ksice
2
dowodzi, e w warunkach wspczesnego pola walki dzi-
ki ufortyfikowaniu rejonw przygranicznych wdarcie si przeciwnika
w gb kraju stao si niemoliwe. Jeeli w odpowiednim momencie na
granicy zostan rozwinite wojska dysponujce odpowiedni liczb dzia
i karabinw maszynowych, mona bdzie przez trzy lata powstrzymy-
wa niemieck armi".
Opracowywana metodyka dziaa bojowych i zastosowania wojsk
odpowiadaa oglnej koncepcji obronnej. Zakadane formy i sposoby
prowadzenia walki byy pasywne, niezdecydowane i wykluczay mo-
liwo przeprowadzenia energicznych dziaa manewrowych. Za pod-
staw niemoliwej do przeamania obrony uwaano utworzenie cigej
potnej linii frontu i systemu ognia zaporowego. Na otarzu koncepcji
jednolitej zapory ogniowej wzdu caej linii frontu zoono midzy in-
nymi gboko obrony i utworzenie odwodw.
Oczywicie francuska teoria nie odrzucaa operacji ofensywnych. Ale
prowadzenie tego rodzaju dziaa bojowych dopuszczano jedynie po po-
wanym osabieniu wojsk przeciwnika. W tym przypadku natarcie po-
winno by prowadzone systematycznie, etapami i po dugim, starannym
przygotowaniu. Koncepcji dziaa z zaskoczenia praktycznie nie brano
pod uwag.
Nie doceniano roli wojsk lotniczych w przyszej wojnie. Zakadano,
e lotnictwo bdzie prowadzio rozpoznanie, a take osaniao i ubez-
pieczao wojska ldowe i zaplecze, chronic je przed atakami lotnictwa
wroga. Wykonywanie samodzielnych uderze lotniczych na wojska
i zaplecze przeciwnika uwaano za dziaania o drugorzdnym znaczeniu.
W chwili rozpoczcia wojny lotnictwo wojskowe Francji razem z lotnic-
twem morskim dysponowao 3335 samolotami bojowymi, ale zaledwie
55 bombowcami nurkujcymi.
Za podstawowy rodzaj si zbrojnych uwaano wojska ldowe,
a w nich - piechot. Piechota - gosi regulamin - odgrywa w walce gw-
n rol [...]. Wszystkie inne rodzaje wojsk dziaaj w interesie piechoty".
Artyleri uznawano za gwn si uderzeniow, natomiast nie docenia-
no czogw. Francuzi twierdzili, e czogi powinny przede wszystkim
:
N. Chauvineau, Narcissus Une fnvasion est-elle encore Possible?, Editions Berg-
er-Levrault 1939. Pr/yp. tum.
ii
wspiera piechot, natomiast ich moliwo prowadzenia samodzielnych
dziaa jest bardzo ograniczona i nic ma istotnego znaczenia.
Oczywicie we Francji rwnie istnieli teoretycy, ktrzy wbrew ofi-
cjalnej doktrynie wojennej propagowali te same koncepcje co ich bry-
tyjscy, niemieccy czy sowieccy koledzy. Na przykad w maju 1934 roku
ukazaa si ksika Charlesa'a de Gaulle'a Vers 1'Armee d Metier - Ku
armii zawodowej
3
, w ktrej omawiano zagadnienia strategii i taktyki oraz
szczegy formowania zawodowych wojsk pancernych. Jednake prak-
tycznie rzecz biorc, de Gaulle waciwie samotnie przeciwstawia si
francuskiemu Sztabowi Generalnemu.
W konsekwencji I wrzenia 1939 roku wrd 108 dywizji znajdowa-
y si zaledwie trzy lekkie dywizje zmechanizowane, sformowane na ba-
zie dywizji kawalerii. W skad kadej z nich wchodzia brygada pancerna
i zmotoryzowana, puk rozpoznawczy i puk artylerii - ogem 174 czo-
gi i 105 samochodw pancernych. Oprcz tego w kadej z piciu dywizji
kawalerii znajdoway si 22 czogi i 36 samochodw pancernych. W dy-
wizji piechoty (17,8 tysica ludzi) czogw nie byo w ogle. Wikszo
z nich znajdowaa si w 39 samodzielnych batalionach czogw przezna-
czonych do bezporedniego wsparcia piechoty. Do tworzenia czterech
penowartociowych dywizji pancernych Francuzi przystpili dopiero po
zakoczeniu dziaa wojennych w Polsce. Te zwizki taktyczne, wypo-
saone gwnie w lekkie i powolne wozy bojowe, nie odegray powa-
niejszej roli.
We francuskich instrukcjach z lat 1933-1939 sposoby uycia czo-
gw rozpatrywane byy jedynie na poziomie taktycznym. Dywizja pie-
choty miaa naciera w jednym rzucie na odcinku o dugoci 3-5 kilo-
metrw, dysponujc przy tym grup artyleryjsk i odwodami. Dywizji
dziaajcej na gwnym kierunku natarcia przydzielano do 180 czogw.
W natarciu czogi dziaay w trzech rzutach. Pierwszy (rzut przeama-
nia) tworzyy czogi rednie, a jego zadaniem byo obezwadnienie sta-
nowisk artyleryjskich i odwodw taktycznych przeciwnika. Drugi (rzut
wsparcia), rwnie wykorzystujcy czogi rednie, mia obezwadni sta-
nowiska karabinw maszynowych i atakowa punkty oporu nieprzyja-
ciela od tyu. Trzeci (rzut towarzyszcy) - czogi lekkie - cile wsp-
dziaajc z artyleri i piechot, zajmowa i zabezpiecza stanowiska prze-
ciwnika.
' Charles dc Gaulle, Vers armee d'metier. Przyp. tum.
\1
Piechota sza do ataku niewielkimi grupami za czogami, korzystajc
ze wsparcia artylerii towarzyszcej. Piechota zmotoryzowana wystpo-
waa w roli ruchomych odwodw. Gboko natarcia czogw okrela-
no w zalenoci od moliwoci zapewnienia wsparcia artylerii dalekie-
go zasigu. Wynika z tego. e w wojsku francuskim zadanie czogw w
natarciu polegao przede wszystkim na przeamaniu taktycznej obrony
nieprzyjaciela. Zastosowanie bojowe czogw praktycznie ograniczone
byo do szerokoci i gbokoci natarcia korpusu armijnego. Nie przypi-
sywano znaczenia moliwociom przeprowadzenia przez czogi gbo-
kiego manewru.
W obronie dywizja piechoty zajmowaa odcinek o dugoci 6 8 kilo-
metrw. Lini obrony tworzy system wzw i punktw oporu. Likwida-
cja przeciwnika, ktremu udao si wklinowa w pas obrony, miaa nast-
pi dziki systemowi ognia krzyowego oraz pniejszym kontratakom
odwodw pukowych, dywizyjnych i korpunych.
Gwnym grzechem francuskiej doktryny wojennej byo wiadome
oddanie inicjatywy przeciwnikowi. Pasywna strategia prowadzia do
przyjcia nieprawidowych pogldw na temat bojowego zastosowania
czogw i wojsk zmechanizowanych. Na przykad Sztab Generalny ca-
kowicie wykluczy moliwo przejcia niemieckich korpusw zmecha-
nizowanych przez Ardeny i obejcia umocnie Linii Maginota. Zadufa-
nie i lepota przywdcw wojskowych i politycznych skazay Francj na
bardzo bolesne dowiadczenia.
Niemcy
W latach dwudziestych niemiecka generalicja chcc nie chcc musia-
a przyj teori maej wojny". Waciwie najmniejszej, jaka bya mo-
liwa. Na potrzeby nielicznej, ale doskonale wyszkolonej Reichswehry
opracowana zostaa teoria strategii manewrowej. Wszystkie przysze
metody prowadzenia wojny - napisa w 1921 roku von Seeckt najpraw-
dopodobniej bd polegay na uyciu stosunkowo niewielkich, ale repre-
zentujcych wysokjako manewrowych armii dziaajcych skutecznie
przy wsparciu lotnictwa". Co prawda lotnictwo i bro pancern trzeba
byo na razie pozorowa.
Gwnym propagatorem wojny zmechanizowanej sta si w Reich-
swehrze Heinz Guderian. Swoj analiz wynikw pierwszej wojny wia-
towej zakoczy wnioskiem: Spord wszystkich naziemnych rodkw
bojowych czog dysponuje najwiksz si decydujc". Czyli sil, ktra
13
wspiera piechot, natomiast ich moliwo prowadzenia samodzielnych
dziaa jest bardzo ograniczona i nic ma istotnego znaczenia.
Oczywicie we Francji rwnie istnieli teoretycy, ktrzy wbrew ofi-
cjalnej doktrynie wojennej propagowali te same koncepcje co ich bry-
tyjscy, niemieccy czy sowieccy koledzy. Na przykad w maju 1934 roku
ukazaa si ksika Charlesa'a de Gaulle'a Vers 1'Armee d Metier - Ku
armii zawodowej
3
, w ktrej omawiano zagadnienia strategii i taktyki oraz
szczegy formowania zawodowych wojsk pancernych. Jednake prak-
tycznie rzecz biorc, de Gaulle waciwie samotnie przeciwstawia si
francuskiemu Sztabowi Generalnemu.
W konsekwencji I wrzenia 1939 roku wrd 108 dywizji znajdowa-
y si zaledwie trzy lekkie dywizje zmechanizowane, sformowane na ba-
zie dywizji kawalerii. W skad kadej z nich wchodzia brygada pancerna
i zmotoryzowana, puk rozpoznawczy i puk artylerii - ogem 174 czo-
gi i 105 samochodw pancernych. Oprcz tego w kadej z piciu dywizji
kawalerii znajdoway si 22 czogi i 36 samochodw pancernych. W dy-
wizji piechoty (17,8 tysica ludzi) czogw nie byo w ogle. Wikszo
z nich znajdowaa si w 39 samodzielnych batalionach czogw przezna-
czonych do bezporedniego wsparcia piechoty. Do tworzenia czterech
penowartociowych dywizji pancernych Francuzi przystpili dopiero po
zakoczeniu dziaa wojennych w Polsce. Te zwizki taktyczne, wypo-
saone gwnie w lekkie i powolne wozy bojowe, nie odegray powa-
niejszej roli.
We francuskich instrukcjach z lat 1933-1939 sposoby uycia czo-
gw rozpatrywane byy jedynie na poziomie taktycznym. Dywizja pie-
choty miaa naciera w jednym rzucie na odcinku o dugoci 3-5 kilo-
metrw, dysponujc przy tym grup artyleryjsk i odwodami. Dywizji
dziaajcej na gwnym kierunku natarcia przydzielano do 180 czogw.
W natarciu czogi dziaay w trzech rzutach. Pierwszy (rzut przeama-
nia) tworzyy czogi rednie, a jego zadaniem byo obezwadnienie sta-
nowisk artyleryjskich i odwodw taktycznych przeciwnika. Drugi (rzut
wsparcia), rwnie wykorzystujcy czogi rednie, mia obezwadni sta-
nowiska karabinw maszynowych i atakowa punkty oporu nieprzyja-
ciela od tyu. Trzeci (rzut towarzyszcy) - czogi lekkie - cile wsp-
dziaajc z artyleri i piechot, zajmowa i zabezpiecza stanowiska prze-
ciwnika.
' Charles dc Gaulle, Vers armee d'metier. Przyp. tum.
\1
Piechota sza do ataku niewielkimi grupami za czogami, korzystajc
ze wsparcia artylerii towarzyszcej. Piechota zmotoryzowana wystpo-
waa w roli ruchomych odwodw. Gboko natarcia czogw okrela-
no w zalenoci od moliwoci zapewnienia wsparcia artylerii dalekie-
go zasigu. Wynika z tego. e w wojsku francuskim zadanie czogw w
natarciu polegao przede wszystkim na przeamaniu taktycznej obrony
nieprzyjaciela. Zastosowanie bojowe czogw praktycznie ograniczone
byo do szerokoci i gbokoci natarcia korpusu armijnego. Nie przypi-
sywano znaczenia moliwociom przeprowadzenia przez czogi gbo-
kiego manewru.
W obronie dywizja piechoty zajmowaa odcinek o dugoci 6 8 kilo-
metrw. Lini obrony tworzy system wzw i punktw oporu. Likwida-
cja przeciwnika, ktremu udao si wklinowa w pas obrony, miaa nast-
pi dziki systemowi ognia krzyowego oraz pniejszym kontratakom
odwodw pukowych, dywizyjnych i korpunych.
Gwnym grzechem francuskiej doktryny wojennej byo wiadome
oddanie inicjatywy przeciwnikowi. Pasywna strategia prowadzia do
przyjcia nieprawidowych pogldw na temat bojowego zastosowania
czogw i wojsk zmechanizowanych. Na przykad Sztab Generalny ca-
kowicie wykluczy moliwo przejcia niemieckich korpusw zmecha-
nizowanych przez Ardeny i obejcia umocnie Linii Maginota. Zadufa-
nie i lepota przywdcw wojskowych i politycznych skazay Francj na
bardzo bolesne dowiadczenia.
Niemcy
W latach dwudziestych niemiecka generalicja chcc nie chcc musia-
a przyj teori maej wojny". Waciwie najmniejszej, jaka bya mo-
liwa. Na potrzeby nielicznej, ale doskonale wyszkolonej Reichswehry
opracowana zostaa teoria strategii manewrowej. Wszystkie przysze
metody prowadzenia wojny - napisa w 1921 roku von Seeckt najpraw-
dopodobniej bd polegay na uyciu stosunkowo niewielkich, ale repre-
zentujcych wysokjako manewrowych armii dziaajcych skutecznie
przy wsparciu lotnictwa". Co prawda lotnictwo i bro pancern trzeba
byo na razie pozorowa.
Gwnym propagatorem wojny zmechanizowanej sta si w Reich-
swehrze Heinz Guderian. Swoj analiz wynikw pierwszej wojny wia-
towej zakoczy wnioskiem: Spord wszystkich naziemnych rodkw
bojowych czog dysponuje najwiksz si decydujc". Czyli sil, ktra
13
w czasie walki pozwala onierzowi dostarczy bro jak najbliej do nie-
przyjaciela i go zniszczy. W 1928 roku Sztab Generalny powierzy Gu-
derianowi zadanie opracowania kierunkw rozwoju taktyki zastosowania
czogw. Pukownik przestudiowa prace zagranicznych teoretykw woj-
skowych, doda wasne koncepcje i wyjecha na sta do Szwecji.
Po zdobyciu dowiadczenia Guderian wrci do Niemiec, aby rozpo-
cz realizacj planu dziaania. Gwny nacisk kadziono w nim na atak
pancerny o takiej sile, jakiej nie spodziewao si ani niemieckie dowdz-
two, ani te potencjalni przeciwnicy w Europie. Kiedy Guderian zada.
aby czogi dziaay niezalenie od innych rodzajw wojsk, ktre zgodnie
z jego pogldami miay odgrywa rol drugorzdn, uznano to za here-
zj. Guderian by jednak przekonany, e przy opracowywaniu wszelkie-
go rodzaju uzbrojenia czogi powinny odgrywa gwn rol".
W czasie manewrw w lecie 1929 roku zademonstrowa on dziaania
decydujcych si" - dywizji pancernej. Wielu uczestnikom widok wy-
da si zabawny, poniewa natarcie prowadziy niewielkie samochody
okryte brezentem i arkuszami blachy, pozbawione uzbrojenia i zatrzy-
mywane przez najmniejsze przeszkody terenowe. W czasie manewrw
piechota przy kadej nadarzajcej si sposobnoci dziurawia bagnetami
pancerz" tych czogw". W tym momencie koncepcje Guderiana wy-
daway si generalicji Reichswchry utopi oderwan od realnej sytuacji
politycznej i gospodarczej Niemiec. Inspektor wojsk zmotoryzowanych
Otto von Stiilpnagel owiadczy zapalczywemu pukownikowi: Niech
mi pan uwierzy, w naszym wieku nikt nie zobaczy uycia niemieckich
czogw w dziaaniach bojowych".
Ale cztery lata pniej do wadzy doszli narodowi socjalici. Hitler
doskonale zdawa sobie spraw, e w przyszej wojnie motoryzacja
bdzie dominowa i odegra decydujc rol". Pisa o tym w 1925 roku
w swoim programowym dziele, podkrelajc przy tym, e nard niemiec-
ki powinien si zbroi i zdobywa Lebensraum - przestrze yciow".
W tej sytuacji przed Guderianem zarysowaa si realna szansa na otrzy-
manie i wyprbowanie w dziaaniu swoich zabawek".
Przeom w karierze Guderiana nastpi na pocztku 1934 roku na po-
ligonie w Kunersdorf, gdzie mg zaprezentowa swoje koncepcje Fuh-
rerowi. Wedug niego przed typowym uderzeniem pancernym kompanie
rozpoznawcze dziaajce na motocyklach lub samochodach pancernych
wyszukaj sabe miejsca w obronie przeciwnika i drog radiow prze-
ka informacje na stanowisko dowodzenia, umoliwiajc w ten sposb
n
skoordynowanie caego natarcia. Nastpnie czogi zaatakuj wyznaczone
miejsca, aby dokona przeamania. Po pokonaniu linii obrony nieprzyja-
ciela bro pancerna nie przystpi do umacniania pozycji ani nie zacze-
ka na odwrt przeciwnika, ale bdzie kontynuowa manewr, wdzierajc
si na gbokie zaplecze wroga, gdzie zaatakuje stanowiska dowodzenia,
orodki cznoci i zaopatrzenia. Artyleria pancerna bdzie porusza si
za czogami, aby udzieli im wsparcia w przypadku starcia z jednostkami
pancernymi przeciwnika oraz zabezpieczy zajte stanowiska. Z kolei
piechota przewoona na ciarwkach zabezpieczy natarcie pancerne.
Pokaz nie by wprawdzie idealny, ale Hitler wszystko zrozumia.
Fiihrer wierzy w doktryn wojny totalnej Carla von Clausewitza oraz
w strategi okrenia. Kanclerz Rzeszy zdawa sobie rwnie spraw,
jak niebezpieczna jest dla Niemiec wojna na dwa fronty. Wynika z tego
wniosek, e trzeba bdzie zwycia przeciwnikw po kolei, w moliwie
najkrtszym czasie i przy minimalnych stratach materialnych. Dlatego
te potne uderzenia naleao przeprowadzi z zaskoczenia, aby zama
wol oporu wroga. Gospodarcze moliwoci Trzeciej Rzeszy po prostu
nie pozwoliyby jej na prowadzenie dugotrwaej wojny przeciwko wiel-
kim mocarstwom.
Wyjciem z tej sytuacji moga sta si strategiczna koncepcja wojny
byskawicznej. Pozwalaaby ona rozbi dowolnego przeciwnika, zanim
jeszcze zdy on w peni wykorzysta potencja wojenno-gospodarczy.
Koncepcje szybkiego Heinza" wspbrzmiay z koncepcjami samego
Hitlera. Wanie tego potrzebuj!" - zawoa. W czerwcu oficjalnie po-
woano wojska pancerne pod dowdztwem generaa Oswalda Lutza. He-
inz Guderian obj stanowisko jego szefa sztabu.
W ten sposb oficjaln doktryn wojenn Niemiec staa si doktryna
totalnej wojny byskawicznej". Sowo Blitzkrieg zaczo z du czsto-
tliwoci pojawia si w prasie narodowosocjalistycznej od 1939 roku.
Do tego momentu czciej uywano okrele takich jak wojna manew-
rowa", wojna szybka" lub druzgoczce uderzenie". W Berlinie sta-
wiano na jak najskuteczniejsze wykorzystanie istniejcych moliwoci
gospodarczych w procesie przygotowania si zbrojnych do poszczegl-
nych byskawicznych kampanii i przeznaczenie przerw pomidzy nimi
na przygotowanie nowych si i rodkw do kolejnego uderzenia. Sama
koncepcja krtkotrwaej, druzgoczcej kampanii nic bya nowa i do jej
zrealizowania dy kady wdz naczelny. Tym razem jednak zwyci-
stwo miay zapewni czogi oraz lotnictwo. Zamierzano osign zaka-
n
w czasie walki pozwala onierzowi dostarczy bro jak najbliej do nie-
przyjaciela i go zniszczy. W 1928 roku Sztab Generalny powierzy Gu-
derianowi zadanie opracowania kierunkw rozwoju taktyki zastosowania
czogw. Pukownik przestudiowa prace zagranicznych teoretykw woj-
skowych, doda wasne koncepcje i wyjecha na sta do Szwecji.
Po zdobyciu dowiadczenia Guderian wrci do Niemiec, aby rozpo-
cz realizacj planu dziaania. Gwny nacisk kadziono w nim na atak
pancerny o takiej sile, jakiej nie spodziewao si ani niemieckie dowdz-
two, ani te potencjalni przeciwnicy w Europie. Kiedy Guderian zada.
aby czogi dziaay niezalenie od innych rodzajw wojsk, ktre zgodnie
z jego pogldami miay odgrywa rol drugorzdn, uznano to za here-
zj. Guderian by jednak przekonany, e przy opracowywaniu wszelkie-
go rodzaju uzbrojenia czogi powinny odgrywa gwn rol".
W czasie manewrw w lecie 1929 roku zademonstrowa on dziaania
decydujcych si" - dywizji pancernej. Wielu uczestnikom widok wy-
da si zabawny, poniewa natarcie prowadziy niewielkie samochody
okryte brezentem i arkuszami blachy, pozbawione uzbrojenia i zatrzy-
mywane przez najmniejsze przeszkody terenowe. W czasie manewrw
piechota przy kadej nadarzajcej si sposobnoci dziurawia bagnetami
pancerz" tych czogw". W tym momencie koncepcje Guderiana wy-
daway si generalicji Reichswchry utopi oderwan od realnej sytuacji
politycznej i gospodarczej Niemiec. Inspektor wojsk zmotoryzowanych
Otto von Stiilpnagel owiadczy zapalczywemu pukownikowi: Niech
mi pan uwierzy, w naszym wieku nikt nie zobaczy uycia niemieckich
czogw w dziaaniach bojowych".
Ale cztery lata pniej do wadzy doszli narodowi socjalici. Hitler
doskonale zdawa sobie spraw, e w przyszej wojnie motoryzacja
bdzie dominowa i odegra decydujc rol". Pisa o tym w 1925 roku
w swoim programowym dziele, podkrelajc przy tym, e nard niemiec-
ki powinien si zbroi i zdobywa Lebensraum - przestrze yciow".
W tej sytuacji przed Guderianem zarysowaa si realna szansa na otrzy-
manie i wyprbowanie w dziaaniu swoich zabawek".
Przeom w karierze Guderiana nastpi na pocztku 1934 roku na po-
ligonie w Kunersdorf, gdzie mg zaprezentowa swoje koncepcje Fuh-
rerowi. Wedug niego przed typowym uderzeniem pancernym kompanie
rozpoznawcze dziaajce na motocyklach lub samochodach pancernych
wyszukaj sabe miejsca w obronie przeciwnika i drog radiow prze-
ka informacje na stanowisko dowodzenia, umoliwiajc w ten sposb
n
skoordynowanie caego natarcia. Nastpnie czogi zaatakuj wyznaczone
miejsca, aby dokona przeamania. Po pokonaniu linii obrony nieprzyja-
ciela bro pancerna nie przystpi do umacniania pozycji ani nie zacze-
ka na odwrt przeciwnika, ale bdzie kontynuowa manewr, wdzierajc
si na gbokie zaplecze wroga, gdzie zaatakuje stanowiska dowodzenia,
orodki cznoci i zaopatrzenia. Artyleria pancerna bdzie porusza si
za czogami, aby udzieli im wsparcia w przypadku starcia z jednostkami
pancernymi przeciwnika oraz zabezpieczy zajte stanowiska. Z kolei
piechota przewoona na ciarwkach zabezpieczy natarcie pancerne.
Pokaz nie by wprawdzie idealny, ale Hitler wszystko zrozumia.
Fiihrer wierzy w doktryn wojny totalnej Carla von Clausewitza oraz
w strategi okrenia. Kanclerz Rzeszy zdawa sobie rwnie spraw,
jak niebezpieczna jest dla Niemiec wojna na dwa fronty. Wynika z tego
wniosek, e trzeba bdzie zwycia przeciwnikw po kolei, w moliwie
najkrtszym czasie i przy minimalnych stratach materialnych. Dlatego
te potne uderzenia naleao przeprowadzi z zaskoczenia, aby zama
wol oporu wroga. Gospodarcze moliwoci Trzeciej Rzeszy po prostu
nie pozwoliyby jej na prowadzenie dugotrwaej wojny przeciwko wiel-
kim mocarstwom.
Wyjciem z tej sytuacji moga sta si strategiczna koncepcja wojny
byskawicznej. Pozwalaaby ona rozbi dowolnego przeciwnika, zanim
jeszcze zdy on w peni wykorzysta potencja wojenno-gospodarczy.
Koncepcje szybkiego Heinza" wspbrzmiay z koncepcjami samego
Hitlera. Wanie tego potrzebuj!" - zawoa. W czerwcu oficjalnie po-
woano wojska pancerne pod dowdztwem generaa Oswalda Lutza. He-
inz Guderian obj stanowisko jego szefa sztabu.
W ten sposb oficjaln doktryn wojenn Niemiec staa si doktryna
totalnej wojny byskawicznej". Sowo Blitzkrieg zaczo z du czsto-
tliwoci pojawia si w prasie narodowosocjalistycznej od 1939 roku.
Do tego momentu czciej uywano okrele takich jak wojna manew-
rowa", wojna szybka" lub druzgoczce uderzenie". W Berlinie sta-
wiano na jak najskuteczniejsze wykorzystanie istniejcych moliwoci
gospodarczych w procesie przygotowania si zbrojnych do poszczegl-
nych byskawicznych kampanii i przeznaczenie przerw pomidzy nimi
na przygotowanie nowych si i rodkw do kolejnego uderzenia. Sama
koncepcja krtkotrwaej, druzgoczcej kampanii nic bya nowa i do jej
zrealizowania dy kady wdz naczelny. Tym razem jednak zwyci-
stwo miay zapewni czogi oraz lotnictwo. Zamierzano osign zaka-
n
dany cel, okrajc i niszczc przeciwnika za pomoc klinw i gbokich
obej przeprowadzanych przez jednostki pancerne.
Zadaniem lotnictwa byoby zdobycie panowania w powietrzu ju
w pierwszych dniach wojny, zniszczenie wzw kolejowych, pene od-
cicie rejonu decydujcych dziaa bojowych od zaplecza przeciwnika,
a take bezporednie wsparcie wasnych wojsk na polu walki. Wysokie
tempo natarcia oraz pene zniszczenie wroga zapewniayby tworzone
wojska zmotoryzowane oraz powietrznodesantowe.
Zasady przygotowania i realizacji operacji polegay na skoncentrowa-
niu na kierunku gwnego uderzenia wojsk ldowych, przede wszystkim
taktyczno-operacyjnych i taktycznych zwizkw pancernych i zmechani-
zowanych, a take lotnictwa. Ich zadaniem byo jak najszybsze przeama-
nie obrony przeciwnika oraz rozwijanie powodzenia za porednictwem
byskawicznego marszu w gb terytorium nieprzyjaciela. Dziaania te
miay zakca czno wroga, utrudnia wspdziaanie, przerywa
linie komunikacyjne i prowadzi do zdobycia punktw strategicznych,
a przede wszystkim - okrania i niszczenia duych zgrupowa si wroga.
Ostateczny cel to doprowadzenie do cakowitego rozbicia si zbrojnych
przeciwnika ju w pocztkowym okresie wojny. Wszystkie inne zadania
- strategiczne, polityczne i gospodarcze byyby realizowane w zaleno-
ci od przebiegu dziaa wojennych.
Gwn cech charakterystyczn niemieckiej taktyki dziaa zaczep-
nych byo denie do jednoczesnego obezwadnienia strefy obrony tak-
tycznej przeciwnika przez wspdziaajce siy lotnictwa i broni pancer-
nej. Samodzielne brygady pancerne wsparcia oraz dywizje piechoty mia-
y zadanie przeama obron przeciwnika na caej gbokoci taktycznej,
a jednoczenie lotnictwo powinno obezwadnia artyleri oraz dezorga-
nizowa bezporednie odwody nieprzyjaciela. Po dokonaniu przeama-
nia zakadano wprowadzenie do walki grup pancernych skadajcych si
z dywizji i korpusw pancernych oraz dywizji piechoty zmotoryzowanej,
ktre po wyjciu na przestrze operacyjn rozbijayby podcigane przez
przeciwnika odwody.
Samodzielne brygady pancerne oraz dywizje piechoty byy wic wy-
korzystywane do realizacji zada taktycznych, a korpusy i dywizje pan-
cerne do przeksztacania powodzenia taktycznego w operacyjne.
Ostateczne uznanie koncepcji operacyjnego zastosowania czogw
w natarciu i przeksztacenia broni pancernej w jeden z najwaniejszych
elementw niemieckiej doktryny wojennej znalazo odbicie w zarzdze-
Ki
niu o dowodzeniu i zastosowaniu bojowym dywizji pancernej z I czerw-
ca 1938 roku. W regulaminach polowych z lat 1933-1938 w ogle nie
brano pod uwag zastosowania czogw bez taktycznego wspdziaania
z piechot, natomiast wspomniana instrukcja zakadaa konieczno za-
krojonego na du skal operacyjnego wykorzystania w natarciu dywizji
pancernej.
Koncepcje i zasady wojny byskawicznej stay si podstawowym ele-
mentem wszystkich planw strategicznych niemieckich agresji.
Odpowiednio do gwnych zaoe doktryny wojennej rozwija-
no przemys zbrojeniowy. Na naradzie 14 wrzenia 1938 roku Gring
owiadczy: Adolf Hitler poleci mi stworzy gigantyczny program
zbroje, przed ktrym zblakn wszelkie dotychczasowe osignicia.
Otrzymaem od Fuhrera zadanie radykalnie zwiksza stan uzbrojenia'\
Oczywicie najwiksze znaczenie przypisywano rozbudowie wojsk ma-
newrowych o duej sile uderzeniowej oraz lotnictwa.
Pod koniec sierpnia 1939 roku Niemcy posiaday 4405 samolotw
bojowych, w tym 336 bombowcw nurkujcych. Priorytet miay bom-
bowce taktyczne redniego zasigu, ktre mogy cile wspdziaa
z wojskami ldowymi. Do wsparcia si naziemnych w duym zakresie
wykorzystywano rwnie myliwce. Trzecia Rzesza nie dysponowaa
natomiast lotnictwem strategicznym. Lotnictwo powinno spenia rol
artylerii dalekiego zasigu - torowa drog oddziaom uderzeniowym,
atakowa odwody i linie komunikacyjne przeciwnika, sia panik na za-
pleczu, a w razie potrzeby zaopatrywa z powietrza wasne wojska pan-
cerne, ktre wdary si w gb terytorium nieprzyjaciela.
Liczb dywizji wojsk ldowych zwikszono do 103; wrd nich znaj-
dowao si 6 pancernych i 8 zmotoryzowanych. W skad niemieckiej dy-
wizji piechoty wchodziy: trzy puki piechoty, puk artylerii dysponujcy
48 haubicami, dywizjon przeciwpancerny z 36 armatami, 12 przeciw-
lotniczych karabinw maszynowych, bataliony saperw, cznoci oraz
zapasowy. Nie miaa w wyposaeniu ani jednego czogu.
Dywizja zmotoryzowana, ktrej zadaniem byo prowadzenie wspl-
nych dziaa z jednostkami pancernymi, skadaa si z trzech pukw
zmotoryzowanych, jednego puku artylerii, batalionw rozpoznawczego,
saperw oraz cznoci i dywizjonu przeciwpancernego. Jej etatowy skad
Wynosi 16 400 ludzi. 282 dziaa i modzierze, okoo 4000 samochodw;
samochodw pancernych oraz motocykli. Nie byo w niej ani jedne-
go czogu. W roku 1940, aby zwikszy mobilno dywizji zmotoryzo-
47
dany cel, okrajc i niszczc przeciwnika za pomoc klinw i gbokich
obej przeprowadzanych przez jednostki pancerne.
Zadaniem lotnictwa byoby zdobycie panowania w powietrzu ju
w pierwszych dniach wojny, zniszczenie wzw kolejowych, pene od-
cicie rejonu decydujcych dziaa bojowych od zaplecza przeciwnika,
a take bezporednie wsparcie wasnych wojsk na polu walki. Wysokie
tempo natarcia oraz pene zniszczenie wroga zapewniayby tworzone
wojska zmotoryzowane oraz powietrznodesantowe.
Zasady przygotowania i realizacji operacji polegay na skoncentrowa-
niu na kierunku gwnego uderzenia wojsk ldowych, przede wszystkim
taktyczno-operacyjnych i taktycznych zwizkw pancernych i zmechani-
zowanych, a take lotnictwa. Ich zadaniem byo jak najszybsze przeama-
nie obrony przeciwnika oraz rozwijanie powodzenia za porednictwem
byskawicznego marszu w gb terytorium nieprzyjaciela. Dziaania te
miay zakca czno wroga, utrudnia wspdziaanie, przerywa
linie komunikacyjne i prowadzi do zdobycia punktw strategicznych,
a przede wszystkim - okrania i niszczenia duych zgrupowa si wroga.
Ostateczny cel to doprowadzenie do cakowitego rozbicia si zbrojnych
przeciwnika ju w pocztkowym okresie wojny. Wszystkie inne zadania
- strategiczne, polityczne i gospodarcze byyby realizowane w zaleno-
ci od przebiegu dziaa wojennych.
Gwn cech charakterystyczn niemieckiej taktyki dziaa zaczep-
nych byo denie do jednoczesnego obezwadnienia strefy obrony tak-
tycznej przeciwnika przez wspdziaajce siy lotnictwa i broni pancer-
nej. Samodzielne brygady pancerne wsparcia oraz dywizje piechoty mia-
y zadanie przeama obron przeciwnika na caej gbokoci taktycznej,
a jednoczenie lotnictwo powinno obezwadnia artyleri oraz dezorga-
nizowa bezporednie odwody nieprzyjaciela. Po dokonaniu przeama-
nia zakadano wprowadzenie do walki grup pancernych skadajcych si
z dywizji i korpusw pancernych oraz dywizji piechoty zmotoryzowanej,
ktre po wyjciu na przestrze operacyjn rozbijayby podcigane przez
przeciwnika odwody.
Samodzielne brygady pancerne oraz dywizje piechoty byy wic wy-
korzystywane do realizacji zada taktycznych, a korpusy i dywizje pan-
cerne do przeksztacania powodzenia taktycznego w operacyjne.
Ostateczne uznanie koncepcji operacyjnego zastosowania czogw
w natarciu i przeksztacenia broni pancernej w jeden z najwaniejszych
elementw niemieckiej doktryny wojennej znalazo odbicie w zarzdze-
Ki
niu o dowodzeniu i zastosowaniu bojowym dywizji pancernej z I czerw-
ca 1938 roku. W regulaminach polowych z lat 1933-1938 w ogle nie
brano pod uwag zastosowania czogw bez taktycznego wspdziaania
z piechot, natomiast wspomniana instrukcja zakadaa konieczno za-
krojonego na du skal operacyjnego wykorzystania w natarciu dywizji
pancernej.
Koncepcje i zasady wojny byskawicznej stay si podstawowym ele-
mentem wszystkich planw strategicznych niemieckich agresji.
Odpowiednio do gwnych zaoe doktryny wojennej rozwija-
no przemys zbrojeniowy. Na naradzie 14 wrzenia 1938 roku Gring
owiadczy: Adolf Hitler poleci mi stworzy gigantyczny program
zbroje, przed ktrym zblakn wszelkie dotychczasowe osignicia.
Otrzymaem od Fuhrera zadanie radykalnie zwiksza stan uzbrojenia'\
Oczywicie najwiksze znaczenie przypisywano rozbudowie wojsk ma-
newrowych o duej sile uderzeniowej oraz lotnictwa.
Pod koniec sierpnia 1939 roku Niemcy posiaday 4405 samolotw
bojowych, w tym 336 bombowcw nurkujcych. Priorytet miay bom-
bowce taktyczne redniego zasigu, ktre mogy cile wspdziaa
z wojskami ldowymi. Do wsparcia si naziemnych w duym zakresie
wykorzystywano rwnie myliwce. Trzecia Rzesza nie dysponowaa
natomiast lotnictwem strategicznym. Lotnictwo powinno spenia rol
artylerii dalekiego zasigu - torowa drog oddziaom uderzeniowym,
atakowa odwody i linie komunikacyjne przeciwnika, sia panik na za-
pleczu, a w razie potrzeby zaopatrywa z powietrza wasne wojska pan-
cerne, ktre wdary si w gb terytorium nieprzyjaciela.
Liczb dywizji wojsk ldowych zwikszono do 103; wrd nich znaj-
dowao si 6 pancernych i 8 zmotoryzowanych. W skad niemieckiej dy-
wizji piechoty wchodziy: trzy puki piechoty, puk artylerii dysponujcy
48 haubicami, dywizjon przeciwpancerny z 36 armatami, 12 przeciw-
lotniczych karabinw maszynowych, bataliony saperw, cznoci oraz
zapasowy. Nie miaa w wyposaeniu ani jednego czogu.
Dywizja zmotoryzowana, ktrej zadaniem byo prowadzenie wspl-
nych dziaa z jednostkami pancernymi, skadaa si z trzech pukw
zmotoryzowanych, jednego puku artylerii, batalionw rozpoznawczego,
saperw oraz cznoci i dywizjonu przeciwpancernego. Jej etatowy skad
Wynosi 16 400 ludzi. 282 dziaa i modzierze, okoo 4000 samochodw;
samochodw pancernych oraz motocykli. Nie byo w niej ani jedne-
go czogu. W roku 1940, aby zwikszy mobilno dywizji zmotoryzo-
47
wanej, z jej skadu wycofano jeden puk zmotoryzowany, co spowodo-
wao zmniejszenie liczebnoci stanu osobowego i wyposaenia technicz-
nego.
Niemiecka dywizja pancerna wzr 1939" miaa w swoim skadzie
brygad pancern i brygad zmotoryzowan, puk artylerii, bataliony
motocyklowy, rozpoznawczy i saperw, dywizjon przeciwpancerny, ba-
talion cznoci i sub tyowych. Jej etatowy skad wynosi 11 700 ludzi,
324 czogi, 130 dzia i modzierzy. Dziki takiej organizacji czogi nie
byy rozproszone pomidzy jednostkami piechoty, a wiksza ich cz
zostaa skupiona w dywizjach pancernych dowodzonych przez specjalny
sztab podporzdkowany dowdcy wojsk pancernych.
Przewidywano, e w czasie wojny zostan utworzone korpusy zmo-
toryzowane (zazwyczaj dwie dywizje pancerne i jedna zmotoryzowana),
ktrych zadaniem byoby dziaanie na gwnych kierunkach natarcia.
Poniewa jednostki pancerne i zmotoryzowane byy podstawowymi
zwizkami taktycznymi Wehrmachtu, otrzymyway uzbrojenie i uzupe-
nienia w pierwszej kolejnoci. Kierowano do nich poborowych majcych
przygotowanie techniczne i odznaczajcych si waciw postaw ide-
ologiczn", przede wszystkim wykwalifikowanych mechanikw, kie-
rowcw lub lusarzy. Gwnym rdem uzupenienia kadry jednostek
zmotoryzowanych i pancernych byy sekcje motorowe Hitlerjugend oraz
narodowosocjalistyczny korpus samochodowy.
Pierwszego wrzenia 1939 roku teoretyczne rozwaania zaczto re-
alizowa w praktyce. Wojna w Polsce dowioda, e przy zmasowanym
wykorzystaniu wojsk pancernych i zmotoryzowanych liniowa obrona
okazuje si przestarzaa. Kada jej posta, czy to umocnienia stae, czy
te polowe, to najgorsze z rozwiza. Gdy bowiem niemieckie czogi
przeamyway obron, rozmieszczeni wzdu caej linii frontu jej obro-
cy nie byli w stanie zebra si do przeciwnatarcia.
Taktyka niemieckich wojsk pancernych polegaa w duej mierze na
szybkoci dziaania, nie za na sile ognia. Gwnym zadaniem byo wpro-
wadzenie zamieszania. Dlatego te Niemcy przede wszystkim troszczyli
si o gboko przeamania. Wzy oporu, rejony umocnione, zapory
przeciwczogowe najczciej omijano. Niemieccy dowdcy starali si
znale linie najmniejszego oporu, prowadzce na zaplecze przeciwnika.
Po dokonaniu przeamania powodzenie rozwijano rwnie w gb, za-
miast postpowa wedug bardziej zachowawczej metody przyjtej przez
Francuzw - rozszerza przeamanie wzdu linii frontu [...]. Bombow-
48
ce, eskadry samolotw szturmowych i kompanie czogw doskonale ze
sob wspdziaay" - analizowa rozwj wydarze J.F.C. Fuller.
Dziewitego wrzenia czogi generaa Waltera von Reichenaua po-
deszy do Warszawy. Pitnastego wrzenia Guderian zaj Brze Litew-
ski. Nie wszystko ukadao si bez przeszkd. Na przykad dwa tygodnie
po rozpoczciu dziaa wojennych Luftwaffe zabrako bomb, a zuycie
amunicji artyleryjskiej odpowiadao trzymiesicznym normom produk-
cyjnym przemysu zbrojeniowego. Pomogli starzy przyjaciele", a za-
razem nowi sojusznicy - Zwizek Sowiecki. Otrzymawszy wiadomo
o kapitulacji Warszawy, Wiaczesaw Mootow wysa telegram do Jo-
achima von Ribbentropa: Dostaem informacj o wkroczeniu niemiec-
kich wojsk do Warszawy. Prosz o przekazanie rzdowi Trzeciej Rzeszy
moich gratulacji i pozdrowie".
Niemiecki komunikat by faszywy, ale rzecz nic w telegramie,
a w tym, e tajne protokoy paktu sowiecko-niemieckiego skazay Pol-
sk na mier. Niemieckie i sowieckie instytucje wojskowe wymieniy
doradcw i oficerw cznikowych, aby za ich porednictwem koordyno-
wa wsplne dziaania. cile wsppracoway NKWD i gestapo, do na-
prowadzania niemieckich samolotw na cele w Polsce wykorzystywano
radiostacje w Misku.
Siedemnastego wrzenia 1939 roku rozpocza wreszcie swj wy-
zwoleczy pochd" Armia Czerwona. W skad dwch sowieckich fron-
tw wchodzio okoo 600 tysicy ludzi, ponad 2000 samolotw i okoo
4000 czogw. Do koca wrzenia cae terytorium Polski znalazo si pod
okupacj. Genera Czujkow rami w rami z Heinzem Guderianem przy-
j w Brzeciu wspln sowiecko-niemieck defilad zwycistwa, zako-
czon tradycyjnym gigantycznym pijastwem towarzyszy broni"
4
.
Przed atakiem na Francj Hitler mia ju 10 dywizji pancernych. Ta
kampania staa si niejako wzorcem operacji byskawicznej". Niemiec-
kie uderzenie byo tak zaskakujce i potne, e francuskie dowdztwo
po prostu nie zdoao zorientowa si w rozwoju wydarze. Nie rozumia-
o, e po przeamaniu linii frontu - rozcignitej i o niewielkiej gboko-
ci - niemieckie czogi i jednostki zmotoryzowane ruszyy dalej naprzd.
4
W czasie ktrego Czujkow popeni du gaf, wznoszc toast za wieczn wro-
go" midzy Zwizkiem Sowieckim a Niemcami. Biedakowi pomyliy si dwa sowa
Fiv u mis c haft (przyja) i Feindschafi (wrogo). Mona by rzec - freudowska pomy-
ka. Przyp. tum.
49
wanej, z jej skadu wycofano jeden puk zmotoryzowany, co spowodo-
wao zmniejszenie liczebnoci stanu osobowego i wyposaenia technicz-
nego.
Niemiecka dywizja pancerna wzr 1939" miaa w swoim skadzie
brygad pancern i brygad zmotoryzowan, puk artylerii, bataliony
motocyklowy, rozpoznawczy i saperw, dywizjon przeciwpancerny, ba-
talion cznoci i sub tyowych. Jej etatowy skad wynosi 11 700 ludzi,
324 czogi, 130 dzia i modzierzy. Dziki takiej organizacji czogi nie
byy rozproszone pomidzy jednostkami piechoty, a wiksza ich cz
zostaa skupiona w dywizjach pancernych dowodzonych przez specjalny
sztab podporzdkowany dowdcy wojsk pancernych.
Przewidywano, e w czasie wojny zostan utworzone korpusy zmo-
toryzowane (zazwyczaj dwie dywizje pancerne i jedna zmotoryzowana),
ktrych zadaniem byoby dziaanie na gwnych kierunkach natarcia.
Poniewa jednostki pancerne i zmotoryzowane byy podstawowymi
zwizkami taktycznymi Wehrmachtu, otrzymyway uzbrojenie i uzupe-
nienia w pierwszej kolejnoci. Kierowano do nich poborowych majcych
przygotowanie techniczne i odznaczajcych si waciw postaw ide-
ologiczn", przede wszystkim wykwalifikowanych mechanikw, kie-
rowcw lub lusarzy. Gwnym rdem uzupenienia kadry jednostek
zmotoryzowanych i pancernych byy sekcje motorowe Hitlerjugend oraz
narodowosocjalistyczny korpus samochodowy.
Pierwszego wrzenia 1939 roku teoretyczne rozwaania zaczto re-
alizowa w praktyce. Wojna w Polsce dowioda, e przy zmasowanym
wykorzystaniu wojsk pancernych i zmotoryzowanych liniowa obrona
okazuje si przestarzaa. Kada jej posta, czy to umocnienia stae, czy
te polowe, to najgorsze z rozwiza. Gdy bowiem niemieckie czogi
przeamyway obron, rozmieszczeni wzdu caej linii frontu jej obro-
cy nie byli w stanie zebra si do przeciwnatarcia.
Taktyka niemieckich wojsk pancernych polegaa w duej mierze na
szybkoci dziaania, nie za na sile ognia. Gwnym zadaniem byo wpro-
wadzenie zamieszania. Dlatego te Niemcy przede wszystkim troszczyli
si o gboko przeamania. Wzy oporu, rejony umocnione, zapory
przeciwczogowe najczciej omijano. Niemieccy dowdcy starali si
znale linie najmniejszego oporu, prowadzce na zaplecze przeciwnika.
Po dokonaniu przeamania powodzenie rozwijano rwnie w gb, za-
miast postpowa wedug bardziej zachowawczej metody przyjtej przez
Francuzw - rozszerza przeamanie wzdu linii frontu [...]. Bombow-
48
ce, eskadry samolotw szturmowych i kompanie czogw doskonale ze
sob wspdziaay" - analizowa rozwj wydarze J.F.C. Fuller.
Dziewitego wrzenia czogi generaa Waltera von Reichenaua po-
deszy do Warszawy. Pitnastego wrzenia Guderian zaj Brze Litew-
ski. Nie wszystko ukadao si bez przeszkd. Na przykad dwa tygodnie
po rozpoczciu dziaa wojennych Luftwaffe zabrako bomb, a zuycie
amunicji artyleryjskiej odpowiadao trzymiesicznym normom produk-
cyjnym przemysu zbrojeniowego. Pomogli starzy przyjaciele", a za-
razem nowi sojusznicy - Zwizek Sowiecki. Otrzymawszy wiadomo
o kapitulacji Warszawy, Wiaczesaw Mootow wysa telegram do Jo-
achima von Ribbentropa: Dostaem informacj o wkroczeniu niemiec-
kich wojsk do Warszawy. Prosz o przekazanie rzdowi Trzeciej Rzeszy
moich gratulacji i pozdrowie".
Niemiecki komunikat by faszywy, ale rzecz nic w telegramie,
a w tym, e tajne protokoy paktu sowiecko-niemieckiego skazay Pol-
sk na mier. Niemieckie i sowieckie instytucje wojskowe wymieniy
doradcw i oficerw cznikowych, aby za ich porednictwem koordyno-
wa wsplne dziaania. cile wsppracoway NKWD i gestapo, do na-
prowadzania niemieckich samolotw na cele w Polsce wykorzystywano
radiostacje w Misku.
Siedemnastego wrzenia 1939 roku rozpocza wreszcie swj wy-
zwoleczy pochd" Armia Czerwona. W skad dwch sowieckich fron-
tw wchodzio okoo 600 tysicy ludzi, ponad 2000 samolotw i okoo
4000 czogw. Do koca wrzenia cae terytorium Polski znalazo si pod
okupacj. Genera Czujkow rami w rami z Heinzem Guderianem przy-
j w Brzeciu wspln sowiecko-niemieck defilad zwycistwa, zako-
czon tradycyjnym gigantycznym pijastwem towarzyszy broni"
4
.
Przed atakiem na Francj Hitler mia ju 10 dywizji pancernych. Ta
kampania staa si niejako wzorcem operacji byskawicznej". Niemiec-
kie uderzenie byo tak zaskakujce i potne, e francuskie dowdztwo
po prostu nie zdoao zorientowa si w rozwoju wydarze. Nie rozumia-
o, e po przeamaniu linii frontu - rozcignitej i o niewielkiej gboko-
ci - niemieckie czogi i jednostki zmotoryzowane ruszyy dalej naprzd.
4
W czasie ktrego Czujkow popeni du gaf, wznoszc toast za wieczn wro-
go" midzy Zwizkiem Sowieckim a Niemcami. Biedakowi pomyliy si dwa sowa
Fiv u mis c haft (przyja) i Feindschafi (wrogo). Mona by rzec - freudowska pomy-
ka. Przyp. tum.
49
Francuscy generaowie oczekiwali, e przeciwnik zrobi przerw, pod-
cignie odwody i bdzie kontynuowa natarcie, przechodzc od jednej
fazy do drugiej, ale tak si nie stao. Jak napisa William Shirer, Niemcy
pchali do przodu nie tylko czogi i kilka dywizji zmotoryzowanych, ale
wszystkie wojska.
Na czele posuway si czogi cile wsppracujce z lotnictwem.
Szybkie zdobycie panowania w powietrzu, ktre osignito przede
wszystkim dziki zniszczeniu duej czci lotnictwa przeciwnika na zie-
mi, pozwolio niemieckim samolotom przeprowadza ataki w obrbie
caej przestrzeni operacyjnej, oddziaywa na odwody przeciwnika, pa-
raliowa dowodzenie, uniemoliwia przegrupowanie wojsk i utrudnia
dziaanie zaplecza. Poniewa taka szybko wymagaa utrzymania dro-
noci linii komunikacyjnych, niemieckie samoloty oczyszczay francu-
skie drogi ogniem karabinw maszynowych, ale ich nie bombardoway.
Waniejsze byo zachowanie nienaruszonych drg dla siebie ni pozba-
wienie przeciwnika moliwoci ich wykorzystania. J.F.C. Fuller pisa, e
taktyka oparta na szybkoci polegaa na wykorzystaniu czynnika czasu,
a nie posugiwaniu si materiaami wybuchowymi.
Zadanie zapewnienia maksymalnego tempa natarcia otrzymay
wszystkie suby tyowe i pomocnicze. Jednostki saperskie i inynie-
ryjno-techniczne szybko wykonyway wszelkie niezbdne czynnoci:
remontoway czogi i rodki transportu, oczyszczay tras ze zniszcze,
zabezpieczay linie komunikacyjne, przerzucay mosty przez rzeki i ka-
nay, zaopatryway w paliwo, prowiant i amunicj. Ta ogromna machi-
na wojenna pracowaa z dokadnoci szwajcarskiego zegarka albo, jak
stwierdzi pewien Amerykanin, rwnie spokojnie i efektywnie jak nasze
zakady samochodowe w Detroit".
Na marginesie dodajmy, e niemieckie fabryki rwnie mogy pra-
cowa spokojnie - ze Zwizku Sowieckiego do Niemiec pyn stru-
mie surowcw strategicznych: cynk, kauczuk, nikiel, mangan, chrom,
ropa naftowa, drewno, bawena, zboe i tak dalej. Dostawy wojskowe
z Rosji do Trzeciej Rzeszy -j ak zauway niemiecki badacz Hildebrandt
pomogy przeama zaleno Niemiec od zewntrznego zaopatrzenia
w surowce i ywno. Stanowisko Stalina byo zrozumiae niech ka-
pitalici pozagryzaj si nawzajem", niech wyczerpi siy, a my przy-
stpimy do dziaa, kiedy bdzie to dla nas wygodne. A na razie naley
dorzuca drewno do wiatowego poaru" i nie pozwala mu wygasn.
Dlatego ZSRR potajemnie zaopatrywa Hitlera we wszystko co niezbd-
no
ne, zapewnia mu bazy na swoim terytorium i udostpnia! Pnocn Dro-
g Morsk niemieckim rjdcrom atakujcym brytyjskie linie komunika-
cyjne.
W swoim krgu Mootow bez ogrdek przedstawia zamiary sowiec-
kiego kierownictwa. Obecnie jestemy przekonani bardziej ni kiedy-
kolwiek, e genialny Lenin nic pomyli! si, zapewniajc nas, e druga
wojna wiatowa pozwoli nam zdoby wadz w caej Europie, podobnie
jak pierwsza wojna wiatowa pomoga zdoby wadz w Rosji. Dzisiaj
popieramy Niemcy, ale jedynie w takim stopniu, eby powstrzyma
je przed przyjciem propozycji pokojowych, dopki godujce masy
walczcych pastw nic utrac zudze i nie powstan przeciwko swoim
rzdom [...]. W tym momencie [...] przyjdziemy z pomoc, przyjdzie-
my ze wieymi, dobrze wyszkolonymi silami i na terytorium Euro-
py Zachodniej [...] rozegra si decydujca bitwa pomidzy proleta-
riatem a przegni buruazj, ktra raz na zawsze rozstrzygnie losy
Europy".
Cay wiat zadziwi, a Stalina rozczarowa fakt, e kampania na za-
chodzie nie trwaa dugo. Francja pada po dwch miesicach. Na podpi-
sanie kapitulacji Hitler kaza sprowadzi do lasu pod Compiegne wagon
marszaka Focha. Haba Wersalu zostaa zmyta.
Dowiadczenia walk we Francji pozwoliy Sztabowi Generalnemu
Wehrmachtu sformuowa w specjalnej instrukcji niektre zasady pro-
wadzenia dziaa zaczepnych: miao decyzji i jej realizacja, szyb-
ko, manewrowo i koncentracja si na kierunku gwnego uderzenia
ponownie okazay si podstaw powodzenia. Jednoczenie powodzeniu
w decydujcy sposb sprzyja osignicie zaskoczenia zarwno o cha-
rakterze operacyjnym, jak i taktycznym. Zdecydowane przeamanie, be/
obaw o zagroenie ze skrzyde, prowadzi do rozbicia frontu przeciwnika.
W czasie pocigu za nieprzyjacielem zdecydowany ruch do przodu po-
czony z wykorzystaniem wszystkich sil i rodkw majcych zapewni
manewrowo utrudnia przeciwnikowi organizowanie i obsadzenie no-
wych rubiey obrony. Szczeglnie wielkie znaczenie ma w tym przypad-
ku wspdziaanie z jednostkami lotnictwa bombowego".
Na podstawie dowiadcze bojowych niemieckie dowdztwo doszo
do wniosku, e czogi powinny dziaa wycznie w skadzie dywizji
pancernej, a nadmierne nasycenie pancernych zwizkw taktycznych
jednostkami piechoty nie przynosi oczekiwanych rezultatw. Dywizja
pancerna potwierdzia w natarciu swoj rol wiodcego, niepodzielnego
51
Francuscy generaowie oczekiwali, e przeciwnik zrobi przerw, pod-
cignie odwody i bdzie kontynuowa natarcie, przechodzc od jednej
fazy do drugiej, ale tak si nie stao. Jak napisa William Shirer, Niemcy
pchali do przodu nie tylko czogi i kilka dywizji zmotoryzowanych, ale
wszystkie wojska.
Na czele posuway si czogi cile wsppracujce z lotnictwem.
Szybkie zdobycie panowania w powietrzu, ktre osignito przede
wszystkim dziki zniszczeniu duej czci lotnictwa przeciwnika na zie-
mi, pozwolio niemieckim samolotom przeprowadza ataki w obrbie
caej przestrzeni operacyjnej, oddziaywa na odwody przeciwnika, pa-
raliowa dowodzenie, uniemoliwia przegrupowanie wojsk i utrudnia
dziaanie zaplecza. Poniewa taka szybko wymagaa utrzymania dro-
noci linii komunikacyjnych, niemieckie samoloty oczyszczay francu-
skie drogi ogniem karabinw maszynowych, ale ich nie bombardoway.
Waniejsze byo zachowanie nienaruszonych drg dla siebie ni pozba-
wienie przeciwnika moliwoci ich wykorzystania. J.F.C. Fuller pisa, e
taktyka oparta na szybkoci polegaa na wykorzystaniu czynnika czasu,
a nie posugiwaniu si materiaami wybuchowymi.
Zadanie zapewnienia maksymalnego tempa natarcia otrzymay
wszystkie suby tyowe i pomocnicze. Jednostki saperskie i inynie-
ryjno-techniczne szybko wykonyway wszelkie niezbdne czynnoci:
remontoway czogi i rodki transportu, oczyszczay tras ze zniszcze,
zabezpieczay linie komunikacyjne, przerzucay mosty przez rzeki i ka-
nay, zaopatryway w paliwo, prowiant i amunicj. Ta ogromna machi-
na wojenna pracowaa z dokadnoci szwajcarskiego zegarka albo, jak
stwierdzi pewien Amerykanin, rwnie spokojnie i efektywnie jak nasze
zakady samochodowe w Detroit".
Na marginesie dodajmy, e niemieckie fabryki rwnie mogy pra-
cowa spokojnie - ze Zwizku Sowieckiego do Niemiec pyn stru-
mie surowcw strategicznych: cynk, kauczuk, nikiel, mangan, chrom,
ropa naftowa, drewno, bawena, zboe i tak dalej. Dostawy wojskowe
z Rosji do Trzeciej Rzeszy -j ak zauway niemiecki badacz Hildebrandt
pomogy przeama zaleno Niemiec od zewntrznego zaopatrzenia
w surowce i ywno. Stanowisko Stalina byo zrozumiae niech ka-
pitalici pozagryzaj si nawzajem", niech wyczerpi siy, a my przy-
stpimy do dziaa, kiedy bdzie to dla nas wygodne. A na razie naley
dorzuca drewno do wiatowego poaru" i nie pozwala mu wygasn.
Dlatego ZSRR potajemnie zaopatrywa Hitlera we wszystko co niezbd-
no
ne, zapewnia mu bazy na swoim terytorium i udostpnia! Pnocn Dro-
g Morsk niemieckim rjdcrom atakujcym brytyjskie linie komunika-
cyjne.
W swoim krgu Mootow bez ogrdek przedstawia zamiary sowiec-
kiego kierownictwa. Obecnie jestemy przekonani bardziej ni kiedy-
kolwiek, e genialny Lenin nic pomyli! si, zapewniajc nas, e druga
wojna wiatowa pozwoli nam zdoby wadz w caej Europie, podobnie
jak pierwsza wojna wiatowa pomoga zdoby wadz w Rosji. Dzisiaj
popieramy Niemcy, ale jedynie w takim stopniu, eby powstrzyma
je przed przyjciem propozycji pokojowych, dopki godujce masy
walczcych pastw nic utrac zudze i nie powstan przeciwko swoim
rzdom [...]. W tym momencie [...] przyjdziemy z pomoc, przyjdzie-
my ze wieymi, dobrze wyszkolonymi silami i na terytorium Euro-
py Zachodniej [...] rozegra si decydujca bitwa pomidzy proleta-
riatem a przegni buruazj, ktra raz na zawsze rozstrzygnie losy
Europy".
Cay wiat zadziwi, a Stalina rozczarowa fakt, e kampania na za-
chodzie nie trwaa dugo. Francja pada po dwch miesicach. Na podpi-
sanie kapitulacji Hitler kaza sprowadzi do lasu pod Compiegne wagon
marszaka Focha. Haba Wersalu zostaa zmyta.
Dowiadczenia walk we Francji pozwoliy Sztabowi Generalnemu
Wehrmachtu sformuowa w specjalnej instrukcji niektre zasady pro-
wadzenia dziaa zaczepnych: miao decyzji i jej realizacja, szyb-
ko, manewrowo i koncentracja si na kierunku gwnego uderzenia
ponownie okazay si podstaw powodzenia. Jednoczenie powodzeniu
w decydujcy sposb sprzyja osignicie zaskoczenia zarwno o cha-
rakterze operacyjnym, jak i taktycznym. Zdecydowane przeamanie, be/
obaw o zagroenie ze skrzyde, prowadzi do rozbicia frontu przeciwnika.
W czasie pocigu za nieprzyjacielem zdecydowany ruch do przodu po-
czony z wykorzystaniem wszystkich sil i rodkw majcych zapewni
manewrowo utrudnia przeciwnikowi organizowanie i obsadzenie no-
wych rubiey obrony. Szczeglnie wielkie znaczenie ma w tym przypad-
ku wspdziaanie z jednostkami lotnictwa bombowego".
Na podstawie dowiadcze bojowych niemieckie dowdztwo doszo
do wniosku, e czogi powinny dziaa wycznie w skadzie dywizji
pancernej, a nadmierne nasycenie pancernych zwizkw taktycznych
jednostkami piechoty nie przynosi oczekiwanych rezultatw. Dywizja
pancerna potwierdzia w natarciu swoj rol wiodcego, niepodzielnego
51
zwizku taktycznego. Praktyka dowioda, e pancerne zwizki taktycz-
ne i operacyjno-taktyczne s w stanie realizowa w natarciu rnorod-
ne zadania, nadajc operacjom wiksz gboko dziaa, manewrowy
charakter i wysokie tempo. Podstawowymi zasadami ich uycia stay si
zaskoczenie i manewr, a niezbdnym warunkiem sprzyjajce warun-
ki terenowe. Gwnymi formami byy przeamanie, natarcie frontalne
i oskrzydlenie.
W 1941 roku Hitler posiada ju 21 dywizji pancernych. Jednake
to podwojenie stanu niemieckich wojsk pancernych przypominao raczej
kuglarsk sztuczk, poniewa osignito je przede wszystkim poprzez
zmniejszenie liczby czogw w dywizjach. W czasie kampanii na Zacho-
dzie gwnym elementem kadej dywizji pancernej bya brygada pan-
cerna skadajca si z dwch pukw, a w kadym z nich znajdowao si
160 czogw. Przed atakiem na ZSRR Fiihrer rozkaza wycofa z kadej
dywizji jeden puk czogw i na ich bazie sformowa now dywizj. Te-
raz podstawowym elementem kadej dywizji sta si puk czogw ska-
dajcy si z dwch lub trzech batalionw.
Niektrzy specjalici w dziedzinie broni pancernej usiowali prote-
stowa przeciwko takiej decyzji, poniewa ubocznym rezultatem tego
posunicia stao si zwikszenie w wojskach pancernych liczby sztabw
i jednostek pomocniczych. Ich liczebno pozostaa bez zmian, natomiast
sia uderzeniowa kadej dywizji znacznie osaba. Z I 7 tysicy ludzi su-
cych w takiej dywizji czogistami byo zaledwie okoo 2600 onierzy.
Widzc jednak przed sob ogromne przestrzenie Rosji, Hitler chcia mie
wraenie, e dysponuje wiksz liczb dywizji zdolnych wykonywa
gbokie przeamania, i liczy, e przewaga techniczna nad sowieckimi
wojskami zrwnoway zmniejszenie siy uderzeniowej jego wojsk pan-
cernych.
Podkrela rwnie, e dziki zwikszeniu produkcji nowoczeniej-
szych czogw PzKpfw 111 i PzKpfw IV w kadej dywizji dwie trzecie
wozw bojowych stanowi bd czogi rednie, gdy tymczasem w cza-
sie kampanii na zachodzie dwie trzecie stanowiy czogi lekkie. Zdaniem
Hitlera w rezultacie sia uderzeniowa dywizji zwikszya si, mimo e
liczba znajdujcych si w niej czogw zmniejszya si dwukrotnie.
W pewnym stopniu bya to prawda, ale zmniejszenie liczby czogw
w dywizjach spotgowao podstawowy niedostatek niemieckiej dywizji
pancernej - ot jej jednostki i pododdziay w gruncie rzeczy stay si
jednostkami i pododdziaami piechoty i nic byy w stanic szybko prze-
mieszcza si po bezdroach.
Do udziau w kampanii na wschodzie przeznaczono 19 dywizji pan-
cernych, z ktrych jedenacie miao trzybatalionowe puki czogw
(3., 5., 6., 7.. 8., 9., 12., 16., 18., 19. i 20.) dysponujce po 209 czogw
kady oraz osiem dwubatalionowych liczcych po 135-150 czogw.
Najwicej wozw bojowych byo w 7. DPanc. (299). Liczba samocho-
dw o trakcji koowej przeznaczonych do poruszania si po normalnych
drogach sigaa 3000 na dywizj. Do 22 czerwca 1941 roku na granicy ze
Zwizkiem Sowieckim zgrupowano 17 dywizji pancernych, dwie rezer-
wowe znajdoway si w Niemczech oraz we Francji i na froncie wschod-
nim pojawiy si dopiero we wrzeniu.
Pooenie nacisku na wykorzystywanie najnowszych rodkw wal-
ki oraz opracowanie form i metod ich zastosowania bojowego w celu
uzyskania szybkich i decydujcych wynikw na gwnych kierunkach
natarcia daway Niemcom przewag nad potencjalnymi przeciwnikami.
Midzy innymi znajdowao to swj wyraz w utrzymaniu ofensywnego
ducha, zdecydowania, szybkoci i manewrowoci w dziaaniach wojsk,
umiejtnoci skutecznego wykorzystywania mobilnoci i siy uderzenio-
wej nowoczesnej broni pancernej.
Zwizek Sowiecki
W Zwizku Sowieckim po klsce marszu na Warszaw w 1920 roku
Lenin ogosi pokojow przerw", ale zapewnia partyjnych towarzyszy,
e jest to zjawisko chwilowe: trzeba bdzie ograniczy si do postawy
obronnej w stosunku do Ententy, ale pomimo cakowitego niepowodzenia
pierwszego przypadku [...] jeszcze i jeszcze raz przejdziemy od polityki
obronnej do ofensywnej, dopki nie rozbijemy wszystkich ostatecznie
[...] bdziemy si uczy wojny zaczepnej".
Wdz wskaza wic, czego trzeba si uczy, i rewolucyjna myl wo-
jenna nie spoczywaa. Przede wszystkim zbadano i potpiono wszelkie
zachodnie teorie: Brak naukowego podejcia buruazyjnych teoretykw
do zrozumienia prawidowoci rozwoju sztuki wojennej, lk buruazji
przed wielomilionowymi armiami i niepewno zaplecza podczas dugo-
trwaej wojny spowodoway powstanie mnstwa teorii antynaukowych".
Teorie te byy skrajnie jednostronne i miay za zadanie zastraszy jedy-
ne na wiecie pastwo socjalistyczne".
53
zwizku taktycznego. Praktyka dowioda, e pancerne zwizki taktycz-
ne i operacyjno-taktyczne s w stanie realizowa w natarciu rnorod-
ne zadania, nadajc operacjom wiksz gboko dziaa, manewrowy
charakter i wysokie tempo. Podstawowymi zasadami ich uycia stay si
zaskoczenie i manewr, a niezbdnym warunkiem sprzyjajce warun-
ki terenowe. Gwnymi formami byy przeamanie, natarcie frontalne
i oskrzydlenie.
W 1941 roku Hitler posiada ju 21 dywizji pancernych. Jednake
to podwojenie stanu niemieckich wojsk pancernych przypominao raczej
kuglarsk sztuczk, poniewa osignito je przede wszystkim poprzez
zmniejszenie liczby czogw w dywizjach. W czasie kampanii na Zacho-
dzie gwnym elementem kadej dywizji pancernej bya brygada pan-
cerna skadajca si z dwch pukw, a w kadym z nich znajdowao si
160 czogw. Przed atakiem na ZSRR Fiihrer rozkaza wycofa z kadej
dywizji jeden puk czogw i na ich bazie sformowa now dywizj. Te-
raz podstawowym elementem kadej dywizji sta si puk czogw ska-
dajcy si z dwch lub trzech batalionw.
Niektrzy specjalici w dziedzinie broni pancernej usiowali prote-
stowa przeciwko takiej decyzji, poniewa ubocznym rezultatem tego
posunicia stao si zwikszenie w wojskach pancernych liczby sztabw
i jednostek pomocniczych. Ich liczebno pozostaa bez zmian, natomiast
sia uderzeniowa kadej dywizji znacznie osaba. Z I 7 tysicy ludzi su-
cych w takiej dywizji czogistami byo zaledwie okoo 2600 onierzy.
Widzc jednak przed sob ogromne przestrzenie Rosji, Hitler chcia mie
wraenie, e dysponuje wiksz liczb dywizji zdolnych wykonywa
gbokie przeamania, i liczy, e przewaga techniczna nad sowieckimi
wojskami zrwnoway zmniejszenie siy uderzeniowej jego wojsk pan-
cernych.
Podkrela rwnie, e dziki zwikszeniu produkcji nowoczeniej-
szych czogw PzKpfw 111 i PzKpfw IV w kadej dywizji dwie trzecie
wozw bojowych stanowi bd czogi rednie, gdy tymczasem w cza-
sie kampanii na zachodzie dwie trzecie stanowiy czogi lekkie. Zdaniem
Hitlera w rezultacie sia uderzeniowa dywizji zwikszya si, mimo e
liczba znajdujcych si w niej czogw zmniejszya si dwukrotnie.
W pewnym stopniu bya to prawda, ale zmniejszenie liczby czogw
w dywizjach spotgowao podstawowy niedostatek niemieckiej dywizji
pancernej - ot jej jednostki i pododdziay w gruncie rzeczy stay si
jednostkami i pododdziaami piechoty i nic byy w stanic szybko prze-
mieszcza si po bezdroach.
Do udziau w kampanii na wschodzie przeznaczono 19 dywizji pan-
cernych, z ktrych jedenacie miao trzybatalionowe puki czogw
(3., 5., 6., 7.. 8., 9., 12., 16., 18., 19. i 20.) dysponujce po 209 czogw
kady oraz osiem dwubatalionowych liczcych po 135-150 czogw.
Najwicej wozw bojowych byo w 7. DPanc. (299). Liczba samocho-
dw o trakcji koowej przeznaczonych do poruszania si po normalnych
drogach sigaa 3000 na dywizj. Do 22 czerwca 1941 roku na granicy ze
Zwizkiem Sowieckim zgrupowano 17 dywizji pancernych, dwie rezer-
wowe znajdoway si w Niemczech oraz we Francji i na froncie wschod-
nim pojawiy si dopiero we wrzeniu.
Pooenie nacisku na wykorzystywanie najnowszych rodkw wal-
ki oraz opracowanie form i metod ich zastosowania bojowego w celu
uzyskania szybkich i decydujcych wynikw na gwnych kierunkach
natarcia daway Niemcom przewag nad potencjalnymi przeciwnikami.
Midzy innymi znajdowao to swj wyraz w utrzymaniu ofensywnego
ducha, zdecydowania, szybkoci i manewrowoci w dziaaniach wojsk,
umiejtnoci skutecznego wykorzystywania mobilnoci i siy uderzenio-
wej nowoczesnej broni pancernej.
Zwizek Sowiecki
W Zwizku Sowieckim po klsce marszu na Warszaw w 1920 roku
Lenin ogosi pokojow przerw", ale zapewnia partyjnych towarzyszy,
e jest to zjawisko chwilowe: trzeba bdzie ograniczy si do postawy
obronnej w stosunku do Ententy, ale pomimo cakowitego niepowodzenia
pierwszego przypadku [...] jeszcze i jeszcze raz przejdziemy od polityki
obronnej do ofensywnej, dopki nie rozbijemy wszystkich ostatecznie
[...] bdziemy si uczy wojny zaczepnej".
Wdz wskaza wic, czego trzeba si uczy, i rewolucyjna myl wo-
jenna nie spoczywaa. Przede wszystkim zbadano i potpiono wszelkie
zachodnie teorie: Brak naukowego podejcia buruazyjnych teoretykw
do zrozumienia prawidowoci rozwoju sztuki wojennej, lk buruazji
przed wielomilionowymi armiami i niepewno zaplecza podczas dugo-
trwaej wojny spowodoway powstanie mnstwa teorii antynaukowych".
Teorie te byy skrajnie jednostronne i miay za zadanie zastraszy jedy-
ne na wiecie pastwo socjalistyczne".
53
Ale nie zastraszyy! Koncepcja wojny manewrowej z masowym za-
stosowaniem motoryzacji na ziemi i w powietrzu zostaa przyjta w Ro-
sji ze zrozumieniem i uznaniem. Ale jak tu mwi o maych armiach",
skoro rewolucji wiatowej potrzebna jest wojna wiatowa! By to punkt
wyjcia twrcw sowieckiej teorii sztuki wojennej. Sowiecka strategia
pocztkowo zakadaa, e nowa wojna bdzie miaa charakter oglno-
wiatowy, przy czym uwzgldniajc istnienie dwch kracowo odmien-
nych systemw spoecznych, rozpatrywano przysz wojn wiatow
przede wszystkim jako wojn koalicji pastw kapitalistycznych przeciw-
ko Zwizkowi Sowieckiemu". Dlatego te dziaania bojowe bd wyma-
gay udziau potnych armii oraz maksymalnego wysiku gospodarcze-
go i uzyskaj charakter totalny.
Silnie klasowy charakter tej wojny z gry okrela w najwyszym
stopniu zdecydowany charakter celw wojskowo-politycznych i wyklu-
cza wszelk moliwo osignicia jakichkolwiek kompromisw".
Rzeczywicie, jakie mog by kompromisy, kiedy dojdzie do fizycznej
likwidacji klas spoecznych.
Wida wyranie, e w sowieckiej doktrynie wojennej zawsze na
pierwszym miejscu stawiano zasad ofensywnego sposobu prowadzenia
dziaa wojennych, poniewa tylko jej zastosowanie moe doprowadzi
do cakowitego rozgromienia przeciwnika. Idea aktywnej metody ofen-
sywnego sposobu prowadzenia wojny znalaza odbicie w opracowanej
w Zwizku Sowieckim teorii gbokiej operacji zaczepnej. Jej twrcami
byli wybitni sowieccy dowdcy i teoretycy - W.K. Triandafiow, B.M.
Szapocznikow, K.B. Kalinowski, A.N. apczinski, W.D. Grendal, I.S.
Isakow i inni. Podstawowe tezy tej teorii zostay przedstawione w In-
strukcji prowadzenia gbokiej walki", opracowanej w 1932 roku i bd-
cej w istocie podrcznikiem organizacji i realizacji szkolenia bojowego
wojsk. Ostatecznie teoria ta zostaa sformuowana w poowie lat trzy-
dziestych.
Teoria gbokiej operacji zaczepnej przewidywaa jednoczesne prze-
prowadzenie uderze na caej gbokoci operacyjnej obrony przeciwni-
ka. W tym celu zamierzano wykorzysta due moliwoci bojowe wsp-
czesnej artylerii, wojsk pancernych i zmechanizowanych, lotnictwa i jed-
nostek powietrznodesantowych.
Przeprowadzenie operacji miao na celu zrealizowanie dwch gw-
nych zada:
> i
Po pierwsze: przeama lini obrony przeciwnika jednoczesnym ude-
rzeniem czogw, artylerii, piechoty i lotnictwa na caej jej gbokoci
taktycznej.
Po drugie: rozwin uzyskane dziki przeamaniu obrony powodze-
nie taktyczne w operacyjne za porednictwem wprowadzenia do walki
rzutu wojsk szybkich, przy jednoczesnym odizolowaniu przez lotnictwo
odcinka przeamania i uniemoliwieniu przeciwnikowi podcignicia
odwodw.
Stwierdzono, e operacja zaczepna najlepiej moe si w peni roz-
win w skali frontu. Uwaano, e aby zrealizowa tak operacj, na-
ley osign nad przeciwnikiem dwukrotn przewag w siach i rod-
kach. Powinno si posiada w dyspozycji dwie lub trzy armie uderze-
niowe oraz jedn lub dwie oglnowojskowe, siln grup lotnicz oraz
dodatkowo grup wojsk szybkich skadajc si z jednostek pancernych
i zmechanizowanych, zdoln rozwin powodzenie i samodzielnie utrzy-
ma wane rejony lub obiekty w gbi obrony przeciwnika. Gwn rol
w operacji w skali frontu wyznaczono armii uderzeniowej dysponujcej
czogami i lotnictwem.
W celu zadania wrogowi potnych uderze przewidywano gbokie
urzutowanie wojsk, obejmujce rzut uderzenia, rzut rozwinicia powo-
dzenia i odwody. W celu dokonania przeamania zakadano skoncentro-
wanie na gwnym kierunku uderzenia przewaajcych si i rodkw pie-
choty i wsparcie ich zmasowanym uyciem artylerii, czogw i lotnictwa.
Gwnym zadaniem rzutu uderzenia byo przeamanie obrony przeciw-
nika. Do rozwinicia powodzenia przeznaczona bya szybka frontowa
grupa kawaleryjsko-zmechanizowana.
Lotnictwo i wojska powietrznodesantowe zamierzano wykorzysta
w bezporednim wspdziaaniu z wojskami ldowymi podczas przea-
mania i do zwalczania podchodzcych odwodw przeciwnika.
Gboko operacji frontowej osigaa 250 kilometrw, szeroko
pasa natarcia od 150 do 300 kilometrw. Przewidywano, e prdko
posuwania si piechoty wyniesie 10 15 kilometrw, a wojsk szybkich
- 40-50 kilometrw na dob. Aby utrzyma wysokie tempo natarcia
i osign zaoone cele operacji, wojska frontu przyjmoway ugrupo-
wanie bojowe w dwch rzutach. Wspierane zmasowanymi uderzeniami
lotnictwa i desantami spadochronowymi czogi miay po przeamaniu
obrony wykona uderzenie na gboko 100-120 kilometrw. Armie
oglnowojskowe drugiego rzutu rozszerzay wyom i zapewniay powo-
=S5
Ale nie zastraszyy! Koncepcja wojny manewrowej z masowym za-
stosowaniem motoryzacji na ziemi i w powietrzu zostaa przyjta w Ro-
sji ze zrozumieniem i uznaniem. Ale jak tu mwi o maych armiach",
skoro rewolucji wiatowej potrzebna jest wojna wiatowa! By to punkt
wyjcia twrcw sowieckiej teorii sztuki wojennej. Sowiecka strategia
pocztkowo zakadaa, e nowa wojna bdzie miaa charakter oglno-
wiatowy, przy czym uwzgldniajc istnienie dwch kracowo odmien-
nych systemw spoecznych, rozpatrywano przysz wojn wiatow
przede wszystkim jako wojn koalicji pastw kapitalistycznych przeciw-
ko Zwizkowi Sowieckiemu". Dlatego te dziaania bojowe bd wyma-
gay udziau potnych armii oraz maksymalnego wysiku gospodarcze-
go i uzyskaj charakter totalny.
Silnie klasowy charakter tej wojny z gry okrela w najwyszym
stopniu zdecydowany charakter celw wojskowo-politycznych i wyklu-
cza wszelk moliwo osignicia jakichkolwiek kompromisw".
Rzeczywicie, jakie mog by kompromisy, kiedy dojdzie do fizycznej
likwidacji klas spoecznych.
Wida wyranie, e w sowieckiej doktrynie wojennej zawsze na
pierwszym miejscu stawiano zasad ofensywnego sposobu prowadzenia
dziaa wojennych, poniewa tylko jej zastosowanie moe doprowadzi
do cakowitego rozgromienia przeciwnika. Idea aktywnej metody ofen-
sywnego sposobu prowadzenia wojny znalaza odbicie w opracowanej
w Zwizku Sowieckim teorii gbokiej operacji zaczepnej. Jej twrcami
byli wybitni sowieccy dowdcy i teoretycy - W.K. Triandafiow, B.M.
Szapocznikow, K.B. Kalinowski, A.N. apczinski, W.D. Grendal, I.S.
Isakow i inni. Podstawowe tezy tej teorii zostay przedstawione w In-
strukcji prowadzenia gbokiej walki", opracowanej w 1932 roku i bd-
cej w istocie podrcznikiem organizacji i realizacji szkolenia bojowego
wojsk. Ostatecznie teoria ta zostaa sformuowana w poowie lat trzy-
dziestych.
Teoria gbokiej operacji zaczepnej przewidywaa jednoczesne prze-
prowadzenie uderze na caej gbokoci operacyjnej obrony przeciwni-
ka. W tym celu zamierzano wykorzysta due moliwoci bojowe wsp-
czesnej artylerii, wojsk pancernych i zmechanizowanych, lotnictwa i jed-
nostek powietrznodesantowych.
Przeprowadzenie operacji miao na celu zrealizowanie dwch gw-
nych zada:
> i
Po pierwsze: przeama lini obrony przeciwnika jednoczesnym ude-
rzeniem czogw, artylerii, piechoty i lotnictwa na caej jej gbokoci
taktycznej.
Po drugie: rozwin uzyskane dziki przeamaniu obrony powodze-
nie taktyczne w operacyjne za porednictwem wprowadzenia do walki
rzutu wojsk szybkich, przy jednoczesnym odizolowaniu przez lotnictwo
odcinka przeamania i uniemoliwieniu przeciwnikowi podcignicia
odwodw.
Stwierdzono, e operacja zaczepna najlepiej moe si w peni roz-
win w skali frontu. Uwaano, e aby zrealizowa tak operacj, na-
ley osign nad przeciwnikiem dwukrotn przewag w siach i rod-
kach. Powinno si posiada w dyspozycji dwie lub trzy armie uderze-
niowe oraz jedn lub dwie oglnowojskowe, siln grup lotnicz oraz
dodatkowo grup wojsk szybkich skadajc si z jednostek pancernych
i zmechanizowanych, zdoln rozwin powodzenie i samodzielnie utrzy-
ma wane rejony lub obiekty w gbi obrony przeciwnika. Gwn rol
w operacji w skali frontu wyznaczono armii uderzeniowej dysponujcej
czogami i lotnictwem.
W celu zadania wrogowi potnych uderze przewidywano gbokie
urzutowanie wojsk, obejmujce rzut uderzenia, rzut rozwinicia powo-
dzenia i odwody. W celu dokonania przeamania zakadano skoncentro-
wanie na gwnym kierunku uderzenia przewaajcych si i rodkw pie-
choty i wsparcie ich zmasowanym uyciem artylerii, czogw i lotnictwa.
Gwnym zadaniem rzutu uderzenia byo przeamanie obrony przeciw-
nika. Do rozwinicia powodzenia przeznaczona bya szybka frontowa
grupa kawaleryjsko-zmechanizowana.
Lotnictwo i wojska powietrznodesantowe zamierzano wykorzysta
w bezporednim wspdziaaniu z wojskami ldowymi podczas przea-
mania i do zwalczania podchodzcych odwodw przeciwnika.
Gboko operacji frontowej osigaa 250 kilometrw, szeroko
pasa natarcia od 150 do 300 kilometrw. Przewidywano, e prdko
posuwania si piechoty wyniesie 10 15 kilometrw, a wojsk szybkich
- 40-50 kilometrw na dob. Aby utrzyma wysokie tempo natarcia
i osign zaoone cele operacji, wojska frontu przyjmoway ugrupo-
wanie bojowe w dwch rzutach. Wspierane zmasowanymi uderzeniami
lotnictwa i desantami spadochronowymi czogi miay po przeamaniu
obrony wykona uderzenie na gboko 100-120 kilometrw. Armie
oglnowojskowe drugiego rzutu rozszerzay wyom i zapewniay powo-
=S5
dzenie. Natarcie czoowe powinno przeksztaci si w operacj, ktrej
kocowym rezultatem byoby okrenie i zniszczenie przeciwnika.
Opracowano taktyk gbokiej operacji zaczepnej. Ona rwnie miaa
polega na jednoczesnym zmasowanym uyciu wojsk i rodkw technicz-
nych w natarciu na ca gboko ugrupowania bojowego przeciwnika
w celu jego okrenia i zniszczenia. Do jednoczesnego obezwadnienia
obrony przeciwnika na caej jej gbokoci miay doprowadzi: cige
ataki lotnictwa na odwody i tyy bronicego si nieprzyjaciela, zdecydo-
wane dziaania czogw dalekiego zasigu, nieustanne natarcie piechoty
wspieranej bezporednio przez czogi oraz zdecydowane dziaania jedno-
stek zmechanizowanych i kawaleryjskich na zapleczu przeciwnika.
Jak wida, we wszystkich przypadkach czogom przypisywano szcze-
glne znaczenie. Szybko i zuchwale przenikajc w gb szykw marszo-
wych wroga, czogi przy okazji (nie wdajc si w dugotrwae walki) od-
rzucaj rozpoznawcze i osonowe pododdziay wroga, likwiduj baterie,
ktre zdyy rozmieci si na stanowiskach ogniowych, wprowadzaj
oglny chaos w szeregach rozwijajcego si do walki przeciwnika, wy-
wouj panik, a take zakcaj dowodzenie i dziaania organizacyjne
w rozwijajcych si do walki wojskach [...]. Wykonane na du g-
boko natarcie czogw prowadzone jest z moliwie jak najwiksz
szybkoci" - naucza w swojej pracy A. Gromyczenko (Oczerki taktiki
temkowych czastiej, 1935 r. - Zarys taktyki jednostek pancernych). Na
pierwszy plan wysuwano w tym przypadku konieczno przeprowa-
dzania przez czogi gbokich dziaa w obrbie caego rozmieszczenia
rozwijajcych si wojsk przeciwnika, ktrych celem jest sparaliowanie
jego prb przejcia do natarcia, przechwycenie inicjatywy i niedopusz-
czenie do zorganizowanego rozwinicia jego gwnych si".
Nawiasem mwic, z cytatu tego wynika, e uderzenie naley wyko-
nywa z zaskoczenia, a jego obiektem powinien by przeciwnik, ktry
jeszcze nie rozwin wojsk. Nie wiadomo wic dlaczego niemiecki atak
na ZSRR uwaany jest za wiaroomny", skoro sowiecka teoria wojsko-
wa wrcz daa, aby najpierw przeprowadzi uderzenie, a dopiero potem
wypowiada wojn. To zreszt zademonstrowano, rozpoczynajc wojn
z Japoni w 1945 roku. A wszystko z jednego powodu - kada wojna
prowadzona przez bolszewikw jest suszna i sprawiedliwa", a ca t
moralno, wynikajc z [...] nieklasowych poj, odrzucamy".
Uwaano, e pomylne i szybkie przeamanie obrony jest moliwe,
pod warunkiem, e na kierunku gwnego uderzenia czogi bd uyte
w zmasowany sposb, z nasyceniem po 75-100 sztuk na kilometr frontu.
56
Podkrelano to w szczeglny sposb w finalnym sowieckim opracowaniu
wojskowym Taktika tankowych wojsk (Taktyka wojsk pancernych), wy-
danym w 1940 roku:
Na kierunku gwnego uderzenia powinny zosta skoncentrowane
wszystkie czogi zwizku taktycznego lub [...] ich przytaczajca wik-
szo, a poza tym atak powinien by przeprowadzony na moliwie jak
najwszym froncie. Im wszy bdzie front natarcia, tym mniej napotka
si armat przeciwpancernych i tym gbszy okae si manewr. Zawenie
pasa natarcia powinno nastpi w wyniku urzutowania szyku bojowego,
c
o tworzy niezbdn gboko i zapewnia szybkie opanowanie, obez-
wadnienie i zniszczenie systemu ognia przeciwnika [...]. Rozwijane
zgbi nage, szybkie i potne uderzenie masy czogw zapewni natarciu
powodzenie [...]. Atakujca za czogami piechota powinna niezwocznie
wykorzysta powodzenie uderzenia pancernego, niszczc obezwadnio-
nego przeciwnika i umacniajc si na zdobytych rubieach". Na margi-
nesie mwic, powojenni sowieccy historycy zwracaj uwag, e w 1941
roku, aby przeama nasz obron, Niemcy dokonywali znacznej kon-
centracji sil i rodkw: 40-50 czogw, 15-20 transporterw opancerzo-
nych na kilometr frontu" - czyli koncentracja bya 1,5-2 razy mniejsza,
ni przewidyway przedwojenne sowieckie instrukcje.
Koncepcja aktywnej, zaczepnej metody prowadzenia wojny znala-
za odbicie we wszystkich przedwojennych regulaminach, jak rwnie
w zaoeniach operacyjno-taktycznych gier wojennych i manewrw. Isto-
t sowieckiej doktryny najdobitniej wyraono w projekcie Regulaminu
polowego" z 1939 roku: Jeeli wrg narzuci nam wojn, Robotniczo-
Chopska Armia Czerwona bdzie najbardziej agresywna spord
wszystkich najagresywniejszych do tej pory armii.
Wojn bdziemy prowadzi ofensywnie, przenoszc j na terytorium
przeciwnika.
Dziaania bojowe Armia Czerwona bdzie prowadzia w celu
zniszczenia i cakowitego rozgromienia przeciwnika".
Zagadnienia obrony rozpatrywano epizodycznie. Uwaam), e mona
J bdzie prowadzi na poszczeglnych kierunkach, ale w ramach ogl-
nego, strategicznego natarcia. W ogle natomiast nie zajmowano si pro-
blematyk wyprowadzania duych si spod uderze nieprzyjaciela.
W taki oto sposb sowiecka nauka wojskowa stworzya konsekwent-
ny i w dostatecznym stopniu peny system pogldw dotyczcych prowa-
dzenia wojny, operacji i bitew". Zgodnie z podstawowymi zaoeniami
doktryny wojennej ksztatowaa si produkcja wojskowa.
57
dzenie. Natarcie czoowe powinno przeksztaci si w operacj, ktrej
kocowym rezultatem byoby okrenie i zniszczenie przeciwnika.
Opracowano taktyk gbokiej operacji zaczepnej. Ona rwnie miaa
polega na jednoczesnym zmasowanym uyciu wojsk i rodkw technicz-
nych w natarciu na ca gboko ugrupowania bojowego przeciwnika
w celu jego okrenia i zniszczenia. Do jednoczesnego obezwadnienia
obrony przeciwnika na caej jej gbokoci miay doprowadzi: cige
ataki lotnictwa na odwody i tyy bronicego si nieprzyjaciela, zdecydo-
wane dziaania czogw dalekiego zasigu, nieustanne natarcie piechoty
wspieranej bezporednio przez czogi oraz zdecydowane dziaania jedno-
stek zmechanizowanych i kawaleryjskich na zapleczu przeciwnika.
Jak wida, we wszystkich przypadkach czogom przypisywano szcze-
glne znaczenie. Szybko i zuchwale przenikajc w gb szykw marszo-
wych wroga, czogi przy okazji (nie wdajc si w dugotrwae walki) od-
rzucaj rozpoznawcze i osonowe pododdziay wroga, likwiduj baterie,
ktre zdyy rozmieci si na stanowiskach ogniowych, wprowadzaj
oglny chaos w szeregach rozwijajcego si do walki przeciwnika, wy-
wouj panik, a take zakcaj dowodzenie i dziaania organizacyjne
w rozwijajcych si do walki wojskach [...]. Wykonane na du g-
boko natarcie czogw prowadzone jest z moliwie jak najwiksz
szybkoci" - naucza w swojej pracy A. Gromyczenko (Oczerki taktiki
temkowych czastiej, 1935 r. - Zarys taktyki jednostek pancernych). Na
pierwszy plan wysuwano w tym przypadku konieczno przeprowa-
dzania przez czogi gbokich dziaa w obrbie caego rozmieszczenia
rozwijajcych si wojsk przeciwnika, ktrych celem jest sparaliowanie
jego prb przejcia do natarcia, przechwycenie inicjatywy i niedopusz-
czenie do zorganizowanego rozwinicia jego gwnych si".
Nawiasem mwic, z cytatu tego wynika, e uderzenie naley wyko-
nywa z zaskoczenia, a jego obiektem powinien by przeciwnik, ktry
jeszcze nie rozwin wojsk. Nie wiadomo wic dlaczego niemiecki atak
na ZSRR uwaany jest za wiaroomny", skoro sowiecka teoria wojsko-
wa wrcz daa, aby najpierw przeprowadzi uderzenie, a dopiero potem
wypowiada wojn. To zreszt zademonstrowano, rozpoczynajc wojn
z Japoni w 1945 roku. A wszystko z jednego powodu - kada wojna
prowadzona przez bolszewikw jest suszna i sprawiedliwa", a ca t
moralno, wynikajc z [...] nieklasowych poj, odrzucamy".
Uwaano, e pomylne i szybkie przeamanie obrony jest moliwe,
pod warunkiem, e na kierunku gwnego uderzenia czogi bd uyte
w zmasowany sposb, z nasyceniem po 75-100 sztuk na kilometr frontu.
56
Podkrelano to w szczeglny sposb w finalnym sowieckim opracowaniu
wojskowym Taktika tankowych wojsk (Taktyka wojsk pancernych), wy-
danym w 1940 roku:
Na kierunku gwnego uderzenia powinny zosta skoncentrowane
wszystkie czogi zwizku taktycznego lub [...] ich przytaczajca wik-
szo, a poza tym atak powinien by przeprowadzony na moliwie jak
najwszym froncie. Im wszy bdzie front natarcia, tym mniej napotka
si armat przeciwpancernych i tym gbszy okae si manewr. Zawenie
pasa natarcia powinno nastpi w wyniku urzutowania szyku bojowego,
c
o tworzy niezbdn gboko i zapewnia szybkie opanowanie, obez-
wadnienie i zniszczenie systemu ognia przeciwnika [...]. Rozwijane
zgbi nage, szybkie i potne uderzenie masy czogw zapewni natarciu
powodzenie [...]. Atakujca za czogami piechota powinna niezwocznie
wykorzysta powodzenie uderzenia pancernego, niszczc obezwadnio-
nego przeciwnika i umacniajc si na zdobytych rubieach". Na margi-
nesie mwic, powojenni sowieccy historycy zwracaj uwag, e w 1941
roku, aby przeama nasz obron, Niemcy dokonywali znacznej kon-
centracji sil i rodkw: 40-50 czogw, 15-20 transporterw opancerzo-
nych na kilometr frontu" - czyli koncentracja bya 1,5-2 razy mniejsza,
ni przewidyway przedwojenne sowieckie instrukcje.
Koncepcja aktywnej, zaczepnej metody prowadzenia wojny znala-
za odbicie we wszystkich przedwojennych regulaminach, jak rwnie
w zaoeniach operacyjno-taktycznych gier wojennych i manewrw. Isto-
t sowieckiej doktryny najdobitniej wyraono w projekcie Regulaminu
polowego" z 1939 roku: Jeeli wrg narzuci nam wojn, Robotniczo-
Chopska Armia Czerwona bdzie najbardziej agresywna spord
wszystkich najagresywniejszych do tej pory armii.
Wojn bdziemy prowadzi ofensywnie, przenoszc j na terytorium
przeciwnika.
Dziaania bojowe Armia Czerwona bdzie prowadzia w celu
zniszczenia i cakowitego rozgromienia przeciwnika".
Zagadnienia obrony rozpatrywano epizodycznie. Uwaam), e mona
J bdzie prowadzi na poszczeglnych kierunkach, ale w ramach ogl-
nego, strategicznego natarcia. W ogle natomiast nie zajmowano si pro-
blematyk wyprowadzania duych si spod uderze nieprzyjaciela.
W taki oto sposb sowiecka nauka wojskowa stworzya konsekwent-
ny i w dostatecznym stopniu peny system pogldw dotyczcych prowa-
dzenia wojny, operacji i bitew". Zgodnie z podstawowymi zaoeniami
doktryny wojennej ksztatowaa si produkcja wojskowa.
57
* * *
Pierwszy dowiadczalny puk zmechanizowany utworzono w lecie
1929 roku pod dowdztwem jednego z entuzjastw wojsk pancernych,
K.B. Kalinowskiego. Na bazie tego puku sformowano w maju 1930 roku
pierwszy na wiecie pancerny zwizek taktyczny - brygad zmechani-
zowan, w ktrej skad wchodziy: puk czogw, puk zmechanizowa-
ny, dywizjony rozpoznawczy i artyleryjski, a take szereg pododdziaw
specjalnych. Brygada dysponowaa 60 czogami, 32 tankietkami, 17 sa-
mochodami pancernymi, 264 samochodami i 17 traktorami.
Pierwszego sierpnia 1931 roku Rada Pracy i Obrony przyjmujc tak
zwany duy program czogowy, zwrcia uwag, e techniczne sukcesy
w dziedzinie produkcji czogw w ZSRR stworzyy trwae przesanki
do zasadniczego przeksztacenia oglnej operacyjno-taktycznej doktry-
ny uycia czogw i wymusiy wprowadzenie w wojskach pancernych
zdecydowanych zmian organizacyjnych, ukierunkowanych na tworzenie
zmechanizowanych zwizkw wyszego szczebla, zdolnych samodziel-
nie realizowa zadania zarwno na polu walki, jak te na caej gbokoci
operacyjnej wspczesnego frontu".
Na jesieni 1932 roku w Leningradzkim Okrgu Wojskowym na ba-
zie 11. Dywizji Strzeleckiej' sformowano 11. Korpus Zmechanizowany,
a na Ukrainie, na bazie 45. Dywizji Strzeleckiej, 45. K. Zmech. W skad
kadego korpusu wchodziy: brygada zmechanizowana wyposaona
w czogi T-26 (trzy bataliony czogw, batalion piechoty i karabinw ma-
szynowych, dywizjon artyleryjski, batalion saperw i kompania kaemw
plot.), brygada o takim samym skadzie, ale z czogami BT, brygada pie-
choty i jednostki korpune. Ogem korpus dysponowa okoo 500 czo-
gami, 200 samochodami pancernymi, 60 dziaami i innym uzbrojeniem.
W tym samym roku rozpoczo si formowanie innych jednostek
pancernych: 5 samodzielnych brygad, 2 pukw pancernych, 12 pukw
zmechanizowanych, 4 dywizjonw zmechanizowanych dla dywizji ka-
walerii, 1 5 batalionw czogw i 65 batalionw tankietek dla dywizji pie-
choty. W konsekwencji w styczniu 1933 roku liczebno personelu wojsk
5
Dla atwiejszego odrnienia jednostek sowieckieh od niemieckich w przypadku
sowieckich jednostek piechoty bdzie uywane okrelenie Strzelecka" lub Strzelecki;
numeracja sowieckich korpusw bdzie podawana cyframi arabskimi, w odniesieniu
za do niemieckich rzymskimi. Przyp. tum.
58
pancernych zwikszya si w porwnaniu z rokiem 1931 5,5 raza, a jej
udzia procentowy w wojskach ldowych wzrs z 1,6 do 9,1 procent.
W 1938 roku korpusy zmechanizowane zreorganizowano i prze-
mianowano na pancerne. Teraz, w skad kadego z nich wchodziy dwie
brygady pancerne i jedna strzelecka i karabinw maszynowych. Byo to
razem 12 364 ludzi, 660 czogw i 118 dzia. W nastpnym roku liczba
korpusw pancernych w Armii Czerwonej zwikszya si do czterech.
We wrzeniu 1939 roku dwa korpusy (15. i 25.) bray udzia w podboju
zachodniej Ukrainy i zachodniej Biaorusi.
W tym samym czasie intensywnie rozwijay si rwnie sowieckie
wojska lotnicze. Teoria gbokiej operacji przypisywaa wielkie znacze-
nie zdobyciu panowania w powietrzu ju w pocztkowym okresie dziaa
bojowych. Sowieccy teoretycy wojskowi wycignli prawidowe wnio-
ski" z tezy, i. wspczesne wojny bd si rozpoczynay niespodziewa-
nie, bez formalnego wypowiedzenia", i dlatego te planowali uzyska
panowanie w powietrzu, dokonujc niespodziewanych uderze na lot-
niska przeciwnika. W zwizku z tym przy rozbudowie wojsk lotniczych
priorytet miaa produkcja bombowcw taktycznych redniego zasigu
oraz samolotw szturmowych. Rwnie pilotw myliwskich szkolo-
no przede wszystkim w szturmowaniu celw naziemnych i udzielaniu
wsparcia wojskom ldowym. Nie tworzono lotnictwa strategicznego.
Zamiast tego planowano sformowanie dziesiciu korpusw powietrz-
nodesantowych.
Podstawowe zaoenia teorii gbokiej operacji weryfikowano
i doskonalono w czasie manewrw Kijowskiego Okrgu Wojskowego
w 1935 roku, manewrach Moskiewskiego, Odeskiego i innych okr-
gw wojskowych w 1936 roku oraz w walkach nad rzek Chachyn-go
w 1939 roku. W dziaaniach korpusw pancernych ujawniono rozmaite
niedocignicia. Na podstawie uzyskanych danych Gwna Rada Wojen-
na Armii Czerwonej 21 listopada 1939 roku postanowia rozformowa
korpusy pancerne. Zamiast nich zdecydowano si utworzy samodzielne
dywizje zmotoryzowane, ktre zamierzano wykorzysta jako rzut roz-
winicia powodzenia armii oglnowojskowych. a take w skadzie grup
kawaleryjsko-zmechanizow anych.
Jednake po zaskakujco szybkiej klsce Francji narkomat obrony,
dokonawszy analizy walk w Europie, podj w czerwcu 1940 roku de-
cyzj o sformowaniu korpusw zmechanizowanych nowego typu, samo-
59
* * *
Pierwszy dowiadczalny puk zmechanizowany utworzono w lecie
1929 roku pod dowdztwem jednego z entuzjastw wojsk pancernych,
K.B. Kalinowskiego. Na bazie tego puku sformowano w maju 1930 roku
pierwszy na wiecie pancerny zwizek taktyczny - brygad zmechani-
zowan, w ktrej skad wchodziy: puk czogw, puk zmechanizowa-
ny, dywizjony rozpoznawczy i artyleryjski, a take szereg pododdziaw
specjalnych. Brygada dysponowaa 60 czogami, 32 tankietkami, 17 sa-
mochodami pancernymi, 264 samochodami i 17 traktorami.
Pierwszego sierpnia 1931 roku Rada Pracy i Obrony przyjmujc tak
zwany duy program czogowy, zwrcia uwag, e techniczne sukcesy
w dziedzinie produkcji czogw w ZSRR stworzyy trwae przesanki
do zasadniczego przeksztacenia oglnej operacyjno-taktycznej doktry-
ny uycia czogw i wymusiy wprowadzenie w wojskach pancernych
zdecydowanych zmian organizacyjnych, ukierunkowanych na tworzenie
zmechanizowanych zwizkw wyszego szczebla, zdolnych samodziel-
nie realizowa zadania zarwno na polu walki, jak te na caej gbokoci
operacyjnej wspczesnego frontu".
Na jesieni 1932 roku w Leningradzkim Okrgu Wojskowym na ba-
zie 11. Dywizji Strzeleckiej' sformowano 11. Korpus Zmechanizowany,
a na Ukrainie, na bazie 45. Dywizji Strzeleckiej, 45. K. Zmech. W skad
kadego korpusu wchodziy: brygada zmechanizowana wyposaona
w czogi T-26 (trzy bataliony czogw, batalion piechoty i karabinw ma-
szynowych, dywizjon artyleryjski, batalion saperw i kompania kaemw
plot.), brygada o takim samym skadzie, ale z czogami BT, brygada pie-
choty i jednostki korpune. Ogem korpus dysponowa okoo 500 czo-
gami, 200 samochodami pancernymi, 60 dziaami i innym uzbrojeniem.
W tym samym roku rozpoczo si formowanie innych jednostek
pancernych: 5 samodzielnych brygad, 2 pukw pancernych, 12 pukw
zmechanizowanych, 4 dywizjonw zmechanizowanych dla dywizji ka-
walerii, 1 5 batalionw czogw i 65 batalionw tankietek dla dywizji pie-
choty. W konsekwencji w styczniu 1933 roku liczebno personelu wojsk
5
Dla atwiejszego odrnienia jednostek sowieckieh od niemieckich w przypadku
sowieckich jednostek piechoty bdzie uywane okrelenie Strzelecka" lub Strzelecki;
numeracja sowieckich korpusw bdzie podawana cyframi arabskimi, w odniesieniu
za do niemieckich rzymskimi. Przyp. tum.
58
pancernych zwikszya si w porwnaniu z rokiem 1931 5,5 raza, a jej
udzia procentowy w wojskach ldowych wzrs z 1,6 do 9,1 procent.
W 1938 roku korpusy zmechanizowane zreorganizowano i prze-
mianowano na pancerne. Teraz, w skad kadego z nich wchodziy dwie
brygady pancerne i jedna strzelecka i karabinw maszynowych. Byo to
razem 12 364 ludzi, 660 czogw i 118 dzia. W nastpnym roku liczba
korpusw pancernych w Armii Czerwonej zwikszya si do czterech.
We wrzeniu 1939 roku dwa korpusy (15. i 25.) bray udzia w podboju
zachodniej Ukrainy i zachodniej Biaorusi.
W tym samym czasie intensywnie rozwijay si rwnie sowieckie
wojska lotnicze. Teoria gbokiej operacji przypisywaa wielkie znacze-
nie zdobyciu panowania w powietrzu ju w pocztkowym okresie dziaa
bojowych. Sowieccy teoretycy wojskowi wycignli prawidowe wnio-
ski" z tezy, i. wspczesne wojny bd si rozpoczynay niespodziewa-
nie, bez formalnego wypowiedzenia", i dlatego te planowali uzyska
panowanie w powietrzu, dokonujc niespodziewanych uderze na lot-
niska przeciwnika. W zwizku z tym przy rozbudowie wojsk lotniczych
priorytet miaa produkcja bombowcw taktycznych redniego zasigu
oraz samolotw szturmowych. Rwnie pilotw myliwskich szkolo-
no przede wszystkim w szturmowaniu celw naziemnych i udzielaniu
wsparcia wojskom ldowym. Nie tworzono lotnictwa strategicznego.
Zamiast tego planowano sformowanie dziesiciu korpusw powietrz-
nodesantowych.
Podstawowe zaoenia teorii gbokiej operacji weryfikowano
i doskonalono w czasie manewrw Kijowskiego Okrgu Wojskowego
w 1935 roku, manewrach Moskiewskiego, Odeskiego i innych okr-
gw wojskowych w 1936 roku oraz w walkach nad rzek Chachyn-go
w 1939 roku. W dziaaniach korpusw pancernych ujawniono rozmaite
niedocignicia. Na podstawie uzyskanych danych Gwna Rada Wojen-
na Armii Czerwonej 21 listopada 1939 roku postanowia rozformowa
korpusy pancerne. Zamiast nich zdecydowano si utworzy samodzielne
dywizje zmotoryzowane, ktre zamierzano wykorzysta jako rzut roz-
winicia powodzenia armii oglnowojskowych. a take w skadzie grup
kawaleryjsko-zmechanizow anych.
Jednake po zaskakujco szybkiej klsce Francji narkomat obrony,
dokonawszy analizy walk w Europie, podj w czerwcu 1940 roku de-
cyzj o sformowaniu korpusw zmechanizowanych nowego typu, samo-
59
dzielnych dywizji pancernych i zmechanizowanych oraz brygad pancer-
nych.
Sowiecka dywizja pancerna wzr 1940 roku" skadaa si z czterech
pukw - dwch pancernych, piechoty zmotoryzowanej i artylerii. Zaka-
dano, e bdzie ona posiada 375 czogw (w tym 63 KW, 210 T-34, 102
T-26 i BT), okoo 60 dzia i modzierzy oraz 11 343 ludzi. W sowieckiej
dywizji zmechanizowanej w przeciwiestwie do niemieckich byy dwa
puki piechoty zmotoryzowanej, puk czogw i puk artylerii. Ogem,
zgodnie z etatem, miaa ona 275 czogw, okoo 100 dzia i modzierzy
oraz 11 650 ludzi.
Jak wspomniano ju wyej, dywizje piechoty i dywizje zmechanizo-
wane Wehrmachtu w ogle nie posiaday czogw. Natomiast zgodnie
z etatem zatwierdzonym w kwietniu 1941 roku sowiecka dywizja piechoty
powinna mie 14 483 ludzi, 144 dziaa, 150 modzierzy, 13 samochodw
pancernych i 16 czogw. Niektre miay jednak nawet 60-70 czogw.
W dywizji kawalerii znajdoway si 64 czogi. Czogi byy przewidziane
take w wyposaeniu brygad powietrznodesantowych.
Stalin powanie przygotowywa si do wojny. W czerwcu 1941 roku
mia 61 dywizji pancernych i 31 zmotoryzowanych (a formowano drugie
tyle - w marcu numeracja dywizji pancernych przekroczya setk - na
przykad A. Getman zosta wwczas mianowany dowdc 112. DPanc).
Trudno zgadn, na czym polegaa rnica pomidzy teori woj-
ny byskawicznej" a teori wojennych dziaa ofensywnych na obcym
terytorium". Chyba tylko na tym, e ta pierwsza bya antynaukowa",
a druga - przodujca i uzasadniona naukowo".
Ale jak bardzo s do siebie podobne, prawda? Marszaek Rotmistrow
zauway: Zasady szerokiego zastosowania czogw, lotnictwa i wojsk
powietrznodesantowych w operacjach zaczepnych o wysokim tempie
dziaania faszystowsko-niemieckie wojska w pewnym stopniu zaczerp-
ny z teorii i praktyki wojsk sowieckich". Natomiast genera Hermann
Hoth uwaa, e. wrcz przeciwnie, rosyjska armia przeja niemiec-
kie zasady szkolenia bojowego i dowodzenia wojskami". Przypomnij-
my jeszcze o sowiecko-niemieckiej umowie z 1926 roku o Rozwijaniu
cilejszej wsppracy w kwestiach rozwoju nauki wojskowej". Okazuje
si, e nauk wojskow rozwijano wsplnie!
Kanonizowany ojciec" sowieckiej teorii gbokiej operacji za-
czepnej W.K.. Triandafilow ukoczy niemieck Akademi Sztabu Ge-
neralnego. Suchaczami tej akademii byli rwnie inni znani dowdcy
60
- LI. Baranw, l.P. Bieow, P.J. Dybicnko, A.l. Jcgorow, A.l. Kork, K..A.
Miereckow, W.M. Primakow, l.P. Uborcwicz, l.S. Unszlicht, I.F. Fie-
d'ko, l.E. Jakir i inni. Jednoczenie w Akademii imienia Frunzego po-
gbiali wiedz przyszli feldmarszakowie Walther von Brauchitsch. Wil-
helm Keitel, Erich von Manstein, Walter Model, Werner von Blomberg,
generaowie Walter Gorn, Hans Feige i inni niemieccy towarzysze".
Hitler marzy o Wielkoniemieckiej Rzeszy. Stalin marzy o Wszech-
wiatowej Federacji Rad. Bez wzgldu na ideologiczny sztafa obaj ma-
rzyli o panowaniu nad wiatem. I jeden, i drugi przyjli najnowoczeniej-
sz doktryn ofensywn i zgodnie z ni szykowali do przyszej wojny
wojsko i nard.
Totaln mobilizacj caego ycia spoecznego maskowano hasa-
mi obrony socjalistycznej Ojczyzny", albo interesw rasy aryjskiej".
I w latach trzydziestych nie byo bardziej konsekwentnych bojownikw
o pokj" ni sowieckie Politbiuro i bardziej gorliwego pacyfisty" ni
Hitler. Jak stwierdzi Stalin w wskim krgu najbardziej zaufanych towa-
rzyszy: Toczy si tu gra o to, kto kogo przechytrzy i oszuka".
Przecie w swojej istocie, przejawach i wpywie na ycie spoeczne
bolszewizm i faszyzm s bardzo do siebie podobne. To pojcia pod wie-
loma wzgldami adekwatne, w jednakowy sposb nictolerancyjne wobec
mylcych inaczej.
Mamy obowizek oczyszcza tereny od ludnoci miejscowej [...].
Mam na myli likwidacj caych grup rasowych" - wyjani swoje sta-
nowisko Hitler. Nie prowadzimy wojny przeciwko poszczeglnym oso-
bom. Tpimy buruazj jako klas" - instruowa czekistw M. acis.
Jaka wic jest rnica pomidzy narodowym socjalizmem a internacjo-
nalizmem socjalistycznym? Tak, e jeden morduje rasy, a drugi klasy?
A na marginesie warto wspomnie, e obie partie tworzono jako organi-
zacje polityczne proletariatu".
Ju w kwietniu 1928 roku czoowy bolszewicki teoretyk i ulubie-
niec partii" N. Bucharin zauway: Charakterystyczne dla metod walki
faszystw jest to, e w wikszym stopniu ni jakakolwiek inna partia
Przyswoili i zastosowali w praktyce dowiadczenie rosyjskiej rewolucji".
dalej: faszyzm [...] to autentyczne zastosowanie bolszewickiej prak-
tyki, a zwaszcza rosyjskiego bolszewizmu: pod wzgldem szybkiego
gromadzenia si, energicznego dziaania i bardzo mocno zespolonej or-
ganizacji bojowej [...] oraz bezlitosnego niszczenia przeciwnika, kiedy
schodzi taka potrzeba i kiedy jest to uzasadnione okolicznociami".
61
dzielnych dywizji pancernych i zmechanizowanych oraz brygad pancer-
nych.
Sowiecka dywizja pancerna wzr 1940 roku" skadaa si z czterech
pukw - dwch pancernych, piechoty zmotoryzowanej i artylerii. Zaka-
dano, e bdzie ona posiada 375 czogw (w tym 63 KW, 210 T-34, 102
T-26 i BT), okoo 60 dzia i modzierzy oraz 11 343 ludzi. W sowieckiej
dywizji zmechanizowanej w przeciwiestwie do niemieckich byy dwa
puki piechoty zmotoryzowanej, puk czogw i puk artylerii. Ogem,
zgodnie z etatem, miaa ona 275 czogw, okoo 100 dzia i modzierzy
oraz 11 650 ludzi.
Jak wspomniano ju wyej, dywizje piechoty i dywizje zmechanizo-
wane Wehrmachtu w ogle nie posiaday czogw. Natomiast zgodnie
z etatem zatwierdzonym w kwietniu 1941 roku sowiecka dywizja piechoty
powinna mie 14 483 ludzi, 144 dziaa, 150 modzierzy, 13 samochodw
pancernych i 16 czogw. Niektre miay jednak nawet 60-70 czogw.
W dywizji kawalerii znajdoway si 64 czogi. Czogi byy przewidziane
take w wyposaeniu brygad powietrznodesantowych.
Stalin powanie przygotowywa si do wojny. W czerwcu 1941 roku
mia 61 dywizji pancernych i 31 zmotoryzowanych (a formowano drugie
tyle - w marcu numeracja dywizji pancernych przekroczya setk - na
przykad A. Getman zosta wwczas mianowany dowdc 112. DPanc).
Trudno zgadn, na czym polegaa rnica pomidzy teori woj-
ny byskawicznej" a teori wojennych dziaa ofensywnych na obcym
terytorium". Chyba tylko na tym, e ta pierwsza bya antynaukowa",
a druga - przodujca i uzasadniona naukowo".
Ale jak bardzo s do siebie podobne, prawda? Marszaek Rotmistrow
zauway: Zasady szerokiego zastosowania czogw, lotnictwa i wojsk
powietrznodesantowych w operacjach zaczepnych o wysokim tempie
dziaania faszystowsko-niemieckie wojska w pewnym stopniu zaczerp-
ny z teorii i praktyki wojsk sowieckich". Natomiast genera Hermann
Hoth uwaa, e. wrcz przeciwnie, rosyjska armia przeja niemiec-
kie zasady szkolenia bojowego i dowodzenia wojskami". Przypomnij-
my jeszcze o sowiecko-niemieckiej umowie z 1926 roku o Rozwijaniu
cilejszej wsppracy w kwestiach rozwoju nauki wojskowej". Okazuje
si, e nauk wojskow rozwijano wsplnie!
Kanonizowany ojciec" sowieckiej teorii gbokiej operacji za-
czepnej W.K.. Triandafilow ukoczy niemieck Akademi Sztabu Ge-
neralnego. Suchaczami tej akademii byli rwnie inni znani dowdcy
60
- LI. Baranw, l.P. Bieow, P.J. Dybicnko, A.l. Jcgorow, A.l. Kork, K..A.
Miereckow, W.M. Primakow, l.P. Uborcwicz, l.S. Unszlicht, I.F. Fie-
d'ko, l.E. Jakir i inni. Jednoczenie w Akademii imienia Frunzego po-
gbiali wiedz przyszli feldmarszakowie Walther von Brauchitsch. Wil-
helm Keitel, Erich von Manstein, Walter Model, Werner von Blomberg,
generaowie Walter Gorn, Hans Feige i inni niemieccy towarzysze".
Hitler marzy o Wielkoniemieckiej Rzeszy. Stalin marzy o Wszech-
wiatowej Federacji Rad. Bez wzgldu na ideologiczny sztafa obaj ma-
rzyli o panowaniu nad wiatem. I jeden, i drugi przyjli najnowoczeniej-
sz doktryn ofensywn i zgodnie z ni szykowali do przyszej wojny
wojsko i nard.
Totaln mobilizacj caego ycia spoecznego maskowano hasa-
mi obrony socjalistycznej Ojczyzny", albo interesw rasy aryjskiej".
I w latach trzydziestych nie byo bardziej konsekwentnych bojownikw
o pokj" ni sowieckie Politbiuro i bardziej gorliwego pacyfisty" ni
Hitler. Jak stwierdzi Stalin w wskim krgu najbardziej zaufanych towa-
rzyszy: Toczy si tu gra o to, kto kogo przechytrzy i oszuka".
Przecie w swojej istocie, przejawach i wpywie na ycie spoeczne
bolszewizm i faszyzm s bardzo do siebie podobne. To pojcia pod wie-
loma wzgldami adekwatne, w jednakowy sposb nictolerancyjne wobec
mylcych inaczej.
Mamy obowizek oczyszcza tereny od ludnoci miejscowej [...].
Mam na myli likwidacj caych grup rasowych" - wyjani swoje sta-
nowisko Hitler. Nie prowadzimy wojny przeciwko poszczeglnym oso-
bom. Tpimy buruazj jako klas" - instruowa czekistw M. acis.
Jaka wic jest rnica pomidzy narodowym socjalizmem a internacjo-
nalizmem socjalistycznym? Tak, e jeden morduje rasy, a drugi klasy?
A na marginesie warto wspomnie, e obie partie tworzono jako organi-
zacje polityczne proletariatu".
Ju w kwietniu 1928 roku czoowy bolszewicki teoretyk i ulubie-
niec partii" N. Bucharin zauway: Charakterystyczne dla metod walki
faszystw jest to, e w wikszym stopniu ni jakakolwiek inna partia
Przyswoili i zastosowali w praktyce dowiadczenie rosyjskiej rewolucji".
dalej: faszyzm [...] to autentyczne zastosowanie bolszewickiej prak-
tyki, a zwaszcza rosyjskiego bolszewizmu: pod wzgldem szybkiego
gromadzenia si, energicznego dziaania i bardzo mocno zespolonej or-
ganizacji bojowej [...] oraz bezlitosnego niszczenia przeciwnika, kiedy
schodzi taka potrzeba i kiedy jest to uzasadnione okolicznociami".
61
Narodowi socjalici cakowicie zgadzali si z Bucharczykiem .
Z meldunku Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy: Obojtne, czy
rzd nazywa si narodowosocjalistyczny, faszystowski czy sowiecki, za-
sada jest jedna. Wola dyktatora jest prawem. Wasno ulega cakowitej
konfiskacie [...]. Patriotyzm staje si lepym poddastwem wobec klasy
panujcej [...]. Nie moe by kompromisu pomidzy despotyzmem a de-
mokracj".
Dwudziestego trzeciego sierpnia 1939 roku marzyciele" z Kremla
i Berlina uzgodnili podzia stref wpyww w Europie. Od tego momentu
do wiosny 1941 roku Niemcy dokonay agresji wobec dziew.ciu pastw,
a ZSRR w tym samym okresie - wobec szeciu. Przy czym straty w lu-
dziach i sprzcie jakie ponis neutralny" Zwizek Sowiecki, znacznie
przewyszyy straty prowadzcego wojn Wehrmachtu. W ten sposb li-
mit przyjani sowiecko-niemieckiej zosta wyczerpany.
Dwa najbardziej agresywne reymy czekao nieuchronne otwar-
te starcie, wykluczajce wszelk moliwo osign.cia jakichkolwiek
kompromisw.
Czogi Niemiec i ZSRR
P
oniewa gwnym narzdziem blitzkriegu byy zmotoryzowane
zwizki taktyczne, najwysza pora, aby zapyta, ile te czogw
mia Hitler? Z oczywistych powodw w 1933 roku Niemcy nic
miay ani jednego czogu. Ale prace ju prowadzono.
W 1931 roku inspektor wojsk samochodowych genera major Oswald
Lutz przedstawi projekt sformowania duych zwizkw pancernych.
Uzna jednak wyniki dowiadcze z traktorami" za niezadowalajce
i wyda polecenie przystpienia do opracowania projektu piciotonowe-
go czogu przeznaczonego do celw szkoleniowych.
Zamwienie zoono w czterech przedsibiorstwach: Daimler-Bcnz,
Rheinmetall-Borsig, MAN i Krupp. To ostatnie ju dysponowao goto-
wym projektem maego traktora". Nowy czog otrzyma dezinformujc
nazw cignik rolniczy"
1
. Prototyp by gotw w lipcu 1932 roku.
W budowie podwozia niemieccy inynierowie zastosowali rozwi-
zania techniczne wykorzystane w brytyjskim czogu lekkim Carden-
Lloyd Mk.VI. W 1929 roku dwa podwozia tego wozu bojowego zakupi
w Wielkiej Brytanii Zwizek Sowiecki i odsprzeda je Niemcom. Pod ko-
niec kwietnia 1934 roku, po prbach i wprowadzeniu zmian konstrukcyj-
nych, zakady opucio pierwszych 15 czogw seryjnej produkcji, ktre
otrzyma oddzia szkolenia motorowego w Zosseir.
W 1934 roku rozpocza si seryjna produkcja czogw. Wkrtce od-
dzia szkoleniowy w Zossen zosta przeksztacony w 1. puk pancerny.
Podobny oddzia w Ohrdurf posuy do sformowania 2. puku pancer-
nego. W 1935 roku, po wypowiedzeniu traktatu wersalskiego, wydano
komunikat o tworzeniu jednostek pancernych. W lecie tego samego roku
oba puki wziy udzia w manewrach w okolicach Munster.
Mniej wicej w tym samym czasie ujednolicono system oznacze
Wszystkich pojazdw uywanych w Wehrmachcie. Cignik" Kruppa
1
Landwirtschftlischer Schkpper LaS. Pr/yp. tum.
2
Kraftlehrkommando Zossen". Pr/yp. tum.
63
Narodowi socjalici cakowicie zgadzali si z Bucharczykiem .
Z meldunku Gwnego Urzdu Bezpieczestwa Rzeszy: Obojtne, czy
rzd nazywa si narodowosocjalistyczny, faszystowski czy sowiecki, za-
sada jest jedna. Wola dyktatora jest prawem. Wasno ulega cakowitej
konfiskacie [...]. Patriotyzm staje si lepym poddastwem wobec klasy
panujcej [...]. Nie moe by kompromisu pomidzy despotyzmem a de-
mokracj".
Dwudziestego trzeciego sierpnia 1939 roku marzyciele" z Kremla
i Berlina uzgodnili podzia stref wpyww w Europie. Od tego momentu
do wiosny 1941 roku Niemcy dokonay agresji wobec dziew.ciu pastw,
a ZSRR w tym samym okresie - wobec szeciu. Przy czym straty w lu-
dziach i sprzcie jakie ponis neutralny" Zwizek Sowiecki, znacznie
przewyszyy straty prowadzcego wojn Wehrmachtu. W ten sposb li-
mit przyjani sowiecko-niemieckiej zosta wyczerpany.
Dwa najbardziej agresywne reymy czekao nieuchronne otwar-
te starcie, wykluczajce wszelk moliwo osign.cia jakichkolwiek
kompromisw.
Czogi Niemiec i ZSRR
P
oniewa gwnym narzdziem blitzkriegu byy zmotoryzowane
zwizki taktyczne, najwysza pora, aby zapyta, ile te czogw
mia Hitler? Z oczywistych powodw w 1933 roku Niemcy nic
miay ani jednego czogu. Ale prace ju prowadzono.
W 1931 roku inspektor wojsk samochodowych genera major Oswald
Lutz przedstawi projekt sformowania duych zwizkw pancernych.
Uzna jednak wyniki dowiadcze z traktorami" za niezadowalajce
i wyda polecenie przystpienia do opracowania projektu piciotonowe-
go czogu przeznaczonego do celw szkoleniowych.
Zamwienie zoono w czterech przedsibiorstwach: Daimler-Bcnz,
Rheinmetall-Borsig, MAN i Krupp. To ostatnie ju dysponowao goto-
wym projektem maego traktora". Nowy czog otrzyma dezinformujc
nazw cignik rolniczy"
1
. Prototyp by gotw w lipcu 1932 roku.
W budowie podwozia niemieccy inynierowie zastosowali rozwi-
zania techniczne wykorzystane w brytyjskim czogu lekkim Carden-
Lloyd Mk.VI. W 1929 roku dwa podwozia tego wozu bojowego zakupi
w Wielkiej Brytanii Zwizek Sowiecki i odsprzeda je Niemcom. Pod ko-
niec kwietnia 1934 roku, po prbach i wprowadzeniu zmian konstrukcyj-
nych, zakady opucio pierwszych 15 czogw seryjnej produkcji, ktre
otrzyma oddzia szkolenia motorowego w Zosseir.
W 1934 roku rozpocza si seryjna produkcja czogw. Wkrtce od-
dzia szkoleniowy w Zossen zosta przeksztacony w 1. puk pancerny.
Podobny oddzia w Ohrdurf posuy do sformowania 2. puku pancer-
nego. W 1935 roku, po wypowiedzeniu traktatu wersalskiego, wydano
komunikat o tworzeniu jednostek pancernych. W lecie tego samego roku
oba puki wziy udzia w manewrach w okolicach Munster.
Mniej wicej w tym samym czasie ujednolicono system oznacze
Wszystkich pojazdw uywanych w Wehrmachcie. Cignik" Kruppa
1
Landwirtschftlischer Schkpper LaS. Pr/yp. tum.
2
Kraftlehrkommando Zossen". Pr/yp. tum.
63
sta sic obecnie Panzerkraftwagen I Ausf.A (czog I, typ A)
3
. Zesp nap-
dowy z silnikiem z tyu i ukadem przeniesienia napdu z przodu sta si
typowy dla wszystkich czogw niemieckich. PzKpfw I by produkowa-
ny do 1939 roku i ogem wykonano 1569 egzemplarzy czterech typw
tego wozu bojowego
4
. Uzbrojenie - 2 karabiny maszynowe kaliber 7,92
5
;
niewielka masa i rozmiary byy jednak typowe raczej dla tankietki, nie
za czogu.
Mimo to jednak w 1935 roku rozpoczto formowanie pierwszej duej
jednostki czogw - 1 Dywizji Pancernej. Niemiecka dywizja pancerna
wzr 1935" skadaa si z dwch pukw. Kady puk mia w swoim
skadzie dwa bataliony czogw (cztery kompanie bojowe i jedna szta-
bowa w kadym). Ogem dywizja pancerna skadaa si z 22 kompanii.
Czog PzKpfw I by w tym czasie podstawowym wozem bojowym wcho-
dzcym w skad uzbrojenia Panzerwaffe.
Wyprodukowano rwnie niewielk seri cikich, trzywieowych
czogw NbFz. Ich uzbrojenie skadao si z dwch armat (37 mm i 75
mm) zamontowanych w rodkowej wiey i czterech karabinw maszyno-
wych 7,92 mm w dwch mniejszych, rozmieszczonych po przektnej ka-
duba, przed i za wie gwn. Masa czogu wynosia 35 ton, prdko
- 35 km/h. Okazao si jednak, e opancerzenie jest zbyt sabe. Dlatego
te ten typ czogu okaza si waciwie pojazdem dowiadczalnym'
1
.
Pitnastego padziernika 1935 roku Wehrmacht posiada ju trzy dy-
wizje pancerne. Pierwsza Dywizja Pancerna pod dowdztwem generaa
' W przekadzie tym w odniesieniu do czogw niemieckich uywany bdzie utrwa-
lony ju w polskiej literaturze przedmiotu skrt PzKpfw I (cw. II. III c/y IV). zamiast
stosowanego w rosyjskich publikacjach skrtu T-I (T-II, itp.) lub spotykanego w ksi-
kach anglojzycznych Panzer I. Przyp. tum.
4
Wg polskiej literatur) przedmiotu (.1. Ledwoch. Panzer.L oraz !). Jdrzejewski,
Z. Lalak. Niemiecka bro pancerna 1939 1945) do 1939 roku produkowano dwa typy
czogu PzKpfw oraz szereg wersji specjalnych na jego np. Kleiner Panzerbefehlswagen
(may pancerny wz dowodzenia), dziaa samobiene 47 mm i 150 inni. samobiene
dziao plot. 20 mm. wz pogotowia technicznego, transporter amunicji itp.). Natomiast
we wrzeniu 1939 roku zamwiono nowy typ czogu rozpoznawczego przeznaczonego
do transportu powietrznego PzKpf. I Ausf.C i bya to waciwie zupenie inna kon-
strukcja. Z kolei w grudniu 1939 roku zamwiono serie 30 czogw PzKpfw 1 Ausf. F
o wzmocnionym pancerzu, ale pierwsze czogi tego typu pojawiy sic dopiero pod ko-
niec 1942 roku. Przyp. tum.
Ausf. C dziako automatyczne 20 mm i km 7.92. Przyp. tum.
" Niezupenie. Par NbFz brao udzia w walkach w Norwegii. Przyp. tum.
(V)
]Vlaximiliana barona von Weichsa stacjonowaa w Weimarze, dowodzona
przez pukownika Guderiana 2. DPanc. znajdowaa si w Wurzburgu,
3. DPanc. generaa Ernsta Fessmana w Berlinie.
Chrzest bojowy niemieckie wojska pancerne przeszy w Hiszpanii,
dokd w 1936 roku z pomoc nacjonalistom generaa Franco wysano
41 czogw PzKpfw I oraz 180 czogistw. Bardzo szybko okazao si,
e niemieckie wozy bojowe uzbrojone jedynie w karabiny maszynowe
ustpuj republikaskim czogom sowieckiej produkcji dysponujcym
armat kalibru 45 mm. Dowiadczenia wojny w Hiszpanii spowodoway
ukoczenie w przyspieszonym tempie prac nad czogami uzbrojonymi
w armat i karabiny maszynowe, ktrych projektowanie rozpoczto ju
w
1934 roku. Pod koniec 1936 roku Niemcy przyjli do wyposaenia
czog PzKpfw 11, a w 1937 - czogi PzkPfw III i PzKpfw IV. Rok pniej
rozpocza si ich produkcja seryjna.
W 1939 roku w niemieckich wojskach ldowych istniao ju kilka
rnych typw jednostek pancernych, do znacznie rnicych si pod
wzgldem liczby znajdujcych si w nich czogw. Wikszo dywizji
pancernych miaa dwa puki czogw. Oprcz tego na bazie jednostek ka-
walerii formowano dywizje lekkie. Ich schemat organizacyjny by rny.
Na przykad w skad 1. Dywizji Lekkiej wchodzi puk czogw i samo-
dzielny batalion czogw, natomiast 3. i 4. Dywizje Lekkie miay tylko
po jednym batalionie czogw. Produkowano czogi PzKpfw II, PzKpfw
38(t) (czeski L.T-38), PzKpfw III i PzKpfw IV. Ale na pocztku wojny
w Polsce podstawowym wozem bojowym Wehrmachtu nadal by PzKpfw
I. Pierwszego wrzenia w pierwszej linii znajdowao si 1445 egzempla-
rzy PzKpfw I, stanowicych 46,4 procent parku czogw Wehrmachtu.
W lecie 1939 roku Francja, ktra uwaaa si za najsilniejsze militar-
nie pastwo europejskie, posiadaa 3286 czogw, Wielka Brytania 547.
Polska- 887. Stany Zjednoczone - nieco ponad 500. Niemcy przystpiy
do drugiej wojny wiatowej z szecioma dywizjami pancernymi i 3419
czogami. Oczywicie byo to duo i wiadczyo o agresywnych zamia-
rach narodowych socjalistw.
Niemieckim wojskom pancernym wystarczyo siy uderzeniowej, aby
rozbi armie swoich przeciwnikw w Europie. Trzecia Rzesza osigna
szczyt potgi i w lecie 1941 roku Wehrmacht dysponowa 5675 czoga-
mi
i 377 dziaami szturmowymi. Co prawda wci tych samych typw.
Fuhrer uwierzy w wyszo niemieckiej techniki wojennej i odmwi
finansowania nowych projektw. Do ataku na ZSRR niemiecki Sztab Cie-
r
sta sic obecnie Panzerkraftwagen I Ausf.A (czog I, typ A)
3
. Zesp nap-
dowy z silnikiem z tyu i ukadem przeniesienia napdu z przodu sta si
typowy dla wszystkich czogw niemieckich. PzKpfw I by produkowa-
ny do 1939 roku i ogem wykonano 1569 egzemplarzy czterech typw
tego wozu bojowego
4
. Uzbrojenie - 2 karabiny maszynowe kaliber 7,92
5
;
niewielka masa i rozmiary byy jednak typowe raczej dla tankietki, nie
za czogu.
Mimo to jednak w 1935 roku rozpoczto formowanie pierwszej duej
jednostki czogw - 1 Dywizji Pancernej. Niemiecka dywizja pancerna
wzr 1935" skadaa si z dwch pukw. Kady puk mia w swoim
skadzie dwa bataliony czogw (cztery kompanie bojowe i jedna szta-
bowa w kadym). Ogem dywizja pancerna skadaa si z 22 kompanii.
Czog PzKpfw I by w tym czasie podstawowym wozem bojowym wcho-
dzcym w skad uzbrojenia Panzerwaffe.
Wyprodukowano rwnie niewielk seri cikich, trzywieowych
czogw NbFz. Ich uzbrojenie skadao si z dwch armat (37 mm i 75
mm) zamontowanych w rodkowej wiey i czterech karabinw maszyno-
wych 7,92 mm w dwch mniejszych, rozmieszczonych po przektnej ka-
duba, przed i za wie gwn. Masa czogu wynosia 35 ton, prdko
- 35 km/h. Okazao si jednak, e opancerzenie jest zbyt sabe. Dlatego
te ten typ czogu okaza si waciwie pojazdem dowiadczalnym'
1
.
Pitnastego padziernika 1935 roku Wehrmacht posiada ju trzy dy-
wizje pancerne. Pierwsza Dywizja Pancerna pod dowdztwem generaa
' W przekadzie tym w odniesieniu do czogw niemieckich uywany bdzie utrwa-
lony ju w polskiej literaturze przedmiotu skrt PzKpfw I (cw. II. III c/y IV). zamiast
stosowanego w rosyjskich publikacjach skrtu T-I (T-II, itp.) lub spotykanego w ksi-
kach anglojzycznych Panzer I. Przyp. tum.
4
Wg polskiej literatur) przedmiotu (.1. Ledwoch. Panzer.L oraz !). Jdrzejewski,
Z. Lalak. Niemiecka bro pancerna 1939 1945) do 1939 roku produkowano dwa typy
czogu PzKpfw oraz szereg wersji specjalnych na jego np. Kleiner Panzerbefehlswagen
(may pancerny wz dowodzenia), dziaa samobiene 47 mm i 150 inni. samobiene
dziao plot. 20 mm. wz pogotowia technicznego, transporter amunicji itp.). Natomiast
we wrzeniu 1939 roku zamwiono nowy typ czogu rozpoznawczego przeznaczonego
do transportu powietrznego PzKpf. I Ausf.C i bya to waciwie zupenie inna kon-
strukcja. Z kolei w grudniu 1939 roku zamwiono serie 30 czogw PzKpfw 1 Ausf. F
o wzmocnionym pancerzu, ale pierwsze czogi tego typu pojawiy sic dopiero pod ko-
niec 1942 roku. Przyp. tum.
Ausf. C dziako automatyczne 20 mm i km 7.92. Przyp. tum.
" Niezupenie. Par NbFz brao udzia w walkach w Norwegii. Przyp. tum.
(V)
]Vlaximiliana barona von Weichsa stacjonowaa w Weimarze, dowodzona
przez pukownika Guderiana 2. DPanc. znajdowaa si w Wurzburgu,
3. DPanc. generaa Ernsta Fessmana w Berlinie.
Chrzest bojowy niemieckie wojska pancerne przeszy w Hiszpanii,
dokd w 1936 roku z pomoc nacjonalistom generaa Franco wysano
41 czogw PzKpfw I oraz 180 czogistw. Bardzo szybko okazao si,
e niemieckie wozy bojowe uzbrojone jedynie w karabiny maszynowe
ustpuj republikaskim czogom sowieckiej produkcji dysponujcym
armat kalibru 45 mm. Dowiadczenia wojny w Hiszpanii spowodoway
ukoczenie w przyspieszonym tempie prac nad czogami uzbrojonymi
w armat i karabiny maszynowe, ktrych projektowanie rozpoczto ju
w
1934 roku. Pod koniec 1936 roku Niemcy przyjli do wyposaenia
czog PzKpfw 11, a w 1937 - czogi PzkPfw III i PzKpfw IV. Rok pniej
rozpocza si ich produkcja seryjna.
W 1939 roku w niemieckich wojskach ldowych istniao ju kilka
rnych typw jednostek pancernych, do znacznie rnicych si pod
wzgldem liczby znajdujcych si w nich czogw. Wikszo dywizji
pancernych miaa dwa puki czogw. Oprcz tego na bazie jednostek ka-
walerii formowano dywizje lekkie. Ich schemat organizacyjny by rny.
Na przykad w skad 1. Dywizji Lekkiej wchodzi puk czogw i samo-
dzielny batalion czogw, natomiast 3. i 4. Dywizje Lekkie miay tylko
po jednym batalionie czogw. Produkowano czogi PzKpfw II, PzKpfw
38(t) (czeski L.T-38), PzKpfw III i PzKpfw IV. Ale na pocztku wojny
w Polsce podstawowym wozem bojowym Wehrmachtu nadal by PzKpfw
I. Pierwszego wrzenia w pierwszej linii znajdowao si 1445 egzempla-
rzy PzKpfw I, stanowicych 46,4 procent parku czogw Wehrmachtu.
W lecie 1939 roku Francja, ktra uwaaa si za najsilniejsze militar-
nie pastwo europejskie, posiadaa 3286 czogw, Wielka Brytania 547.
Polska- 887. Stany Zjednoczone - nieco ponad 500. Niemcy przystpiy
do drugiej wojny wiatowej z szecioma dywizjami pancernymi i 3419
czogami. Oczywicie byo to duo i wiadczyo o agresywnych zamia-
rach narodowych socjalistw.
Niemieckim wojskom pancernym wystarczyo siy uderzeniowej, aby
rozbi armie swoich przeciwnikw w Europie. Trzecia Rzesza osigna
szczyt potgi i w lecie 1941 roku Wehrmacht dysponowa 5675 czoga-
mi
i 377 dziaami szturmowymi. Co prawda wci tych samych typw.
Fuhrer uwierzy w wyszo niemieckiej techniki wojennej i odmwi
finansowania nowych projektw. Do ataku na ZSRR niemiecki Sztab Cie-
r
neralny mg przeznaczy 3932 czogi i 266 dzia szturmowych (w tym
354 wozy bojowe z odwodu naczelnego dowdztwa, ktre zostay wysa-
ne na wschd dopiero we wrzeniu 1941 roku).
rk rk "k
Ju w czasie wojny komunistyczni ideolodzy i ich kronikarze stanli
w obliczu trudnego zadania. Z jednej strony musieli gosi szerokim
masom o gigantycznych sukcesach odniesionych w latach trzydziestych
przez budownictwo socjalistyczne i tysicach wyprodukowanych czo-
gw, z drugiej za - udowodni, e czogw mielimy mimo wszyst-
ko kilka razy mniej ni Niemcy". W rezultacie ich stara zrodzio si
wzorcowe sformuowanie: (...) w przeddzie wiaroomnej napaci fa-
szystowskich Niemiec na ZSRR, Armia Czerwona miaa 1861 czogw
KW i T-34 (636 i 1225), przy czym w zachodnich okrgach znajdowao
si ich 1475". Tylko te maszyny naleao uwaa za penowartociowe
wozy bojowe, natomiast wszystkie pozostae (24 tysice) byy lekkie
i przestarzae".
Ale czog lekki wcale nie oznacza zy, kady wz bojowy w zale-
noci od uzbrojenia i masy ma swoje zastosowanie bojowe. Przecie ju
w czasie wojny sowiecki przemys wyprodukowa ponad 14 tysicy lek-
kich czogw T-60, T-70 i T-80.
Dlatego te formuk nieco" poprawiono: wszystkie przedwojenne
sowieckie czogi z wyjtkiem KW i T-34 przeksztaciy si w lekkie
wozy bojowe przestarzaych typw". Mam nadziej, e czytelnik wyczu-
wa rnic? By moe rzeczywicie w 1941 roku caa sowiecka pancerna
armada nie bya uzbrojeniem, ale jak stwierdzi Woroszyow, nikomu
niepotrzebnym chamem"? By moe niemieckie czogi dysponoway
znaczn przewag jakociow, a sowieckie konstrukcje okazay si mo-
ralnie przestarzae i nienadajce si do wykorzystania w nowoczesnej
wojnie?
Jednake do czerwca 1941 roku sowieccy generaowie i marszako-
wie szczycili si swoj technik bojow, natomiast niemiecka nic wywo-
ywaa u nich adnych zachwytw. W 1941 roku na rozkaz Hitlera zade-
monstrowano delegacji ze Zwizku Sowieckiego cay najnowszy sprzt
bojowy Wehrmachtu, w tym rwnie czogi, ktre na naszych wojsko-
wych nie wywary szczeglnego wraenia. Genera Guderian wspomina
w zwizku z tym: Hitler jeszcze wiosn 1941 roku wyranie zezwoli
66
bawicej w Niemczech rosyjskiej komisji wojskowej na obejrzenie na-
szych szk wojskowych dla czogistw i naszych fabryk czogw i ka-
za Rosjanom pokaza wszystko bez adnych ogranicze. Ot Rosjanie
ogldajc nasz czog typu IV, nie chcieli wierzy, e to ma by nasz naj-
ciszy typ czogu. Wyranie powtarzali, e ukrywamy przed nimi nasze
najnowsze konstrukcje"
7
.
Wynikaoby z tego, e najnowszy i najciszy niemiecki czog o ma-
sie 20 ton by wwczas dla sowieckich specjalistw dniem wczorajszym.
W Armii Czerwonej ju w grudniu 1939 roku przyjto do uzbrojenia
i pomylnie sprawdzono w walkach wojny zimowej KW o masie 48 ton,
a take rozpoczto produkcj seryjn trzydziestki czwrki" o masie
27 ton. Niemcy nie tylko pokazali ca swoj technik bojow, ale na-
wet sprzedali gociom wybrane przez nich egzemplarze. W ten sposb
poza samolotami Rosjanie pozyskali podstawowy czog Wehrmachtu,
PzKpfw III.
Przed wojn sowieccy generaowie w przeciwiestwie do niemieckich
mieli mono zapozna si z wozami bojowymi przeciwnika, wiedzieli,
z czym spotkaj si na polu walki, i zupenie si tego nie obawiali. 1 to
nawet biorc pod uwag to, e nasz wywiad ponad dwukrotnie zawya
w swoich meldunkach liczb czogw znajdujcych si w dyspozycji We-
hrmachtu. W Moskwie uwaano Niemcy za rwnorzdnego przeciwni-
ka, ktry jednak z wojskowego punktu widzenia nie dysponowa niczym
szczeglnym ani w dziedzinie artylerii, ani lotnictwa czy te czogw.
Zdaniem Stalina technika wojskowa Niemiec pozostaje w tyle nie tylko
w stosunku do naszej, ale w dziedzinie lotnictwa zaczynaj przeciga
rwnie Ameryka".
Skoro PzKpfw IV byl najpotniejszym wozem bojowym Panzerwaf-
fe, to jak warto miay pozostae czogi?
W chwili ataku na Zwizek Sowiecki w wyposaeniu wojsk niemiec-
kich znajdoway si czogi nastpujcych typw: PzKpfw I. PzKpfw II.
PzKpfw III. PzKpfw IV. PzKpfw 35(t) i PzKpfw 38(t).
Masa cakowita PzKpfw 1 wynosia 5,4 tony. zaog stanowio 2 lu-
dzi. Silnik ganikowy Krupp M305 o mocy 57 KM po/wala rozwija
szybko maksymaln 57 km/h. Uzbrojenie stanowiy 2 karabiny ma-
szynowe kaliber 7.92 mm. Cz maszyn stanowiy czogi dowodzenia
uzbrojone w jeden kacm albo w ogle be/ uzbrojenia. Pancerz czoowy
7
Heinz Guderian. Wspomnienia onierza. Warszaw a l
c
)5S. s. 119. Przyp. tu
67
neralny mg przeznaczy 3932 czogi i 266 dzia szturmowych (w tym
354 wozy bojowe z odwodu naczelnego dowdztwa, ktre zostay wysa-
ne na wschd dopiero we wrzeniu 1941 roku).
rk rk "k
Ju w czasie wojny komunistyczni ideolodzy i ich kronikarze stanli
w obliczu trudnego zadania. Z jednej strony musieli gosi szerokim
masom o gigantycznych sukcesach odniesionych w latach trzydziestych
przez budownictwo socjalistyczne i tysicach wyprodukowanych czo-
gw, z drugiej za - udowodni, e czogw mielimy mimo wszyst-
ko kilka razy mniej ni Niemcy". W rezultacie ich stara zrodzio si
wzorcowe sformuowanie: (...) w przeddzie wiaroomnej napaci fa-
szystowskich Niemiec na ZSRR, Armia Czerwona miaa 1861 czogw
KW i T-34 (636 i 1225), przy czym w zachodnich okrgach znajdowao
si ich 1475". Tylko te maszyny naleao uwaa za penowartociowe
wozy bojowe, natomiast wszystkie pozostae (24 tysice) byy lekkie
i przestarzae".
Ale czog lekki wcale nie oznacza zy, kady wz bojowy w zale-
noci od uzbrojenia i masy ma swoje zastosowanie bojowe. Przecie ju
w czasie wojny sowiecki przemys wyprodukowa ponad 14 tysicy lek-
kich czogw T-60, T-70 i T-80.
Dlatego te formuk nieco" poprawiono: wszystkie przedwojenne
sowieckie czogi z wyjtkiem KW i T-34 przeksztaciy si w lekkie
wozy bojowe przestarzaych typw". Mam nadziej, e czytelnik wyczu-
wa rnic? By moe rzeczywicie w 1941 roku caa sowiecka pancerna
armada nie bya uzbrojeniem, ale jak stwierdzi Woroszyow, nikomu
niepotrzebnym chamem"? By moe niemieckie czogi dysponoway
znaczn przewag jakociow, a sowieckie konstrukcje okazay si mo-
ralnie przestarzae i nienadajce si do wykorzystania w nowoczesnej
wojnie?
Jednake do czerwca 1941 roku sowieccy generaowie i marszako-
wie szczycili si swoj technik bojow, natomiast niemiecka nic wywo-
ywaa u nich adnych zachwytw. W 1941 roku na rozkaz Hitlera zade-
monstrowano delegacji ze Zwizku Sowieckiego cay najnowszy sprzt
bojowy Wehrmachtu, w tym rwnie czogi, ktre na naszych wojsko-
wych nie wywary szczeglnego wraenia. Genera Guderian wspomina
w zwizku z tym: Hitler jeszcze wiosn 1941 roku wyranie zezwoli
66
bawicej w Niemczech rosyjskiej komisji wojskowej na obejrzenie na-
szych szk wojskowych dla czogistw i naszych fabryk czogw i ka-
za Rosjanom pokaza wszystko bez adnych ogranicze. Ot Rosjanie
ogldajc nasz czog typu IV, nie chcieli wierzy, e to ma by nasz naj-
ciszy typ czogu. Wyranie powtarzali, e ukrywamy przed nimi nasze
najnowsze konstrukcje"
7
.
Wynikaoby z tego, e najnowszy i najciszy niemiecki czog o ma-
sie 20 ton by wwczas dla sowieckich specjalistw dniem wczorajszym.
W Armii Czerwonej ju w grudniu 1939 roku przyjto do uzbrojenia
i pomylnie sprawdzono w walkach wojny zimowej KW o masie 48 ton,
a take rozpoczto produkcj seryjn trzydziestki czwrki" o masie
27 ton. Niemcy nie tylko pokazali ca swoj technik bojow, ale na-
wet sprzedali gociom wybrane przez nich egzemplarze. W ten sposb
poza samolotami Rosjanie pozyskali podstawowy czog Wehrmachtu,
PzKpfw III.
Przed wojn sowieccy generaowie w przeciwiestwie do niemieckich
mieli mono zapozna si z wozami bojowymi przeciwnika, wiedzieli,
z czym spotkaj si na polu walki, i zupenie si tego nie obawiali. 1 to
nawet biorc pod uwag to, e nasz wywiad ponad dwukrotnie zawya
w swoich meldunkach liczb czogw znajdujcych si w dyspozycji We-
hrmachtu. W Moskwie uwaano Niemcy za rwnorzdnego przeciwni-
ka, ktry jednak z wojskowego punktu widzenia nie dysponowa niczym
szczeglnym ani w dziedzinie artylerii, ani lotnictwa czy te czogw.
Zdaniem Stalina technika wojskowa Niemiec pozostaje w tyle nie tylko
w stosunku do naszej, ale w dziedzinie lotnictwa zaczynaj przeciga
rwnie Ameryka".
Skoro PzKpfw IV byl najpotniejszym wozem bojowym Panzerwaf-
fe, to jak warto miay pozostae czogi?
W chwili ataku na Zwizek Sowiecki w wyposaeniu wojsk niemiec-
kich znajdoway si czogi nastpujcych typw: PzKpfw I. PzKpfw II.
PzKpfw III. PzKpfw IV. PzKpfw 35(t) i PzKpfw 38(t).
Masa cakowita PzKpfw 1 wynosia 5,4 tony. zaog stanowio 2 lu-
dzi. Silnik ganikowy Krupp M305 o mocy 57 KM po/wala rozwija
szybko maksymaln 57 km/h. Uzbrojenie stanowiy 2 karabiny ma-
szynowe kaliber 7.92 mm. Cz maszyn stanowiy czogi dowodzenia
uzbrojone w jeden kacm albo w ogle be/ uzbrojenia. Pancerz czoowy
7
Heinz Guderian. Wspomnienia onierza. Warszaw a l
c
)5S. s. 119. Przyp. tu
67
18 mm, boczny i wiea - 15 mm. Oglnie rzecz biorc PzKpfw I by
raczej tankietk. Rni si od niej jedynie obrotow wie i nieco grub-
szym opancerzeniem.
Chrzest bojowy, jak ju wspomniano, przeszed w Hiszpanii, gdzie
bardzo szybko okazao si, e przy spotkaniu z sowieckimi T-26 i BT-
5 nie ma najmniejszych szans na sukces. Do walki z nimi mia za sa-
be uzbrojenie i opancerzenie. Prba zamontowania na PzKpfw I armaty
choby kalibru 20 mm si nie powioda".
Tak wic na pocztku drugiej wojny wiatowej by to niewtpliwie
czog przestarzay, ktrego produkcji zaprzestano. Dowiadczenia walk
w Polsce potwierdziy, e PzKpfw. I zupenie nie odpowiadaj wymo-
gom wspczesnego pola walki. Mona je byo wykorzystywa jedynie
do rozpoznania i tylko w takich miejscach, gdzie przeciwnik nie posiada
wasnych czogw i artylerii. Doszo do tego, e po bitwie pod Tomaszo-
wem Lubelskim (18-20 wrzenia) czogici 1. Dywizji Pancernej porzu-
cili swoje PzKpfw. I i przesiedli si na zdobyczne polskie 7TP
1
'.
W operacji Barbarossa" Wehrmacht uy 410 czogw^ PzKpfw. I.
Do grudnia 1941 roku utracono je wszystkie. Genera Haider w notatce
zapisanej w dzienniku w dwunastym dniu wojny wyrazi opini o ich
przydatnoci bojowej: PzKpfw I stanowi balast dla jednostek i na-
ley je odesa na tyy, by chroniy nasze wasne terytorium, wybrzea,
a take by suyy do szkolenia bojowego". Sowiecki marszaek K.S.
Moskalenko wspomina, e jego brygada odpdzaa lekkie czogi prze-
ciwnika ogniem wielkokalibrowych (12,7 mm) karabinw maszynowych
DszK.
PzKpfw II by bardziej wartociowym wozem bojowym. Jego masa
wynosia 9 ton, zaoga skadaa si z 3 ludzi. Silnik ganikowy May-
bach o mocy 140 KM pozwala rozwija maksymaln prdko 40 km/h.
To niezupenie cisa informacja. W PzKpfw, I Ausf. C zamontowano dziako
automatyczne 20 mm. ale cho oznaczenie byo takie samo. jak w przypadku wersji A
i B, bya to zupenie inna konstrukcja. Wyprodukowano prbn seri 40 takich maszyn
i kilkanacie z nich brao udzia w walkach na froncie wschodnim. Przyp. tum.
Chyba jednak musieli wikszo z nich najpierw wyremontowa, poniewa we-
dug relacji, po wydaniu rozkazu kapitulacji polscy czogici starali si zniszczy lub
powanie uszkodzi ocalay po walkach sprzt. Pewnej liczby zdobytych 7TP Niemcy
uywali pod oznaczeniem PzKpfw 731 (p). Sformowano z nich 203. batalion pancerny.
W 1940 roku wikszo batalionu trafia do Norwegii, jedn kompani skierowano do
Francji. Przyp. tum.
68
Uzbrojony by w automatyczn armat kalibru 20 mm i jeden karabin
maszynowy 7,92 mm. Pancerz mia grubo 15 mm.
Podobnie jak PzKpfw I, rwnie i ten czog walczy w Hiszpanii po
stronie nacjonalistw, gdzie ujawniy si identyczne mankamenty jak
w PzKpfw I. W konsekwencji w PzKpfw II wzmocniono czci opance-
rzenia najbardziej naraone na ogie przeciwnika. Przedni cz wie-
y wzmocniono dodatkowymi pytami pancernymi o gruboci 14,5 oraz
20 mm, przd kaduba - pytami pancernymi o gruboci 20 mm. W rezul-
tacie cakowita grubo czoowego pancerza wyniosa po modyfikacjach
30 mm. Natomiast niewielkie rozmiary wiey nie pozwoliy wzmocni
uzbrojenia.
Walki w Polsce udowodniy, e PzKpfw II mona uywa jedynie
w przypadku braku silnej obrony przeciwpancernej, natomiast jak na
czog wsparcia piechoty jego opancerzenie jest zbyt sabe. Zwyky po-
cisk artyleryjski przebija pancerz o gruboci mniej wicej rwnej jego
kalibrowi. Dlatego pociski polskich armat przeciwpancernych kalibru
37 mm i polowych armat kalibru 75 mm bez trudu przebijay pancerz
PzKpfw II.
Dwudziestego drugiego czerwca 1941 roku na granicy ze Zwizkiem
Sowieckim znajdowao si 746 PzKpfw II. Jak rwny z rwnym mo-
gy one walczy jedynie z sowieckimi lekkimi czogami typu T-37, T-38
i T-40. (W Armii Czerwonej byo ich wwczas 3592). W walce z T-26 lub
BT-7 armata niemieckiego czogu bya skuteczna jedynie z bliska, gdy
tymczasem sowieckie armaty kalibru 45 mm mogy niszczy PzKpfw II
ze znacznie wikszej odlegoci.
Na zakoczenie warto zwrci uwag, e PzKpfw l i i i byy poczt-
kowo zaprojektowane i produkowane jako czogi wiczebne, z ktrych
zamierzano utworzy baz szkoleniow niemieckich czogistw. W mar-
cu 1940 roku produkcj PzKpfw II przerwano, w drugiej poowic 1939
roku wykonano zaledwie 22 egzemplarze.
Jednake niezadowalajcy poziom dostaw nowoczeniejszego sprz-
tu zmusi Niemcw do ponownej modyfikacji PzKpfw II.
Kolejnym niewtpliwie przestarzaym wozem bojowym Panzerwaffe
by lekki czog PzKpfw 35(t). Produkowany przez czeskie zakady Skoda
i CKD czog L.T vz. 35 zalicza si do tej samej klasy pancernych wozw
bojowych co sowiecki T-26 lub polski 7TP. Jego masa cakowita wyno-
sia 10,5 tony, zaoga skadaa si z 4 ludzi. Szeciocylindrowy silnik
ganikowy o mocy 120 KM pozwala rozwija szybko 34 km/h. Cay
69
18 mm, boczny i wiea - 15 mm. Oglnie rzecz biorc PzKpfw I by
raczej tankietk. Rni si od niej jedynie obrotow wie i nieco grub-
szym opancerzeniem.
Chrzest bojowy, jak ju wspomniano, przeszed w Hiszpanii, gdzie
bardzo szybko okazao si, e przy spotkaniu z sowieckimi T-26 i BT-
5 nie ma najmniejszych szans na sukces. Do walki z nimi mia za sa-
be uzbrojenie i opancerzenie. Prba zamontowania na PzKpfw I armaty
choby kalibru 20 mm si nie powioda".
Tak wic na pocztku drugiej wojny wiatowej by to niewtpliwie
czog przestarzay, ktrego produkcji zaprzestano. Dowiadczenia walk
w Polsce potwierdziy, e PzKpfw. I zupenie nie odpowiadaj wymo-
gom wspczesnego pola walki. Mona je byo wykorzystywa jedynie
do rozpoznania i tylko w takich miejscach, gdzie przeciwnik nie posiada
wasnych czogw i artylerii. Doszo do tego, e po bitwie pod Tomaszo-
wem Lubelskim (18-20 wrzenia) czogici 1. Dywizji Pancernej porzu-
cili swoje PzKpfw. I i przesiedli si na zdobyczne polskie 7TP
1
'.
W operacji Barbarossa" Wehrmacht uy 410 czogw^ PzKpfw. I.
Do grudnia 1941 roku utracono je wszystkie. Genera Haider w notatce
zapisanej w dzienniku w dwunastym dniu wojny wyrazi opini o ich
przydatnoci bojowej: PzKpfw I stanowi balast dla jednostek i na-
ley je odesa na tyy, by chroniy nasze wasne terytorium, wybrzea,
a take by suyy do szkolenia bojowego". Sowiecki marszaek K.S.
Moskalenko wspomina, e jego brygada odpdzaa lekkie czogi prze-
ciwnika ogniem wielkokalibrowych (12,7 mm) karabinw maszynowych
DszK.
PzKpfw II by bardziej wartociowym wozem bojowym. Jego masa
wynosia 9 ton, zaoga skadaa si z 3 ludzi. Silnik ganikowy May-
bach o mocy 140 KM pozwala rozwija maksymaln prdko 40 km/h.
To niezupenie cisa informacja. W PzKpfw, I Ausf. C zamontowano dziako
automatyczne 20 mm. ale cho oznaczenie byo takie samo. jak w przypadku wersji A
i B, bya to zupenie inna konstrukcja. Wyprodukowano prbn seri 40 takich maszyn
i kilkanacie z nich brao udzia w walkach na froncie wschodnim. Przyp. tum.
Chyba jednak musieli wikszo z nich najpierw wyremontowa, poniewa we-
dug relacji, po wydaniu rozkazu kapitulacji polscy czogici starali si zniszczy lub
powanie uszkodzi ocalay po walkach sprzt. Pewnej liczby zdobytych 7TP Niemcy
uywali pod oznaczeniem PzKpfw 731 (p). Sformowano z nich 203. batalion pancerny.
W 1940 roku wikszo batalionu trafia do Norwegii, jedn kompani skierowano do
Francji. Przyp. tum.
68
Uzbrojony by w automatyczn armat kalibru 20 mm i jeden karabin
maszynowy 7,92 mm. Pancerz mia grubo 15 mm.
Podobnie jak PzKpfw I, rwnie i ten czog walczy w Hiszpanii po
stronie nacjonalistw, gdzie ujawniy si identyczne mankamenty jak
w PzKpfw I. W konsekwencji w PzKpfw II wzmocniono czci opance-
rzenia najbardziej naraone na ogie przeciwnika. Przedni cz wie-
y wzmocniono dodatkowymi pytami pancernymi o gruboci 14,5 oraz
20 mm, przd kaduba - pytami pancernymi o gruboci 20 mm. W rezul-
tacie cakowita grubo czoowego pancerza wyniosa po modyfikacjach
30 mm. Natomiast niewielkie rozmiary wiey nie pozwoliy wzmocni
uzbrojenia.
Walki w Polsce udowodniy, e PzKpfw II mona uywa jedynie
w przypadku braku silnej obrony przeciwpancernej, natomiast jak na
czog wsparcia piechoty jego opancerzenie jest zbyt sabe. Zwyky po-
cisk artyleryjski przebija pancerz o gruboci mniej wicej rwnej jego
kalibrowi. Dlatego pociski polskich armat przeciwpancernych kalibru
37 mm i polowych armat kalibru 75 mm bez trudu przebijay pancerz
PzKpfw II.
Dwudziestego drugiego czerwca 1941 roku na granicy ze Zwizkiem
Sowieckim znajdowao si 746 PzKpfw II. Jak rwny z rwnym mo-
gy one walczy jedynie z sowieckimi lekkimi czogami typu T-37, T-38
i T-40. (W Armii Czerwonej byo ich wwczas 3592). W walce z T-26 lub
BT-7 armata niemieckiego czogu bya skuteczna jedynie z bliska, gdy
tymczasem sowieckie armaty kalibru 45 mm mogy niszczy PzKpfw II
ze znacznie wikszej odlegoci.
Na zakoczenie warto zwrci uwag, e PzKpfw l i i i byy poczt-
kowo zaprojektowane i produkowane jako czogi wiczebne, z ktrych
zamierzano utworzy baz szkoleniow niemieckich czogistw. W mar-
cu 1940 roku produkcj PzKpfw II przerwano, w drugiej poowic 1939
roku wykonano zaledwie 22 egzemplarze.
Jednake niezadowalajcy poziom dostaw nowoczeniejszego sprz-
tu zmusi Niemcw do ponownej modyfikacji PzKpfw II.
Kolejnym niewtpliwie przestarzaym wozem bojowym Panzerwaffe
by lekki czog PzKpfw 35(t). Produkowany przez czeskie zakady Skoda
i CKD czog L.T vz. 35 zalicza si do tej samej klasy pancernych wozw
bojowych co sowiecki T-26 lub polski 7TP. Jego masa cakowita wyno-
sia 10,5 tony, zaoga skadaa si z 4 ludzi. Szeciocylindrowy silnik
ganikowy o mocy 120 KM pozwala rozwija szybko 34 km/h. Cay
69
kadub L.T vz. 35 by nitowany. Pyty pancerne montowano na szkielecie
z ktownikw. Wiea miaa identyczn konstrukcj. Grubo pyt pan-
cernych wynosia od 8 do 25 mm. Pancerz czoowy wytrzymywa ostrza
z armaty kalibru 20 mm z odlegoci 250 metrw. Uzbrojenie czogu sta-
nowia pautomatyczna armata kalibru 37 mm oraz dwa karabiny ma-
szynowe 7,92 mm.
Po zajciu Czech i Moraw w marcu 1939 roku Niemcy pozyskali 218
L.T vz. 35 i czog si im spodoba. Nietrudno to zrozumie, skoro w tym
okresie podstawowym wozem bojowym Wehrmachtu by PzKpfw II.
Czeski czog growa nad wszystkimi niemieckimi lekkimi uzbrojeniem,
majc jednoczenie takie same opancerzenie i szybko. By niezawodny
i atwy w prowadzeniu, a siowniki pneumatyczne uatwiay sterowanie
ukadem przeniesienia mocy i hamulcami. Po prbach i dopracowaniu
czeskie czogi przyjto do wyposaenia, nadajc im oznaczenie PzKpfw
35 (t). Wehrmacht korzysta z nich w czasie walk w Polsce.
W jednostkach skoncentrowanych na granicy ze Zwizkiem Sowiec-
kim, a konkretnie w 6. Dywizji Pancernej w Grupie Armii Pnoc", znaj-
dowao si 149 tych czogw. W warunkach zimowych w Rosji PzKpfw
35(t) miay cikie ycie - na przykad zamarza system doprowadzenia
spronego powietrza do siownikw i czog przestawa dziaa. Dziesi-
tego grudnia 1941 roku zosta zniszczony ostatni PzKpfw 35(t) na fron-
cie wschodnim. Od tej pory w jednostkach bojowych nie byo ju tych
maszyn.
Przy duej dozie dobrej woli mona zaliczy do kategorii najnow-
szych inny czog lekki, opracowany przez firm CKD. Jego seryjna pro-
dukcja rozpocza si w 1939 roku ju po zajciu Czech i Moraw. Czog
L.T vz. 38 otrzyma w Wehrmachcie oznaczenie PzKpfw 38(t).
.lego masa wynosia 9,7 tony. moc silnika 125 KM, szybko na szo-
sie 42 km/h. Uzbrojenie i opancerzenie byo identyczne jak w PzKpfw
35(t). W pniejszych, zmodyfikowanych wersjach grubo pancerza
czoowego powikszono do 50 mm, bocznego do 30 mm. Dwudziestego
drugiego czerwca 1941 roku w piciu niemieckich dywizjach pierwszej
linii znajdoway si 623 PzKpfw 38(t). Do koca roku utracono prawic
wszystkie.
A wic prawic poowa niemieckich czogw, ktre wtargny na teren
Zw izku Sowieckiego, bya nie tylko lekka, ale rwnie przestarzaa.
Czog redni PzKpfw 111 stal si pierwszym rzeczywicie bojowym
czogiem Wehrmachtu i podstawowym wozem bojowym w kampanii
" ( )
w Rosji. Egzemplarz dowiadczalny zosta przygotowany w 1936 roku
przez firm Daimler-Benz, w roku nastpnym wyprodukowano 15
PzKpfw III Ausf. A i dopiero w 1938 rozpocza si seryjna produkcja
zmodyfikowanej trjki" - PzKpfw III Ausf. E. Masa cakowita czogu
wynosia 19,5 tony. Dwunastocylindrowy silnik Maybach o mocy 300
KM pozwala rozwin na szosie maksymaln prdko 40 km/h. Uzbro-
jenie czogu stanowia armata kalibru 37 mm i trzy karabiny maszynowe
MG 34. We wszystkich najwaniejszych miejscach pancerz mia jednako-
w grubo 30 mm. Zaoga skadaa si z 5 ludzi. Od momentu wprowa-
dzenia PzKpfw III do suby taka liczebno zaogi staa si standardem
dla wszystkich pniejszych niemieckich czogw rednich i cikich.
Niemcy pierwsi wypracowali funkcjonalny podzia obowizkw czon-
kw zaogi, co dawao im odczuwaln przewag w walce. Dowdca nie
musia ju peni funkcji adowniczego i mg cakowicie powici si
swoim bezporednim zadaniom. Ale Niemcy rozpoczy drug wojn
wiatow, dysponujc zaledwie 98 trjkami".
Od maja 1940 roku rozpoczy si dostawy zmodyfikowanego
PzKpfw III, uzbrojonego w armat kalibru 50 mm i z pancerzem czoo-
wym pogrubionym do 70 mm.
PzKpfw III by uywany na wszystkich teatrach dziaa wojennych
i wszdzie zdobywa sobie mio niemieckich czogistw. Rozwiza-
nia, ktre uatwiay prac zaogi, mona byo uzna za wzr do nala-
dowania. Nie mia ich aden sowiecki, angielski ani amerykaski czog.
PzKpfw III dysponowa doskonaymi przyrzdami obserwacyjnymi i ce-
lowniczymi z tradycyjnie doskona niemieck optyk. Mg jak rwny
z rwnym walczy z sowieckimi BT oraz T-26 i nieco tylko ustpowa
T-28. Natomiast w starciu z T-34 lub KW mia szans na sukces jedynie
w korzystnych warunkach - dziaajc z zasadzki, niewielkiej odlegoci
lub z zaskoczenia.
Szeroko gsienic trjki" (380 mm) wybrano przede wszystkim do
jazdy po szosach, ale ten fakt jednoczenie w istotny sposb utrudnia
poruszanie si w terenie. Oczywicie, w warunkach zachodnioeuropej-
skiego teatru dziaa wojennych bezdroy trzeba byo dopiero poszuka.
Natomiast na wschodzie, wedug generaa Hotha, rosyjskie drogi utrud-
niay poruszanie si jego grupy pancernej w wikszym stopniu ni so-
wieckie wojska.
Dwudziestego drugiego czerwca 1941 roku w niemieckich jednost-
kach pancernych znajdowao si 1440 PzKpfw III, przy czym do woj-
_
l
kadub L.T vz. 35 by nitowany. Pyty pancerne montowano na szkielecie
z ktownikw. Wiea miaa identyczn konstrukcj. Grubo pyt pan-
cernych wynosia od 8 do 25 mm. Pancerz czoowy wytrzymywa ostrza
z armaty kalibru 20 mm z odlegoci 250 metrw. Uzbrojenie czogu sta-
nowia pautomatyczna armata kalibru 37 mm oraz dwa karabiny ma-
szynowe 7,92 mm.
Po zajciu Czech i Moraw w marcu 1939 roku Niemcy pozyskali 218
L.T vz. 35 i czog si im spodoba. Nietrudno to zrozumie, skoro w tym
okresie podstawowym wozem bojowym Wehrmachtu by PzKpfw II.
Czeski czog growa nad wszystkimi niemieckimi lekkimi uzbrojeniem,
majc jednoczenie takie same opancerzenie i szybko. By niezawodny
i atwy w prowadzeniu, a siowniki pneumatyczne uatwiay sterowanie
ukadem przeniesienia mocy i hamulcami. Po prbach i dopracowaniu
czeskie czogi przyjto do wyposaenia, nadajc im oznaczenie PzKpfw
35 (t). Wehrmacht korzysta z nich w czasie walk w Polsce.
W jednostkach skoncentrowanych na granicy ze Zwizkiem Sowiec-
kim, a konkretnie w 6. Dywizji Pancernej w Grupie Armii Pnoc", znaj-
dowao si 149 tych czogw. W warunkach zimowych w Rosji PzKpfw
35(t) miay cikie ycie - na przykad zamarza system doprowadzenia
spronego powietrza do siownikw i czog przestawa dziaa. Dziesi-
tego grudnia 1941 roku zosta zniszczony ostatni PzKpfw 35(t) na fron-
cie wschodnim. Od tej pory w jednostkach bojowych nie byo ju tych
maszyn.
Przy duej dozie dobrej woli mona zaliczy do kategorii najnow-
szych inny czog lekki, opracowany przez firm CKD. Jego seryjna pro-
dukcja rozpocza si w 1939 roku ju po zajciu Czech i Moraw. Czog
L.T vz. 38 otrzyma w Wehrmachcie oznaczenie PzKpfw 38(t).
.lego masa wynosia 9,7 tony. moc silnika 125 KM, szybko na szo-
sie 42 km/h. Uzbrojenie i opancerzenie byo identyczne jak w PzKpfw
35(t). W pniejszych, zmodyfikowanych wersjach grubo pancerza
czoowego powikszono do 50 mm, bocznego do 30 mm. Dwudziestego
drugiego czerwca 1941 roku w piciu niemieckich dywizjach pierwszej
linii znajdoway si 623 PzKpfw 38(t). Do koca roku utracono prawic
wszystkie.
A wic prawic poowa niemieckich czogw, ktre wtargny na teren
Zw izku Sowieckiego, bya nie tylko lekka, ale rwnie przestarzaa.
Czog redni PzKpfw 111 stal si pierwszym rzeczywicie bojowym
czogiem Wehrmachtu i podstawowym wozem bojowym w kampanii
" ( )
w Rosji. Egzemplarz dowiadczalny zosta przygotowany w 1936 roku
przez firm Daimler-Benz, w roku nastpnym wyprodukowano 15
PzKpfw III Ausf. A i dopiero w 1938 rozpocza si seryjna produkcja
zmodyfikowanej trjki" - PzKpfw III Ausf. E. Masa cakowita czogu
wynosia 19,5 tony. Dwunastocylindrowy silnik Maybach o mocy 300
KM pozwala rozwin na szosie maksymaln prdko 40 km/h. Uzbro-
jenie czogu stanowia armata kalibru 37 mm i trzy karabiny maszynowe
MG 34. We wszystkich najwaniejszych miejscach pancerz mia jednako-
w grubo 30 mm. Zaoga skadaa si z 5 ludzi. Od momentu wprowa-
dzenia PzKpfw III do suby taka liczebno zaogi staa si standardem
dla wszystkich pniejszych niemieckich czogw rednich i cikich.
Niemcy pierwsi wypracowali funkcjonalny podzia obowizkw czon-
kw zaogi, co dawao im odczuwaln przewag w walce. Dowdca nie
musia ju peni funkcji adowniczego i mg cakowicie powici si
swoim bezporednim zadaniom. Ale Niemcy rozpoczy drug wojn
wiatow, dysponujc zaledwie 98 trjkami".
Od maja 1940 roku rozpoczy si dostawy zmodyfikowanego
PzKpfw III, uzbrojonego w armat kalibru 50 mm i z pancerzem czoo-
wym pogrubionym do 70 mm.
PzKpfw III by uywany na wszystkich teatrach dziaa wojennych
i wszdzie zdobywa sobie mio niemieckich czogistw. Rozwiza-
nia, ktre uatwiay prac zaogi, mona byo uzna za wzr do nala-
dowania. Nie mia ich aden sowiecki, angielski ani amerykaski czog.
PzKpfw III dysponowa doskonaymi przyrzdami obserwacyjnymi i ce-
lowniczymi z tradycyjnie doskona niemieck optyk. Mg jak rwny
z rwnym walczy z sowieckimi BT oraz T-26 i nieco tylko ustpowa
T-28. Natomiast w starciu z T-34 lub KW mia szans na sukces jedynie
w korzystnych warunkach - dziaajc z zasadzki, niewielkiej odlegoci
lub z zaskoczenia.
Szeroko gsienic trjki" (380 mm) wybrano przede wszystkim do
jazdy po szosach, ale ten fakt jednoczenie w istotny sposb utrudnia
poruszanie si w terenie. Oczywicie, w warunkach zachodnioeuropej-
skiego teatru dziaa wojennych bezdroy trzeba byo dopiero poszuka.
Natomiast na wschodzie, wedug generaa Hotha, rosyjskie drogi utrud-
niay poruszanie si jego grupy pancernej w wikszym stopniu ni so-
wieckie wojska.
Dwudziestego drugiego czerwca 1941 roku w niemieckich jednost-
kach pancernych znajdowao si 1440 PzKpfw III, przy czym do woj-
_
l
ny ze Zwizkiem Sowieckim przydzielono 965 egzemplarzy. Tylko
w 1. DPanc. wszystkie byy wyposaone w armaty 50 mm, w pozosta-
ych jednostkach przewaay wersje z armatami 37 mm.
O ile PzKpfw III wyznaczono rol redniego czogu wsparcia, o tyle
potniejszy PzKpfw IV powinien wypenia funkcje czogu przeama-
nia. Sowieccy historycy i pamitnikarzc nieustannie i z uporem god-
nym lepszej sprawy zaliczaj ten czog o masie 22 ton do czogw ci-
kich, jednoczenie uwaajc wasne T-28 i T-34. ktrych masa wynosia
27 ton, za czogi rednic.
Seryjn produkcj PzKpfw IV rozpoczto w kwietniu 1938 roku.
Produkt firmy Krupp mia identyczny silnik i prdko jak PzKpfw III.
Uzbrojony by w armat 75 mm o dugoci 42 kalibrw i dwa karabiny
maszynowe 7,92 mm. Dowiadczenia kampanii w Europie wykazay, e
balistyczna charakterystyka krtkolufowej armaty nie odpowiada wymo-
gom wspczesnego pola walki, poniewa niska prdko pocztkowa
pocisku przy prowadzeniu ognia z duej odlegoci nie zapewnia wystar-
czajcej siy przebicia pancerza. Pancerz czoowy mia grubo 30 mm,
boczny 20 mm (czyli przebijay go pociski kadej sowieckiej armaty,
w tym rwnie armaty kalibru 45 mm lekkich BT i T-26). W latach 1940-
1941 pancerz czoowy zosta wzmocniony pyt pancern o gruboci
30 mm, ale now, dugolufow armat czog otrzyma dopiero w kwiet-
niu 1942 roku. Poza tym mia stosunkowo duy nacisk jednostkowy na
grunt i niskie osigi trakcyjne na rozmikej lub zamarznitej ziemi.
Na wojn z. ZSRR Wehrmacht wysa 439 PzKpfw IV. Zgodnie z eta-
tem dwubatalionowa dywizja pancerna powinna mie 24 takie czogi,
trzybatalionowa - 36.
W 1941 roku niemieckie wojska w ogle nie miay na wyposaeniu
czogw cikich. Nie tylko zreszt nic miay, ale nawet nie projektowano
ich budowy. W rezultacie, wedug stanu na czerwiec 1941 roku spord
wszystkich niemieckich czogw jedynie 1156 mona nazwa rzeczywi-
cie nowymi. Ale i w ich przypadku mankamentem byo niewystarcza-
jce jak na wspczesne pole walki opancerzenie i uzbrojenie, a gwny
walor bojowy stanowia wysoka szybko i manewrowo. Wszystkie
niemieckie czogi projektowano z myl o stosowaniu taktyki autostra-
dowej". czyli korzystaniu z dobrych drg. Poza tym wiksze znaczenie
przypisywano wysokiemu tempu prowadzenia ognia, nie za jego sile.
Dlatego czogi wyposaano w liczne karabiny maszynowe i stosowano
armaty kalibru 20-37 mm.
7 ;
I tak wanie, oglnie rzecz biorc, przedstawiay si owe pancer-
ne i zmotoryzowane hordy", ktre 22 czerwca 1941 roku rzuciy si
na ziemi sowieck". Niemieckie wozy bojowe projektowano zgodnie
z
ide blitzkriegu. Wanie dua dynamiczno i doskonaa taktyka po-
zwalay niemieckim wojskom pancernym, w ponad poowic wyposao-
nym w czogi lekkie, odnosi sukcesy w kampaniach z lat 1939-1941.
Nie dysponujc w sprzcie przewag ani liczebn, ani jakociow, Niem-
cy wygrywali dziki taktyce.
Po pokonaniu Francji Niemcy zdobyli du liczb francuskich czo-
gw. Jednake ich warto bojowa bya na bardzo niskim poziomie.
W okresie midzywojennym zacofana doktryna wojskowa wojsk francu-
skich nie ukierunkowaa myli projektantw w taki sposb, by rozwi-
zali oni podstawowe problemy produkcji czogw. Najwaniejsz zalet
francuskich maszyn byo opancerzenie. Uzbrojenie i prdko stawiane
byy na drugim planie. Francuskie czogi pod wzgldem opancerzenia
groway nad niemieckimi, ale miay o wiele mniejsz prdko i szyb-
kostrzelno. Ich powolno bardzo utrudniaa sprawne dziaanie w ska-
dzie duych zwizkw pancernych.
Na przykad lekki czog Renault R-35 o masie 10 ton mia prdko
maksymaln zaledwie 20 km/h. Opancerzenie dochodzio miejscami
do 45 mm, uzbrojenie stanowia krtkolufowa armata kalibru 37 mm
(o prdkoci pocztkowej pocisku 388 m/sek) i sprzony z ni kaem
7,7 mm. Ciasnota, niska moc jednostkowa, powolno, przestarzaa ar-
mata o maej prdkoci pocztkowej pocisku sprawiy, e R-35, ktry by
zupenie niezym czogiem wsparcia piechoty, w drugiej wojnie wiato-
wej, charakteryzujcej si zakrojonymi na wielk skal operacjami opar-
tymi na manewrze i szybkoci, okaza si beznadziejnie przestarzay. Na
pocztku 1941 roku Niemcy przerobili 174 zdobyczne R-35 na niszczy-
ciele czogw, montujc na nich armaty przeciwpancerne kalibru 45 mm
(czeskiej produkcji). Pewna liczba zostaa przerobiona na dziaa sztur-
mowe uzbrojone w haubice 105 i 150 mm
1
".
Czog lekki Hotchkiss H-35/39 way 12 ton, mia identyczne uzbro-
jenie jak R-35, pancerz czoowy 40 mm i prdko maksymaln na szosie
36 km/h. Oba podstawowe francuskie czogi lekkie miay jeszcze jeden
10
Niszczyciel czogw otrzyma oznaczenie 4,7 cm Pak (t) auf PzKpfw 35 R (f).
gem Niemcy przejli okoo 800 R-35. Na bazie R-35 zbudowano take 26 pancer-
nych pojazdw dowodzenia oraz cigniki artyleryjskie i transportery amunicji. Przyp.
tu tri.
73
ny ze Zwizkiem Sowieckim przydzielono 965 egzemplarzy. Tylko
w 1. DPanc. wszystkie byy wyposaone w armaty 50 mm, w pozosta-
ych jednostkach przewaay wersje z armatami 37 mm.
O ile PzKpfw III wyznaczono rol redniego czogu wsparcia, o tyle
potniejszy PzKpfw IV powinien wypenia funkcje czogu przeama-
nia. Sowieccy historycy i pamitnikarzc nieustannie i z uporem god-
nym lepszej sprawy zaliczaj ten czog o masie 22 ton do czogw ci-
kich, jednoczenie uwaajc wasne T-28 i T-34. ktrych masa wynosia
27 ton, za czogi rednic.
Seryjn produkcj PzKpfw IV rozpoczto w kwietniu 1938 roku.
Produkt firmy Krupp mia identyczny silnik i prdko jak PzKpfw III.
Uzbrojony by w armat 75 mm o dugoci 42 kalibrw i dwa karabiny
maszynowe 7,92 mm. Dowiadczenia kampanii w Europie wykazay, e
balistyczna charakterystyka krtkolufowej armaty nie odpowiada wymo-
gom wspczesnego pola walki, poniewa niska prdko pocztkowa
pocisku przy prowadzeniu ognia z duej odlegoci nie zapewnia wystar-
czajcej siy przebicia pancerza. Pancerz czoowy mia grubo 30 mm,
boczny 20 mm (czyli przebijay go pociski kadej sowieckiej armaty,
w tym rwnie armaty kalibru 45 mm lekkich BT i T-26). W latach 1940-
1941 pancerz czoowy zosta wzmocniony pyt pancern o gruboci
30 mm, ale now, dugolufow armat czog otrzyma dopiero w kwiet-
niu 1942 roku. Poza tym mia stosunkowo duy nacisk jednostkowy na
grunt i niskie osigi trakcyjne na rozmikej lub zamarznitej ziemi.
Na wojn z. ZSRR Wehrmacht wysa 439 PzKpfw IV. Zgodnie z eta-
tem dwubatalionowa dywizja pancerna powinna mie 24 takie czogi,
trzybatalionowa - 36.
W 1941 roku niemieckie wojska w ogle nie miay na wyposaeniu
czogw cikich. Nie tylko zreszt nic miay, ale nawet nie projektowano
ich budowy. W rezultacie, wedug stanu na czerwiec 1941 roku spord
wszystkich niemieckich czogw jedynie 1156 mona nazwa rzeczywi-
cie nowymi. Ale i w ich przypadku mankamentem byo niewystarcza-
jce jak na wspczesne pole walki opancerzenie i uzbrojenie, a gwny
walor bojowy stanowia wysoka szybko i manewrowo. Wszystkie
niemieckie czogi projektowano z myl o stosowaniu taktyki autostra-
dowej". czyli korzystaniu z dobrych drg. Poza tym wiksze znaczenie
przypisywano wysokiemu tempu prowadzenia ognia, nie za jego sile.
Dlatego czogi wyposaano w liczne karabiny maszynowe i stosowano
armaty kalibru 20-37 mm.
7 ;
I tak wanie, oglnie rzecz biorc, przedstawiay si owe pancer-
ne i zmotoryzowane hordy", ktre 22 czerwca 1941 roku rzuciy si
na ziemi sowieck". Niemieckie wozy bojowe projektowano zgodnie
z
ide blitzkriegu. Wanie dua dynamiczno i doskonaa taktyka po-
zwalay niemieckim wojskom pancernym, w ponad poowic wyposao-
nym w czogi lekkie, odnosi sukcesy w kampaniach z lat 1939-1941.
Nie dysponujc w sprzcie przewag ani liczebn, ani jakociow, Niem-
cy wygrywali dziki taktyce.
Po pokonaniu Francji Niemcy zdobyli du liczb francuskich czo-
gw. Jednake ich warto bojowa bya na bardzo niskim poziomie.
W okresie midzywojennym zacofana doktryna wojskowa wojsk francu-
skich nie ukierunkowaa myli projektantw w taki sposb, by rozwi-
zali oni podstawowe problemy produkcji czogw. Najwaniejsz zalet
francuskich maszyn byo opancerzenie. Uzbrojenie i prdko stawiane
byy na drugim planie. Francuskie czogi pod wzgldem opancerzenia
groway nad niemieckimi, ale miay o wiele mniejsz prdko i szyb-
kostrzelno. Ich powolno bardzo utrudniaa sprawne dziaanie w ska-
dzie duych zwizkw pancernych.
Na przykad lekki czog Renault R-35 o masie 10 ton mia prdko
maksymaln zaledwie 20 km/h. Opancerzenie dochodzio miejscami
do 45 mm, uzbrojenie stanowia krtkolufowa armata kalibru 37 mm
(o prdkoci pocztkowej pocisku 388 m/sek) i sprzony z ni kaem
7,7 mm. Ciasnota, niska moc jednostkowa, powolno, przestarzaa ar-
mata o maej prdkoci pocztkowej pocisku sprawiy, e R-35, ktry by
zupenie niezym czogiem wsparcia piechoty, w drugiej wojnie wiato-
wej, charakteryzujcej si zakrojonymi na wielk skal operacjami opar-
tymi na manewrze i szybkoci, okaza si beznadziejnie przestarzay. Na
pocztku 1941 roku Niemcy przerobili 174 zdobyczne R-35 na niszczy-
ciele czogw, montujc na nich armaty przeciwpancerne kalibru 45 mm
(czeskiej produkcji). Pewna liczba zostaa przerobiona na dziaa sztur-
mowe uzbrojone w haubice 105 i 150 mm
1
".
Czog lekki Hotchkiss H-35/39 way 12 ton, mia identyczne uzbro-
jenie jak R-35, pancerz czoowy 40 mm i prdko maksymaln na szosie
36 km/h. Oba podstawowe francuskie czogi lekkie miay jeszcze jeden
10
Niszczyciel czogw otrzyma oznaczenie 4,7 cm Pak (t) auf PzKpfw 35 R (f).
gem Niemcy przejli okoo 800 R-35. Na bazie R-35 zbudowano take 26 pancer-
nych pojazdw dowodzenia oraz cigniki artyleryjskie i transportery amunicji. Przyp.
tu tri.
73
istotny mankament ich zaogi skaday si z dwch ludzi. Dowdca
znajdowa si sam w wiey i oprcz swoich bezporednich obowizkw
- prowadzenia obserwacji pola walki, dokonywania wyboru celw, utrzy-
mywania cznoci - by rwnie adowniczym i celowniczym. Czogi
R-35 i H-35/39 nie nadaway si do prowadzenia wojny byskawicznej
i Niemcy wykorzystywali je przede wszystkim na terenach okupowanych
(walki z partyzantami) i do celw szkoleniowych.
W niemieckich i woskich wojskach wykorzystywano kilkaset zdo-
bycznych francuskich czogw rednich S-35 i tyle samo BI-bis. Sotnua
S-35 mia mas cakowit 20 ton, prdko maksymaln 40 km/h, pan-
cerz 20-56 mm, a jego uzbrojenie stanowiy armata 47 mm i karabin
maszynowy. Czog ten mona uwaa za jeden z najlepszych przedwo-
jennych czogw w iata i by on dla niemieckich maszyn nader gronym
przeciwnikiem.
Jednake nieprawidowe zastosowanie - w drobnych, taktycznych
operacjach - nie pozwolio S-35 w peni wykaza swoich zalet. Poza
tym dobrze opancerzony i uzbrojony S-35 mia wad, charakterystyczn
dla wszystkich francuskich czogw - jednomiejscow wie, w ktrej
dowdca czogu by zmuszony pracowa za trzech. Niemcy wykorzy-
stywali Somua w drugiej linii; wiadomo midzy innymi, e do szturmu
na twierdz brzesk45. Dywizja Piechoty miaa przydzielone kilka S-35
z 38. plutonu czogw.
Archaiczne BI bis Niemcy przerobili na czogi-miotacze ognia i dzia-
a samobiene.
rk * -k
Wrmy teraz do sowieckich lekkich czogw o przestarzaej kon-
strukcji".
Czogi T-37A i T-38 produkowane seryjnie od 1933 do 1939 roku byy
niewtpliwie czogami lekkimi. Miay mas cakowit 3,3 tony, dwuoso-
bow zaog, pancerz 6-8 mm i uzbrojone byy w karabin maszynowy
DT kalibru 7,62 mm. Byy przeznaczone do prowadzenia rozpoznania
i przydzielano je pododdziaom rozpoznawczym. Mona uzna, e byy
rwnie przestarzae jak niemiecki PzKpfw I. Ale w odrnieniu od swo-
ich niemieckich odpowiednikw te czogi rwnie pyway.
Czog T-26 produkowano seryjnie od 1931 do 1941 roku. Zaprojek-
towano go do bezporedniego wsparcia piechoty w skadzie jednostek
7 1
piechoty oraz do wykonywania samodzielnych zada taktycznych i ope-
racyjnych.
T-26 odznacza si prost konstrukcj, by atwy w kierowaniu i ob-
sudze. Masa cakowita najczciej spotykanej jednowieowej wersji wy-
nosia 10,2 tony, zaog stanowio 2 ludzi. Silnik o mocy 97 KM zapew-
nia prdko 30 km/h. Pancerz mia grubo 15 mm. Czog uzbrojony
by w armat 45 mm i dwa karabiny maszynowe 7,62 mm.
Liczne modernizacje poprawiy taktyczno-techniczn charakterysty-
k czogu. W roku 1938 wie cylindryczn zastpiono stokow i za-
montowano w niej stabilizowany w pionie celownik teleskopowy. W cza-
sie wojny z Finlandi wzmocniono opancerzenie, montujc dodatkowe
ekrany. Dziki swoim walorom bojowym T-26 by w stanie skutecznie
walczy z wikszoci czogw Wehrmachtu, z wyjtkiem PzKpfw III
i PzKpfw IV. Oczywicie jego pancerz by do cienki, natomiast armata
45 mm pozwalaa w dogodnych warunkach niszczy najnowsze czogi
niemieckie.
Do wybuchu wojny sowieccy generaowie uwaali dwudziestki
szstki" za zupenie porzdne wozy bojowe (i byy one najliczniejsze
w RKKA), ale kiedy dwadziecia lat pniej genera I.W. Bodin zasiad
do pisania wspomnie, stwierdzi: Bo i czeg mona byo wymaga od
T-26? Strzela z nich do wrbli?". A wic niemieckie armaty kalibru 20
i 37 mm to szczyt osigni myli konstrukcyjnej, a 10 tysicy czterdzie-
stek pitek", w ktre uzbrojone byy T-26, do niczego si nie nadawao.
Na marginesie, najnowszy czog T-70 wzr 1942, nazywany w sowieckiej
literaturze najlepszym czogiem lekkim drugiej wojny wiatowej, uzbro-
jony by w t sam czterdziestopiciomilimetrow armat wzr 1934.
Najwaniejszym elementem kadej broni jest gowa jej uytkowni-
ka. Genera Bodin swoj broni nie umia si posugiwa. Natomiast
Niemcy, podobnie jak ich rumuscy sojusznicy, bez problemw wyko-
rzystywali zdobyczne T-26. Najbardziej masowo dwudziestki szst-
ki" stosowane byy w armii fiskiej, ktrej park czogw w ogle w 80
Procentach skada si ze zdobycznych maszyn sowieckich. W Finlandii
T-26 znajdowa si w wyposaeniu jeszcze w 1960 roku.
Na podstawie konstrukcji genialnego amerykaskiego projektanta
J.W. Christiego stworzono w Zwizku Sowieckim seri lekkich, koo-
wo-gsienicowych czogw szybkich BT, produkowanych od 1931 do
1940 roku. Pierwszym z nich by BT-2. Jego masa cakowita wynosia
11,3 tony, zaog stanowio 2 ludzi. Cech charakterystyczn wszystkich
75
istotny mankament ich zaogi skaday si z dwch ludzi. Dowdca
znajdowa si sam w wiey i oprcz swoich bezporednich obowizkw
- prowadzenia obserwacji pola walki, dokonywania wyboru celw, utrzy-
mywania cznoci - by rwnie adowniczym i celowniczym. Czogi
R-35 i H-35/39 nie nadaway si do prowadzenia wojny byskawicznej
i Niemcy wykorzystywali je przede wszystkim na terenach okupowanych
(walki z partyzantami) i do celw szkoleniowych.
W niemieckich i woskich wojskach wykorzystywano kilkaset zdo-
bycznych francuskich czogw rednich S-35 i tyle samo BI-bis. Sotnua
S-35 mia mas cakowit 20 ton, prdko maksymaln 40 km/h, pan-
cerz 20-56 mm, a jego uzbrojenie stanowiy armata 47 mm i karabin
maszynowy. Czog ten mona uwaa za jeden z najlepszych przedwo-
jennych czogw w iata i by on dla niemieckich maszyn nader gronym
przeciwnikiem.
Jednake nieprawidowe zastosowanie - w drobnych, taktycznych
operacjach - nie pozwolio S-35 w peni wykaza swoich zalet. Poza
tym dobrze opancerzony i uzbrojony S-35 mia wad, charakterystyczn
dla wszystkich francuskich czogw - jednomiejscow wie, w ktrej
dowdca czogu by zmuszony pracowa za trzech. Niemcy wykorzy-
stywali Somua w drugiej linii; wiadomo midzy innymi, e do szturmu
na twierdz brzesk45. Dywizja Piechoty miaa przydzielone kilka S-35
z 38. plutonu czogw.
Archaiczne BI bis Niemcy przerobili na czogi-miotacze ognia i dzia-
a samobiene.
rk * -k
Wrmy teraz do sowieckich lekkich czogw o przestarzaej kon-
strukcji".
Czogi T-37A i T-38 produkowane seryjnie od 1933 do 1939 roku byy
niewtpliwie czogami lekkimi. Miay mas cakowit 3,3 tony, dwuoso-
bow zaog, pancerz 6-8 mm i uzbrojone byy w karabin maszynowy
DT kalibru 7,62 mm. Byy przeznaczone do prowadzenia rozpoznania
i przydzielano je pododdziaom rozpoznawczym. Mona uzna, e byy
rwnie przestarzae jak niemiecki PzKpfw I. Ale w odrnieniu od swo-
ich niemieckich odpowiednikw te czogi rwnie pyway.
Czog T-26 produkowano seryjnie od 1931 do 1941 roku. Zaprojek-
towano go do bezporedniego wsparcia piechoty w skadzie jednostek
7 1
piechoty oraz do wykonywania samodzielnych zada taktycznych i ope-
racyjnych.
T-26 odznacza si prost konstrukcj, by atwy w kierowaniu i ob-
sudze. Masa cakowita najczciej spotykanej jednowieowej wersji wy-
nosia 10,2 tony, zaog stanowio 2 ludzi. Silnik o mocy 97 KM zapew-
nia prdko 30 km/h. Pancerz mia grubo 15 mm. Czog uzbrojony
by w armat 45 mm i dwa karabiny maszynowe 7,62 mm.
Liczne modernizacje poprawiy taktyczno-techniczn charakterysty-
k czogu. W roku 1938 wie cylindryczn zastpiono stokow i za-
montowano w niej stabilizowany w pionie celownik teleskopowy. W cza-
sie wojny z Finlandi wzmocniono opancerzenie, montujc dodatkowe
ekrany. Dziki swoim walorom bojowym T-26 by w stanie skutecznie
walczy z wikszoci czogw Wehrmachtu, z wyjtkiem PzKpfw III
i PzKpfw IV. Oczywicie jego pancerz by do cienki, natomiast armata
45 mm pozwalaa w dogodnych warunkach niszczy najnowsze czogi
niemieckie.
Do wybuchu wojny sowieccy generaowie uwaali dwudziestki
szstki" za zupenie porzdne wozy bojowe (i byy one najliczniejsze
w RKKA), ale kiedy dwadziecia lat pniej genera I.W. Bodin zasiad
do pisania wspomnie, stwierdzi: Bo i czeg mona byo wymaga od
T-26? Strzela z nich do wrbli?". A wic niemieckie armaty kalibru 20
i 37 mm to szczyt osigni myli konstrukcyjnej, a 10 tysicy czterdzie-
stek pitek", w ktre uzbrojone byy T-26, do niczego si nie nadawao.
Na marginesie, najnowszy czog T-70 wzr 1942, nazywany w sowieckiej
literaturze najlepszym czogiem lekkim drugiej wojny wiatowej, uzbro-
jony by w t sam czterdziestopiciomilimetrow armat wzr 1934.
Najwaniejszym elementem kadej broni jest gowa jej uytkowni-
ka. Genera Bodin swoj broni nie umia si posugiwa. Natomiast
Niemcy, podobnie jak ich rumuscy sojusznicy, bez problemw wyko-
rzystywali zdobyczne T-26. Najbardziej masowo dwudziestki szst-
ki" stosowane byy w armii fiskiej, ktrej park czogw w ogle w 80
Procentach skada si ze zdobycznych maszyn sowieckich. W Finlandii
T-26 znajdowa si w wyposaeniu jeszcze w 1960 roku.
Na podstawie konstrukcji genialnego amerykaskiego projektanta
J.W. Christiego stworzono w Zwizku Sowieckim seri lekkich, koo-
wo-gsienicowych czogw szybkich BT, produkowanych od 1931 do
1940 roku. Pierwszym z nich by BT-2. Jego masa cakowita wynosia
11,3 tony, zaog stanowio 2 ludzi. Cech charakterystyczn wszystkich
75
betuszck" byo to, e mogy one porusza si zarwno na gsienicach, jak
i na koach jezdnych. Dwunastocylindrowy silnik ganikowy o mocy 400
KM pozwala rozwija na gsienicach maksymaln prdko 52 km/h,
a na koach ponad 72 km/h.
Zgodnie z teori gbokiej operacji zaczepnej te wozy bojowe prze-
znaczone byy do wykonywania gbokich przeamali w skadzie samo-
dzielnych zwizkw zmechanizowanych.
Kadub BT-2 by zmontowany z pyt pancernych poczonych nita-
mi. Grubo pancerza czoowego i bocznego podobnie jak okrgej, ni-
towanej wiey, wynosia 13 mm. Standardowym uzbrojeniem BT-2 bya
armata 37 mm oraz karabin maszynowy DT kalibru 7,62 mm. W czasie
suby w jednostkach ujawnio si wiele mankamentw. Kapryne i za-
wodne silniki czsto odmawiay pracy, pkay wykonane ze stali niskiej
jakoci ogniwa gsienic. Ale pomimo wszystkich wad i komplikacji czo-
gici polubili BT za doskona dynamik, z ktrej w peni korzystali.
Produkcja BT-2 trwaa nieco ponad ptora roku, a od 1933 dwjk"
zastpi nowy model - BT-5. W gruncie rzeczy by to ten sam BT-2, ale
z cakowicie now wie, w ktrej zamontowano armat 45 mm i karabin
maszynowy. Konstrukcja czci jezdnej i opancerzenie pozostay takie
same, ale masa czogu zwikszya si o 200 kilogramw.
Na pocztku Wielkiej Wojny Narodowej w subie znajdoway si
2282 BT-2 i BT-5. Stay si ju wwczas przestarzae i rzeczywicie nie
mona byo ich uwaa za penowartociowe wozy bojowe. Ale wci
jeszcze mogy walczy jak rwny z rwnym z niemieckimi czogami lek-
kimi.
Od 1935 roku produkowano seryjnie czog BT-7 o masie 13 ton. Kon-
strukcja jego kaduba zostaa powanie zmodernizowana zmieniono
ksztat przedniej i tylnej czci, wiele pyt pancernych czono spawa-
niem. Grna pyta czoowa miaa grubo 22 mm. Silnik M-5 zastpiono
bardziej niezawodnym M-17T. Od 1937 roku BT-7 wyposaano w wiee
stokowe z pancerzem gruboci 15 mm. Prdko BT-7 praktycznie nie
ulega zmianie, ale dziki zwikszeniu pojemnoci zbiornikw paliwa
zasig sta si 2,5 raza wikszy.
Od 1936 do 1938 rwnolegle z podstawow modyfikacj wyprodu-
kowano 154 czogi artyleryjskie BT-7a z powikszon wie, armat
76 mm i trzema karabinami maszynowymi.
Od grudnia 1939 roku zaczy schodzi z linii produkcyjnych czogi
BT-7M wygldajce niemal identycznie jak BT-7. Podstawowa i zasadni-
76
cza rnica polegaa na wyposaeniu ich w niedawno opracowany i skie-
rowany do produkcji czogowy silnik wysokoprny B-2 o mocy 500
KM. Czog BT-7M by w stanie rozwin prdko 86 km/h na koach
i 62 km/h na gsienicach. Jego masa wynosia 14,6 tony.
BT-7 by doskonaym czogiem swojego okresu i na caym wiecie
nie mia sobie rwnego pod wzgldem zwrotnoci. Susznie sta si dum
i symbolem przedwojennych wojsk pancernych RKKA, poniewa w naj-
wikszym stopniu odpowiada wyobraeniu o roli czogu jako gwnej
siy uderzeniowej wojsk ldowych. Dlatego nie sposb zrozumie, jakim
cudem wyprodukowany w 1940 roku BT-7 sta si czogiem przestarza-
fym i o ograniczonej zdolnoci bojowej, natomiast jego rwienik, nie-
miecki PzKpfw 111, uznano za cud nowoczesnej techniki. A tymczasem
wanie w ten sposb wyjaniano powd utracenia tak wielu sowieckich
czogw w lecie 1941 roku. Tak oto na przykad wspomina wojn genera
pukownik Draguski: wikszo stanowiy T-26 i BT - maszyny ju
dawno (?) przestarzae i, jak artowalimy, o pancerzu z dykty".
Ale jeeli porwna si dane techniczno-taktyczne obu czogw, go-
ym okiem wida, e chocia BT-7 mia sabszy pancerz od Niemca", to
zdecydowanie growa nad nim prdkoci, zwrotnoci i uzbrojeniem.
W niewielkim stopniu ratowaa sytuacj nowa armata kalibru 50 mm,
w ktr przed czerwcem 1941 roku przezbrojono niewielk liczb nie-
mieckich trjek". Jej pocisk przeciwpancerny o masie 2,06 kg przy
prdkoci pocztkowej 685 m/s przebija z odlegoci 500 metrw pan-
cerz o gruboci 47 mm. A tymczasem pocisk przeciwpancerny armaty
45 mm mia mas 1,93 kilograma, opuszcza luf z prdkoci 760 m/s
i przebija ten sam czterdziestosiedmiomilimetrowy pancerz z odlegoci
1000 metrw (a nasi generaowe tylko by do wrbli strzelali!).
Wynika z tego, e w czerwcu 1941 roku BT-7 byy w stanie sku-
tecznie walczy z niemieckimi czogami. Tym bardziej e wrd tych
ostatnich byo wiele zdecydowanie sabszych. Co prawda betuszkom"
nie udao si zdj gsienic i pomkn po europejskich autostradach
w gbokie wyomy w obronie przeciwnika. Wojna miaa inny przebieg.
Mimo wszystko jednak przypadki ich bojowego zastosowania w wal-
kach obronnych pierwszego okresu wojny pozwalaj twierdzi, e przy
zastosowaniu poprawnej taktyki i dobrym przygotowaniu zaogi BT-7
(5 tysicy maszyn serii BT-7 i BT-7M) mogy skutecznie stawi czoo
wszystkim typom niemieckich czogw.
77
betuszck" byo to, e mogy one porusza si zarwno na gsienicach, jak
i na koach jezdnych. Dwunastocylindrowy silnik ganikowy o mocy 400
KM pozwala rozwija na gsienicach maksymaln prdko 52 km/h,
a na koach ponad 72 km/h.
Zgodnie z teori gbokiej operacji zaczepnej te wozy bojowe prze-
znaczone byy do wykonywania gbokich przeamali w skadzie samo-
dzielnych zwizkw zmechanizowanych.
Kadub BT-2 by zmontowany z pyt pancernych poczonych nita-
mi. Grubo pancerza czoowego i bocznego podobnie jak okrgej, ni-
towanej wiey, wynosia 13 mm. Standardowym uzbrojeniem BT-2 bya
armata 37 mm oraz karabin maszynowy DT kalibru 7,62 mm. W czasie
suby w jednostkach ujawnio si wiele mankamentw. Kapryne i za-
wodne silniki czsto odmawiay pracy, pkay wykonane ze stali niskiej
jakoci ogniwa gsienic. Ale pomimo wszystkich wad i komplikacji czo-
gici polubili BT za doskona dynamik, z ktrej w peni korzystali.
Produkcja BT-2 trwaa nieco ponad ptora roku, a od 1933 dwjk"
zastpi nowy model - BT-5. W gruncie rzeczy by to ten sam BT-2, ale
z cakowicie now wie, w ktrej zamontowano armat 45 mm i karabin
maszynowy. Konstrukcja czci jezdnej i opancerzenie pozostay takie
same, ale masa czogu zwikszya si o 200 kilogramw.
Na pocztku Wielkiej Wojny Narodowej w subie znajdoway si
2282 BT-2 i BT-5. Stay si ju wwczas przestarzae i rzeczywicie nie
mona byo ich uwaa za penowartociowe wozy bojowe. Ale wci
jeszcze mogy walczy jak rwny z rwnym z niemieckimi czogami lek-
kimi.
Od 1935 roku produkowano seryjnie czog BT-7 o masie 13 ton. Kon-
strukcja jego kaduba zostaa powanie zmodernizowana zmieniono
ksztat przedniej i tylnej czci, wiele pyt pancernych czono spawa-
niem. Grna pyta czoowa miaa grubo 22 mm. Silnik M-5 zastpiono
bardziej niezawodnym M-17T. Od 1937 roku BT-7 wyposaano w wiee
stokowe z pancerzem gruboci 15 mm. Prdko BT-7 praktycznie nie
ulega zmianie, ale dziki zwikszeniu pojemnoci zbiornikw paliwa
zasig sta si 2,5 raza wikszy.
Od 1936 do 1938 rwnolegle z podstawow modyfikacj wyprodu-
kowano 154 czogi artyleryjskie BT-7a z powikszon wie, armat
76 mm i trzema karabinami maszynowymi.
Od grudnia 1939 roku zaczy schodzi z linii produkcyjnych czogi
BT-7M wygldajce niemal identycznie jak BT-7. Podstawowa i zasadni-
76
cza rnica polegaa na wyposaeniu ich w niedawno opracowany i skie-
rowany do produkcji czogowy silnik wysokoprny B-2 o mocy 500
KM. Czog BT-7M by w stanie rozwin prdko 86 km/h na koach
i 62 km/h na gsienicach. Jego masa wynosia 14,6 tony.
BT-7 by doskonaym czogiem swojego okresu i na caym wiecie
nie mia sobie rwnego pod wzgldem zwrotnoci. Susznie sta si dum
i symbolem przedwojennych wojsk pancernych RKKA, poniewa w naj-
wikszym stopniu odpowiada wyobraeniu o roli czogu jako gwnej
siy uderzeniowej wojsk ldowych. Dlatego nie sposb zrozumie, jakim
cudem wyprodukowany w 1940 roku BT-7 sta si czogiem przestarza-
fym i o ograniczonej zdolnoci bojowej, natomiast jego rwienik, nie-
miecki PzKpfw 111, uznano za cud nowoczesnej techniki. A tymczasem
wanie w ten sposb wyjaniano powd utracenia tak wielu sowieckich
czogw w lecie 1941 roku. Tak oto na przykad wspomina wojn genera
pukownik Draguski: wikszo stanowiy T-26 i BT - maszyny ju
dawno (?) przestarzae i, jak artowalimy, o pancerzu z dykty".
Ale jeeli porwna si dane techniczno-taktyczne obu czogw, go-
ym okiem wida, e chocia BT-7 mia sabszy pancerz od Niemca", to
zdecydowanie growa nad nim prdkoci, zwrotnoci i uzbrojeniem.
W niewielkim stopniu ratowaa sytuacj nowa armata kalibru 50 mm,
w ktr przed czerwcem 1941 roku przezbrojono niewielk liczb nie-
mieckich trjek". Jej pocisk przeciwpancerny o masie 2,06 kg przy
prdkoci pocztkowej 685 m/s przebija z odlegoci 500 metrw pan-
cerz o gruboci 47 mm. A tymczasem pocisk przeciwpancerny armaty
45 mm mia mas 1,93 kilograma, opuszcza luf z prdkoci 760 m/s
i przebija ten sam czterdziestosiedmiomilimetrowy pancerz z odlegoci
1000 metrw (a nasi generaowe tylko by do wrbli strzelali!).
Wynika z tego, e w czerwcu 1941 roku BT-7 byy w stanie sku-
tecznie walczy z niemieckimi czogami. Tym bardziej e wrd tych
ostatnich byo wiele zdecydowanie sabszych. Co prawda betuszkom"
nie udao si zdj gsienic i pomkn po europejskich autostradach
w gbokie wyomy w obronie przeciwnika. Wojna miaa inny przebieg.
Mimo wszystko jednak przypadki ich bojowego zastosowania w wal-
kach obronnych pierwszego okresu wojny pozwalaj twierdzi, e przy
zastosowaniu poprawnej taktyki i dobrym przygotowaniu zaogi BT-7
(5 tysicy maszyn serii BT-7 i BT-7M) mogy skutecznie stawi czoo
wszystkim typom niemieckich czogw.
77
Do beznadziejnie przestarzaych" zaliczono take sowiecki czog
redni T-28, ktrego produkcj zakoczono dopiero w 1940 roku. Mia
mas 27,8 tony i szecioosobow zaog. Silnik o mocy 500 KM pozwa-
la rozwija na szosie prdko 45 km/h. Uzbrojony by w umieszczone
w trzech obrotowych wieach armaty kalibru 76,2 mm i cztery karabiny
maszynowe. Pancerz czoowy - 30 mm, wiea i boki - 20 mm. Dowiad-
czenia wojny zimowej spowodoway wyposaenie czogu w pancerne
ekrany. Grubo pancerza czoowego i wiey zwikszono do 50-80 mm,
a bocznego i tylnego do 40 mm. Pod wzgldem uzbrojenia i opancerzenia
czog T-28 absolutnie growa nad wszystkimi niemieckimi maszyna-
mi. W wyposaeniu Armii Czerwonej znajdoway si 504 dwudziestki
semki", czyli wicej ni PzKpfw. IV w Wehrmachcie.
Niemcy nie dysponowali adnym czogiem porwnywalnym z ci-
kim, piciowieowym T-35. Jego masa wynosia 50 ton, by uzbrojony
w jedn armat 76,2 mm i dwie kalibru 45 mm oraz sze karabinw ma-
szynowych. Opancerzenie: 30-40 mm (od 1937 roku zaczto montowa
pancerz o zwikszonej gruboci i silniki o zwikszonej mocy 580 KM).
Co prawda wyprodukowano ich bardzo mao - 61 egzemplarzy".
I ten wanie, przyznajmy, nie zawsze najnowszy sprzt pancerny
w liczbie 23 tysicy egzemplarzy zosta nazwany nienadajcym si do
prowadzenia wojny chamem! Ale to nie wszystko. Okazuje si, e wie-
Fakt. e w Panzerwaffe nie byo niczego, co daoby sic porwna z T-35. raczej
wiadczy o zdrowym rozsdku Niemcw. T-35 by klasycznym przejawem przerostu
formy nad treci. Jego wysoko 3.2 metra sprawiaa, e na polu walki kade wysuni-
cie przez dowdc czy czonka zaogi gowy z wiey czynio go wdzicznym celem dla
strzelca wyborowego. eby wej do czogu, potrzebna bya drabinka lub pomocnik.
a w przypadku koniecznoci ewakuacji przez grne wazy czonkowie zaogi musieli
skaka z wysokoci od 2.5 do 3 metrw. Trudno sobie wyobrazi, jak dowdca mg ko-
ordynowa dziaania jedenastoosobowej (!) zaogi, zwaszcza e wszystkie przedziay
bojowe byy oddzielone od siebie pytami pancernymi i aby przej z jednego do dru-
giego. trzeba to byo robi gra. po pancerzu. Wielka masa powodowaa, e awaryjno
silnikw i transmisji bya bardzo wysoka. Z 48 czogw T-35 nalecych do 34. DPanc.
po tygodniu nie zoslal ani jeden, przy czym tylko 5 zostao zniszczonych w walkach,
2 w wypadkach, porzucono 6 bdcych w remoncie, a 34 unieruchomiy awarie. Cie-
kawostk jest to, e po raz ostatni T-35 zosta! uyty bojowo w kwietniu 1945 roku...
w czasie obrony Berlina. By to zdobyczny egzemplarz wykorzystany przez Niemcw
w roli ruchomego bunkra. Niemcy po zapoznaniu si z tymi potworami nazywali je Kin-
derschreke zabawkami do straszenia dzieci. Podobne mankamenty miay take T-28
i w ogol czogi wielowieowe byy na pocztku lat czterdziestych lepym zaukiem,
czy jak kto woli. wyrostkiem robaczkowym" techniki pancernej. Przyp. tum.
78
i
e
wozw bojowych na domiar zego byo niesprawnych [...] spraw-
nych czogw starszych typw byo nie wicej ni 27 procent". A wic a
tyle zomu znajdowao si na stanie RKKA? Jakim wic cudem za takie
szkodnictwo nie postawiono pod cian caego Zarzdu Wojsk Pancer-
nych i Samochodowych Ludowego Komisariatu Obrony?
No i przecie nasze czogi byy strasznie atwopalne". Zawiadcza-
j to prawie wszyscy sowieccy marszakowie i generaowie. Potwierdza
rwnie Ministerstwo Obrony ZSRR: Dowiadczenia pierwszych ty-
godni wojny [...] wykazay, e uywanie jako paliwa benzyny czynio
czogi atwopalnymi, maokalibrowe armaty (mowa o naszych armatach
45 mm, przeciwko niemieckim 20 i 37 mm!) byy mao skuteczne w wal-
ce z czogami przeciwnika".
Genera pukownik L.M. Sandaw badajc ten problem, poczy-
ni niezwykle wstrzsajce odkrycie. Okazuje si, e ganikowe silniki
Maybach napdzajce niemieckie wozy bojowe pracoway na cakowicie
nowym paliwie! - nie udao si jednak ustali, na jakim. Ale bez naj-
mniejszych wtpliwoci wiadomo, e u nas wozy bojowe tankoway
benzyn i po trafieniu pociskiem natychmiast staway w ogniu, natomiast
wrg uywa cikiego (?), a wic mniej atwopalnego paliwa".
Warto zauway na marginesie, e wszystkie czogi Wehrmachtu
miay silniki benzynowe. Do samego koca wojny niemieckim inynie-
rom, podobnie jak inynierom adnego innego kraju poza Sowietami,
mimo wszystko nie udao si zbudowa nadajcego si do eksploatacji
czogowego silnika wysokoprnego. W rzeczywistoci w czasie walki
czogi z silnikami wysokoprnymi paliy si wcale nie gorzej od benzy-
nowych. I jeszcze w czasie wojny sowiecki przemys nadal produkowa
wozy bojowe z silnikami ganikowymi czogi lekkie T-60 i T-70 oraz
budowane na ich podwoziu dziaa samobiene SU-76 i Su-76M.
Palili si i ginli w swoich maszynach czogici wszystkich walcz-
cych pastw. Na marginesie, samobiene dziao SU-76 wzr 1943, na-
zywane przez onierzy suk" (jego kierowca siedzia pomidzy silni-
kiem a zbiornikiem paliwa i przy pierwszym trafieniu pali si ywcem).
uwaano za zupenie niezy wz bojowy i byo ono najbardziej masowo
Produkowanym sowieckim dziaem samobienym. A oto list niemieckie-
go czogisty: Przez haas, wibracj i oskot sycha uderzenie pocisku w
Pancerz. Kiedy trafiaj w nasze czogi, to najczciej rozlega si gboki,
Przecigy wybuch, a potem ryk palcej si benzyny, ryk, dziki Bogu,
tak gony, e nie syszymy krzykw zaogi...".
Do beznadziejnie przestarzaych" zaliczono take sowiecki czog
redni T-28, ktrego produkcj zakoczono dopiero w 1940 roku. Mia
mas 27,8 tony i szecioosobow zaog. Silnik o mocy 500 KM pozwa-
la rozwija na szosie prdko 45 km/h. Uzbrojony by w umieszczone
w trzech obrotowych wieach armaty kalibru 76,2 mm i cztery karabiny
maszynowe. Pancerz czoowy - 30 mm, wiea i boki - 20 mm. Dowiad-
czenia wojny zimowej spowodoway wyposaenie czogu w pancerne
ekrany. Grubo pancerza czoowego i wiey zwikszono do 50-80 mm,
a bocznego i tylnego do 40 mm. Pod wzgldem uzbrojenia i opancerzenia
czog T-28 absolutnie growa nad wszystkimi niemieckimi maszyna-
mi. W wyposaeniu Armii Czerwonej znajdoway si 504 dwudziestki
semki", czyli wicej ni PzKpfw. IV w Wehrmachcie.
Niemcy nie dysponowali adnym czogiem porwnywalnym z ci-
kim, piciowieowym T-35. Jego masa wynosia 50 ton, by uzbrojony
w jedn armat 76,2 mm i dwie kalibru 45 mm oraz sze karabinw ma-
szynowych. Opancerzenie: 30-40 mm (od 1937 roku zaczto montowa
pancerz o zwikszonej gruboci i silniki o zwikszonej mocy 580 KM).
Co prawda wyprodukowano ich bardzo mao - 61 egzemplarzy".
I ten wanie, przyznajmy, nie zawsze najnowszy sprzt pancerny
w liczbie 23 tysicy egzemplarzy zosta nazwany nienadajcym si do
prowadzenia wojny chamem! Ale to nie wszystko. Okazuje si, e wie-
Fakt. e w Panzerwaffe nie byo niczego, co daoby sic porwna z T-35. raczej
wiadczy o zdrowym rozsdku Niemcw. T-35 by klasycznym przejawem przerostu
formy nad treci. Jego wysoko 3.2 metra sprawiaa, e na polu walki kade wysuni-
cie przez dowdc czy czonka zaogi gowy z wiey czynio go wdzicznym celem dla
strzelca wyborowego. eby wej do czogu, potrzebna bya drabinka lub pomocnik.
a w przypadku koniecznoci ewakuacji przez grne wazy czonkowie zaogi musieli
skaka z wysokoci od 2.5 do 3 metrw. Trudno sobie wyobrazi, jak dowdca mg ko-
ordynowa dziaania jedenastoosobowej (!) zaogi, zwaszcza e wszystkie przedziay
bojowe byy oddzielone od siebie pytami pancernymi i aby przej z jednego do dru-
giego. trzeba to byo robi gra. po pancerzu. Wielka masa powodowaa, e awaryjno
silnikw i transmisji bya bardzo wysoka. Z 48 czogw T-35 nalecych do 34. DPanc.
po tygodniu nie zoslal ani jeden, przy czym tylko 5 zostao zniszczonych w walkach,
2 w wypadkach, porzucono 6 bdcych w remoncie, a 34 unieruchomiy awarie. Cie-
kawostk jest to, e po raz ostatni T-35 zosta! uyty bojowo w kwietniu 1945 roku...
w czasie obrony Berlina. By to zdobyczny egzemplarz wykorzystany przez Niemcw
w roli ruchomego bunkra. Niemcy po zapoznaniu si z tymi potworami nazywali je Kin-
derschreke zabawkami do straszenia dzieci. Podobne mankamenty miay take T-28
i w ogol czogi wielowieowe byy na pocztku lat czterdziestych lepym zaukiem,
czy jak kto woli. wyrostkiem robaczkowym" techniki pancernej. Przyp. tum.
78
i
e
wozw bojowych na domiar zego byo niesprawnych [...] spraw-
nych czogw starszych typw byo nie wicej ni 27 procent". A wic a
tyle zomu znajdowao si na stanie RKKA? Jakim wic cudem za takie
szkodnictwo nie postawiono pod cian caego Zarzdu Wojsk Pancer-
nych i Samochodowych Ludowego Komisariatu Obrony?
No i przecie nasze czogi byy strasznie atwopalne". Zawiadcza-
j to prawie wszyscy sowieccy marszakowie i generaowie. Potwierdza
rwnie Ministerstwo Obrony ZSRR: Dowiadczenia pierwszych ty-
godni wojny [...] wykazay, e uywanie jako paliwa benzyny czynio
czogi atwopalnymi, maokalibrowe armaty (mowa o naszych armatach
45 mm, przeciwko niemieckim 20 i 37 mm!) byy mao skuteczne w wal-
ce z czogami przeciwnika".
Genera pukownik L.M. Sandaw badajc ten problem, poczy-
ni niezwykle wstrzsajce odkrycie. Okazuje si, e ganikowe silniki
Maybach napdzajce niemieckie wozy bojowe pracoway na cakowicie
nowym paliwie! - nie udao si jednak ustali, na jakim. Ale bez naj-
mniejszych wtpliwoci wiadomo, e u nas wozy bojowe tankoway
benzyn i po trafieniu pociskiem natychmiast staway w ogniu, natomiast
wrg uywa cikiego (?), a wic mniej atwopalnego paliwa".
Warto zauway na marginesie, e wszystkie czogi Wehrmachtu
miay silniki benzynowe. Do samego koca wojny niemieckim inynie-
rom, podobnie jak inynierom adnego innego kraju poza Sowietami,
mimo wszystko nie udao si zbudowa nadajcego si do eksploatacji
czogowego silnika wysokoprnego. W rzeczywistoci w czasie walki
czogi z silnikami wysokoprnymi paliy si wcale nie gorzej od benzy-
nowych. I jeszcze w czasie wojny sowiecki przemys nadal produkowa
wozy bojowe z silnikami ganikowymi czogi lekkie T-60 i T-70 oraz
budowane na ich podwoziu dziaa samobiene SU-76 i Su-76M.
Palili si i ginli w swoich maszynach czogici wszystkich walcz-
cych pastw. Na marginesie, samobiene dziao SU-76 wzr 1943, na-
zywane przez onierzy suk" (jego kierowca siedzia pomidzy silni-
kiem a zbiornikiem paliwa i przy pierwszym trafieniu pali si ywcem).
uwaano za zupenie niezy wz bojowy i byo ono najbardziej masowo
Produkowanym sowieckim dziaem samobienym. A oto list niemieckie-
go czogisty: Przez haas, wibracj i oskot sycha uderzenie pocisku w
Pancerz. Kiedy trafiaj w nasze czogi, to najczciej rozlega si gboki,
Przecigy wybuch, a potem ryk palcej si benzyny, ryk, dziki Bogu,
tak gony, e nie syszymy krzykw zaogi...".
Wynika z tego, e mwienie o duej atwopalnoci sowieckich czo-
gw jest niepowane. Ale mimo wszystko co jaki czas w rnych wspo-
mnieniach sowieckich wodzw niezmiennie napotykamy zdanie: Wy-
posaone w benzynowe silniki T-26 i BT paliy si jak wiece". Mimo
wszystko jednak pewnie sowieckie czogi pony w jaki szczeglny
sposb. Moe z powodu pancerza z dykty"?
* * *
Nasza historiografia tylko dwa wozy bojowe uwaa za rzeczywi-
cie nowoczesne i godne walki z czogami Wehrmachtu - T-34 i KW.
Owszem, takich czogw ani niemiecka, ani adna inna armia na wiecie
nie miaa.
Zaprojektowany przez inynierw M. Koszkina, A. Morozowa i N.
Kuczerenk T-34 by najlepszym czogiem rednim drugiej wojny wia-
towej. Koszkin podda w wtpliwo konieczno stosowana systemu
koowo-gsienicowego. Poza drogami nie zawsze mona byo porusza
si na koach i aden sowiecki czog nie uy ich w warunkach bojowych.
Natomiast rezygnacja z masywnych przekadni pozwolia na zwikszenie
gruboci pancerza, w tym rwnie na dodatkow ochron czci jezdnej.
Sowieccy inynierowie jako pierwsi zbliyli si do koncepcji gwnego
czogu pola walki, ktry czyby w sobie zalety czogu przeamania, kr-
owniczego [szybkiego] i wsparcia piechoty.
Produkcj seryjn T-34 rozpoczto w 1940 roku. Czog mia mas
cakowit 26,5 tony i czteroosobow zaog. Wyposaono go w silnik
wysokoprny W-2, pozwalajcy rozwija prdko 54 km/h (na margi-
nesie naley wspomnie, e w zwizku z brakiem silnikw wysokopr-
nych w zakadach w Sormowie na T-34 montowano benzynowy silnik
lotniczy M-17). Kadub wykonany by ze spawanych, walcowanych pyt
pancernych. Grubo pancerza wynosia 45 mm. Grna pyta czoowa
miaa kt nachylenia 60 stopni, grna cz burty - 45 stopni. Dobrze
wyliczone kty nachylenia miaa rwnie wiea.
Pocztkowo czog wyposaano w armat L-l 1 kalibru 76 mm i o du-
goci 30,5 kalibra. Od lutego 1941 roku zaczto montowa w T-34 arma-
t F-34 kalibru 76 mm i o dugoci lufy 41 kalibrw. Czog mia take
dwa karabiny maszynowe DT.
W czasie prb ostrza kaduba trzydziestki czwrki" pociskami ar-
maty przeciwpancernej 45 mm wykaza, e czog znajduje si na gra-
80
n
icy niezniszczalnoci. Niemiecka armata kalibru 37 mm nic przebijaa
pancerza T-34 z adnej odlegoci. A tymczasem pocisk armaty kalibru
76 mm sowieckiego czogu dziurawi pancerz podstawowych niemiec-
kich wozw bojowych z dowolnej odlegoci ognia celowanego. Krtko-
lufowa, o maej prdkoci pocztkowej pocisku armata czogu PzKpfw
IV rwnie nie zapewniaa powodzenia w walce z T-34. Dziki zastoso-
waniu szerokich gsienic nacisk jednostkowy na grunt czogu T-34 by
mniejszy ni dziewiciotonowego niemieckiego PzKpfw II, dziki cze-
mu sowiecka maszyna moga bez przeszkd porusza si po bezdroach
i niegu.
W ten oto sposb w lecie 1941 roku trzydziestka czwrka" miaa
w porwnaniu z wszystkimi niemieckimi czogami lepsz manewrowo.
zdolno pokonywania przeszkd, kilkakrotnie wikszy zasig, a take
absolutn przewag w uzbrojeniu i opancerzeniu.
Potwierdzili to wszyscy generaowie broni pancernej przeciwnika.
Genera Friedrich von Mellenthin, szef sztabu LVIII Korpusu Pancerne-
go, owiadczy: Wyjtkowo wysokie walory bojowe, niczym podobnym
nie dysponowalimy".
Najlepszy czog wiata" - to z kolei ocena feldmarszaka von Kle-
ista. (Czym zajmuje si gestapo? Przecie to wychwalanie techniki pod-
ludzi").
Bardzo niepocieszajco brzmiao sprawozdanie Geyra von Swep-
penburga o skutecznoci dziaania rosyjskich czogw [...]. Dotychczas
my mielimy materialn przewag w czogach, obecnie mieli j Rosja-
nie"
12
- stwierdzi Gudcrian.
Czog T-34 wywoa sensacj [...] - napisa genera E. Schneider.
-Rosjanie skonstruowali udany i cakowicie nowy typ czogu, dokonujc
tym samym wielkiego skoku w dziedzinie konstrukcji czogw [...]. Pr-
ba zbudowania czogu wzorowanego na rosyjskim T-34 po dokadnym
zbadaniu go przez niemieckich inynierw okazaa si niemoliwa do
zrealizowania".
T-34 mia te mankamenty - bya to ciasnota, za optyka, niewaciwe
rozmieszczenie przyrzdw obserwacyjnych
11
. Jednake gwn przy-
H. Guderian. op.cit., 194 i 196. Przyp. tum.
A take dwuosobowa obsada wiey w wyniku czego dowdca czogu by jed-
noczenie celowniczym, co na polu walki do powanie ograniczao jego moliwoci
kierowania walk. By te pewien kopot z wazem kierowcy, umieszczonym w pan-
cerzu czoowym. Po trafieniu pociskiem waz ten mia niemiy zwyczaj urywania si
z
mocowa i wjedania" do rodka - z duym fragmentem kierowcy. Przyp. tum.
81
Wynika z tego, e mwienie o duej atwopalnoci sowieckich czo-
gw jest niepowane. Ale mimo wszystko co jaki czas w rnych wspo-
mnieniach sowieckich wodzw niezmiennie napotykamy zdanie: Wy-
posaone w benzynowe silniki T-26 i BT paliy si jak wiece". Mimo
wszystko jednak pewnie sowieckie czogi pony w jaki szczeglny
sposb. Moe z powodu pancerza z dykty"?
* * *
Nasza historiografia tylko dwa wozy bojowe uwaa za rzeczywi-
cie nowoczesne i godne walki z czogami Wehrmachtu - T-34 i KW.
Owszem, takich czogw ani niemiecka, ani adna inna armia na wiecie
nie miaa.
Zaprojektowany przez inynierw M. Koszkina, A. Morozowa i N.
Kuczerenk T-34 by najlepszym czogiem rednim drugiej wojny wia-
towej. Koszkin podda w wtpliwo konieczno stosowana systemu
koowo-gsienicowego. Poza drogami nie zawsze mona byo porusza
si na koach i aden sowiecki czog nie uy ich w warunkach bojowych.
Natomiast rezygnacja z masywnych przekadni pozwolia na zwikszenie
gruboci pancerza, w tym rwnie na dodatkow ochron czci jezdnej.
Sowieccy inynierowie jako pierwsi zbliyli si do koncepcji gwnego
czogu pola walki, ktry czyby w sobie zalety czogu przeamania, kr-
owniczego [szybkiego] i wsparcia piechoty.
Produkcj seryjn T-34 rozpoczto w 1940 roku. Czog mia mas
cakowit 26,5 tony i czteroosobow zaog. Wyposaono go w silnik
wysokoprny W-2, pozwalajcy rozwija prdko 54 km/h (na margi-
nesie naley wspomnie, e w zwizku z brakiem silnikw wysokopr-
nych w zakadach w Sormowie na T-34 montowano benzynowy silnik
lotniczy M-17). Kadub wykonany by ze spawanych, walcowanych pyt
pancernych. Grubo pancerza wynosia 45 mm. Grna pyta czoowa
miaa kt nachylenia 60 stopni, grna cz burty - 45 stopni. Dobrze
wyliczone kty nachylenia miaa rwnie wiea.
Pocztkowo czog wyposaano w armat L-l 1 kalibru 76 mm i o du-
goci 30,5 kalibra. Od lutego 1941 roku zaczto montowa w T-34 arma-
t F-34 kalibru 76 mm i o dugoci lufy 41 kalibrw. Czog mia take
dwa karabiny maszynowe DT.
W czasie prb ostrza kaduba trzydziestki czwrki" pociskami ar-
maty przeciwpancernej 45 mm wykaza, e czog znajduje si na gra-
80
n
icy niezniszczalnoci. Niemiecka armata kalibru 37 mm nic przebijaa
pancerza T-34 z adnej odlegoci. A tymczasem pocisk armaty kalibru
76 mm sowieckiego czogu dziurawi pancerz podstawowych niemiec-
kich wozw bojowych z dowolnej odlegoci ognia celowanego. Krtko-
lufowa, o maej prdkoci pocztkowej pocisku armata czogu PzKpfw
IV rwnie nie zapewniaa powodzenia w walce z T-34. Dziki zastoso-
waniu szerokich gsienic nacisk jednostkowy na grunt czogu T-34 by
mniejszy ni dziewiciotonowego niemieckiego PzKpfw II, dziki cze-
mu sowiecka maszyna moga bez przeszkd porusza si po bezdroach
i niegu.
W ten oto sposb w lecie 1941 roku trzydziestka czwrka" miaa
w porwnaniu z wszystkimi niemieckimi czogami lepsz manewrowo.
zdolno pokonywania przeszkd, kilkakrotnie wikszy zasig, a take
absolutn przewag w uzbrojeniu i opancerzeniu.
Potwierdzili to wszyscy generaowie broni pancernej przeciwnika.
Genera Friedrich von Mellenthin, szef sztabu LVIII Korpusu Pancerne-
go, owiadczy: Wyjtkowo wysokie walory bojowe, niczym podobnym
nie dysponowalimy".
Najlepszy czog wiata" - to z kolei ocena feldmarszaka von Kle-
ista. (Czym zajmuje si gestapo? Przecie to wychwalanie techniki pod-
ludzi").
Bardzo niepocieszajco brzmiao sprawozdanie Geyra von Swep-
penburga o skutecznoci dziaania rosyjskich czogw [...]. Dotychczas
my mielimy materialn przewag w czogach, obecnie mieli j Rosja-
nie"
12
- stwierdzi Gudcrian.
Czog T-34 wywoa sensacj [...] - napisa genera E. Schneider.
-Rosjanie skonstruowali udany i cakowicie nowy typ czogu, dokonujc
tym samym wielkiego skoku w dziedzinie konstrukcji czogw [...]. Pr-
ba zbudowania czogu wzorowanego na rosyjskim T-34 po dokadnym
zbadaniu go przez niemieckich inynierw okazaa si niemoliwa do
zrealizowania".
T-34 mia te mankamenty - bya to ciasnota, za optyka, niewaciwe
rozmieszczenie przyrzdw obserwacyjnych
11
. Jednake gwn przy-
H. Guderian. op.cit., 194 i 196. Przyp. tum.
A take dwuosobowa obsada wiey w wyniku czego dowdca czogu by jed-
noczenie celowniczym, co na polu walki do powanie ograniczao jego moliwoci
kierowania walk. By te pewien kopot z wazem kierowcy, umieszczonym w pan-
cerzu czoowym. Po trafieniu pociskiem waz ten mia niemiy zwyczaj urywania si
z
mocowa i wjedania" do rodka - z duym fragmentem kierowcy. Przyp. tum.
81
czyn, dla ktrej ten czog nie mg w lecie 1941 roku w peni zademon-
strowa swoich wybitnych walorw, byo jego nieudolne uycie.
Czog ciki KW pomylnie przeszed prby podczas wojny z Fin-
landi i w lutym 1940 roku rozpoczto jego seryjn produkcj. Mia on
mas okoo 50 ton, picioosobow zaog i rozwija prdko 35 km/h.
Spawany kadub mia opancerzenie gruboci 75 mm, a w 1941 roku gru-
bo pancerza wiey zwikszono do 105 mm! Pancerza KW nie przebija-
y pociski ani niemieckich czogw, ani armat przeciwpancernych. Byy
przypadki, e czog wychodzi z walki po trafieniu go 200 pociskami. Nic
dziwnego, e generaowie Wehrmachtu zabraniali swoim czogistom na-
wizywa walk z sowieckimi KW. Do zwalczania ich Niemcy uywali
przeciwlotniczych armat kalibru 88 mm. W czasie bitwy pod Moskw
sowiecka brygada pancerna zdobya kilka takich armat zaopatrzonych
w napis: Strzela tylko do KW". Brak rwnorzdnego przeciwnika spo-
wodowa, e w 1942 roku KW zmodernizowano, zmniejszajc grubo
pyt pancernych, aby uzyska wzrost prdkoci.
Uzbrojenie KW stanowiy armata 76 mm i cztery karabiny maszyno-
we. Natomiast do zwalczania schronw bojowych opracowano czog
artyleryjski" KW-2 z haubic 152 mm.
Do czerwca 1941 roku wyprodukowano 1225 czogw T-34 i 636
KW. W zachodnich okrgach wojskowych znalazo si odpowiednio
967 i 508 tych pierwszorzdnych wozw bojowych. Niemcy nie mogli
im niczego przeciwstawi (najlepszych PzKpfw III i IV byo na grani-
cy niewiele ponad tysic). Ale jak si okazuje, byo ich zbyt mao"!
Na caym wiecie nie ma ani jednego takiego czogu, nawet na deskach
krelarskich, w ZSRR jest ich ponad 1800. masow produkcj urucho-
miono od razu w kilku zakadach, jednak to za mao. Brakowao rwno
16 600, i to wycznie KW i T-34. Wtedy by pokazali... Ciekawe, ile we
wspczesnej rosyjskiej armii jest czogw przyjtych na wyposaenie
w 1999 roku? A w amerykaskiej lub niemieckiej? M1A2 Abrams",
podstawowy czog US Anny, ktry zszed z tamy w 1994 roku, jest ko-
lejn modernizacj wzoru opracowanego w roku 1967.
RKKA ju ledwo dyszaa, obciona ogromn liczb sprztu pan-
cernego. Ale do jego eksploatacji katastrofalnie brakowao personelu
technicznego i kadry dowdczej, chocia w kraju istniao szesnacie (!)
szk broni pancernej - wszystkie przestawione na dwuletni okres nauki.
W samym tylko Saratowie byy 1., 2. i 3. szkoa pancerna, dwie uczelnie
byy w Uljanowsku. Brakowao paliwa i na przeszkolenie kierowcy-me-
chanika przeznaczano zaledwie pi godzin jazdy.
Si
Ale marszakowie sowieccy s uparci: Ta liczba nowego sprztu
nie moga zaspokoi potrzeb wojsk pancernych...". Czemu to marsza-
ek Rotmistrow by taki niezaspokojony? Wci z tego samego powo-
du - przeciwnik mia nad naszymi wojskami ptorakrotn przewag
w
czogach rednich i cikich (?)". C, to ju syszelimy. A tak na
marginesie, w listopadzie 1942 roku w natarciu pod Stalingradem brao
udzia okoo 950 sowieckich czogw wszystkich typw, a pod Moskw
w
grudniu 1942 roku jeszcze mniej - 800.
Poza rnego rodzaju czogami w wyposaeniu Armii Czerwonej
znajdowao si mnstwo masowo stosowanych w tym okresie samo-
chodw pancernych. Ich baz produkcyjn stanowi przemys samocho-
dowy. Pozwala on ju od 1931 roku produkowa samochody pancerne
rnego rodzaju: lekkie, rednie i cikie. Na pocztku wojny w subie
znajdowao si ponad 5000 takich wozw bojowych. Najliczniejszymi
byy BA-10 i BA-11 uzbrojone w armaty 45 mm.
W taki oto sposb w lecie 1941 roku niemiecki Wehrmacht rzeczy-
wicie by najsilniejsz armi wiata i bardzo powanym przeciwnikiem.
Ale w broni pancernej ani ilociowej, ani jakociowej przewagi nad Ar-
mi Czerwon nie mia. Byo wrcz przeciwnie. Wyszkolenie personelu
i poziom eksploatacji tego sprztu stay jednak w niemieckich wojskach
ldowych na nieporwnywalnie wyszym poziomie ni w RKKA.
Taka sytuacja panowaa nie tylko w wojskach pancernych, ale rw-
nie w artylerii i w lotnictwie. Na przykad w przeddzie wojny Zwizek
Sowiecki mia 24 488 samolotw bojowych, a Niemcy 6852. Ale mimo
to nasuchalimy si o niemieckim panowaniu w powietrzu, ktre unie-
moliwio naszym korpusom zmechanizowanym przeprowadzenie kontr-
uderze. Zreszt, czerwona profesura", posugujc si opisan wyej
metodologi, moe przekonujco opowiada o samolotach najnowszych
i przestarzaych ktre naley bra pod uwag, a ktrych nic uwzgldnia
w obliczeniach, a take jaki ich procent w ogle nie by w stanie lata.
I w rezultacie wrd tych liczb i procentw znika gdzie gwne pytanie.
Jak Armia Czerwona wykorzystaa to bogactwo sprztu, czy umiaa si
nim prawidowo posugiwa?
czyn, dla ktrej ten czog nie mg w lecie 1941 roku w peni zademon-
strowa swoich wybitnych walorw, byo jego nieudolne uycie.
Czog ciki KW pomylnie przeszed prby podczas wojny z Fin-
landi i w lutym 1940 roku rozpoczto jego seryjn produkcj. Mia on
mas okoo 50 ton, picioosobow zaog i rozwija prdko 35 km/h.
Spawany kadub mia opancerzenie gruboci 75 mm, a w 1941 roku gru-
bo pancerza wiey zwikszono do 105 mm! Pancerza KW nie przebija-
y pociski ani niemieckich czogw, ani armat przeciwpancernych. Byy
przypadki, e czog wychodzi z walki po trafieniu go 200 pociskami. Nic
dziwnego, e generaowie Wehrmachtu zabraniali swoim czogistom na-
wizywa walk z sowieckimi KW. Do zwalczania ich Niemcy uywali
przeciwlotniczych armat kalibru 88 mm. W czasie bitwy pod Moskw
sowiecka brygada pancerna zdobya kilka takich armat zaopatrzonych
w napis: Strzela tylko do KW". Brak rwnorzdnego przeciwnika spo-
wodowa, e w 1942 roku KW zmodernizowano, zmniejszajc grubo
pyt pancernych, aby uzyska wzrost prdkoci.
Uzbrojenie KW stanowiy armata 76 mm i cztery karabiny maszyno-
we. Natomiast do zwalczania schronw bojowych opracowano czog
artyleryjski" KW-2 z haubic 152 mm.
Do czerwca 1941 roku wyprodukowano 1225 czogw T-34 i 636
KW. W zachodnich okrgach wojskowych znalazo si odpowiednio
967 i 508 tych pierwszorzdnych wozw bojowych. Niemcy nie mogli
im niczego przeciwstawi (najlepszych PzKpfw III i IV byo na grani-
cy niewiele ponad tysic). Ale jak si okazuje, byo ich zbyt mao"!
Na caym wiecie nie ma ani jednego takiego czogu, nawet na deskach
krelarskich, w ZSRR jest ich ponad 1800. masow produkcj urucho-
miono od razu w kilku zakadach, jednak to za mao. Brakowao rwno
16 600, i to wycznie KW i T-34. Wtedy by pokazali... Ciekawe, ile we
wspczesnej rosyjskiej armii jest czogw przyjtych na wyposaenie
w 1999 roku? A w amerykaskiej lub niemieckiej? M1A2 Abrams",
podstawowy czog US Anny, ktry zszed z tamy w 1994 roku, jest ko-
lejn modernizacj wzoru opracowanego w roku 1967.
RKKA ju ledwo dyszaa, obciona ogromn liczb sprztu pan-
cernego. Ale do jego eksploatacji katastrofalnie brakowao personelu
technicznego i kadry dowdczej, chocia w kraju istniao szesnacie (!)
szk broni pancernej - wszystkie przestawione na dwuletni okres nauki.
W samym tylko Saratowie byy 1., 2. i 3. szkoa pancerna, dwie uczelnie
byy w Uljanowsku. Brakowao paliwa i na przeszkolenie kierowcy-me-
chanika przeznaczano zaledwie pi godzin jazdy.
Si
Ale marszakowie sowieccy s uparci: Ta liczba nowego sprztu
nie moga zaspokoi potrzeb wojsk pancernych...". Czemu to marsza-
ek Rotmistrow by taki niezaspokojony? Wci z tego samego powo-
du - przeciwnik mia nad naszymi wojskami ptorakrotn przewag
w
czogach rednich i cikich (?)". C, to ju syszelimy. A tak na
marginesie, w listopadzie 1942 roku w natarciu pod Stalingradem brao
udzia okoo 950 sowieckich czogw wszystkich typw, a pod Moskw
w
grudniu 1942 roku jeszcze mniej - 800.
Poza rnego rodzaju czogami w wyposaeniu Armii Czerwonej
znajdowao si mnstwo masowo stosowanych w tym okresie samo-
chodw pancernych. Ich baz produkcyjn stanowi przemys samocho-
dowy. Pozwala on ju od 1931 roku produkowa samochody pancerne
rnego rodzaju: lekkie, rednie i cikie. Na pocztku wojny w subie
znajdowao si ponad 5000 takich wozw bojowych. Najliczniejszymi
byy BA-10 i BA-11 uzbrojone w armaty 45 mm.
W taki oto sposb w lecie 1941 roku niemiecki Wehrmacht rzeczy-
wicie by najsilniejsz armi wiata i bardzo powanym przeciwnikiem.
Ale w broni pancernej ani ilociowej, ani jakociowej przewagi nad Ar-
mi Czerwon nie mia. Byo wrcz przeciwnie. Wyszkolenie personelu
i poziom eksploatacji tego sprztu stay jednak w niemieckich wojskach
ldowych na nieporwnywalnie wyszym poziomie ni w RKKA.
Taka sytuacja panowaa nie tylko w wojskach pancernych, ale rw-
nie w artylerii i w lotnictwie. Na przykad w przeddzie wojny Zwizek
Sowiecki mia 24 488 samolotw bojowych, a Niemcy 6852. Ale mimo
to nasuchalimy si o niemieckim panowaniu w powietrzu, ktre unie-
moliwio naszym korpusom zmechanizowanym przeprowadzenie kontr-
uderze. Zreszt, czerwona profesura", posugujc si opisan wyej
metodologi, moe przekonujco opowiada o samolotach najnowszych
i przestarzaych ktre naley bra pod uwag, a ktrych nic uwzgldnia
w obliczeniach, a take jaki ich procent w ogle nie by w stanie lata.
I w rezultacie wrd tych liczb i procentw znika gdzie gwne pytanie.
Jak Armia Czerwona wykorzystaa to bogactwo sprztu, czy umiaa si
nim prawidowo posugiwa?
Ile czogw mia Stalin?
S
zstego listopada 1941 roku Stalin osobicie obwieci narodowi,
e Niemcy jednak maj wicej czogw - widocznie nie skadano
mu meldunkw. W ksice marszaka G.K. ukowa Wspomnienia
i refleksje rwnie nie znajdziemy konkretnych liczb - wynika z tego,
e szef sowieckiego Sztabu Generalnego nie by dobrze zorientowany.
I wreszcie wybitny znawca problemu, sam marszaek wojsk pancernych
P.A. Rotmistrow owiadczy, e nasze czogi jakociowo gruj nad nie-
mieckimi [...] czogw jednak mamy kilka razy mniej ni Niemcy". Inny
specjalista, genera armii S.M. Sztemicnko, ucili: Na pocztku wojny
wci jeszcze znacznie ustpowalimy przeciwnikowi pod wzgldem li-
czebnoci nowoczesnych czogw".
Liczba niemieckich czogw jest znana. Dlatego mona odnie wra-
enie, e albo marszakowie jej nie znali i uwaali, e Niemcy dysponuj
okoo 100 tysicami czogw, albo e Zwizek Sowiecki ma nie wicej
ni 1000 maszyn. aden z tych wariantw nie jest prawd- marszako-
wie po prostu krc. Niezrcznie im si przyzna, e bohaterska Armia
Czerwona wycofywaa si do Wogi i Kaukazu, majc siedmiokrotn
przewag nad przeciwnikiem.
1 na zakoczenie. Instytut Marksizmu-Leninizmu przy KC KPZR wy-
dal w latach 1960 1965 Historie Wielkiej Wojny Narodowej i na wiele lat
zamkn ca spraw. W owej historii" stwierdzono, e w zachodnich
okrgach przygranicznych znajdowao si przed wybuchem wojny 1 800
czogw cikich i rednich [...]. Poza tym byo wicie przestarzaych
lekkich czogw z ograniczonym zapasem motogodzin". Dla wikszoci
sowieckich historykw sformuowanie to na dugi czas stao si kano-
niczne.
Wrcimy jednak do 1929 roku, w ktrym rozegrao si wiele wa-
nych wydarze historycznych. Na przykad na Zachodzie rozpocz si
wielki kryzys", a w tym samym czasie Zwizek Sowiecki zacz rozwi-
ja zakrojony na niesychan skal program produkcji wojskowej.
Towarzysz Stalin owiadczy, e walka klasowa ulega zaostrzeniu,
a sytuacja midzynarodowa charakteryzuje si nasileniem agresywno-
<Si
ci pastw imperialistycznych i gwatownym zaostrzeniem sprzecznoci
imperializmu". A potem zaczli tumaczy wszystko politrucy. Biorc
pod uwag moliwo napaci na nasz Ojczyzn, partia podja natych-
miastowe kroki w celu technicznego wyposaenia naszych si zbrojnych
i podniesienia ich gotowoci bojowej".
Naley stwierdzi, e na pierwsze na wiecie pastwo robotnikw
i chopw cigle kto zamierza napa i w zwizku z tym proletariat cay
czas musia si zbroi. Jak dugo sigam pamici, dopki komunistycz-
na partia staa u steru, agresywno imperializmu wzrastaa nieustannie
od zjazdu do zjazdu. A tymczasem do 1933 roku caym wiatem wstrzsa
niesychanych rozmiarw kryzys gospodarczy, w Stanach Zjednoczo-
nych bankruci wyskakuj z okien drapaczy chmur, w Niemczech nie ma
jeszcze prawdziwej armii, nic rzdz narodowi socjalici, a Hitler zasta-
nawia si, czy nic popeni samobjstwa. Pastwa zachodnie obudnie
i cynicznie" zmniejszaj armie i ograniczaj zbrojenia, podpisuj ukady
waszyngtoskie i londyskie, rozmaite konwencje. Ale partii te wrogie
knowania nie oszukay.
Bo nie mogy oszuka. Przecie kryzys, gospodarcze osabienie Euro-
py to wymarzone warunki do rozsiewania bakcyla bolszewizmu". Mar-
twy od piciu lat, ale mimo to wiecznie ywy" Lenin nakaza proletaria-
towi zbroi si i wyjani nawet, po co: Zwyciski proletariat tego kraju
po wywaszczeniu kapitalistw i zorganizowaniu u siebie socjalistycznej
produkcji wystpiby przeciwko pozostaemu wiatu kapitalistycznemu,
przycigajc do siebie uciskane klasy innych pastw, wywoujc w nich
powstania przeciwko kapitalistom, wystpujc nawet z silami wojsko-
wymi przeciwko pastwom-wyzyskiwaczom". Nastpnie wdz owiad-
cza, e taka wojna o socjalizm, o oswobodzenie innych narodw bdzie
zgodna z prawem i sprawiedliwa".
Wierni uczniowie Lenina, zniszczywszy w kraju wszystkie inne par-
tie, rozgromiwszy rzeczywist oraz wymylon opozycj i umocniwszy
swoj wewntrzn pozycj, zaczli w przyspieszonym tempie organizo-
wa [...] socjalistyczn produkcj" i szykowa si do nowej wyprawy.
Wanie po to przeprowadzano industrializacj, kolektywizacj i rewolu-
cj kulturaln. Aby zrealizowa wielki cel, zwyciski proletariat" otrzy-
ma w prezencie siedmiodobowy tydzie pracy i od czternastego roku
ycia by przypisany do swojego warsztatu. Wanie po to chopom ode-
brano ziemi, zboe i paszporty i spdzono do kochozw. Wanie po to
rozpoczynano wielkie budowy, rozwijano przemys ciki, doskonalono
85
Ile czogw mia Stalin?
S
zstego listopada 1941 roku Stalin osobicie obwieci narodowi,
e Niemcy jednak maj wicej czogw - widocznie nie skadano
mu meldunkw. W ksice marszaka G.K. ukowa Wspomnienia
i refleksje rwnie nie znajdziemy konkretnych liczb - wynika z tego,
e szef sowieckiego Sztabu Generalnego nie by dobrze zorientowany.
I wreszcie wybitny znawca problemu, sam marszaek wojsk pancernych
P.A. Rotmistrow owiadczy, e nasze czogi jakociowo gruj nad nie-
mieckimi [...] czogw jednak mamy kilka razy mniej ni Niemcy". Inny
specjalista, genera armii S.M. Sztemicnko, ucili: Na pocztku wojny
wci jeszcze znacznie ustpowalimy przeciwnikowi pod wzgldem li-
czebnoci nowoczesnych czogw".
Liczba niemieckich czogw jest znana. Dlatego mona odnie wra-
enie, e albo marszakowie jej nie znali i uwaali, e Niemcy dysponuj
okoo 100 tysicami czogw, albo e Zwizek Sowiecki ma nie wicej
ni 1000 maszyn. aden z tych wariantw nie jest prawd- marszako-
wie po prostu krc. Niezrcznie im si przyzna, e bohaterska Armia
Czerwona wycofywaa si do Wogi i Kaukazu, majc siedmiokrotn
przewag nad przeciwnikiem.
1 na zakoczenie. Instytut Marksizmu-Leninizmu przy KC KPZR wy-
dal w latach 1960 1965 Historie Wielkiej Wojny Narodowej i na wiele lat
zamkn ca spraw. W owej historii" stwierdzono, e w zachodnich
okrgach przygranicznych znajdowao si przed wybuchem wojny 1 800
czogw cikich i rednich [...]. Poza tym byo wicie przestarzaych
lekkich czogw z ograniczonym zapasem motogodzin". Dla wikszoci
sowieckich historykw sformuowanie to na dugi czas stao si kano-
niczne.
Wrcimy jednak do 1929 roku, w ktrym rozegrao si wiele wa-
nych wydarze historycznych. Na przykad na Zachodzie rozpocz si
wielki kryzys", a w tym samym czasie Zwizek Sowiecki zacz rozwi-
ja zakrojony na niesychan skal program produkcji wojskowej.
Towarzysz Stalin owiadczy, e walka klasowa ulega zaostrzeniu,
a sytuacja midzynarodowa charakteryzuje si nasileniem agresywno-
<Si
ci pastw imperialistycznych i gwatownym zaostrzeniem sprzecznoci
imperializmu". A potem zaczli tumaczy wszystko politrucy. Biorc
pod uwag moliwo napaci na nasz Ojczyzn, partia podja natych-
miastowe kroki w celu technicznego wyposaenia naszych si zbrojnych
i podniesienia ich gotowoci bojowej".
Naley stwierdzi, e na pierwsze na wiecie pastwo robotnikw
i chopw cigle kto zamierza napa i w zwizku z tym proletariat cay
czas musia si zbroi. Jak dugo sigam pamici, dopki komunistycz-
na partia staa u steru, agresywno imperializmu wzrastaa nieustannie
od zjazdu do zjazdu. A tymczasem do 1933 roku caym wiatem wstrzsa
niesychanych rozmiarw kryzys gospodarczy, w Stanach Zjednoczo-
nych bankruci wyskakuj z okien drapaczy chmur, w Niemczech nie ma
jeszcze prawdziwej armii, nic rzdz narodowi socjalici, a Hitler zasta-
nawia si, czy nic popeni samobjstwa. Pastwa zachodnie obudnie
i cynicznie" zmniejszaj armie i ograniczaj zbrojenia, podpisuj ukady
waszyngtoskie i londyskie, rozmaite konwencje. Ale partii te wrogie
knowania nie oszukay.
Bo nie mogy oszuka. Przecie kryzys, gospodarcze osabienie Euro-
py to wymarzone warunki do rozsiewania bakcyla bolszewizmu". Mar-
twy od piciu lat, ale mimo to wiecznie ywy" Lenin nakaza proletaria-
towi zbroi si i wyjani nawet, po co: Zwyciski proletariat tego kraju
po wywaszczeniu kapitalistw i zorganizowaniu u siebie socjalistycznej
produkcji wystpiby przeciwko pozostaemu wiatu kapitalistycznemu,
przycigajc do siebie uciskane klasy innych pastw, wywoujc w nich
powstania przeciwko kapitalistom, wystpujc nawet z silami wojsko-
wymi przeciwko pastwom-wyzyskiwaczom". Nastpnie wdz owiad-
cza, e taka wojna o socjalizm, o oswobodzenie innych narodw bdzie
zgodna z prawem i sprawiedliwa".
Wierni uczniowie Lenina, zniszczywszy w kraju wszystkie inne par-
tie, rozgromiwszy rzeczywist oraz wymylon opozycj i umocniwszy
swoj wewntrzn pozycj, zaczli w przyspieszonym tempie organizo-
wa [...] socjalistyczn produkcj" i szykowa si do nowej wyprawy.
Wanie po to przeprowadzano industrializacj, kolektywizacj i rewolu-
cj kulturaln. Aby zrealizowa wielki cel, zwyciski proletariat" otrzy-
ma w prezencie siedmiodobowy tydzie pracy i od czternastego roku
ycia by przypisany do swojego warsztatu. Wanie po to chopom ode-
brano ziemi, zboe i paszporty i spdzono do kochozw. Wanie po to
rozpoczynano wielkie budowy, rozwijano przemys ciki, doskonalono
85
baz energetyczno-paliwow i w niespotykany sposb spotgowano wy-
zysk wszystkich warstw spoeczestwa. Obok pracy paszczynianych
chopw i robotnikw w coraz wikszym stopniu wykorzystywano prac
dzieci Guagu".
Pitnastego lipca 1929 roku Biuro Polityczne KC WKP(b) podjo
uchwa O stanie obrony ZSRR", nastpnie zgodnie z decyzj Wojsko-
wej Rady Rewolucyjnej przewidziano zorganizowanie produkcji tankie-
tek, a take czogw: maego, redniego, cikiego i mostowego. Na pod-
stawie tych decyzji, sztab RKKA zatwierdzi System uzbrojenia czogo-
wego, traktorowego, samochodowego i pancernego RKKA". W szeregu
zakadw utworzono biura konstrukcyjno-projektowe czogw. Na przy-
kad wydzia silnikw lotniczych leningradzkich zakadw Bolszewik"
zosta przeksztacony w wydzia produkcji czogw, a jego kadr stano-
wili przeniesieni z Moskwy inynierowie. Wiodc rol w projektowaniu
czogw, ktr do tej pory odgrywao moskiewskie biuro, od koca 1929
roku przejo OKMO kierowane przez N.W. Barykowa.
W celu scentralizowania zarzdzania przezbrojeniem wojsk w tym
samym roku powoano Zarzd Mechanizacji i Motoryzacji RKKA, kt-
rego naczelnikiem zosta I.A. Chalepski.
Radykalnej ekonomicznej modernizacji sowieckiej gospodarki bar-
dzo dopomg wiatowy kryzys. Sowieccy przedstawiciele za dewizy
kupowali u amerykaskich, brytyjskich, woskich, niemieckich i wszel-
kich innych burujw najnowsze technologie i wzorcowe egzemplarze
uzbrojenia - samoloty i silniki, okrty i torpedy, armaty i systemy na-
prowadzania, czogi i samochody pancerne. Po to, by zdoby dewizy,
umieraa z godu Ukraina i wyprzedawano skarby Ermitau. W czasie
pierwszej piciolatki okoo 95 procent sowieckich przedsibiorstw otrzy-
mao zachodni pomoc pod postaci techniki, technologii i specjalistw.
Wsppraca z zachodnimi firmami i tania sia robocza sowieckiej ludno-
ci pozwoliy stworzy fundament nowoczesnego przemysu cikiego.
Powstay cae gazie, zwaszcza w dziedzinie budowy maszyn, ktre
umoliwiy stworzenie potnego kompleksu wojskowo-przemysowego
i rozwinicie produkcji wojskowej. Oglny wzrost produkcji komplek-
su wojskowo-przemysowego w latach 1933-1937 wynis 286 procent,
a oglny wzrost produkcji przemysowej - 120 procent.
Na pocztku lat trzydziestych wykorzystano angielskie i ameryka-
skie wzorce, aby opracowa ca generacj sowieckich czogw wszyst-
kich kategorii. Zgodnie z teori gbokiej operacji zaczepnej, jako podsta-
86
W
bojowego zastosowania czogw przyjto zasad aktywnych dziaa
w
natarciu, zarwno we wspdziaaniu z piechot, jak i samodzielnie.
Aby jednak czogi mogy atakowa obron przeciwnika na caej jej g-
bokoci, niezbdne byy wozy bojowe o wyszych osigach techniczno-
-taktycznychniMS-1.
Szybko dopracowano i rozpoczto seryjn produkcj tankietki 1-2/,
maego czogu pywajcego T-37, lekkiego czogu piechoty T-26, lekkie-
go koowo-gsicnicowego czogu szybkiego BT, redniego T-28 i ci-
kiego T-35. Pancerz czogw lekkich i maych mia chroni przed ogniem
broni rcznej i maszynowej, natomiast rednich i cikich przed pociska-
mi armat maokalibrowych (artyleria przeciwpancerna jako taka jeszcze
nie istniaa w przyrodzie).
Jest zrozumiae, e przezbrojenie wojsk i wyposaenie ich w nowe
rodzaje techniki bojowej pocigno za sob konieczno przygotowania
kadry wysoko wykwalifikowanych specjalistw. Dlatego w tym samym
1929 roku zorganizowano specjalny dzia wojsk pancernych na wydzia-
le artylerii Akademii Wojskowo-Technicznej imienia Dzieryskiego.
Rok pniej, 6 maja 1930 roku, w tej samej akademii stworzono wy-
dzia mechanizacji i motoryzacji RKKA, a 13 maja 1932 roku powoano
w Moskwie Wojskow Akademi Mechanizacji i Motoryzacji. Rok 1931
mona uzna za pierwszy etap sowieckiej masowej produkcji czogw.
Fabryki opucio 847 wozw bojowych piciu typw (w 1930 wyprodu-
kowano zaledwie 170 i byy to prawie wycznie MS-1), a w 1932 roku
- 3032. Ale by to zaledwie pocztek. Zgodnie z programem produkcji
broni pancernej, na zakoczenie pierwszej piciolatki Armia Czerwona
miaa posiada 5500 czogw. W rzeczywistoci w latach 1929 1933 wy-
produkowano 7500 wozw bojowych!
Dwudziestego trzeciego lutego 1933 roku KJ. Woroszylow w refe-
racie 15 lat Armii Czerwonej" z uzasadnion dum podsumowa mi-
niony okres: Armia Czerwona zupenie nie posiadaa broni pancernej.
Przecie w istocie nie mona byo tak nazywa kilkudziesiciu czogw,
na domiar zego rnych wzorw i marek, zdobytych w czasie wojny
domowej u Denikina, Wrangla, Judenicza i na innych frontach walki
z biaogwardzistami i interwentami [...]. Te kilkadziesit czogw to
jedyne wzorce, na ktrych owiecaa si" i uczya Armia Czerwona.
czogi te pokazywalimy na naszych defiladach [...]. Te wszystkie re-
naulty, ricardo i inne, ktrymi na szczcie dysponowalimy, oczywicie
nie byy orem bojowym, ale cakowicie zbytecznym chamem". Teraz
87
baz energetyczno-paliwow i w niespotykany sposb spotgowano wy-
zysk wszystkich warstw spoeczestwa. Obok pracy paszczynianych
chopw i robotnikw w coraz wikszym stopniu wykorzystywano prac
dzieci Guagu".
Pitnastego lipca 1929 roku Biuro Polityczne KC WKP(b) podjo
uchwa O stanie obrony ZSRR", nastpnie zgodnie z decyzj Wojsko-
wej Rady Rewolucyjnej przewidziano zorganizowanie produkcji tankie-
tek, a take czogw: maego, redniego, cikiego i mostowego. Na pod-
stawie tych decyzji, sztab RKKA zatwierdzi System uzbrojenia czogo-
wego, traktorowego, samochodowego i pancernego RKKA". W szeregu
zakadw utworzono biura konstrukcyjno-projektowe czogw. Na przy-
kad wydzia silnikw lotniczych leningradzkich zakadw Bolszewik"
zosta przeksztacony w wydzia produkcji czogw, a jego kadr stano-
wili przeniesieni z Moskwy inynierowie. Wiodc rol w projektowaniu
czogw, ktr do tej pory odgrywao moskiewskie biuro, od koca 1929
roku przejo OKMO kierowane przez N.W. Barykowa.
W celu scentralizowania zarzdzania przezbrojeniem wojsk w tym
samym roku powoano Zarzd Mechanizacji i Motoryzacji RKKA, kt-
rego naczelnikiem zosta I.A. Chalepski.
Radykalnej ekonomicznej modernizacji sowieckiej gospodarki bar-
dzo dopomg wiatowy kryzys. Sowieccy przedstawiciele za dewizy
kupowali u amerykaskich, brytyjskich, woskich, niemieckich i wszel-
kich innych burujw najnowsze technologie i wzorcowe egzemplarze
uzbrojenia - samoloty i silniki, okrty i torpedy, armaty i systemy na-
prowadzania, czogi i samochody pancerne. Po to, by zdoby dewizy,
umieraa z godu Ukraina i wyprzedawano skarby Ermitau. W czasie
pierwszej piciolatki okoo 95 procent sowieckich przedsibiorstw otrzy-
mao zachodni pomoc pod postaci techniki, technologii i specjalistw.
Wsppraca z zachodnimi firmami i tania sia robocza sowieckiej ludno-
ci pozwoliy stworzy fundament nowoczesnego przemysu cikiego.
Powstay cae gazie, zwaszcza w dziedzinie budowy maszyn, ktre
umoliwiy stworzenie potnego kompleksu wojskowo-przemysowego
i rozwinicie produkcji wojskowej. Oglny wzrost produkcji komplek-
su wojskowo-przemysowego w latach 1933-1937 wynis 286 procent,
a oglny wzrost produkcji przemysowej - 120 procent.
Na pocztku lat trzydziestych wykorzystano angielskie i ameryka-
skie wzorce, aby opracowa ca generacj sowieckich czogw wszyst-
kich kategorii. Zgodnie z teori gbokiej operacji zaczepnej, jako podsta-
86
W
bojowego zastosowania czogw przyjto zasad aktywnych dziaa
w
natarciu, zarwno we wspdziaaniu z piechot, jak i samodzielnie.
Aby jednak czogi mogy atakowa obron przeciwnika na caej jej g-
bokoci, niezbdne byy wozy bojowe o wyszych osigach techniczno-
-taktycznychniMS-1.
Szybko dopracowano i rozpoczto seryjn produkcj tankietki 1-2/,
maego czogu pywajcego T-37, lekkiego czogu piechoty T-26, lekkie-
go koowo-gsicnicowego czogu szybkiego BT, redniego T-28 i ci-
kiego T-35. Pancerz czogw lekkich i maych mia chroni przed ogniem
broni rcznej i maszynowej, natomiast rednich i cikich przed pociska-
mi armat maokalibrowych (artyleria przeciwpancerna jako taka jeszcze
nie istniaa w przyrodzie).
Jest zrozumiae, e przezbrojenie wojsk i wyposaenie ich w nowe
rodzaje techniki bojowej pocigno za sob konieczno przygotowania
kadry wysoko wykwalifikowanych specjalistw. Dlatego w tym samym
1929 roku zorganizowano specjalny dzia wojsk pancernych na wydzia-
le artylerii Akademii Wojskowo-Technicznej imienia Dzieryskiego.
Rok pniej, 6 maja 1930 roku, w tej samej akademii stworzono wy-
dzia mechanizacji i motoryzacji RKKA, a 13 maja 1932 roku powoano
w Moskwie Wojskow Akademi Mechanizacji i Motoryzacji. Rok 1931
mona uzna za pierwszy etap sowieckiej masowej produkcji czogw.
Fabryki opucio 847 wozw bojowych piciu typw (w 1930 wyprodu-
kowano zaledwie 170 i byy to prawie wycznie MS-1), a w 1932 roku
- 3032. Ale by to zaledwie pocztek. Zgodnie z programem produkcji
broni pancernej, na zakoczenie pierwszej piciolatki Armia Czerwona
miaa posiada 5500 czogw. W rzeczywistoci w latach 1929 1933 wy-
produkowano 7500 wozw bojowych!
Dwudziestego trzeciego lutego 1933 roku KJ. Woroszylow w refe-
racie 15 lat Armii Czerwonej" z uzasadnion dum podsumowa mi-
niony okres: Armia Czerwona zupenie nie posiadaa broni pancernej.
Przecie w istocie nie mona byo tak nazywa kilkudziesiciu czogw,
na domiar zego rnych wzorw i marek, zdobytych w czasie wojny
domowej u Denikina, Wrangla, Judenicza i na innych frontach walki
z biaogwardzistami i interwentami [...]. Te kilkadziesit czogw to
jedyne wzorce, na ktrych owiecaa si" i uczya Armia Czerwona.
czogi te pokazywalimy na naszych defiladach [...]. Te wszystkie re-
naulty, ricardo i inne, ktrymi na szczcie dysponowalimy, oczywicie
nie byy orem bojowym, ale cakowicie zbytecznym chamem". Teraz
87
Armia Czerwona ma prawdziwy or bojowy" i to w liczbie, o jakiej
nawet nie nio si Zachodowi. (Hitler napad na Polsk, majc o poow
mniej czogw, ale nastpio to za sze lat. Na razie nie mia ani jednego
- autor). Dlatego: moemy uzna, e zadanie uzbrojenia Armii
Czerwonej w czogi zostao wykonane cakowicie zadowalajco".
Pierwszego stycznia 1933 roku sowieckie siy zbrojne miay w swo-
im skadzie 2 korpusy zmechanizowane, 5 brygad zmechanizowanych,
2 samodzielne puki pancerne, 12 pukw zmechanizowanych, 15 sa-
modzielnych batalionw czogw, 69 dywizjonw tankietek i zmecha-
nizowanych. A by to dopiero pocztek, proces uzbrojenia proletariatu"
rozwija si w postpie geometrycznym i nie tylko w dziedzinie czo-
gw. W latach 1934-1937 sowiecki przemys zbrojeniowy produkowa
rocznie 3500 samolotw, ponad 5000 dzia oraz 3139 czogw. W latach
trzydziestych najliczniej reprezentowane byy w Armii Czerwonej lekkie
czogi T-26 i BT.
Produkcja seryjna czogu T-26 rozpocza si w 1931 roku. W cza-
sie jej trwania czog wielokrotnie modernizowano i ogem powstao
dwadziecia sze jego wersji. Za wzorzec posuy zakupiony przez
komisj Chalepskiego angielski czog Vickers 6 ton
1
, na ktry kupiono
take licencj produkcyjn. Technologi produkcji opracowano samo-
dzielnie. Produkcj czogu zorganizowano w leningradzkich zakadach
Bolszewik", a nastpnie w Zakadach nr 174 imienia Woroszyiowa
i w stalingradzkiej fabryce traktorw.
Zdecydowana wikszo T-26 uzbrojona bya w armat 45 mm. Od
1938 roku zaczto je wyposaa w stabilizowane celowniki teleskopowe,
zwikszajce celno ognia prowadzonego podczas jazdy. Produkowano
take warianty uzbrojone w miotacze ognia, cz czogw wyposao-
no w przeciwlotnicze karabiny maszynowe i radiostacje. Na bazie T-26
zaprojektowano transportery opancerzone do przewozu piechoty i adun-
kw, cigniki opancerzone i czogi mostowe. T-26 by najbardziej maso-
wo produkowanym czogiem okresu przedwojennego. Wytwarzano go
lo 1941 roku i ogem z zakadw wyszo ponad 11 000 tych wozw
bojowych. Dwudziestego drugiego czerwca 1941 roku w RKKA znajdo-
wao si 9998 czogw T-26.
Zwany te Vickers Mk.E. Zakupione prze/ Polsk egzemplarze i licencja posu-
yty take jako punkt wyjcia do budowy polskiego 7TP. Ciekawostk jest. e armia
'rytyjska zrezygnowaa z uytkowania bardzo udanego czogu, za to zakupio sio 9 kra
w. Przyp. tum. '
f c M a
"
18
Produkcj koowo-gsienicowego czogu BT zorganizowano w char-
kowskich zakadach parowozowych. Dwa egzemplarze, dokumentacj
techniczn oraz prawo produkcji w ZSRR zakupiono od amerykaskie-
go inyniera Christiego. Czog charakteryzowa si du zwrotnoci
i prdkoci i przeznaczony byl do wykonywania gbokich wypadw na
zaplecze przeciwnika. Wyposaono go w potny silnik lotniczy, zapew-
niajcy du moc jednostkow. Do wiosny 1940 roku Armii Czerwonej
przekazano ponad 8000 BT. Dwudziestego drugiego czerwca w wyposa-
eniu byo 7519 czogw BT.
redni trjwieowy czog T-28 zosta skierowany do seryjnej pro-
dukcji w zakadach Krasnyj Putiowiec". Trwaa ona do 1933 roku.
Wykonano 533 czogi, przeznaczone do pokonywania silnie umocnio-
nych pasw obrony wroga. Znajdoway si one na wyposaeniu samo-
dzielnych brygad pancernych. Dwudziestego drugiego czerwca w subie
znajdowao si 481 czogw.
Czog ciki, ktrego wzorcem by brytyjski A1 Independence", mia
najwiksz mas spord wszystkich sowieckich czogw. Produkowano
go niewielkimi partiami w Charkowie i o ile masa dowiadczalnego
egzemplarza wynosia 42 tony, o tyle w momencie koczenia produk-
cji w 1939 roku wzrosa do 55 ton. Uzbrojenie rozmieszczono w piciu
obrotowych wieach. T-35 uwaano za odwd Naczelnego Dowdztwa
i w skadzie brygad czogw cikich miay by uywane do przeamy-
wania szczeglnie silnych, przygotowanych zawczasu pasw obrony.
Wyprodukowano ogem 61 T-35, a w pocztku wojny w wyposaeniu
znajdowao si 59 egzemplarzy.
Pocztek lat trzydziestych charakteryzowaa fascynacja pywajcymi
czogami i tankietkami. Twrcami tej mody byli Brytyjczycy i aby nie
wywaa otwartych drzwi, wanie u nich zakupiono pywajcy czog
Carden-Lloyd. No i znowu porzdek w wojskach pancernych" w la-
tach 1931-1939 wyprodukowano 7309 tankietek i czogw pywajcych
T-27, T-37A i T-38. W przeddzie Wielkiej Wojny Narodowej w uzbroje-
niu Armii Czerwonej znajdowao si 5836 takich maszyn.
W wyniku bezprecedensowej militaryzacji Zwizek Sowiecki pod
koniec drugiej piciolatki (1937 rok) dysponowa parkiem czogw li-
czcym ponad 12 000 wozw bojowych. Ale bya to zaledwie lekka roz-
grzewka. Sowiecka historiografia twierdzi, e dopiero od 1938 roku. po
stworzeniu przemysu cikiego, zaczlimy powanie umacnia swoj
89
Armia Czerwona ma prawdziwy or bojowy" i to w liczbie, o jakiej
nawet nie nio si Zachodowi. (Hitler napad na Polsk, majc o poow
mniej czogw, ale nastpio to za sze lat. Na razie nie mia ani jednego
- autor). Dlatego: moemy uzna, e zadanie uzbrojenia Armii
Czerwonej w czogi zostao wykonane cakowicie zadowalajco".
Pierwszego stycznia 1933 roku sowieckie siy zbrojne miay w swo-
im skadzie 2 korpusy zmechanizowane, 5 brygad zmechanizowanych,
2 samodzielne puki pancerne, 12 pukw zmechanizowanych, 15 sa-
modzielnych batalionw czogw, 69 dywizjonw tankietek i zmecha-
nizowanych. A by to dopiero pocztek, proces uzbrojenia proletariatu"
rozwija si w postpie geometrycznym i nie tylko w dziedzinie czo-
gw. W latach 1934-1937 sowiecki przemys zbrojeniowy produkowa
rocznie 3500 samolotw, ponad 5000 dzia oraz 3139 czogw. W latach
trzydziestych najliczniej reprezentowane byy w Armii Czerwonej lekkie
czogi T-26 i BT.
Produkcja seryjna czogu T-26 rozpocza si w 1931 roku. W cza-
sie jej trwania czog wielokrotnie modernizowano i ogem powstao
dwadziecia sze jego wersji. Za wzorzec posuy zakupiony przez
komisj Chalepskiego angielski czog Vickers 6 ton
1
, na ktry kupiono
take licencj produkcyjn. Technologi produkcji opracowano samo-
dzielnie. Produkcj czogu zorganizowano w leningradzkich zakadach
Bolszewik", a nastpnie w Zakadach nr 174 imienia Woroszyiowa
i w stalingradzkiej fabryce traktorw.
Zdecydowana wikszo T-26 uzbrojona bya w armat 45 mm. Od
1938 roku zaczto je wyposaa w stabilizowane celowniki teleskopowe,
zwikszajce celno ognia prowadzonego podczas jazdy. Produkowano
take warianty uzbrojone w miotacze ognia, cz czogw wyposao-
no w przeciwlotnicze karabiny maszynowe i radiostacje. Na bazie T-26
zaprojektowano transportery opancerzone do przewozu piechoty i adun-
kw, cigniki opancerzone i czogi mostowe. T-26 by najbardziej maso-
wo produkowanym czogiem okresu przedwojennego. Wytwarzano go
lo 1941 roku i ogem z zakadw wyszo ponad 11 000 tych wozw
bojowych. Dwudziestego drugiego czerwca 1941 roku w RKKA znajdo-
wao si 9998 czogw T-26.
Zwany te Vickers Mk.E. Zakupione prze/ Polsk egzemplarze i licencja posu-
yty take jako punkt wyjcia do budowy polskiego 7TP. Ciekawostk jest. e armia
'rytyjska zrezygnowaa z uytkowania bardzo udanego czogu, za to zakupio sio 9 kra
w. Przyp. tum. '
f c M a
"
18
Produkcj koowo-gsienicowego czogu BT zorganizowano w char-
kowskich zakadach parowozowych. Dwa egzemplarze, dokumentacj
techniczn oraz prawo produkcji w ZSRR zakupiono od amerykaskie-
go inyniera Christiego. Czog charakteryzowa si du zwrotnoci
i prdkoci i przeznaczony byl do wykonywania gbokich wypadw na
zaplecze przeciwnika. Wyposaono go w potny silnik lotniczy, zapew-
niajcy du moc jednostkow. Do wiosny 1940 roku Armii Czerwonej
przekazano ponad 8000 BT. Dwudziestego drugiego czerwca w wyposa-
eniu byo 7519 czogw BT.
redni trjwieowy czog T-28 zosta skierowany do seryjnej pro-
dukcji w zakadach Krasnyj Putiowiec". Trwaa ona do 1933 roku.
Wykonano 533 czogi, przeznaczone do pokonywania silnie umocnio-
nych pasw obrony wroga. Znajdoway si one na wyposaeniu samo-
dzielnych brygad pancernych. Dwudziestego drugiego czerwca w subie
znajdowao si 481 czogw.
Czog ciki, ktrego wzorcem by brytyjski A1 Independence", mia
najwiksz mas spord wszystkich sowieckich czogw. Produkowano
go niewielkimi partiami w Charkowie i o ile masa dowiadczalnego
egzemplarza wynosia 42 tony, o tyle w momencie koczenia produk-
cji w 1939 roku wzrosa do 55 ton. Uzbrojenie rozmieszczono w piciu
obrotowych wieach. T-35 uwaano za odwd Naczelnego Dowdztwa
i w skadzie brygad czogw cikich miay by uywane do przeamy-
wania szczeglnie silnych, przygotowanych zawczasu pasw obrony.
Wyprodukowano ogem 61 T-35, a w pocztku wojny w wyposaeniu
znajdowao si 59 egzemplarzy.
Pocztek lat trzydziestych charakteryzowaa fascynacja pywajcymi
czogami i tankietkami. Twrcami tej mody byli Brytyjczycy i aby nie
wywaa otwartych drzwi, wanie u nich zakupiono pywajcy czog
Carden-Lloyd. No i znowu porzdek w wojskach pancernych" w la-
tach 1931-1939 wyprodukowano 7309 tankietek i czogw pywajcych
T-27, T-37A i T-38. W przeddzie Wielkiej Wojny Narodowej w uzbroje-
niu Armii Czerwonej znajdowao si 5836 takich maszyn.
W wyniku bezprecedensowej militaryzacji Zwizek Sowiecki pod
koniec drugiej piciolatki (1937 rok) dysponowa parkiem czogw li-
czcym ponad 12 000 wozw bojowych. Ale bya to zaledwie lekka roz-
grzewka. Sowiecka historiografia twierdzi, e dopiero od 1938 roku. po
stworzeniu przemysu cikiego, zaczlimy powanie umacnia swoj
89
obron. I sowiecka historiografia mwi wit prawd - podpisujc pakt
z Hitlerem, Stalin mia ju 21110 czogw.
Dodatkowo od 1939 roku Armia Czerwona zacza si przezbraja,
przyjmujc do wyposaenia wozy bojowe nowej generacji nieposiada-
jce odpowiednikw nigdzie na wiecie. Uwzgldniajc dowiadczenia
walk w Hiszpanii i pojawienie si artylerii przeciwpancernej, w sierp-
niu 1938 roku KC WKP(b) poleci Komitetowi Obrony ZSRR przygo-
towa do lipca 1939 roku wzory czogw z opancerzeniem odpornym
na pociski ppanc. Do pracy nad projektami przystpiono w Charkowie
i w Zakadach imienia Kirowa w Leningradzie.
Charkowscy konstruktorzy parowozw" opracowali czog redni
T-34. Jednoczenie kierowana przez .J. Kotina grupa inynierw za-
kadw imienia Kirowa przygotowaa czog ciki KW. Nowe czogi
charakteryzoway si bardzo dobrym zharmonizowaniem podstawowych
danych taktycznych. Pod wzgldem opancerzenia, siy ognia i manewro-
woci znacznie przewyszay wszystkie zagraniczne wozy bojowe. Czog
redni T-34 sta si klasyczn wzorcow maszyn. W konstrukcji kaduba
i wiey zastosowano cakowicie nowe rozwizania. Pancerz nie tylko by
solidny, ale rwnie elementy przedniej czci i burt miay due kty
nachylenia, co w znacznym stopniu zwikszao odporno na trafienia
pociskami artyleryjskimi. Cikiemu KW nie zagraaa w ogle adna
armata. Do 22 czerwca do jednostek dotaro 1225 trzydziestek czwrek"
i 636 woroszyoww".
W 1940 roku pod kierownictwem N.A. Astrowa opracowano i przyj-
to do wyposaenia lekki czog pywajcy T-40 i do rozpoczcia wojny do
jednostek dostarczono 132 wozy. A od 1 stycznia 1939 do czerwca 1941
roku wyprodukowano dodatkowe 7500 czogw.
Park czogowy RKKA, stan na 22 czerwca 1941 r.
T-26 9998
BT 75 19
T-28 481
T-35 59
T37, 37A, 38 5836
T-40 132
T-34 1225
KW 636
90
A wic ile czogw mia towarzysz Stalin? Tu potrzebna jest prosta
arytmetyka - 25 886. Poza nimi RKKA dysponowaa ponad 5000 sa-
mochodw pancernych, wrd ktrych byo 3258 rednich z armatami
45 mm. Naiwnoci byoby przypuszcza, e taka pancerna armada po-
trzebna bya Stalinowi do umocnienia obronnoci. W przypadku czogw
sowa obrona" uywano jedynie do okrelenia celu przeamania. A sko-
ro cztery tysice niemieckich czogw uwaa si za narzdzie agresji, to
czym w takim razie byo dwadziecia sze tysicy sowieckich?
Ale rwnie taka liczba okazaa si za maa! Na przykad G.K. ukw,
i nie tylko on, ubolewa, e do penego wyposaenia nowych korpusw
zmechanizowanych brakowao jeszcze 16 600 czogw nowego typu.
By moe mia racj. Zbliaa si chwila wyzwolenia zagranicznego
proletariatu". ZSRR przeksztaci si w ogromny obz wojskowy, z nie-
cierpliwoci oczekujcy, kiedy to pole nas w bj towarzysz Stalin".
Ale czerwoni dowdcy nie potrafili walczy jak naley". Natomiast wy-
kacza wasnych ludzi i sprzt umieli doskonale. Do podboju Europy
mogoby im nie wystarczy nawet 100 000 czogw.
obron. I sowiecka historiografia mwi wit prawd - podpisujc pakt
z Hitlerem, Stalin mia ju 21110 czogw.
Dodatkowo od 1939 roku Armia Czerwona zacza si przezbraja,
przyjmujc do wyposaenia wozy bojowe nowej generacji nieposiada-
jce odpowiednikw nigdzie na wiecie. Uwzgldniajc dowiadczenia
walk w Hiszpanii i pojawienie si artylerii przeciwpancernej, w sierp-
niu 1938 roku KC WKP(b) poleci Komitetowi Obrony ZSRR przygo-
towa do lipca 1939 roku wzory czogw z opancerzeniem odpornym
na pociski ppanc. Do pracy nad projektami przystpiono w Charkowie
i w Zakadach imienia Kirowa w Leningradzie.
Charkowscy konstruktorzy parowozw" opracowali czog redni
T-34. Jednoczenie kierowana przez .J. Kotina grupa inynierw za-
kadw imienia Kirowa przygotowaa czog ciki KW. Nowe czogi
charakteryzoway si bardzo dobrym zharmonizowaniem podstawowych
danych taktycznych. Pod wzgldem opancerzenia, siy ognia i manewro-
woci znacznie przewyszay wszystkie zagraniczne wozy bojowe. Czog
redni T-34 sta si klasyczn wzorcow maszyn. W konstrukcji kaduba
i wiey zastosowano cakowicie nowe rozwizania. Pancerz nie tylko by
solidny, ale rwnie elementy przedniej czci i burt miay due kty
nachylenia, co w znacznym stopniu zwikszao odporno na trafienia
pociskami artyleryjskimi. Cikiemu KW nie zagraaa w ogle adna
armata. Do 22 czerwca do jednostek dotaro 1225 trzydziestek czwrek"
i 636 woroszyoww".
W 1940 roku pod kierownictwem N.A. Astrowa opracowano i przyj-
to do wyposaenia lekki czog pywajcy T-40 i do rozpoczcia wojny do
jednostek dostarczono 132 wozy. A od 1 stycznia 1939 do czerwca 1941
roku wyprodukowano dodatkowe 7500 czogw.
Park czogowy RKKA, stan na 22 czerwca 1941 r.
T-26 9998
BT 75 19
T-28 481
T-35 59
T37, 37A, 38 5836
T-40 132
T-34 1225
KW 636
90
A wic ile czogw mia towarzysz Stalin? Tu potrzebna jest prosta
arytmetyka - 25 886. Poza nimi RKKA dysponowaa ponad 5000 sa-
mochodw pancernych, wrd ktrych byo 3258 rednich z armatami
45 mm. Naiwnoci byoby przypuszcza, e taka pancerna armada po-
trzebna bya Stalinowi do umocnienia obronnoci. W przypadku czogw
sowa obrona" uywano jedynie do okrelenia celu przeamania. A sko-
ro cztery tysice niemieckich czogw uwaa si za narzdzie agresji, to
czym w takim razie byo dwadziecia sze tysicy sowieckich?
Ale rwnie taka liczba okazaa si za maa! Na przykad G.K. ukw,
i nie tylko on, ubolewa, e do penego wyposaenia nowych korpusw
zmechanizowanych brakowao jeszcze 16 600 czogw nowego typu.
By moe mia racj. Zbliaa si chwila wyzwolenia zagranicznego
proletariatu". ZSRR przeksztaci si w ogromny obz wojskowy, z nie-
cierpliwoci oczekujcy, kiedy to pole nas w bj towarzysz Stalin".
Ale czerwoni dowdcy nie potrafili walczy jak naley". Natomiast wy-
kacza wasnych ludzi i sprzt umieli doskonale. Do podboju Europy
mogoby im nie wystarczy nawet 100 000 czogw.
Niemieckie i sowieckie plany wojny
W
maju i w czerwcu 1940 roku Niemcom udao si radykalnie
zmieni sytuacj strategiczn w Europie - zmusi do kapitula-
cji Francj i wyrzuci z kontynentu wojska brytyjskie. Oczy-
wicie zwycistwa Wehrmachtu wywoay w Berlinie eufori i nadzieje
na szybkie zakoczenie wojny z Wielk Brytani.
Ale w lipcu 1940 roku, po niepowodzeniu misji Rudolfa Hessa, stao
si jasne, e nic naley spodziewa si szybkiego zakoczenia wojny.
Przygotowania do operacji Lew Morski" (Seelowe) udowodniy, e We-
hrmacht nie dysponuje siami zdolnymi do zapewnienia przeprowadzenia
operacji desantowej na Wyspy Brytyjskie. Niemcom nie udao si zdoby
panowania ani w powietrzu, ani na morzu. A polityczne konsekwencje
nieudanego desantu byyby niezwykle powane.
Wielka Brytania rwnie nie bya w stanie samotnie prowadzi woj-
ny. Brytyjczycy mogli jedynie szuka nowych sojusznikw i wszystki-
mi siami broni metropolii i Egiptu. Gwne wydarzenia wojskowo-
-polityczne stopniowo przesuway si do basenu Morza rdziemnego
i Europy Poudniowo-Wschodniej. W lipcu i w sierpniu 1940 roku nie-
mieckie dowdztwo waciwie nic zajmowao si planowaniem dziaa
poza granicami Europy, ale w miar jak coraz bardziej wtpliwa stawaa
si moliwo szybkiego przeprowadzenia inwazji na wyspy lub skutecz-
nego zastosowania innych rodkw oddziaywania wojskowego, coraz
wiksze znaczenie w niemieckich planach wojny z Wielk Brytani zy-
skiwaa strategia peryferyjna. Dwunastego sierpnia 1940 roku OKW za-
rzdzio przygotowania do ewentualnego przerzucenia si pancernych do
Afryki Pnocnej: gdyby operacja Seelowe" nie dosza do skutku w tym
roku", przeprowadzono by uderzenie na Kana Sueski.
Oglnie rzecz biorc, pomimo wspaniaych sukcesw niemieckiego
ora. Trzecia Rzesza nie zdoaa osign gwnego celu strategicznego
- cakowitego wyczenia z wojny Wielkiej Brytanii i uzyskania wolnej
rki w walce na innych kierunkach.
Niemieckie kierownictwo nie mogo rwnie nie uwzgldnia coraz
wikszej pomocy udzielanej Wielkiej Brytanii przez Stany Zjcdnoczo-
92
ne, ktre stopniowo zmieniay przyjazn neutralno wobec Londynu na
rol niewalczcego sojusznika". Co prawda w Berlinie nie obawiano
si moliwoci bezporedniego przystpienia Stanw Zjednoczonych
do wojny w Europie, ale doskonale zdawano sobie spraw ze znaczenia
gospodarczego wsparcia udzielanego przez Amerykanw wysikowi wo-
jennemu Brytyjczykw. Berlin stara si nie dopuci do coraz silniejsze-
go zacieniania wizi pomidzy Waszyngtonem i Londynem, stworzy
sprzyjajce warunki do dziaania na peryferyjnych frontach oraz unie-
moliwi utworzenie koalicji antyhitlerowskiej. W tym celu przystpi
do tworzenia antybrytyjskiego bloku kontynentalnego i pierwszym kro-
kiem w tym kierunku byo rozpoczcie na nowo niemiecko-japoskich
negocjacji w sprawie zawarcia sojuszu. Aby zagrozi pozycji Wielkiej
Brytanii na Morzu rdziemnym, naleao wykorzysta rwnie Wo-
chy, ktre przystpiy do wojny w czerwcu 1940 roku.
W konsekwencji 27 wrzenia 1940 roku Niemcy, Wochy i Japonia
podpisay Pakt Trjstronny. Mia si on sta podstaw szerokiego kon-
tynentalnego sojuszu, w ktrym gwn rol odgrywayby Niemcy, ma-
jcego doprowadzi do ostatecznego pokonania Wielkiej Brytanii. Aby
zrealizowa ten cel. Trzecia Rzesza gotowa bya skoncentrowa wszyst-
kie swoje siy i skierowa je do Afryki lub na Bliski Wschd.
W padzierniku 1940 roku Trzecia Rzesza podja prb wcignicia
do tego bloku Hiszpanii, Francji Vichy oraz ZSRR. Moskwa bya zanie-
pokojona coraz wiksz obecnoci Niemiec na Bakanach, podpisaniem
Paktu Trjstronnego, zblieniem pomidzy Niemcami a Finlandi i nie-
zwocznie przekazaa Berlinowi swoje pretensje. Unaocznio to Hitlero-
wi, e Stalin, okupujcy ju w tym czasie kraje nadbatyckie. Besarabi
i Bukowin, ktrej oswobodzenie" nie zostao uzgodnione z niemiec-
kim partnerem, nie ma zamiaru ograniczy si do roli biernego widza, ale
chce aktywnie uczestniczy w europejskich sprawach. Stanowisko takie
nie byo zgodne z interesami Trzeciej Rzeszy, ale niemieckie kierownic-
two mimo wszystko postanowio za porednictwem negocjacji wyjani,
czy istnieje moliwo zawarcia nowego kompromisu z Moskw i ewen-
tualnego wykorzystania jej przeciwko Wielkiej Brytanii, bez wpuszcza-
nia Sowietw jeszcze dalej w gb Europy.
Sowiecko-niemieckie negocjacje z listopada 1940 roku ujawniy, e
ZSRR gotw jest przyczy si do Paktu Trjstronnego, ale postawione
Przeze warunki byy dla Niemiec absolutnie nie do przyjcia, ponie-
wa obejmoway rezygnacj z udziau w sprawach Finlandii i zamykay
93
Niemieckie i sowieckie plany wojny
W
maju i w czerwcu 1940 roku Niemcom udao si radykalnie
zmieni sytuacj strategiczn w Europie - zmusi do kapitula-
cji Francj i wyrzuci z kontynentu wojska brytyjskie. Oczy-
wicie zwycistwa Wehrmachtu wywoay w Berlinie eufori i nadzieje
na szybkie zakoczenie wojny z Wielk Brytani.
Ale w lipcu 1940 roku, po niepowodzeniu misji Rudolfa Hessa, stao
si jasne, e nic naley spodziewa si szybkiego zakoczenia wojny.
Przygotowania do operacji Lew Morski" (Seelowe) udowodniy, e We-
hrmacht nie dysponuje siami zdolnymi do zapewnienia przeprowadzenia
operacji desantowej na Wyspy Brytyjskie. Niemcom nie udao si zdoby
panowania ani w powietrzu, ani na morzu. A polityczne konsekwencje
nieudanego desantu byyby niezwykle powane.
Wielka Brytania rwnie nie bya w stanie samotnie prowadzi woj-
ny. Brytyjczycy mogli jedynie szuka nowych sojusznikw i wszystki-
mi siami broni metropolii i Egiptu. Gwne wydarzenia wojskowo-
-polityczne stopniowo przesuway si do basenu Morza rdziemnego
i Europy Poudniowo-Wschodniej. W lipcu i w sierpniu 1940 roku nie-
mieckie dowdztwo waciwie nic zajmowao si planowaniem dziaa
poza granicami Europy, ale w miar jak coraz bardziej wtpliwa stawaa
si moliwo szybkiego przeprowadzenia inwazji na wyspy lub skutecz-
nego zastosowania innych rodkw oddziaywania wojskowego, coraz
wiksze znaczenie w niemieckich planach wojny z Wielk Brytani zy-
skiwaa strategia peryferyjna. Dwunastego sierpnia 1940 roku OKW za-
rzdzio przygotowania do ewentualnego przerzucenia si pancernych do
Afryki Pnocnej: gdyby operacja Seelowe" nie dosza do skutku w tym
roku", przeprowadzono by uderzenie na Kana Sueski.
Oglnie rzecz biorc, pomimo wspaniaych sukcesw niemieckiego
ora. Trzecia Rzesza nie zdoaa osign gwnego celu strategicznego
- cakowitego wyczenia z wojny Wielkiej Brytanii i uzyskania wolnej
rki w walce na innych kierunkach.
Niemieckie kierownictwo nie mogo rwnie nie uwzgldnia coraz
wikszej pomocy udzielanej Wielkiej Brytanii przez Stany Zjcdnoczo-
92
ne, ktre stopniowo zmieniay przyjazn neutralno wobec Londynu na
rol niewalczcego sojusznika". Co prawda w Berlinie nie obawiano
si moliwoci bezporedniego przystpienia Stanw Zjednoczonych
do wojny w Europie, ale doskonale zdawano sobie spraw ze znaczenia
gospodarczego wsparcia udzielanego przez Amerykanw wysikowi wo-
jennemu Brytyjczykw. Berlin stara si nie dopuci do coraz silniejsze-
go zacieniania wizi pomidzy Waszyngtonem i Londynem, stworzy
sprzyjajce warunki do dziaania na peryferyjnych frontach oraz unie-
moliwi utworzenie koalicji antyhitlerowskiej. W tym celu przystpi
do tworzenia antybrytyjskiego bloku kontynentalnego i pierwszym kro-
kiem w tym kierunku byo rozpoczcie na nowo niemiecko-japoskich
negocjacji w sprawie zawarcia sojuszu. Aby zagrozi pozycji Wielkiej
Brytanii na Morzu rdziemnym, naleao wykorzysta rwnie Wo-
chy, ktre przystpiy do wojny w czerwcu 1940 roku.
W konsekwencji 27 wrzenia 1940 roku Niemcy, Wochy i Japonia
podpisay Pakt Trjstronny. Mia si on sta podstaw szerokiego kon-
tynentalnego sojuszu, w ktrym gwn rol odgrywayby Niemcy, ma-
jcego doprowadzi do ostatecznego pokonania Wielkiej Brytanii. Aby
zrealizowa ten cel. Trzecia Rzesza gotowa bya skoncentrowa wszyst-
kie swoje siy i skierowa je do Afryki lub na Bliski Wschd.
W padzierniku 1940 roku Trzecia Rzesza podja prb wcignicia
do tego bloku Hiszpanii, Francji Vichy oraz ZSRR. Moskwa bya zanie-
pokojona coraz wiksz obecnoci Niemiec na Bakanach, podpisaniem
Paktu Trjstronnego, zblieniem pomidzy Niemcami a Finlandi i nie-
zwocznie przekazaa Berlinowi swoje pretensje. Unaocznio to Hitlero-
wi, e Stalin, okupujcy ju w tym czasie kraje nadbatyckie. Besarabi
i Bukowin, ktrej oswobodzenie" nie zostao uzgodnione z niemiec-
kim partnerem, nie ma zamiaru ograniczy si do roli biernego widza, ale
chce aktywnie uczestniczy w europejskich sprawach. Stanowisko takie
nie byo zgodne z interesami Trzeciej Rzeszy, ale niemieckie kierownic-
two mimo wszystko postanowio za porednictwem negocjacji wyjani,
czy istnieje moliwo zawarcia nowego kompromisu z Moskw i ewen-
tualnego wykorzystania jej przeciwko Wielkiej Brytanii, bez wpuszcza-
nia Sowietw jeszcze dalej w gb Europy.
Sowiecko-niemieckie negocjacje z listopada 1940 roku ujawniy, e
ZSRR gotw jest przyczy si do Paktu Trjstronnego, ale postawione
Przeze warunki byy dla Niemiec absolutnie nie do przyjcia, ponie-
wa obejmoway rezygnacj z udziau w sprawach Finlandii i zamykay
93
rzeciej Rzeszy drog na Bliski Wschd i Bakany. Wszystko to wyraz-
ie wykazywao, e Zwizek Sowiecki nie tylko jest politycznie nieza-
lenym, potnym ssiadem Niemiec, ale take stara si prowadzi tak
polityk, ktra zabezpieczyaby jego wasne interesy w Europie. Rosja
wysuna dania, o jakich wczeniej w ogle nie byo mowy (Finlandia,
Bakany, Mariampol)" - odnotowa przemwienie Fiihrera genera Hal-
er. Przyjcie tych warunkw przez Berlin oznaczaoby, e pozostawio-
o mu jedynie moliwo prowadzenia dugotrwaej wojny z Wielk
Brytani, na zachodzie Europy albo w Afryce, w czasie ktrej na tyach
Niemiec nieustannie wzrastaby w si Zwizek Sowiecki.
I chocia w Trzeciej Rzeszy na razie nie uwaano, by stanowisko
ZSRR stwarzao realne zagroenie, tak potny ssiad by jednak po-
tencjalnie niebezpieczny i nie dao si po prostu go zignorowa. Tym
bardziej e odmowa porozumienia ze Stalinem i dalsze dziaania na Ba-
kanach bez zgody Moskwy stwarzayby powane zagroenie dla wojsk
Niemieckich, poniewa ich linie komunikacyjne znajdowayby si w li-
--cym 800 kilometrw dugoci korytarzu biegncym wzdu sowiec-
kiej granicy.
W miar jak punkt cikoci wojny brytyjsko-niemieckiej przesuwa
si we wschodni cz basenu Morza rdziemnego, Niemcy nasilay
swoj obecno na Bakanach, co w konsekwencji pozwolioby im zaj
pozycj na bezporednim przedpolu Bliskiego Wschodu. W niemieckim
kierownictwic znajdowali si zwolennicy bardziej zdecydowanych dzia-
a na tym kierunku strategicznym, poniewa w przypadku powodzenia
Niemcy mogyby opanowa wielkie zoa ropy naftowej i cakowicie
usun Royal Navy z Morza rdziemnego. Przy tym Trzecia Rzesza
dysponowaa siami, ktre w peni umoliwiay przeprowadzenie takiej
operacji, a antybrytyjskie nastroje w wiecie arabskim oddawayby do jej
dyspozycji aktywn pit kolumn" i zapewniyby poparcie.
Jednake realizacja takiej strategii wymagaa stworzenia politycznych
warunkw umoliwiajcych prowadzenie wojny / Wielk Brytani a
do ostatecznego rozstrzygnicia. Zagadnienie to byo rwnie zwizane
z ewentualnoci wojny na dwa fronty, gdyby Londyn zdoa znale ja-
kiego sojusznika na kontynencie. Dlatego Hitler uwaa, e uwzgld-
niajc aktualn sytuacj polityczn (skonno Rosji do wtrcania si
sprawy bakaskie), zanim uda si zaj Angli, w kadym przypadku
naley koniecznie usun ostatniego przeciwnika na kontynencie".
i
Tak wic dugotrwaa wojna z Wielk Brytani korzystajc ze wspar-
cia Stanw Zjednoczonych wymagaa albo zblienia ze Zwizkiem So-
wieckim, albo jego pokonania. Zdaniem Berlina cena zblienia mogaby
okaza si zbyt wygrowana. Natarcie na Bliskim Wschodzie rwnie
uwarunkowane byo stanowiskiem Zwizku Sowieckiego i pocigaoby
za sob konieczno poczynienia ustpstw. Niech, a waciwie niemo-
no znalezienia podstaw nowego sowiecko-niemieckiego kompromisu
przekonay wadze Trzeciej Rzeszy o koniecznoci militarnego rozwi-
zania problemu rosyjskiego, ktre zreszt powinno stworzy dla Nie-
miec nowe perspektywy.
W rezultacie priorytet uzyska plan Barbarossa".
Wrd przesanek takiego dziaania znalazy si rwnie motywy
ideologiczne - antykomunizm i koncepcja przestrzeni yciowej". Hi-
tler uwaa, e terytorium Niemiec jest w porwnaniu z innymi mocar-
stwami zbyt mae i ten fakt moe doprowadzi do upadku albo nawet
zniknicia narodu niemieckiego. Wynikao z tego, e Niemcy powin-
ni zdoby dla siebie nowe ziemie. Uzasadniajc t tez, Hitler napisa
w Mein Kampf. Jeeli jakie pastwo zdobyo ogromne przestrzenie, nie
oznacza to wcale, e powinno zachowa je wiecznie. W najlepszym przy-
padku wadanie takimi przestrzeniami wiadczy jedynie o sile zwycizcy
i o saboci tych, ktrzy mu si poddali. Tylko sia daje prawo wadania".
Gdzie jednak szuka tych przestrzeni, a waciwie komu naleaoby je
odebra? Kiedy mwimy o nowych ziemiach w Europie, powinnimy
przede wszystkim myle o Rosji i podporzdkowanych jej pastwach
ociennych". Nie sposb si doliczy, ilu byo ju chtnych do podziele-
nia Rosji!
Na paszczynie strategicznej tego rodzaju koncepcje stykay si
z autentycznym problemem, jakim bya patowa sytuacja w wojnie
z Wielk Brytani. Okazao si, e Niemcy nic s w stanie natychmiast
zmusi jej do kapitulacji i coraz wyraniej dziaania wojenne nabieraj
dugotrwaego charakteru. Poza tym w Berlinie uwaano, e opr sta-
wiany przez Angli wynika z jej nadziei, i do wojny wcz si Stany
Zjednoczone lub Zwizek Sowiecki. Hitler mwi wprost, e poniewa
Wielka Brytania nie kapituluje, oznacza to, i najwidoczniej zawara
z Rosj jakie tajne porozumienie i dlatego naley koniecznie najpierw
rozprawi si z Rosj".
Z powodu uporu Wielkiej Brytanii Niemcy znalazy si wic w strate-
gicznej lepej uliczce. Utrata tempa powodowaa strat czasu, ktrej nad-
95
rzeciej Rzeszy drog na Bliski Wschd i Bakany. Wszystko to wyraz-
ie wykazywao, e Zwizek Sowiecki nie tylko jest politycznie nieza-
lenym, potnym ssiadem Niemiec, ale take stara si prowadzi tak
polityk, ktra zabezpieczyaby jego wasne interesy w Europie. Rosja
wysuna dania, o jakich wczeniej w ogle nie byo mowy (Finlandia,
Bakany, Mariampol)" - odnotowa przemwienie Fiihrera genera Hal-
er. Przyjcie tych warunkw przez Berlin oznaczaoby, e pozostawio-
o mu jedynie moliwo prowadzenia dugotrwaej wojny z Wielk
Brytani, na zachodzie Europy albo w Afryce, w czasie ktrej na tyach
Niemiec nieustannie wzrastaby w si Zwizek Sowiecki.
I chocia w Trzeciej Rzeszy na razie nie uwaano, by stanowisko
ZSRR stwarzao realne zagroenie, tak potny ssiad by jednak po-
tencjalnie niebezpieczny i nie dao si po prostu go zignorowa. Tym
bardziej e odmowa porozumienia ze Stalinem i dalsze dziaania na Ba-
kanach bez zgody Moskwy stwarzayby powane zagroenie dla wojsk
Niemieckich, poniewa ich linie komunikacyjne znajdowayby si w li-
--cym 800 kilometrw dugoci korytarzu biegncym wzdu sowiec-
kiej granicy.
W miar jak punkt cikoci wojny brytyjsko-niemieckiej przesuwa
si we wschodni cz basenu Morza rdziemnego, Niemcy nasilay
swoj obecno na Bakanach, co w konsekwencji pozwolioby im zaj
pozycj na bezporednim przedpolu Bliskiego Wschodu. W niemieckim
kierownictwic znajdowali si zwolennicy bardziej zdecydowanych dzia-
a na tym kierunku strategicznym, poniewa w przypadku powodzenia
Niemcy mogyby opanowa wielkie zoa ropy naftowej i cakowicie
usun Royal Navy z Morza rdziemnego. Przy tym Trzecia Rzesza
dysponowaa siami, ktre w peni umoliwiay przeprowadzenie takiej
operacji, a antybrytyjskie nastroje w wiecie arabskim oddawayby do jej
dyspozycji aktywn pit kolumn" i zapewniyby poparcie.
Jednake realizacja takiej strategii wymagaa stworzenia politycznych
warunkw umoliwiajcych prowadzenie wojny / Wielk Brytani a
do ostatecznego rozstrzygnicia. Zagadnienie to byo rwnie zwizane
z ewentualnoci wojny na dwa fronty, gdyby Londyn zdoa znale ja-
kiego sojusznika na kontynencie. Dlatego Hitler uwaa, e uwzgld-
niajc aktualn sytuacj polityczn (skonno Rosji do wtrcania si
sprawy bakaskie), zanim uda si zaj Angli, w kadym przypadku
naley koniecznie usun ostatniego przeciwnika na kontynencie".
i
Tak wic dugotrwaa wojna z Wielk Brytani korzystajc ze wspar-
cia Stanw Zjednoczonych wymagaa albo zblienia ze Zwizkiem So-
wieckim, albo jego pokonania. Zdaniem Berlina cena zblienia mogaby
okaza si zbyt wygrowana. Natarcie na Bliskim Wschodzie rwnie
uwarunkowane byo stanowiskiem Zwizku Sowieckiego i pocigaoby
za sob konieczno poczynienia ustpstw. Niech, a waciwie niemo-
no znalezienia podstaw nowego sowiecko-niemieckiego kompromisu
przekonay wadze Trzeciej Rzeszy o koniecznoci militarnego rozwi-
zania problemu rosyjskiego, ktre zreszt powinno stworzy dla Nie-
miec nowe perspektywy.
W rezultacie priorytet uzyska plan Barbarossa".
Wrd przesanek takiego dziaania znalazy si rwnie motywy
ideologiczne - antykomunizm i koncepcja przestrzeni yciowej". Hi-
tler uwaa, e terytorium Niemiec jest w porwnaniu z innymi mocar-
stwami zbyt mae i ten fakt moe doprowadzi do upadku albo nawet
zniknicia narodu niemieckiego. Wynikao z tego, e Niemcy powin-
ni zdoby dla siebie nowe ziemie. Uzasadniajc t tez, Hitler napisa
w Mein Kampf. Jeeli jakie pastwo zdobyo ogromne przestrzenie, nie
oznacza to wcale, e powinno zachowa je wiecznie. W najlepszym przy-
padku wadanie takimi przestrzeniami wiadczy jedynie o sile zwycizcy
i o saboci tych, ktrzy mu si poddali. Tylko sia daje prawo wadania".
Gdzie jednak szuka tych przestrzeni, a waciwie komu naleaoby je
odebra? Kiedy mwimy o nowych ziemiach w Europie, powinnimy
przede wszystkim myle o Rosji i podporzdkowanych jej pastwach
ociennych". Nie sposb si doliczy, ilu byo ju chtnych do podziele-
nia Rosji!
Na paszczynie strategicznej tego rodzaju koncepcje stykay si
z autentycznym problemem, jakim bya patowa sytuacja w wojnie
z Wielk Brytani. Okazao si, e Niemcy nic s w stanie natychmiast
zmusi jej do kapitulacji i coraz wyraniej dziaania wojenne nabieraj
dugotrwaego charakteru. Poza tym w Berlinie uwaano, e opr sta-
wiany przez Angli wynika z jej nadziei, i do wojny wcz si Stany
Zjednoczone lub Zwizek Sowiecki. Hitler mwi wprost, e poniewa
Wielka Brytania nie kapituluje, oznacza to, i najwidoczniej zawara
z Rosj jakie tajne porozumienie i dlatego naley koniecznie najpierw
rozprawi si z Rosj".
Z powodu uporu Wielkiej Brytanii Niemcy znalazy si wic w strate-
gicznej lepej uliczce. Utrata tempa powodowaa strat czasu, ktrej nad-
95
robi ju si nie dao. Poniewa Trzecia Rzesza nie moga zmusi Sianw
Zjednoczonych do zaprzestania udzielania pomocy Wielkiej Brytanii,
Hitler doszedl do w niosku, e rozgromienie Zwizku Sowieckiego skoni
Londyn do ustpstw i rozpoczcia negocjacji pokojowych. Ta koncepcja
strategiczna, po raz pierw s/y sformuowana przez Fuhrera 13 lipca 1940
roku. w pniejszym okresie bya rozwijana i precyzowana.
Dwudziestego drugiego lipca 1940 roku Hitler przekaza swojej ge-
neralicji oglne zaoenia nowej strategii: ..Stalin kokietuje Angli. aby
zmusi j do kontynuowania wojny. Chce w ten sposb zwiza nam rce
i mie czas. aby przywaszczy sobie wszystko co chce. ale czego nie
zdobdzie, jeeli zostanie zawary pokj. Dy do tego. by Niemcy nie
stay si zbyt silne. Rosyjski problem bdzie rozwizany natarciem [...].
Rozbi rosyjsk armi albo przynajmniej zaj taki teren, eby zabez-
pieczy Berlin i lsk przed nalotami rosyjskiego lotnictwa. Podane
byoby przesunicie si w gb Rosji na tyle daleko, aby nasze lotnictwo
mogo zniszczy jej najwaniejsze orodki". Pocztkowo deklarowane
cele polityczne przyszej wojny dotyczyy tych samych obszarw, kt-
re objy porozumienia biaowieskie z 1991 roku -- pastwo ukraiskie.
federacja republik nadbatyckich, niezalene od Rosji Finlandia i Biao-
ru.
Tydzie pniej. 31 lipca 1940 roku: nadziej Anglii jest Rosja
i Ameryka. Jeeli rozwiej si nadzieje zwizane z Rosj, Ameryka take
odetnie si od Anglii, poniewa konsekwencj rozgromienia Rosji bdzie
niezwykle wzmocnienie pozycji Japonii we wschodniej Azji. Jeeli Ro-
sja /ostanie rozgromiona, Anglia straci resztki nadziei i w Europie oraz
na Bakanach wada bd Niemcy. Wniosek: Rosj naley zlikwido-
wa | . . . ] . Im szybciej rozbijemy Rosj, tym lepiej. Operacja bdzie miaa
sens jedynie wtedy, gdy zdoam) rozbi cale pastwo jednym potnym
uderzeniem. Nic wystarcz) samo zajcie jakiej czci jego terytorium".
W tym miejscu Fuhrer troch sam sobie zaprzecza. Oglnie rzecz biorc,
Hitler poszed ladami Napoleona, ktry, zetknwszy si z podobnym
problemem, rwnie uzna, e Londyn mona rzucie na kolana tylko wte-
dy. gdy zdobdzie si Moskw.
Traktujc wojn z ZSRR jako jeden / epizodw wojny z Angli. Hi-
tler nadal rozwija myl o tym, jak wane jest zwycistwo na Wschodzie
dla osignicia zwycistwa na Zachodzie. Dziewitego stycznia 1941
roku. w trakcie analiz) sytuacji / kierownictwem wojskowym. Fuhrer
ponownie poruszy! spraw nadziei Anglii na ..zmontowanie wielkiego.
96
Fra
ancuski czog Renault FT (1917 r.)
Pierwsi kursanci piotrogrodzkiej szkol) wojsk pancernych (1923 r.)
robi ju si nie dao. Poniewa Trzecia Rzesza nie moga zmusi Sianw
Zjednoczonych do zaprzestania udzielania pomocy Wielkiej Brytanii,
Hitler doszedl do w niosku, e rozgromienie Zwizku Sowieckiego skoni
Londyn do ustpstw i rozpoczcia negocjacji pokojowych. Ta koncepcja
strategiczna, po raz pierw s/y sformuowana przez Fuhrera 13 lipca 1940
roku. w pniejszym okresie bya rozwijana i precyzowana.
Dwudziestego drugiego lipca 1940 roku Hitler przekaza swojej ge-
neralicji oglne zaoenia nowej strategii: ..Stalin kokietuje Angli. aby
zmusi j do kontynuowania wojny. Chce w ten sposb zwiza nam rce
i mie czas. aby przywaszczy sobie wszystko co chce. ale czego nie
zdobdzie, jeeli zostanie zawary pokj. Dy do tego. by Niemcy nie
stay si zbyt silne. Rosyjski problem bdzie rozwizany natarciem [...].
Rozbi rosyjsk armi albo przynajmniej zaj taki teren, eby zabez-
pieczy Berlin i lsk przed nalotami rosyjskiego lotnictwa. Podane
byoby przesunicie si w gb Rosji na tyle daleko, aby nasze lotnictwo
mogo zniszczy jej najwaniejsze orodki". Pocztkowo deklarowane
cele polityczne przyszej wojny dotyczyy tych samych obszarw, kt-
re objy porozumienia biaowieskie z 1991 roku -- pastwo ukraiskie.
federacja republik nadbatyckich, niezalene od Rosji Finlandia i Biao-
ru.
Tydzie pniej. 31 lipca 1940 roku: nadziej Anglii jest Rosja
i Ameryka. Jeeli rozwiej si nadzieje zwizane z Rosj, Ameryka take
odetnie si od Anglii, poniewa konsekwencj rozgromienia Rosji bdzie
niezwykle wzmocnienie pozycji Japonii we wschodniej Azji. Jeeli Ro-
sja /ostanie rozgromiona, Anglia straci resztki nadziei i w Europie oraz
na Bakanach wada bd Niemcy. Wniosek: Rosj naley zlikwido-
wa | . . . ] . Im szybciej rozbijemy Rosj, tym lepiej. Operacja bdzie miaa
sens jedynie wtedy, gdy zdoam) rozbi cale pastwo jednym potnym
uderzeniem. Nic wystarcz) samo zajcie jakiej czci jego terytorium".
W tym miejscu Fuhrer troch sam sobie zaprzecza. Oglnie rzecz biorc,
Hitler poszed ladami Napoleona, ktry, zetknwszy si z podobnym
problemem, rwnie uzna, e Londyn mona rzucie na kolana tylko wte-
dy. gdy zdobdzie si Moskw.
Traktujc wojn z ZSRR jako jeden / epizodw wojny z Angli. Hi-
tler nadal rozwija myl o tym, jak wane jest zwycistwo na Wschodzie
dla osignicia zwycistwa na Zachodzie. Dziewitego stycznia 1941
roku. w trakcie analiz) sytuacji / kierownictwem wojskowym. Fuhrer
ponownie poruszy! spraw nadziei Anglii na ..zmontowanie wielkiego.
96
Fra
ancuski czog Renault FT (1917 r.)
Pierwsi kursanci piotrogrodzkiej szkol) wojsk pancernych (1923 r.)
Samodzielny puk czogw RKKA. Zdobyczny czog Ricardo Mk.V. (1927 r.)
Pierwszy sowiecki czog VI (rosyjski Renault. 1920 r.)
Samodzielny puk czogw RKKA. Zdobyczny czog Ricardo Mk.V. (1927 r.)
Pierwszy sowiecki czog VI (rosyjski Renault. 1920 r.)
Polska pokonana. Brze 23 wrzenia 1939 r.
oe Europ) zostao podzielone. Dla innyeh nie ma miejsca"
(Amerykaska karykatura i 1939 roku)
Polska pokonana. Brze 23 wrzenia 1939 r.
oe Europ) zostao podzielone. Dla innyeh nie ma miejsca"
(Amerykaska karykatura i 1939 roku)
Czog lekki PzKpfw II Ausf. Z
Czog lekki PzKpfw 35(t) (L.T-35)
Czog redni PzKpfw IV Ausf. Z
Czog lekki PzKpfw II Ausf. Z
Czog lekki PzKpfw 35(t) (L.T-35)
Czog redni PzKpfw IV Ausf. Z

22
O
N
U
r I

N
s
u
Czog redni T-28 / wie stokow
Czog ciki T-35 w/. 1933
*
Czog redni T-34 wz. 1940
Czog redni T-34 w/.1941
Czog redni T-28 / wie stokow
Czog ciki T-35 w/. 1933
*
Czog redni T-34 wz. 1940
Czog redni T-34 w/.1941
Czog ciki KW-1
Czog lekki T-26 (1939 r.)
Czog ciki KW-1
Czog lekki T-26 (1939 r.)
kontynentalnego bloku przeciwko Niemcom" ora/ na pomoc Stanw
Zjednoczonych i Rosji. Hitler zakada, e wadca Rosji, Stalin, jest m-
dry, nie bdzie otwarcie wystpowa przeciwko Niemcom, ale naley
koniecznie liczy si / tym. e w trudnych dla Niemiec sytuacjach bdzie
nam stwarza due kopoty. Chce zapanowa nad dziedzictwem zbied-
niaej Europy, le potrzebuje sukcesw, inspiruje go Drang nach West.
Rwnie /daje sobie doskonale spraw, e po cakowitym zwycistwie
Niemiec pooenie Rosji sianie sic bardzo trudne.
Anglikw podtrzymuje na duchu nadzieja na moliwa interwencj
Rosjan. Tylko wtedy zrezygnuj ze stawiania oporu, kiedy zostanie zni-
weczona ta ich ostatnia nadzieja [...]. Jeeli jednak zdoaj wytrzyma.
sformowa 30 40 dyw izji. a Stany Zjednoczone i Rosja oka, im pomoc.
wtedy powstanie sytuacja bardzo trudna dla Niemiec. Nie mona do tego
dopuci [...].
Dlatego koniecznie naley rozbi teraz Rosj. Wtedy Anglia albo si
podda, albo Niemcy bd kontynuoway walk z Angli w niezwykle
sprzyjajcych warunkach. Rozbicie Rosji pozwoli rwnie Japonii zwr-
ci wszystkie swoje siy przeciwko Stanom Zjednoczonym. To za po-
wstrzymaoby je przed wczeniem si do wojny.
W rozgromieniu Rosji szczeglnie wana jest kwestia czasu. Cho-
cia rosyjskie siy zbrojne to gliniany kolos bez gowy, nie sposb jed-
nak dokadnie przewidzie ich dalszego rozwoju. Poniewa w kadym
przypadku Rosj naley koniecznie pokona, najlepiej zrobi to teraz.
kiedy rosyjska armia jest pozbawiona dowdcw i zle przygotowana
[...]. Mimo wszystko jednak nie wolno nie docenia Rosjan. Dlatego
niemieckie natarcie musi by prowadzone jak najwikszymi silami [...].
Zadaniem operacji powinno by zniszczenie rosyjskich sil zbrojnych
oraz zajcie najwaniejszych orodkw gospodarczych i zniszczenie po-
zostaych rejonw przemysowych, przede wszystkim w rejonie Jekate-
rynburga (Swierdowska); poza tym naley koniecznie opanowa rejon
B
akuf . . ] .
Gigantyczne przestrzenie Rosji kryj w sobie niezmierzone bogactwa.
Niemcy wintu gospodarcze) i politycznie opanowa te przestrzenie, ale
n
' e przyczajc ich o siebie (pniej Fuhrer zmieni punkt widzenia).
W rezultacie bd wwczas dysponowa wszelkimi moliwociami, ab)
w
Przyszoci prowadzi wojny przeciwko kontynentom, wtedy nikt wi-
Ce
J nie bdzie w stanie ich zwyciy. Po przeprowadzeniu tej operacji
^
u
ropa wstrzyma oddech". Teraz Fuhrer inaczej widzia przysz map
0 7
kontynentalnego bloku przeciwko Niemcom" ora/ na pomoc Stanw
Zjednoczonych i Rosji. Hitler zakada, e wadca Rosji, Stalin, jest m-
dry, nie bdzie otwarcie wystpowa przeciwko Niemcom, ale naley
koniecznie liczy si / tym. e w trudnych dla Niemiec sytuacjach bdzie
nam stwarza due kopoty. Chce zapanowa nad dziedzictwem zbied-
niaej Europy, le potrzebuje sukcesw, inspiruje go Drang nach West.
Rwnie /daje sobie doskonale spraw, e po cakowitym zwycistwie
Niemiec pooenie Rosji sianie sic bardzo trudne.
Anglikw podtrzymuje na duchu nadzieja na moliwa interwencj
Rosjan. Tylko wtedy zrezygnuj ze stawiania oporu, kiedy zostanie zni-
weczona ta ich ostatnia nadzieja [...]. Jeeli jednak zdoaj wytrzyma.
sformowa 30 40 dyw izji. a Stany Zjednoczone i Rosja oka, im pomoc.
wtedy powstanie sytuacja bardzo trudna dla Niemiec. Nie mona do tego
dopuci [...].
Dlatego koniecznie naley rozbi teraz Rosj. Wtedy Anglia albo si
podda, albo Niemcy bd kontynuoway walk z Angli w niezwykle
sprzyjajcych warunkach. Rozbicie Rosji pozwoli rwnie Japonii zwr-
ci wszystkie swoje siy przeciwko Stanom Zjednoczonym. To za po-
wstrzymaoby je przed wczeniem si do wojny.
W rozgromieniu Rosji szczeglnie wana jest kwestia czasu. Cho-
cia rosyjskie siy zbrojne to gliniany kolos bez gowy, nie sposb jed-
nak dokadnie przewidzie ich dalszego rozwoju. Poniewa w kadym
przypadku Rosj naley koniecznie pokona, najlepiej zrobi to teraz.
kiedy rosyjska armia jest pozbawiona dowdcw i zle przygotowana
[...]. Mimo wszystko jednak nie wolno nie docenia Rosjan. Dlatego
niemieckie natarcie musi by prowadzone jak najwikszymi silami [...].
Zadaniem operacji powinno by zniszczenie rosyjskich sil zbrojnych
oraz zajcie najwaniejszych orodkw gospodarczych i zniszczenie po-
zostaych rejonw przemysowych, przede wszystkim w rejonie Jekate-
rynburga (Swierdowska); poza tym naley koniecznie opanowa rejon
B
akuf . . ] .
Gigantyczne przestrzenie Rosji kryj w sobie niezmierzone bogactwa.
Niemcy wintu gospodarcze) i politycznie opanowa te przestrzenie, ale
n
' e przyczajc ich o siebie (pniej Fuhrer zmieni punkt widzenia).
W rezultacie bd wwczas dysponowa wszelkimi moliwociami, ab)
w
Przyszoci prowadzi wojny przeciwko kontynentom, wtedy nikt wi-
Ce
J nie bdzie w stanie ich zwyciy. Po przeprowadzeniu tej operacji
^
u
ropa wstrzyma oddech". Teraz Fuhrer inaczej widzia przysz map
0 7
polityczne, Rosji pnocna Rosja /ostanie oddana Finlandii, w krajach
nadbatyckich, na Ukrainie i Biaorusi powstan protektoraty
W czasie rozmowy z Mussolinim 20 stycznia 1940 roku w Chiano
Hitler powiedzia, e ..ogln sytuacj na Wschodzie mona prawido-
wo ocenia jedynie / punktu w idzenia sytuacji na Zachodzie. Inwazja na
Wyspy Brytyjskie jest ostatnim celem [...]. Najwiksze zagroenie to
ogromny rosyjski kolos. Chocia Niemcy podpisay / Rosj bardzo wy-
godne umowy polityczne , gospodarcze, mimo wszystko lepiej pole-',
na wasnych rodkach siowych [...]. Przedtem Rosja nie stanowia ad
nego zagroenia dla Niemiec, ale teraz, w dobie lotnictwa wojskowego
mona z Rosji albo z rejonu Morza rdziemnego zmieni w dymice
ruiny rumuskie tereny roponone, yciowo wane dla pastw Osi"
Trzydziestego marca 1941 roku Fiihrer owiadczy, e istnieje obec-
nie moliwo rozgromienia Rosji, majc zabezpieczone tyy. Moliwo
taka me pojawi si szybko po raz wtry. Bybym przestpc wobec cale
go narodu niemieckiego, gdybym tego nie wykorzysta"
Wypowiedz, Hitlera wiadczo tym, e niemieckie kierownictwo po-
dejmujc decyzj o ataku na Zwizek Sowiecki, kierowao si wasnym,
strategicznym, koncepcjami, mc zas obaw przed rych napaci Sowie-
tw. Wschodniego ssiada uwaano jedynie za potencjalne, przysze za
groenie dla Niemiec. Wynika z tego. e wojna ze Zwizkiem Sowieckim
nie bya wojn prewencyjn, jak starali si pniej dowie Niemcv
(niemiecki wywiad i dyplomacja doskonale radzce sobie w dziedzinie
dezinformacji, w pozyskiwaniu informacji radziy sobie o wiele grze,
bd co bd jednak nie /dolay rozpozna sowieckich planw i si)
Naley przypuszcza, e niemieckie kierownictwo racz, dyo do
wprowadzenia w ycie sformuowanej przez Hitlera podstawowej zasa
dy niemieckiej polityki zagranicznej: Nigdy nie godzi si z .sinieniem
dwoch wielkich mocarstw w Europie".
Dugotrwaa wojna na Zachodzie, stopniowe nasilanie si prowadzo-
nej przez Wielk Brytani blokady gospodarcze, powodoway, e zupe-
nie realnie zaczai grozi Trzeciej Rzeszy krach ekonomiczny. Dlatego
tez w Berlinie podjto decyzj, by zdoby tak przestrze yciow".
aby Niemcy, ..chronione przed blokad, skonsolidowane terytorialnie
i uniezalenione gospodarczo od importu surowcw strategicznych" byh
w stanie wytrzyma dugotrwa w ojn z Wielk Brytani i Stanami Zied-
noczonyom
A
wic poza motywacjami strategicznymi, wanym proble-
mem dla Niemiec byy ,ch ekonomiczne moliwoci prowadzenia du-
98
gotrwaej wojny. Inny problem dotyczy ograniczonych zasobw kraju.
uzupenianych za porednictwem handlu zagranicznego. W czasie wojny
i przy blokadzie prowadzonej przez Wielk Brytani moliwoci Trzeciej
Rzeszy wykorzystywania rynkw pozaeuropejskich ulegy powanemu
ograniczeniu.
W konsekwencji Niemcy stany w obliczu wyboru: albo w jak naj-
krtszym czasie wielokrotnie wzmocni narzdzie blitzkriegu Wehr-
macht i nadal zwycia przeciwnikw po kolei, albo rozszerzy baz
przemysw o-wojskow i tym samym straci czas. Wykorzystayby to
jednak nieprzyjacielskie wielkie mocarstwa, z ktrych poczon po-
tg gospodarcza Niemcy nic byy w sianie rywalizowa. Zwolennicy
koncepcji gbokiego" zbrojenia (na przykad szef Zarzdu Gospodarki
Wojennej i Uzbrojenia genera Georg Thomas) wychodzili z zaoenia.
e Niemcy s w stanie wytrzyma dugotrwa wojn i dlatego pow in-
ny rozszerza wewntrzn baz surowcow, zwiksza liczb przedsi-
biorstw zbrojeniowych, tworzy due rezerwy surowcw i uzbrojenia.
Jednake Hitler postanowi} wybra szybkie" rozwizanie problemu.
Uwaa, e przestawienie gospodarki z pokojowej na wojenn wymaga-
oby zbyt wielu powice od ludnoci, i nie chcia ogranicza produkcji
nieprzeznaczonej na potrzeby wojska oraz obnia poziomu ycia Niem-
cw. Niemieckie kierownictwo postawio na byskawiczne odniesienie
zwycistwa nad Zwizkiem Sowieckim, liczc na to. e zdoa osign
swj cel, w maksymalny sposb wykorzystujc ju istniejc baz gospo-
darcz, a w pniejszym okresie, dziki zdobytym sowieckim zasobom.
intensywnie rozbuduje swj przemys, by kontynuowa walk z Wielk
Brytani i Stanami Zjednoczonymi.
W 1939 roku Niemcy mogy we wasnym zakresie zapewnie sobie
dostawy takich bogactw strategicznych jak wgiel, ruda elaza, ropa naf-
towa, mied. ow. siarka i piryt, aluminium, ruda manganowa, chrom.
wena, rt i fosfat) zaledwie w 18 procentach (w ZSRR wskanik ten do-
chodzi do 82,5 procent). Wydobycie ropy naftowej i surowcowe zapasy
Niemiec nawet po zwycistwie nad Francj byy ograniczone. Ju na w io-
sn 1941 roku stao si oczywiste, e zapasy paliwa i kauczuku wystarcz
Miedwie do jesieni, a zapasy metali kolorowych nie pokrywaj nawet bie-
cego zapotrzebowania, nie wspominajc o rzeczywistych potrzebach.
Napita sytuacja istniaa rwnie w zaopatrzeniu w ywno. Oglnie
rzecz biorc, gospodarcze moliwoci Niemiec nic odpowiaday celom
i zadaniom wojny ze Zwizkiem Sowieckim, ktry dysponowa rozbu-
oo
polityczne, Rosji pnocna Rosja /ostanie oddana Finlandii, w krajach
nadbatyckich, na Ukrainie i Biaorusi powstan protektoraty
W czasie rozmowy z Mussolinim 20 stycznia 1940 roku w Chiano
Hitler powiedzia, e ..ogln sytuacj na Wschodzie mona prawido-
wo ocenia jedynie / punktu w idzenia sytuacji na Zachodzie. Inwazja na
Wyspy Brytyjskie jest ostatnim celem [...]. Najwiksze zagroenie to
ogromny rosyjski kolos. Chocia Niemcy podpisay / Rosj bardzo wy-
godne umowy polityczne , gospodarcze, mimo wszystko lepiej pole-',
na wasnych rodkach siowych [...]. Przedtem Rosja nie stanowia ad
nego zagroenia dla Niemiec, ale teraz, w dobie lotnictwa wojskowego
mona z Rosji albo z rejonu Morza rdziemnego zmieni w dymice
ruiny rumuskie tereny roponone, yciowo wane dla pastw Osi"
Trzydziestego marca 1941 roku Fiihrer owiadczy, e istnieje obec-
nie moliwo rozgromienia Rosji, majc zabezpieczone tyy. Moliwo
taka me pojawi si szybko po raz wtry. Bybym przestpc wobec cale
go narodu niemieckiego, gdybym tego nie wykorzysta"
Wypowiedz, Hitlera wiadczo tym, e niemieckie kierownictwo po-
dejmujc decyzj o ataku na Zwizek Sowiecki, kierowao si wasnym,
strategicznym, koncepcjami, mc zas obaw przed rych napaci Sowie-
tw. Wschodniego ssiada uwaano jedynie za potencjalne, przysze za
groenie dla Niemiec. Wynika z tego. e wojna ze Zwizkiem Sowieckim
nie bya wojn prewencyjn, jak starali si pniej dowie Niemcv
(niemiecki wywiad i dyplomacja doskonale radzce sobie w dziedzinie
dezinformacji, w pozyskiwaniu informacji radziy sobie o wiele grze,
bd co bd jednak nie /dolay rozpozna sowieckich planw i si)
Naley przypuszcza, e niemieckie kierownictwo racz, dyo do
wprowadzenia w ycie sformuowanej przez Hitlera podstawowej zasa
dy niemieckiej polityki zagranicznej: Nigdy nie godzi si z .sinieniem
dwoch wielkich mocarstw w Europie".
Dugotrwaa wojna na Zachodzie, stopniowe nasilanie si prowadzo-
nej przez Wielk Brytani blokady gospodarcze, powodoway, e zupe-
nie realnie zaczai grozi Trzeciej Rzeszy krach ekonomiczny. Dlatego
tez w Berlinie podjto decyzj, by zdoby tak przestrze yciow".
aby Niemcy, ..chronione przed blokad, skonsolidowane terytorialnie
i uniezalenione gospodarczo od importu surowcw strategicznych" byh
w stanie wytrzyma dugotrwa w ojn z Wielk Brytani i Stanami Zied-
noczonyom
A
wic poza motywacjami strategicznymi, wanym proble-
mem dla Niemiec byy ,ch ekonomiczne moliwoci prowadzenia du-
98
gotrwaej wojny. Inny problem dotyczy ograniczonych zasobw kraju.
uzupenianych za porednictwem handlu zagranicznego. W czasie wojny
i przy blokadzie prowadzonej przez Wielk Brytani moliwoci Trzeciej
Rzeszy wykorzystywania rynkw pozaeuropejskich ulegy powanemu
ograniczeniu.
W konsekwencji Niemcy stany w obliczu wyboru: albo w jak naj-
krtszym czasie wielokrotnie wzmocni narzdzie blitzkriegu Wehr-
macht i nadal zwycia przeciwnikw po kolei, albo rozszerzy baz
przemysw o-wojskow i tym samym straci czas. Wykorzystayby to
jednak nieprzyjacielskie wielkie mocarstwa, z ktrych poczon po-
tg gospodarcza Niemcy nic byy w sianie rywalizowa. Zwolennicy
koncepcji gbokiego" zbrojenia (na przykad szef Zarzdu Gospodarki
Wojennej i Uzbrojenia genera Georg Thomas) wychodzili z zaoenia.
e Niemcy s w stanie wytrzyma dugotrwa wojn i dlatego pow in-
ny rozszerza wewntrzn baz surowcow, zwiksza liczb przedsi-
biorstw zbrojeniowych, tworzy due rezerwy surowcw i uzbrojenia.
Jednake Hitler postanowi} wybra szybkie" rozwizanie problemu.
Uwaa, e przestawienie gospodarki z pokojowej na wojenn wymaga-
oby zbyt wielu powice od ludnoci, i nie chcia ogranicza produkcji
nieprzeznaczonej na potrzeby wojska oraz obnia poziomu ycia Niem-
cw. Niemieckie kierownictwo postawio na byskawiczne odniesienie
zwycistwa nad Zwizkiem Sowieckim, liczc na to. e zdoa osign
swj cel, w maksymalny sposb wykorzystujc ju istniejc baz gospo-
darcz, a w pniejszym okresie, dziki zdobytym sowieckim zasobom.
intensywnie rozbuduje swj przemys, by kontynuowa walk z Wielk
Brytani i Stanami Zjednoczonymi.
W 1939 roku Niemcy mogy we wasnym zakresie zapewnie sobie
dostawy takich bogactw strategicznych jak wgiel, ruda elaza, ropa naf-
towa, mied. ow. siarka i piryt, aluminium, ruda manganowa, chrom.
wena, rt i fosfat) zaledwie w 18 procentach (w ZSRR wskanik ten do-
chodzi do 82,5 procent). Wydobycie ropy naftowej i surowcowe zapasy
Niemiec nawet po zwycistwie nad Francj byy ograniczone. Ju na w io-
sn 1941 roku stao si oczywiste, e zapasy paliwa i kauczuku wystarcz
Miedwie do jesieni, a zapasy metali kolorowych nie pokrywaj nawet bie-
cego zapotrzebowania, nie wspominajc o rzeczywistych potrzebach.
Napita sytuacja istniaa rwnie w zaopatrzeniu w ywno. Oglnie
rzecz biorc, gospodarcze moliwoci Niemiec nic odpowiaday celom
i zadaniom wojny ze Zwizkiem Sowieckim, ktry dysponowa rozbu-
oo
dowanym kompleksem wojskowo-przemysowym, ogromn przewag
w moliwociach mobilizacji i wykorzystania niezbdnego do prowadze-
nia wojny potencjau ekonomicznego kraju, a take nie napotyka tak
wielu problemw w zapewnieniu gospodarce niezbdnych zasobw.
Umocnieniu si w wiadomoci niemieckiego kierownictwa koncep-
cji ..pochodu na Wschd" sprzyjao rwnie to. e niemiecki wywiad
dysponowa bardzo skpymi informacjami o sowieckich siach zbrojnych
i ocenia Armi Czerwon na podstawie przebiegu walk w czasie wojny
sow iecko-fiskiej. W poczeniu z. wynikajcym z byskawicznego roz-
gromienia najsilniejszej w Europie armii francuskiej, przecenianiem w la
snych sil doprowadzio to do wycignicia mylnego wniosku o sabo
sowieckich sil zbrojnych.
W rezultacie 5 grudnia 1940 roku Hitler owiadczy na kolejnej kon-
ferencji: ..Rosjanie ustpuj nam pod wzgldem uzbrojenia [...]. Nasz
czog PzKpfw III z armat 50 mm wyranie gruje nad rosyjskimi ma-
szynami. Rosyjskie czogi w wikszoci maj slaby pancerz. Rosjanin
jest niepenowartociowym czowiekiem (w lej kwestii istnieje prze-
ciwstawna opinia, e kady optany rasow lub klasow ideologi czo-
wiek jest umysowo ograniczony - Autor). Wojsko nie ma prawdziwych
dowdcw [...]. Na wiosn bdziemy dysponowali wyran przewaga
w kadrze dowdczej, wyposaeniu materiaowym i wojskach. Niewt-
pliwie Rosjanie bd dysponowali tym samym, ale niszej jakoci. Jee
li takiej armii zada si potny cios. rozgromienie jej jest nieuniknione
[...]. Naley oczekiwa, e rosyjska armia ju przy pierwszym uderzeniu
niemieckich wojsk poniesie jeszcze wiksz klsk ni armia francuska
w 1940 roku". W tej ostatniej kwestii Fiihrer mia racj: sowieckie wol-
ska ponis) w pierwszych miesicach wojin klsk jeszcze bardziej ka-
tastrofaln ni Francuzi, c jednak z lego? .leszcze nawet nie zaczlimy
walczy. Na kady nasz fortel Rosjanie odpow iadaj niedajc si prze-
w idzie gupot" uprzedza! rodakw Bismarck i nie radzi pcha si do
Rosji, ale nie ma prorokw we wasnym kraju.
A olo cala informacja wywiadowcza, jak w przeddzie wojny eks-
ponowa szef Sztabu Generalnego wojsk ldowych: Skpe dane o rosyj-
skich czogach: ustpuj naszym pod wzgldem opancerzenia i szybkoci
(?). Maksymalne opancerzenie 30 mm | . . . J. Przyrzdy optyczne bardzo
zle mtne szkl, may kt widzenia". Co prawda, lo prawda, niemiecka
optyka bya o niebo lepsza. Ale ile jeszcze niespodzianek czekao gene-
100
raa Haidera, ile nowego musia si jeszcze dowiedzie w przyszoci
o rosyjskiej technice!
W Berlinie zapanowao przekonanie, e ZSRR jest nie tylko kluczo-
wym elementem strategii przyszego zwycistwa nad Wielk Brytani,
ale rwnie do sabym przeciwnikiem, ktrego rozbicie pozwoli
Niemcom przechyli szal zwycistwa na swoj stron. Haider tuma-
czy swojemu koledze, szefowi niemieckiego Sztabu Generalnego: So-
wiecka Rosja przypomina szyb w oknie. Trzeba tylko raz uderzy w ni
pici i wszystko rozleci si na kawaki". Wierzono powszechnie, e
Rosj uda si zwyciy atwiej ni Francj, e kampania na Wschodzie
nie wie si z wikszym ryzykiem. I Teutoni chtnie szykowali si do
nowej krucjaty, od ktrej zaleao dalsze istnienie Rzeszy.
Gwny militarny cel marszu na wschd" polega na szybkim obez-
wadnieniu jednego przeciwnika w wojnie na dwa fronty, by nastpnie
caymi siami uderzy na drugiego". Przy opracowaniu planu operacji
Barbarossa" niemieckie dowdztwo wychodzio z nastpujcych zao-
e:
1. Wyjtkowe rozmiary terytorium Rosji absolutnie wykluczaj jej
cakowity podbj.
2. Aby odnie zwycistwo w wojnie z ZSRR wystarczy osign
najwaniejsz rubie operacyjno-strategiczn, a konkretnie Imi Lenin-
grad-Moskwa-Stalingrad Kaukaz, co praktycznie uniemoliwi Rosji
stawianie zbrojnego oporu, poniewa jej wojska zostan odcite od ich
baz, a przede wszystkim od zaopatrzenia w rop naftow.
3. Aby osign ten cel. niezbdne jest szybkie rozbicie Armii Czer-
wonej. Naley je przeprowadzi w terminie niepozwalajcym na moli-
wo zaistnienia wojny na dwa fronty.
Prace nad operacj przeciwko Zwizkowi Sowieckiemu rozpoczty
si po tym. jak 21 22 lipca niemieckie dowdztwo otrzymao odpowied-
nie rozkazy i przystpio do przygotowywania planu operacyjnego. Og-
em sporzdzono okoo dwunastu wariantw planu i szkicw operacyj-
nych. Jako jeden z pierwszych przedstawi 26 lipca swj wariant szel
wydziau Obce Armie Wschd Eberhard Kinzel. Uwaa on. e gwne
Uderzenie powinno by zadane w kierunku na Moskw, a nastpnie pro-
ponowa wykonanie zwrotu zaczepnego na tyy sowieckiego zgrupowa-
nia na Ukrainie, ktre musiaoby wwczas walczy z odwrconym fron-
tem. Dwudziestego sidmego lipca szef wydziau operacyjnego Sztabu
Generalnego pukownik X. Greifenberg zaproponowa wariant alterna-
HU
dowanym kompleksem wojskowo-przemysowym, ogromn przewag
w moliwociach mobilizacji i wykorzystania niezbdnego do prowadze-
nia wojny potencjau ekonomicznego kraju, a take nie napotyka tak
wielu problemw w zapewnieniu gospodarce niezbdnych zasobw.
Umocnieniu si w wiadomoci niemieckiego kierownictwa koncep-
cji ..pochodu na Wschd" sprzyjao rwnie to. e niemiecki wywiad
dysponowa bardzo skpymi informacjami o sowieckich siach zbrojnych
i ocenia Armi Czerwon na podstawie przebiegu walk w czasie wojny
sow iecko-fiskiej. W poczeniu z. wynikajcym z byskawicznego roz-
gromienia najsilniejszej w Europie armii francuskiej, przecenianiem w la
snych sil doprowadzio to do wycignicia mylnego wniosku o sabo
sowieckich sil zbrojnych.
W rezultacie 5 grudnia 1940 roku Hitler owiadczy na kolejnej kon-
ferencji: ..Rosjanie ustpuj nam pod wzgldem uzbrojenia [...]. Nasz
czog PzKpfw III z armat 50 mm wyranie gruje nad rosyjskimi ma-
szynami. Rosyjskie czogi w wikszoci maj slaby pancerz. Rosjanin
jest niepenowartociowym czowiekiem (w lej kwestii istnieje prze-
ciwstawna opinia, e kady optany rasow lub klasow ideologi czo-
wiek jest umysowo ograniczony - Autor). Wojsko nie ma prawdziwych
dowdcw [...]. Na wiosn bdziemy dysponowali wyran przewaga
w kadrze dowdczej, wyposaeniu materiaowym i wojskach. Niewt-
pliwie Rosjanie bd dysponowali tym samym, ale niszej jakoci. Jee
li takiej armii zada si potny cios. rozgromienie jej jest nieuniknione
[...]. Naley oczekiwa, e rosyjska armia ju przy pierwszym uderzeniu
niemieckich wojsk poniesie jeszcze wiksz klsk ni armia francuska
w 1940 roku". W tej ostatniej kwestii Fiihrer mia racj: sowieckie wol-
ska ponis) w pierwszych miesicach wojin klsk jeszcze bardziej ka-
tastrofaln ni Francuzi, c jednak z lego? .leszcze nawet nie zaczlimy
walczy. Na kady nasz fortel Rosjanie odpow iadaj niedajc si prze-
w idzie gupot" uprzedza! rodakw Bismarck i nie radzi pcha si do
Rosji, ale nie ma prorokw we wasnym kraju.
A olo cala informacja wywiadowcza, jak w przeddzie wojny eks-
ponowa szef Sztabu Generalnego wojsk ldowych: Skpe dane o rosyj-
skich czogach: ustpuj naszym pod wzgldem opancerzenia i szybkoci
(?). Maksymalne opancerzenie 30 mm | . . . J. Przyrzdy optyczne bardzo
zle mtne szkl, may kt widzenia". Co prawda, lo prawda, niemiecka
optyka bya o niebo lepsza. Ale ile jeszcze niespodzianek czekao gene-
100
raa Haidera, ile nowego musia si jeszcze dowiedzie w przyszoci
o rosyjskiej technice!
W Berlinie zapanowao przekonanie, e ZSRR jest nie tylko kluczo-
wym elementem strategii przyszego zwycistwa nad Wielk Brytani,
ale rwnie do sabym przeciwnikiem, ktrego rozbicie pozwoli
Niemcom przechyli szal zwycistwa na swoj stron. Haider tuma-
czy swojemu koledze, szefowi niemieckiego Sztabu Generalnego: So-
wiecka Rosja przypomina szyb w oknie. Trzeba tylko raz uderzy w ni
pici i wszystko rozleci si na kawaki". Wierzono powszechnie, e
Rosj uda si zwyciy atwiej ni Francj, e kampania na Wschodzie
nie wie si z wikszym ryzykiem. I Teutoni chtnie szykowali si do
nowej krucjaty, od ktrej zaleao dalsze istnienie Rzeszy.
Gwny militarny cel marszu na wschd" polega na szybkim obez-
wadnieniu jednego przeciwnika w wojnie na dwa fronty, by nastpnie
caymi siami uderzy na drugiego". Przy opracowaniu planu operacji
Barbarossa" niemieckie dowdztwo wychodzio z nastpujcych zao-
e:
1. Wyjtkowe rozmiary terytorium Rosji absolutnie wykluczaj jej
cakowity podbj.
2. Aby odnie zwycistwo w wojnie z ZSRR wystarczy osign
najwaniejsz rubie operacyjno-strategiczn, a konkretnie Imi Lenin-
grad-Moskwa-Stalingrad Kaukaz, co praktycznie uniemoliwi Rosji
stawianie zbrojnego oporu, poniewa jej wojska zostan odcite od ich
baz, a przede wszystkim od zaopatrzenia w rop naftow.
3. Aby osign ten cel. niezbdne jest szybkie rozbicie Armii Czer-
wonej. Naley je przeprowadzi w terminie niepozwalajcym na moli-
wo zaistnienia wojny na dwa fronty.
Prace nad operacj przeciwko Zwizkowi Sowieckiemu rozpoczty
si po tym. jak 21 22 lipca niemieckie dowdztwo otrzymao odpowied-
nie rozkazy i przystpio do przygotowywania planu operacyjnego. Og-
em sporzdzono okoo dwunastu wariantw planu i szkicw operacyj-
nych. Jako jeden z pierwszych przedstawi 26 lipca swj wariant szel
wydziau Obce Armie Wschd Eberhard Kinzel. Uwaa on. e gwne
Uderzenie powinno by zadane w kierunku na Moskw, a nastpnie pro-
ponowa wykonanie zwrotu zaczepnego na tyy sowieckiego zgrupowa-
nia na Ukrainie, ktre musiaoby wwczas walczy z odwrconym fron-
tem. Dwudziestego sidmego lipca szef wydziau operacyjnego Sztabu
Generalnego pukownik X. Greifenberg zaproponowa wariant alterna-
HU
tywny: gwne zgrupowanie skadajce si ze 100 dywizji przeprawa
dzi uderzenie na Ukrainie, rozbije znajdujce si tam sowieckie wojska.
a nastpnie zacznie rozwija natarcie na Moskw. Warianty te nie uzy-
skay poparcia.
Pitego sierpnia szef sztabu 18. Armii genera Erich Marcks przesta
wi Unternehmen Fritz. Wedug niego 147 niemieckich dywizji rozwi-
nitych w dwch grupach armii na kierunku moskiewskim i kijowskim
miay wykona gwne uderzenie na Moskw, a po jej zajciu wykona
czci wojsk zwrot zaczepny, aby wesprze wojska dziaajce na Ukra
inie. Operacj powinno zakoczy wyjcie niemieckich jednostek na li-
ni Archangielsk Gorkij- Rostw nad Donem.
Na pocztku wrzenia I gwny kwatermistrz Sztabu Generalnego
wojsk ldowych Wehrmachtu genera Friedrich Paulus otrzyma zada
nie, aby na podstawie zaoe Marcksa sporzdzi oglny plan kampa-
nii. Polecenie wykona do 29 padziernika 1940 roku. Jednake dalsze
rozpracowanie zagadnienia wojny z ZSRR doprowadzio do pojawie-
nia si kilku nowych wariantw. Na przykad 15 wrzenia 1940 roku
wydzia operacyjny sztabu OKW przygotowa wariant podpukownika
B. Lossberga, zgodnie z ktrym zakadano rozwinicie przeciwko ZSRR
trzech grup armii. Dwie miay rozwin si na pnoc od Polesia i prze-
prowadzi natarcia w krajach nadbatyckich i w Biaorusi. rodkowa gru-
pa armii po dojciu do Smoleska powinna rozpocz pauz operacyjn.
a w razie potrzeby wesprze grup pnocn w natarciu na Leningrad.
Poudniowa grupa armii miaa dwoma zgrupowaniami uderzeniowymi
wykona z rejonu Lublina i z Rumunii zbiene uderzenia w kierunku
na Dniepropietrowsk w celu otoczenia i zniszczenia sowieckich wojsk
na Ukrainie. Oglnym celem kampanii byo osignicie rubiey Archan-
gielsk Gorkij Stalingrad Rostw.
Poza oglnymi pracami planistycznymi w Sztabie Generalnym wojsk
ldowych w listopadzie i w grudniu prowadzono gry wojenne, w ktrych
dopracowywano szczegowo kwestie rozwijania wojsk, wspdziaania
oraz podzia sil i rodkw. Co prawda analiza wszystkich tych zagadnie
potwierdzia opini, e jeli nic uda si w zdecydowany sposb zama
rosyjskiego oporu przed osigniciem rubie) Kijw Misk Jezioro
(zudzkic. niemieckim wojskom nie wystarcz) sil. by prowadzi operacje
na obszarze coraz bardziej rozszerzajcego si ku wschodowi leja.
Mimo to jednak uznano, e niemieckie wojska s w stanie zada zde-
cydowana. klsk gwnym silom Armii Czerwonej w strefie nadgranicz-
102
nej wytyczonej od wschodu rzekami Dwina i Dniepr. By moe zdoa
to doprowadzi do upadku ZSRR i pozwoli unikn w przyszoci zacie-
kych walk. W czasie gier wojennych niemieckie dowdztwo doszo do
wniosku, e konieczne jest prowadzenie dziaa jednoczenie na trzech
kierunkach leningradzkim, moskiewskim i kijowskim.
W konsekwencji zmianie ulega cala wytyczna ..marszu na wschd".
Przypomnijmy, e wydajc rozkaz o zaplanowaniu operacji Barbaros-
sa, Hitler uwaa, e operacja bdzie miaa sens tylko wwczas, jeeli
rozbijemy to pastwo w caoci jednym gwatownym uderzeniem. Zaj-
cie tylko jakiej czci jego terytorium nie wystarcza". Tym samym Fuh-
rer przyznawa, e w kadym innym przypadku cay marsz na wschd
nie ma sensu. Kiedy jednak 5 grudnia przedstawiono mu kocow stra-
tegiczn wersj operacji przeciwko ZSRR. zgodzi si. e natarcie nale-
y poprowadzi tak daleko na wschd, aby rosyjskie lotnictwo nie mogo
wykonywa nalotw na terytorium niemieckiej Rzeszy, i aby z drugiej
strony niemieckie lotnictwo mogo atakowa z powietrza rosyjskie rejo-
ny wojskowo-przemysowe".
Dlatego te w Dyrektywie nr 21 z 1X grudnia 1940 roku stwierdzono,
e ostatecznym celem operacji jest utworzenie rubiey obronnej przeciw-
ko azjatyckiej Rosji na oglnej linii Woga Archangielsk [....] w przy-
padku zaistniaej koniecznoci ostatni rejon przemysowy, jaki pozostanie
w posiadaniu Rosjan na Uralu, mona bdzie sparaliowa przy pomocy
lotnictwa". Hitler mia rwnie nadziej, e Jeeli Rosjanie w wyniku
naszych uderze ponios klsk, to od pewnego momentu, podobnie jak
miao to miejsce w Polsce, przestanie funkcjonowa transport, czno
itd. i nastpi cakowita dezorganizacja".
Zgodnie z planem operacji Barbarossa" zakadano, e do 15 maja
1941 roku zakoczone zostan przygotowania do uderzenia na ZSRR
siami trzech grup armii dziaajcych na kierunkach leningradzkim. mo-
skiewskim i kijowskim. Operacj naleao przeprowadzi w taki sposb.
aby zniszczy znajdujce si w Rosji Zachodniej masy wojsk jak naj-
szybciej, wyprowadzajc w gb pancerne grupy uderzeniowe i uniemo-
liwiajc wyprowadzenie zdolnych o walki wojsk na przestrzenie rosyj-
skiego terytorium".
Grupa Armii Pnoc" otrzymaa zadanie zniszczenia sowieckich
Wojsk w krajach nadbatyckich i opanowania batyckich portw, w tym
take Leningradu oraz Kronsztadu, i pozbawienia sowieckiej marynarki
punktw oporu. Uzyskanie powodzenia na tym kierunku zabezpieczy-
tywny: gwne zgrupowanie skadajce si ze 100 dywizji przeprawa
dzi uderzenie na Ukrainie, rozbije znajdujce si tam sowieckie wojska.
a nastpnie zacznie rozwija natarcie na Moskw. Warianty te nie uzy-
skay poparcia.
Pitego sierpnia szef sztabu 18. Armii genera Erich Marcks przesta
wi Unternehmen Fritz. Wedug niego 147 niemieckich dywizji rozwi-
nitych w dwch grupach armii na kierunku moskiewskim i kijowskim
miay wykona gwne uderzenie na Moskw, a po jej zajciu wykona
czci wojsk zwrot zaczepny, aby wesprze wojska dziaajce na Ukra
inie. Operacj powinno zakoczy wyjcie niemieckich jednostek na li-
ni Archangielsk Gorkij- Rostw nad Donem.
Na pocztku wrzenia I gwny kwatermistrz Sztabu Generalnego
wojsk ldowych Wehrmachtu genera Friedrich Paulus otrzyma zada
nie, aby na podstawie zaoe Marcksa sporzdzi oglny plan kampa-
nii. Polecenie wykona do 29 padziernika 1940 roku. Jednake dalsze
rozpracowanie zagadnienia wojny z ZSRR doprowadzio do pojawie-
nia si kilku nowych wariantw. Na przykad 15 wrzenia 1940 roku
wydzia operacyjny sztabu OKW przygotowa wariant podpukownika
B. Lossberga, zgodnie z ktrym zakadano rozwinicie przeciwko ZSRR
trzech grup armii. Dwie miay rozwin si na pnoc od Polesia i prze-
prowadzi natarcia w krajach nadbatyckich i w Biaorusi. rodkowa gru-
pa armii po dojciu do Smoleska powinna rozpocz pauz operacyjn.
a w razie potrzeby wesprze grup pnocn w natarciu na Leningrad.
Poudniowa grupa armii miaa dwoma zgrupowaniami uderzeniowymi
wykona z rejonu Lublina i z Rumunii zbiene uderzenia w kierunku
na Dniepropietrowsk w celu otoczenia i zniszczenia sowieckich wojsk
na Ukrainie. Oglnym celem kampanii byo osignicie rubiey Archan-
gielsk Gorkij Stalingrad Rostw.
Poza oglnymi pracami planistycznymi w Sztabie Generalnym wojsk
ldowych w listopadzie i w grudniu prowadzono gry wojenne, w ktrych
dopracowywano szczegowo kwestie rozwijania wojsk, wspdziaania
oraz podzia sil i rodkw. Co prawda analiza wszystkich tych zagadnie
potwierdzia opini, e jeli nic uda si w zdecydowany sposb zama
rosyjskiego oporu przed osigniciem rubie) Kijw Misk Jezioro
(zudzkic. niemieckim wojskom nie wystarcz) sil. by prowadzi operacje
na obszarze coraz bardziej rozszerzajcego si ku wschodowi leja.
Mimo to jednak uznano, e niemieckie wojska s w stanie zada zde-
cydowana. klsk gwnym silom Armii Czerwonej w strefie nadgranicz-
102
nej wytyczonej od wschodu rzekami Dwina i Dniepr. By moe zdoa
to doprowadzi do upadku ZSRR i pozwoli unikn w przyszoci zacie-
kych walk. W czasie gier wojennych niemieckie dowdztwo doszo do
wniosku, e konieczne jest prowadzenie dziaa jednoczenie na trzech
kierunkach leningradzkim, moskiewskim i kijowskim.
W konsekwencji zmianie ulega cala wytyczna ..marszu na wschd".
Przypomnijmy, e wydajc rozkaz o zaplanowaniu operacji Barbaros-
sa, Hitler uwaa, e operacja bdzie miaa sens tylko wwczas, jeeli
rozbijemy to pastwo w caoci jednym gwatownym uderzeniem. Zaj-
cie tylko jakiej czci jego terytorium nie wystarcza". Tym samym Fuh-
rer przyznawa, e w kadym innym przypadku cay marsz na wschd
nie ma sensu. Kiedy jednak 5 grudnia przedstawiono mu kocow stra-
tegiczn wersj operacji przeciwko ZSRR. zgodzi si. e natarcie nale-
y poprowadzi tak daleko na wschd, aby rosyjskie lotnictwo nie mogo
wykonywa nalotw na terytorium niemieckiej Rzeszy, i aby z drugiej
strony niemieckie lotnictwo mogo atakowa z powietrza rosyjskie rejo-
ny wojskowo-przemysowe".
Dlatego te w Dyrektywie nr 21 z 1X grudnia 1940 roku stwierdzono,
e ostatecznym celem operacji jest utworzenie rubiey obronnej przeciw-
ko azjatyckiej Rosji na oglnej linii Woga Archangielsk [....] w przy-
padku zaistniaej koniecznoci ostatni rejon przemysowy, jaki pozostanie
w posiadaniu Rosjan na Uralu, mona bdzie sparaliowa przy pomocy
lotnictwa". Hitler mia rwnie nadziej, e Jeeli Rosjanie w wyniku
naszych uderze ponios klsk, to od pewnego momentu, podobnie jak
miao to miejsce w Polsce, przestanie funkcjonowa transport, czno
itd. i nastpi cakowita dezorganizacja".
Zgodnie z planem operacji Barbarossa" zakadano, e do 15 maja
1941 roku zakoczone zostan przygotowania do uderzenia na ZSRR
siami trzech grup armii dziaajcych na kierunkach leningradzkim. mo-
skiewskim i kijowskim. Operacj naleao przeprowadzi w taki sposb.
aby zniszczy znajdujce si w Rosji Zachodniej masy wojsk jak naj-
szybciej, wyprowadzajc w gb pancerne grupy uderzeniowe i uniemo-
liwiajc wyprowadzenie zdolnych o walki wojsk na przestrzenie rosyj-
skiego terytorium".
Grupa Armii Pnoc" otrzymaa zadanie zniszczenia sowieckich
Wojsk w krajach nadbatyckich i opanowania batyckich portw, w tym
take Leningradu oraz Kronsztadu, i pozbawienia sowieckiej marynarki
punktw oporu. Uzyskanie powodzenia na tym kierunku zabezpieczy-
loby szlaki morskie, ktrymi przewoono szwedzk rud elaza i fiski
nikiel, a take pozwolioby nawiza bezporedni kontakt na froncie l
dowym ze sprzymierzon Finlandi. W celu zrealizowania tego zadania
GA Pnoc" wykonywaa gwne uderzenie w kierunku Dwiska (Dy
neburg, Daugavpils), wysuwajc wzmocnione prawe skrzydo moliwie
jak najszybciej na pnocny zachd od Opoczki. Miao to" na celu unie
moliu ieme wycofania si sowieckich wojsk z krajw nadbatyckich na
wschd i stworzenie warunkw do szybkiego marszu na Leningrad.
Nacierajca na skrzydach dwoma silnymi zgrupowaniami Grup
Armii ..rodek" miaa rozczonkowa wojska przeciwnika na Biaorusi
i zbienymi uderzeniami si szybkich na poudnie i na pnoc od Mi
ska opanowa rejon Smoleska. W pniejszym okresie, wspdziaaj,
z GA Pnoc", powinna zniszczy sowieckie wojska w krajach nadba
tyckich oraz w rejonie Leningradu.
Zadaniem Grupy Armii Poudnie" byo wykonanie wzmocnionyn
lewym skrzydem szybkiego przeamania w kierunku Kijowa. Oglnie
rzecz biorc, miaa ona zniszczy sowieckie wojska w Galicji i na za
chodniej Ukrainie, a jej szybkie zwizki taktyczne jak najszybciej opa-
nowa przeprawy przez Dniepr w okolicach Kijowa i poniej miasta
Nastpnie naleao opanowa bogat) rolniczy okrg doniecki."kopalnie
wgla i zakady przemysowe Zagbia Donieckiego oraz kaukaskie zo
a roponosne.
Do uderzenia na pnocy zamierzano rozwin jeszcze jedno zgru-
powanie wojsk. Na terenie Finlandii koncentrowaa si niemiecka armia
Norwegia" oraz dwie fiskie Poudniowo-Wschodnia" i Karelska"
Niemcy prowadzilib) dziaania na kierunkach uchtinskim. kandaaskim
oraz murmaskim, natomiast Finowie na Przesu ku Karelskim i na pol
noc od mego. liskie wojska mia) wej w styczno z jednostkami
Grupy Armii Pnoc" w rejonie Leningradu i nad rzek wir.
Niemieckie dowdztwo zdawao sobie spraw, ze Wehrmachtowi
moe nie wystarczy si do prowadzenia pomylnych dziaa jednocze-
nie na wszystkich kierunkach strategicznych, dlatego te plan operacji
przewidywa zatrzymanie natarcia Grupy Armii rodek" na linii Dnie-
pru i przerzucenie czci jej sil na pnoc w celu rozbicia sowieckich
wojsk w krajach nadbatyckich oraz zdobycia Leningradu.
Chocia wszystkie te posuniciajeszcze bardziej komplikowa) zada-
nie blyskaw icznego rozgromienia ZSRR. uwaano, e w czasie najwyej
piciu tygodni niemieckie wojska wyjd na rubie Archangielsk -Woga
l( )l
i w ten sposb zabezpiecz Niemcy od wschodu. Co prawda w Berlinie
nic zastanawiam) si nad tym, czy realizacja planu rzeczywicie dopro-
wadzi do rozbicia Zwizku Sow ieekiego, ktry nawet w takim przypadku
zachowaby znaczne zasb) ludzkie i baz gospodarcz pozwalajc na
dalsze prowadzenie wojny.
Mimo to jednak w czasie przygotowywania kampanii na Wschodzie
w krgach niemieckiego dowdztwa pojawiy si obawy, ktre 28 stycz-
nia 1941 roku odnotowa w swoim dzienniku Haider: Sens kampanii
niejasny. Takimi dziaaniami w aden sposb nie dotykamy Anglii. Nie
poprawi to w istotny sposb naszej bazy ekonomicznej. Nie mona nie
docenia ryzyka dla naszej sytuacji na Zachodzie [...]. Jeeli dodatkowo
zostaniemy zwizani dziaaniami w Rosji, pooenie stanie si jeszcze
trudniejsze". Ale wtpliwoci te nie wywoay w niemieckim dowdz-
twie powaniejszych oporw wobec zdecydowanej orientacji na wojn
z Rosj.
A do 22 czerwca 1941 roku koncepcja zwycistwa na Zachodzie za
porednictwem zwycistwa na Wschodzie stanowia podstaw strategii
Trzeciej Rzeszy.
Jakimi silami dysponoway Niemcy, by zrealizowa operacj Bar-
barossa"?
Do ataku na Zwizek Sowiecki niemieckie dowdztwo przeznaczyo
ogem 4 miliony 50 tysicy ludzi: 3 miliony 300 tysicy znajdowao
si w wojskach ldowych i Waffen-SS. 650 tysicy w lotnictwie i okoo
100 tysicy w Kriegsmarine. Sity te dysponoway 43 813 dziaami i mo-
dzierzami, 4215 czogami i dziaami szturmowymi oraz 3909 samolotami.
Podstaw niemieckiej Armii Wschd" stanw iy wojska ldowe. Do
przeprowadzenia planowanej operacji z czterech sztabw grup armii roz-
winito trzy. S z 13 sztabw armii polowych, kierujcych dziaaniami
34 / 46 sztabw korpusw armijnych Wehrmachtu. Ogem w kam-
panii na wschodzie miao uczestniczy 101 dywizji piechoty, 4 lekkie.
4 grskie, 10 zmotoryzowanych, 19 pancernych, 1 kawalerii, 9 zabezpie-
czajcych. 5 Waffen-SS. 1 grupa bojowa Waffen-SS, a take 1 brygada
zmotoryzowana, 1 puk zmotoryzowany i zbiorcza jednostka Waffen-
SS ogem ponad 155 dywizji, czyli 73.5 procent ich oglnej liczby.
Wiksza ich cz miaa dowiadczenie bojowe zdobyte we wczeniej-
szych kampaniach. Ze 155 dywizji w dziaaniach bojowych w Europie
uczestniczyo 127. cz stanu osobowego pozostaych 2S rwnie miaa
10=5
loby szlaki morskie, ktrymi przewoono szwedzk rud elaza i fiski
nikiel, a take pozwolioby nawiza bezporedni kontakt na froncie l
dowym ze sprzymierzon Finlandi. W celu zrealizowania tego zadania
GA Pnoc" wykonywaa gwne uderzenie w kierunku Dwiska (Dy
neburg, Daugavpils), wysuwajc wzmocnione prawe skrzydo moliwie
jak najszybciej na pnocny zachd od Opoczki. Miao to" na celu unie
moliu ieme wycofania si sowieckich wojsk z krajw nadbatyckich na
wschd i stworzenie warunkw do szybkiego marszu na Leningrad.
Nacierajca na skrzydach dwoma silnymi zgrupowaniami Grup
Armii ..rodek" miaa rozczonkowa wojska przeciwnika na Biaorusi
i zbienymi uderzeniami si szybkich na poudnie i na pnoc od Mi
ska opanowa rejon Smoleska. W pniejszym okresie, wspdziaaj,
z GA Pnoc", powinna zniszczy sowieckie wojska w krajach nadba
tyckich oraz w rejonie Leningradu.
Zadaniem Grupy Armii Poudnie" byo wykonanie wzmocnionyn
lewym skrzydem szybkiego przeamania w kierunku Kijowa. Oglnie
rzecz biorc, miaa ona zniszczy sowieckie wojska w Galicji i na za
chodniej Ukrainie, a jej szybkie zwizki taktyczne jak najszybciej opa-
nowa przeprawy przez Dniepr w okolicach Kijowa i poniej miasta
Nastpnie naleao opanowa bogat) rolniczy okrg doniecki."kopalnie
wgla i zakady przemysowe Zagbia Donieckiego oraz kaukaskie zo
a roponosne.
Do uderzenia na pnocy zamierzano rozwin jeszcze jedno zgru-
powanie wojsk. Na terenie Finlandii koncentrowaa si niemiecka armia
Norwegia" oraz dwie fiskie Poudniowo-Wschodnia" i Karelska"
Niemcy prowadzilib) dziaania na kierunkach uchtinskim. kandaaskim
oraz murmaskim, natomiast Finowie na Przesu ku Karelskim i na pol
noc od mego. liskie wojska mia) wej w styczno z jednostkami
Grupy Armii Pnoc" w rejonie Leningradu i nad rzek wir.
Niemieckie dowdztwo zdawao sobie spraw, ze Wehrmachtowi
moe nie wystarczy si do prowadzenia pomylnych dziaa jednocze-
nie na wszystkich kierunkach strategicznych, dlatego te plan operacji
przewidywa zatrzymanie natarcia Grupy Armii rodek" na linii Dnie-
pru i przerzucenie czci jej sil na pnoc w celu rozbicia sowieckich
wojsk w krajach nadbatyckich oraz zdobycia Leningradu.
Chocia wszystkie te posuniciajeszcze bardziej komplikowa) zada-
nie blyskaw icznego rozgromienia ZSRR. uwaano, e w czasie najwyej
piciu tygodni niemieckie wojska wyjd na rubie Archangielsk -Woga
l( )l
i w ten sposb zabezpiecz Niemcy od wschodu. Co prawda w Berlinie
nic zastanawiam) si nad tym, czy realizacja planu rzeczywicie dopro-
wadzi do rozbicia Zwizku Sow ieekiego, ktry nawet w takim przypadku
zachowaby znaczne zasb) ludzkie i baz gospodarcz pozwalajc na
dalsze prowadzenie wojny.
Mimo to jednak w czasie przygotowywania kampanii na Wschodzie
w krgach niemieckiego dowdztwa pojawiy si obawy, ktre 28 stycz-
nia 1941 roku odnotowa w swoim dzienniku Haider: Sens kampanii
niejasny. Takimi dziaaniami w aden sposb nie dotykamy Anglii. Nie
poprawi to w istotny sposb naszej bazy ekonomicznej. Nie mona nie
docenia ryzyka dla naszej sytuacji na Zachodzie [...]. Jeeli dodatkowo
zostaniemy zwizani dziaaniami w Rosji, pooenie stanie si jeszcze
trudniejsze". Ale wtpliwoci te nie wywoay w niemieckim dowdz-
twie powaniejszych oporw wobec zdecydowanej orientacji na wojn
z Rosj.
A do 22 czerwca 1941 roku koncepcja zwycistwa na Zachodzie za
porednictwem zwycistwa na Wschodzie stanowia podstaw strategii
Trzeciej Rzeszy.
Jakimi silami dysponoway Niemcy, by zrealizowa operacj Bar-
barossa"?
Do ataku na Zwizek Sowiecki niemieckie dowdztwo przeznaczyo
ogem 4 miliony 50 tysicy ludzi: 3 miliony 300 tysicy znajdowao
si w wojskach ldowych i Waffen-SS. 650 tysicy w lotnictwie i okoo
100 tysicy w Kriegsmarine. Sity te dysponoway 43 813 dziaami i mo-
dzierzami, 4215 czogami i dziaami szturmowymi oraz 3909 samolotami.
Podstaw niemieckiej Armii Wschd" stanw iy wojska ldowe. Do
przeprowadzenia planowanej operacji z czterech sztabw grup armii roz-
winito trzy. S z 13 sztabw armii polowych, kierujcych dziaaniami
34 / 46 sztabw korpusw armijnych Wehrmachtu. Ogem w kam-
panii na wschodzie miao uczestniczy 101 dywizji piechoty, 4 lekkie.
4 grskie, 10 zmotoryzowanych, 19 pancernych, 1 kawalerii, 9 zabezpie-
czajcych. 5 Waffen-SS. 1 grupa bojowa Waffen-SS, a take 1 brygada
zmotoryzowana, 1 puk zmotoryzowany i zbiorcza jednostka Waffen-
SS ogem ponad 155 dywizji, czyli 73.5 procent ich oglnej liczby.
Wiksza ich cz miaa dowiadczenie bojowe zdobyte we wczeniej-
szych kampaniach. Ze 155 dywizji w dziaaniach bojowych w Europie
uczestniczyo 127. cz stanu osobowego pozostaych 2S rwnie miaa
10=5
dowiadczenie bojowe. W kadym razie byy to najbardziej zaprawione
w bojach jednostki Wehrmachtu.
Rwnie na wschodzie rozwinite) 92.8 procent jednostek Odwo
du Naczelnego Dowdztwa, w tym wszystkie dywizjony i baterie dzia
szturmowych, trzy z czterech batalionw czogw-miotaczy ognia
II z 14 pocigw pancernych. 92 procent dywizjonw armat, cikich
modzierzy, haubic i mieszanych, baterii kolejowych, dywizjonw i pu-
kw nebelwerferow itd.
Gwn sil uderzeniow byo 11 z 12 korpusw zmotoryzowanych
Wehrmachtu. Dziesi z nich w czerwcu 1941 roku poczono w cztery
grupy pancerne. Po raz pierwszy grupy pancerne jako zwizki operacyj
ne sformowano w okresie wojny z Francj. Przed rozpoczciem 10 maja
1940 roku ofensywy Wehrmacht dysponowa jedn grup pancern ge
neraa Kleista, w ktrej skad wchodzio 5 dywizji pancernych i 3 zmoto
ryzowane ogem 1200 czogw. W drugiej fazie kampanii we Francji
utworzono trzy grupy pancerne von Kleista. Guderiana i llotlia. Pod
czas ataku na ZSRR utworzono trzy. a nastpnie cztery grupy pancerne
dysponujce ogem 3397 czogami.
Wanie te grupy pancerne miay przeama obron sowieckich wojsk
na pnoc i na poudnie od bagien poleskich, a nastpnie rozczonkowa
j na pojedyncze, odosobnione zgrupowania. Prowadzc natarcie na ro-
syjskie wojska, nie naley spycha ich przed sob. Od samego pocztku
nasze natarcie powinno by prowadzone w taki sposb, aby rozbija ro
syjsk armi na oddzielne grupy i dusi je w kotach. Ugrupowanie na-
szych wojsk powinno by takie, by byy w stanie wykonywa szerokie.
oskrzydlajce operacje'".
Poza tym w II dywizjach i 5 bateriach dzia szturmowych znajdo
walo si 228 wozw bojowych, IN dzia szturmowych miay na wyposa
eniu: puk zmotoryzowali} ..(irossdeulschland". brygada Leibstandarte
SS Adolf Hitler" oraz 900. brygada zmotoryzowana razem 246 dzia
szturmowych na podwoziu czogu PzKpfw III. Do dziaa w Finlandii
przydzielono dwa bataliony czogw (40. i 211.), w ktrych znajdowao
si 106 czogw. W skadzie trzech batalionw czogw -miotaczy ognia
100.. 101. i 300. byo 116 wozw bojowych.
W odwodzie w Niemczech byy dwie dyw izje pancerne 2. i 5. (oko
lo 350 czogw ).
Kada grupa armii otrzymaa do dyspozycji jedn flot powietrzn
GA Pnoc" wspieraa I. Flota Powietrzna, w ktrej skad wchodzi
IDO
i Korpus Lotniczy, Dowdztwo lotnicze Oslsee" i okrg lotniczy
(Luftgau) Knigsberg". Druga Flota Powietrzna w skadzie II i VIII Kor-
pus Lotniczy,jeden korpus artylerii przeciwlotniczej oraz okrg lotniczy
Posen" wspieraa (.A ..rodek". Ci A Poudnie" przydzielono 4. Flot
powietrzn, w ktrej skad wchodziy 4. i 5. Korpus Lotniczy, jeden kor-
us artylerii przeciwlotniczej, dwa okrgi lotnicze - Breslau" i Wien"
raz misja lotnictwa wojskowego Rumunii. Dziaania Armii Norwegia"
wspieraa cz sil 5. Floty Powietrznej.
Z si wydzielonych do wojny z ZSRR bezporednio na granicy rozwi-
nito 128 dywizji. Niemcy zgrupowali tam 3 miliony 562 tysice ludzi.
37 099 dzia i modzierzy. 3S65 czogw i dzia szturmowych oraz 3909
samolotw.
Razem z Niemcami do wojny ze Zwizkiem Sowieckim przystpili
ich sprzymierzecy Finlandia, Sowacja. Wgry, Rumunia i Wochy.
Najsilniejsi byli Finowie i Rumuni. Fiskie wojska uderzeniowe
skaday si z 17,5 dywizji liczcych 340.6 tysica ludzi. 2047 dzia
i modzierzy, 307 samolotw i 86 czogw. Podstaw parku czogowego
stanowiy sowieckie T-26 i BT oraz dziaa samobiene zbudowane na ich
podstawie przez Finw. Podobnymi silami dysponowali Rumuni. W 17.5
dywizji byo 358,1 tysicy ludzi. 3255 dzia i modzierzy. 423 samolo-
ty i 60 czogw. W wyposaeniu armii rumuskiej znajdoway si zna-
ne ju czogi L.T vz.35 produkcji Skody i ich licencyjne odpowiedniki
R-2. Wgrzy bardzo niechtnie przystpili do wojny z Rosj, ale mimo
wszystko wystawili 2,5 dywizji (Grupa Karpacka") o oglnej liczebno-
ci 44,5 tysica ludzi, a take 200 dzia. 100 samolotw i 160 czogw.
Wrd tych ostatnich znajdowao si 65 tankietek z omioma karabina-
mi maszynowymi, a pozostae 95 maszyn to czogi Toldi" wyposaone
w armat przeciw pancern 20 mm.
Woskie wojska skaday si z trzech dywizji 61.9 tysica ludzi.
925 dzia. 83 samoloty, 61 czogw. Sowacy wystawili 2.5 dywizji. 42.5
tysica ludzi, 246 dzia. 51 samolotw, 35 czogw czeskiej produkcji.
Poza tym 56 samolotw i 1.6 tysica ludzi wystawili Chorwaci. Dwu-
dziestego drugiego czerwca na granicy nie byo jeszcze wojsk woskich
i sowackich, ktre przybyy na front pniej. Siy sojusznikw Trzeciej
Rzeszy w chwili ataku na Zwizek Sowiecki lo 37,5 dywizji, w ktrych
znjdowaio si 744.8 tysica ludzi. 5502 dziaa i modzierze. 886 samo-
lotw i 306 czogw.
dowiadczenie bojowe. W kadym razie byy to najbardziej zaprawione
w bojach jednostki Wehrmachtu.
Rwnie na wschodzie rozwinite) 92.8 procent jednostek Odwo
du Naczelnego Dowdztwa, w tym wszystkie dywizjony i baterie dzia
szturmowych, trzy z czterech batalionw czogw-miotaczy ognia
II z 14 pocigw pancernych. 92 procent dywizjonw armat, cikich
modzierzy, haubic i mieszanych, baterii kolejowych, dywizjonw i pu-
kw nebelwerferow itd.
Gwn sil uderzeniow byo 11 z 12 korpusw zmotoryzowanych
Wehrmachtu. Dziesi z nich w czerwcu 1941 roku poczono w cztery
grupy pancerne. Po raz pierwszy grupy pancerne jako zwizki operacyj
ne sformowano w okresie wojny z Francj. Przed rozpoczciem 10 maja
1940 roku ofensywy Wehrmacht dysponowa jedn grup pancern ge
neraa Kleista, w ktrej skad wchodzio 5 dywizji pancernych i 3 zmoto
ryzowane ogem 1200 czogw. W drugiej fazie kampanii we Francji
utworzono trzy grupy pancerne von Kleista. Guderiana i llotlia. Pod
czas ataku na ZSRR utworzono trzy. a nastpnie cztery grupy pancerne
dysponujce ogem 3397 czogami.
Wanie te grupy pancerne miay przeama obron sowieckich wojsk
na pnoc i na poudnie od bagien poleskich, a nastpnie rozczonkowa
j na pojedyncze, odosobnione zgrupowania. Prowadzc natarcie na ro-
syjskie wojska, nie naley spycha ich przed sob. Od samego pocztku
nasze natarcie powinno by prowadzone w taki sposb, aby rozbija ro
syjsk armi na oddzielne grupy i dusi je w kotach. Ugrupowanie na-
szych wojsk powinno by takie, by byy w stanie wykonywa szerokie.
oskrzydlajce operacje'".
Poza tym w II dywizjach i 5 bateriach dzia szturmowych znajdo
walo si 228 wozw bojowych, IN dzia szturmowych miay na wyposa
eniu: puk zmotoryzowali} ..(irossdeulschland". brygada Leibstandarte
SS Adolf Hitler" oraz 900. brygada zmotoryzowana razem 246 dzia
szturmowych na podwoziu czogu PzKpfw III. Do dziaa w Finlandii
przydzielono dwa bataliony czogw (40. i 211.), w ktrych znajdowao
si 106 czogw. W skadzie trzech batalionw czogw -miotaczy ognia
100.. 101. i 300. byo 116 wozw bojowych.
W odwodzie w Niemczech byy dwie dyw izje pancerne 2. i 5. (oko
lo 350 czogw ).
Kada grupa armii otrzymaa do dyspozycji jedn flot powietrzn
GA Pnoc" wspieraa I. Flota Powietrzna, w ktrej skad wchodzi
IDO
i Korpus Lotniczy, Dowdztwo lotnicze Oslsee" i okrg lotniczy
(Luftgau) Knigsberg". Druga Flota Powietrzna w skadzie II i VIII Kor-
pus Lotniczy,jeden korpus artylerii przeciwlotniczej oraz okrg lotniczy
Posen" wspieraa (.A ..rodek". Ci A Poudnie" przydzielono 4. Flot
powietrzn, w ktrej skad wchodziy 4. i 5. Korpus Lotniczy, jeden kor-
us artylerii przeciwlotniczej, dwa okrgi lotnicze - Breslau" i Wien"
raz misja lotnictwa wojskowego Rumunii. Dziaania Armii Norwegia"
wspieraa cz sil 5. Floty Powietrznej.
Z si wydzielonych do wojny z ZSRR bezporednio na granicy rozwi-
nito 128 dywizji. Niemcy zgrupowali tam 3 miliony 562 tysice ludzi.
37 099 dzia i modzierzy. 3S65 czogw i dzia szturmowych oraz 3909
samolotw.
Razem z Niemcami do wojny ze Zwizkiem Sowieckim przystpili
ich sprzymierzecy Finlandia, Sowacja. Wgry, Rumunia i Wochy.
Najsilniejsi byli Finowie i Rumuni. Fiskie wojska uderzeniowe
skaday si z 17,5 dywizji liczcych 340.6 tysica ludzi. 2047 dzia
i modzierzy, 307 samolotw i 86 czogw. Podstaw parku czogowego
stanowiy sowieckie T-26 i BT oraz dziaa samobiene zbudowane na ich
podstawie przez Finw. Podobnymi silami dysponowali Rumuni. W 17.5
dywizji byo 358,1 tysicy ludzi. 3255 dzia i modzierzy. 423 samolo-
ty i 60 czogw. W wyposaeniu armii rumuskiej znajdoway si zna-
ne ju czogi L.T vz.35 produkcji Skody i ich licencyjne odpowiedniki
R-2. Wgrzy bardzo niechtnie przystpili do wojny z Rosj, ale mimo
wszystko wystawili 2,5 dywizji (Grupa Karpacka") o oglnej liczebno-
ci 44,5 tysica ludzi, a take 200 dzia. 100 samolotw i 160 czogw.
Wrd tych ostatnich znajdowao si 65 tankietek z omioma karabina-
mi maszynowymi, a pozostae 95 maszyn to czogi Toldi" wyposaone
w armat przeciw pancern 20 mm.
Woskie wojska skaday si z trzech dywizji 61.9 tysica ludzi.
925 dzia. 83 samoloty, 61 czogw. Sowacy wystawili 2.5 dywizji. 42.5
tysica ludzi, 246 dzia. 51 samolotw, 35 czogw czeskiej produkcji.
Poza tym 56 samolotw i 1.6 tysica ludzi wystawili Chorwaci. Dwu-
dziestego drugiego czerwca na granicy nie byo jeszcze wojsk woskich
i sowackich, ktre przybyy na front pniej. Siy sojusznikw Trzeciej
Rzeszy w chwili ataku na Zwizek Sowiecki lo 37,5 dywizji, w ktrych
znjdowaio si 744.8 tysica ludzi. 5502 dziaa i modzierze. 886 samo-
lotw i 306 czogw.
Tak wic zgromadzone na granicy ze Zwizkiem Sowieckim oglne
siy Niemiec i ich sojusznikw liczyy 4 306 800 ludzi w 166 dywizjach
42 601 dzial i modzierzy, 4171 czogw i dzia szturmowych, 4X46 v,
molotw.
Jak mona si przekona, wojska pancerne stanowiy jedynie niewiel
k cz sil zbrojnych Hitlera. Dziewitnacie dywizji pancernych to za
ledwie jedna dziesita wszystkich dywizji, jakimi dysponoway Niemcy
i ich satelici. Wrd pozostaych jednostek tylko 14 byo zmotoryzowane
nych, i tylko one byy w stanie dotrzyma kroku wykonujcym uderzenia
jednostkom pancernym.
Nawet przy pobienym zapoznaniu si z planem operacji Barbarossa
wida, e byo to zwykle awantumictwo, oparte na szeregu wtpliwych
zaoe i przypuszcze. Od samego pocztku nie ulegao wtpliwoci
e rozgromienie Zwizku Sow ieckiego w czasie byskawicznej kampanii
to przedsiwzicie nierealne, choby z powodu warunkw terenwych
ogromne przestrzenie i jako rosyjskich drg. Hitlerowscy generaowie
wie. podobnie jak kiedy napoleoscy, naiwnie wierzyli, e wystarczy
zaj Moskw, a przeciwnik natychmiast zacznie baga o pokj.
A tymczasem dowiadczenie historyczne dowodzi, e wanie
w tym momencie Rosjanie dopiero kocz zaprzga". Nawet dotar
cie niemieckich wojsk na ustalon w planie lini Archangielsk Woga
nie rozwizywao sprawy wyczenia Zwizku Sowieckiego z wojny
a plany zniszczenia uralskiego rejonu gospodarczego za pomoc uderze
z pow ietrza trzeba uzna za fantastyk i mylenie yczeniowe, poniewa
niemieckie bombowce nic dysponoway wystarczajcym zasigiem. Du
gotrwae dziaania bojowe na wschodzie zmuszay Niemcy do wojny na
dwa fronty, a to oznaczao nieuniknion klsk.
Operacyjne element) rozwinicia niemieckich wojsk rwnie budz
wtpliwoci. Przede wszystkim wynikao ono z zaoenia, e sowieckie
wojska zachowaj wyjtkowo dla nich niewygodn konfiguracj i pozo
stan w bezruchu. Autorzy planu nawet nie referowali sprawy przekro
czenia w walce linii Dwina Dniepr. Gdy wemie si pod uwag, jak
powane to zadanie, wida wyranie, e odwody strategiczne byy do
skpe. W przypadku niezrealizowania pierwszego celu strategicznego
zniszczenia sowieckich wojsk na zachd od Dwiny i Dniepru musia
by ulec zmianie cal) plan strategiczny. Brak odwodw w nieunikniona
sposb spowodowaby niepodan pauz strategiczn albo gwatowne
przerzucanie wojsk pierwszego rzutu z jednego miejsca w drugie po to.
[OH
aby kolejno realizowa zadania pojawiajce si na innych kierunkach
dziaania. I lak si w gruncie rzeczy stao.
Pocztkowo zamierzano prowadzi natarcie mniej wicej jednakowy-
mi silami na pnoc i poudnie od bagien poleskich w dwch rozbienych
kierunkach, nie przewidujc zarazem zorganizowania wspdziaania obu
grupowali wojsk. Dziaania w rozbienych kierunkach operacyjnych
prowadz do powstawania duych luk w ugrupowaniach operacyjnych
i kryj w sobie moliwo powstawania kryzysowych sytuacji na skrzy-
dach nacierajc)eh wojsk, co z kolei wymaga wydzielenia okrelonych
si do likwidacji zagroenia. Oglny front ofensywy, bez uwzgldnienia
ugrupowania pnocnego, liczy) okoo 1500 kilometrw, posiadane za
siy pozwalay na zapewnienie przecitnej gstoci operacyjnej 8 kilome-
trw na dywizj. Dziaania na rozbienych kierunkach powodoway, e
pod koniec pierwszego etapu kampanii linia frontu wyduaa si do 2400
kilometrw, zmniejszajc redni gsto operacyjn do 13 kilometrw
na dywizj. Po zrealizowaniu drugiego celu strategicznego zwizanego
z rozbiciem sowieckich ugrupowa na skrzydach front wydua si do
2800 kilometrw, ponw nie zmniejszajc gsto operacyjn, tym razem
do 16 kilometrw na dywizj. Naley podkreli, e wyliczenia te nie
uwzgldniaj ponoszonych strat i ukadu linii frontu.
W ostatecznym rozrachunku Trzecia Rzesza po prostu nie miaa si
i rodkw, aby cakowicie rozbi Armi Czerwon, co sprawiao, e
operacja Barbarossa" z planu dziaa bojowych zmieniaa si raczej
w koncert ycze. A kiedy dodatkowo wemiemy pod uwag, e sowiec-
ki kompleks wojskowo-przemyslow) byl o wiele lepiej przystosowany
do zaopatrzenia wojsk w czasie dugotrwaej wojny w niezbdne rodki
techniczne, trudno ocenia cal) ..marsz na wschd"" inaczej ni jako for-
m samobjstwa.
Nawet kiedy w czasie przygotowa do wojny okazao si. e Niemcy
nie dysponuj siami zdolnymi zagwarantowa pokonanie Zwizku So-
wieckiego. niemieckie kierownictwo zamiast szuka sposobw wyjcia
ze strategicznej lepej uliczki, w ierzyo wycznie w rozwizanie siowe
Niemieccy generaowie byli przekonani, e ..jeli nie dziki zaopatrze-
niu materiaowemu, to dziki operacyjnej sztuce prowadzenia wojny"" s
w stanie uzyska zdecydowan przewag wojskow.
Jak pisze w swoich pamitnikach Guderian: ..dotychczasowe sukces).
w szczeglnoci za nadspodziewanie szybkie zwycistwo na Zachodzie.
100
Tak wic zgromadzone na granicy ze Zwizkiem Sowieckim oglne
siy Niemiec i ich sojusznikw liczyy 4 306 800 ludzi w 166 dywizjach
42 601 dzial i modzierzy, 4171 czogw i dzia szturmowych, 4X46 v,
molotw.
Jak mona si przekona, wojska pancerne stanowiy jedynie niewiel
k cz sil zbrojnych Hitlera. Dziewitnacie dywizji pancernych to za
ledwie jedna dziesita wszystkich dywizji, jakimi dysponoway Niemcy
i ich satelici. Wrd pozostaych jednostek tylko 14 byo zmotoryzowane
nych, i tylko one byy w stanie dotrzyma kroku wykonujcym uderzenia
jednostkom pancernym.
Nawet przy pobienym zapoznaniu si z planem operacji Barbarossa
wida, e byo to zwykle awantumictwo, oparte na szeregu wtpliwych
zaoe i przypuszcze. Od samego pocztku nie ulegao wtpliwoci
e rozgromienie Zwizku Sow ieckiego w czasie byskawicznej kampanii
to przedsiwzicie nierealne, choby z powodu warunkw terenwych
ogromne przestrzenie i jako rosyjskich drg. Hitlerowscy generaowie
wie. podobnie jak kiedy napoleoscy, naiwnie wierzyli, e wystarczy
zaj Moskw, a przeciwnik natychmiast zacznie baga o pokj.
A tymczasem dowiadczenie historyczne dowodzi, e wanie
w tym momencie Rosjanie dopiero kocz zaprzga". Nawet dotar
cie niemieckich wojsk na ustalon w planie lini Archangielsk Woga
nie rozwizywao sprawy wyczenia Zwizku Sowieckiego z wojny
a plany zniszczenia uralskiego rejonu gospodarczego za pomoc uderze
z pow ietrza trzeba uzna za fantastyk i mylenie yczeniowe, poniewa
niemieckie bombowce nic dysponoway wystarczajcym zasigiem. Du
gotrwae dziaania bojowe na wschodzie zmuszay Niemcy do wojny na
dwa fronty, a to oznaczao nieuniknion klsk.
Operacyjne element) rozwinicia niemieckich wojsk rwnie budz
wtpliwoci. Przede wszystkim wynikao ono z zaoenia, e sowieckie
wojska zachowaj wyjtkowo dla nich niewygodn konfiguracj i pozo
stan w bezruchu. Autorzy planu nawet nie referowali sprawy przekro
czenia w walce linii Dwina Dniepr. Gdy wemie si pod uwag, jak
powane to zadanie, wida wyranie, e odwody strategiczne byy do
skpe. W przypadku niezrealizowania pierwszego celu strategicznego
zniszczenia sowieckich wojsk na zachd od Dwiny i Dniepru musia
by ulec zmianie cal) plan strategiczny. Brak odwodw w nieunikniona
sposb spowodowaby niepodan pauz strategiczn albo gwatowne
przerzucanie wojsk pierwszego rzutu z jednego miejsca w drugie po to.
[OH
aby kolejno realizowa zadania pojawiajce si na innych kierunkach
dziaania. I lak si w gruncie rzeczy stao.
Pocztkowo zamierzano prowadzi natarcie mniej wicej jednakowy-
mi silami na pnoc i poudnie od bagien poleskich w dwch rozbienych
kierunkach, nie przewidujc zarazem zorganizowania wspdziaania obu
grupowali wojsk. Dziaania w rozbienych kierunkach operacyjnych
prowadz do powstawania duych luk w ugrupowaniach operacyjnych
i kryj w sobie moliwo powstawania kryzysowych sytuacji na skrzy-
dach nacierajc)eh wojsk, co z kolei wymaga wydzielenia okrelonych
si do likwidacji zagroenia. Oglny front ofensywy, bez uwzgldnienia
ugrupowania pnocnego, liczy) okoo 1500 kilometrw, posiadane za
siy pozwalay na zapewnienie przecitnej gstoci operacyjnej 8 kilome-
trw na dywizj. Dziaania na rozbienych kierunkach powodoway, e
pod koniec pierwszego etapu kampanii linia frontu wyduaa si do 2400
kilometrw, zmniejszajc redni gsto operacyjn do 13 kilometrw
na dywizj. Po zrealizowaniu drugiego celu strategicznego zwizanego
z rozbiciem sowieckich ugrupowa na skrzydach front wydua si do
2800 kilometrw, ponw nie zmniejszajc gsto operacyjn, tym razem
do 16 kilometrw na dywizj. Naley podkreli, e wyliczenia te nie
uwzgldniaj ponoszonych strat i ukadu linii frontu.
W ostatecznym rozrachunku Trzecia Rzesza po prostu nie miaa si
i rodkw, aby cakowicie rozbi Armi Czerwon, co sprawiao, e
operacja Barbarossa" z planu dziaa bojowych zmieniaa si raczej
w koncert ycze. A kiedy dodatkowo wemiemy pod uwag, e sowiec-
ki kompleks wojskowo-przemyslow) byl o wiele lepiej przystosowany
do zaopatrzenia wojsk w czasie dugotrwaej wojny w niezbdne rodki
techniczne, trudno ocenia cal) ..marsz na wschd"" inaczej ni jako for-
m samobjstwa.
Nawet kiedy w czasie przygotowa do wojny okazao si. e Niemcy
nie dysponuj siami zdolnymi zagwarantowa pokonanie Zwizku So-
wieckiego. niemieckie kierownictwo zamiast szuka sposobw wyjcia
ze strategicznej lepej uliczki, w ierzyo wycznie w rozwizanie siowe
Niemieccy generaowie byli przekonani, e ..jeli nie dziki zaopatrze-
niu materiaowemu, to dziki operacyjnej sztuce prowadzenia wojny"" s
w stanie uzyska zdecydowan przewag wojskow.
Jak pisze w swoich pamitnikach Guderian: ..dotychczasowe sukces).
w szczeglnoci za nadspodziewanie szybkie zwycistwo na Zachodzie.
100
tak dalece zalepiy nasze najwysze ki erowni ctwo, e sowo niemoli
we wykrel i o ono ze swego sowni ka"
1
.
Ograniczone zasoby Trzeciej Rzeszy, ogromne przecenienie zdolno
ci bojowej Wehrmachtu i dowiadczenia wyniesionego z kampanii na
zachodzie, a take niecloeenienie potgi ZSRR doprowadziy do tego
e plan Barbarossa" sta si planem woj ny bez rezerw i odwodw, bez
dostatecznych zapasw materiaowych, czyli waciwie planem jednej
kampanii. Na przykad przy zaopatrzeniu materiaowym ataku zapasy
paliw i smarw, prowiantu i amunicji tworzono z wyl i czeni em na 20 db
aktywnych dziaali. Wszystko podporzdkowano koncepcji potnego
pierwszego uderzenia, ktre zgodnie z zaoeniami Berlina powinno za
decydowa o wyni ku woj ny najpniej do listopada 1941 roku.
Po raz ostatni Hitler przedstawi swj ogld sytuacji w licie napisa
nym do Mussoliniego 2 I czerwca 1941 roku. Poi nf ormowa a w nim duce
e podj decyzj o rozpoczciu woj ny z ZSRR, poniewa ..nie ma ju
innego sposobu usunicia tego zagroenia. Dalsza zwlok doprowadz
[...] do zgubnych konsekwencji". Hitler utrzymywa: Sowi ecka Rosja
i Angl i a w rwnym stopniu s zainteresowane istnieniem rozbitej, osla
bionej dugotrwa wojn Europy [ . . . ] . Po l i kwi dacj i Polski w Rosji So
w ieekicj przejaw ia si konsekwentne denie, ktre mdrze i ostronie
ale nieustannie powraca do starej bolszewickiej tendencji rozszerzania
sowieckiego pastwa". Poniewa bitwa o Angl i bdzie wymagaa zaan
gazowania caego niemieckiego lotnictwa wojskowego, Niemcy musz
zabezpieczy si przed niespodziewan napaci ze wschodu, a nawet
przed zagroeniem tak napaci [ . . . ] . Nic mani) mol i woci wyel i mi
nowania Ameryki . Ale wyczenie Rosji ley w naszej mocy". Fuhrer
przyznawa, e walka bdzie cika, ale nie wtpi w wi el ki sukces".
Jak stwierdzi genera Gtinther Blumentritt, podejmujc t decyzj
Niemcy przegray woj n".
Poniewa cakowite zwycistwo socjalizmu w jednym kraju jest
niemoliwe w warunkach kapitalistycznego okrenia, udzia bolsze
wikw w wojnie byl przesdzony. Hitler jeszcze siedzia w wizieniu
kiedy Stalin na Plenum KC WKP(b) 19 stycznia 1925 roku sformulowa
W. Guderian. op.cii s. 119. Przyp. tum.
110
wniosek, e przysza wojna wiatowa jest nieuchronna, i owiadczy, e
w zwizku z tym nie moemy nie podj kwestii naszego wtrcenia si
w t spraw" Najpierw jednak naleao stworzy potn baz wojskow o-
gpspodarcz, ktra staaby si trwaym fundamentem pozwalajcym pro-
wadzi wojn z. ..kapitalistycznym okreniem". Dlatego te wystpujc
w grudniu 1927 roku z referatem sprawozdawczym na XV zjedzie par-
tii, sekretarz generalny ponownie wspomnia o narastajcym zagroeniu
wojennym i postawi zadanie uwzgldniajc sprzecznoci w obozie
wroga, odwlec woj n" do momentu, kiedy w peni dojrzej kolonialne
rewolucje" bd dopki kapitalici nie pobij si midzy sob".
Realizacja lego zadania wymagaa, aby przez j aki czas lawirowa
pomidzy mocarstwami. Dziki temu mona byo zapobiec stworzeniu
przez nie wsplnego antysowieckiego frontu i wykorzysta ich technicz-
ne moliwoci L\O modernizacji gospodarki. Sowiecki rzd postaw i na
przyspieszony rozwj wojskowo-gospodarczy, co zmusio go do nawi-
zywania kontaktw gospodarczych z krajami Zachodu. To z kolei w sma-
gao maskowania prawdzi wych zamiarw. W tej sytuacji podjto decyzj
o ograniczeniu aktywnoci rewol ucyj nej ", jednake bya to j edyni e tak-
tyka dyplomatyczna, nie za rezygnacja z idei wi atowej rewol ucj i ".
W latach trzydziestych pocztek otwartej wal ki szeregu wi el ki ch mo-
carstw o rewizj wersalsko-waszyngtoskiego systemu doprowadzi do
powanych zmian w sytuacji midzynarodowej. Sowieckie ki erowni c-
two zrcznie korzystao z oficjalnych kanaw dyplomatycznych, nie-
legalnych kontaktw Komi ntemu, propagand) spoecznej, idei pacyfi-
stycznych i antyfaszystowskich, aby stworzy wraenie, e ZSRR jest
gwnym boj owni ki em o pokj . Wiadomo, kto najgoniej krzycz): La-
pa zodzieja!".
Oto tezy referatu Kalinina z 20 maja 1941 roku: Bol szewi cy nie s
Pacyfistami [...] zaw sze popierali oni . popieraj i bd popiera sprawie
dliwe, rewolucyjne, narodowowyzwolecze wojny. Dopki socjalizm nie
zwyciy na caym wiecie albo przynajmniej w najwaniejszych pa-
stwach kapitalistycznych, dopty bd, nieuniknione [...] wojny. wiat
kapitalistyczn\ peen jest woajcych o pomst niegodziwoci, ktre
mona zniszczy j edyni e rozpalonym elazem witej woj ny". Na mar-
ginesie, pie o witej woj ni e"j u bya napisana, ale czas na premier
jeszcze nie nastpi. Czyme jeszcze wzbogaci skarbnic ludzkiej myli
"wszechzwizkowy starosta"? Bardzo prosz: Ni e naley w niekontro-
lowany sposb upaja si pokojem prowadzi to do przeksztacenia lu-
tak dalece zalepiy nasze najwysze ki erowni ctwo, e sowo niemoli
we wykrel i o ono ze swego sowni ka"
1
.
Ograniczone zasoby Trzeciej Rzeszy, ogromne przecenienie zdolno
ci bojowej Wehrmachtu i dowiadczenia wyniesionego z kampanii na
zachodzie, a take niecloeenienie potgi ZSRR doprowadziy do tego
e plan Barbarossa" sta si planem woj ny bez rezerw i odwodw, bez
dostatecznych zapasw materiaowych, czyli waciwie planem jednej
kampanii. Na przykad przy zaopatrzeniu materiaowym ataku zapasy
paliw i smarw, prowiantu i amunicji tworzono z wyl i czeni em na 20 db
aktywnych dziaali. Wszystko podporzdkowano koncepcji potnego
pierwszego uderzenia, ktre zgodnie z zaoeniami Berlina powinno za
decydowa o wyni ku woj ny najpniej do listopada 1941 roku.
Po raz ostatni Hitler przedstawi swj ogld sytuacji w licie napisa
nym do Mussoliniego 2 I czerwca 1941 roku. Poi nf ormowa a w nim duce
e podj decyzj o rozpoczciu woj ny z ZSRR, poniewa ..nie ma ju
innego sposobu usunicia tego zagroenia. Dalsza zwlok doprowadz
[...] do zgubnych konsekwencji". Hitler utrzymywa: Sowi ecka Rosja
i Angl i a w rwnym stopniu s zainteresowane istnieniem rozbitej, osla
bionej dugotrwa wojn Europy [ . . . ] . Po l i kwi dacj i Polski w Rosji So
w ieekicj przejaw ia si konsekwentne denie, ktre mdrze i ostronie
ale nieustannie powraca do starej bolszewickiej tendencji rozszerzania
sowieckiego pastwa". Poniewa bitwa o Angl i bdzie wymagaa zaan
gazowania caego niemieckiego lotnictwa wojskowego, Niemcy musz
zabezpieczy si przed niespodziewan napaci ze wschodu, a nawet
przed zagroeniem tak napaci [ . . . ] . Nic mani) mol i woci wyel i mi
nowania Ameryki . Ale wyczenie Rosji ley w naszej mocy". Fuhrer
przyznawa, e walka bdzie cika, ale nie wtpi w wi el ki sukces".
Jak stwierdzi genera Gtinther Blumentritt, podejmujc t decyzj
Niemcy przegray woj n".
Poniewa cakowite zwycistwo socjalizmu w jednym kraju jest
niemoliwe w warunkach kapitalistycznego okrenia, udzia bolsze
wikw w wojnie byl przesdzony. Hitler jeszcze siedzia w wizieniu
kiedy Stalin na Plenum KC WKP(b) 19 stycznia 1925 roku sformulowa
W. Guderian. op.cii s. 119. Przyp. tum.
110
wniosek, e przysza wojna wiatowa jest nieuchronna, i owiadczy, e
w zwizku z tym nie moemy nie podj kwestii naszego wtrcenia si
w t spraw" Najpierw jednak naleao stworzy potn baz wojskow o-
gpspodarcz, ktra staaby si trwaym fundamentem pozwalajcym pro-
wadzi wojn z. ..kapitalistycznym okreniem". Dlatego te wystpujc
w grudniu 1927 roku z referatem sprawozdawczym na XV zjedzie par-
tii, sekretarz generalny ponownie wspomnia o narastajcym zagroeniu
wojennym i postawi zadanie uwzgldniajc sprzecznoci w obozie
wroga, odwlec woj n" do momentu, kiedy w peni dojrzej kolonialne
rewolucje" bd dopki kapitalici nie pobij si midzy sob".
Realizacja lego zadania wymagaa, aby przez j aki czas lawirowa
pomidzy mocarstwami. Dziki temu mona byo zapobiec stworzeniu
przez nie wsplnego antysowieckiego frontu i wykorzysta ich technicz-
ne moliwoci L\O modernizacji gospodarki. Sowiecki rzd postaw i na
przyspieszony rozwj wojskowo-gospodarczy, co zmusio go do nawi-
zywania kontaktw gospodarczych z krajami Zachodu. To z kolei w sma-
gao maskowania prawdzi wych zamiarw. W tej sytuacji podjto decyzj
o ograniczeniu aktywnoci rewol ucyj nej ", jednake bya to j edyni e tak-
tyka dyplomatyczna, nie za rezygnacja z idei wi atowej rewol ucj i ".
W latach trzydziestych pocztek otwartej wal ki szeregu wi el ki ch mo-
carstw o rewizj wersalsko-waszyngtoskiego systemu doprowadzi do
powanych zmian w sytuacji midzynarodowej. Sowieckie ki erowni c-
two zrcznie korzystao z oficjalnych kanaw dyplomatycznych, nie-
legalnych kontaktw Komi ntemu, propagand) spoecznej, idei pacyfi-
stycznych i antyfaszystowskich, aby stworzy wraenie, e ZSRR jest
gwnym boj owni ki em o pokj . Wiadomo, kto najgoniej krzycz): La-
pa zodzieja!".
Oto tezy referatu Kalinina z 20 maja 1941 roku: Bol szewi cy nie s
Pacyfistami [...] zaw sze popierali oni . popieraj i bd popiera sprawie
dliwe, rewolucyjne, narodowowyzwolecze wojny. Dopki socjalizm nie
zwyciy na caym wiecie albo przynajmniej w najwaniejszych pa-
stwach kapitalistycznych, dopty bd, nieuniknione [...] wojny. wiat
kapitalistyczn\ peen jest woajcych o pomst niegodziwoci, ktre
mona zniszczy j edyni e rozpalonym elazem witej woj ny". Na mar-
ginesie, pie o witej woj ni e"j u bya napisana, ale czas na premier
jeszcze nie nastpi. Czyme jeszcze wzbogaci skarbnic ludzkiej myli
"wszechzwizkowy starosta"? Bardzo prosz: Ni e naley w niekontro-
lowany sposb upaja si pokojem prowadzi to do przeksztacenia lu-
cl/i w wulgarnych pacyfistw [...]. Jeeli rzeczyw icie pragniemy pokoju
[...], w tym celu powinnimy / wszystkich sil szykowa si do wojny"
,.Miujca pokj polityka zagraniczna ZSRR" bya jedynie kampani,
propagandow, pod ktrej paszczykiem sowieckie kierownictwo stara
o si zapewni sobie najkorzystniejsze warunki, by militarnie zniszczy
kapitalizm. Walka o ,,bezpieczestwo zbiorowe*' staa si dyplomatyczn
taktyk Moskwy, ktrej zadaniem byo umocnienie roli ZSRR w spra
wach midzynarodowych i niedopuszczenie do konsolidacji wielkich
mocarstw bez jego udziau. Jednake wydarzenia 1938 roku wykazay
e Zwizkw i Sowieckiemu nie tylko bardzo daleko do tego, by zosta
rwnoprawnym podmiotem polityki europejskiej, ale e nadal jest trak
towany jako pastwo drugorzdne. W tych warunkach jedynie nowe za
ostrzenie sytuacji w Europie pozwolioby ZSRR powrci do wielkiej
polityki jako wielkie mocarstwo.
Stalin uwaa, e ju wystarczajco dobrze przygotowa si do tego
by wtrci si w te sprawy". ZSRR dysponowa potn gospodark
rozbudowanym kompleksem wojskowo-przemysowym i dobrze uzbro
jon Armi Czerwon. Nie przypadkiem I padziernika 1938 roku na
konferencji dziaaczy propagandy z Moskwy i Leningradu Stalin wyja
ni. e istniej przypadki, kiedy bolszewicy sami bd napada: jeeli
wojna jest sprawiedliwa, jeeli sytuacja bdzie odpowiednia, jeeli wa
runki oka si sprzyjajce. Wcale nie s przeciwnikami natarcia, nie
s przeciwnikami kadej wojny. To co krzyczymy o obronie to zasona
zasona. Wszystkie pastwa si maskuj".
Konsekwencj kryzysu politycznego w Europie byo powstanie
dwch blokw wojskowo-politycznych brylyjsko-francuskiego i nie
miecko-woskiego, z ktrych kady by zainteresowany porozumieniem
z ZSRR. Moskwa uzyskaa dziki temu sposobno decydowania, z kim
i na jakich warunkach wchodzi w ukady, i maksymalnie w ykorzystywa
la sytuacj, balansujc midzy blokami. W swoich kalkulacjach sowiec
kie kierownictwo wychodzio z zaoenia, e wojna w Europie zarwno
przy udziale ZSRR w jednej z uczestniczcych w niej koalicji, jak i przy
zachowaniu przez niego neutralnoci daje Krajowi Rad nowe moliwoci
umocnienia swoich w pyww na kontynencie. Sojusz z jednym z blokw
czyniby z Moskwy rwnoprawnego partnera z wszelkimi wynikajcym
z tego konsekwencjami, a zachowanie neutralnoci przy osabieniu obu
walczcych stron pozwalao przyj rol arbitra, od ktrego zaley ko
I 12
cowy wynik wojny. Z tych wanie kalkulacji wynika kierunek sowiec-
kiej polityki zagranicznej.
Przebieg pertraktacji brytyjsko-francusko-sowieckich wykaza, e
Wielka Brytania i Francja nic s gotowe do uznania w ZSRR rwnopraw-
---o partnera. W tej sytuacji propozycje Niemiec wydaway si bardziej
obiecujce i 23 sierpnia 1939 roku zosta podpisany sowiecko-niemiecki
pakt o nieagresji. W ten sposb Zwizkowi Sowieckiemu udao si po-
zosta poza europejsk wojn i jednoczenie uzyska znaczn swobod
dziaania w Europie Wschodniej, wiksz moliwo manewru pomi-
dzy dwiema wojujcymi stronami i wykorzystania tego dla wasnych in-
teresw, a przy okazji pretekst do obarczenia win za niepowodzenie
rokowa Parya i Londynu! Podpisujc pakt, Stalin i Mootow sami wy-
znaczyli dat wybuchu drugiej wojny wiatowej. Wydarzenia toczyy si
lawinowo.
Dwa tygodnie po podpisaniu paktu z Niemcami Stalin podczas roz-
mowy z kierownictwem Kominternu 7 wrzenia 1939 roku tak oceni
sytuacj w Europie: [...] pomidzy dwiema grupami pastw kapitali-
stycznych toczy si wojna o nowy podzia wiata, o panowanie nad wia-
tem! Nie mamy nic przeciwko temu. eby porzdnie si pobili i osabili
nawzajem. Byoby niele, gdyby rkami Niemiec zostaa podwaona po-
zycja najbogatszych krajw kapitalistycznych. Hitler nie wiedzc o tym
i nie chcc tego, podkopuje system kapitalistyczny [...]. Moemy ma-
newrowa, podjudza jedn stron przeciwko drugiej, aby jeszcze moc-
niej si pobiy. Pakt o nieagresji w pewnym stopniu pomaga Niemcom.
W nastpnym momencie podjudza drug stron". Oto krciutko
wyoona istota sowieckiej polityki zagranicznej w lalach 1939 1941.
Oczywicie z podobnymi ideami si nie afiszowano, wrcz przeciwnie.
zrobiono wszystko, aby upewni midzynarodow opini spoeczn, e
Zwizek Sowiecki skrupulatnie przestrzega zasad neutralnoci i jedynie
bardzo powanie niepokoi si o wasne bezpieczestwo.
Pocztek wojny w Europie i istnienie tajnych protokow do paktu
z Niemcami pozwolio ZSRR przystpi do rewizji swoich zachodnich
granic. Moskwa otrzymaa moliwo przywrcenia panowania nad te-
- - - o r i a mi , ktrych wikszo wchodzia w skad cesarstwa rosyjskiego.
Siedemnastego wrzenia 1939 roku Armia Czerw ona wtargna do Polski.
co oznaczao taktyczne wczenie sic Zwizku Sowieckiego do drugiej
wojny wiatowej w charakterze samodzielnej siy wojskowo-politycz-
nej, jak na razie wci jeszcze mniej wicej lojalnej wobec Niemiec.
cl/i w wulgarnych pacyfistw [...]. Jeeli rzeczyw icie pragniemy pokoju
[...], w tym celu powinnimy / wszystkich sil szykowa si do wojny"
,.Miujca pokj polityka zagraniczna ZSRR" bya jedynie kampani,
propagandow, pod ktrej paszczykiem sowieckie kierownictwo stara
o si zapewni sobie najkorzystniejsze warunki, by militarnie zniszczy
kapitalizm. Walka o ,,bezpieczestwo zbiorowe*' staa si dyplomatyczn
taktyk Moskwy, ktrej zadaniem byo umocnienie roli ZSRR w spra
wach midzynarodowych i niedopuszczenie do konsolidacji wielkich
mocarstw bez jego udziau. Jednake wydarzenia 1938 roku wykazay
e Zwizkw i Sowieckiemu nie tylko bardzo daleko do tego, by zosta
rwnoprawnym podmiotem polityki europejskiej, ale e nadal jest trak
towany jako pastwo drugorzdne. W tych warunkach jedynie nowe za
ostrzenie sytuacji w Europie pozwolioby ZSRR powrci do wielkiej
polityki jako wielkie mocarstwo.
Stalin uwaa, e ju wystarczajco dobrze przygotowa si do tego
by wtrci si w te sprawy". ZSRR dysponowa potn gospodark
rozbudowanym kompleksem wojskowo-przemysowym i dobrze uzbro
jon Armi Czerwon. Nie przypadkiem I padziernika 1938 roku na
konferencji dziaaczy propagandy z Moskwy i Leningradu Stalin wyja
ni. e istniej przypadki, kiedy bolszewicy sami bd napada: jeeli
wojna jest sprawiedliwa, jeeli sytuacja bdzie odpowiednia, jeeli wa
runki oka si sprzyjajce. Wcale nie s przeciwnikami natarcia, nie
s przeciwnikami kadej wojny. To co krzyczymy o obronie to zasona
zasona. Wszystkie pastwa si maskuj".
Konsekwencj kryzysu politycznego w Europie byo powstanie
dwch blokw wojskowo-politycznych brylyjsko-francuskiego i nie
miecko-woskiego, z ktrych kady by zainteresowany porozumieniem
z ZSRR. Moskwa uzyskaa dziki temu sposobno decydowania, z kim
i na jakich warunkach wchodzi w ukady, i maksymalnie w ykorzystywa
la sytuacj, balansujc midzy blokami. W swoich kalkulacjach sowiec
kie kierownictwo wychodzio z zaoenia, e wojna w Europie zarwno
przy udziale ZSRR w jednej z uczestniczcych w niej koalicji, jak i przy
zachowaniu przez niego neutralnoci daje Krajowi Rad nowe moliwoci
umocnienia swoich w pyww na kontynencie. Sojusz z jednym z blokw
czyniby z Moskwy rwnoprawnego partnera z wszelkimi wynikajcym
z tego konsekwencjami, a zachowanie neutralnoci przy osabieniu obu
walczcych stron pozwalao przyj rol arbitra, od ktrego zaley ko
I 12
cowy wynik wojny. Z tych wanie kalkulacji wynika kierunek sowiec-
kiej polityki zagranicznej.
Przebieg pertraktacji brytyjsko-francusko-sowieckich wykaza, e
Wielka Brytania i Francja nic s gotowe do uznania w ZSRR rwnopraw-
---o partnera. W tej sytuacji propozycje Niemiec wydaway si bardziej
obiecujce i 23 sierpnia 1939 roku zosta podpisany sowiecko-niemiecki
pakt o nieagresji. W ten sposb Zwizkowi Sowieckiemu udao si po-
zosta poza europejsk wojn i jednoczenie uzyska znaczn swobod
dziaania w Europie Wschodniej, wiksz moliwo manewru pomi-
dzy dwiema wojujcymi stronami i wykorzystania tego dla wasnych in-
teresw, a przy okazji pretekst do obarczenia win za niepowodzenie
rokowa Parya i Londynu! Podpisujc pakt, Stalin i Mootow sami wy-
znaczyli dat wybuchu drugiej wojny wiatowej. Wydarzenia toczyy si
lawinowo.
Dwa tygodnie po podpisaniu paktu z Niemcami Stalin podczas roz-
mowy z kierownictwem Kominternu 7 wrzenia 1939 roku tak oceni
sytuacj w Europie: [...] pomidzy dwiema grupami pastw kapitali-
stycznych toczy si wojna o nowy podzia wiata, o panowanie nad wia-
tem! Nie mamy nic przeciwko temu. eby porzdnie si pobili i osabili
nawzajem. Byoby niele, gdyby rkami Niemiec zostaa podwaona po-
zycja najbogatszych krajw kapitalistycznych. Hitler nie wiedzc o tym
i nie chcc tego, podkopuje system kapitalistyczny [...]. Moemy ma-
newrowa, podjudza jedn stron przeciwko drugiej, aby jeszcze moc-
niej si pobiy. Pakt o nieagresji w pewnym stopniu pomaga Niemcom.
W nastpnym momencie podjudza drug stron". Oto krciutko
wyoona istota sowieckiej polityki zagranicznej w lalach 1939 1941.
Oczywicie z podobnymi ideami si nie afiszowano, wrcz przeciwnie.
zrobiono wszystko, aby upewni midzynarodow opini spoeczn, e
Zwizek Sowiecki skrupulatnie przestrzega zasad neutralnoci i jedynie
bardzo powanie niepokoi si o wasne bezpieczestwo.
Pocztek wojny w Europie i istnienie tajnych protokow do paktu
z Niemcami pozwolio ZSRR przystpi do rewizji swoich zachodnich
granic. Moskwa otrzymaa moliwo przywrcenia panowania nad te-
- - - o r i a mi , ktrych wikszo wchodzia w skad cesarstwa rosyjskiego.
Siedemnastego wrzenia 1939 roku Armia Czerw ona wtargna do Polski.
co oznaczao taktyczne wczenie sic Zwizku Sowieckiego do drugiej
wojny wiatowej w charakterze samodzielnej siy wojskowo-politycz-
nej, jak na razie wci jeszcze mniej wicej lojalnej wobec Niemiec.
Potem nastpio niepowodzenie z Finlandi. Ale w lecie 1940 roku
pomylnie przeprowadzono okupacj krajw nadbatyckich, a w drugiej
poowie czerwca do szybko rozwizano problem Besarabii: [...] w wy-
niku inicjatywy Zwizku Sowieckiego rzd Rumunii zmuszony zosta do
pokojowego rozwizania konfliktu sowiecko-rumuskiego i zwrcenia
ZSRR Besarabii oraz przekazania mu Bukowiny Pnocnej, ktrych na-
rody weszy w skad ZSRR". Dziki temu w polowie 1940 roku Zwizek
Sowiecki by w stanie zaj i anektowa wiksz cz Europy Wschod-
niej, ktra zgodnie z sowiecko-niemieckimi uzgodnieniami zostaa uzna-
na za jego stref interesw. Fakt ten znacznie poprawi strategiczn sytu-
acj ZSRR i umocni jego zdolno obrony".
Dziewitego wrzenia 1940 roku na naradzie KC WKP(b) Stalin.
podsumowa: Rozszerzamy front budownictwa socjalistycznego, co
jest spraw pomyln dla ludzkoci, bo przecie uwaaj si za szczli-
wych Litwini, Biaorusini z zachodniej Biaorusi, mieszkacy Besarabii.
ktrych uwolnilimy od ucisku obszarnikw, kapitalistw, policjantw
i wszelkiej innej hooty". Och, ci szczliwi Litwini! Przed wspomniany-
mi wyej wydarzeniami Niemcy nie graniczyy ze Zwizkiem Sowiec-
kim i Hitler nie mia najmniejszej moliwoci na niego napa, zwaszcza
wiaroomnie i z zaskoczenia". Stalin sam aktywnie wyrba drzwi" do
Europy, podchodzc do granic Rzeszy na froncie cigncym si od Ba-
tyku do Karpat.
Co prawda w 1940 roku bardzo pogorszyy si stosunki z Wielk Bry-
tani i Francj, ktrych rzdy byy niezadowolone, e nie udao im si
wykorzysta ZSRR do swoich celw, a Rosjanie omielili si przedoy
wasne interesy ponad wspln spraw" obrony zachodnich demokracji.
W okresie tym w Londynie i w Paryu uwaano Moskw za sojusznika
Berlina. Starajc si przeciwdziaa tym nastrojom, sowieckie wadze
prowadziy ostron polityk zagraniczn, we wszelki moliwy sposb
demonstrujc swoj neutralno wobec wydarze w Europie.
Stalin lawirowa pomidzy Niemcami a Wielk Brytani, ktra roz-
maitymi metodami staraa si pogorszy relacje pomidzy Zwizkiem
Sowieckim a Trzeci Rzesz i zwrci uwag Hitlera na wschd. Kreml
natomiast uwaa Niemcy za si zdoln podkopa pozycj Wielkiej Bry-
tanii i zdestabilizowa system kapitalistyczny". A potem, w odpowied-
niej chwili, Armia Czerwona rozgromi Niemcy i uwolni Europ od faszy-
zmu oraz gnijcego kapitalizmu".
1 1 i
i
W tym okresie stosunki sowiecko-niemieckie ukaday si niejed-
noznacznie. Bya to wsppraca wojskowo-gospodarcza, w ktrej obie
strony zdecydowanie broniy swoich interesw, ale mimo wszystko do-
chodziy do kompromisw. Byway take dugotrwae spory dotyczce
rozmaitych spraw. Oczywicie adna ze stron nie zapominaa o moliwo-
ci wojskowego starcia i uwanie obserwowaa dziaania partnera-prze-
ciwnika. Wzajemna podejrzliwo zacza narasta od lata 1940 roku,
kiedy po nieoczekiwanie szybkim pokonaniu Francji Niemcy stay si
hegemonem zachodniej Europy. Przesta w ten sposb istnie front na
ldzie, chocia kontynuowanie wojny z Wielk Brytani wizao cz
Luftwaffe i Kriegsmarine. Ale chocia zwycistwo Wehrmachtu wy-
waro due wraenie, to jednak nie udao si wyczy Wielkiej Brytanii
z wojny.
Ju w lecie 1940 roku wyjanio si ostatecznie, e wojna staa si
dugotrwaa, a sytuacja Niemiec jest skomplikowana. W tych warunkach
rzd niemiecki sprbowa stworzy kontynentalny blok antybrytyjski
z udziaem ZSRR. Moskwa bya zainteresowana tym, aby niemieckimi
rkami osabi wpywy brytyjskie w Europie kontynentalnej, ale bynajm-
niej nie miaa zamiaru oddawa jej pod wyczne panowanie Berlino-
wi. Wrcz przeciwnie, rzd sowiecki zamierza wymusi na Niemczech
nowe terytorialno-polityczne ustpstwa w Skandynawii, na Bakanach
i na Bliskim Wschodzie. Ale negocjacje w 1940 roku udowodniy, e
Berlin ju uzna Europ za swoj stref wpyww i nowy kompromis
okaza si niemoliwy.
W rezultacie interesy Moskwy i Berlina stay si cakowicie sprzecz-
ne. Obie strony dyy do panowania nad wiatem, a wiec e jeden
z partnerw musiaby odgrywa
r o
| c podporzdkowan. Ani Hitler,
ani Stalin nie mogli zgodzi si na takie ustpstwo.
Poza tym ZSRR powinien zrezygnowa z jakichkolwiek prb prze-
dostania si do Europy. Poniewa, kontynent ten przez kilka minionych
wiekw uwaany by za polityczne centrum wiata, gwnym orodkiem
postpu technicznego i cywilizacji, rezygnacja z walki o Europ odsu-
waa Moskw na bocznic rozwoju wiata. Status ZSRR jako pastwa
drugorzdnego si umacnia. I nawet gdyby wadze sowieckie zgodziy
si zosta podporzdkowanym partnerem Niemiec, wcale nie wykluczy-
oby to nowych rnic zda i nowych pretensji, co w konsekwencji do-
prowadzioby do nowej walki o podzia wiata, ale w mniej korzystnych
dla Zwizku Sowieckiego warunkach. Jeeli doda do tego take rnice
Potem nastpio niepowodzenie z Finlandi. Ale w lecie 1940 roku
pomylnie przeprowadzono okupacj krajw nadbatyckich, a w drugiej
poowie czerwca do szybko rozwizano problem Besarabii: [...] w wy-
niku inicjatywy Zwizku Sowieckiego rzd Rumunii zmuszony zosta do
pokojowego rozwizania konfliktu sowiecko-rumuskiego i zwrcenia
ZSRR Besarabii oraz przekazania mu Bukowiny Pnocnej, ktrych na-
rody weszy w skad ZSRR". Dziki temu w polowie 1940 roku Zwizek
Sowiecki by w stanie zaj i anektowa wiksz cz Europy Wschod-
niej, ktra zgodnie z sowiecko-niemieckimi uzgodnieniami zostaa uzna-
na za jego stref interesw. Fakt ten znacznie poprawi strategiczn sytu-
acj ZSRR i umocni jego zdolno obrony".
Dziewitego wrzenia 1940 roku na naradzie KC WKP(b) Stalin.
podsumowa: Rozszerzamy front budownictwa socjalistycznego, co
jest spraw pomyln dla ludzkoci, bo przecie uwaaj si za szczli-
wych Litwini, Biaorusini z zachodniej Biaorusi, mieszkacy Besarabii.
ktrych uwolnilimy od ucisku obszarnikw, kapitalistw, policjantw
i wszelkiej innej hooty". Och, ci szczliwi Litwini! Przed wspomniany-
mi wyej wydarzeniami Niemcy nie graniczyy ze Zwizkiem Sowiec-
kim i Hitler nie mia najmniejszej moliwoci na niego napa, zwaszcza
wiaroomnie i z zaskoczenia". Stalin sam aktywnie wyrba drzwi" do
Europy, podchodzc do granic Rzeszy na froncie cigncym si od Ba-
tyku do Karpat.
Co prawda w 1940 roku bardzo pogorszyy si stosunki z Wielk Bry-
tani i Francj, ktrych rzdy byy niezadowolone, e nie udao im si
wykorzysta ZSRR do swoich celw, a Rosjanie omielili si przedoy
wasne interesy ponad wspln spraw" obrony zachodnich demokracji.
W okresie tym w Londynie i w Paryu uwaano Moskw za sojusznika
Berlina. Starajc si przeciwdziaa tym nastrojom, sowieckie wadze
prowadziy ostron polityk zagraniczn, we wszelki moliwy sposb
demonstrujc swoj neutralno wobec wydarze w Europie.
Stalin lawirowa pomidzy Niemcami a Wielk Brytani, ktra roz-
maitymi metodami staraa si pogorszy relacje pomidzy Zwizkiem
Sowieckim a Trzeci Rzesz i zwrci uwag Hitlera na wschd. Kreml
natomiast uwaa Niemcy za si zdoln podkopa pozycj Wielkiej Bry-
tanii i zdestabilizowa system kapitalistyczny". A potem, w odpowied-
niej chwili, Armia Czerwona rozgromi Niemcy i uwolni Europ od faszy-
zmu oraz gnijcego kapitalizmu".
1 1 i
i
W tym okresie stosunki sowiecko-niemieckie ukaday si niejed-
noznacznie. Bya to wsppraca wojskowo-gospodarcza, w ktrej obie
strony zdecydowanie broniy swoich interesw, ale mimo wszystko do-
chodziy do kompromisw. Byway take dugotrwae spory dotyczce
rozmaitych spraw. Oczywicie adna ze stron nie zapominaa o moliwo-
ci wojskowego starcia i uwanie obserwowaa dziaania partnera-prze-
ciwnika. Wzajemna podejrzliwo zacza narasta od lata 1940 roku,
kiedy po nieoczekiwanie szybkim pokonaniu Francji Niemcy stay si
hegemonem zachodniej Europy. Przesta w ten sposb istnie front na
ldzie, chocia kontynuowanie wojny z Wielk Brytani wizao cz
Luftwaffe i Kriegsmarine. Ale chocia zwycistwo Wehrmachtu wy-
waro due wraenie, to jednak nie udao si wyczy Wielkiej Brytanii
z wojny.
Ju w lecie 1940 roku wyjanio si ostatecznie, e wojna staa si
dugotrwaa, a sytuacja Niemiec jest skomplikowana. W tych warunkach
rzd niemiecki sprbowa stworzy kontynentalny blok antybrytyjski
z udziaem ZSRR. Moskwa bya zainteresowana tym, aby niemieckimi
rkami osabi wpywy brytyjskie w Europie kontynentalnej, ale bynajm-
niej nie miaa zamiaru oddawa jej pod wyczne panowanie Berlino-
wi. Wrcz przeciwnie, rzd sowiecki zamierza wymusi na Niemczech
nowe terytorialno-polityczne ustpstwa w Skandynawii, na Bakanach
i na Bliskim Wschodzie. Ale negocjacje w 1940 roku udowodniy, e
Berlin ju uzna Europ za swoj stref wpyww i nowy kompromis
okaza si niemoliwy.
W rezultacie interesy Moskwy i Berlina stay si cakowicie sprzecz-
ne. Obie strony dyy do panowania nad wiatem, a wiec e jeden
z partnerw musiaby odgrywa
r o
| c podporzdkowan. Ani Hitler,
ani Stalin nie mogli zgodzi si na takie ustpstwo.
Poza tym ZSRR powinien zrezygnowa z jakichkolwiek prb prze-
dostania si do Europy. Poniewa, kontynent ten przez kilka minionych
wiekw uwaany by za polityczne centrum wiata, gwnym orodkiem
postpu technicznego i cywilizacji, rezygnacja z walki o Europ odsu-
waa Moskw na bocznic rozwoju wiata. Status ZSRR jako pastwa
drugorzdnego si umacnia. I nawet gdyby wadze sowieckie zgodziy
si zosta podporzdkowanym partnerem Niemiec, wcale nie wykluczy-
oby to nowych rnic zda i nowych pretensji, co w konsekwencji do-
prowadzioby do nowej walki o podzia wiata, ale w mniej korzystnych
dla Zwizku Sowieckiego warunkach. Jeeli doda do tego take rnice
ideologiczne, mona atwo zrozumie, e nowy niemiecko-sowiecki so-
jusz nic mia szans na powstanie.
W listopadzie 1940 roku stao si oczywiste, e teraz wanie Berlin
jest gwn przeszkod na drodze Sowietw do Europy. Od tego mo-
mentu relacje sowiecko-niemieckie znalazy si w fazie bezporednich
przygotowa do wojny. Formalnie obie strony utrzymyway stosunki
dyplomatyczne, ale prowadziy coraz bardziej intensywn walk dyplo-
matyczn, zwaszcza na Bakanach. Dziaania wojenne na Bakanach
w kwietniu i w maju 1941 roku, oglnie rzecz biorc, byy na rk Mo-
skwie, poniewa potwierdzay niemono powstania brytyjsko-niemiec-
kiego porozumienia. Dlatego te wadze sowieckie we wszelki sposb
okazyway Berlinowi zrozumienie niemieckich dziaa we wschodniej
czci basenu Morza rdziemnego: rozszerzenie dziaa wojennych na
Bliskim Wschodzie mogo wyprowadzi z Europy najbardziej zaharto-
wane w walkach jednostki Wehrmachtu.
W zaistniaej sytuacji Zwizek Sowiecki mg spokojnie i konse-
kwentnie prowadzi przygotowania do nowego marszu wyzwolecze-
go". W zwizku z nimi rozpocza si w kwietniu 1941 roku normaliza-
cja stosunkw sowiecko-brytyjskich. Aby zabezpieczy sowieckie tyy
od strony Dalekiego Wschodu, 13 kwietnia podpisano sowiecko-japo-
ski ukad o neutralnoci.
Do sporzdzenia wojskowych planw dziaa bojowych przeciwko
Niemcom przystpiono w Zwizku Sowieckim ju w padzierniku 1939
roku. Do czerwca 1941 roku opracowano pi wariantw planu operacyj-
nego wykorzystania Armii Czerwonej w wojnie z Niemcami. Dokument
o prowizorycznej nazwie Koncepcje podstaw strategicznego rozwini-
cia Si Zbrojnych Zwizku Sowieckiego na zachodzie i wschodzie w la-
tach 1940-1941" zaczto opracowywa natychmiast po wytyczeniu so-
wiecko-niemieckiej granicy zgodnie z umow z 28 wrzenia 1939 roku.
Prace stay si szczeglnie intensywne od poowy 1940 roku i w ostatnich
dniach lipca dokument zosta ukoczony. Plan zakada, e gwne dzia-
ania bd prowadzone w kierunku na Warszaw i Prusy Wschodnie.
Po dopracowaniu szczegw do 18 wrzenia przygotowano nowy
wariant planu, ktry zakada uycie gwnych si Armii Czerwonej
w zalenoci od sytuacji albo na kierunku pnocno-zachodnim, albo po-
udniowo-zachodnim. Te warianty rozwijania sowieckich wojsk otrzy-
may nazwy pnocny" i poudniowy". Pod wzgldem geograficznym
116
dorzecze Prypeci prawie dokadnie dzielio zachodni teatr dziaa wojen-
nych i dlatego pojawiy si dwa gwne kierunki dziaania.
Pitego padziernika 1940 roku wariant ten zosta przedstawiony Sta-
linowi i Mootowowi. W trakcie dyskusji Sztabowi Generalnemu pole-
cono dopracowa plan, uwzgldniajc w nim rozwinicie jeszcze silniej-
szego gwnego zgrupowania wojsk w skadzie Frontu Poudniowo-Za-
chodniego. W rezultacie przewidziano zwikszy tam liczebno wojsk
o 31 procent dywizji, o 300 procent brygad pancernych oraz o 56 procent
w pukach lotniczych. Czternastego padziernika 1940 roku wariant po-
udniowy" zatwierdzono jako gwny.
W ten sposb sowieckie siy zbrojne otrzymay oficjalny dokument,
na podstawie ktrego prowadzono bardziej szczegowe planowanie
wojskowe.
W listopadzie 1940 i w styczniu 1941 roku przeprowadzono szereg
gier operacyjno-strategicznych na mapach. W celu wypracowania wa-
riantw pnocnego" i poudniowego", w dniach od 2 do 6 i od 8 do
U stycznia 1941 roku w Sztabie Generalnym zorganizowano dwie gry
wojenne. W pierwszej rozgrywano dziaania ofensywne Armii Czerwonej
na kierunku pnocno-zachodnim - Prusy Wschodnie; w drugiej na kie-
runku poudniowo-zachodnim - poudniowa Polska. Wgry, Rumunia.
Chocia w zaoeniach gier zaznaczono, e napastnikiem byli za-
chodni", wschodni" nic rozwizywali adnych zada zwizanych z od-
parciem agresji. Strony poinformowano, e zachodni" zostali odrzuceni
do granicy, a na kierunku poudniowo-zachodnim nawet do linii Wisy
i Dunajca, i od tych rubiey rozpoczynano gry. Wynika z tego, e so-
wiecki Sztab Generalny nie planowa adnych operacji obronnych
i rozgrywane operacje zaczepne Armii Czerwonej miay sta si istot
pierwszego okresu wojny.
W trakcie gier natarcie wschodnich" na Prusy Wschodnie utkno.
natomiast na poudniowo-zachodnim kierunku osignli oni znaczne suk-
cesy. Doprowadzio to do rezygnacji z wariantu pnocnego". Ustalono,
e gwnym kierunkiem sowieckiego ataku bdzie poudniowa Polska.
W przygotowanym do 10 kwietnia 1941 roku pod kierunkiem ukowa
nowym wariancie planu ostatecznie zatwierdzono rezygnacj z p-
nocnego" wariantu i przeorientowano gwne dziaania wojsk na kieru-
nek poudniowo-zachodni. Ostateczny plan przyszej wojny by gotw
15 maja 1941 roku.
117
ideologiczne, mona atwo zrozumie, e nowy niemiecko-sowiecki so-
jusz nic mia szans na powstanie.
W listopadzie 1940 roku stao si oczywiste, e teraz wanie Berlin
jest gwn przeszkod na drodze Sowietw do Europy. Od tego mo-
mentu relacje sowiecko-niemieckie znalazy si w fazie bezporednich
przygotowa do wojny. Formalnie obie strony utrzymyway stosunki
dyplomatyczne, ale prowadziy coraz bardziej intensywn walk dyplo-
matyczn, zwaszcza na Bakanach. Dziaania wojenne na Bakanach
w kwietniu i w maju 1941 roku, oglnie rzecz biorc, byy na rk Mo-
skwie, poniewa potwierdzay niemono powstania brytyjsko-niemiec-
kiego porozumienia. Dlatego te wadze sowieckie we wszelki sposb
okazyway Berlinowi zrozumienie niemieckich dziaa we wschodniej
czci basenu Morza rdziemnego: rozszerzenie dziaa wojennych na
Bliskim Wschodzie mogo wyprowadzi z Europy najbardziej zaharto-
wane w walkach jednostki Wehrmachtu.
W zaistniaej sytuacji Zwizek Sowiecki mg spokojnie i konse-
kwentnie prowadzi przygotowania do nowego marszu wyzwolecze-
go". W zwizku z nimi rozpocza si w kwietniu 1941 roku normaliza-
cja stosunkw sowiecko-brytyjskich. Aby zabezpieczy sowieckie tyy
od strony Dalekiego Wschodu, 13 kwietnia podpisano sowiecko-japo-
ski ukad o neutralnoci.
Do sporzdzenia wojskowych planw dziaa bojowych przeciwko
Niemcom przystpiono w Zwizku Sowieckim ju w padzierniku 1939
roku. Do czerwca 1941 roku opracowano pi wariantw planu operacyj-
nego wykorzystania Armii Czerwonej w wojnie z Niemcami. Dokument
o prowizorycznej nazwie Koncepcje podstaw strategicznego rozwini-
cia Si Zbrojnych Zwizku Sowieckiego na zachodzie i wschodzie w la-
tach 1940-1941" zaczto opracowywa natychmiast po wytyczeniu so-
wiecko-niemieckiej granicy zgodnie z umow z 28 wrzenia 1939 roku.
Prace stay si szczeglnie intensywne od poowy 1940 roku i w ostatnich
dniach lipca dokument zosta ukoczony. Plan zakada, e gwne dzia-
ania bd prowadzone w kierunku na Warszaw i Prusy Wschodnie.
Po dopracowaniu szczegw do 18 wrzenia przygotowano nowy
wariant planu, ktry zakada uycie gwnych si Armii Czerwonej
w zalenoci od sytuacji albo na kierunku pnocno-zachodnim, albo po-
udniowo-zachodnim. Te warianty rozwijania sowieckich wojsk otrzy-
may nazwy pnocny" i poudniowy". Pod wzgldem geograficznym
116
dorzecze Prypeci prawie dokadnie dzielio zachodni teatr dziaa wojen-
nych i dlatego pojawiy si dwa gwne kierunki dziaania.
Pitego padziernika 1940 roku wariant ten zosta przedstawiony Sta-
linowi i Mootowowi. W trakcie dyskusji Sztabowi Generalnemu pole-
cono dopracowa plan, uwzgldniajc w nim rozwinicie jeszcze silniej-
szego gwnego zgrupowania wojsk w skadzie Frontu Poudniowo-Za-
chodniego. W rezultacie przewidziano zwikszy tam liczebno wojsk
o 31 procent dywizji, o 300 procent brygad pancernych oraz o 56 procent
w pukach lotniczych. Czternastego padziernika 1940 roku wariant po-
udniowy" zatwierdzono jako gwny.
W ten sposb sowieckie siy zbrojne otrzymay oficjalny dokument,
na podstawie ktrego prowadzono bardziej szczegowe planowanie
wojskowe.
W listopadzie 1940 i w styczniu 1941 roku przeprowadzono szereg
gier operacyjno-strategicznych na mapach. W celu wypracowania wa-
riantw pnocnego" i poudniowego", w dniach od 2 do 6 i od 8 do
U stycznia 1941 roku w Sztabie Generalnym zorganizowano dwie gry
wojenne. W pierwszej rozgrywano dziaania ofensywne Armii Czerwonej
na kierunku pnocno-zachodnim - Prusy Wschodnie; w drugiej na kie-
runku poudniowo-zachodnim - poudniowa Polska. Wgry, Rumunia.
Chocia w zaoeniach gier zaznaczono, e napastnikiem byli za-
chodni", wschodni" nic rozwizywali adnych zada zwizanych z od-
parciem agresji. Strony poinformowano, e zachodni" zostali odrzuceni
do granicy, a na kierunku poudniowo-zachodnim nawet do linii Wisy
i Dunajca, i od tych rubiey rozpoczynano gry. Wynika z tego, e so-
wiecki Sztab Generalny nie planowa adnych operacji obronnych
i rozgrywane operacje zaczepne Armii Czerwonej miay sta si istot
pierwszego okresu wojny.
W trakcie gier natarcie wschodnich" na Prusy Wschodnie utkno.
natomiast na poudniowo-zachodnim kierunku osignli oni znaczne suk-
cesy. Doprowadzio to do rezygnacji z wariantu pnocnego". Ustalono,
e gwnym kierunkiem sowieckiego ataku bdzie poudniowa Polska.
W przygotowanym do 10 kwietnia 1941 roku pod kierunkiem ukowa
nowym wariancie planu ostatecznie zatwierdzono rezygnacj z p-
nocnego" wariantu i przeorientowano gwne dziaania wojsk na kieru-
nek poudniowo-zachodni. Ostateczny plan przyszej wojny by gotw
15 maja 1941 roku.
117
Analiza sowieckich planw wojennych i wypowiedzi kierownictwa
politycznego dowodzi, e decyzji o wojnie nie podjto z obawy przed
niemieck napaci. Na przykad 29 listopada 1940 roku A. danow in
struuje partyjny aktyw Leningradu: [...] polityka pastwa sowieckie
go polega na tym, aby w dowolnym czasie, kiedy tylko pojawi si taka
moliwo, rozszerza pozycje socjalizmu. Z tych zaoe politycznych
wychodzilimy w minionym roku i przyniosy one [...] powikszenie so-
cjalistycznego terytorium Zwizku Sowieckiego. Taka sama bdzie nasza
polityka w przyszoci [...]". Ale w 1941 roku rozszerza front socjali
zmu" dalej na zachd mona byo tylko pokonujc Niemcy, gwn prze
szkod i jedynego zachodniego ssiada ZSRR.
Popularny pogld, e Zwizek Sowiecki pocztkowo czeka na atak
wroga i dopiero potem zacz planowa natarcie, nic bierze pod uwagi,
faktu, e w tym przypadku inicjatywa strategiczna, praktycznie rzecz bio
rc, zostaaby dobrowolnie oddana przeciwnikowi, a sowieckie wojsk
w oczywisty sposb znalazyby si w niekorzystnej sytuacji. Tym bar
dziej e samo przejcie z obrony do natarcia, tak proste w abstrakcyjnych
rozwaaniach, w rzeczywistoci jest procesem bardzo zoonym, wyma
gajcym starannego i wszechstronnego przygotowania, przede wszyst
kim przygotowania rubiey obrony o gbokoci 150 kilometrw.
Ale adnych tego rodzaju prac nie prowadzono i chyba nie warto
powanie utrzymywa, e Armia Czerwona moga pomylnie broni si
w nieprzygotowanym terenie i na domiar zego w przypadku zaskakuj
cego ataku przeciwnika, ktrego sowieckie plany w ogle nie przewidy
way. Poza tym, po co planowa operacje zaczepne, jeeli wojska bd
musiay prowadzi obron. Przecie nikt nie zdoa przewidzie, jak
w trakcie operacji obronnej powstanie sytuacja na froncie, gdzie znajd
si wojska i w jakim bd stanie.
Obecnie bez odwoywania si do teoretycznych rozwaa mona po
prostu zajrze do planu z I I marca 1941 roku, w ktrym wyranie pole
cono: Natarcie zacz 12.6"*. Jest spraw oczywist, e dokadny termin
natarcia okrela strona, ktra zamierza dysponowa inicjatyw w kwe-
stii rozpoczcia dziaa bojowych. W dokumencie z 15 maja rwnie
wyranie sformuowano myl. e Armia Czerwona powinna uprzedzi
przeciwnika pod wzgldem rozwijania wojsk i zaatakowa niemieckie
siy w chwili, kiedy bd one na etapie rozwijania operacyjnego i nie
zd zorganizowa frontu i wspdziaania wojsk". Tak wic podstawo
wa koncepcja sowieckiego planowania wojennego polegaa na tym, e
i l<s
Arrnia Czerwona pod oson rozwinitych na granicy wojsk zachodnich
okrgw zakoczy na teatrze dziaa wojennych koncentracj si prze-
naczonych do prowadzenia wojny i przejdzie do zaskakujcego, decy-
dujcego natarcia.
Poniewa sowieckiemu wywiadowi nie udao si zdoby ani jednego
dokumentu zwizanego z planem operacji Barbarossa", przygotowy-
wana przez Stalina wojna rwnie nie bya wojn prewencyjn. Stalin
nie wierzy w niemieck napa na Zwizek Sowiecki i uwaa, e na
prowadzenie duej wojny z nami Niemcy po pierwsze potrzebuj ropy
naftowej i najpierw powinni j zdoby, a po drugie, musz koniecznie
zlikwidowa front zachodni, wyldowa w Anglii albo zawrze z ni
pokj". Wynika z tego wniosek, e Hitler skieruje Wehrmacht albo na
Bliski Wschd, albo na Wyspy Brytyjskie, ale w adnym wypadku nie
zaryzykuje prowadzenia dugotrwaej i beznadziejnej dla niego wojny na
dwa fronty.
Zasadnicze zgrupowanie sowieckich wojsk powinno zosta rozwini-
te w pasie od Morza Batyckiego do Czarnego. Gwne siy znajdoway
si na kierunku poudniowo-zachodnim i bynajmniej nie z tego powodu,
e tam oczekiwano niemieckiego uderzenia - tego w ogle nie brano
pod uwag. Podstawowe wysiki sowieckiego dowdztwa wcale nie byy
zwizane ze strategiczn operacj obronn, ktrej po prostu nic plano-
wano i nie przewidywano, ale dotyczyy zupenie innego rodzaju przed-
siwzi. Do prowadzenia dziaa zaczepnych wariant poudniowy by
korzystniejszy, poniewa natarcie prowadzono by w dogodniejszym tere-
nie, operacja odcinaaby Niemcy od gwnych sprzymierzecw i rde
ropy naftowej, a take wyprowadzaaby sowieckie wojska na skrzydo
i tyy przeciwnika. Natomiast przeprowadzenie gwnego uderzenia na
kierunku zachodnim doprowadzioby do czoowego zderzenia z gwny-
mi siami niemieckimi i wymagaoby przebijania si przez rejony umoc-
nione w bardzo trudnym terenie.
Oglnie rzecz biorc, wida, e sowieckie plany w aden sposb nie
wizay dziaa Armii Czerwonej z ewentualnymi dziaaniami przeciw-
- - ka. Wynika z tego rzeczywisty scenariusz pocztku wojny: pod oson
wojsk okrgw zachodnich Armia Czerwona przeprowadza koncentra-
cje. i rozwinicie si na zachodnim teatrze dziaa wojennych, prowadzc
jednoczenie czstkowe operacje zaczepne. Zakoczenie koncentracji
jest jednoczenie sygnaem do rozpoczcia oglnego natarcia na caym
Analiza sowieckich planw wojennych i wypowiedzi kierownictwa
politycznego dowodzi, e decyzji o wojnie nie podjto z obawy przed
niemieck napaci. Na przykad 29 listopada 1940 roku A. danow in
struuje partyjny aktyw Leningradu: [...] polityka pastwa sowieckie
go polega na tym, aby w dowolnym czasie, kiedy tylko pojawi si taka
moliwo, rozszerza pozycje socjalizmu. Z tych zaoe politycznych
wychodzilimy w minionym roku i przyniosy one [...] powikszenie so-
cjalistycznego terytorium Zwizku Sowieckiego. Taka sama bdzie nasza
polityka w przyszoci [...]". Ale w 1941 roku rozszerza front socjali
zmu" dalej na zachd mona byo tylko pokonujc Niemcy, gwn prze
szkod i jedynego zachodniego ssiada ZSRR.
Popularny pogld, e Zwizek Sowiecki pocztkowo czeka na atak
wroga i dopiero potem zacz planowa natarcie, nic bierze pod uwagi,
faktu, e w tym przypadku inicjatywa strategiczna, praktycznie rzecz bio
rc, zostaaby dobrowolnie oddana przeciwnikowi, a sowieckie wojsk
w oczywisty sposb znalazyby si w niekorzystnej sytuacji. Tym bar
dziej e samo przejcie z obrony do natarcia, tak proste w abstrakcyjnych
rozwaaniach, w rzeczywistoci jest procesem bardzo zoonym, wyma
gajcym starannego i wszechstronnego przygotowania, przede wszyst
kim przygotowania rubiey obrony o gbokoci 150 kilometrw.
Ale adnych tego rodzaju prac nie prowadzono i chyba nie warto
powanie utrzymywa, e Armia Czerwona moga pomylnie broni si
w nieprzygotowanym terenie i na domiar zego w przypadku zaskakuj
cego ataku przeciwnika, ktrego sowieckie plany w ogle nie przewidy
way. Poza tym, po co planowa operacje zaczepne, jeeli wojska bd
musiay prowadzi obron. Przecie nikt nie zdoa przewidzie, jak
w trakcie operacji obronnej powstanie sytuacja na froncie, gdzie znajd
si wojska i w jakim bd stanie.
Obecnie bez odwoywania si do teoretycznych rozwaa mona po
prostu zajrze do planu z I I marca 1941 roku, w ktrym wyranie pole
cono: Natarcie zacz 12.6"*. Jest spraw oczywist, e dokadny termin
natarcia okrela strona, ktra zamierza dysponowa inicjatyw w kwe-
stii rozpoczcia dziaa bojowych. W dokumencie z 15 maja rwnie
wyranie sformuowano myl. e Armia Czerwona powinna uprzedzi
przeciwnika pod wzgldem rozwijania wojsk i zaatakowa niemieckie
siy w chwili, kiedy bd one na etapie rozwijania operacyjnego i nie
zd zorganizowa frontu i wspdziaania wojsk". Tak wic podstawo
wa koncepcja sowieckiego planowania wojennego polegaa na tym, e
i l<s
Arrnia Czerwona pod oson rozwinitych na granicy wojsk zachodnich
okrgw zakoczy na teatrze dziaa wojennych koncentracj si prze-
naczonych do prowadzenia wojny i przejdzie do zaskakujcego, decy-
dujcego natarcia.
Poniewa sowieckiemu wywiadowi nie udao si zdoby ani jednego
dokumentu zwizanego z planem operacji Barbarossa", przygotowy-
wana przez Stalina wojna rwnie nie bya wojn prewencyjn. Stalin
nie wierzy w niemieck napa na Zwizek Sowiecki i uwaa, e na
prowadzenie duej wojny z nami Niemcy po pierwsze potrzebuj ropy
naftowej i najpierw powinni j zdoby, a po drugie, musz koniecznie
zlikwidowa front zachodni, wyldowa w Anglii albo zawrze z ni
pokj". Wynika z tego wniosek, e Hitler skieruje Wehrmacht albo na
Bliski Wschd, albo na Wyspy Brytyjskie, ale w adnym wypadku nie
zaryzykuje prowadzenia dugotrwaej i beznadziejnej dla niego wojny na
dwa fronty.
Zasadnicze zgrupowanie sowieckich wojsk powinno zosta rozwini-
te w pasie od Morza Batyckiego do Czarnego. Gwne siy znajdoway
si na kierunku poudniowo-zachodnim i bynajmniej nie z tego powodu,
e tam oczekiwano niemieckiego uderzenia - tego w ogle nie brano
pod uwag. Podstawowe wysiki sowieckiego dowdztwa wcale nie byy
zwizane ze strategiczn operacj obronn, ktrej po prostu nic plano-
wano i nie przewidywano, ale dotyczyy zupenie innego rodzaju przed-
siwzi. Do prowadzenia dziaa zaczepnych wariant poudniowy by
korzystniejszy, poniewa natarcie prowadzono by w dogodniejszym tere-
nie, operacja odcinaaby Niemcy od gwnych sprzymierzecw i rde
ropy naftowej, a take wyprowadzaaby sowieckie wojska na skrzydo
i tyy przeciwnika. Natomiast przeprowadzenie gwnego uderzenia na
kierunku zachodnim doprowadzioby do czoowego zderzenia z gwny-
mi siami niemieckimi i wymagaoby przebijania si przez rejony umoc-
nione w bardzo trudnym terenie.
Oglnie rzecz biorc, wida, e sowieckie plany w aden sposb nie
wizay dziaa Armii Czerwonej z ewentualnymi dziaaniami przeciw-
- - ka. Wynika z tego rzeczywisty scenariusz pocztku wojny: pod oson
wojsk okrgw zachodnich Armia Czerwona przeprowadza koncentra-
cje. i rozwinicie si na zachodnim teatrze dziaa wojennych, prowadzc
jednoczenie czstkowe operacje zaczepne. Zakoczenie koncentracji
jest jednoczenie sygnaem do rozpoczcia oglnego natarcia na caym
froncie od Batyku do Karpat, w ktrym gwne uderzenie zostaje prze
prowadzone w poudniowej Polsce.
W sowieckich planach niemieckie wojska okrelano jako prowadz
ce koncentracj", co oznaczao, e w pocztkowym okresie wojny ini
cjatywa bdzie naleaa cakowicie do strony sowieckiej, ktra pierwsza
zakoczy rozwinicie wojsk na teatrze dziaa wojennych. Przejcie do
natarcia wizao si nie z sytuacj na granicy, ale z zakoczeniem kon
centracji Armii Czerwonej - mia to by dwudziesty dzie od chwili roz
poczcia rozwijania wojsk.
Wojska otrzymay zadanie przeprowadzi uderzenie na niemieckie
siy i dlatego naley za pierwszoplanowy cel strategiczny dziaa Armii
Czerwonej uzna rozbicie gwnych si armii niemieckiej, rozwijajcych
si na poudnie od linii Brzc-Dblin. i wyjcie do 30. dnia operacji na
rubie Ostroka, rzeka Narew, owicz, d, Kluczbork, Opole, Oomu-
niec. Nastpny cel strategiczny to: natarcie z rejonu Katowic w kierunku
pnocnym lub pnocno-zachodnim w celu rozbicia duych si centrum
i pnocnego skrzyda niemieckiego frontu i opanowanie terenw pou
dniowej Polski i Prus Wschodnich. Najblisze zadani e- rozbi niemiec-
kie wojska na wschd od Wisy oraz na kierunku krakowskim, wyj nad
Narew, Wis i opanowanie rejonu Katowic [...]".
Zadania poszczeglnych frontw przedstawiay si nastpujco:
Front Pnocny mia zapewni obron Leningradu, Murmaska, ki
rawskiej linii kolejowej i razem z Flot Batyck zdoby cakowite pano-
wanie na akwenie Zatoki Fiskiej.
Front Pnocno-Zachodni, osaniajc kierunek ryski, przy zaistnieniu
korzystnych warunkw przechodzi do natarcia w celu opanowania re
jonu Suwak i przeprowadzenia uderzenia w kierunku na Isterburg (W)
stru) i Olsztyn.
Front Zachodni po przejciu do natarcia armii Frontu Poudniowi
Zachodniego mia uderzeniem lewego skrzyda w kierunku na Warsza-
w i Siedlce rozbi warszawskie zgrupowanie wojsk przeciwnika i zaj
Warszaw, a nastpnie rozbi zgrupowanie lubelsko-radomskie, wyj
nad Wis i jednostkami szybkimi zaj Radom.
Najbliszymi zadaniami Frontu Poudniowo-Zachodniego byo:
a) oskrzydlajcym uderzeniem armii prawego skrzyda frontu otoczy
i zniszczy gwne zgrupowanie wojsk na wschd od Wisy w rejonie
Lublina, b) jednoczenie uderzeniem z rubiey Sieniawa, Przemyl.
Lutowiska rozbi siy przeciwnika na kierunkach krakowskim i sando-
120
miersko-kieleckim i opanowa rejony Krakowa, Katowic i Kielc [...],
c)zdecydowanie broni granicy pastwowej z Wgrami oraz Rumuni
i znajdowa si w gotowoci do przeprowadzenia z rejonw Czernowic
(od 1944 roku Czerniowee) i Kiszyniowa koncentrycznych uderze prze-
ciwko Rumunii [...]. Do wykonania tego ostatniego zadania prawdopo-
dobnie zosta utworzony Front Poudniowy.
W ten sposb zamierzano zrealizowa najblisze cele strategiczne za
porednictwem operacji zaczepnych przede wszystkim wojsk Frontu
Poudniowo-Zachodniego, w ktrego pasie rozwijaa si ponad poowa
wszystkich dywizji przeznaczonych do dziaa na zachodzie. W celu
zrealizowania potnego pierwszego uderzenia podstawowe siy zamie-
rzano rozwin w osiemnastu armiach (!) pierwszego rzutu, w ktrym
znalaza si wiksza cz jednostek szybkich. Na ich zapleczu rozwijao
si siedem armii drugiego rzutu strategicznego, a za nim - kolejne trzy
armie trzeciego rzutu.
Aby zrealizowa wyznaczone cele, sowieckie wadze dysponoway
nader powanym narzdziem-Armi Czerwon wyzwolicielk". W le-
cie 1941 roku siy zbrojne ZSRR byty najliczniejsz armi na wiecie.
Na pocztku ich stan osobowy wynosi 5 774 200 ludzi w tym w woj-
skach ldowych 4 605 300, w lotnictwie 475 700, w marynarce wojennej
353 800, w wojskach ochrony pogranicza 167 600, a w wojskach we-
wntrznych NKWD 171 900 ludzi.
Wojska ldowe liczyy 303 dywizje, 16 brygad powietrznodesanto-
wych i 3 piechoty. Dysponoway one 117 581 dziaami i modzierzami,
24488 samolotami i 25 886 czogami. Zwrmy uwag, e 7448 czogw.
92 492 dziaa i modzierze oraz I 7 745 samolotw bojowych wyprodu-
kowano w latach 1939-1941 (znowu mowa o starym" i przestarzaym"
sprzcie), przy czym jeeli chodzi o samoloty, byo wrd nich 2739 ma-
szyn typu MiG-3. Jak-1 aGG-3, Pe-2 i 11-2. W pierwszej polowie 1941
f
oku przemys sowiecki zakoczy przestawianie si na produkcj naj-
nowszych typw i do takich naleao oddawane w tym okresie do su-
by 100 procent czogw i 87 procent samolotw bojowych. Coroczny
Przyrost produkcji wojskowej w latach 1939-1940 wynosi 39 procent.
dwukrotnie przewyszajc przyrost caej produkcji przemysowej. Od
luego 1941 roku przedsibiorstwa zaczy by przestawiane na reym
produkcji czasu wojny
Spord wymienionych jednostek w piciu nadgranicznych okrgach
rozmieszczone byy 174 dywizje.
121
froncie od Batyku do Karpat, w ktrym gwne uderzenie zostaje prze
prowadzone w poudniowej Polsce.
W sowieckich planach niemieckie wojska okrelano jako prowadz
ce koncentracj", co oznaczao, e w pocztkowym okresie wojny ini
cjatywa bdzie naleaa cakowicie do strony sowieckiej, ktra pierwsza
zakoczy rozwinicie wojsk na teatrze dziaa wojennych. Przejcie do
natarcia wizao si nie z sytuacj na granicy, ale z zakoczeniem kon
centracji Armii Czerwonej - mia to by dwudziesty dzie od chwili roz
poczcia rozwijania wojsk.
Wojska otrzymay zadanie przeprowadzi uderzenie na niemieckie
siy i dlatego naley za pierwszoplanowy cel strategiczny dziaa Armii
Czerwonej uzna rozbicie gwnych si armii niemieckiej, rozwijajcych
si na poudnie od linii Brzc-Dblin. i wyjcie do 30. dnia operacji na
rubie Ostroka, rzeka Narew, owicz, d, Kluczbork, Opole, Oomu-
niec. Nastpny cel strategiczny to: natarcie z rejonu Katowic w kierunku
pnocnym lub pnocno-zachodnim w celu rozbicia duych si centrum
i pnocnego skrzyda niemieckiego frontu i opanowanie terenw pou
dniowej Polski i Prus Wschodnich. Najblisze zadani e- rozbi niemiec-
kie wojska na wschd od Wisy oraz na kierunku krakowskim, wyj nad
Narew, Wis i opanowanie rejonu Katowic [...]".
Zadania poszczeglnych frontw przedstawiay si nastpujco:
Front Pnocny mia zapewni obron Leningradu, Murmaska, ki
rawskiej linii kolejowej i razem z Flot Batyck zdoby cakowite pano-
wanie na akwenie Zatoki Fiskiej.
Front Pnocno-Zachodni, osaniajc kierunek ryski, przy zaistnieniu
korzystnych warunkw przechodzi do natarcia w celu opanowania re
jonu Suwak i przeprowadzenia uderzenia w kierunku na Isterburg (W)
stru) i Olsztyn.
Front Zachodni po przejciu do natarcia armii Frontu Poudniowi
Zachodniego mia uderzeniem lewego skrzyda w kierunku na Warsza-
w i Siedlce rozbi warszawskie zgrupowanie wojsk przeciwnika i zaj
Warszaw, a nastpnie rozbi zgrupowanie lubelsko-radomskie, wyj
nad Wis i jednostkami szybkimi zaj Radom.
Najbliszymi zadaniami Frontu Poudniowo-Zachodniego byo:
a) oskrzydlajcym uderzeniem armii prawego skrzyda frontu otoczy
i zniszczy gwne zgrupowanie wojsk na wschd od Wisy w rejonie
Lublina, b) jednoczenie uderzeniem z rubiey Sieniawa, Przemyl.
Lutowiska rozbi siy przeciwnika na kierunkach krakowskim i sando-
120
miersko-kieleckim i opanowa rejony Krakowa, Katowic i Kielc [...],
c)zdecydowanie broni granicy pastwowej z Wgrami oraz Rumuni
i znajdowa si w gotowoci do przeprowadzenia z rejonw Czernowic
(od 1944 roku Czerniowee) i Kiszyniowa koncentrycznych uderze prze-
ciwko Rumunii [...]. Do wykonania tego ostatniego zadania prawdopo-
dobnie zosta utworzony Front Poudniowy.
W ten sposb zamierzano zrealizowa najblisze cele strategiczne za
porednictwem operacji zaczepnych przede wszystkim wojsk Frontu
Poudniowo-Zachodniego, w ktrego pasie rozwijaa si ponad poowa
wszystkich dywizji przeznaczonych do dziaa na zachodzie. W celu
zrealizowania potnego pierwszego uderzenia podstawowe siy zamie-
rzano rozwin w osiemnastu armiach (!) pierwszego rzutu, w ktrym
znalaza si wiksza cz jednostek szybkich. Na ich zapleczu rozwijao
si siedem armii drugiego rzutu strategicznego, a za nim - kolejne trzy
armie trzeciego rzutu.
Aby zrealizowa wyznaczone cele, sowieckie wadze dysponoway
nader powanym narzdziem-Armi Czerwon wyzwolicielk". W le-
cie 1941 roku siy zbrojne ZSRR byty najliczniejsz armi na wiecie.
Na pocztku ich stan osobowy wynosi 5 774 200 ludzi w tym w woj-
skach ldowych 4 605 300, w lotnictwie 475 700, w marynarce wojennej
353 800, w wojskach ochrony pogranicza 167 600, a w wojskach we-
wntrznych NKWD 171 900 ludzi.
Wojska ldowe liczyy 303 dywizje, 16 brygad powietrznodesanto-
wych i 3 piechoty. Dysponoway one 117 581 dziaami i modzierzami,
24488 samolotami i 25 886 czogami. Zwrmy uwag, e 7448 czogw.
92 492 dziaa i modzierze oraz I 7 745 samolotw bojowych wyprodu-
kowano w latach 1939-1941 (znowu mowa o starym" i przestarzaym"
sprzcie), przy czym jeeli chodzi o samoloty, byo wrd nich 2739 ma-
szyn typu MiG-3. Jak-1 aGG-3, Pe-2 i 11-2. W pierwszej polowie 1941
f
oku przemys sowiecki zakoczy przestawianie si na produkcj naj-
nowszych typw i do takich naleao oddawane w tym okresie do su-
by 100 procent czogw i 87 procent samolotw bojowych. Coroczny
Przyrost produkcji wojskowej w latach 1939-1940 wynosi 39 procent.
dwukrotnie przewyszajc przyrost caej produkcji przemysowej. Od
luego 1941 roku przedsibiorstwa zaczy by przestawiane na reym
produkcji czasu wojny
Spord wymienionych jednostek w piciu nadgranicznych okrgach
rozmieszczone byy 174 dywizje.
121
W skad wojsk NKWD wchodzio 14 dywizji, 18 brygad i 21 sa-
modzielnych pukw o rnym przeznaczeniu. W zachodnich okrgach
znajdowao sic 7 dywizji, 2 brygady oraz 11 pukw operacyjnych wojs
wewntrznych, na ktrych bazie w Nadbatyckim, Zachodnim i Kijow-
skim Okrgach Specjalnych rozpoczo si przed wojn formowanie 2 1
22. i 23. dywizji piechoty zmotoryzowanej NKWD. Poza tym na zachd
niej granicy znajdowao si 8 okrgw pogranicznych, 49 oddziaw po
granicznych i inne jednostki.
Zgrupowanie sowieckich wojsk pierwszego rzutu na zachodzie liczy
o 3 088 200 ludzi (2 718 700 w wojskach "ldowych, 153 600 w woj-
skach NKWD, 215 900 w marynarce wojennej) i dysponowao 57 041
dziaami i modzierzami 13 924 czogami, 8974 samolotami. Poza tym
w lotnictwie flot i flotylli znajdowao si 1 769 samolotw. Dane dotycz
ce uzbrojenia nie zawieray informacji o wojskach NKWD, ktre dyspo-
noway nawet pukami haubic.
Od maja 1941 roku rozpocza si koncentracja wojsk drugiego rzu-
tu strategicznego, w ktrego skad wchodziy jednostki z wewntrznych
okrgw wojskowych i Dalekiego Wschodu. Do 22 czerwca do zachd
nich okrgw wojskowych przybyo ju 16 dywizji - 10 strzeleckiech
4 pancerne i 2 zmechanizowane, w ktrych znajdowao si 201 700 ludzi
2754 dziaa i modzierze oraz 1 763 czogi.
Rol uderzeniowych szybkich zgrupowa Armii Czerwonej powinny
spenia korpusy zmechanizowane. Plan formowania pierwszych omiu
korpusw zmechanizowanych Ludowy Komisariat Obrony zatwierdzi
9 czerwca 1940 roku. Pity Korpus Zmechanizowany sformowany zo
sta do 30 czerwca na bazie Zabajkalskiego Okrgu Wojskowego, pozo
stae powstay do koca lata. Przeprowadzone w drugiej poowie 1940
roku manewry utwierdziy wojskowych w przekonaniu, e wanie ta-
kie zwizki taktyczne powinny by wykorzystywane w celu gbokiej
wstrznicia frontem przeciwnika". Dla korpusw zmechanizowanych
przewidziano nastpujce zadania:
a) zniszczenie wsplnie z lotnictwem i oglnowojskowymi zwizka
mi taktycznymi gwnego zgrupowania wojsk przeciwnika;
b) niszczenie podciganych odwodw operacyjnych i spowodowana
takiego wstrzsu na caej gbokoci operacyjnej, e utworzenie nowego
frontu stanie si niemoliwe.
Sowiecki korpus zmechanizowany skada si z dwch dywizji pan
cernych i jednej zmechanizowanej, puku motocyklowego, artyleri
122
korpunej. zmechanizowanego puku saperw i jednostek specjalnych
i zgodnie z etatem powinien liczy 36 080 ludzi, 100 armat polowych,
36 przeciwpancernych i 36 przeciwlotniczych, 186 modzierzy oraz 1 031
czogw (w tym 546 rednich i cikich), a take 268 samochodw
pancernych.
Czwartego padziernika 1940 roku Ludowy Komisariat Obrony za-
meldowa Biuru Politycznemu, e formowanie 8 korpusw zmechanizo-
wanych, 18 dywizji pancernych i 8 zmechanizowanych zasadniczo zosta-
o zakoczone. Do utworzenia nowych korpusw wyznaczono 12 brygad
pancernych BT, 4 brygady T-35 i T-28, 3 brygady wojsk chemicznych,
2 puki pancerne i bataliony czogw dywizji piechoty. Spowodowao to
zmniejszenie liczby czogw bezporedniego wsparcia piechoty, dlatego
w celu uzupenienia znajdujcych si ju w wojskach 20 brygad pancer-
nych T-26 postanowiono utworzy dodatkowo jeszcze 32 brygady.
Do 1 grudnia 1940 roku Armia Czerwona dysponowaa ju 9 korpusa-
mi zmechanizowanymi oraz 45 brygadami pancernymi. Ale to byo jedy-
nie pocztkiem powanych przygotowa do wojny zaczepnej. W lutym
i w marcu 1941 roku rozpoczo si formowanie nastpnych 20 korpu-
sw zmechanizowanych, a 8 marca na posiedzeniu Politbiura zatwier-
dzono ich dowdcw. Trwa intensywny proces tworzenia 29 zwizkw
taktycznych, z ktrych kady mia si niemieckiej grupy pancernej.
Ateraz pytanie retoryczne: co jest bardziej potrzebne w wojnie obron-
nej - czogi czy miny przeciwpancerne? Akurat min w Armii Czerwonej
nie byo. Zastpca szefa wojskowych linii komunikacyjnych przekaza
do Gwnego Zarzdu Wojsk Inynieryjnych zapotrzebowanie na rok
1941 opiewajce na 120 000 min o opnionym dziaaniu z przezna-
czeniem dla wojsk kolejowych. Zapotrzebowanie zredukowano: GZW1
mg przekaza wojskowym kolejarzom zaledwie 120 (!) min tego typu.
Marszaek G.I. Kulik wyjani: Miny potna zabawka, ale to bro dla
sabych, dla tych, ktrzy si broni, a my jestemy silni. Nie miny s nam
Potrzebne, ale rodki rozminowania".
Korpusy zmechanizowane powinny by wprowadzane do walki w sy-
tuacji, w ktrej najatwiej i najpeniej mona zada niszczycielski cios
gwnemu zgrupowaniu przeciwnika. Takimi sytuacjami bd: a) dziaa-
a korpusw kawaleryjsko-zmechanizowanych na skrzydach; b) dzia-
--ni a na zapleczu przeciwnika".
Zakadano, e ugrupowanie bojowe korpusu bdzie zorganizowane
w trzech rzutach. Rzut pierwszy, w ktrego skadzie znajdoway si
123
W skad wojsk NKWD wchodzio 14 dywizji, 18 brygad i 21 sa-
modzielnych pukw o rnym przeznaczeniu. W zachodnich okrgach
znajdowao sic 7 dywizji, 2 brygady oraz 11 pukw operacyjnych wojs
wewntrznych, na ktrych bazie w Nadbatyckim, Zachodnim i Kijow-
skim Okrgach Specjalnych rozpoczo si przed wojn formowanie 2 1
22. i 23. dywizji piechoty zmotoryzowanej NKWD. Poza tym na zachd
niej granicy znajdowao si 8 okrgw pogranicznych, 49 oddziaw po
granicznych i inne jednostki.
Zgrupowanie sowieckich wojsk pierwszego rzutu na zachodzie liczy
o 3 088 200 ludzi (2 718 700 w wojskach "ldowych, 153 600 w woj-
skach NKWD, 215 900 w marynarce wojennej) i dysponowao 57 041
dziaami i modzierzami 13 924 czogami, 8974 samolotami. Poza tym
w lotnictwie flot i flotylli znajdowao si 1 769 samolotw. Dane dotycz
ce uzbrojenia nie zawieray informacji o wojskach NKWD, ktre dyspo-
noway nawet pukami haubic.
Od maja 1941 roku rozpocza si koncentracja wojsk drugiego rzu-
tu strategicznego, w ktrego skad wchodziy jednostki z wewntrznych
okrgw wojskowych i Dalekiego Wschodu. Do 22 czerwca do zachd
nich okrgw wojskowych przybyo ju 16 dywizji - 10 strzeleckiech
4 pancerne i 2 zmechanizowane, w ktrych znajdowao si 201 700 ludzi
2754 dziaa i modzierze oraz 1 763 czogi.
Rol uderzeniowych szybkich zgrupowa Armii Czerwonej powinny
spenia korpusy zmechanizowane. Plan formowania pierwszych omiu
korpusw zmechanizowanych Ludowy Komisariat Obrony zatwierdzi
9 czerwca 1940 roku. Pity Korpus Zmechanizowany sformowany zo
sta do 30 czerwca na bazie Zabajkalskiego Okrgu Wojskowego, pozo
stae powstay do koca lata. Przeprowadzone w drugiej poowie 1940
roku manewry utwierdziy wojskowych w przekonaniu, e wanie ta-
kie zwizki taktyczne powinny by wykorzystywane w celu gbokiej
wstrznicia frontem przeciwnika". Dla korpusw zmechanizowanych
przewidziano nastpujce zadania:
a) zniszczenie wsplnie z lotnictwem i oglnowojskowymi zwizka
mi taktycznymi gwnego zgrupowania wojsk przeciwnika;
b) niszczenie podciganych odwodw operacyjnych i spowodowana
takiego wstrzsu na caej gbokoci operacyjnej, e utworzenie nowego
frontu stanie si niemoliwe.
Sowiecki korpus zmechanizowany skada si z dwch dywizji pan
cernych i jednej zmechanizowanej, puku motocyklowego, artyleri
122
korpunej. zmechanizowanego puku saperw i jednostek specjalnych
i zgodnie z etatem powinien liczy 36 080 ludzi, 100 armat polowych,
36 przeciwpancernych i 36 przeciwlotniczych, 186 modzierzy oraz 1 031
czogw (w tym 546 rednich i cikich), a take 268 samochodw
pancernych.
Czwartego padziernika 1940 roku Ludowy Komisariat Obrony za-
meldowa Biuru Politycznemu, e formowanie 8 korpusw zmechanizo-
wanych, 18 dywizji pancernych i 8 zmechanizowanych zasadniczo zosta-
o zakoczone. Do utworzenia nowych korpusw wyznaczono 12 brygad
pancernych BT, 4 brygady T-35 i T-28, 3 brygady wojsk chemicznych,
2 puki pancerne i bataliony czogw dywizji piechoty. Spowodowao to
zmniejszenie liczby czogw bezporedniego wsparcia piechoty, dlatego
w celu uzupenienia znajdujcych si ju w wojskach 20 brygad pancer-
nych T-26 postanowiono utworzy dodatkowo jeszcze 32 brygady.
Do 1 grudnia 1940 roku Armia Czerwona dysponowaa ju 9 korpusa-
mi zmechanizowanymi oraz 45 brygadami pancernymi. Ale to byo jedy-
nie pocztkiem powanych przygotowa do wojny zaczepnej. W lutym
i w marcu 1941 roku rozpoczo si formowanie nastpnych 20 korpu-
sw zmechanizowanych, a 8 marca na posiedzeniu Politbiura zatwier-
dzono ich dowdcw. Trwa intensywny proces tworzenia 29 zwizkw
taktycznych, z ktrych kady mia si niemieckiej grupy pancernej.
Ateraz pytanie retoryczne: co jest bardziej potrzebne w wojnie obron-
nej - czogi czy miny przeciwpancerne? Akurat min w Armii Czerwonej
nie byo. Zastpca szefa wojskowych linii komunikacyjnych przekaza
do Gwnego Zarzdu Wojsk Inynieryjnych zapotrzebowanie na rok
1941 opiewajce na 120 000 min o opnionym dziaaniu z przezna-
czeniem dla wojsk kolejowych. Zapotrzebowanie zredukowano: GZW1
mg przekaza wojskowym kolejarzom zaledwie 120 (!) min tego typu.
Marszaek G.I. Kulik wyjani: Miny potna zabawka, ale to bro dla
sabych, dla tych, ktrzy si broni, a my jestemy silni. Nie miny s nam
Potrzebne, ale rodki rozminowania".
Korpusy zmechanizowane powinny by wprowadzane do walki w sy-
tuacji, w ktrej najatwiej i najpeniej mona zada niszczycielski cios
gwnemu zgrupowaniu przeciwnika. Takimi sytuacjami bd: a) dziaa-
a korpusw kawaleryjsko-zmechanizowanych na skrzydach; b) dzia-
--ni a na zapleczu przeciwnika".
Zakadano, e ugrupowanie bojowe korpusu bdzie zorganizowane
w trzech rzutach. Rzut pierwszy, w ktrego skadzie znajdoway si
123
cikie czogi, mia obezwadni obron przeciwpancern i zniszczy
artyleri przeciwnika. W drugim rzucie znajdoway si czogi rednie
Powinien on, posuwajc si za pierwszym rzutem, obezwadnia i nisz
czy karabiny maszynowe oraz armaty przeciwpancerne w gbi obrony
Z czogami lekkimi trzeciego rzutu podaaby piechota, obezwadniajc
si yw i rodki ogniowe piechoty przeciwnika.
Pitnastego czerwca 1941 roku w pierwszym rzucie sowieckich wojsk
znajdowao si 20 korpusw zmechanizowanych. Nie wszystkie byy
wyposaone w wozy bojowe zgodnie z etatem czasu wojny, ale mimo to
tylko w nich znajdowao si 10 150 czogw. Korpusy zmechanizowane
podporzdkowane byy dowdztwu okrgu (frontu), a ono do prowadze
nia operacji zaczepnych mogo przekazywa je do dyspozycji armii. kt
re staway si wwczas przewidzianymi przez teori wojskow armiami
uderzeniowymi".
W okresie przedwojennym sowieckie siy zbrojne podczas konfliktw
zbrojnych i marszw wyzwoleczych" zdobyway praktyk i dowiad
czenie bojowe, ktre wykorzystywa w procesie doskonalenia organiza
cyjnego i przezbrojenia.
Operacja Burza" miaa rozpocz si 12 czerwca 1941 roku. Termin
ten jednak przesunito z powodu synnego lotu Rudolfa Hessa do Angli
Obawiajc si moliwoci zakoczenia wojny pomidzy Wielk Bryta
ni a Niemcami, w Moskwie uznano za konieczne poczeka z zaatako
waniem Trzeciej Rzeszy. Dopiero po otrzymaniu informacji o niepowo
dzeniu misji Hessa i upewniwszy si, e w basenie Morza rdziemnego
nadal trwaj walki, na Kremlu podjto decyzj o nowym terminie zako
czenia przygotowa do wojny, wyznaczajc dat 15 lipca.
Rwnolegle z opracowaniem planw ataku rozpoczo si przesta
wianie sowieckiej propagandy, by tak wychowywaa nard i wojsko
w duchu wojny ofensywnej. W dniach 13- 14 maja 1940 roku odbya
si narada powicona ideologii wojennej, na ktrej przed dowdcami
i politrukami wystpi szef Zarzdu Politycznego RKKA L.Z. Mechlis
[...] naley wychowywa nasz Armi Czerwon i cay proletariat, aby
wszyscy wiedzieli, e kada nasza wojna, bez wzgldu na to. gdzie jest
prowadzona, jest wojn postpow i sprawiedliw".
W imieniu armii wtrowa Mcchlisowi komandami 2 rangi
2
K.A.
Miereckow: ..[...] mona powiedzie, e nasza armia przygotowuje si
Odpowiednik generaa pukownika, w Wojsku Polskim generaa broni. Przyp
tum.
12-4
do na jazdu i najazd ten niezbdny jest nam do obrony. To cakowicie
suszne | . . . | . Opierajc si na przesankach politycznych, powinnimy
naciera i rzd wskae nam. co musimy robi".
Pukownik .1. Botin. naczelny redaktor Krasnoj Zwiezdy", uzbrojo-
ny w nowe wytyczne w sprawie prowadzenia pracy polityczno-partyjnej
napisa 25 czerwca [1940 roku] w artykule wstpnym: Przede wszyst-
kim naley wychowywa ludzi w zrozumieniu faktu, e Armia Czerwo-
na jest narzdziem wojny, nie za narzdziem pokoju. Naley wycho-
wywa ludzi, e przysza wojna z dowolnym pastwem kapitalistycznym
bdzie wojn sprawiedliw niezalenie od tego, kto t wojn rozpocz
r ,. ]. Nasz nard powinien by gotw do tego, e kiedy bdzie to korzyst-
ne, pierwsi ruszymy do walki [...]. Bdziemy zawsze dziaa tak. jak
bdzie to korzystne dla naszej sprawy".
I wreszcie synne przemwienie Stalina do absolwentw szk woj-
skowych z 5 maja 1941 roku: Do czasu stawialimy na obron - do
momentu, dopki nie przezbroilimy naszej armii, nie zaopatrzylimy jej
w nowoczesne rodki walki. A teraz, kiedy nasz armi przebudowalimy,
nasycilimy sprztem technicznym potrzebnym do prowadzenia nowo-
czesnej walki, kiedy stalimy si silni - teraz naley przej od obrony do
ataku. Prowadzc obron naszego kraju, mamy obowizek dziaa ofen-
sywnie. Od obrony przej do wojennej polityki dziaa ofensywnych".
Zwizek Sowiecki przeksztaca si w obz wojskowy. Nard i partia
byy zjednoczone jak nigdy:
Nikt nas nie zwiedzie, nas Partia prowadzi.
Idziemy za Parti Lenina tak sumienie dyktuje.
I za Parti - szezeeie znale.
Czerp siy z ziemi-matki a mdro od Komunistycznej Partii.
Co prawda byli u nas swego czasu trockistwsko-bucharinowscy
i inni najemnicy kapitalizmu, patni agenci zagranicznych wywiadw".
ktrzy prbowali podminowa gospodarcz i wojskow potg ZSRR
i stworzy sprzyjajc imperialistom sytuacj w przypadku wojny". Ale
obecnie, dziki Stalinowi, wroga agentura zostaa rozgromiona przez
bolszewikw i nasze tyy s mocne.
Wielkiego Lenina mdre sowo
Do bitwy szykowao hatyra Jeowa.
Wielkiego Stalina pomienny zew
Caym sercem, krwi ca usysza Jew.
12S
cikie czogi, mia obezwadni obron przeciwpancern i zniszczy
artyleri przeciwnika. W drugim rzucie znajdoway si czogi rednie
Powinien on, posuwajc si za pierwszym rzutem, obezwadnia i nisz
czy karabiny maszynowe oraz armaty przeciwpancerne w gbi obrony
Z czogami lekkimi trzeciego rzutu podaaby piechota, obezwadniajc
si yw i rodki ogniowe piechoty przeciwnika.
Pitnastego czerwca 1941 roku w pierwszym rzucie sowieckich wojsk
znajdowao si 20 korpusw zmechanizowanych. Nie wszystkie byy
wyposaone w wozy bojowe zgodnie z etatem czasu wojny, ale mimo to
tylko w nich znajdowao si 10 150 czogw. Korpusy zmechanizowane
podporzdkowane byy dowdztwu okrgu (frontu), a ono do prowadze
nia operacji zaczepnych mogo przekazywa je do dyspozycji armii. kt
re staway si wwczas przewidzianymi przez teori wojskow armiami
uderzeniowymi".
W okresie przedwojennym sowieckie siy zbrojne podczas konfliktw
zbrojnych i marszw wyzwoleczych" zdobyway praktyk i dowiad
czenie bojowe, ktre wykorzystywa w procesie doskonalenia organiza
cyjnego i przezbrojenia.
Operacja Burza" miaa rozpocz si 12 czerwca 1941 roku. Termin
ten jednak przesunito z powodu synnego lotu Rudolfa Hessa do Angli
Obawiajc si moliwoci zakoczenia wojny pomidzy Wielk Bryta
ni a Niemcami, w Moskwie uznano za konieczne poczeka z zaatako
waniem Trzeciej Rzeszy. Dopiero po otrzymaniu informacji o niepowo
dzeniu misji Hessa i upewniwszy si, e w basenie Morza rdziemnego
nadal trwaj walki, na Kremlu podjto decyzj o nowym terminie zako
czenia przygotowa do wojny, wyznaczajc dat 15 lipca.
Rwnolegle z opracowaniem planw ataku rozpoczo si przesta
wianie sowieckiej propagandy, by tak wychowywaa nard i wojsko
w duchu wojny ofensywnej. W dniach 13- 14 maja 1940 roku odbya
si narada powicona ideologii wojennej, na ktrej przed dowdcami
i politrukami wystpi szef Zarzdu Politycznego RKKA L.Z. Mechlis
[...] naley wychowywa nasz Armi Czerwon i cay proletariat, aby
wszyscy wiedzieli, e kada nasza wojna, bez wzgldu na to. gdzie jest
prowadzona, jest wojn postpow i sprawiedliw".
W imieniu armii wtrowa Mcchlisowi komandami 2 rangi
2
K.A.
Miereckow: ..[...] mona powiedzie, e nasza armia przygotowuje si
Odpowiednik generaa pukownika, w Wojsku Polskim generaa broni. Przyp
tum.
12-4
do na jazdu i najazd ten niezbdny jest nam do obrony. To cakowicie
suszne | . . . | . Opierajc si na przesankach politycznych, powinnimy
naciera i rzd wskae nam. co musimy robi".
Pukownik .1. Botin. naczelny redaktor Krasnoj Zwiezdy", uzbrojo-
ny w nowe wytyczne w sprawie prowadzenia pracy polityczno-partyjnej
napisa 25 czerwca [1940 roku] w artykule wstpnym: Przede wszyst-
kim naley wychowywa ludzi w zrozumieniu faktu, e Armia Czerwo-
na jest narzdziem wojny, nie za narzdziem pokoju. Naley wycho-
wywa ludzi, e przysza wojna z dowolnym pastwem kapitalistycznym
bdzie wojn sprawiedliw niezalenie od tego, kto t wojn rozpocz
r ,. ]. Nasz nard powinien by gotw do tego, e kiedy bdzie to korzyst-
ne, pierwsi ruszymy do walki [...]. Bdziemy zawsze dziaa tak. jak
bdzie to korzystne dla naszej sprawy".
I wreszcie synne przemwienie Stalina do absolwentw szk woj-
skowych z 5 maja 1941 roku: Do czasu stawialimy na obron - do
momentu, dopki nie przezbroilimy naszej armii, nie zaopatrzylimy jej
w nowoczesne rodki walki. A teraz, kiedy nasz armi przebudowalimy,
nasycilimy sprztem technicznym potrzebnym do prowadzenia nowo-
czesnej walki, kiedy stalimy si silni - teraz naley przej od obrony do
ataku. Prowadzc obron naszego kraju, mamy obowizek dziaa ofen-
sywnie. Od obrony przej do wojennej polityki dziaa ofensywnych".
Zwizek Sowiecki przeksztaca si w obz wojskowy. Nard i partia
byy zjednoczone jak nigdy:
Nikt nas nie zwiedzie, nas Partia prowadzi.
Idziemy za Parti Lenina tak sumienie dyktuje.
I za Parti - szezeeie znale.
Czerp siy z ziemi-matki a mdro od Komunistycznej Partii.
Co prawda byli u nas swego czasu trockistwsko-bucharinowscy
i inni najemnicy kapitalizmu, patni agenci zagranicznych wywiadw".
ktrzy prbowali podminowa gospodarcz i wojskow potg ZSRR
i stworzy sprzyjajc imperialistom sytuacj w przypadku wojny". Ale
obecnie, dziki Stalinowi, wroga agentura zostaa rozgromiona przez
bolszewikw i nasze tyy s mocne.
Wielkiego Lenina mdre sowo
Do bitwy szykowao hatyra Jeowa.
Wielkiego Stalina pomienny zew
Caym sercem, krwi ca usysza Jew.
12S
Rozgromienie wrogw narodu miao ogromne znaczenie dla umoc-
nienia obronnoci ZSRR i miao tak sam warto jak wygranie duej
bitwy" (dwadziecia lat pniej, kiedy jeden z tych. ktrzy rozgramiali'
zostanie sekretarzem generalnym, oznajmi narodowi, e okazuje si, i
razem z wrogami" wystrzelano rwnie najwybitniejszych'" dowd-
cw).
W caym kraju rozlega si pie Jeli jutro wojna... Nard wycho
wany przez mechlisw" szykowa si do Wielkiego Marszu Wyzwole-
czego, aby po Litwinach, otyszach, Estoczykach, Biaorusinach z za-
chodniej Biaorusi i Ukraicach z zachodniej Ukrainy uszczliwi" Po-
lakw, Czechw, Niemcw, Francuzw... We wszystkich wspomnieniach
pojawia si ten sam obraz: ludzie wiedzieli o rychej wojnie, wiedzieli
z kim trzeba bdzie walczy, ale jednoczenie nie oczekiwali wiaro
omnej napaci". Wrcz przeciwnie, chopcy z naszego miasta" marzyli
o tym, by dobi ostatniego faszyst w ostatnim miecie". I nawet kie
dy niemieckie lotnictwo zaczo bombardowa sowieckie miasta, wielu
spord tych, ktrzy suchali przemwienia Mootowa, przywyko czyta
midzy wierszami i nie wierzyo w niemieck napa - Ale pewnie to
my sami zaczlimy wojn...".
Sowietom nie udaa si napa. Po pierwszych uderzeniach niemiec
kich klinw pancernych plan Burza" przesta istnie i dlatego mona go
oceni jedynie teoretycznie. Jak mogyby przebiega wydarzenia, gdyby
sowieckie kierownictwo zrealizowao pierwotny zamys i przeprowadzi-
o uderzenie 12 czerwca 1941 roku?
W tym momencie niemieckie wojska koczyy przygotowania do
operacji Barbarossa" i koncentracj w pobliu sowieckich granic, gdzie
znalazo si SI,6 procent dywizji. Dziesitego czerwca dywizje pierw
szego rzutu zaczy skrycie przesuwa si do trzydziestokilometrowej
strefy przygranicznej. Pozostae wojska albo znajdoway si w drodze na
wschd, albo czekay na swoj kolej. Wehrmacht nie zgrupowa jeszcze
si ani do obrony, ani do ataku i sowiecki najazd postawiby go w bardzo
trudnej sytuacji, umoliwiajc Armii Czerwonej rozbijanie sil przeciwni-
ka czciami.
Zgodnie z planem gwne wydarzenia miay rozgrywa si na froncie
od Ostroki do Karpat, gdzie wojska Frontu Poudniowo-Zachodniego
oraz lewe skrzydo Frontu Zachodniego wykonayby gwne uderzenie.
Sil do wykonania tego zadania miay wystarczajco duo. W tym samym
czasie wojska Frontu Pnocno-Zachodniego i prawego skrzyda Frontu
126
Zachodniego powinny niewielkimi operacjami zaczepnymi wiza nie-
mieckie wojska w Prusach Wschodnich i opanowa wystp w okolicach
Suwak oraz rejon Memla (Kajpedy).
Dziaania wojenne rozpoczoby zaskakujce uderzenie wikszej
czeci sowieckiego lotnictwa na lotniska przeciwnika na terenie Prus
Wschodnich, Polski i Rumunii. Oglna sowiecka przewaga w lotnictwie
pozwoliaby podda lotniska Luftwaffe znajdujce si w dwustupi-
dziesiciokilometrowym pasie wielogodzinnym, nieprzerwanym atakom
szturmowym, co doprowadzioby do powanego osabienia niemieckie-
go lotnictwa i uatwio dziaania wojsk ldowych Armii Czerwonej.
Wykonanie niespodziewanego uderzenia 12 czerwca, kiedy niemiec-
kie wojska koczyy koncentracj i rozwijanie, zaskoczyyby przeciwni-
ka nieposiadajcego planw dziaa obronnych w ugrupowaniu cako-
wicie niedostosowanym do obrony. Natarcie 128 dywizji Frontu Pou-
dniowo-Zachodniego i lewego skrzyda Frontu Zachodniego spadoby na
55 dywizji przeciwnika i natychmiast zwizaoby walk ponad poow
rozwinitych na wschodzie wojsk. Wykorzystujc przebieg granicy. Ar-
mia Czerwona przeprowadziaby operacje majce na celu oskrzydlenie
i okrenie niemieckich wojsk. Ich rezultat zaleaby od tego, w jakim
stopniu strony byyby w stanie zwiksza swoje siy. W pasie od Prze-
myla do Karpat przeciwko 4 dywizjom piechoty i 2 dywizjom zabez-
(pi eczaj cym Wehrmachtu sowieckie dowdztwo rozwino 28 dywizji,
w tym 6 pancernych i 3 zmechanizowane, ktre otworzyyby drog na
Sandomierz i Krakw. Przeamanie to odcignoby dodatkowe siy prze-
ciwnika, ktry musiaby tworzy now lini frontu na zachd od Wisy,
gdzie rozegrayby si gwne walki.
Sowieckie dowdztwo mogo wykorzysta do potgowania siy ude-
rzenia w kierunku poudniowo-zachodnim 24 dywizje rozwinite na
zapleczu frontu oraz 15 dywizji Odwodu Naczelnego Dowdztwa. Nie-
mieckie dowdztwo mogo wykorzysta do odparcia zaskakujcego ata-
ku 22 dywizje, ktre nie zdyy rozwin si na granicy sowieckiej, oraz
26 dywizji rezerwowych.
Rozwinicie natarcia wojsk Armii Czerwonej w poudniowo-wschod-
niej Polsce pozwalao wojskom Frontu Poudniowego przej do natarcia
W Rumunii, nic obawiajc si uderzenia z tyu. W Rumunii znajdowao
si zaledwie 6 dywizji Wehrmachtu, natomiast rumuskiej armii nikt nie
uwaa za powanego przeciwnika. Skazywao to ofensyw na sukces.
Rozbicie prawego skrzyda frontu przeciwnika otwierao Armii Czerwo-
127
Rozgromienie wrogw narodu miao ogromne znaczenie dla umoc-
nienia obronnoci ZSRR i miao tak sam warto jak wygranie duej
bitwy" (dwadziecia lat pniej, kiedy jeden z tych. ktrzy rozgramiali'
zostanie sekretarzem generalnym, oznajmi narodowi, e okazuje si, i
razem z wrogami" wystrzelano rwnie najwybitniejszych'" dowd-
cw).
W caym kraju rozlega si pie Jeli jutro wojna... Nard wycho
wany przez mechlisw" szykowa si do Wielkiego Marszu Wyzwole-
czego, aby po Litwinach, otyszach, Estoczykach, Biaorusinach z za-
chodniej Biaorusi i Ukraicach z zachodniej Ukrainy uszczliwi" Po-
lakw, Czechw, Niemcw, Francuzw... We wszystkich wspomnieniach
pojawia si ten sam obraz: ludzie wiedzieli o rychej wojnie, wiedzieli
z kim trzeba bdzie walczy, ale jednoczenie nie oczekiwali wiaro
omnej napaci". Wrcz przeciwnie, chopcy z naszego miasta" marzyli
o tym, by dobi ostatniego faszyst w ostatnim miecie". I nawet kie
dy niemieckie lotnictwo zaczo bombardowa sowieckie miasta, wielu
spord tych, ktrzy suchali przemwienia Mootowa, przywyko czyta
midzy wierszami i nie wierzyo w niemieck napa - Ale pewnie to
my sami zaczlimy wojn...".
Sowietom nie udaa si napa. Po pierwszych uderzeniach niemiec
kich klinw pancernych plan Burza" przesta istnie i dlatego mona go
oceni jedynie teoretycznie. Jak mogyby przebiega wydarzenia, gdyby
sowieckie kierownictwo zrealizowao pierwotny zamys i przeprowadzi-
o uderzenie 12 czerwca 1941 roku?
W tym momencie niemieckie wojska koczyy przygotowania do
operacji Barbarossa" i koncentracj w pobliu sowieckich granic, gdzie
znalazo si SI,6 procent dywizji. Dziesitego czerwca dywizje pierw
szego rzutu zaczy skrycie przesuwa si do trzydziestokilometrowej
strefy przygranicznej. Pozostae wojska albo znajdoway si w drodze na
wschd, albo czekay na swoj kolej. Wehrmacht nie zgrupowa jeszcze
si ani do obrony, ani do ataku i sowiecki najazd postawiby go w bardzo
trudnej sytuacji, umoliwiajc Armii Czerwonej rozbijanie sil przeciwni-
ka czciami.
Zgodnie z planem gwne wydarzenia miay rozgrywa si na froncie
od Ostroki do Karpat, gdzie wojska Frontu Poudniowo-Zachodniego
oraz lewe skrzydo Frontu Zachodniego wykonayby gwne uderzenie.
Sil do wykonania tego zadania miay wystarczajco duo. W tym samym
czasie wojska Frontu Pnocno-Zachodniego i prawego skrzyda Frontu
126
Zachodniego powinny niewielkimi operacjami zaczepnymi wiza nie-
mieckie wojska w Prusach Wschodnich i opanowa wystp w okolicach
Suwak oraz rejon Memla (Kajpedy).
Dziaania wojenne rozpoczoby zaskakujce uderzenie wikszej
czeci sowieckiego lotnictwa na lotniska przeciwnika na terenie Prus
Wschodnich, Polski i Rumunii. Oglna sowiecka przewaga w lotnictwie
pozwoliaby podda lotniska Luftwaffe znajdujce si w dwustupi-
dziesiciokilometrowym pasie wielogodzinnym, nieprzerwanym atakom
szturmowym, co doprowadzioby do powanego osabienia niemieckie-
go lotnictwa i uatwio dziaania wojsk ldowych Armii Czerwonej.
Wykonanie niespodziewanego uderzenia 12 czerwca, kiedy niemiec-
kie wojska koczyy koncentracj i rozwijanie, zaskoczyyby przeciwni-
ka nieposiadajcego planw dziaa obronnych w ugrupowaniu cako-
wicie niedostosowanym do obrony. Natarcie 128 dywizji Frontu Pou-
dniowo-Zachodniego i lewego skrzyda Frontu Zachodniego spadoby na
55 dywizji przeciwnika i natychmiast zwizaoby walk ponad poow
rozwinitych na wschodzie wojsk. Wykorzystujc przebieg granicy. Ar-
mia Czerwona przeprowadziaby operacje majce na celu oskrzydlenie
i okrenie niemieckich wojsk. Ich rezultat zaleaby od tego, w jakim
stopniu strony byyby w stanie zwiksza swoje siy. W pasie od Prze-
myla do Karpat przeciwko 4 dywizjom piechoty i 2 dywizjom zabez-
(pi eczaj cym Wehrmachtu sowieckie dowdztwo rozwino 28 dywizji,
w tym 6 pancernych i 3 zmechanizowane, ktre otworzyyby drog na
Sandomierz i Krakw. Przeamanie to odcignoby dodatkowe siy prze-
ciwnika, ktry musiaby tworzy now lini frontu na zachd od Wisy,
gdzie rozegrayby si gwne walki.
Sowieckie dowdztwo mogo wykorzysta do potgowania siy ude-
rzenia w kierunku poudniowo-zachodnim 24 dywizje rozwinite na
zapleczu frontu oraz 15 dywizji Odwodu Naczelnego Dowdztwa. Nie-
mieckie dowdztwo mogo wykorzysta do odparcia zaskakujcego ata-
ku 22 dywizje, ktre nie zdyy rozwin si na granicy sowieckiej, oraz
26 dywizji rezerwowych.
Rozwinicie natarcia wojsk Armii Czerwonej w poudniowo-wschod-
niej Polsce pozwalao wojskom Frontu Poudniowego przej do natarcia
W Rumunii, nic obawiajc si uderzenia z tyu. W Rumunii znajdowao
si zaledwie 6 dywizji Wehrmachtu, natomiast rumuskiej armii nikt nie
uwaa za powanego przeciwnika. Skazywao to ofensyw na sukces.
Rozbicie prawego skrzyda frontu przeciwnika otwierao Armii Czerwo-
127
nej drog do centralnych rejonw Rumunii, odcinajc Niemcy od ropy
naftowej i zagraajc panowaniu Niemiec na Bakanach. Do zlikwido-
wania tego zagroenia Niemcy po prostu nie mieli sil i rodkw: 10-12
dywizji rozrzuconych na terenach Jugosawii i Grecji nic byo w stanie
dugo powstrzymywa marszu wojsk sowieckich. Konieczno zamknie
cia luki na Bakanach zmusiaby Niemcw do przerzucenia tam czci
24 dywizji znajdujcych si w odwodzie, co jeszcze bardziej osabioby
front w Polsce.
Oglnie rzecz biorc, Niemcy po prostu nic dysponoway siami zdol
nymi odeprze zaskakujce uderzenia Armii Czerwonej. Po wojnie przy
zna to feldmarszaek Keitel. Oczywicie byaby to cika, krwawa woj
na z trudnym przeciwnikiem. Jednake sil i bezwadno zaskakujcego
uderzenia sowieckich wojsk pozwoliyby Armii Czerwonej jeeli nie roz
bi cakowicie, to przynajmniej osabi niemieckie zwizki taktyczno
-operacyjne. Najmniej korzystnym rezultatem dla sowieckich wojsk by
oby ustabilizowanie linii frontu na Narwi i Wile, dokd i tak ostatecznie
dotary w 1944 roku. Na Bakanach z kolei Niemcy po prostu nie mieli
sil i rodkw pozwalajcych ustabilizowa lini frontu i gboko.
ktr dotaraby Armia Czerwona, bya ograniczona jedynie bezwadno
ci uderzenia. Oczywicie nie doprowadzioby to do natychmiastowego
zwycistwa w wojnie, ale udaremnioby niemiecki najazd, zachowao
nienaruszony potencja wojskowo-przemysowy ZSRR i ogromne zaso
by materialne. Poza tym od Wisy do Berlina jest bliej ni znad Wogi
Tak, Stalin mia ogromn szans! I dysponowa wszystkim, eby je
wykorzysta!
Nigdy, ani przed wojn, ani w czasie jej trwania. Armia Czerwona
nie miaa tak penych stanw osobowych, nie bya tak doskonale w
posaona i uzbrojona nic dysponowaa tak wietnym zabezpieczeniem
materiaowym, jak na pocztku lata 1941 roku. Sowieckie siy zbrojne
byy najwiksz armi wiata, ktra miaa w wyposaeniu cay szereg
unikatowych systemw techniki wojskowej. W ich skad wchodziy:
4 fronty, 27 armii. 4 korpusy kawalerii, 29 zmechanizowanych, 62
piechoty. 5 powietrznodesantowych.
198 dywizji piechoty, 13 kawalerii. 61 pancernych. 31 zmotoryzowa
nych.
5 brygad piechoty. I pancerna. 16powietrznodesantowych, l0 artyle
rii przeciw pancernej.
128
94 puki artylerii korpunej, 14 pukw armat, 29 pukw haubic du-
ei mocy Odwodu Naczelnego Dowdztwa.
45 samodzielnych dywizjonw artylerii przeciwlotniczej
8 samodzielnych batalionw modzierzy.
3 korpusy OPL, 9 brygad OPL, 40 brygadowych rejonw OPL.
29 pukw motocyklowych.
1 samodzielny batalion czogw, 8 dywizjonw pocigw pancer-
nych-
34 puki inynieryjne i 20 samodzielnych batalionw saperw.
Lotnictwo wojskowe miao 5 korpusw lotnictwa bombardujcego
dalekiego zasigu, 79 dywizji lotniczych, 5 samodzielnych brygad lotni-
czych, 218 pukw lotniczych.
Gdzie podziay si te masy wojsk, ta ogromna ilo techniki wojsko-
wej, gry amunicji i oporzdzenia?
Pierwszym, ktry udzieli odpowiedzi na to pytanie, byl wci jesz-
cze oszoomiony katastrof na froncie towarzysz Stalin. Dwudziestego
smego czerwca, uwiadomiwszy sobie, e wszystkie jego plany legy
w gruzach, niedoszy wdz wszystkich narodw" powiedzia w krgu
najbliszych towarzyszy: przesralimy".
nej drog do centralnych rejonw Rumunii, odcinajc Niemcy od ropy
naftowej i zagraajc panowaniu Niemiec na Bakanach. Do zlikwido-
wania tego zagroenia Niemcy po prostu nie mieli sil i rodkw: 10-12
dywizji rozrzuconych na terenach Jugosawii i Grecji nic byo w stanie
dugo powstrzymywa marszu wojsk sowieckich. Konieczno zamknie
cia luki na Bakanach zmusiaby Niemcw do przerzucenia tam czci
24 dywizji znajdujcych si w odwodzie, co jeszcze bardziej osabioby
front w Polsce.
Oglnie rzecz biorc, Niemcy po prostu nic dysponoway siami zdol
nymi odeprze zaskakujce uderzenia Armii Czerwonej. Po wojnie przy
zna to feldmarszaek Keitel. Oczywicie byaby to cika, krwawa woj
na z trudnym przeciwnikiem. Jednake sil i bezwadno zaskakujcego
uderzenia sowieckich wojsk pozwoliyby Armii Czerwonej jeeli nie roz
bi cakowicie, to przynajmniej osabi niemieckie zwizki taktyczno
-operacyjne. Najmniej korzystnym rezultatem dla sowieckich wojsk by
oby ustabilizowanie linii frontu na Narwi i Wile, dokd i tak ostatecznie
dotary w 1944 roku. Na Bakanach z kolei Niemcy po prostu nie mieli
sil i rodkw pozwalajcych ustabilizowa lini frontu i gboko.
ktr dotaraby Armia Czerwona, bya ograniczona jedynie bezwadno
ci uderzenia. Oczywicie nie doprowadzioby to do natychmiastowego
zwycistwa w wojnie, ale udaremnioby niemiecki najazd, zachowao
nienaruszony potencja wojskowo-przemysowy ZSRR i ogromne zaso
by materialne. Poza tym od Wisy do Berlina jest bliej ni znad Wogi
Tak, Stalin mia ogromn szans! I dysponowa wszystkim, eby je
wykorzysta!
Nigdy, ani przed wojn, ani w czasie jej trwania. Armia Czerwona
nie miaa tak penych stanw osobowych, nie bya tak doskonale w
posaona i uzbrojona nic dysponowaa tak wietnym zabezpieczeniem
materiaowym, jak na pocztku lata 1941 roku. Sowieckie siy zbrojne
byy najwiksz armi wiata, ktra miaa w wyposaeniu cay szereg
unikatowych systemw techniki wojskowej. W ich skad wchodziy:
4 fronty, 27 armii. 4 korpusy kawalerii, 29 zmechanizowanych, 62
piechoty. 5 powietrznodesantowych.
198 dywizji piechoty, 13 kawalerii. 61 pancernych. 31 zmotoryzowa
nych.
5 brygad piechoty. I pancerna. 16powietrznodesantowych, l0 artyle
rii przeciw pancernej.
128
94 puki artylerii korpunej, 14 pukw armat, 29 pukw haubic du-
ei mocy Odwodu Naczelnego Dowdztwa.
45 samodzielnych dywizjonw artylerii przeciwlotniczej
8 samodzielnych batalionw modzierzy.
3 korpusy OPL, 9 brygad OPL, 40 brygadowych rejonw OPL.
29 pukw motocyklowych.
1 samodzielny batalion czogw, 8 dywizjonw pocigw pancer-
nych-
34 puki inynieryjne i 20 samodzielnych batalionw saperw.
Lotnictwo wojskowe miao 5 korpusw lotnictwa bombardujcego
dalekiego zasigu, 79 dywizji lotniczych, 5 samodzielnych brygad lotni-
czych, 218 pukw lotniczych.
Gdzie podziay si te masy wojsk, ta ogromna ilo techniki wojsko-
wej, gry amunicji i oporzdzenia?
Pierwszym, ktry udzieli odpowiedzi na to pytanie, byl wci jesz-
cze oszoomiony katastrof na froncie towarzysz Stalin. Dwudziestego
smego czerwca, uwiadomiwszy sobie, e wszystkie jego plany legy
w gruzach, niedoszy wdz wszystkich narodw" powiedzia w krgu
najbliszych towarzyszy: przesralimy".
Rozwinicie wojsk
O
pracowanie i zatwierdzenie strategicznej koncepcji marszu na
wschd" pozwoliy niemieckiemu dowdztwu rozpocz w dru-
giej poowic lutego 1941 roku rozwijanie wojsk bezporednio
przy granicy z ZSRR. W czasie czterech miesicy w rejon ten przerzu-
cono 100 dywizji. W trzech rzutach rozwinicia" do 21 maja 1941 roku
przybyy na wschd 42 dywizje piechoty i jedna pancerna. Od 22 maja
koleje niemieckie zostay przestawione na maksymalne natenie ruchu
i koncentracja wojsk ulega gwatownemu przyspieszeniu. W ostatnim
miesicu przed uderzeniem dotaro jeszcze 20 dywizji piechoty, 14 pan-
cernych, 13 zmotoryzowanych i 9 zabezpieczajcych. W pierwszej po-
owie czerwca jednoczenie z ukoczeniem strategicznego rozwinicia
rozpoczo si przesuwanie wojsk do trzydziestokilometrowej strefy
przygranicznej do rejonw wyjciowych do natarcia.
Grafik rozwinicia przewidywa wyjcie podstawowych si zgrupo-
wa uderzeniowych na lini granicy w nocy przed atakiem, dziki czemu
przebywayby w tym rejonie zaledwie kilka godzin. Jednostki piechot)
rozpoczy przesuwanie si do granicy 12, a pancerne i zmotoryzowane
4 dni przed uderzeniem. Wszystkie ruchy wojsk odbyway si w nocy.
przy zachowaniu jak najdokadniejszego maskowania. Od lutego do maja
1941 roku przerzucono na wschd tyowe jednostki wojsk lotniczych, do
18 czerwca jednostki latajce. Dwudziestego pierwszego czerwca jed-
nostki latajce pierwszego rzutu wyldoway na lotniskach na zachd od
Wisy, a wieczorem przeleciay na lotniska polowe w pobliu granicy.
Koncentrujc przy sowieckiej granicy tak wielkie iloci wojsk, nie-
mieckie wadze wojskowo-polityczne prowadziy zmasowan kampani
dezinformacyjn, ktra miaa na celu zamaskowanie prawdziwych za-
miarw Trzeciej Rzeszy, uzyskanie elementu zaskoczenia i, dziki upie-
niu czujnoci Kremla, niepozwolenie mu na podjcie dziaa wyprzedza-
jcych. W Berlinie doskonale zdawano sobie spraw, jakim zagroeniem
dla rozwijajcych si wojsk byoby przejcie Armii Czerwonej do na-
tarcia. Ju w kwietniu Haider odnotowa w dzienniku, e zgrupowanie
\M)
rosyjskich wojsk w peni pozwala na szybkie przejcie do natarcia, ktre
byoby dla nas wyjtkowo nieprzyjemne".
Aby ukry przed sowieckim wywiadem prawdziwy sens przerzu-
cenia ogromnej liczby ludzi i sprztu bojowego z zachodu na wschd,
wadze niemieckie zdecydoway si na wykonanie bezprecedensowego
w historii manewru dezinformujcego, wykorzystujc do tego wojn
z Wielk Brytani. Gwatownie nasilono przygotowania do operacji Lew
Morski", desantu na Wyspy Brytyjskie. Do uwiarygodnienia tych dziaa
uyto trzech armii polowych, a od wiosny do lata 1941 roku Niemcy pro-
wadzili zmasowane natarcie lotnicze na Wielk Brytani. Wyznaczano
i odkadano termin inwazji, o ktrym szeroko informowano jednostki
wojskowe. Robiono wszystko, eby przekona wiat, e inwazja nast-
pi lada moment, a jednoczenie trwao przerzucanie wojsk pod granic
z ZSRR.
Poza tym specjalnie opracowano i realizowano due dziaania dezin-
formacyjne obejmujce zarwno rzeczywicie przeprowadzane operacje
Wehrmachtu, jak rwnie operacje jedynie naganiane, ale w rzeczywi-
stoci nieistniejce. Oczywicie kampanie w Grecji i Afryce Pnocnej
miay dla Wehrmachtu znaczenie operacyjno-strategiczne, ale jednocze-
nie suyy jako elementy maskowania. Na przykad pod przykrywk
operacji Marita" (atak na Grecj), niemieckie dowdztwo przerzucao
wojska z Grupy Armii A" na wschd i przestawio kolej na maksymalne
natenie ruchu. Natomiast pikna operacja zajcia Krety
1
zostaa uznana
za prb generaln desantu na Wyspy Brytyjskie.
Operacje przewidziane, ale niezrealizowane miay na celu jedynie
dezinformacj. Wrd nich mona wymieni operacj lzabella-Felix"
(zajcie Gibraltaru), Attila" (okupacja poudniowej Francji), Harpun"
(desant w Wielkiej Brytanii z Norwegii). Zgodnie z planem Harpun"
' Jest to do dyskusyjna ocena. Pr/ez do dugi c/as losy bitwy o Kret wisia-
ty na wosku i po pierwszym dniu walk genera Student myla nawet o wycofaniu
wojsk, ale... nie mia rodkw do przeprowadzenia ewakuacji. Gdyby siy alianckie
dysponoway lotnictwem, nieco wiksz iloci sprztu i byy nieco lepiej dowodzone,
miay spor szans utrzymania wyspy. Straty niemieckie byy bardzo wysokie - nie
wspominajc o zmasakrowaniu przez Royal Navy dwch konwojw z uzupenieniami
i dopatrzeniem, straty krwawe samych tylko niemieckich wojsk spadochronowych wy-
niosy okoo 6700 ludzi (4000 zabitych i 2700 rannych). Utracono te 170 samolotw
transportowych (ktrych bardzo brakowao pniej) i 40 bojowych. Warto zauway, e
Wa to ostatnia dua operacja powietrznodesantowa niemieckich spadochroniarzy. Od
tej pory jednostki Falhchirmjager walczyy raczej jako piechota. Przyp. tum.
131
Rozwinicie wojsk
O
pracowanie i zatwierdzenie strategicznej koncepcji marszu na
wschd" pozwoliy niemieckiemu dowdztwu rozpocz w dru-
giej poowic lutego 1941 roku rozwijanie wojsk bezporednio
przy granicy z ZSRR. W czasie czterech miesicy w rejon ten przerzu-
cono 100 dywizji. W trzech rzutach rozwinicia" do 21 maja 1941 roku
przybyy na wschd 42 dywizje piechoty i jedna pancerna. Od 22 maja
koleje niemieckie zostay przestawione na maksymalne natenie ruchu
i koncentracja wojsk ulega gwatownemu przyspieszeniu. W ostatnim
miesicu przed uderzeniem dotaro jeszcze 20 dywizji piechoty, 14 pan-
cernych, 13 zmotoryzowanych i 9 zabezpieczajcych. W pierwszej po-
owie czerwca jednoczenie z ukoczeniem strategicznego rozwinicia
rozpoczo si przesuwanie wojsk do trzydziestokilometrowej strefy
przygranicznej do rejonw wyjciowych do natarcia.
Grafik rozwinicia przewidywa wyjcie podstawowych si zgrupo-
wa uderzeniowych na lini granicy w nocy przed atakiem, dziki czemu
przebywayby w tym rejonie zaledwie kilka godzin. Jednostki piechot)
rozpoczy przesuwanie si do granicy 12, a pancerne i zmotoryzowane
4 dni przed uderzeniem. Wszystkie ruchy wojsk odbyway si w nocy.
przy zachowaniu jak najdokadniejszego maskowania. Od lutego do maja
1941 roku przerzucono na wschd tyowe jednostki wojsk lotniczych, do
18 czerwca jednostki latajce. Dwudziestego pierwszego czerwca jed-
nostki latajce pierwszego rzutu wyldoway na lotniskach na zachd od
Wisy, a wieczorem przeleciay na lotniska polowe w pobliu granicy.
Koncentrujc przy sowieckiej granicy tak wielkie iloci wojsk, nie-
mieckie wadze wojskowo-polityczne prowadziy zmasowan kampani
dezinformacyjn, ktra miaa na celu zamaskowanie prawdziwych za-
miarw Trzeciej Rzeszy, uzyskanie elementu zaskoczenia i, dziki upie-
niu czujnoci Kremla, niepozwolenie mu na podjcie dziaa wyprzedza-
jcych. W Berlinie doskonale zdawano sobie spraw, jakim zagroeniem
dla rozwijajcych si wojsk byoby przejcie Armii Czerwonej do na-
tarcia. Ju w kwietniu Haider odnotowa w dzienniku, e zgrupowanie
\M)
rosyjskich wojsk w peni pozwala na szybkie przejcie do natarcia, ktre
byoby dla nas wyjtkowo nieprzyjemne".
Aby ukry przed sowieckim wywiadem prawdziwy sens przerzu-
cenia ogromnej liczby ludzi i sprztu bojowego z zachodu na wschd,
wadze niemieckie zdecydoway si na wykonanie bezprecedensowego
w historii manewru dezinformujcego, wykorzystujc do tego wojn
z Wielk Brytani. Gwatownie nasilono przygotowania do operacji Lew
Morski", desantu na Wyspy Brytyjskie. Do uwiarygodnienia tych dziaa
uyto trzech armii polowych, a od wiosny do lata 1941 roku Niemcy pro-
wadzili zmasowane natarcie lotnicze na Wielk Brytani. Wyznaczano
i odkadano termin inwazji, o ktrym szeroko informowano jednostki
wojskowe. Robiono wszystko, eby przekona wiat, e inwazja nast-
pi lada moment, a jednoczenie trwao przerzucanie wojsk pod granic
z ZSRR.
Poza tym specjalnie opracowano i realizowano due dziaania dezin-
formacyjne obejmujce zarwno rzeczywicie przeprowadzane operacje
Wehrmachtu, jak rwnie operacje jedynie naganiane, ale w rzeczywi-
stoci nieistniejce. Oczywicie kampanie w Grecji i Afryce Pnocnej
miay dla Wehrmachtu znaczenie operacyjno-strategiczne, ale jednocze-
nie suyy jako elementy maskowania. Na przykad pod przykrywk
operacji Marita" (atak na Grecj), niemieckie dowdztwo przerzucao
wojska z Grupy Armii A" na wschd i przestawio kolej na maksymalne
natenie ruchu. Natomiast pikna operacja zajcia Krety
1
zostaa uznana
za prb generaln desantu na Wyspy Brytyjskie.
Operacje przewidziane, ale niezrealizowane miay na celu jedynie
dezinformacj. Wrd nich mona wymieni operacj lzabella-Felix"
(zajcie Gibraltaru), Attila" (okupacja poudniowej Francji), Harpun"
(desant w Wielkiej Brytanii z Norwegii). Zgodnie z planem Harpun"
' Jest to do dyskusyjna ocena. Pr/ez do dugi c/as losy bitwy o Kret wisia-
ty na wosku i po pierwszym dniu walk genera Student myla nawet o wycofaniu
wojsk, ale... nie mia rodkw do przeprowadzenia ewakuacji. Gdyby siy alianckie
dysponoway lotnictwem, nieco wiksz iloci sprztu i byy nieco lepiej dowodzone,
miay spor szans utrzymania wyspy. Straty niemieckie byy bardzo wysokie - nie
wspominajc o zmasakrowaniu przez Royal Navy dwch konwojw z uzupenieniami
i dopatrzeniem, straty krwawe samych tylko niemieckich wojsk spadochronowych wy-
niosy okoo 6700 ludzi (4000 zabitych i 2700 rannych). Utracono te 170 samolotw
transportowych (ktrych bardzo brakowao pniej) i 40 bojowych. Warto zauway, e
Wa to ostatnia dua operacja powietrznodesantowa niemieckich spadochroniarzy. Od
tej pory jednostki Falhchirmjager walczyy raczej jako piechota. Przyp. tum.
131
w Norwegii rzeczywicie skoncentrowano niemieckie wojska, ale nic
po to, by przeprowadzi desant na Angli, ale do dziaa na sowieckiej
dalekiej pnocy. W rezultacie operacje takie jak lzabella-Felix", kt-
re pozostay na papierze, ale swego czasu spowodoway wiele haasu
w rzeczywistoci byy tylko dziaaniami dezinformacyjnymi
2
, ktrych
zadaniem byo podkrelenie zainteresowania innymi rejonami Europy
i odwrcenie uwagi od przerzucania niemieckich wojsk na Wschd. Na-
ley stwierdzi, e te dziaania nie poszy na marne - tym razem Hitlero-
wi udao si oszuka kremlowskiego grala".
Z drugiej jednak strony niemiecki wywiad nie zdoa wykry sowiec
kiego rozwijania bojowego, nie mia pojcia o mocach produkcyjnych
sowieckiego przemysu ani te o stanie i uzbrojeniu Armii Czerwonej.
Feldmarszaek Keitel w czasie przesuchania 17 czerwca 1945 roku ze-
zna: Do wybuchu wojny mielimy bardzo skpe informacje o Zwizku
Sowieckim i Armii Czerwonej przekazywane przez naszego attache woj-
skowego". Byy pracownik wydziau operacyjnego Sztabu Generalnego
wojsk ldowych Feuerband stwierdzi po wojnie: Wywiad niemiecki
prawie nie zauway dokonujcego si w tym czasie przezbrojenia Ar-
mii Czerwonej. Uwaaem za brygady kawalerii takie jednostki, ktre
w rzeczywistoci byy wyposaone w czogi". Abwehra nie potrafia oce-
ni wojskowo-przemysowego potencjau Zwizku Sowieckiego oraz
znaczenia nowych orodkw przemysowych utworzonych na Syberii
i na Uralu. Oglnie rzecz biorc, jak stwierdzi Paulus: siy Rosji stanu
wiy ogromn, nieznan wielko".
Moskwa, chcc wykaza Niemcom niebezpieczestwo wojny z ZSRR
i wojny na dwa fronty, usiowaa skoni je do negocjacji. Hitlerowi jed-
nak przedstawiano najczciej te materiay, ktre nie kciy si z jego
opini, e Zwizek Sowiecki jest kolosem na glinianych nogach'
W rezultacie niemieckie wadze nie wyobraay sobie, jak skomplikowa
ny bdzie przyszy marsz na wschd, i oczekiway szybkich zwycistw
2 To do kategoryczne, ale chyba nie do koca suszne twierdzenie. Niektrych
operacji nie zrealizowano z przyczyn obiektywnych albo przeprowadzono pniej pod
inn nazw - np. Hitlerowi ze zrozumiaych wzgldw na pewno bardzo zaleao n
zajciu Gibraltaru, ale genera Franco nie wyrazi zgody na przejcie wojsk niemieckich
przez Hiszpani. Francj Vichy zajto ptora roku pniej. Natomiast pomys desantu
na Wyspy Brytyjskie z Norwegii by tak absurdalny, e trudno chyba byo w nieg*
uwierzy skoro Niemcy mieli takie kopoty z przebyciem kanau La Manche, to ja
kim cudem mieliby przeby Morze Pnocne, skoro nad tym akwenem panoway Royal
Navy i RAF? Przyp. tum.
132
Na przykad 11 czerwca 1941 roku niemieckie dowdztwo zakadao,
e przyszy przeciwnik bdzie posiada 20 armii, 40 korpusw piechoty,
9 kawalerii i 3 zmechanizowane, natomiast Odwd Naczelnego Dowdztwa
okrelio na 4 dywizje, co jak wiemy, bardzo mijao si z rzeczywistoci.
Ale nie miao to dla Hitlera wikszego znaczenia - podj ju de-
cyzj: Jedno uderzenie powinno zmiady wroga [...]. Gigantyczne,
miadce uderzenie. Nie myl o konsekwencjach, myl tylko o tym
uderzeniu".
Rozbudowa Armii Czerwonej w latach 1939-1941 bya w istocie taj-
nym mobilizacyjnym rozwiniciem, poniewa zgodnie z przyjtym w le-
cie 1939 roku systemem mobilizacyjnego rozwijania si, w czasie poko-
ju liczb zwizkw taktycznych i jednostek doprowadzano do poziomu
czasu wojny. Upraszczao to proces mobilizacji, skracao czas jej trwania
i powinno przyczyni si do wikszej zdolnoci bojowej wojsk. Wiksza
cz zaplanowanych si bya ju sformowana albo koczya formowanie
na pocztku lata 1941 roku.
Poniewa plan strategicznego rozwijania si i koncepcja pierwszych
operacji zakaday pen mobilizacj Armii Czerwonej, byy one cile
zwizane z planem mobilizacyjnym, zatwierdzonym przez rzd 12 lute-
go 1941 roku. Mobilizacyjne rozwinicie zgodnie z Mobplanem nr 23"
powinno doprowadzi do utworzenia armii czasu wojny o liczebnoci
8 900 000 ludzi. Przewidywano, e mobilizacja Armii Czerwonej zosta-
nie przeprowadzona rzutami w cigu miesica.
Pierwszy rzut, w ktrego skad wchodzio 114 dywizji, rejony umoc-
nione na nowej granicy, 85 procent wojsk OPL, wojska powietrznodesan-
towe, ponad 75 procent lotnictwa wojskowego i 34 puki artylerii OND
(Odwodu Naczelnego Dowdztwa), powinien zakoczy mobilizacj
w 2 do 6 godzin od chwili jej ogoszenia. Gwna cz wojsk rozwijaa
si w czasie 10-15 db, przeprowadzenie cakowitej mobilizacji przewi-
dywano na 15-30 db. Samo rozwinicie nie zakadao adnego przeciw-
dziaania ze strony przeciwnika.
Gwnym zadaniem sowieckich dywizji na granicy byo osonicie
koncentracji oraz rozwinicia swoich wojsk i ich przygotowa do przej-
cia do natarcia.
smego marca 1941 roku przyjto Uchwa Sownarkomu
2
, zgodnie
z ktr przewidywano przeprowadzenie tajnej mobilizacji 903 800 re-
2
Sowiet Narodnych Komissarow Rada Komisarzy Ludowych, odpowiednik Rady
Ministrw. Przyp. tum.
133
w Norwegii rzeczywicie skoncentrowano niemieckie wojska, ale nic
po to, by przeprowadzi desant na Angli, ale do dziaa na sowieckiej
dalekiej pnocy. W rezultacie operacje takie jak lzabella-Felix", kt-
re pozostay na papierze, ale swego czasu spowodoway wiele haasu
w rzeczywistoci byy tylko dziaaniami dezinformacyjnymi
2
, ktrych
zadaniem byo podkrelenie zainteresowania innymi rejonami Europy
i odwrcenie uwagi od przerzucania niemieckich wojsk na Wschd. Na-
ley stwierdzi, e te dziaania nie poszy na marne - tym razem Hitlero-
wi udao si oszuka kremlowskiego grala".
Z drugiej jednak strony niemiecki wywiad nie zdoa wykry sowiec
kiego rozwijania bojowego, nie mia pojcia o mocach produkcyjnych
sowieckiego przemysu ani te o stanie i uzbrojeniu Armii Czerwonej.
Feldmarszaek Keitel w czasie przesuchania 17 czerwca 1945 roku ze-
zna: Do wybuchu wojny mielimy bardzo skpe informacje o Zwizku
Sowieckim i Armii Czerwonej przekazywane przez naszego attache woj-
skowego". Byy pracownik wydziau operacyjnego Sztabu Generalnego
wojsk ldowych Feuerband stwierdzi po wojnie: Wywiad niemiecki
prawie nie zauway dokonujcego si w tym czasie przezbrojenia Ar-
mii Czerwonej. Uwaaem za brygady kawalerii takie jednostki, ktre
w rzeczywistoci byy wyposaone w czogi". Abwehra nie potrafia oce-
ni wojskowo-przemysowego potencjau Zwizku Sowieckiego oraz
znaczenia nowych orodkw przemysowych utworzonych na Syberii
i na Uralu. Oglnie rzecz biorc, jak stwierdzi Paulus: siy Rosji stanu
wiy ogromn, nieznan wielko".
Moskwa, chcc wykaza Niemcom niebezpieczestwo wojny z ZSRR
i wojny na dwa fronty, usiowaa skoni je do negocjacji. Hitlerowi jed-
nak przedstawiano najczciej te materiay, ktre nie kciy si z jego
opini, e Zwizek Sowiecki jest kolosem na glinianych nogach'
W rezultacie niemieckie wadze nie wyobraay sobie, jak skomplikowa
ny bdzie przyszy marsz na wschd, i oczekiway szybkich zwycistw
2 To do kategoryczne, ale chyba nie do koca suszne twierdzenie. Niektrych
operacji nie zrealizowano z przyczyn obiektywnych albo przeprowadzono pniej pod
inn nazw - np. Hitlerowi ze zrozumiaych wzgldw na pewno bardzo zaleao n
zajciu Gibraltaru, ale genera Franco nie wyrazi zgody na przejcie wojsk niemieckich
przez Hiszpani. Francj Vichy zajto ptora roku pniej. Natomiast pomys desantu
na Wyspy Brytyjskie z Norwegii by tak absurdalny, e trudno chyba byo w nieg*
uwierzy skoro Niemcy mieli takie kopoty z przebyciem kanau La Manche, to ja
kim cudem mieliby przeby Morze Pnocne, skoro nad tym akwenem panoway Royal
Navy i RAF? Przyp. tum.
132
Na przykad 11 czerwca 1941 roku niemieckie dowdztwo zakadao,
e przyszy przeciwnik bdzie posiada 20 armii, 40 korpusw piechoty,
9 kawalerii i 3 zmechanizowane, natomiast Odwd Naczelnego Dowdztwa
okrelio na 4 dywizje, co jak wiemy, bardzo mijao si z rzeczywistoci.
Ale nie miao to dla Hitlera wikszego znaczenia - podj ju de-
cyzj: Jedno uderzenie powinno zmiady wroga [...]. Gigantyczne,
miadce uderzenie. Nie myl o konsekwencjach, myl tylko o tym
uderzeniu".
Rozbudowa Armii Czerwonej w latach 1939-1941 bya w istocie taj-
nym mobilizacyjnym rozwiniciem, poniewa zgodnie z przyjtym w le-
cie 1939 roku systemem mobilizacyjnego rozwijania si, w czasie poko-
ju liczb zwizkw taktycznych i jednostek doprowadzano do poziomu
czasu wojny. Upraszczao to proces mobilizacji, skracao czas jej trwania
i powinno przyczyni si do wikszej zdolnoci bojowej wojsk. Wiksza
cz zaplanowanych si bya ju sformowana albo koczya formowanie
na pocztku lata 1941 roku.
Poniewa plan strategicznego rozwijania si i koncepcja pierwszych
operacji zakaday pen mobilizacj Armii Czerwonej, byy one cile
zwizane z planem mobilizacyjnym, zatwierdzonym przez rzd 12 lute-
go 1941 roku. Mobilizacyjne rozwinicie zgodnie z Mobplanem nr 23"
powinno doprowadzi do utworzenia armii czasu wojny o liczebnoci
8 900 000 ludzi. Przewidywano, e mobilizacja Armii Czerwonej zosta-
nie przeprowadzona rzutami w cigu miesica.
Pierwszy rzut, w ktrego skad wchodzio 114 dywizji, rejony umoc-
nione na nowej granicy, 85 procent wojsk OPL, wojska powietrznodesan-
towe, ponad 75 procent lotnictwa wojskowego i 34 puki artylerii OND
(Odwodu Naczelnego Dowdztwa), powinien zakoczy mobilizacj
w 2 do 6 godzin od chwili jej ogoszenia. Gwna cz wojsk rozwijaa
si w czasie 10-15 db, przeprowadzenie cakowitej mobilizacji przewi-
dywano na 15-30 db. Samo rozwinicie nie zakadao adnego przeciw-
dziaania ze strony przeciwnika.
Gwnym zadaniem sowieckich dywizji na granicy byo osonicie
koncentracji oraz rozwinicia swoich wojsk i ich przygotowa do przej-
cia do natarcia.
smego marca 1941 roku przyjto Uchwa Sownarkomu
2
, zgodnie
z ktr przewidywano przeprowadzenie tajnej mobilizacji 903 800 re-
2
Sowiet Narodnych Komissarow Rada Komisarzy Ludowych, odpowiednik Rady
Ministrw. Przyp. tum.
133
zerwistw pod pozorem wicze. Dziki temu posuniciu do pierwszych
dni czerwca zdoano przyj 805 200 ludzi, co pozwolio wzmocni
99 dywizji piechoty, przede wszystkim zachodnich okrgw: 21 dywizji
doprowadzono do stanu 14 tysicy, 72 dywizje - do 12 tysicy, przy eta-
cie czasu wojny wynoszcym 14 483 ludzi.
W kwietniu 1941 roku rozpocz si penowymiarowy proces kon-
centracji w zachodnich okrgach 247 dywizji przeznaczonych do wojny
z Niemcami (81,5 procent si RK.KA). Po mobilizacji rezerwistw oraz
doprowadzeniu stanu osobowego do penych etatw liczyyby one po-
nad 6 milionw ludzi, 70 tysicy dzia i modzierzy, ponad 15 tysicy
czogw i 12 tysicy samolotw. To strategiczne rozwinicie wynikao
z denia, aby zada pierwsze uderzenia moliwie jak najwikszymi sila-
mi i od samego pocztku wojny przechwyci inicjatyw.
Od 12 kwietnia rozpoczo si przesuwanie pod zachodni granic
czterech armii (16., 19., 21. i 22.), przygotowywane byo rwnie prze-
sunicie jeszcze trzech armii (20., 24. i 28.), ktre powinny zakoczy
koncentracj do 10 lipca. Armie te, w ktrych cznie znajdowao sic
77 dywizji, stanowiy drugi rzut strategiczny. W dniach 12-16 czerw-
ca Sztab Generalny rozkaza sztabom zachodnich okrgw wojskowych
rozpocz pod pozorem wicze skryte przesunicie drugich rzutw ar-
mii osonowych i odwodw okrgw, ktre powinny do 1 lipca zaj
rejony koncentracji w odlegoci 20-80 kilometrw od granicy. Ogem
wojska pierwszego rzutu operacyjnego liczyy 114 dywizji.
Do 22 czerwca w zachodnich okrgach wojskowych skoncentrowa-
no 64 puki lotnictwa myliwskiego, 50 bombowego, 7 rozpoznawczego
i 9 szturmowego, cznie 7133 samoloty. Oprcz tego w tym momencie
na zachodnim teatrze dziaa wojennych znajdoway si 4 korpusy lotnic-
twa bombowego dalekiego zasigu i jedna dywizja lotnictwa bombowe-
go dalekiego zasigu. Od 10 kwietnia rozpoczo si wdraanie nowego
systemu tyw lotniczych, uniezaleniajcego je od jednostek liniowych
Proces ten mia si zakoczy do 1 lipca.
W kwietniu 1941 roku w okrgach zachodnich sformowano skrycie
pi korpusw powietrznodesantowych (w wojnie obronnej nie sposb
wykorzysta rwnie wielkiej masy onierzy takiej specjalnoci, dlate-
go te wkrtce polegli pod niemieckimi bombami, pociskami i czogami
jako zwykli piechurzy). Dwunastego czerwca utworzono Zarzd Wojsk
Powietrznodesantowych.
134
Jednoczenie prowadzono rozwinicie jednostek tyowych i szpital
nych. Czterdzieci jeden procent stacjonarnych magazynw i baz Armii
Czerwonej znajdowao si w okrgach zachodnich, w tym wiele w dwu-
stukilometrowym pasie przygranicznym. W magazynach tych zgroma-
dzono znaczne zapasy, ktre pniej albo zniszczono, albo stay si u-
pem przeciwnika.
Od 14 do 19 czerwca dowdztwa okrgw przygranicznych otrzyma-
y polecenie wyprowadzi dowdztwa frontw i armii na polowe stano-
wiska dowodzenia.
Niezmiernie ciekawy jest fakt, e 4 czerwca 1941 roku Biuro Poli-
tyczne podjo decyzj o sformowaniu do 1 lipca 238. dywizji strzelec-
kiej o stanie osobowym zoonym z osb narodowoci polskiej i osb,
ktre znaj jzyk polski i su w Armii Czerwonej". Od razu przypo-
mina si Ingermanlandzki" Korpus Strzelecki, utworzony przez Kreml
przed napaci na Finlandi.
Wszystkie te poczynania odbyway si w cisej tajemnicy i przy
akompaniamencie powszechnej kampanii dezinformacyjnej. Niemiec-
kim wadzom sugerowano, e w przypadku wojny gwny wysiek so-
wieckich wojsk zostanie skierowany na Prusy Wschodnie. Sowieckim
subom specjalnym udao si ukry przed Niemcami nie tylko jakimi
siami dysponuje Armia Czerwona, ale rwnie wikszo wojskowych
przedsiwzi przeprowadzonych w maju i w czerwcu 1941 roku.
Sowiecki wywiad wprawdzie zdoa ukry tajne rozwinicie wasnych
si, nie potrafi jednak ustali si i zamiarw przeciwnika. Do Moskwy
docieray rnorodne, ale sprzeczne informacje i wycignito z nich nie-
waciwe wnioski. Niska jako rozpoznania w okrgach przygranicz-
nych nic pozwalaa dowdztwu ujrze bardziej precyzyjnego obrazu
sytuacji i wycign odpowiednich wnioskw. Sztaby okrgw czsto
nic nie wiedziay o znajdujcych si po przeciwnej stronic zgrupowa-
niach przeciwnika, co w oczywisty sposb dao o sobie zna w czasie
dziaa bojowych w warunkach zaskoczenia strategicznego. Na przykad
sztab Kijowskiego Specjalnego Okrgu Wojskowego, oglnie rzecz bio-
rc, wykry koncentracj wojsk niemieckich, ale nie potrafi okreli ani
gwnego zgrupowania, ani kierunkw uderze. Jeszcze gorzej pracowa-
o rozpoznanie Frontu Poudniowego. Sowiecki Sztab Generalny zmu-
szony by stwierdzi: Sztab Generalny nie dysponuje udokumentowa-
nymi danymi o planach operacyjnych prawdopodobnych przeciwnikw
zarwno na zachodzie, jak i na wschodzie".
13= 5
zerwistw pod pozorem wicze. Dziki temu posuniciu do pierwszych
dni czerwca zdoano przyj 805 200 ludzi, co pozwolio wzmocni
99 dywizji piechoty, przede wszystkim zachodnich okrgw: 21 dywizji
doprowadzono do stanu 14 tysicy, 72 dywizje - do 12 tysicy, przy eta-
cie czasu wojny wynoszcym 14 483 ludzi.
W kwietniu 1941 roku rozpocz si penowymiarowy proces kon-
centracji w zachodnich okrgach 247 dywizji przeznaczonych do wojny
z Niemcami (81,5 procent si RK.KA). Po mobilizacji rezerwistw oraz
doprowadzeniu stanu osobowego do penych etatw liczyyby one po-
nad 6 milionw ludzi, 70 tysicy dzia i modzierzy, ponad 15 tysicy
czogw i 12 tysicy samolotw. To strategiczne rozwinicie wynikao
z denia, aby zada pierwsze uderzenia moliwie jak najwikszymi sila-
mi i od samego pocztku wojny przechwyci inicjatyw.
Od 12 kwietnia rozpoczo si przesuwanie pod zachodni granic
czterech armii (16., 19., 21. i 22.), przygotowywane byo rwnie prze-
sunicie jeszcze trzech armii (20., 24. i 28.), ktre powinny zakoczy
koncentracj do 10 lipca. Armie te, w ktrych cznie znajdowao sic
77 dywizji, stanowiy drugi rzut strategiczny. W dniach 12-16 czerw-
ca Sztab Generalny rozkaza sztabom zachodnich okrgw wojskowych
rozpocz pod pozorem wicze skryte przesunicie drugich rzutw ar-
mii osonowych i odwodw okrgw, ktre powinny do 1 lipca zaj
rejony koncentracji w odlegoci 20-80 kilometrw od granicy. Ogem
wojska pierwszego rzutu operacyjnego liczyy 114 dywizji.
Do 22 czerwca w zachodnich okrgach wojskowych skoncentrowa-
no 64 puki lotnictwa myliwskiego, 50 bombowego, 7 rozpoznawczego
i 9 szturmowego, cznie 7133 samoloty. Oprcz tego w tym momencie
na zachodnim teatrze dziaa wojennych znajdoway si 4 korpusy lotnic-
twa bombowego dalekiego zasigu i jedna dywizja lotnictwa bombowe-
go dalekiego zasigu. Od 10 kwietnia rozpoczo si wdraanie nowego
systemu tyw lotniczych, uniezaleniajcego je od jednostek liniowych
Proces ten mia si zakoczy do 1 lipca.
W kwietniu 1941 roku w okrgach zachodnich sformowano skrycie
pi korpusw powietrznodesantowych (w wojnie obronnej nie sposb
wykorzysta rwnie wielkiej masy onierzy takiej specjalnoci, dlate-
go te wkrtce polegli pod niemieckimi bombami, pociskami i czogami
jako zwykli piechurzy). Dwunastego czerwca utworzono Zarzd Wojsk
Powietrznodesantowych.
134
Jednoczenie prowadzono rozwinicie jednostek tyowych i szpital
nych. Czterdzieci jeden procent stacjonarnych magazynw i baz Armii
Czerwonej znajdowao si w okrgach zachodnich, w tym wiele w dwu-
stukilometrowym pasie przygranicznym. W magazynach tych zgroma-
dzono znaczne zapasy, ktre pniej albo zniszczono, albo stay si u-
pem przeciwnika.
Od 14 do 19 czerwca dowdztwa okrgw przygranicznych otrzyma-
y polecenie wyprowadzi dowdztwa frontw i armii na polowe stano-
wiska dowodzenia.
Niezmiernie ciekawy jest fakt, e 4 czerwca 1941 roku Biuro Poli-
tyczne podjo decyzj o sformowaniu do 1 lipca 238. dywizji strzelec-
kiej o stanie osobowym zoonym z osb narodowoci polskiej i osb,
ktre znaj jzyk polski i su w Armii Czerwonej". Od razu przypo-
mina si Ingermanlandzki" Korpus Strzelecki, utworzony przez Kreml
przed napaci na Finlandi.
Wszystkie te poczynania odbyway si w cisej tajemnicy i przy
akompaniamencie powszechnej kampanii dezinformacyjnej. Niemiec-
kim wadzom sugerowano, e w przypadku wojny gwny wysiek so-
wieckich wojsk zostanie skierowany na Prusy Wschodnie. Sowieckim
subom specjalnym udao si ukry przed Niemcami nie tylko jakimi
siami dysponuje Armia Czerwona, ale rwnie wikszo wojskowych
przedsiwzi przeprowadzonych w maju i w czerwcu 1941 roku.
Sowiecki wywiad wprawdzie zdoa ukry tajne rozwinicie wasnych
si, nie potrafi jednak ustali si i zamiarw przeciwnika. Do Moskwy
docieray rnorodne, ale sprzeczne informacje i wycignito z nich nie-
waciwe wnioski. Niska jako rozpoznania w okrgach przygranicz-
nych nic pozwalaa dowdztwu ujrze bardziej precyzyjnego obrazu
sytuacji i wycign odpowiednich wnioskw. Sztaby okrgw czsto
nic nie wiedziay o znajdujcych si po przeciwnej stronic zgrupowa-
niach przeciwnika, co w oczywisty sposb dao o sobie zna w czasie
dziaa bojowych w warunkach zaskoczenia strategicznego. Na przykad
sztab Kijowskiego Specjalnego Okrgu Wojskowego, oglnie rzecz bio-
rc, wykry koncentracj wojsk niemieckich, ale nie potrafi okreli ani
gwnego zgrupowania, ani kierunkw uderze. Jeszcze gorzej pracowa-
o rozpoznanie Frontu Poudniowego. Sowiecki Sztab Generalny zmu-
szony by stwierdzi: Sztab Generalny nie dysponuje udokumentowa-
nymi danymi o planach operacyjnych prawdopodobnych przeciwnikw
zarwno na zachodzie, jak i na wschodzie".
13= 5
Sowieckie kierownictwo polityczne nie wierzyo w moliwo nie-
mieckiej napaci i dlatego przyjmowao za dobr monet dezinformacje
niemieckiego wywiadu. Sowieccy agenci w Wielkiej Brytanii i Stanach
Zjednoczonych meldowali, e kwestia napaci na Zwizek Sowiecki
zaley od tajnego porozumienia z rzdem angielskim, poniewa prowa
dzenie wojny na dwa fronty byoby zbyt ryzykown spraw". Zgadzao
si to z pogldem Stalina, ktry uwaa, e Niemcy nie dysponuj siami
i rodkami do prowadzenia takiej wojny.
Dlatego te uwaajc niemieckie dziaania na granicy za wielka
gr", po ktrej nastpi jakie dania pod adresem ZSRR. strona so-
wiecka nadal szykowaa si do napaci, a nie do obrony. Przed samym
atakiem nieprzyjaciela zaniepokojeni wojskowi starali si doprowadzi
do realizacji w penym zakresie planw osony, ale Stalin si nie zgodzi
Ba si... przestraszy Hitlera. Dlatego nawet w nocy z 2 1 na 22 czerwca
podjto kroki w celu zwikszenia gotowoci bojowej wojsk, ale planw
osony mimo wszystko nie zrealizowano.
Cakowita koncentracja i rozwinicie Armii Czerwonej na zachd
nim teatrze dziaa wojennych powinny zakoczy si do 15 lipca 1941
roku.
Tak wic zarwno Niemcy, jak i ZSRR starannie przygotowyway si
do wojny i od pocztku 1941 roku proces ten wkroczy w etap kocowy
W rezultacie wybuch wojny sowiecko-niemieckiej sta si nieunikniony.
bez wzgldu na to, kto byby jej inicjatorem. Pocztkowo Wehrmacht
przygotowywa si do rozpoczcia dziaa 16 maja. Armia Czerwona
za - 12 maja. Potem Berlin zmieni plany, przenoszc dzie ataku na
22 czerwca. W Moskyvie wyznaczono nowy termin miesic pniej. Obie
strony wychodziy z zaoenia, e wojna rozpocznie si z ich inicjaty
wy. Dziki przypadkowemu zbiegowi okolicznoci Hitlerowi udao si
wczeniej ni sowieckim wojskom przeprowadzi rozwinicie sil i tym
samym stworzy sprzyjajce warunki do przechwycenia inicjatywy stra
tegicznej.
W nocy z 2 1 na 22 czerwca niemieckie dowdztwo zakoczyo przy
gotowania do realizacji operacji Barbarossa". Zgodnie z planem utwo
rzono trzy wielkie zgrupowania yyojsk. z ktrych kade miao dziaa na
jednym ze strategicznych kierunkw.
136
Grupa Armii Pnoc" pod dowdztwem feldmarszaka Wilhelma von
Leeba rozwina si w Prusach Wschodnich na odcinku 250 kilometrw
od Kajpedy do Godapi. W jej skadzie znajdoway si 16. i 18. Armia
oraz 4. Grupa Pancerna - ogem byo to 29 dywizji, w tym 3 pancerne
i 3 zmotoryzowane.
Osiemnasta Armia (genera pukownik Georg von Kuchler) miaa
w swoim skadzie 7 dywizji piechoty i jedn bezpieczestwa (zabezpie-
czajc)- Jej zadaniem byo przeamanie obrony przeciwnika i prowa-
dzenie natarcia wzdu szosy Tyla (obecnie Sowieck) - Ryga i dalej na
wschd. Szybkie sforsowanie przez gwne siy Dwiny miao dopro-
wadzi do odcicia i zniszczenia sowieckich wojsk znajdujcych si na
poudniowy zachd od Rygi.
Szesnasta Armia (genera pukownik Ernst Busch) dysponowaa
8 dywizjami piechoty i jedn bezpieczestwa. Wspdziaajc z grup
pancern, miaa poprowadzi natarcie wzdu szosy Ebenrode (obecnie
Niestierow)-Kowno i wysunwszy do przodu prawe skrzydo, jak naj-
szybciej wyj nad Dwin, a nastpnie za czogami - w rejon Opoczki.
Czwarta Grupa Pancerna (genera pukownik Erich Hpner) miaa za-
danie przeama pozycje nieprzyjaciela pomidzy Jeziorem Wisztyniec-
kim, a szos Tyla-Szawle (iauliai), rozwija natarcie przez Dwin
poniej Dyneburga i uchwyci przyczki na prawym brzegu Dwiny.
Nastpnie grupa powinna gwatownym skokiem wyj do rejonu na p-
nocny wschd od Opoczki, a stamtd, w zalenoci od sytuacji, naciera
albo w kierunku na pnocny wschd, albo na pnoc. Ta Grupa Pancerna
posiadaa w swoich dwch korpusach zmotoryzowanych zaledwie 63 I
czogw. Poza organicznymi
3
3 dywizjami pancernymi i 3 zmotoryzowa-
nymi grupie przydzielono dodatkowe 2 dywizje piechoty.
Trzy dywizje piechoty znajdoway si w odwodzie dowdcy grupy
armii.
Wojska GA Pnoc" miaa wspiera 1. Flota Powietrzna dysponuj-
ca 830 samolotami. Byy wrd nich 203 myliwce i 271 bombowcw,
Pozostae maszyny to samoloty rozpoznawcze i transportowe.
W dyspozycji von Leeba znajdowao si ogem 787 500 ludzi, 8348
dzia i modzierzy, 679 czogw i dzia szturmowych.
3
Organiczna jednostka wojskowa to jednostka wojskowa bdca staa skadow
czcijednostki wyszego szczebla, ale nalec do innego rodzaju broni (np. dywizja
Pancerna wchodzca w skad korpusu piechoty). Pr/yp. tum.
137
Sowieckie kierownictwo polityczne nie wierzyo w moliwo nie-
mieckiej napaci i dlatego przyjmowao za dobr monet dezinformacje
niemieckiego wywiadu. Sowieccy agenci w Wielkiej Brytanii i Stanach
Zjednoczonych meldowali, e kwestia napaci na Zwizek Sowiecki
zaley od tajnego porozumienia z rzdem angielskim, poniewa prowa
dzenie wojny na dwa fronty byoby zbyt ryzykown spraw". Zgadzao
si to z pogldem Stalina, ktry uwaa, e Niemcy nie dysponuj siami
i rodkami do prowadzenia takiej wojny.
Dlatego te uwaajc niemieckie dziaania na granicy za wielka
gr", po ktrej nastpi jakie dania pod adresem ZSRR. strona so-
wiecka nadal szykowaa si do napaci, a nie do obrony. Przed samym
atakiem nieprzyjaciela zaniepokojeni wojskowi starali si doprowadzi
do realizacji w penym zakresie planw osony, ale Stalin si nie zgodzi
Ba si... przestraszy Hitlera. Dlatego nawet w nocy z 2 1 na 22 czerwca
podjto kroki w celu zwikszenia gotowoci bojowej wojsk, ale planw
osony mimo wszystko nie zrealizowano.
Cakowita koncentracja i rozwinicie Armii Czerwonej na zachd
nim teatrze dziaa wojennych powinny zakoczy si do 15 lipca 1941
roku.
Tak wic zarwno Niemcy, jak i ZSRR starannie przygotowyway si
do wojny i od pocztku 1941 roku proces ten wkroczy w etap kocowy
W rezultacie wybuch wojny sowiecko-niemieckiej sta si nieunikniony.
bez wzgldu na to, kto byby jej inicjatorem. Pocztkowo Wehrmacht
przygotowywa si do rozpoczcia dziaa 16 maja. Armia Czerwona
za - 12 maja. Potem Berlin zmieni plany, przenoszc dzie ataku na
22 czerwca. W Moskyvie wyznaczono nowy termin miesic pniej. Obie
strony wychodziy z zaoenia, e wojna rozpocznie si z ich inicjaty
wy. Dziki przypadkowemu zbiegowi okolicznoci Hitlerowi udao si
wczeniej ni sowieckim wojskom przeprowadzi rozwinicie sil i tym
samym stworzy sprzyjajce warunki do przechwycenia inicjatywy stra
tegicznej.
W nocy z 2 1 na 22 czerwca niemieckie dowdztwo zakoczyo przy
gotowania do realizacji operacji Barbarossa". Zgodnie z planem utwo
rzono trzy wielkie zgrupowania yyojsk. z ktrych kade miao dziaa na
jednym ze strategicznych kierunkw.
136
Grupa Armii Pnoc" pod dowdztwem feldmarszaka Wilhelma von
Leeba rozwina si w Prusach Wschodnich na odcinku 250 kilometrw
od Kajpedy do Godapi. W jej skadzie znajdoway si 16. i 18. Armia
oraz 4. Grupa Pancerna - ogem byo to 29 dywizji, w tym 3 pancerne
i 3 zmotoryzowane.
Osiemnasta Armia (genera pukownik Georg von Kuchler) miaa
w swoim skadzie 7 dywizji piechoty i jedn bezpieczestwa (zabezpie-
czajc)- Jej zadaniem byo przeamanie obrony przeciwnika i prowa-
dzenie natarcia wzdu szosy Tyla (obecnie Sowieck) - Ryga i dalej na
wschd. Szybkie sforsowanie przez gwne siy Dwiny miao dopro-
wadzi do odcicia i zniszczenia sowieckich wojsk znajdujcych si na
poudniowy zachd od Rygi.
Szesnasta Armia (genera pukownik Ernst Busch) dysponowaa
8 dywizjami piechoty i jedn bezpieczestwa. Wspdziaajc z grup
pancern, miaa poprowadzi natarcie wzdu szosy Ebenrode (obecnie
Niestierow)-Kowno i wysunwszy do przodu prawe skrzydo, jak naj-
szybciej wyj nad Dwin, a nastpnie za czogami - w rejon Opoczki.
Czwarta Grupa Pancerna (genera pukownik Erich Hpner) miaa za-
danie przeama pozycje nieprzyjaciela pomidzy Jeziorem Wisztyniec-
kim, a szos Tyla-Szawle (iauliai), rozwija natarcie przez Dwin
poniej Dyneburga i uchwyci przyczki na prawym brzegu Dwiny.
Nastpnie grupa powinna gwatownym skokiem wyj do rejonu na p-
nocny wschd od Opoczki, a stamtd, w zalenoci od sytuacji, naciera
albo w kierunku na pnocny wschd, albo na pnoc. Ta Grupa Pancerna
posiadaa w swoich dwch korpusach zmotoryzowanych zaledwie 63 I
czogw. Poza organicznymi
3
3 dywizjami pancernymi i 3 zmotoryzowa-
nymi grupie przydzielono dodatkowe 2 dywizje piechoty.
Trzy dywizje piechoty znajdoway si w odwodzie dowdcy grupy
armii.
Wojska GA Pnoc" miaa wspiera 1. Flota Powietrzna dysponuj-
ca 830 samolotami. Byy wrd nich 203 myliwce i 271 bombowcw,
Pozostae maszyny to samoloty rozpoznawcze i transportowe.
W dyspozycji von Leeba znajdowao si ogem 787 500 ludzi, 8348
dzia i modzierzy, 679 czogw i dzia szturmowych.
3
Organiczna jednostka wojskowa to jednostka wojskowa bdca staa skadow
czcijednostki wyszego szczebla, ale nalec do innego rodzaju broni (np. dywizja
Pancerna wchodzca w skad korpusu piechoty). Pr/yp. tum.
137
Przeciwnikiem GA Pnoc" byy wojska Nadbatyckiego Specjalne-
go Okrgu Wojskowego (Frontu Pnocno-Zachodniego) pod dowdz-
twem generaa pukownika F.I. Kuzniecowa - 8. , 11. i 27. Armie - czyli
25 dywizji i 1 brygada.
Dwudziesta Sidma Armia (genera major N.E. Bierzarin) miaa za-
danie obrony wybrzea Batyku w celu niedopuszczenia do ldowania
desantw przeciwnika. W jej skadzie znajdoway si 22. i 27. Korpus
Strzelecki, 16. i 67. Samodzielna Dywizja Strzelecka i 3. Brygada Strze-
lecka rozmieszczona na archipelagu Moonsund.
Obowizkiem 8. Armii (genera pukownik P.P. Sobiennikow) byo
trwale osania kierunek rysko-pskowski", ale sztab armii w czasie
przedwojennych manewrw wiczy uderzenia na Tyl. W marcu na
zbiorowych zajciach kadry dowdczej rozpatrywano zagadnienia or-
ganizacji przeamania pasa umocnie i wprowadzenia w przeamania
korpusu zmechanizowanego", w kwietniu przeprowadzono wiczenia
polowe Operacja zaczepna armii". Poza dwoma korpusami piechoty
10. i 11. - a take 9. Brygady Artylerii Przeciwpancernej w skad ar
mii wchodzi 12. Korpus Zmechanizowany, znacznie zwikszajc jej sil
uderzeniow. Razem byo to 6 dywizji strzeleckich, 2 pancerne i jedna
zmechanizowana. Armia braa udzia w wojnie sowiecko-fiskiej, a te-
raz miaa wykorzysta w Prusach Wschodnich zdobyte dowiadczenia
w przeamywaniu dugotrwaych umocnie.
Jedenasta Armia (genera porucznik W.I. Morozw) w czasie kon-
centracji gwnych si miaa we wspdziaaniu z 3. Armi Frontu Za-
chodniego zaj wystp w okolicy Suwak, a nastpnie przeprowadzi
uderzenie na Wystru (Isterburg) i Olsztyn. W skad 11. Armii wchodziy
16. i 29. Korpus Strzelecki i 3. Korpus Zmechanizowany, oraz wojska 42.
i 46. Rejonu Umocnionego.
Poza tym na terenie okrgu, w Dyneburgu, znajdowa si 5. Korpus
Powietrznodesantowy. Etat korpusu - 3 brygady powietrznodesantowe
dywizjon artylerii, pododdziay specjalne. Razem 10 419 ludzi, 50 czo-
gw lekkich.
Okrg dysponowa 5 dywizjami lotniczymi, 1814 samolotami - i to
nie liczc lotnictwa Floty Batyckiej. Ogem w czerwcu w Nadbatyc
kim Okrgu Wojskowym byo 375 863 ludzi, 7467 dzia i modzierzy.
1514 czogw.
Na kierunku pnocno-zachodnim Wehrmacht mia dwukrotn prze
wag w sile ywej, ale w takiej samej proporcji ustpowa wojskom okr
138
gu w czogach i w lotnictwie. Niemcy jednak ju skoncentrowali swoje
Zgrupowania uderzeniowe, natomiast wojska sowieckie dopiero w poo-
wie czerwca rozpoczy przesuwanie si w stron granicy. W pidzie-
siciokilometrowym pasie przygranicznym w chwili ataku znajdowao
si tylko dziewi sowieckich dywizji rozmieszczonych rwnomiernie
wzdu trzystukilometrowej linii frontu. Od poowy czerwca rozpoczo
si przesuwanie pod granic wojsk drugiego rzutu, ale nie udao si za-
koczy tego procesu. W konsekwencji na kierunku gwnego uderzenia
Grupa Armii Pnoc" zdoaa uzyska bardziej korzystny stosunek si.
k & -k
Grupa Armii rodek" - najpotniejsze zgrupowanie wojsk nie-
mieckich - zajmowaa odcinek o dugoci 550 kilometrw od Godapi do
Wodawy. Dowodzi ni feldmarszaek Fedor von Bock. W skad grupy
wchodziy 9. i 4. Armia, 2. i 3. Grupa Pancerna - ogem 50 dywizji
i 2 brygady zmotoryzowane, w tym 9 dywizji pancernych, 3 zmotoryzo-
wane i jedna kawalerii.
Niemieckie dowdztwo uwaao ten kierunek za gwny w operacji
Barbarossa" i dlatego Grupa Armii rodek" bya najsilniejsza na caej
linii frontu. Tutaj skoncentrowano 40 procent wszystkich niemieckich
dywizji rozwinitych od Morza Barentsa do Czarnego i znajdowao si
wrd nich 50 procent wszystkich dywizji zmotoryzowanych i pancer-
nych.
Wojska grupy miay zadanie przeprowadzi obejcie wojsk Zachod-
niego Okrgu Wojskowego, rozmieszczonych na wystpie biaostockim,
wyprowadzonymi spod Suwak i Brzecia uderzeniami na Misk okry
i zniszczy sowieckie wojska w Biaorusi, opanowa Poock, Witebsk.
Misk, Smolesk i Homel. W ten sposb tworzone byy warunki prowa-
dzenia dalszych operacji zaczepnych na kierunku moskiewskim.
Dlatego te zasadnicze siy grupy armii zostay rozwinite na skrzy-
dach, tworzc dwa wyranie okrelone zgrupowania uderzeniowe. Od
poudnia, spod Brzecia, gwne uderzenie miay wykona 2. Grupa Pan-
cerna i 4. Armia.
Czwarta Armia (feldmarszaek Hans Gunther von Kluge) w skadzie
5 korpusw armijnych, 18 dywizji piechoty, 1 kawalerii. 2 dywizji bez-
pieczestwa i 2 brygad miaa uchwyci przeprawy przez Bug na gwnym
kierunku natarcia, przeama sowieck obron i otworzy dla czogw
139
Przeciwnikiem GA Pnoc" byy wojska Nadbatyckiego Specjalne-
go Okrgu Wojskowego (Frontu Pnocno-Zachodniego) pod dowdz-
twem generaa pukownika F.I. Kuzniecowa - 8. , 11. i 27. Armie - czyli
25 dywizji i 1 brygada.
Dwudziesta Sidma Armia (genera major N.E. Bierzarin) miaa za-
danie obrony wybrzea Batyku w celu niedopuszczenia do ldowania
desantw przeciwnika. W jej skadzie znajdoway si 22. i 27. Korpus
Strzelecki, 16. i 67. Samodzielna Dywizja Strzelecka i 3. Brygada Strze-
lecka rozmieszczona na archipelagu Moonsund.
Obowizkiem 8. Armii (genera pukownik P.P. Sobiennikow) byo
trwale osania kierunek rysko-pskowski", ale sztab armii w czasie
przedwojennych manewrw wiczy uderzenia na Tyl. W marcu na
zbiorowych zajciach kadry dowdczej rozpatrywano zagadnienia or-
ganizacji przeamania pasa umocnie i wprowadzenia w przeamania
korpusu zmechanizowanego", w kwietniu przeprowadzono wiczenia
polowe Operacja zaczepna armii". Poza dwoma korpusami piechoty
10. i 11. - a take 9. Brygady Artylerii Przeciwpancernej w skad ar
mii wchodzi 12. Korpus Zmechanizowany, znacznie zwikszajc jej sil
uderzeniow. Razem byo to 6 dywizji strzeleckich, 2 pancerne i jedna
zmechanizowana. Armia braa udzia w wojnie sowiecko-fiskiej, a te-
raz miaa wykorzysta w Prusach Wschodnich zdobyte dowiadczenia
w przeamywaniu dugotrwaych umocnie.
Jedenasta Armia (genera porucznik W.I. Morozw) w czasie kon-
centracji gwnych si miaa we wspdziaaniu z 3. Armi Frontu Za-
chodniego zaj wystp w okolicy Suwak, a nastpnie przeprowadzi
uderzenie na Wystru (Isterburg) i Olsztyn. W skad 11. Armii wchodziy
16. i 29. Korpus Strzelecki i 3. Korpus Zmechanizowany, oraz wojska 42.
i 46. Rejonu Umocnionego.
Poza tym na terenie okrgu, w Dyneburgu, znajdowa si 5. Korpus
Powietrznodesantowy. Etat korpusu - 3 brygady powietrznodesantowe
dywizjon artylerii, pododdziay specjalne. Razem 10 419 ludzi, 50 czo-
gw lekkich.
Okrg dysponowa 5 dywizjami lotniczymi, 1814 samolotami - i to
nie liczc lotnictwa Floty Batyckiej. Ogem w czerwcu w Nadbatyc
kim Okrgu Wojskowym byo 375 863 ludzi, 7467 dzia i modzierzy.
1514 czogw.
Na kierunku pnocno-zachodnim Wehrmacht mia dwukrotn prze
wag w sile ywej, ale w takiej samej proporcji ustpowa wojskom okr
138
gu w czogach i w lotnictwie. Niemcy jednak ju skoncentrowali swoje
Zgrupowania uderzeniowe, natomiast wojska sowieckie dopiero w poo-
wie czerwca rozpoczy przesuwanie si w stron granicy. W pidzie-
siciokilometrowym pasie przygranicznym w chwili ataku znajdowao
si tylko dziewi sowieckich dywizji rozmieszczonych rwnomiernie
wzdu trzystukilometrowej linii frontu. Od poowy czerwca rozpoczo
si przesuwanie pod granic wojsk drugiego rzutu, ale nie udao si za-
koczy tego procesu. W konsekwencji na kierunku gwnego uderzenia
Grupa Armii Pnoc" zdoaa uzyska bardziej korzystny stosunek si.
k & -k
Grupa Armii rodek" - najpotniejsze zgrupowanie wojsk nie-
mieckich - zajmowaa odcinek o dugoci 550 kilometrw od Godapi do
Wodawy. Dowodzi ni feldmarszaek Fedor von Bock. W skad grupy
wchodziy 9. i 4. Armia, 2. i 3. Grupa Pancerna - ogem 50 dywizji
i 2 brygady zmotoryzowane, w tym 9 dywizji pancernych, 3 zmotoryzo-
wane i jedna kawalerii.
Niemieckie dowdztwo uwaao ten kierunek za gwny w operacji
Barbarossa" i dlatego Grupa Armii rodek" bya najsilniejsza na caej
linii frontu. Tutaj skoncentrowano 40 procent wszystkich niemieckich
dywizji rozwinitych od Morza Barentsa do Czarnego i znajdowao si
wrd nich 50 procent wszystkich dywizji zmotoryzowanych i pancer-
nych.
Wojska grupy miay zadanie przeprowadzi obejcie wojsk Zachod-
niego Okrgu Wojskowego, rozmieszczonych na wystpie biaostockim,
wyprowadzonymi spod Suwak i Brzecia uderzeniami na Misk okry
i zniszczy sowieckie wojska w Biaorusi, opanowa Poock, Witebsk.
Misk, Smolesk i Homel. W ten sposb tworzone byy warunki prowa-
dzenia dalszych operacji zaczepnych na kierunku moskiewskim.
Dlatego te zasadnicze siy grupy armii zostay rozwinite na skrzy-
dach, tworzc dwa wyranie okrelone zgrupowania uderzeniowe. Od
poudnia, spod Brzecia, gwne uderzenie miay wykona 2. Grupa Pan-
cerna i 4. Armia.
Czwarta Armia (feldmarszaek Hans Gunther von Kluge) w skadzie
5 korpusw armijnych, 18 dywizji piechoty, 1 kawalerii. 2 dywizji bez-
pieczestwa i 2 brygad miaa uchwyci przeprawy przez Bug na gwnym
kierunku natarcia, przeama sowieck obron i otworzy dla czogw
139
Guderiana drog na Misk. Nacierajc gwnymi siami do rejonu Soni-
mia i na pnoc od niego, armia von Klugego wspdziaajc z 9. Armi.
powinna zamkn wewntrzny piercie okrenia i zniszczy wojska
przeciwnika na obszarze midzy Biaymstokicm a Miskiem. Nastp-
nie, podajc za grup pancern i osaniajc jej poudniowe skrzydo
od strony bagien poleskich, miaa uchwyci przeprawy przez Berezyn
na odcinku pomidzy Bobrujskiem a Borysowem, a nastpnie wyj nad
Dniepr w rejonie Mohylewa.
Druga Grupa Pancerna (genera Hans Guderian) szybkim manewrem
na Suck-Misk rozcinaa sowieckie ugrupowania bojowe i wsplnie
z grup pancern Hotha zamykaa zewntrzny piercie okrenia na za-
chd od stolicy Biaorusi. W czasie drugiego etapu Guderian powinien
wyj w rejon na poudnie od Smoleska i nie dopuci do koncentracji
si Armii Czerwonej w grnym biegu Dniepru. W skad 2. Grupy Pancer
nej wchodzio 5 dywizji pancernych i 3 zmotoryzowane. cznic grup i
dysponowaa 953 czogami.
Na pnocnym skrzydle, na wystpie suwalskim, rozwina si
3. Grupa Pancerna i jednostki 9. Armii.
Dziewita Armia (genera pukownik Adolf Strauss)- 12 dywizji pic
choty, 1 bezpieczestwa i 1 brygada - wspdziaajc z czogami prze-
amywaa obron na zachd i na pnoc od Grodna i nacieraa w kie
runku Lida-Wilno. Miaa zadanie, wspdziaajc z 4. Armi, zniszczy
sowieckie wojska w powstaym kotle, a nastpnie wyj nad Dwin
w rejonie Poocka.
Trzecia Grupa Pancerna (genera Hermann Hoth) miaa w swoim
skadzie 4 dywizje pancerne i 3 zmotoryzowane, wyposaone w 1014
czogw, z czego prawie poow stanowiy PzKpfw 38(t). Po okreniu
sowieckich wojsk pomidzy Biaymstokicm a Miskiem grupa miaa
wyj w rejon Witebska i nie dopuci do koncentracji wojsk przeciwni
ka w grnym biegu Dwiny.
W ten sposb niemieckie zgrupowania uderzeniowe wykorzystujc
przebieg granicy, zajy pozycje oskrzydlajce gwne siy wojsk Za-
chodniego Specjalnego Okrgu Wojskowego. Do bezporedniego ataku
na sowieckie wojska znajdujce si w samym wystpie biaostockim wy
dzielono tylko 12 dywizji piechoty, z ktrych wikszo (8 dywizji) roz
winieto przeciwko lewemu skrzydu 10. Armii. W odwodzie von Bock
mia 1 dywizj piechoty.
ll()
Natarcie Grupy Armii rodek" wspieraa 2. Flota Powietrzna. Og-
em wojska niemieckie na tym kierunku liczyy 1 455 900 ludzi, 15 161
dzia i modzierzy, 2156 czogw oraz dzia szturmowych i 1712 samo-
lotw.
Na terenie Biaorusi znajdowa si Zachodni Specjalny Okrg Woj-
skowy (Front Zachodni) pod dowdztwem generaa armii D.G. Pawo-
wa, w ktrego skad wchodziy 3., 10., 4. i 13. Armia oraz jednostki okr-
gu - ogem 44 dywizje, w tym 12 pancernych, 6 zmechanizowanych,
2 kawalerii.
Trzecia Armia (genera porucznik W.I. Kuzniecow) rozmieszczona
bya na prawym skrzydle frontu na linii Grodno-Augustw-Grajcwo.
Miaa ona trwale ubezpiecza Grodno oraz kierunek na Lid i Woko-
wysk", a take razem z 4. Armi obci" suwalski wystp. W skadzie
armii znajdoway si 4. Korpus Strzelecki oraz 11. Korpus Zmechanizo-
wany, a take jednostki 69. Rejonu Umocnionego. W jej drugim rzucie
w rejonie Lidy rozmieszczony by 21. Korpus Piechoty podporzdkowa-
ny okrgowi.
Wedug wiadectwa Bodina wanie na odcinku 3. Armii sowieccy
pogranicznicy tu przed niemieckim atakiem zdejmowali na granicy dru-
ty kolczaste. Ciekawe, po co?
Najpotniejsza, 10. Armia Frontu Zachodniego (genera major K.D.
Goubiew) rozmieszczona bya w biaostockim wystpie, ktry w czasie
pokoju otaczao z trzech stron terytorium nieprzyjaciela. Do obrony bal-
kon" si nie nadawa, poniewa atwo go byo zlikwidowa uderzeniami
ze skrzyde. Za to doskonale dawao si z niego wyprowadzi zaskakuj-
ce uderzenie na skrzydo i tyy niemieckich wojsk. Dlatego te zawczasu
wytargowano u Niemcw biaostocki wystp w czasie rozbioru Polski
i umieszczono w nim superuderzeniow armi".
W skad 10. Armii wchodziy 1. i 5. Korpus Strzelecki, 6. Korpus Ka-
walerii, 6. i 12. Zmechanizowany, 155. Samodzielna Dywizja Piechoty,
7. Brygada Przeciwpancerna, 66. Rejon Umocniony. Tylko w tej armii
byo tyle czogw, ile w caej Grupie Armii rodek". Po penym skom-
pletowaniu 10. Armia powinna mie w swoim skadzie ponad 250 tysicy
szeregowych onierzy, podoficerw i oficerw, okoo 4000 dzia i mo-
dzierzy, 698 samochodw pancernych i 2350 czogw. Poza tym armia
powinna otrzyma dodatkowo 10-12 pukw artylerii cikiej, jednostki
NKWD i wiele innych jednostek.
141
Guderiana drog na Misk. Nacierajc gwnymi siami do rejonu Soni-
mia i na pnoc od niego, armia von Klugego wspdziaajc z 9. Armi.
powinna zamkn wewntrzny piercie okrenia i zniszczy wojska
przeciwnika na obszarze midzy Biaymstokicm a Miskiem. Nastp-
nie, podajc za grup pancern i osaniajc jej poudniowe skrzydo
od strony bagien poleskich, miaa uchwyci przeprawy przez Berezyn
na odcinku pomidzy Bobrujskiem a Borysowem, a nastpnie wyj nad
Dniepr w rejonie Mohylewa.
Druga Grupa Pancerna (genera Hans Guderian) szybkim manewrem
na Suck-Misk rozcinaa sowieckie ugrupowania bojowe i wsplnie
z grup pancern Hotha zamykaa zewntrzny piercie okrenia na za-
chd od stolicy Biaorusi. W czasie drugiego etapu Guderian powinien
wyj w rejon na poudnie od Smoleska i nie dopuci do koncentracji
si Armii Czerwonej w grnym biegu Dniepru. W skad 2. Grupy Pancer
nej wchodzio 5 dywizji pancernych i 3 zmotoryzowane. cznic grup i
dysponowaa 953 czogami.
Na pnocnym skrzydle, na wystpie suwalskim, rozwina si
3. Grupa Pancerna i jednostki 9. Armii.
Dziewita Armia (genera pukownik Adolf Strauss)- 12 dywizji pic
choty, 1 bezpieczestwa i 1 brygada - wspdziaajc z czogami prze-
amywaa obron na zachd i na pnoc od Grodna i nacieraa w kie
runku Lida-Wilno. Miaa zadanie, wspdziaajc z 4. Armi, zniszczy
sowieckie wojska w powstaym kotle, a nastpnie wyj nad Dwin
w rejonie Poocka.
Trzecia Grupa Pancerna (genera Hermann Hoth) miaa w swoim
skadzie 4 dywizje pancerne i 3 zmotoryzowane, wyposaone w 1014
czogw, z czego prawie poow stanowiy PzKpfw 38(t). Po okreniu
sowieckich wojsk pomidzy Biaymstokicm a Miskiem grupa miaa
wyj w rejon Witebska i nie dopuci do koncentracji wojsk przeciwni
ka w grnym biegu Dwiny.
W ten sposb niemieckie zgrupowania uderzeniowe wykorzystujc
przebieg granicy, zajy pozycje oskrzydlajce gwne siy wojsk Za-
chodniego Specjalnego Okrgu Wojskowego. Do bezporedniego ataku
na sowieckie wojska znajdujce si w samym wystpie biaostockim wy
dzielono tylko 12 dywizji piechoty, z ktrych wikszo (8 dywizji) roz
winieto przeciwko lewemu skrzydu 10. Armii. W odwodzie von Bock
mia 1 dywizj piechoty.
ll()
Natarcie Grupy Armii rodek" wspieraa 2. Flota Powietrzna. Og-
em wojska niemieckie na tym kierunku liczyy 1 455 900 ludzi, 15 161
dzia i modzierzy, 2156 czogw oraz dzia szturmowych i 1712 samo-
lotw.
Na terenie Biaorusi znajdowa si Zachodni Specjalny Okrg Woj-
skowy (Front Zachodni) pod dowdztwem generaa armii D.G. Pawo-
wa, w ktrego skad wchodziy 3., 10., 4. i 13. Armia oraz jednostki okr-
gu - ogem 44 dywizje, w tym 12 pancernych, 6 zmechanizowanych,
2 kawalerii.
Trzecia Armia (genera porucznik W.I. Kuzniecow) rozmieszczona
bya na prawym skrzydle frontu na linii Grodno-Augustw-Grajcwo.
Miaa ona trwale ubezpiecza Grodno oraz kierunek na Lid i Woko-
wysk", a take razem z 4. Armi obci" suwalski wystp. W skadzie
armii znajdoway si 4. Korpus Strzelecki oraz 11. Korpus Zmechanizo-
wany, a take jednostki 69. Rejonu Umocnionego. W jej drugim rzucie
w rejonie Lidy rozmieszczony by 21. Korpus Piechoty podporzdkowa-
ny okrgowi.
Wedug wiadectwa Bodina wanie na odcinku 3. Armii sowieccy
pogranicznicy tu przed niemieckim atakiem zdejmowali na granicy dru-
ty kolczaste. Ciekawe, po co?
Najpotniejsza, 10. Armia Frontu Zachodniego (genera major K.D.
Goubiew) rozmieszczona bya w biaostockim wystpie, ktry w czasie
pokoju otaczao z trzech stron terytorium nieprzyjaciela. Do obrony bal-
kon" si nie nadawa, poniewa atwo go byo zlikwidowa uderzeniami
ze skrzyde. Za to doskonale dawao si z niego wyprowadzi zaskakuj-
ce uderzenie na skrzydo i tyy niemieckich wojsk. Dlatego te zawczasu
wytargowano u Niemcw biaostocki wystp w czasie rozbioru Polski
i umieszczono w nim superuderzeniow armi".
W skad 10. Armii wchodziy 1. i 5. Korpus Strzelecki, 6. Korpus Ka-
walerii, 6. i 12. Zmechanizowany, 155. Samodzielna Dywizja Piechoty,
7. Brygada Przeciwpancerna, 66. Rejon Umocniony. Tylko w tej armii
byo tyle czogw, ile w caej Grupie Armii rodek". Po penym skom-
pletowaniu 10. Armia powinna mie w swoim skadzie ponad 250 tysicy
szeregowych onierzy, podoficerw i oficerw, okoo 4000 dzia i mo-
dzierzy, 698 samochodw pancernych i 2350 czogw. Poza tym armia
powinna otrzyma dodatkowo 10-12 pukw artylerii cikiej, jednostki
NKWD i wiele innych jednostek.
141
Armii podporzdkowana bya 9. Mieszana Dywizja Lotnicza. Zazwy
czaj w sowieckiej dywizji lotniczej znajdowao si 200-300 samolotw
W 9. MDLot. byo ich 409, w tym 176 najnowszych myliwcw Mig-3
oraz kilkadziesit bombowcw nurkujcych Pe-2 i samolotw szturmo-
wych I-2.
Ale 22 czerwca to wyjtkowo potne zgrupowanie wojsk nie byo
jeszcze gotowe do natarcia, natomiast broni si nie planowao i nie za-
mierzao,
Na lewym skrzydle osaniaa kierunek brzesko-miski 4. Armia (ge-
nera major A.A. Korobkow). W jej skad wchodziy 28. Korpus Strze-
lecki i 14. Zmechanizowany, jednostki 62. Rejonu Umocnionego. 44~
i 455. puk artylerii korpunej razem 7 dywizji, 71 349 ludzi, 1657 dzia
i modzierzy, okoo 600 czogw. Dodatkowo przydzielono jej 120. puk
haubic OND. Na zapleczu armii znajdowa si podporzdkowany okr
gowi odwodowy 47. Korpus Piechoty.
Oson z powietrza zapewniaa armii 10. Mieszana Dywizja Lotnicza
Miaa ona 241 samolotw: 138 myliwcw, 55 samolotw szturmowych
48 bombowcw. Poza tym do dziaa na kierunku brzesko-miskim mo
na byo wykorzysta do 180 bombowcw i 100 myliwcw lotnictwa
okrgu.
Zdaniem byego szefa sztabu 6. Armii generaa L.M. Sandaowa.
armia dysponowaa duymi siami. Jeeli wzi pod uwag, e przy
dzielony pas osony granicy nie przekracza 150 kilometrw, z ktrych
60 ze wzgldw terenowych prawie zupenie nie nadawao si do dziaa-
nia wojsk, to nic nie stao na przeszkodzie, aby utworzy trwa obron
o duym nasyceniu wojskami i technik na 1 kilometr frontu. Ale cay
problem polega na tym, e obrony nie organizowano i nikt nie zamie
rza si broni. Kadego, kto decydowa si zadawa pytania na temat
obrony na kierunku brzeskim, uwaano za panikarza". Nie tylko zreszt
na brzeskim. Nie przewidziano sporzdzenia ani okrgowych, ani armii
nych planw osony na zapleczu frontowych i armijnych linii obrony.
Do czego wic przygotowyway si wojska 4. Armii? Do forsowania
Bugu i natarcia w kierunku Wisy. W marcu i kwietniu 1941 roku sztab
armii uczestniczy w okrgowej operacyjnej grze wojennej na mapach
Podczas niej pracowano nad przeprowadzan siami frontu operacj za
czepn wykonywan z terenw zachodniej Biaorusi na kierunku Biay
stok-Warszawa. W maju przeprowadzono armijn gr wojenn dotycz
c operacji zaczepnej na kierunku Biaa Podlaska. Przygotowania reali
142
zowano etapami na wszystkich szczeblach dowodzenia. Dwudziestego
pierwszego czerwca odbyy si sztabowe wiczenia 28. Korpusu Strze-
leckiego na temat Natarcie korpusu strzeleckiego poczone z forsowa-
niem przeszkody wodnej"', a na 22 czerwca zaplanowano zorganizowanie
na poudnie od Brzecia nowych wicze: Przeamanie drugiego pasa
rejonu umocnionego".
Natomiast przeszkolenie w dziaaniach obronnych prowadzone byo
symbolicznie i w czasie ich trwania nie ustawiano p minowych, oko-
pw i roww cznikowych nic kopano i tylko zaznaczano system punk-
tw ogniowych. W szkoleniu bojowym szczegln uwag zwracano nic
na odparcie natarcia przeciwnika, ale na przeprowadzenie kontrnatarcia.
Jednoczenie na odcinku 4. Armii, podobnie jak na caej linii frontu,
niemal na samej granicy gromadzono zapasy. Dywizje piechoty i puki
artylerii miay po ptorej jednostki ognia, a dodatkowo do magazynw
twierdzy brzeskiej organy zaopatrzenia przysay amunicj w iloci po-
wanie przekraczajcej wyznaczon norm". Zapas paliwa w armii za-
pewniay ponad dwa tankowania na pojazd. Jednoczenie czogi i arty-
leria miay znikom liczb pociskw przeciwpancernych, piechota za
zupenie nie dysponowaa minami przeciwpancernymi i przeciwpie-
chotnymi, nie miaa te adnych rodkw do budowy zapr inynie-
ryjnych. C to wic za armia osonowa", ktra nie ma nawet drutu
kolczastego, ale za to wiczy forsowanie rzek i przeamania rejonw
umocnionych?
Za siami osonowymi znajdowaa si 13. Armia (genera porucznik
P.M. Fiatow), w ktrej skad wchodziy 2. i 44. Korpus Strzelecki i 8.
Brygada Artylerii Przeciwpancernej. Wojska te miay ubezpiecza od
pnocy uderzenie 4. Armii i dy do opanowania Warszawy". W tym
celu armii przydzielono formowane na terenie okrgu 17. i 20. Korpus
Zmechanizowany.
Do wspdziaania z wojskami frontu na Bugu, Wile i Niemnie wy-
znaczono Pisk Wojenn Flotyll Rzeczn, dysponujc 7 monitorami.
16 kutrami opancerzonymi, 8 kanonierkami, 9 dozorowcami, lizgacza-
mi i wasnym lotnictwem. To razem z ni 28. Korpus Strzelecki wiczy
na manewrach forsowanie Bugu.
Biaoruski Specjalny Okrg Wojskowy posiada te stacjonujcy
w Puchowiczach wasny korpus powietrznodesantowy. Desant w jego
wykonaniu rwnie by przewiczony w czasie marcowych gier wojen-
nych. Dowdca 3. Korpusu Lotnictwa Bombowego Dalekiego Zasigu
143
Armii podporzdkowana bya 9. Mieszana Dywizja Lotnicza. Zazwy
czaj w sowieckiej dywizji lotniczej znajdowao si 200-300 samolotw
W 9. MDLot. byo ich 409, w tym 176 najnowszych myliwcw Mig-3
oraz kilkadziesit bombowcw nurkujcych Pe-2 i samolotw szturmo-
wych I-2.
Ale 22 czerwca to wyjtkowo potne zgrupowanie wojsk nie byo
jeszcze gotowe do natarcia, natomiast broni si nie planowao i nie za-
mierzao,
Na lewym skrzydle osaniaa kierunek brzesko-miski 4. Armia (ge-
nera major A.A. Korobkow). W jej skad wchodziy 28. Korpus Strze-
lecki i 14. Zmechanizowany, jednostki 62. Rejonu Umocnionego. 44~
i 455. puk artylerii korpunej razem 7 dywizji, 71 349 ludzi, 1657 dzia
i modzierzy, okoo 600 czogw. Dodatkowo przydzielono jej 120. puk
haubic OND. Na zapleczu armii znajdowa si podporzdkowany okr
gowi odwodowy 47. Korpus Piechoty.
Oson z powietrza zapewniaa armii 10. Mieszana Dywizja Lotnicza
Miaa ona 241 samolotw: 138 myliwcw, 55 samolotw szturmowych
48 bombowcw. Poza tym do dziaa na kierunku brzesko-miskim mo
na byo wykorzysta do 180 bombowcw i 100 myliwcw lotnictwa
okrgu.
Zdaniem byego szefa sztabu 6. Armii generaa L.M. Sandaowa.
armia dysponowaa duymi siami. Jeeli wzi pod uwag, e przy
dzielony pas osony granicy nie przekracza 150 kilometrw, z ktrych
60 ze wzgldw terenowych prawie zupenie nie nadawao si do dziaa-
nia wojsk, to nic nie stao na przeszkodzie, aby utworzy trwa obron
o duym nasyceniu wojskami i technik na 1 kilometr frontu. Ale cay
problem polega na tym, e obrony nie organizowano i nikt nie zamie
rza si broni. Kadego, kto decydowa si zadawa pytania na temat
obrony na kierunku brzeskim, uwaano za panikarza". Nie tylko zreszt
na brzeskim. Nie przewidziano sporzdzenia ani okrgowych, ani armii
nych planw osony na zapleczu frontowych i armijnych linii obrony.
Do czego wic przygotowyway si wojska 4. Armii? Do forsowania
Bugu i natarcia w kierunku Wisy. W marcu i kwietniu 1941 roku sztab
armii uczestniczy w okrgowej operacyjnej grze wojennej na mapach
Podczas niej pracowano nad przeprowadzan siami frontu operacj za
czepn wykonywan z terenw zachodniej Biaorusi na kierunku Biay
stok-Warszawa. W maju przeprowadzono armijn gr wojenn dotycz
c operacji zaczepnej na kierunku Biaa Podlaska. Przygotowania reali
142
zowano etapami na wszystkich szczeblach dowodzenia. Dwudziestego
pierwszego czerwca odbyy si sztabowe wiczenia 28. Korpusu Strze-
leckiego na temat Natarcie korpusu strzeleckiego poczone z forsowa-
niem przeszkody wodnej"', a na 22 czerwca zaplanowano zorganizowanie
na poudnie od Brzecia nowych wicze: Przeamanie drugiego pasa
rejonu umocnionego".
Natomiast przeszkolenie w dziaaniach obronnych prowadzone byo
symbolicznie i w czasie ich trwania nie ustawiano p minowych, oko-
pw i roww cznikowych nic kopano i tylko zaznaczano system punk-
tw ogniowych. W szkoleniu bojowym szczegln uwag zwracano nic
na odparcie natarcia przeciwnika, ale na przeprowadzenie kontrnatarcia.
Jednoczenie na odcinku 4. Armii, podobnie jak na caej linii frontu,
niemal na samej granicy gromadzono zapasy. Dywizje piechoty i puki
artylerii miay po ptorej jednostki ognia, a dodatkowo do magazynw
twierdzy brzeskiej organy zaopatrzenia przysay amunicj w iloci po-
wanie przekraczajcej wyznaczon norm". Zapas paliwa w armii za-
pewniay ponad dwa tankowania na pojazd. Jednoczenie czogi i arty-
leria miay znikom liczb pociskw przeciwpancernych, piechota za
zupenie nie dysponowaa minami przeciwpancernymi i przeciwpie-
chotnymi, nie miaa te adnych rodkw do budowy zapr inynie-
ryjnych. C to wic za armia osonowa", ktra nie ma nawet drutu
kolczastego, ale za to wiczy forsowanie rzek i przeamania rejonw
umocnionych?
Za siami osonowymi znajdowaa si 13. Armia (genera porucznik
P.M. Fiatow), w ktrej skad wchodziy 2. i 44. Korpus Strzelecki i 8.
Brygada Artylerii Przeciwpancernej. Wojska te miay ubezpiecza od
pnocy uderzenie 4. Armii i dy do opanowania Warszawy". W tym
celu armii przydzielono formowane na terenie okrgu 17. i 20. Korpus
Zmechanizowany.
Do wspdziaania z wojskami frontu na Bugu, Wile i Niemnie wy-
znaczono Pisk Wojenn Flotyll Rzeczn, dysponujc 7 monitorami.
16 kutrami opancerzonymi, 8 kanonierkami, 9 dozorowcami, lizgacza-
mi i wasnym lotnictwem. To razem z ni 28. Korpus Strzelecki wiczy
na manewrach forsowanie Bugu.
Biaoruski Specjalny Okrg Wojskowy posiada te stacjonujcy
w Puchowiczach wasny korpus powietrznodesantowy. Desant w jego
wykonaniu rwnie by przewiczony w czasie marcowych gier wojen-
nych. Dowdca 3. Korpusu Lotnictwa Bombowego Dalekiego Zasigu
143
N.S. Skripko wspomina, e jego jednostka otrzymaa zadanie dokona-
nia w jednym wylocie bojowym zrzutu korpusu powietrznodesantowego
w interesie operacji zaczepnej frontu. Zgodnie z zaoeniami gry nie
wykonywalimy zada bombowych, natomiast ubezpieczenie zrzutu
desantu miao by zapewnione za porednictwem zdobycia panowania
w powietrzu". Ogem na tym odcinku lotnictwo wojskowe dysponowa
o 9 dywizjami i 2129 samolotami.
Tak wic ogem okrgowi byo podporzdkowanych 680 000 ludzi
okoo 15 000 dzia i modzierzy, ponad 3000 czogw. Poza tym na tereny
Biaorusi nieprzerwanym strumieniem wci przybyway wojska drugie-
go rzutu strategicznego oraz sprzt dla formowanych jednostek. Na przj -
kad w rejonie Poocka koncentrowaa si 22. Armia z Uralskiego Okrgu
Wojskowego, przed 22 czerwca przybyy ju 3 dywizje strzeleckie i 21
Korpus Zmechanizowany z Okrgu Moskiewskiego. Ogem liczyy one
72 016 ludzi, 1241 dzia i modzierzy oraz 692 czogi. Na odcinku 4. Ar-
mii na okrgowym poligonie na poudniowy zachd od Baranowicz stao
480 armat kalibru 152 mm dla formowanych dziesiciu nowych pukw
artylerii OND - nie doczekay si jednak na swoje obsugi.
W rezultacie wedug etatowych skadw czasu pokoju Biaoruski Spe-
cjalny Okrg Wojskowy ustpowa przeciwnikowi tylko pod wzgldem
liczby personelu, ale przewysza go pod wzgldem liczebnoci czogw.
lotnictwa i artylerii. Od poowy czerwca wojska okrgu zaczy przesu-
wa si na rubiee wyjciowe przy granicy, przekazujc stare miejsca sta-
cjonowania drugiemu rzutowi. W chwili niemieckiej napaci w marszu
znajdoway si 2., 47., 21. i 22. Korpusy Strzeleckie.
Sowieccy historycy sumiennie uznaj za powany mankament. e
w pasie natarcia Grupy Armii rodek" bezporednio w pobliu granicy
znajdowao si zaledwie 15 sowieckich dywizji, a kolejnych 14 byo od
niej w odlegoci 50-100 kilometrw. Ale obron strategiczn organi-
zuje si nie na granicy, ale w gbi swojego terytorium wanie po to.
aby w czasie gdy wrg forsuje przedpole, ktre powinno by bronione
przez mae, manewrowe siy i przeszkody inynieryjne, zasadnicza cz
wojsk zdya zaj wyznaczone rubiee i rejony umocnione.
A wic przedwojenna dyslokacja si staa si niewaciwa dopiero
wwczas, kiedy sowieckie dywizje zgodnie z przedwojennymi planami
opuciy rejony umocnione, wyruszyy w stron granicy i zostay rozbite
oddzia po oddziale.
l i I
Najwaniejsze okazao si jednak to, e cakowicie zaskoczone nie-
mieckim atakiem sowieckie wojska nie byy przygotowane ani do ataku,
ani do obrony. Przeciwnik, ktry pierwszy rozwin i skoncentrowa na
dogodnych kierunkach natarcia zgrupowania uderzeniowe, zdoa uzy-
ska w tych miejscach istotn przewag si i rodkw.
Grupa Armii Poudnie" pod dowdztwem feldmarszaka Gerda von
Rundstedta bya gotowa do uderzenia na odcinku o dugoci 780 kilome-
trw, cigncym si od Lublina do ujcia Dunaju. W jej skad wchodzia
1. Grupa Pancerna, niemiecka 6., 17. i 11. Armia, rumuska 3. i 4. Armia
oraz korpus wgierski - ogem byo to 57 dywizji i 13 brygad. Gwne
siy grupy armii - 34 dywizje - rozwiny si na rubiey Chem-Rzeszw
o dugoci 150 kilometrw i powinny, nacierajc w oglnym kierunku
na Kijw, zniszczy sowieckie zwizki operacyjno-taktyczne i taktyczne
w zachodniej Ukrainie. Zamierzano jednoczenie z podejciem pod Ki-
jw uchwyci przyczki i operowa jednostkami szybkimi wzdu pra-
wego brzegu Dniepru, aby w ten sposb uniemoliwi sowieckim woj-
skom odwrt za rzek, a nastpnie zniszczy je uderzeniami od frontu
i z tyu.
Tutaj rwnie wojska skoncentrowano w dwch zgrupowaniach, na
pnoc i na poudnie od wystpu lwowskiego obsadzonego przez siy
Kijowskiego Specjalnego Okrgu Wojskowego. Gwne uderzenie wy-
konywao zgrupowanie pnocne, skadajce si z dwch armii i grupy
pancernej, w ktrego pierwszym rzucie znajdoway si 24 dywizje.
Zadaniem bliszym 1. Grupy Pancernej (genera Ewald von Kleist)
byo przeamanie przygranicznych pozycji pomidzy Raw Rusk a Kow-
lem i jak najszybsze wyjcie przez Berdyczw i ytomierz nad Dniepr
W pobliu Kijowa i poniej tego miasta. W skad grupy wchodzio 5 dy-
wizji pancernych, 3 zmotoryzowane, 1 bezpieczestwa i 799 czogw.
Szsta Armia (feldmarszaek Walther von Reichenau) miaa swo-
imi 11 dywizjami piechoty wspomaga przeamanie na kierunku uckim
i osaniajc pnocne skrzydo grupy armii od strony bagien poleskich,
poda za jednostkami szybkimi na ytomierz.
Zadaniem posiadajcej w swoim skadzie 12 dywizji 17. Armii (ge-
nera pukownik Karl-Heinrich von Stulpnagcl) byo przeamanie obrony
1
N.S. Skripko wspomina, e jego jednostka otrzymaa zadanie dokona-
nia w jednym wylocie bojowym zrzutu korpusu powietrznodesantowego
w interesie operacji zaczepnej frontu. Zgodnie z zaoeniami gry nie
wykonywalimy zada bombowych, natomiast ubezpieczenie zrzutu
desantu miao by zapewnione za porednictwem zdobycia panowania
w powietrzu". Ogem na tym odcinku lotnictwo wojskowe dysponowa
o 9 dywizjami i 2129 samolotami.
Tak wic ogem okrgowi byo podporzdkowanych 680 000 ludzi
okoo 15 000 dzia i modzierzy, ponad 3000 czogw. Poza tym na tereny
Biaorusi nieprzerwanym strumieniem wci przybyway wojska drugie-
go rzutu strategicznego oraz sprzt dla formowanych jednostek. Na przj -
kad w rejonie Poocka koncentrowaa si 22. Armia z Uralskiego Okrgu
Wojskowego, przed 22 czerwca przybyy ju 3 dywizje strzeleckie i 21
Korpus Zmechanizowany z Okrgu Moskiewskiego. Ogem liczyy one
72 016 ludzi, 1241 dzia i modzierzy oraz 692 czogi. Na odcinku 4. Ar-
mii na okrgowym poligonie na poudniowy zachd od Baranowicz stao
480 armat kalibru 152 mm dla formowanych dziesiciu nowych pukw
artylerii OND - nie doczekay si jednak na swoje obsugi.
W rezultacie wedug etatowych skadw czasu pokoju Biaoruski Spe-
cjalny Okrg Wojskowy ustpowa przeciwnikowi tylko pod wzgldem
liczby personelu, ale przewysza go pod wzgldem liczebnoci czogw.
lotnictwa i artylerii. Od poowy czerwca wojska okrgu zaczy przesu-
wa si na rubiee wyjciowe przy granicy, przekazujc stare miejsca sta-
cjonowania drugiemu rzutowi. W chwili niemieckiej napaci w marszu
znajdoway si 2., 47., 21. i 22. Korpusy Strzeleckie.
Sowieccy historycy sumiennie uznaj za powany mankament. e
w pasie natarcia Grupy Armii rodek" bezporednio w pobliu granicy
znajdowao si zaledwie 15 sowieckich dywizji, a kolejnych 14 byo od
niej w odlegoci 50-100 kilometrw. Ale obron strategiczn organi-
zuje si nie na granicy, ale w gbi swojego terytorium wanie po to.
aby w czasie gdy wrg forsuje przedpole, ktre powinno by bronione
przez mae, manewrowe siy i przeszkody inynieryjne, zasadnicza cz
wojsk zdya zaj wyznaczone rubiee i rejony umocnione.
A wic przedwojenna dyslokacja si staa si niewaciwa dopiero
wwczas, kiedy sowieckie dywizje zgodnie z przedwojennymi planami
opuciy rejony umocnione, wyruszyy w stron granicy i zostay rozbite
oddzia po oddziale.
l i I
Najwaniejsze okazao si jednak to, e cakowicie zaskoczone nie-
mieckim atakiem sowieckie wojska nie byy przygotowane ani do ataku,
ani do obrony. Przeciwnik, ktry pierwszy rozwin i skoncentrowa na
dogodnych kierunkach natarcia zgrupowania uderzeniowe, zdoa uzy-
ska w tych miejscach istotn przewag si i rodkw.
Grupa Armii Poudnie" pod dowdztwem feldmarszaka Gerda von
Rundstedta bya gotowa do uderzenia na odcinku o dugoci 780 kilome-
trw, cigncym si od Lublina do ujcia Dunaju. W jej skad wchodzia
1. Grupa Pancerna, niemiecka 6., 17. i 11. Armia, rumuska 3. i 4. Armia
oraz korpus wgierski - ogem byo to 57 dywizji i 13 brygad. Gwne
siy grupy armii - 34 dywizje - rozwiny si na rubiey Chem-Rzeszw
o dugoci 150 kilometrw i powinny, nacierajc w oglnym kierunku
na Kijw, zniszczy sowieckie zwizki operacyjno-taktyczne i taktyczne
w zachodniej Ukrainie. Zamierzano jednoczenie z podejciem pod Ki-
jw uchwyci przyczki i operowa jednostkami szybkimi wzdu pra-
wego brzegu Dniepru, aby w ten sposb uniemoliwi sowieckim woj-
skom odwrt za rzek, a nastpnie zniszczy je uderzeniami od frontu
i z tyu.
Tutaj rwnie wojska skoncentrowano w dwch zgrupowaniach, na
pnoc i na poudnie od wystpu lwowskiego obsadzonego przez siy
Kijowskiego Specjalnego Okrgu Wojskowego. Gwne uderzenie wy-
konywao zgrupowanie pnocne, skadajce si z dwch armii i grupy
pancernej, w ktrego pierwszym rzucie znajdoway si 24 dywizje.
Zadaniem bliszym 1. Grupy Pancernej (genera Ewald von Kleist)
byo przeamanie przygranicznych pozycji pomidzy Raw Rusk a Kow-
lem i jak najszybsze wyjcie przez Berdyczw i ytomierz nad Dniepr
W pobliu Kijowa i poniej tego miasta. W skad grupy wchodzio 5 dy-
wizji pancernych, 3 zmotoryzowane, 1 bezpieczestwa i 799 czogw.
Szsta Armia (feldmarszaek Walther von Reichenau) miaa swo-
imi 11 dywizjami piechoty wspomaga przeamanie na kierunku uckim
i osaniajc pnocne skrzydo grupy armii od strony bagien poleskich,
poda za jednostkami szybkimi na ytomierz.
Zadaniem posiadajcej w swoim skadzie 12 dywizji 17. Armii (ge-
nera pukownik Karl-Heinrich von Stulpnagcl) byo przeamanie obrony
1
przeciwnika na pnocny zachd od Lwowa i jak najszybsze wyjcie na
rubie Winnica-Berdyczw.
Poudniowe zgrupowanie wojsk niemiecko-rumuskich nie otrzyma-
o adnych aktywnych zada ofensywnych.
Niemiecka 11. Armia (genera pukownik Eugcn von Schobert) dys-
ponujca 7 dywizjami piechoty miaa przede wszystkim nie dopuci do
przedarcia si wojsk sowieckich do niezmiernie wanej dla Niemiec Ru-
munii. Armia powinna wiza wojska przeciwnika, pozorujc rozpocz
cic duego natarcia.
Wojska rumuskie - 13 dywizji piechoty i 9 brygad - miay wsp
dziaa z Niemcami i pomaga w organizowaniu zaplecza.
Zdaniem Hitlera niemieckie dowdztwo nie powinno mie adnych
zudze co do swoich sojusznikw: Od Rumunw w ogle nic nale\
niczego oczekiwa. By moe bd w stanie si jedynie broni, korzy-
stajc z osony duej przeszkody (rzeki), ale tylko tam, gdzie przeciwnik
nic bdzie atakowa [...]. Los niemieckich jednostek nie moe by uza-
leniony od wytrwaoci Rumunw". Jego sowa sprawdziy si proroczo
w listopadzie 1942 roku, kiedy rumuskim armiom powierzono osania-
nie skrzyde wojsk Paulusa.
Wedug Fuhrera Wgry rwnie byy niepewne. Chocia wystawily
na t wojn dywizj piechoty, dywizj zmechanizowan i 1 brygad ka-
walerii, nie maj adnych powodw, by wystpowa przeciwko Rosji'
Odwd Grupy Armii Poudnie
1
" stanowiy 2 dywizje piechoty i jedna
grska.
Wsparcie lotnicze zapewniaa 4. Flota Powietrzna (800 samolotw )
oraz lotnictwo rumuskie (423 samoloty).
Ogem siy niemieckie na kijowskim kierunku strategicznym liczyy
1 508 500 onierzy, 16 008 dzia i modzierzy, 1144 czogi i dziaa sztur-
mowe oraz 1223 samoloty.
Najsilniejsze zgrupowanie wojsk sowieckich (pod dowdztwem ge-
neraa pukownika M.P. Kirponosa, zgodnie z poudniowym" wariantem
rozwinicia ponad poowa wydzielonych do prowadzenia wojny dywizji
skoncentrowao si na kierunku poudniowo-zachodnim na terenie Ki
jowskiego i Odeskiego Okrgu Wojskowego (Front Poudniowo-Zachod
ni i Poudniowy).
Armia Czerwona zamierzaa wykona na tym kierunku gwne ude-
rzenie. Operacja Frontu Poudniowo-Zachodniego, w ktrego skad
wchodziy 5., 6., 26. i 12. Armia, bya podzielona na trzy etapy. Pierw
146
szy - osona. Drugim byo natarcie na gboko 120-130 kilometrw.
Zakadano, e natarcie rozpocznie si rankiem trzydziestego dnia mo-
bilizacji. Trzecim etapem byo zakoczenie wypeniania najbliszego
zadania strategicznego frontu" na gbokoci do 250 kilometrw, na co
przeznaczano 20 dni. Gwne uderzenie miay wykona w kierunku na
Katowice i rejon Krakowa 6., 12. i 26. Armia oraz armia kawaleryjsko-
-zmechanizowana. Caa ta masa wojsk zostaa skoncentrowana na wyst-
pie lwowskim.
Ogem na terenie Kijowskiego Specjalnego Okrgu Wojskowego
rozmieszczono 59 dywizji, w tym 16 pancernych, 8 zmechanizowanych
i 2 kawalerii.
Pita Armia (genera major M.I. Potapow) znajdowaa si na prawym
skrzydle. Zajmowaa pas o szerokoci 170 i dugoci 176 kilometrw od
Wodawy do Krystynopola i miaa w swoim skadzie 15. i 27. Korpus
Strzelecki, 22. Korpus Zmechanizowany, 1. Brygad Artylerii Przeciw-
pancernej, 331. puk haubic OND, wojska 2. i 9. Rejonu Umocnionego.
Armia miaa sforsowa Bug, rozbi znajdujcego si przed ni przeciw-
nika, pod koniec trzeciego dnia natarcia zaj Lublin i w dziesitym dniu
wyj nad Wis. W drugim rzucie w pasie armii znajdoway si zwizki
operacyjno-taktyczne okrgu - 21. i 36. Korpus Strzelecki oraz 9. Korpus
Zmechanizowany. Oson z powietrza zapewniay dwie dywizje lotnic-
twa.
Kierunek lwowski na odcinku od Krystynopola do Radymna osania-
a 6. Armia (genera porucznik l.A. Muzyczenko) w skadzie: 6. Korpus
Strzelecki, 4. Korpus Zmechanizowany, 3. Dywizja Kawalerii, 4. i 6. Re-
jon Umocniony. W drugim rzucie w rejonie Brodw rozmieszczony byl
15. Korpus Zmechanizowany, w ten sam rejon przesuwa si z tylw 37.
Korpus Strzelecki. Armii byy podporzdkowane dwie dyw izje lotnicze
i puk artylerii przeciwlotniczej. Wojska 6. Armii miay rozkaz uderze-
niem na Tarnogrd przeama front przeciwnika, przepuci w wyom ar-
mi kawaleryjsko-zmechanizowan" i w dziesitym dniu operacji wyj
nad Wis.
Dwudziesta Szsta Armia (genera porucznik F.J. Kostienko) mia-
a sforsowa San i prowadzi natarcie w oglnym kierunku Rzeszowa.
W skad armii zajmujcej wski odcinek frontu od Radymna do Tworyl-
nego wchodzi 8. Korpus Strzelecki, 8. Korpus Zmechanizowany, wojska
8- Rejonu Umocnionego. Dosownie dziesi dni przed wybuchem woj-
ny korpus zmechanizowany zwizytowa szef Zarzdu Wojsk Samocho-
L47
przeciwnika na pnocny zachd od Lwowa i jak najszybsze wyjcie na
rubie Winnica-Berdyczw.
Poudniowe zgrupowanie wojsk niemiecko-rumuskich nie otrzyma-
o adnych aktywnych zada ofensywnych.
Niemiecka 11. Armia (genera pukownik Eugcn von Schobert) dys-
ponujca 7 dywizjami piechoty miaa przede wszystkim nie dopuci do
przedarcia si wojsk sowieckich do niezmiernie wanej dla Niemiec Ru-
munii. Armia powinna wiza wojska przeciwnika, pozorujc rozpocz
cic duego natarcia.
Wojska rumuskie - 13 dywizji piechoty i 9 brygad - miay wsp
dziaa z Niemcami i pomaga w organizowaniu zaplecza.
Zdaniem Hitlera niemieckie dowdztwo nie powinno mie adnych
zudze co do swoich sojusznikw: Od Rumunw w ogle nic nale\
niczego oczekiwa. By moe bd w stanie si jedynie broni, korzy-
stajc z osony duej przeszkody (rzeki), ale tylko tam, gdzie przeciwnik
nic bdzie atakowa [...]. Los niemieckich jednostek nie moe by uza-
leniony od wytrwaoci Rumunw". Jego sowa sprawdziy si proroczo
w listopadzie 1942 roku, kiedy rumuskim armiom powierzono osania-
nie skrzyde wojsk Paulusa.
Wedug Fuhrera Wgry rwnie byy niepewne. Chocia wystawily
na t wojn dywizj piechoty, dywizj zmechanizowan i 1 brygad ka-
walerii, nie maj adnych powodw, by wystpowa przeciwko Rosji'
Odwd Grupy Armii Poudnie
1
" stanowiy 2 dywizje piechoty i jedna
grska.
Wsparcie lotnicze zapewniaa 4. Flota Powietrzna (800 samolotw )
oraz lotnictwo rumuskie (423 samoloty).
Ogem siy niemieckie na kijowskim kierunku strategicznym liczyy
1 508 500 onierzy, 16 008 dzia i modzierzy, 1144 czogi i dziaa sztur-
mowe oraz 1223 samoloty.
Najsilniejsze zgrupowanie wojsk sowieckich (pod dowdztwem ge-
neraa pukownika M.P. Kirponosa, zgodnie z poudniowym" wariantem
rozwinicia ponad poowa wydzielonych do prowadzenia wojny dywizji
skoncentrowao si na kierunku poudniowo-zachodnim na terenie Ki
jowskiego i Odeskiego Okrgu Wojskowego (Front Poudniowo-Zachod
ni i Poudniowy).
Armia Czerwona zamierzaa wykona na tym kierunku gwne ude-
rzenie. Operacja Frontu Poudniowo-Zachodniego, w ktrego skad
wchodziy 5., 6., 26. i 12. Armia, bya podzielona na trzy etapy. Pierw
146
szy - osona. Drugim byo natarcie na gboko 120-130 kilometrw.
Zakadano, e natarcie rozpocznie si rankiem trzydziestego dnia mo-
bilizacji. Trzecim etapem byo zakoczenie wypeniania najbliszego
zadania strategicznego frontu" na gbokoci do 250 kilometrw, na co
przeznaczano 20 dni. Gwne uderzenie miay wykona w kierunku na
Katowice i rejon Krakowa 6., 12. i 26. Armia oraz armia kawaleryjsko-
-zmechanizowana. Caa ta masa wojsk zostaa skoncentrowana na wyst-
pie lwowskim.
Ogem na terenie Kijowskiego Specjalnego Okrgu Wojskowego
rozmieszczono 59 dywizji, w tym 16 pancernych, 8 zmechanizowanych
i 2 kawalerii.
Pita Armia (genera major M.I. Potapow) znajdowaa si na prawym
skrzydle. Zajmowaa pas o szerokoci 170 i dugoci 176 kilometrw od
Wodawy do Krystynopola i miaa w swoim skadzie 15. i 27. Korpus
Strzelecki, 22. Korpus Zmechanizowany, 1. Brygad Artylerii Przeciw-
pancernej, 331. puk haubic OND, wojska 2. i 9. Rejonu Umocnionego.
Armia miaa sforsowa Bug, rozbi znajdujcego si przed ni przeciw-
nika, pod koniec trzeciego dnia natarcia zaj Lublin i w dziesitym dniu
wyj nad Wis. W drugim rzucie w pasie armii znajdoway si zwizki
operacyjno-taktyczne okrgu - 21. i 36. Korpus Strzelecki oraz 9. Korpus
Zmechanizowany. Oson z powietrza zapewniay dwie dywizje lotnic-
twa.
Kierunek lwowski na odcinku od Krystynopola do Radymna osania-
a 6. Armia (genera porucznik l.A. Muzyczenko) w skadzie: 6. Korpus
Strzelecki, 4. Korpus Zmechanizowany, 3. Dywizja Kawalerii, 4. i 6. Re-
jon Umocniony. W drugim rzucie w rejonie Brodw rozmieszczony byl
15. Korpus Zmechanizowany, w ten sam rejon przesuwa si z tylw 37.
Korpus Strzelecki. Armii byy podporzdkowane dwie dyw izje lotnicze
i puk artylerii przeciwlotniczej. Wojska 6. Armii miay rozkaz uderze-
niem na Tarnogrd przeama front przeciwnika, przepuci w wyom ar-
mi kawaleryjsko-zmechanizowan" i w dziesitym dniu operacji wyj
nad Wis.
Dwudziesta Szsta Armia (genera porucznik F.J. Kostienko) mia-
a sforsowa San i prowadzi natarcie w oglnym kierunku Rzeszowa.
W skad armii zajmujcej wski odcinek frontu od Radymna do Tworyl-
nego wchodzi 8. Korpus Strzelecki, 8. Korpus Zmechanizowany, wojska
8- Rejonu Umocnionego. Dosownie dziesi dni przed wybuchem woj-
ny korpus zmechanizowany zwizytowa szef Zarzdu Wojsk Samocho-
L47
dowych i Pancernych J.N. Fiedorenko. Dowdca korpusu poprosi go
o zgod na przeprowadzenie wicze z uyciem nowych wozw bojo-
wych, aby kierowcy mogli zdoby nieco praktyki w ich prowadzeniu
Ale Fiedorenko takiej zgody nie wyrazi, a jedynie wspomnia mimo-
chodem, e w najbliszej przyszoci mog zaistnie warunki, w ktrych
wszyscy bd mieli a za duo praktyki. Dlatego trzeba oszczdza mo-
torogodziny".
Dwunastej Armii (genera major P.G. Poniediclin) powierzono wyko
nanic uderzenia przez Karpaty w kierunku na Krosno i Tarnw i dlatego
miaa charakter armii grskiej. W jej skadzie znajdowa si 13. i 17
Korpus Grski i 16. Korpus Zmechanizowany, 10. i 11. Rejon Umocnio-
ny, cztery samodzielne puki artylerii i jedna brygada artylerii. W drugim
rzucie znajdowa si 49. Korpus Strzelecki.
Na odcinku tej armii pogranicznicy ju na pocztku czerwca opucili
granic i odeszli na tyy, przekazujc ochron rubiey Prutu jednostkom
piechoty. Genera major A.A. Swiridow informuje, e kiedy jego bata-
lion rozpoznawczy 164. Dywizji Piechoty zaj stranic graniczn, zna
laz w niej porzuconego przez poprzednich wacicieli starego owczarka
i uszkodzony karabin maszynowy maksym (!). A wic onierze NKWD
wiedzieli, e wojna ju si zaczyna i zlikwiduje wszelkie niedobory. Wie
o tym rwnie dzielny dowdca batalionu Swiridow i dowdca jegn
szwadronu kawalerii, ktry prosi o wyraenie zgody na przeprowadzenie
rozpoznania na terytorium Rumunii. A na marginesie warto wspomnie
e w batalionie rozpoznawczym piechoty znajdoway si kompania
16 czogw pywajcych oraz kompania samochodw pancernych uzbro
jonych w armaty.
W odwodzie okrgu znajdoway si 19. i 24. Korpus Zmechanizo-
wany, 37. i 55. Korpus Strzelecki, 14. Dywizja Kawalerii i 2 korpusy
powietrznodesantowe. Poza wspomnianymi korpusami w Kijowskim
Specjalnym Okrgu Wojskowym znajdowao si 5 brygad artylerii prze
eiwpancernej, 22 puki artylerii korpunej, 3 puki artylerii Odwodu Na
czelnego Dowdztwa, 4 samodzielne dywizjony artylerii wielkiej mocy
OND, 8 samodzielnych dywizjonw artylerii przeciwlotniczej. Jeszcze
przed otrzymaniem dyrektywy Timoszenki i ukowa, bo 21 czerwca
polowe dowdztwo Frontu Poudniowo-Zachodniego zajo stanowisko
dowodzenia w Tarnopolu, aby kierowa wojskami znajdujcymi si
w przeddzie surowej prby".
148
Tak wic przeciwnikiem 34 dywizji niemieckiego pnocnego zgru-
powania byo 59 dywizji okrgu kijowskiego, a 5 pancernym i 4 zmoto-
ryzowanym dywizjom von Kleista - sowieckich 16 pancernych i 9 zme-
chanizowanych dywizji. Rnica wyrana i poraajca, zwaszcza jeeli
wemiemy pod uwag, e to Niemcy byli stron atakujc.
Historycy z Instytutu Marksizmu-Leninizinu musieli wyty ca
fantazj, eby w jaki sposb wyjani rozbieno pomidzy ogromn
potencjaln potg sowieckich wojsk a znikomymi osignitymi przez
nie rezultatami. Okazuje si nowych czogw byo 24,4 procent. Pi
korpusw zmechanizowanych nie otrzymao nowego sprztu i, praktycz-
nie rzecz biorc, nic nadawao si do walki". No i prosz! Tam gdzie
otrzymali nowy sprzt - nie zdyli nauczy si go obsugiwa", a lam
gdzie nic otrzymali - nie nadawali si do walki. W okrgu prawie 9 tysi-
cy czogw, ale genera Kirponos nie ma czym walczy!
Lotnictwo dysponowao 28 procentami nowych samolotw". A ile
trzeba byo takich procentw, czyby cae 100? Czy jest na wiecie armia,
ktra cay sprzt ma wycznie nowy i najnowszy, znajdujcy si w su-
bie najwyej dwa lata? Czy w ogle moe istnie taka armia? Oczywicie
,w realnym yciu takich armii nie ma. Przezbrajanie wojsk jest procesem
>ez koca i zupenie nie przypomina wymiany bielizny pocielowej. Nie
sposb wywie w jednym transporcie na zom 20 tysicy przestarza-
'ch" czogw i samolotw, a w drugim przywie tyle samo nowych.
Wojska Frontu Poudniowego utworzonego decyzj Biura Politycz-
nego z 21 czerwca 1941 roku pod dowdztwem generaa I.W. Tiuleniewa
ogem 21 dywizji, w tym 4 pancerne, 2 zmechanizowane i 3 kawalerii
-otrzymay zadanie osaniania granic z Wgrami i Rumuni, a nastpnie
uderzeniem na Tulcz i Konstanc powinny zaj pnocn Dobrudz
wyj na granic z Bugari, odcinajc Rumuni od morza".
Gwn rol w lej operacji miaa odegra superuderzeniowa"
9 Armia (dowdca genera pukownik J.T. Czerewiczenko). W jej ska-
dzie znajdoway si 35.. 48., 14. Korpus Strzelecki, 2. Korpus Kawalerii,
i 18. Zmechanizowany. Armii podporzdkowano 20. i 21. Mieszan
Dywizj Lotnicz.
W Odessie stacjonowa 3. Korpus Powietrznodesantowy.
Natomiast na Krymie znajdowa si 9. Samodzielny Korpus Strze-
lecki, ktry intensywnie wiczy razem z okrtami Floty Czarnomorskiej
desant na wybrzee przeciwnika. Poza tym wsparcia wojskom ldowym
powinna udziela Dunajska Flotylla Wojenna.
149
dowych i Pancernych J.N. Fiedorenko. Dowdca korpusu poprosi go
o zgod na przeprowadzenie wicze z uyciem nowych wozw bojo-
wych, aby kierowcy mogli zdoby nieco praktyki w ich prowadzeniu
Ale Fiedorenko takiej zgody nie wyrazi, a jedynie wspomnia mimo-
chodem, e w najbliszej przyszoci mog zaistnie warunki, w ktrych
wszyscy bd mieli a za duo praktyki. Dlatego trzeba oszczdza mo-
torogodziny".
Dwunastej Armii (genera major P.G. Poniediclin) powierzono wyko
nanic uderzenia przez Karpaty w kierunku na Krosno i Tarnw i dlatego
miaa charakter armii grskiej. W jej skadzie znajdowa si 13. i 17
Korpus Grski i 16. Korpus Zmechanizowany, 10. i 11. Rejon Umocnio-
ny, cztery samodzielne puki artylerii i jedna brygada artylerii. W drugim
rzucie znajdowa si 49. Korpus Strzelecki.
Na odcinku tej armii pogranicznicy ju na pocztku czerwca opucili
granic i odeszli na tyy, przekazujc ochron rubiey Prutu jednostkom
piechoty. Genera major A.A. Swiridow informuje, e kiedy jego bata-
lion rozpoznawczy 164. Dywizji Piechoty zaj stranic graniczn, zna
laz w niej porzuconego przez poprzednich wacicieli starego owczarka
i uszkodzony karabin maszynowy maksym (!). A wic onierze NKWD
wiedzieli, e wojna ju si zaczyna i zlikwiduje wszelkie niedobory. Wie
o tym rwnie dzielny dowdca batalionu Swiridow i dowdca jegn
szwadronu kawalerii, ktry prosi o wyraenie zgody na przeprowadzenie
rozpoznania na terytorium Rumunii. A na marginesie warto wspomnie
e w batalionie rozpoznawczym piechoty znajdoway si kompania
16 czogw pywajcych oraz kompania samochodw pancernych uzbro
jonych w armaty.
W odwodzie okrgu znajdoway si 19. i 24. Korpus Zmechanizo-
wany, 37. i 55. Korpus Strzelecki, 14. Dywizja Kawalerii i 2 korpusy
powietrznodesantowe. Poza wspomnianymi korpusami w Kijowskim
Specjalnym Okrgu Wojskowym znajdowao si 5 brygad artylerii prze
eiwpancernej, 22 puki artylerii korpunej, 3 puki artylerii Odwodu Na
czelnego Dowdztwa, 4 samodzielne dywizjony artylerii wielkiej mocy
OND, 8 samodzielnych dywizjonw artylerii przeciwlotniczej. Jeszcze
przed otrzymaniem dyrektywy Timoszenki i ukowa, bo 21 czerwca
polowe dowdztwo Frontu Poudniowo-Zachodniego zajo stanowisko
dowodzenia w Tarnopolu, aby kierowa wojskami znajdujcymi si
w przeddzie surowej prby".
148
Tak wic przeciwnikiem 34 dywizji niemieckiego pnocnego zgru-
powania byo 59 dywizji okrgu kijowskiego, a 5 pancernym i 4 zmoto-
ryzowanym dywizjom von Kleista - sowieckich 16 pancernych i 9 zme-
chanizowanych dywizji. Rnica wyrana i poraajca, zwaszcza jeeli
wemiemy pod uwag, e to Niemcy byli stron atakujc.
Historycy z Instytutu Marksizmu-Leninizinu musieli wyty ca
fantazj, eby w jaki sposb wyjani rozbieno pomidzy ogromn
potencjaln potg sowieckich wojsk a znikomymi osignitymi przez
nie rezultatami. Okazuje si nowych czogw byo 24,4 procent. Pi
korpusw zmechanizowanych nie otrzymao nowego sprztu i, praktycz-
nie rzecz biorc, nic nadawao si do walki". No i prosz! Tam gdzie
otrzymali nowy sprzt - nie zdyli nauczy si go obsugiwa", a lam
gdzie nic otrzymali - nie nadawali si do walki. W okrgu prawie 9 tysi-
cy czogw, ale genera Kirponos nie ma czym walczy!
Lotnictwo dysponowao 28 procentami nowych samolotw". A ile
trzeba byo takich procentw, czyby cae 100? Czy jest na wiecie armia,
ktra cay sprzt ma wycznie nowy i najnowszy, znajdujcy si w su-
bie najwyej dwa lata? Czy w ogle moe istnie taka armia? Oczywicie
,w realnym yciu takich armii nie ma. Przezbrajanie wojsk jest procesem
>ez koca i zupenie nie przypomina wymiany bielizny pocielowej. Nie
sposb wywie w jednym transporcie na zom 20 tysicy przestarza-
'ch" czogw i samolotw, a w drugim przywie tyle samo nowych.
Wojska Frontu Poudniowego utworzonego decyzj Biura Politycz-
nego z 21 czerwca 1941 roku pod dowdztwem generaa I.W. Tiuleniewa
ogem 21 dywizji, w tym 4 pancerne, 2 zmechanizowane i 3 kawalerii
-otrzymay zadanie osaniania granic z Wgrami i Rumuni, a nastpnie
uderzeniem na Tulcz i Konstanc powinny zaj pnocn Dobrudz
wyj na granic z Bugari, odcinajc Rumuni od morza".
Gwn rol w lej operacji miaa odegra superuderzeniowa"
9 Armia (dowdca genera pukownik J.T. Czerewiczenko). W jej ska-
dzie znajdoway si 35.. 48., 14. Korpus Strzelecki, 2. Korpus Kawalerii,
i 18. Zmechanizowany. Armii podporzdkowano 20. i 21. Mieszan
Dywizj Lotnicz.
W Odessie stacjonowa 3. Korpus Powietrznodesantowy.
Natomiast na Krymie znajdowa si 9. Samodzielny Korpus Strze-
lecki, ktry intensywnie wiczy razem z okrtami Floty Czarnomorskiej
desant na wybrzee przeciwnika. Poza tym wsparcia wojskom ldowym
powinna udziela Dunajska Flotylla Wojenna.
149
Sformowano j w czerwcu 1940 roku, przewidujc sowieckie ude
renie na Rumuni. Po zajciu Bukowiny i Besarabii w ujciu Dun-,
wschodu, brzeg rzeki na odcinku kilkudziesiciu kilometrw przeszed
we wadanie Zwizku Sowieckiego. Natychmiast przerzucono tam t
flotyll rzeczn. W jej skadzie znajdowao si do 70 okrtw wojen
nych i kutrw - 5 monitorw, 22 kutry pancerne, 30 kutrw dozorowych
7 traowcw. Poza tym miaa ona samodzielny dywizjon artylerii prze
ciwlotniczej i wasn eskadr myliwcw- 15 samolotw 1-16. Warunki
bazowania byy, ogldnie mwic, trudne. Sowiecki brzeg w delcie Du
naju by nagi i odsonity. Niekiedy okrty stay przy nabrzeach oddao
nych zaledwie o trzysta metrw od rumuskiego brzegu. Nawet gwn
baza flotylli - Izmai - znajdowaa si na celowniku rumuskiej artylerii
nabrzenej.
W przypadku wojny obronnej caa Flotylla Dunajska od pierwsze
dnia wpadaa w matni. Nie miaa dokd si wycofa z delty Dunaju
a okrty nic dysponoway moliwoci manewrowania. W takim przy
padku flotylla bya skazana na zniszczenie w miejscach cumowania przy
brzegu znajdujcym si w zasigu bezporedniego ognia przeciwnika
W zwizku z charakterem swojego bazowania w wojnie obronnej ni
tylko nie moga wykonywa zada defensywnych, ale rwnie takich ,
da po prostu nie moga mie, poniewa adna armia dowodzona przi
czowieka o zdrowych zmysach nie planowaaby napaci na Zwie
Sowiecki przez obejmujc setki kilometrw kwadratowych delt Dun
ju - mnstwo jezior, nieprzebyte bagna i trzciny. Istnia tylko jeden wa
riant dziaa Flotylli Dunajskiej - w czasie oglnego natarcia wojsk Ar
mii Czerwonej prowadzi dziaania bojowe w grze rzeki, to znaczy na
terytorium Rumunii, Bugarii, Jugosawii, Czechosowacji i Austrii. Wy
starczyo, aby sowieckie monitory przeszy 130 kilometrw w gr rzek
a wtedy strategiczny most koo Czernowady znalazby si pod ostrzaem
ich armat i dostawy ropy naftowej z Ploeszti do portu w Konstancy by
yby przerwane. Ciekawe, e z szeciu baterii nabrzenych znajdujcym
s. w dyspozycji flotylli pi byo ruchomych, wyposaonych w armaty
kalibru 152 i 122 mm.
W czasie jedenastu miesicy poprzedzajcych wojn Flotylla Dunaj
ska przeprowadzia osiem wicze wsplnie z jednostkami 14. Korpu-
Strzeleck.ego i oddziaw wojsk pogranicza, wsppracujc z wojskami
ldowym, w czasie przepraw przez przeszkody wodne i osaniajc wa
\ n
150
sne wojska przed ewentualnymi atakami okrtw przeciwnika na przyle-
gajcych do rzeki odcinkach frontu.
Na kierunku poudniowo-zachodnim znajdowao si 13 dywizji lotni-
czych, 4696 samolotw.
Ogem siy dwch okrgw obejmoway 91,5 dywizji, 1412 200 lu-
dzi, 26 580 dzia i modzierzy oraz. 8069 czogw. Przypomn, e Grupa
Armii Poudnie" miaa siedem razy mniej czogw. Poza tym na teren
kijowskiego i Odeskiego Okrgu Wojennego przybyway wojska 16.
i 19. Armii drugiego rzutu i do 22 czerwca skoncentrowao si bdcych
w ich skadzie 10 dywizji (w tym 2 pancerne i 1 zmotoryzowana) dyspo-
nujcych ogem 129 675 ludmi, 1505 dziaami, 1071 czogami.
Wynika z tego, e na gwnym kierunku sowieckiego natarcia znaj-
dowao si ju. okoo 10 tysicy czogw! Co prawda i tutaj wojska nie
zakoczyy koncentracji i rozwinicia. W okrgu kijowskim bezpored-
nio przy granicy znajdowao si zaledwie 16 dywizji. Od poowy czerwca
rozpoczo si przesuwanie w kierunku granicy wszystkich podporzd-
kowanych okrgowi korpusw strzeleckich i w chwili rozpoczcia wojny
w marszu znajdoway si wojska 31., 36., 37., 49. i 55. Korpusu.
Mona stwierdzi wprost, e niemiecka Grupa Armii Poudnie"
w ogle nie miaa adnej przewagi nad przeciwnikiem. Wrcz przeciw-
nie, znacznie ustpowaa Armii Czerwonej pod wzgldem liczby czogw
i samolotw, w nieco mniejszym stopniu w artylerii. Tylko na kierunku
gwnego uderzenia, na odcinku sowieckiej 6. Armii, Niemcy zdoali
uzyska korzystniejszy stosunek si.
Na pnocy Finlandii Niemcy rozwinli do uderzenia na Murmask
i Kandaaksz armi Norwegia", w ktrej skadzie znajdoway si 3 dy-
wizje piechoty i 3 grskie (w tym 2 fiskie) oraz dwa bataliony czogw.
Wspieraa j 5. Flota Powietrzna posiadajca zaledwie 117 samolotw
~ w tym 12 myliwcw i 22 bombowce. Fiskie armie Karelska i Pou-
dniowo-Wschodnia miay przej do natarcia natychmiast po sforsowa-
niu przez Niemcw Dwiny, wykona uderzenia na wschd i zachd od
jeziora adoga i zniszczy przeciwnika, wspdziaajc z Grup Armii
"Pnoc". Finowie mieli take zlikwidowa sowieck baz na pwyspie
Hanko i osania od poudnia armi Norwegia".
151
Sformowano j w czerwcu 1940 roku, przewidujc sowieckie ude
renie na Rumuni. Po zajciu Bukowiny i Besarabii w ujciu Dun-,
wschodu, brzeg rzeki na odcinku kilkudziesiciu kilometrw przeszed
we wadanie Zwizku Sowieckiego. Natychmiast przerzucono tam t
flotyll rzeczn. W jej skadzie znajdowao si do 70 okrtw wojen
nych i kutrw - 5 monitorw, 22 kutry pancerne, 30 kutrw dozorowych
7 traowcw. Poza tym miaa ona samodzielny dywizjon artylerii prze
ciwlotniczej i wasn eskadr myliwcw- 15 samolotw 1-16. Warunki
bazowania byy, ogldnie mwic, trudne. Sowiecki brzeg w delcie Du
naju by nagi i odsonity. Niekiedy okrty stay przy nabrzeach oddao
nych zaledwie o trzysta metrw od rumuskiego brzegu. Nawet gwn
baza flotylli - Izmai - znajdowaa si na celowniku rumuskiej artylerii
nabrzenej.
W przypadku wojny obronnej caa Flotylla Dunajska od pierwsze
dnia wpadaa w matni. Nie miaa dokd si wycofa z delty Dunaju
a okrty nic dysponoway moliwoci manewrowania. W takim przy
padku flotylla bya skazana na zniszczenie w miejscach cumowania przy
brzegu znajdujcym si w zasigu bezporedniego ognia przeciwnika
W zwizku z charakterem swojego bazowania w wojnie obronnej ni
tylko nie moga wykonywa zada defensywnych, ale rwnie takich ,
da po prostu nie moga mie, poniewa adna armia dowodzona przi
czowieka o zdrowych zmysach nie planowaaby napaci na Zwie
Sowiecki przez obejmujc setki kilometrw kwadratowych delt Dun
ju - mnstwo jezior, nieprzebyte bagna i trzciny. Istnia tylko jeden wa
riant dziaa Flotylli Dunajskiej - w czasie oglnego natarcia wojsk Ar
mii Czerwonej prowadzi dziaania bojowe w grze rzeki, to znaczy na
terytorium Rumunii, Bugarii, Jugosawii, Czechosowacji i Austrii. Wy
starczyo, aby sowieckie monitory przeszy 130 kilometrw w gr rzek
a wtedy strategiczny most koo Czernowady znalazby si pod ostrzaem
ich armat i dostawy ropy naftowej z Ploeszti do portu w Konstancy by
yby przerwane. Ciekawe, e z szeciu baterii nabrzenych znajdujcym
s. w dyspozycji flotylli pi byo ruchomych, wyposaonych w armaty
kalibru 152 i 122 mm.
W czasie jedenastu miesicy poprzedzajcych wojn Flotylla Dunaj
ska przeprowadzia osiem wicze wsplnie z jednostkami 14. Korpu-
Strzeleck.ego i oddziaw wojsk pogranicza, wsppracujc z wojskami
ldowym, w czasie przepraw przez przeszkody wodne i osaniajc wa
\ n
150
sne wojska przed ewentualnymi atakami okrtw przeciwnika na przyle-
gajcych do rzeki odcinkach frontu.
Na kierunku poudniowo-zachodnim znajdowao si 13 dywizji lotni-
czych, 4696 samolotw.
Ogem siy dwch okrgw obejmoway 91,5 dywizji, 1412 200 lu-
dzi, 26 580 dzia i modzierzy oraz. 8069 czogw. Przypomn, e Grupa
Armii Poudnie" miaa siedem razy mniej czogw. Poza tym na teren
kijowskiego i Odeskiego Okrgu Wojennego przybyway wojska 16.
i 19. Armii drugiego rzutu i do 22 czerwca skoncentrowao si bdcych
w ich skadzie 10 dywizji (w tym 2 pancerne i 1 zmotoryzowana) dyspo-
nujcych ogem 129 675 ludmi, 1505 dziaami, 1071 czogami.
Wynika z tego, e na gwnym kierunku sowieckiego natarcia znaj-
dowao si ju. okoo 10 tysicy czogw! Co prawda i tutaj wojska nie
zakoczyy koncentracji i rozwinicia. W okrgu kijowskim bezpored-
nio przy granicy znajdowao si zaledwie 16 dywizji. Od poowy czerwca
rozpoczo si przesuwanie w kierunku granicy wszystkich podporzd-
kowanych okrgowi korpusw strzeleckich i w chwili rozpoczcia wojny
w marszu znajdoway si wojska 31., 36., 37., 49. i 55. Korpusu.
Mona stwierdzi wprost, e niemiecka Grupa Armii Poudnie"
w ogle nie miaa adnej przewagi nad przeciwnikiem. Wrcz przeciw-
nie, znacznie ustpowaa Armii Czerwonej pod wzgldem liczby czogw
i samolotw, w nieco mniejszym stopniu w artylerii. Tylko na kierunku
gwnego uderzenia, na odcinku sowieckiej 6. Armii, Niemcy zdoali
uzyska korzystniejszy stosunek si.
Na pnocy Finlandii Niemcy rozwinli do uderzenia na Murmask
i Kandaaksz armi Norwegia", w ktrej skadzie znajdoway si 3 dy-
wizje piechoty i 3 grskie (w tym 2 fiskie) oraz dwa bataliony czogw.
Wspieraa j 5. Flota Powietrzna posiadajca zaledwie 117 samolotw
~ w tym 12 myliwcw i 22 bombowce. Fiskie armie Karelska i Pou-
dniowo-Wschodnia miay przej do natarcia natychmiast po sforsowa-
niu przez Niemcw Dwiny, wykona uderzenia na wschd i zachd od
jeziora adoga i zniszczy przeciwnika, wspdziaajc z Grup Armii
"Pnoc". Finowie mieli take zlikwidowa sowieck baz na pwyspie
Hanko i osania od poudnia armi Norwegia".
151
Razem z dwiema armiami fiskimi wojska skoncentrowane na odcin
ku frontu Leningradzkiego Okrgu Wojskowego dysponoway 407 400
ludmi, 3084 dziaami i modzierzami, 192 czogami i 424 samolotami
Ich przeciwnikiem byy wojska Frontu Pnocnego pod dowdztwem
generaa porucznika M.M. Popowa, w ktrych skadzie znajdoway si
14., 7. i 23. Armia - ogem 21 dywizji i 1 samodzielna brygada strze
lecka.
Dwudziesta Trzecia Armia (genera porucznik PS. Pszenicznikowa
rozmieszczona bya na Przesmyku Karelskim, a w jej skadzie znjdowa
y si 19. i 50. Korpus Strzelecki, 10. Korpus Zmechanizowany, 27. i 28.
Rejon Umocniony.
W Karelii stacjonowaa 7. Armia (genera porucznik F.D. Gorieienko
-4 dywizje piechoty i 26. Rejon Umocniony.
Czternasta Armia (genera porucznik W.A. Froow) bronia Dalekiej
Pnocy. Armia miaa dowiadczenia wyniesione z wojny fiskiej, a w jej
skadzie znajdowa si 42. Korpus Strzelecki, 14. i 52. Dywizja Strzelec
ka, 23. Rejon Umocniony, 1. Mieszana Dywizja Lotnicza. Po rozpocz
ciu wojny armii przekazano 1. Dywizj Pancern.
W skad wojsk okrgu leningradzkiego wchodzi 1. Korpus Zmecha
nizowany stacjonujcy w rejonie Pskw, uga.
Lotnictwo okrgu miao w 8 dywizjach lotniczych 2104 samoloty
Ogem w Leningradzkim OW znajdowao si 426 230 ludzi, 9589 dzia
i modzierzy, 1857 czogw i wojska te dysponoway przygniatajca
przewag w liczbie sprztu bojowego. Zadania osonowe wojska frontu
miay wypeni, prowadzc aktywn obron" na terytorium Finlandii
* *
Stosunek si na sowieckiej granicy zachodniej przedstawia
22 czerwca 1941 roku nastpujco:
Dywizje
Ludzi
Dziaa i modzierze
Czogi i dziaa szturmowe
Samoloty
RKKA
1 90
3 289 851
59 787
1 5 687
1 0 743
Przeciwnik
166
4 306 800
42 601
4171
4846
1S2
Wynika z tego, e zgrupowanie sowieckich wojsk na zachodnich gra-
nicach byo wystarczajco potne. Przeciwnik mia przewag nad Ar-
mi Czerwon jedynie w sile ywej, poniewa cakowicie przeprowadzi
mobilizacj. Zreszt i ta przewaga nie trwaa dugo. Ju do 1 lipca szeregi
RKKA uzupenio 5,8 miliona ludzi, a do koca 1941 roku ogem 7,2
miliona.
Mona wic wycign wniosek, e niemieckie dowdztwo, rozwi-
nwszy na froncie wschodnim gwn cz Wehrmachtu, nic zdoao
uzyska przygniatajcej przewagi nie tylko na caej dugoci przyszego
frontu, ale nawet na odcinkach poszczeglnych grup armii. W odwodzie
OKH znajdowaa si jeszcze 2. Armia - 21 dywizji piechoty, 2 pancerne
i 1 zmotoryzowana.
Jednake Armia Czerwona nie zakoczya mobilizacji i nic zakoczy-
a strategicznego rozwinicia si. W konsekwencji jednostki pierwszego
rzutu wojsk osonowych znacznie ustpoway przeciwnikowi, rozwini-
temu bezporednio przy granicy. Takie rozmieszczenie sowieckich wojsk
pozwolio niszczy je czciami. Na kierunkach gwnych uderze grup
armii niemieckie dowdztwo zdoao uzyska znaczn przewag. Najko-
rzystniejsze warunki zaistniay na odcinku Grupy Armii rodek , po-
niewa wanie na tym kierunku przeprowadzone byo gwne uderze-
nie caej kampanii wschodniej. Na pozostaych kierunkach na odcinkach
armii osonowych wojska sowieckie dysponoway przewag w liczbie
czogw. Oglny stosunek si pozwala sowieckiemu dowdztwu nie do-
puci do uzyskania przez przeciwnika przewagi nawet na kierunkach
gwnych uderze. Ale stao si inaczej.
Poniewa na Kremlu nie spodziewano si niemieckiego ataku, Armia
Czerwona, ktra w maju 1941 roku rozpocza strategiczne rozwijanie
i koncentracj na zachodnim teatrze dziaa wojennych, zostaa zasko-
czona w momencie, kiedy nic bya przygotowana ani do natarcia, ani
do obrony. Wojska sowieckie nie byy w peni zmobilizowane, nic mia-
y rozwinitych struktur tyowych i dopiero koczyy tworzenie orga-
nw dowodzenia. Na froncie od Batyku do Karpat z 77 dywizji wojsk
osonowych RKKA w pierwszych godzinach wojny mogo stawi opr
zaledwie 38 nie w peni zmobilizowanych dywizji, spord ktrych tyl-
ko nieliczne zdoay zaj wyposaone stanwiska na granicy. Pozostae
wojska albo znajdoway si w miejscach staego postoju, albo w obozach.
albo w marszu.
Razem z dwiema armiami fiskimi wojska skoncentrowane na odcin
ku frontu Leningradzkiego Okrgu Wojskowego dysponoway 407 400
ludmi, 3084 dziaami i modzierzami, 192 czogami i 424 samolotami
Ich przeciwnikiem byy wojska Frontu Pnocnego pod dowdztwem
generaa porucznika M.M. Popowa, w ktrych skadzie znajdoway si
14., 7. i 23. Armia - ogem 21 dywizji i 1 samodzielna brygada strze
lecka.
Dwudziesta Trzecia Armia (genera porucznik PS. Pszenicznikowa
rozmieszczona bya na Przesmyku Karelskim, a w jej skadzie znjdowa
y si 19. i 50. Korpus Strzelecki, 10. Korpus Zmechanizowany, 27. i 28.
Rejon Umocniony.
W Karelii stacjonowaa 7. Armia (genera porucznik F.D. Gorieienko
-4 dywizje piechoty i 26. Rejon Umocniony.
Czternasta Armia (genera porucznik W.A. Froow) bronia Dalekiej
Pnocy. Armia miaa dowiadczenia wyniesione z wojny fiskiej, a w jej
skadzie znajdowa si 42. Korpus Strzelecki, 14. i 52. Dywizja Strzelec
ka, 23. Rejon Umocniony, 1. Mieszana Dywizja Lotnicza. Po rozpocz
ciu wojny armii przekazano 1. Dywizj Pancern.
W skad wojsk okrgu leningradzkiego wchodzi 1. Korpus Zmecha
nizowany stacjonujcy w rejonie Pskw, uga.
Lotnictwo okrgu miao w 8 dywizjach lotniczych 2104 samoloty
Ogem w Leningradzkim OW znajdowao si 426 230 ludzi, 9589 dzia
i modzierzy, 1857 czogw i wojska te dysponoway przygniatajca
przewag w liczbie sprztu bojowego. Zadania osonowe wojska frontu
miay wypeni, prowadzc aktywn obron" na terytorium Finlandii
* *
Stosunek si na sowieckiej granicy zachodniej przedstawia
22 czerwca 1941 roku nastpujco:
Dywizje
Ludzi
Dziaa i modzierze
Czogi i dziaa szturmowe
Samoloty
RKKA
1 90
3 289 851
59 787
1 5 687
1 0 743
Przeciwnik
166
4 306 800
42 601
4171
4846
1S2
Wynika z tego, e zgrupowanie sowieckich wojsk na zachodnich gra-
nicach byo wystarczajco potne. Przeciwnik mia przewag nad Ar-
mi Czerwon jedynie w sile ywej, poniewa cakowicie przeprowadzi
mobilizacj. Zreszt i ta przewaga nie trwaa dugo. Ju do 1 lipca szeregi
RKKA uzupenio 5,8 miliona ludzi, a do koca 1941 roku ogem 7,2
miliona.
Mona wic wycign wniosek, e niemieckie dowdztwo, rozwi-
nwszy na froncie wschodnim gwn cz Wehrmachtu, nic zdoao
uzyska przygniatajcej przewagi nie tylko na caej dugoci przyszego
frontu, ale nawet na odcinkach poszczeglnych grup armii. W odwodzie
OKH znajdowaa si jeszcze 2. Armia - 21 dywizji piechoty, 2 pancerne
i 1 zmotoryzowana.
Jednake Armia Czerwona nie zakoczya mobilizacji i nic zakoczy-
a strategicznego rozwinicia si. W konsekwencji jednostki pierwszego
rzutu wojsk osonowych znacznie ustpoway przeciwnikowi, rozwini-
temu bezporednio przy granicy. Takie rozmieszczenie sowieckich wojsk
pozwolio niszczy je czciami. Na kierunkach gwnych uderze grup
armii niemieckie dowdztwo zdoao uzyska znaczn przewag. Najko-
rzystniejsze warunki zaistniay na odcinku Grupy Armii rodek , po-
niewa wanie na tym kierunku przeprowadzone byo gwne uderze-
nie caej kampanii wschodniej. Na pozostaych kierunkach na odcinkach
armii osonowych wojska sowieckie dysponoway przewag w liczbie
czogw. Oglny stosunek si pozwala sowieckiemu dowdztwu nie do-
puci do uzyskania przez przeciwnika przewagi nawet na kierunkach
gwnych uderze. Ale stao si inaczej.
Poniewa na Kremlu nie spodziewano si niemieckiego ataku, Armia
Czerwona, ktra w maju 1941 roku rozpocza strategiczne rozwijanie
i koncentracj na zachodnim teatrze dziaa wojennych, zostaa zasko-
czona w momencie, kiedy nic bya przygotowana ani do natarcia, ani
do obrony. Wojska sowieckie nie byy w peni zmobilizowane, nic mia-
y rozwinitych struktur tyowych i dopiero koczyy tworzenie orga-
nw dowodzenia. Na froncie od Batyku do Karpat z 77 dywizji wojsk
osonowych RKKA w pierwszych godzinach wojny mogo stawi opr
zaledwie 38 nie w peni zmobilizowanych dywizji, spord ktrych tyl-
ko nieliczne zdoay zaj wyposaone stanwiska na granicy. Pozostae
wojska albo znajdoway si w miejscach staego postoju, albo w obozach.
albo w marszu.
Wyprzedziwszy wojska sowieckie w strategicznym rozwiniciu si
i uzyskujc element zaskoczenia, a take tworzc potne zgrupowania
operacyjne wojsk w penej gotowoci bojowej na wybranych kierunkach
uderzenia, niemieckie dowdztwo stworzyo sprzyjajce warunki pozwa
lajce przej inicjatyw strategiczn i pomylnie przeprowadzi pierw
sze operacje zaczepne.
W nocy z 21 na 22 czerwca niemieckim onierzom zajmujcym po
zycje wyjciowe odczytano rozkaz Fuhrera: onierze frontu wschod
niego! [...] Rozpoczynacie teraz tward i odpowiedzialn walk. ponie
wa losy Europy, przyszo niemieckiej Rzeszy i naszego narodu znaj
duje si od tej chwili cakowicie w waszych rkach!".
CZ 2
LETNI POGROM
Wyprzedziwszy wojska sowieckie w strategicznym rozwiniciu si
i uzyskujc element zaskoczenia, a take tworzc potne zgrupowania
operacyjne wojsk w penej gotowoci bojowej na wybranych kierunkach
uderzenia, niemieckie dowdztwo stworzyo sprzyjajce warunki pozwa
lajce przej inicjatyw strategiczn i pomylnie przeprowadzi pierw
sze operacje zaczepne.
W nocy z 21 na 22 czerwca niemieckim onierzom zajmujcym po
zycje wyjciowe odczytano rozkaz Fuhrera: onierze frontu wschod
niego! [...] Rozpoczynacie teraz tward i odpowiedzialn walk. ponie
wa losy Europy, przyszo niemieckiej Rzeszy i naszego narodu znaj
duje si od tej chwili cakowicie w waszych rkach!".
CZ 2
LETNI POGROM
W
niedziel 22 czerwca 1941 roku, o godzinie 3.15, 637 bom-
bowcw i 231 myliwcw Luftwaffe wykonao zmasowane
uderzenie na 31 sowieckich lotnisk. Tylko w tym dniu obiek-
tem nalotw, w ktrych uczestniczyo 1756 bombowcw i 506 myliw-
cw, stao si 66 lotnisk, gdzie stacjonowao 70 procent samolotw okr-
gw przygranicznych. Wedug niemieckich danych pierwsze uderzenie
spowodowao zniszczenie 890 sowieckich samolotw (w tym 668 na zie-
mi i 222 w walkach powietrznych), natomiast straty Luftwaffe wyniosy
zaledwie 18 maszyn. Do wieczora sowieckie lotnictwo wojskowe utra-
cio okoo 1200 samolotw, z ktrych wiksza cz zostaa zniszczona
na ziemi, ale 322 sowieckie maszyny strcono w walkach powietrznych.
Straty Zachodniego Specjalnego OW wyniosy 738 maszyn. Niemcy
utracili w cigu dnia 35 samolotw, a okoo 100 zostao uszkodzonych.
Jednake sowieckie lotnictwo wojskowe wcale nie zostao rozbite, ale
od razu rozpoczo ataki odwetowe wymierzone przeciwko niemieckie-
mu terytorium. Dziaania te nie odpowiaday ani sytuacji, ani zadaniom
wojny obronnej i w zwizku z posiadaniem przez Niemcw rozwinitego
systemu obrony przeciwlotniczej nie zaday przeciwnikowi powaniej-
szych strat. Natomiast wojska naziemne, nieustannie atakowane przez
niemieckie bombowce nurkujce, znalazy si bez osony z powietrza.
Niemieckie panowanie w powietrzu wynikao nie z elementu zasko-
czenia, ale z lepszej organizacji Luftwaffe i lepszego wyszkolenia nie-
mieckich lotnikw, ktrzy panowanie to wywalczyli. Sowieckie lotnic-
two byo rozproszone midzy armiami, frontami, flotami i lotnictwem
dalekiego zasigu, podczas gdy Niemcy dziaali duymi zgrupowaniami.
Piloci Luftwaffe mieli nalot wynoszcy 450 godzin oraz due dowiad-
czenie bojowe- sowieccy nie wicej ni 180 godzin. W pierwszym pro-
czu 1941 roku stalinowskie sokoy" w okrgach przygranicznych wyla-
tay zaledwie po 5-9 godzin. Na dodatek w szkoleniu zarwno bombow-
cw jak i myliwcw gwny nacisk kadziono na uderzenia szturmowe
na cele naziemne, natomiast prawie wcale nie wiczono wspdziaania
z wojskami ldowymi i prowadzenia walki powietrznej. Sowieccy lotni-
cy stracili dwa lata, eby udowodni wadliwo taktyki roju", polcgaj-
cej na tym, e myliwce latay grupami po 6-8 maszyn w zwartym szyku.
Dopiero w 1943 roku zezwolono im na latanie parami.
157
Zgodnie z obserwacjami niemieckich generaw, sowieckie lotnic
two bardzo rzadko dziaao za lini frontu na gbokoci przekraczajce
30 kilometrw (niemieckie - do 300 kilometrw) z powodu brakw w
wyszkoleniu nawigacyjnym. Poza tym poniewa zamierzano walczy na
obcym terytorium, map Prus Wschodnich byo ile dusza zapragnie, nato-
miast Biaorusi -j edna na cay korpus. Okazao si to bardzo wygodne
dla przeciwnika - przez ca wojn transport niemieckich wojsk i adun
kw w rejonach tyowych odbywa si bez przeszkd. Nawet po przeo
mie w wojnie, ktry nastpi w 1943 roku, sowieckie samoloty najcz-
ciej od rana do wieczora wisiay nad polem walki, chocia dysponowaly
zasigiem do 1000 kilometrw.
Znajduj si w szpicy czoowej. Atakuje nas okoo 20 bombowcw
nieprzyjaciela. Spada na nas bomba za bomb, chowamy si za czogami
[...]. Z wszystkich stron rozlegaj si wybuchy. Ostrzeliwuj nas my-
liwce" - zapisa 22 czerwca 1941 roku niemiecki podoficer z 2. kompa-
nii 36. puku pancernego.
Wynika z tego, e Luftwaffe zdobya panowanie w powietrzu nie dzi
ki zaskakujcemu uderzeniu, ale poniewa niemieccy piloci dysponowali
przewag jakociow i niszczyli do 200 sowieckich samolotw dziennie
Pierwszy Krzy elazny niemieccy piloci na froncie wschodnim otrzy
mywali dopiero po strceniu siedemdziesitego pitego sowieckiego sa-
molotu, poniewa naszych lotnikw uwaano za bardzo sabego przeciw
nika. Wanie na froncie wschodnim Erich Bubi" Hartmann doprowa-
dzi liczb swoich zestrzele do 352 samolotw'. Przez ca wojn z 45
tysicy sowieckich maszyn 24 tysice zestrzelio 300 niemieckich asw
(czyli rednio po 80 samolotw na kadego)
2
. Dla porwnania, trzykrot
ny Bohater Zwizku Sowieckiego I.N. Koedub strci 62 samoloty.
A co maj do tego czogi? To, e przez dugi czas sowieckie jednostki
naziemne nie otrzymyway adnego wsparcia ze strony wasnego lotnic
twa. Nie byo cznoci czy wspdziaania, kady rodzaj wojsk wype
nia swoje zadania. Przecie zgodnie z planem Burza" niemieckie lotnic
two miao zosta zniszczone na lotniskach w czasie kilku pierwszych dni
wojny i sowieckie grupy kawaleryjsko-zmotoryzowane powinny dziaa
w warunkach czystego nieba".
1
To Oglna liczba zestrzele. Sowieckich maszyn byo wrd nich 345. Przyp
tum.
:
Patrz: Czertowa diuyna asw Luftwaffe, Misk 2000, Harwest. Przyp. Autora
158
Front Pnocno-Zachodni
D
wudziestego drugiego czerwca 1941 roku po silnym przygoto-
waniu artyleryjskim o godzinie 3.00 wojska Grupy Armii P-
noc" oraz 3. Grupa Pancerna i 9. Armia Grupy Armii rodek"
przeszy do natarcia na odcinku Nadbatyckiego SOW. Najsilniejsze na-
tarcie niemieckie prowadzone byo na kierunkach Szawle i Wilno.
Na kierunku szawelskim w pasie sowieckiej 125. Dywizji Strzelec-
kiej 6. Armii rozwinitej 25 kilometrw na zachd od Rosieni (Rasieniai)
nacieray 3 dywizje pancerne i 2 dywizje piechoty. W lad za nimi pod-
ay 3 dywizje zmotoryzowane drugiego rzutu 4. Grupy Pancernej. Poza
tym XXXXI Korpus Zmotoryzowany generaa Georga-Hansa Reinhard-
ta mia zadanie prowadzi natarcie w kierunku przepraw przez Dwin
w miejscowoci Jekabpils. Z jego prawej strony posuwa si LVI Kor-
pus Zmotoryzowany generaa Mansteina, starajc si wyj na pnocny
wschd od Kowna na szos prowadzc do Dyneburga (Dwisk, Dau-
gavpils). W zwizku z koniecznoci odcicia rozmieszonych wzdu
Dwiny sowieckich wojsk i nadania szybkiego tempa operacji zajcie
nieuszkodzonych mostw przez Dwin miao decydujce znaczenie dla
Grupy Armii Pnoc", poniewa szeroka rzeka stanowia powan prze-
szkod naturaln.
Dowdca 125. Dywizji Strzeleckiej genera major P.P. Bogabgun
przyj ugrupowanie bojowe zwizku taktycznego w dwch rzutach.
Podstaw systemu w sektorach poszczeglnych pukw byy batalio-
nowe i kompanijne rejony obrony znajdujce si ze sob w kontakcie
ogniowym. Puki artylerii dywizyjnej zostay przydzielone poszczegl-
nym pukom piechoty pierwszego rzutu i weszy w skad grup wsparcia
Piechoty. Przydzielony dywizji 51. puk artylerii korpunej stanowi dy-
wizyjn grup artylerii dalekiego zasigu. Dwie baterie dywizjonu prze-
ciwpancernego zostay przydzielone pukom pierwszego rzutu i gsto
artylerii przeciwpancernej w pasie obrony dywizji z trudem osigaa
3 armaty na kilometr. Do odparcia zmasowanego natarcia czogw prze-
ciwnika taka gsto bya w oczywisty sposb niewystarczajca. Wojska
miay sab obron przeciwlotnicz. Dywizjon artylerii plot. nie mg
15 9
Zgodnie z obserwacjami niemieckich generaw, sowieckie lotnic
two bardzo rzadko dziaao za lini frontu na gbokoci przekraczajce
30 kilometrw (niemieckie - do 300 kilometrw) z powodu brakw w
wyszkoleniu nawigacyjnym. Poza tym poniewa zamierzano walczy na
obcym terytorium, map Prus Wschodnich byo ile dusza zapragnie, nato-
miast Biaorusi -j edna na cay korpus. Okazao si to bardzo wygodne
dla przeciwnika - przez ca wojn transport niemieckich wojsk i adun
kw w rejonach tyowych odbywa si bez przeszkd. Nawet po przeo
mie w wojnie, ktry nastpi w 1943 roku, sowieckie samoloty najcz-
ciej od rana do wieczora wisiay nad polem walki, chocia dysponowaly
zasigiem do 1000 kilometrw.
Znajduj si w szpicy czoowej. Atakuje nas okoo 20 bombowcw
nieprzyjaciela. Spada na nas bomba za bomb, chowamy si za czogami
[...]. Z wszystkich stron rozlegaj si wybuchy. Ostrzeliwuj nas my-
liwce" - zapisa 22 czerwca 1941 roku niemiecki podoficer z 2. kompa-
nii 36. puku pancernego.
Wynika z tego, e Luftwaffe zdobya panowanie w powietrzu nie dzi
ki zaskakujcemu uderzeniu, ale poniewa niemieccy piloci dysponowali
przewag jakociow i niszczyli do 200 sowieckich samolotw dziennie
Pierwszy Krzy elazny niemieccy piloci na froncie wschodnim otrzy
mywali dopiero po strceniu siedemdziesitego pitego sowieckiego sa-
molotu, poniewa naszych lotnikw uwaano za bardzo sabego przeciw
nika. Wanie na froncie wschodnim Erich Bubi" Hartmann doprowa-
dzi liczb swoich zestrzele do 352 samolotw'. Przez ca wojn z 45
tysicy sowieckich maszyn 24 tysice zestrzelio 300 niemieckich asw
(czyli rednio po 80 samolotw na kadego)
2
. Dla porwnania, trzykrot
ny Bohater Zwizku Sowieckiego I.N. Koedub strci 62 samoloty.
A co maj do tego czogi? To, e przez dugi czas sowieckie jednostki
naziemne nie otrzymyway adnego wsparcia ze strony wasnego lotnic
twa. Nie byo cznoci czy wspdziaania, kady rodzaj wojsk wype
nia swoje zadania. Przecie zgodnie z planem Burza" niemieckie lotnic
two miao zosta zniszczone na lotniskach w czasie kilku pierwszych dni
wojny i sowieckie grupy kawaleryjsko-zmotoryzowane powinny dziaa
w warunkach czystego nieba".
1
To Oglna liczba zestrzele. Sowieckich maszyn byo wrd nich 345. Przyp
tum.
:
Patrz: Czertowa diuyna asw Luftwaffe, Misk 2000, Harwest. Przyp. Autora
158
Front Pnocno-Zachodni
D
wudziestego drugiego czerwca 1941 roku po silnym przygoto-
waniu artyleryjskim o godzinie 3.00 wojska Grupy Armii P-
noc" oraz 3. Grupa Pancerna i 9. Armia Grupy Armii rodek"
przeszy do natarcia na odcinku Nadbatyckiego SOW. Najsilniejsze na-
tarcie niemieckie prowadzone byo na kierunkach Szawle i Wilno.
Na kierunku szawelskim w pasie sowieckiej 125. Dywizji Strzelec-
kiej 6. Armii rozwinitej 25 kilometrw na zachd od Rosieni (Rasieniai)
nacieray 3 dywizje pancerne i 2 dywizje piechoty. W lad za nimi pod-
ay 3 dywizje zmotoryzowane drugiego rzutu 4. Grupy Pancernej. Poza
tym XXXXI Korpus Zmotoryzowany generaa Georga-Hansa Reinhard-
ta mia zadanie prowadzi natarcie w kierunku przepraw przez Dwin
w miejscowoci Jekabpils. Z jego prawej strony posuwa si LVI Kor-
pus Zmotoryzowany generaa Mansteina, starajc si wyj na pnocny
wschd od Kowna na szos prowadzc do Dyneburga (Dwisk, Dau-
gavpils). W zwizku z koniecznoci odcicia rozmieszonych wzdu
Dwiny sowieckich wojsk i nadania szybkiego tempa operacji zajcie
nieuszkodzonych mostw przez Dwin miao decydujce znaczenie dla
Grupy Armii Pnoc", poniewa szeroka rzeka stanowia powan prze-
szkod naturaln.
Dowdca 125. Dywizji Strzeleckiej genera major P.P. Bogabgun
przyj ugrupowanie bojowe zwizku taktycznego w dwch rzutach.
Podstaw systemu w sektorach poszczeglnych pukw byy batalio-
nowe i kompanijne rejony obrony znajdujce si ze sob w kontakcie
ogniowym. Puki artylerii dywizyjnej zostay przydzielone poszczegl-
nym pukom piechoty pierwszego rzutu i weszy w skad grup wsparcia
Piechoty. Przydzielony dywizji 51. puk artylerii korpunej stanowi dy-
wizyjn grup artylerii dalekiego zasigu. Dwie baterie dywizjonu prze-
ciwpancernego zostay przydzielone pukom pierwszego rzutu i gsto
artylerii przeciwpancernej w pasie obrony dywizji z trudem osigaa
3 armaty na kilometr. Do odparcia zmasowanego natarcia czogw prze-
ciwnika taka gsto bya w oczywisty sposb niewystarczajca. Wojska
miay sab obron przeciwlotnicz. Dywizjon artylerii plot. nie mg
15 9
zapewni wystarczajcej ochrony przed atakami / powietrza rozwinitej
na szerokim froncie dywizji.
Mimo wszystko jednak sowieckie wojska stawiy na tym odcinku za-
cieky opr. Szczeglnie cikie walki toczyy si w rejonie Taurogw
Wspierana przez artyleri 125. Dywizja Strzelecka odpara kilka atakw
ale w poowie dnia, po utracie duej czci stanu osobowego, opucia
Taurogi.
Po opanowaniu tego miasta niemiecki XXXXI Korpus Zmotoryzo
wany ruszy na Rosienie. W skad korpusu wchodziy 1. i 6. Dywizja
Pancerna, 36. Dywizja Zmotoryzowana i 269. Dywizja Piechoty og-
em okoo 400 czogw. Na podejciach do miasta walk z jednostkami
korpusu nawizaa sowiecka 48. Dywizja Strzelecka pod dowdztwem
generaa majora P.W. Bogdanowa. Zaarta walka trwaa kilka godzin
Pod koniec dnia atakowane przez czogi i nieustannie bombardowane
z powietrza sowieckie jednostki zostay odrzucone za rzek Dubiss.
W skad LVI Korpusu Zmotoryzowanego wchodzia 8. Dywizja
Pancerna wyposaona w przewaajcej czci w czogi PzKpfw 38(t)
3. Dywizja Zmotoryzowana i 290. Dywizja Piechoty - ogem okoo 200
czogw. Okoo poudnia korpus Mansteina rwnie przeama sowieckie
przygraniczne pozycje w rejonie Kajpedy i po przebyciu w czasie jedne
go dnia 80 kilometrw opanowa most przez Dubiss w pobliu Airogali.
Gboka dolina tej rzeki o stromych, niedostpnych dla czogw brzegach
stanowia bardzo powan przeszkod terenow. Gdyby wielki most pod
Airogal zosta wysadzony w powietrze, powstaby powany problem
W czasie pierwszej wojny wiatowej budowa mostu przez Dubiss zaja
Niemcom kilka miesicy.
Tym razem jednak w pierwszym dniu dziaa bojowych zajli od raz
dwa calutkie mosty, ktre stanowiy niezastpiony punkt wyjcia dla dal-
szych dziaa. Przypadki podarowania" przeciwnikowi mostw powi.
ray si potem z regularnoci godn lepszej sprawy na caej dugoci
sowiecko-niemieckiej linii frontu.
Na kierunku wileskim osanianym przez sowieck 11. Armi na
stukilometrowym odcinku zdyo si rozwin zaledwie 11 batalionw
5., 33. i 188. Dywizji Strzeleckiej. Nacieraa na niej 3. Grupa Pancerna
i dwa korpusy armijne 9. Armii i w pierwszym rzucie znajdoway si
3 dywizje pancerne, 1 zmotoryzowana i 6 dywizji piechoty. Silne ude
renia niemieckich wojsk bez przerwy wspieray samoloty VIII Korpusu
Powietrznego.
160
Gwnym zadaniem pierwszego dnia natarcia byo wyjcie na prze-
prawy przez znajdujcy si w odlegoci 45, 65 i 70 kilometrw od gra-
nicy Niemen. Aby je zrealizowa, obie dywizje pancerne LVII Korpusu
generaa Kuntzena kieroway si na Merecz (Merkine), a dwie dywizje
pancerne XXXIX Korpusu Zmotoryzowanego generaa Schmidta - na
Olit(Alytus). Poday za nimi dywizje zmotoryzowane. Niemiecki
atak przeprowadzono z cakowitego zaskoczenia i w drugiej poowie
dnia wszystkie trzy mosty przez Niemen zostay zdobyte w nieuszkodzo-
nym stanie, co, jak pisze w swoich wspomnieniach Hoth byo dla niego
samego wielk niespodziank". Pozwalao to bez przeszkd rozwija
natarcie w gb sowieckiego terytorium.
Pod koniec pierwszego dnia czowki 4. Grupy Pancernej w rejonie
na pnocny zachd od Kowna wyszy nad Dubiss, natomiast wojska
3. Grupy Pancernej sforsoway Niemen w rejonie Olity i Merecza.
Przepraw w rejonie Olity prbowaa broni dysponujca okoo 250
czogami sowiecka 5. Dywizja Pancerna. Stara si z niemieck 7. Dy-
wizj Pancern wyposaon w 299 czogw, gwnie czeskiej produkcji.
Sowieckie T-34 wykazay w walce swoj przewag, ale nie mogy nic
poradzi na przeprowadzane nieustannie ataki szturmowe lotnictwa prze-
ciwnika.
Wieczorem podesza do miasta 20. Dywizja Pancerna generaa Horsta
Stumpffa (na marginesie mwic, rwnie wyposaona w czeskie czogi
lekkie) i resztki sowieckich wojsk zostay odrzucone od przepraw przez
Niemen.
Przeamanie to - pisao w meldunku dowdztwo Grupy Armii P-
noc - pow iodo si dziki temu. e przygraniczne pozycje przeciwnika
bronione byy sabo lub niebronione wcale". Mwi o tym take raport
3. Grupy Pancernej: Liczne umocnienia polowe byy w niewystarcza-
jcym stopniu, albo wcale obsadzone przez wojska". Wszystko to byo
konsekwencj osignitego zaskoczenia.
Na wszystkich innych odcinkach frontu naciskani przez niemieckie
wojska Sowieci wycofali si na odlego 15-20 kilometrw. W rezul-
tacie ju pierwszego dnia ich obrona zostaa przeamana na kilku kie-
runkach, zakceniu ulega czno, utracono moliwo centralnego
dowodzenia wojskami.
Oceniajc sytuacj zaistnia wieczorem 22 czerwca. Rada Wojenna
Frontu Pnocno-Zachodniego podja decyzj: siami jednostek piecho-
ty 8- i 11. Armii, nie dopuci do przeamania przeciwnika na Szawle,
zapewni wystarczajcej ochrony przed atakami / powietrza rozwinitej
na szerokim froncie dywizji.
Mimo wszystko jednak sowieckie wojska stawiy na tym odcinku za-
cieky opr. Szczeglnie cikie walki toczyy si w rejonie Taurogw
Wspierana przez artyleri 125. Dywizja Strzelecka odpara kilka atakw
ale w poowie dnia, po utracie duej czci stanu osobowego, opucia
Taurogi.
Po opanowaniu tego miasta niemiecki XXXXI Korpus Zmotoryzo
wany ruszy na Rosienie. W skad korpusu wchodziy 1. i 6. Dywizja
Pancerna, 36. Dywizja Zmotoryzowana i 269. Dywizja Piechoty og-
em okoo 400 czogw. Na podejciach do miasta walk z jednostkami
korpusu nawizaa sowiecka 48. Dywizja Strzelecka pod dowdztwem
generaa majora P.W. Bogdanowa. Zaarta walka trwaa kilka godzin
Pod koniec dnia atakowane przez czogi i nieustannie bombardowane
z powietrza sowieckie jednostki zostay odrzucone za rzek Dubiss.
W skad LVI Korpusu Zmotoryzowanego wchodzia 8. Dywizja
Pancerna wyposaona w przewaajcej czci w czogi PzKpfw 38(t)
3. Dywizja Zmotoryzowana i 290. Dywizja Piechoty - ogem okoo 200
czogw. Okoo poudnia korpus Mansteina rwnie przeama sowieckie
przygraniczne pozycje w rejonie Kajpedy i po przebyciu w czasie jedne
go dnia 80 kilometrw opanowa most przez Dubiss w pobliu Airogali.
Gboka dolina tej rzeki o stromych, niedostpnych dla czogw brzegach
stanowia bardzo powan przeszkod terenow. Gdyby wielki most pod
Airogal zosta wysadzony w powietrze, powstaby powany problem
W czasie pierwszej wojny wiatowej budowa mostu przez Dubiss zaja
Niemcom kilka miesicy.
Tym razem jednak w pierwszym dniu dziaa bojowych zajli od raz
dwa calutkie mosty, ktre stanowiy niezastpiony punkt wyjcia dla dal-
szych dziaa. Przypadki podarowania" przeciwnikowi mostw powi.
ray si potem z regularnoci godn lepszej sprawy na caej dugoci
sowiecko-niemieckiej linii frontu.
Na kierunku wileskim osanianym przez sowieck 11. Armi na
stukilometrowym odcinku zdyo si rozwin zaledwie 11 batalionw
5., 33. i 188. Dywizji Strzeleckiej. Nacieraa na niej 3. Grupa Pancerna
i dwa korpusy armijne 9. Armii i w pierwszym rzucie znajdoway si
3 dywizje pancerne, 1 zmotoryzowana i 6 dywizji piechoty. Silne ude
renia niemieckich wojsk bez przerwy wspieray samoloty VIII Korpusu
Powietrznego.
160
Gwnym zadaniem pierwszego dnia natarcia byo wyjcie na prze-
prawy przez znajdujcy si w odlegoci 45, 65 i 70 kilometrw od gra-
nicy Niemen. Aby je zrealizowa, obie dywizje pancerne LVII Korpusu
generaa Kuntzena kieroway si na Merecz (Merkine), a dwie dywizje
pancerne XXXIX Korpusu Zmotoryzowanego generaa Schmidta - na
Olit(Alytus). Poday za nimi dywizje zmotoryzowane. Niemiecki
atak przeprowadzono z cakowitego zaskoczenia i w drugiej poowie
dnia wszystkie trzy mosty przez Niemen zostay zdobyte w nieuszkodzo-
nym stanie, co, jak pisze w swoich wspomnieniach Hoth byo dla niego
samego wielk niespodziank". Pozwalao to bez przeszkd rozwija
natarcie w gb sowieckiego terytorium.
Pod koniec pierwszego dnia czowki 4. Grupy Pancernej w rejonie
na pnocny zachd od Kowna wyszy nad Dubiss, natomiast wojska
3. Grupy Pancernej sforsoway Niemen w rejonie Olity i Merecza.
Przepraw w rejonie Olity prbowaa broni dysponujca okoo 250
czogami sowiecka 5. Dywizja Pancerna. Stara si z niemieck 7. Dy-
wizj Pancern wyposaon w 299 czogw, gwnie czeskiej produkcji.
Sowieckie T-34 wykazay w walce swoj przewag, ale nie mogy nic
poradzi na przeprowadzane nieustannie ataki szturmowe lotnictwa prze-
ciwnika.
Wieczorem podesza do miasta 20. Dywizja Pancerna generaa Horsta
Stumpffa (na marginesie mwic, rwnie wyposaona w czeskie czogi
lekkie) i resztki sowieckich wojsk zostay odrzucone od przepraw przez
Niemen.
Przeamanie to - pisao w meldunku dowdztwo Grupy Armii P-
noc - pow iodo si dziki temu. e przygraniczne pozycje przeciwnika
bronione byy sabo lub niebronione wcale". Mwi o tym take raport
3. Grupy Pancernej: Liczne umocnienia polowe byy w niewystarcza-
jcym stopniu, albo wcale obsadzone przez wojska". Wszystko to byo
konsekwencj osignitego zaskoczenia.
Na wszystkich innych odcinkach frontu naciskani przez niemieckie
wojska Sowieci wycofali si na odlego 15-20 kilometrw. W rezul-
tacie ju pierwszego dnia ich obrona zostaa przeamana na kilku kie-
runkach, zakceniu ulega czno, utracono moliwo centralnego
dowodzenia wojskami.
Oceniajc sytuacj zaistnia wieczorem 22 czerwca. Rada Wojenna
Frontu Pnocno-Zachodniego podja decyzj: siami jednostek piecho-
ty 8- i 11. Armii, nie dopuci do przeamania przeciwnika na Szawle,
Kowno i Wilno, 12. i 3. Korpus Zmechanizowany maj rzeprowadzi
przeciwuderzenie na zgrupowanie wroga w rejonie Dubissy na kierunku
szawelsko-tylyckim i rozbi je. Genera F.I. Kuzniecow uwaa, e nie
mieckie gwne uderzenie prowadzone jest wzdu szosy Tyla Szawle
i dlatego klska wojsk przeciwnika na tym kierunku powinna jego zda
niem zadecydowa o losie operacji obronnej frontu w rejonie przygra
nicznym. Po rozbiciu niemieckich zwizkw taktycznych na tym kierun
ku zamierza przerzuci korpusy zmechanizowane na odcinek 11. Armii
i rozbi przeciwnika na kierunkach kowieskim i wileskim.
Zreszt genera Kuzniecow wcale nie musia dugo myle. Po prostu
otworzy pakiet z planami operacyjnymi na wypadek wojny i dow iedzia
si, e powinien naciera na Prusy Wschodnie. Takie wanie zadanie
wojska okrgu wiczyy w przeddzie niemieckiego ataku. 1 chocia po
pierwszych salwach plany te si zdezaktualizoway, innych kopert w sej
fie nie byo, poniewa adne przedwojenne dokumenty nie przewidywa
y dziaa w obronie. Dlatego te korpusy zmechanizowane otrzymay
22 czerwca rozkaz przygotowania przeciwnatarcia ju o godzinie 9.45
Dwunasty Korpus Zmechanizowany generaa majora N.M. Szesto
paowa mia w swoim skadzie 23. oraz 28. Dywizj Pancern o r a z 202
Zmechanizowan. Zwizek taktyczny dysponowa 780 czogami i 49 sa
mochodami pancernymi. Z rnych powodw podczas przesuwania koi
pusu w rejonie staej dyslokacji pozostawiono 14 procent posiadanych
czogw i dlatego w przeciwuderzeniu miay uczestniczy 683 czogi.
Trzon 3. Korpusu Zmechanizowanego generaa majora A. W. Kurkina
stanowiy 2. i 5. Dywizja Pancerna i 84. Zmechanizowana. Przed wojn
korpus posiada 672 czogi, w tym 109 T-34 i KW. Czogi KW-2 za
opatrzono w pociski przeciwbetonowe, co byo zupenie logiczne, skoro
przygotowywano si do przeamania pasw umocnie z elazobetonu
Wprawdzie 5. DPanc. bya ju praktycznie rzecz biorc zniszczona
jednoczesne uderzenie pozostajcymi jeszcze w dyspozycji siami mi-
sie okaza nader skuteczne. Ale atwo okazao si tylko na papierze
Rnica midzy gr na mapach, w ktrej wystpuje si w roli czerw
nych", a rzeczywist sytuacj ekstremaln bya ogromna.
Aby wypeni rozkaz dowdcy frontu, 3. Korpus Zmechanizowany
skoncentrowa si w rejonie Rosieni, aby wsplnie z 12. Korpusem Zme
chanizowanym 23 czerwca wykona przeciwuderzenie. Na okres wyko
nania tego zadania bojowego oba korpusy podporzdkowano dowd
8. Armii. Jednostki 12. KZmcch. powinny byy wyprowadzi uderzenie
162
rejonu Szawli w kierunku poudniowo-zachodnim, natomiast 3. KZmech.
rejonu na poudnie Rosieni w kierunku pnocno-zachodnim.
Rankiem 23 czerwca na wojska Frontu Pnocno-Zachodniego znowu
spady gwatowne uderzenia przeciwnika. Niemieckie samoloty cakowi-
cie panoway w powietrzu, wielokrotnie przeprowadzay bombardowania
lotnisk, rejonw koncentracji wojsk, wzw kolejowych, magazynw
i punktw dowodzenia. Pod oson lotnictwa Niemcy zrzucili mnstwo
grup dywersyjnych z zadaniem dezorganizacji tyw, opanowywania
mostw, lotnisk i innych obiektw wojskowych. W powsta poprzed-
niego dnia luk pomidzy sowieck 90. i 125. Dywizj Strzeleck znowu
wklinowa si XXXXI Korpus Zmotoryzowany i kontynuowa natarcie
na Szawle.
Na podejciach do miasta rozwijaa si 9. Brygada Artylerii Przeciw-
pancernej pukownika N.I. Polaskiego. Takie zmechanizowane brygady
utworzono tu przed wojn i stanowiy one gron si. Skompletowa-
na jednostka miaa ponad 6000 ludzi oraz 250 armat, w tym ponad 100
o kalibrze wikszym ni 85 mm. Dowdca brygady umiejtnie zorgani-
zowa obron, tworzc kilka rejonw przeciwpancernych znajdujcych
si w cznoci ogniowej i urzutowanych w gb. Podchodzia tam rw-
nie 202. DZmech. dowodzona przez pukownika W.K. Gorbaczowa.
W poowie dnia w rejonie tym rozgorzay zacite walki.
Sowieckie korpusy zmechanizowane powinny rozpocz przeciwu-
derzenie o godzinie 12.00, ale nie zdoay tego zrobi z powodu powa-
nych niedocigni w organizacji operacji.
Dwunasty Korpus Zmechanizowany mia dziaa w pasie o szeroko-
ci do 60 kilometrw. Gboko postawionego zadania rwnie wynosia
60 kilometrw. Rozrodkowanie si korpusu wzdu tak szerokiego fron-
tu w obowizujcemu w sowieckich wojskach regulaminowi walki,
a take dua gboko postawionego zadania wiadczy o niedocenianiu
przez dowdztwo si i moliwoci przeciwnika. Nie wydzielono czasu na
przygotowanie przeciwuderzenia, wspdziaanie dywizji byo le zorga-
nizowane. Dowdca korpusu zakada, e z chwil rozpoczcia dziaa,
zorganizuje radiow czno z dywizjami. W tym celu grupa operacyjna,
ktra wyjechaa na stanowisko dowodzenia i obserwacji, otrzymaa plu-
ton czogw z radiostacjami, a take dwie radiostacje polowe. Okazao
si jednak, e radiotelegrafici byli bardzo sabo przygotowani do pracy
w warunkach zakce radiowych i w przecionym eterze.
163
Kowno i Wilno, 12. i 3. Korpus Zmechanizowany maj rzeprowadzi
przeciwuderzenie na zgrupowanie wroga w rejonie Dubissy na kierunku
szawelsko-tylyckim i rozbi je. Genera F.I. Kuzniecow uwaa, e nie
mieckie gwne uderzenie prowadzone jest wzdu szosy Tyla Szawle
i dlatego klska wojsk przeciwnika na tym kierunku powinna jego zda
niem zadecydowa o losie operacji obronnej frontu w rejonie przygra
nicznym. Po rozbiciu niemieckich zwizkw taktycznych na tym kierun
ku zamierza przerzuci korpusy zmechanizowane na odcinek 11. Armii
i rozbi przeciwnika na kierunkach kowieskim i wileskim.
Zreszt genera Kuzniecow wcale nie musia dugo myle. Po prostu
otworzy pakiet z planami operacyjnymi na wypadek wojny i dow iedzia
si, e powinien naciera na Prusy Wschodnie. Takie wanie zadanie
wojska okrgu wiczyy w przeddzie niemieckiego ataku. 1 chocia po
pierwszych salwach plany te si zdezaktualizoway, innych kopert w sej
fie nie byo, poniewa adne przedwojenne dokumenty nie przewidywa
y dziaa w obronie. Dlatego te korpusy zmechanizowane otrzymay
22 czerwca rozkaz przygotowania przeciwnatarcia ju o godzinie 9.45
Dwunasty Korpus Zmechanizowany generaa majora N.M. Szesto
paowa mia w swoim skadzie 23. oraz 28. Dywizj Pancern o r a z 202
Zmechanizowan. Zwizek taktyczny dysponowa 780 czogami i 49 sa
mochodami pancernymi. Z rnych powodw podczas przesuwania koi
pusu w rejonie staej dyslokacji pozostawiono 14 procent posiadanych
czogw i dlatego w przeciwuderzeniu miay uczestniczy 683 czogi.
Trzon 3. Korpusu Zmechanizowanego generaa majora A. W. Kurkina
stanowiy 2. i 5. Dywizja Pancerna i 84. Zmechanizowana. Przed wojn
korpus posiada 672 czogi, w tym 109 T-34 i KW. Czogi KW-2 za
opatrzono w pociski przeciwbetonowe, co byo zupenie logiczne, skoro
przygotowywano si do przeamania pasw umocnie z elazobetonu
Wprawdzie 5. DPanc. bya ju praktycznie rzecz biorc zniszczona
jednoczesne uderzenie pozostajcymi jeszcze w dyspozycji siami mi-
sie okaza nader skuteczne. Ale atwo okazao si tylko na papierze
Rnica midzy gr na mapach, w ktrej wystpuje si w roli czerw
nych", a rzeczywist sytuacj ekstremaln bya ogromna.
Aby wypeni rozkaz dowdcy frontu, 3. Korpus Zmechanizowany
skoncentrowa si w rejonie Rosieni, aby wsplnie z 12. Korpusem Zme
chanizowanym 23 czerwca wykona przeciwuderzenie. Na okres wyko
nania tego zadania bojowego oba korpusy podporzdkowano dowd
8. Armii. Jednostki 12. KZmcch. powinny byy wyprowadzi uderzenie
162
rejonu Szawli w kierunku poudniowo-zachodnim, natomiast 3. KZmech.
rejonu na poudnie Rosieni w kierunku pnocno-zachodnim.
Rankiem 23 czerwca na wojska Frontu Pnocno-Zachodniego znowu
spady gwatowne uderzenia przeciwnika. Niemieckie samoloty cakowi-
cie panoway w powietrzu, wielokrotnie przeprowadzay bombardowania
lotnisk, rejonw koncentracji wojsk, wzw kolejowych, magazynw
i punktw dowodzenia. Pod oson lotnictwa Niemcy zrzucili mnstwo
grup dywersyjnych z zadaniem dezorganizacji tyw, opanowywania
mostw, lotnisk i innych obiektw wojskowych. W powsta poprzed-
niego dnia luk pomidzy sowieck 90. i 125. Dywizj Strzeleck znowu
wklinowa si XXXXI Korpus Zmotoryzowany i kontynuowa natarcie
na Szawle.
Na podejciach do miasta rozwijaa si 9. Brygada Artylerii Przeciw-
pancernej pukownika N.I. Polaskiego. Takie zmechanizowane brygady
utworzono tu przed wojn i stanowiy one gron si. Skompletowa-
na jednostka miaa ponad 6000 ludzi oraz 250 armat, w tym ponad 100
o kalibrze wikszym ni 85 mm. Dowdca brygady umiejtnie zorgani-
zowa obron, tworzc kilka rejonw przeciwpancernych znajdujcych
si w cznoci ogniowej i urzutowanych w gb. Podchodzia tam rw-
nie 202. DZmech. dowodzona przez pukownika W.K. Gorbaczowa.
W poowie dnia w rejonie tym rozgorzay zacite walki.
Sowieckie korpusy zmechanizowane powinny rozpocz przeciwu-
derzenie o godzinie 12.00, ale nie zdoay tego zrobi z powodu powa-
nych niedocigni w organizacji operacji.
Dwunasty Korpus Zmechanizowany mia dziaa w pasie o szeroko-
ci do 60 kilometrw. Gboko postawionego zadania rwnie wynosia
60 kilometrw. Rozrodkowanie si korpusu wzdu tak szerokiego fron-
tu w obowizujcemu w sowieckich wojskach regulaminowi walki,
a take dua gboko postawionego zadania wiadczy o niedocenianiu
przez dowdztwo si i moliwoci przeciwnika. Nie wydzielono czasu na
przygotowanie przeciwuderzenia, wspdziaanie dywizji byo le zorga-
nizowane. Dowdca korpusu zakada, e z chwil rozpoczcia dziaa,
zorganizuje radiow czno z dywizjami. W tym celu grupa operacyjna,
ktra wyjechaa na stanowisko dowodzenia i obserwacji, otrzymaa plu-
ton czogw z radiostacjami, a take dwie radiostacje polowe. Okazao
si jednak, e radiotelegrafici byli bardzo sabo przygotowani do pracy
w warunkach zakce radiowych i w przecionym eterze.
163
Dwudziesta Trzecia Dywizja pukownika T.S. Orlenki o wicie
23 czerwca zacza trzema kolumnami wychodzi na pozycj wyjciowe
Do wojny dywizja przystpia z 333 czogami T-26. Wykonaa ona marsz
dzienny, atakowana przez niemieckie lotnictwo, i bez kontaktu z prze
ciwnikiem przesza z rejonu na wschd od Kalwarii 60- 70 kilometrw
na poudnie. W tym czasie tyy dywizji zostay odcite przez Niemcw
od kolumn pancernych. Pod koniec dnia jednostki 23. DPanc. jeszcze nie
wziy udziau w powaniejszych walkach.
Dwudziesta sma Dywizja Pancerna pukownika I.D. Czerniachow
skiego, dysponujca 250 czogami i 100 samochodami pancernych
rwnie wyruszya na pozycje wyjciowe wczesnym rankiem. W czasie
przemarszu kolumna czterokrotnie bya atakowana przez lotnictwo prze
ciwnika i poniosa straty. O 10.00 dywizja wysza na pozycj wyjciowa
do natarcia, ale niedobory paliwa zmusiy j do zatrzymania. Cale paliwo
wo oddano idcemu w stray przedniej 55. pukowi pancernemu, ktry
zaatakowa pododdziay 1. Dywizji Pancernej generaa majora Waltera
Krugera. Puk rozbi kolumn przeciwnika i zniszczy bateri artyleri
ale utraciwszy 13 czogw i nie uzyskawszy wsparcia innych jednostek
dywizji, wycofa si 6 kilometrw na pnoc.
Z wikszym powodzeniem dziaaa tego dnia 2. Dywizja Pancerna
pod dowdztwem generaa majora J.W. Solankina, ktra razem z wy
cofanymi pododdziaami 48. i 125. Dywizji Strzeleckiej zadaa Niem
com straty w rejonie Rosieni. Jednake, oglnie rzecz biorc, przeciw
uderzenie 23 czerwca si nie udao. Sowieckie jednostki przystpoway
do walki w rnym czasie i nie udzielajc sobie nawzajem wsparcia
W zaistniaej sytuacji dowdca frontu postanowi nic rezygnowa z do
tychczasowego zamiaru i przeprowadzi natarcie o wicie 24 czerwca
siami 12. KZmech. Natomiast rozkaz dla generaa Kurkina brzmia
zostawi 2. Dywizj Pancern, z pozostaymi wojskami korpusu wrtce
do 11. Armii i by w gotowoci do oczyszczenia prawego brzegti Nie
mna w rejonie Kowna z jednostek przeciwnika". W zwizku z tym sztab
3. KZmech. przez ca dob jedynie wykonywa przemarsze z jednego
rejonu do drugiego, nie dowodzc wojskami.
Sowieckie Informbiuro donosio o sytuacji na Froncie Pnocno-Za
chodnim: Na kierunku szawelskim [...] przeciwnik, ktry rano wklino
wa si w nasze terytorium, w drugiej poowie dnia zosta rozbity kontr
uderzeniami naszych wojsk i odrzucony za granic pastwow. W czasie
walk na kierunku szawelskim ogniem naszej artylerii zniszczono do 300
l ( ) i
czogw przeciwnika". W jeden dzie politrucy zniszczyli" poow gru-
py Hopnera! Stalin by pewien, e wszystko przebiega zgodnie z planem,
nie traci tej pewnoci jeszcze przez cztery dni.
Rwnie nastpnego dnia przy organizowaniu przeciwnatarcia po-
peniono powane bdy. Zamiast przeprowadza zmasowane uderzenia,
dowdcom pancernym polecono dziaa [...] niewielkimi grupami, aby
rozproszy lotnictwo przeciwnika". Instrukcje zakazyway wykonywa-
nia nocnych przemarszw pododdziaw pancernych, natomiast w dzie
nie zapewniono osony z powietrza. W rezultacie 24 czerwca z przeciw-
uderze znowu nic nie wyszo.
Przez cay ten dzie 2. i 28. Dywizja Pancerna stay, czekajc na do-
staw paliwa, ktre ostatecznie dotaro dopiero pod wieczr. Mimo to
iednak 23. DPanc. zostaa rzucona do walki. Jednoczenie dywizja na
rozkaz dowdcy 10. Korpusu Strzeleckiego przekazaa cz swoich ba-
talionw czogw w celu wsparcia 90. Dywizji Strzeleckiej wycofuj-
cej si na wschd od rzeki Jura. Owe bataliony czogw, bez wsparcia
piechoty, ktra nacieraa" w przeciwnym kierunku, z marszu kontrata-
koway przeciwnika. Pozostaymi siami 23. DPanc. atakowaa w rejo-
nie Kotynian (Kaltanenai), ale nie odniosa powaniejszych sukcesw.
Przeprowadzone w rnym czasie kontrataki innych pododdziaw dy-
wizji nie przyniosy powodzenia. Utraciwszy w wyniku atakw lotnictwa
i ognia artylerii do 60 procent czogw, dywizja Orlenki przerwaa walk.
Jej jednostki nie majc cznoci z ssiadami i sztabami wyszego szcze-
bla, pod wieczr 24 czerwca pojedynczymi grupami wycofyway si na
pnocny wschd.
Tego samego dnia niemiecki 11 Korpus Armijny wdar si do Kowna.
Tym razem jednak Niemcy nie zdoali rozwin powodzenia z marszu,
poniewa Sowieci wysadzili mosty na Niemnie.
Pod Szawlami nadal odpieraa niemieckie ataki 9. Brygada Przeciw-
pancerna i 202. DZmech. Ale korpus Mansteina w klinowa si pomidzy
nimi w gb sowieckiego terytorium na 170 kilometrw, wyszed w rejon
Ukmerge i osioda drog na Dyneburg. Dwie dywizje LVI KZmot. zosta-
j c z tyu jednostki przeciwnika i wasn piechot, z pen prdkoci
pdziy do Dwiny, znoszc sowieckie blokady. Jednostki grupy paneer-
nej Hotha wkroczyy do Wilna.
Rankiem 25 czerwca 28. Dywizja Pancerna Czerniachowskiego zdo-
aa wreszcie przej do natarcia. Zadaa straty napotkanej na drodze
kolumnie niemieckiej piechoty zmotoryzowanej i posuna si naprzd
6 kilometrw. Sama jednak rwnie utracia 84 czogi i wielu ludzi, na-
K
Dwudziesta Trzecia Dywizja pukownika T.S. Orlenki o wicie
23 czerwca zacza trzema kolumnami wychodzi na pozycj wyjciowe
Do wojny dywizja przystpia z 333 czogami T-26. Wykonaa ona marsz
dzienny, atakowana przez niemieckie lotnictwo, i bez kontaktu z prze
ciwnikiem przesza z rejonu na wschd od Kalwarii 60- 70 kilometrw
na poudnie. W tym czasie tyy dywizji zostay odcite przez Niemcw
od kolumn pancernych. Pod koniec dnia jednostki 23. DPanc. jeszcze nie
wziy udziau w powaniejszych walkach.
Dwudziesta sma Dywizja Pancerna pukownika I.D. Czerniachow
skiego, dysponujca 250 czogami i 100 samochodami pancernych
rwnie wyruszya na pozycje wyjciowe wczesnym rankiem. W czasie
przemarszu kolumna czterokrotnie bya atakowana przez lotnictwo prze
ciwnika i poniosa straty. O 10.00 dywizja wysza na pozycj wyjciowa
do natarcia, ale niedobory paliwa zmusiy j do zatrzymania. Cale paliwo
wo oddano idcemu w stray przedniej 55. pukowi pancernemu, ktry
zaatakowa pododdziay 1. Dywizji Pancernej generaa majora Waltera
Krugera. Puk rozbi kolumn przeciwnika i zniszczy bateri artyleri
ale utraciwszy 13 czogw i nie uzyskawszy wsparcia innych jednostek
dywizji, wycofa si 6 kilometrw na pnoc.
Z wikszym powodzeniem dziaaa tego dnia 2. Dywizja Pancerna
pod dowdztwem generaa majora J.W. Solankina, ktra razem z wy
cofanymi pododdziaami 48. i 125. Dywizji Strzeleckiej zadaa Niem
com straty w rejonie Rosieni. Jednake, oglnie rzecz biorc, przeciw
uderzenie 23 czerwca si nie udao. Sowieckie jednostki przystpoway
do walki w rnym czasie i nie udzielajc sobie nawzajem wsparcia
W zaistniaej sytuacji dowdca frontu postanowi nic rezygnowa z do
tychczasowego zamiaru i przeprowadzi natarcie o wicie 24 czerwca
siami 12. KZmech. Natomiast rozkaz dla generaa Kurkina brzmia
zostawi 2. Dywizj Pancern, z pozostaymi wojskami korpusu wrtce
do 11. Armii i by w gotowoci do oczyszczenia prawego brzegti Nie
mna w rejonie Kowna z jednostek przeciwnika". W zwizku z tym sztab
3. KZmech. przez ca dob jedynie wykonywa przemarsze z jednego
rejonu do drugiego, nie dowodzc wojskami.
Sowieckie Informbiuro donosio o sytuacji na Froncie Pnocno-Za
chodnim: Na kierunku szawelskim [...] przeciwnik, ktry rano wklino
wa si w nasze terytorium, w drugiej poowie dnia zosta rozbity kontr
uderzeniami naszych wojsk i odrzucony za granic pastwow. W czasie
walk na kierunku szawelskim ogniem naszej artylerii zniszczono do 300
l ( ) i
czogw przeciwnika". W jeden dzie politrucy zniszczyli" poow gru-
py Hopnera! Stalin by pewien, e wszystko przebiega zgodnie z planem,
nie traci tej pewnoci jeszcze przez cztery dni.
Rwnie nastpnego dnia przy organizowaniu przeciwnatarcia po-
peniono powane bdy. Zamiast przeprowadza zmasowane uderzenia,
dowdcom pancernym polecono dziaa [...] niewielkimi grupami, aby
rozproszy lotnictwo przeciwnika". Instrukcje zakazyway wykonywa-
nia nocnych przemarszw pododdziaw pancernych, natomiast w dzie
nie zapewniono osony z powietrza. W rezultacie 24 czerwca z przeciw-
uderze znowu nic nie wyszo.
Przez cay ten dzie 2. i 28. Dywizja Pancerna stay, czekajc na do-
staw paliwa, ktre ostatecznie dotaro dopiero pod wieczr. Mimo to
iednak 23. DPanc. zostaa rzucona do walki. Jednoczenie dywizja na
rozkaz dowdcy 10. Korpusu Strzeleckiego przekazaa cz swoich ba-
talionw czogw w celu wsparcia 90. Dywizji Strzeleckiej wycofuj-
cej si na wschd od rzeki Jura. Owe bataliony czogw, bez wsparcia
piechoty, ktra nacieraa" w przeciwnym kierunku, z marszu kontrata-
koway przeciwnika. Pozostaymi siami 23. DPanc. atakowaa w rejo-
nie Kotynian (Kaltanenai), ale nie odniosa powaniejszych sukcesw.
Przeprowadzone w rnym czasie kontrataki innych pododdziaw dy-
wizji nie przyniosy powodzenia. Utraciwszy w wyniku atakw lotnictwa
i ognia artylerii do 60 procent czogw, dywizja Orlenki przerwaa walk.
Jej jednostki nie majc cznoci z ssiadami i sztabami wyszego szcze-
bla, pod wieczr 24 czerwca pojedynczymi grupami wycofyway si na
pnocny wschd.
Tego samego dnia niemiecki 11 Korpus Armijny wdar si do Kowna.
Tym razem jednak Niemcy nie zdoali rozwin powodzenia z marszu,
poniewa Sowieci wysadzili mosty na Niemnie.
Pod Szawlami nadal odpieraa niemieckie ataki 9. Brygada Przeciw-
pancerna i 202. DZmech. Ale korpus Mansteina w klinowa si pomidzy
nimi w gb sowieckiego terytorium na 170 kilometrw, wyszed w rejon
Ukmerge i osioda drog na Dyneburg. Dwie dywizje LVI KZmot. zosta-
j c z tyu jednostki przeciwnika i wasn piechot, z pen prdkoci
pdziy do Dwiny, znoszc sowieckie blokady. Jednostki grupy paneer-
nej Hotha wkroczyy do Wilna.
Rankiem 25 czerwca 28. Dywizja Pancerna Czerniachowskiego zdo-
aa wreszcie przej do natarcia. Zadaa straty napotkanej na drodze
kolumnie niemieckiej piechoty zmotoryzowanej i posuna si naprzd
6 kilometrw. Sama jednak rwnie utracia 84 czogi i wielu ludzi, na-
K
tknwszy si na 1. Dywizj Pancern Krugera. W bitwie zgin dowdca
55. puku pancernego major S.F. Oniszczuk, dowdcy batalionw czo
gw, major Aleksandrw i kapitan Iwogin, zastpca dowdcy dywizji
do spraw technicznych podpukownik Sobolew i caa brygada remon
towa. W pniejszym okresie pododdziay Czerniachowskiego, w kt
rych pozostao okoo 40 wozw bojowych, byy wykorzystywane przed
wszystkim do osaniania wycofujcej si piechoty.
W tym samym dniu 2. Dywizja Pancerna zostaa okrona przez
XXXXI Korpus Zmotoryzowany na wschd od Rosieni. W tym momen-
cie sowieccy czogici nie mieli ju ani paliwa, ani amunicji, ani czno-
ci. Genera Solankin poleg na polu bitwy. W nocy z 25 na 26 czerwca
wysadzono w powietrze ostatnie czogi i pojedyncze grupy zdoay w wy
dosta si z okrenia i odej nad Dwin.
Na tym zakoczyo si przeciwnatarcie sowieckich wojsk w rejo-
nie na poudniowy zachd od Szawli. W czasie trzech dni walk korpusy
zmechanizowane utraciy wiksz cz sprztu i 26 czerwca pozostao
w nich zaledwie po kilka czogw.
Opisana wyej prba kontrnatarcia ujawnia wszystkie niedostat
ki charakteryzujce podobne dziaania sowieckich jednostek w czasie
pierwszych dni wojny. Puki i dywizje nacieray w rnych kierunkach.
pojedynczo, bez cznoci i wspdziaania. Dwudziest Trzeci Dywizje
wykorzystano, uywajc pojedynczych batalionw czogw do osania
nia wycofujcej si piechoty, i wkrtce ten zwizek taktyczny przesta
istnie jako bojowy organizm. Prace tyw byy le zorganizowane lub
zdezorganizowane i w konsekwencji 24 czerwca 28. DPanc. prnowaa
z powodu braku paliwa, gdy tymczasem 23. DPanc. prowadzia walk
Bardzo powanie osabio to uderzenie korpusu i pozwolio przeciw
nikowi rozbija sowieckie jednostki po kolei. Dowodzenie wojskami
i rozpoznanie byy na bardzo niskim poziomie. Siy uderzeniowe frontu
zostay gupio zmarnowane i przyczynio si do tego nie tylko osignite
przez Niemcw zaskoczenie, ale i panujce wrd sowieckich dowd
cw nastroje czapkami ich zarzucimy", cige denie, by naciera be
wzgldu na okolicznoci, taktyczna ignorancja i wieczny rosyjski burdel
w ktrym bohaterstwo jednych musi ukrywa baaganiarstwo innych
Skutki operacyjne sowieckiego przeciwuderzenia na poudniowy zachd
od Szawli byy znikome.
Po rozbiciu sowieckich jednostek pancernych Reinhardt rzuci swj
korpus w kierunku Dwiny. Zagroone okreniem sowieckie wojska
odeszy z Szawli. Linii frontu faktycznie ju nie byo.
166
Wieczorem 24 czerwca genera Kuzniecow podj decyzj o wypro-
wadzeniu wojsk 8. i 11. Armii na now rubie, gdzie zamierza, prowa-
dzc uporczyw obron, zyska czas na doprowadzenie do porzdku po-
szczerbionych jednostek i podcignicie odwodw, aby nastpnie rozbi
przeciwnika. sma Armia otrzymaa rozkaz wycofa si i obsadzi lini
Potele (Plateliai)-Telsze (Telsiai)-rzeka Szuszwa. Jedenasta Armia mia-
a si wycofa i zaj obron na rubiey Kiejdany-rzeka Wilia-Olkieni-
ki,oorganizujc rejony przeciwpancerne. Dwudziesta Sidma Armia nadal
ochraniaa wybrzee Batyku przed moliwymi desantami przeciwnika.
Dwudziestego pitego czerwca wojska frontu, prowadzc walki od-
wrotowe, wycofyway si na wyznaczone rubiee. Ale rozbite jednostki
11. Armii nie byy w stanie umocni si na nich i nadal cofay si w kie-
runku Dwiny. Jak zauway Lew Tostoj jeszcze w czasie wojny krym-
skiej, wojska, ktrych nic nauczono dziaa odwrotowych, w takiej sy-
tuacji nieuchronnie rzucaj si do ucieczki. W wyniku szybkiego marszu
niemieckich czogw na styku sowieckich armii kierunek na Dyneburg
okaza si w ogle nieosonity wojskami. Niemiecka 8. Dywizja Pan-
cerna i 3. Zmotoryzowana nie napotykajc oporu, podchodziy do Dwi-
ny. Sytuacja sowieckich wojsk staa si katastrofalna. Wszelkie prby
zlikwidowania przeamania dokonanego przez niemieckie zgrupowania,
albo choby prba powstrzymania ich marszu, nie przynosiy rezultatw.
Pod naporem jednostek 4. Grupy Pancernej wspieranych przez lotnic-
two bombowe wojska Frontu Pnocno-Zachodniego wycofyway si
w rozbienych kierunkach -jednostki 8. Armii na Ryg, wojska 11. Ar-
mii na wiciany i Dzisn. Niezbdne byy natychmiastowe kroki w celu
zorganizowania obrony na linii Dwiny i likwidacji przeamania na cen-
tralnym odcinku frontu.
Obron na rubiey Dwiny postanowiono zorganizowa, wykorzy-
stujc siy 8. Armii oraz przesuwanej z zaplecza 27. Armii. Zgodnie
z rozkazem dowdcy frontu, 8. Armia, w ktrej skad wchodziy resztki
10. i 11. Korpusu Strzeleckiego i 202. DZmech, powinna zaj obron na
rubiey od Rygi do Livani. Z kolei dowdca 8. Armii rozkaza 10. Korpu-
sowi Strzeleckiemu w skadzie 10. i 90. DP, 402. puk haubic oraz jeden
Puk 9. Brygady Przeciwpancernej zaj i zdecydowanie broni odcinka
od Zatoki Ryskiej do Rembate, 11. Korpusowi Strzeleckiemu siami 125.
i 48. Dywizji Strzeleckiej oraz 9. Brygady Ppanc. zaj odcinek Rem-
bate-Plavinas, 202. Dywizja Zmechanizowana otrzymaa rozkaz broni
167
tknwszy si na 1. Dywizj Pancern Krugera. W bitwie zgin dowdca
55. puku pancernego major S.F. Oniszczuk, dowdcy batalionw czo
gw, major Aleksandrw i kapitan Iwogin, zastpca dowdcy dywizji
do spraw technicznych podpukownik Sobolew i caa brygada remon
towa. W pniejszym okresie pododdziay Czerniachowskiego, w kt
rych pozostao okoo 40 wozw bojowych, byy wykorzystywane przed
wszystkim do osaniania wycofujcej si piechoty.
W tym samym dniu 2. Dywizja Pancerna zostaa okrona przez
XXXXI Korpus Zmotoryzowany na wschd od Rosieni. W tym momen-
cie sowieccy czogici nie mieli ju ani paliwa, ani amunicji, ani czno-
ci. Genera Solankin poleg na polu bitwy. W nocy z 25 na 26 czerwca
wysadzono w powietrze ostatnie czogi i pojedyncze grupy zdoay w wy
dosta si z okrenia i odej nad Dwin.
Na tym zakoczyo si przeciwnatarcie sowieckich wojsk w rejo-
nie na poudniowy zachd od Szawli. W czasie trzech dni walk korpusy
zmechanizowane utraciy wiksz cz sprztu i 26 czerwca pozostao
w nich zaledwie po kilka czogw.
Opisana wyej prba kontrnatarcia ujawnia wszystkie niedostat
ki charakteryzujce podobne dziaania sowieckich jednostek w czasie
pierwszych dni wojny. Puki i dywizje nacieray w rnych kierunkach.
pojedynczo, bez cznoci i wspdziaania. Dwudziest Trzeci Dywizje
wykorzystano, uywajc pojedynczych batalionw czogw do osania
nia wycofujcej si piechoty, i wkrtce ten zwizek taktyczny przesta
istnie jako bojowy organizm. Prace tyw byy le zorganizowane lub
zdezorganizowane i w konsekwencji 24 czerwca 28. DPanc. prnowaa
z powodu braku paliwa, gdy tymczasem 23. DPanc. prowadzia walk
Bardzo powanie osabio to uderzenie korpusu i pozwolio przeciw
nikowi rozbija sowieckie jednostki po kolei. Dowodzenie wojskami
i rozpoznanie byy na bardzo niskim poziomie. Siy uderzeniowe frontu
zostay gupio zmarnowane i przyczynio si do tego nie tylko osignite
przez Niemcw zaskoczenie, ale i panujce wrd sowieckich dowd
cw nastroje czapkami ich zarzucimy", cige denie, by naciera be
wzgldu na okolicznoci, taktyczna ignorancja i wieczny rosyjski burdel
w ktrym bohaterstwo jednych musi ukrywa baaganiarstwo innych
Skutki operacyjne sowieckiego przeciwuderzenia na poudniowy zachd
od Szawli byy znikome.
Po rozbiciu sowieckich jednostek pancernych Reinhardt rzuci swj
korpus w kierunku Dwiny. Zagroone okreniem sowieckie wojska
odeszy z Szawli. Linii frontu faktycznie ju nie byo.
166
Wieczorem 24 czerwca genera Kuzniecow podj decyzj o wypro-
wadzeniu wojsk 8. i 11. Armii na now rubie, gdzie zamierza, prowa-
dzc uporczyw obron, zyska czas na doprowadzenie do porzdku po-
szczerbionych jednostek i podcignicie odwodw, aby nastpnie rozbi
przeciwnika. sma Armia otrzymaa rozkaz wycofa si i obsadzi lini
Potele (Plateliai)-Telsze (Telsiai)-rzeka Szuszwa. Jedenasta Armia mia-
a si wycofa i zaj obron na rubiey Kiejdany-rzeka Wilia-Olkieni-
ki,oorganizujc rejony przeciwpancerne. Dwudziesta Sidma Armia nadal
ochraniaa wybrzee Batyku przed moliwymi desantami przeciwnika.
Dwudziestego pitego czerwca wojska frontu, prowadzc walki od-
wrotowe, wycofyway si na wyznaczone rubiee. Ale rozbite jednostki
11. Armii nie byy w stanie umocni si na nich i nadal cofay si w kie-
runku Dwiny. Jak zauway Lew Tostoj jeszcze w czasie wojny krym-
skiej, wojska, ktrych nic nauczono dziaa odwrotowych, w takiej sy-
tuacji nieuchronnie rzucaj si do ucieczki. W wyniku szybkiego marszu
niemieckich czogw na styku sowieckich armii kierunek na Dyneburg
okaza si w ogle nieosonity wojskami. Niemiecka 8. Dywizja Pan-
cerna i 3. Zmotoryzowana nie napotykajc oporu, podchodziy do Dwi-
ny. Sytuacja sowieckich wojsk staa si katastrofalna. Wszelkie prby
zlikwidowania przeamania dokonanego przez niemieckie zgrupowania,
albo choby prba powstrzymania ich marszu, nie przynosiy rezultatw.
Pod naporem jednostek 4. Grupy Pancernej wspieranych przez lotnic-
two bombowe wojska Frontu Pnocno-Zachodniego wycofyway si
w rozbienych kierunkach -jednostki 8. Armii na Ryg, wojska 11. Ar-
mii na wiciany i Dzisn. Niezbdne byy natychmiastowe kroki w celu
zorganizowania obrony na linii Dwiny i likwidacji przeamania na cen-
tralnym odcinku frontu.
Obron na rubiey Dwiny postanowiono zorganizowa, wykorzy-
stujc siy 8. Armii oraz przesuwanej z zaplecza 27. Armii. Zgodnie
z rozkazem dowdcy frontu, 8. Armia, w ktrej skad wchodziy resztki
10. i 11. Korpusu Strzeleckiego i 202. DZmech, powinna zaj obron na
rubiey od Rygi do Livani. Z kolei dowdca 8. Armii rozkaza 10. Korpu-
sowi Strzeleckiemu w skadzie 10. i 90. DP, 402. puk haubic oraz jeden
Puk 9. Brygady Przeciwpancernej zaj i zdecydowanie broni odcinka
od Zatoki Ryskiej do Rembate, 11. Korpusowi Strzeleckiemu siami 125.
i 48. Dywizji Strzeleckiej oraz 9. Brygady Ppanc. zaj odcinek Rem-
bate-Plavinas, 202. Dywizja Zmechanizowana otrzymaa rozkaz broni
167
rubiey Plavinas Jekabpils, a take by gotowa do przejcia do natar
w kierunku Viesite, Akniste. Genera Sobiennikow zatrzyma w odwo
dzie dwie dywizje piechoty. Szedziesita Sidma Dywizja, wchodzca
wczeniej w skad 27. Armii, miaa skoncentrowa si w rejonie Ropa
i, przygotowa rubie przeciwpancern i by gotowa do zniszczenia
przeciwnika i wykonania przeciwuderzenia w kierunku Rygi".Jedenasta
Dywizja Strzelecka otrzymaa zadanie przygotowa i obsadzi rejony
przeciwpancerne w rejonie Madliena, a take by gotowa do wykona
nia przeciwuderzenia w kierunku Rembate i dalej na poudnie. Wszyst
kie zwizki taktyczne armii powinny przygotowa obron do wieczora
2 czerwca, w czasie jednej doby.
Na lewo od 8. Armii od Livani do Krasawy wycofyway si jednostki
16. Korpusu Strzeleckiego i podchodziy wojska 5. Korpusu Powietrz
nodesantowego. W celu zgrania dziaa tych jednostek dowdca Frontu
postanowi wysun do przodu dowdztwo 27. Armii razem z podod
dziaami obsugi. Sztab generaa Bicrzarina przejecha samochodami do
rejonu Rezekne i wieczorem 28 czerwca przystpi do dowodzenia jed
nostkami na kierunku dyneburskim. Stawka
1
przerzucaa tu z Moskiew
skiego Okrgu Wojskowego 21. Korpus Zmechanizowany pod dowdz
twem generaa majora D.D. Leluszenki. W skad korpusu wchodziy
42. i 46. Dywizja Pancerna oraz 185. Dywizja Zmechanizowana. Korpus
nie mia penej liczby przewidzianych etatem wozw bojowych zaledwie
wie 175 czogw i 129 dzia.
Ale 27. Armii nie udao si zorganizowa obrony przed podejciem
wojsk przeciwnika. Niemcy utrzymywali tempo i nie zamierzali traci
inicjatywy. Rankiem 26 czerwca 8. Dywizja Pancerna generaa Ericha
Branderbcrgera po przebyciu w czasie czterech dni okoo 400 kilometrw
trw wdara si do Dyneburga, zdobya nieuszkodzone oba due mosty
przez Dwin- i uchwycia przyczek na prawym brzegu. Nastpnie
dnia rzek sforsowaa 3. DPZmot.
Waciwie Stawka Gawnogo Komadowanija, Kwatera Gwna Dowdztwa
Zbrojnych ZSRR. Przyp. tum.
:
Most) zdoby) dwa plutony onierzy puku Brandenburg" do zada spec
nych. Przebrana w sow ieckie mundury grupa dowodzona przez por Knaaka w czterech
zdobycznych ciarwkach przejechaa przez miasto i z zaskoczenia zdobya most
drogowy ' kolejowy. Na mocie kolejowym Sowieci zdoali zdetonowa ladunek
wybuchowy, ale uszkodzenia by) nieznaczne. Por. Knaak poleg w walce. Patrz
Carell. Operacja Barbarossa" Warszawa 2000, s. 38 39. Przyp. tum.
168
* * *
Rwnie i pniej niemieckie wojska bez szczeglnych kopotw
zdobyway mosty na Berezynie, Niemnie, Prypeci, Dnieprze i nawet pod
Moskw. Myl, e wane strategicznie obiekty mona zawczasu, jeszcze
przed wybuchem wojny, przygotowa do zniszczenia, tak by nie wpady
rce przeciwnika, nie jest szczeglnie oryginalna. Przede wszystkim
naley to robi w rejonach przygranicznych. Obiekty takie byy przygo-
towane do wysadzenia w powietrze, ale po tym jak wytyczono sowiecko-
niemieck granic, rozminowano je.
Pod koniec lat dwudziestych, kiedy Zwizek Sowiecki jeszcze nie
by gotw do wyzwoleczych" marszw, jego wadze nadaway odpo-
wiednie znaczenie utworzeniu przedpola wzdu granicy pastwowej.
Jak zawiadcza sowiecki koryfeusz dziaa dywersyjnych I.G. Starinow,
w tym czasie przygotowano do wysadzenia w powietrze nie tylko mosty,
ale rwnie wysokie kominy, wiee cinie, wysokie nasypy i gbokie
wykopy, w klasach zakadano tajne skady broni i materiaw wybucho-
wych, regularne wiczenia odbywa personel oddziaw partyzanckich,
ktrego uczono szczeglnie prac minerskich, wykonywania zawaw
i przeszkd. Do koca 1929 roku w samym tylko Kijowskim OW przy-
gotowano ponad 60 grup minerskich o oglnej liczebnoci 1400 ludzi.
Zbudowano dziesitki skadw materiaw wybuchowych i utworzono
zapasy takich materiaw". Minerzy nieustannie prowadzili wiczenia
i szedziesiciomctrowy most przez rzek Ubortc pod Olewem by
[...] przygotowany do zniszczenia w dwie i p minuty przy zastosowaniu
zdwojonego systemu inicjujcego". Do 1941 roku w ZSRR opracowano
TOS (tiechnik osobo/ siekrietnosti - sprzt techniczny o szczeglnym
stopniu utajnienia), a mwic wspczesnym jzykiem, fugasy odpalane
drog radiow. Dziki nim wszystkie mosty na drodze Mansteina czy
Guderiana mona byo wysadzi w powietrze, nie wychodzc z gabinetu
z napisem Osobom postronnym wstp wzbroniony". I niemieckie czogi
nie dojechayby nawet do Niemna.
Ale w latach trzydziestych Armia Czerwona otrzymaa cae gry naj-
nowoczeniejszego uzbrojenia i przeksztacia si w najbardziej ofen-
sywn
z
wszystkich armii". Od tego momentu sowo obrona" nabrao
antysowieckiego charakteru. Wszdzie rozminowywano mosty i inne
obiekty, partyzanckie bazy zniszczono, a wikszo czerwonych party-
zantw" represjonowano jako bandytw, przygotowujcych tajne bazy
169
rubiey Plavinas Jekabpils, a take by gotowa do przejcia do natar
w kierunku Viesite, Akniste. Genera Sobiennikow zatrzyma w odwo
dzie dwie dywizje piechoty. Szedziesita Sidma Dywizja, wchodzca
wczeniej w skad 27. Armii, miaa skoncentrowa si w rejonie Ropa
i, przygotowa rubie przeciwpancern i by gotowa do zniszczenia
przeciwnika i wykonania przeciwuderzenia w kierunku Rygi".Jedenasta
Dywizja Strzelecka otrzymaa zadanie przygotowa i obsadzi rejony
przeciwpancerne w rejonie Madliena, a take by gotowa do wykona
nia przeciwuderzenia w kierunku Rembate i dalej na poudnie. Wszyst
kie zwizki taktyczne armii powinny przygotowa obron do wieczora
2 czerwca, w czasie jednej doby.
Na lewo od 8. Armii od Livani do Krasawy wycofyway si jednostki
16. Korpusu Strzeleckiego i podchodziy wojska 5. Korpusu Powietrz
nodesantowego. W celu zgrania dziaa tych jednostek dowdca Frontu
postanowi wysun do przodu dowdztwo 27. Armii razem z podod
dziaami obsugi. Sztab generaa Bicrzarina przejecha samochodami do
rejonu Rezekne i wieczorem 28 czerwca przystpi do dowodzenia jed
nostkami na kierunku dyneburskim. Stawka
1
przerzucaa tu z Moskiew
skiego Okrgu Wojskowego 21. Korpus Zmechanizowany pod dowdz
twem generaa majora D.D. Leluszenki. W skad korpusu wchodziy
42. i 46. Dywizja Pancerna oraz 185. Dywizja Zmechanizowana. Korpus
nie mia penej liczby przewidzianych etatem wozw bojowych zaledwie
wie 175 czogw i 129 dzia.
Ale 27. Armii nie udao si zorganizowa obrony przed podejciem
wojsk przeciwnika. Niemcy utrzymywali tempo i nie zamierzali traci
inicjatywy. Rankiem 26 czerwca 8. Dywizja Pancerna generaa Ericha
Branderbcrgera po przebyciu w czasie czterech dni okoo 400 kilometrw
trw wdara si do Dyneburga, zdobya nieuszkodzone oba due mosty
przez Dwin- i uchwycia przyczek na prawym brzegu. Nastpnie
dnia rzek sforsowaa 3. DPZmot.
Waciwie Stawka Gawnogo Komadowanija, Kwatera Gwna Dowdztwa
Zbrojnych ZSRR. Przyp. tum.
:
Most) zdoby) dwa plutony onierzy puku Brandenburg" do zada spec
nych. Przebrana w sow ieckie mundury grupa dowodzona przez por Knaaka w czterech
zdobycznych ciarwkach przejechaa przez miasto i z zaskoczenia zdobya most
drogowy ' kolejowy. Na mocie kolejowym Sowieci zdoali zdetonowa ladunek
wybuchowy, ale uszkodzenia by) nieznaczne. Por. Knaak poleg w walce. Patrz
Carell. Operacja Barbarossa" Warszawa 2000, s. 38 39. Przyp. tum.
168
* * *
Rwnie i pniej niemieckie wojska bez szczeglnych kopotw
zdobyway mosty na Berezynie, Niemnie, Prypeci, Dnieprze i nawet pod
Moskw. Myl, e wane strategicznie obiekty mona zawczasu, jeszcze
przed wybuchem wojny, przygotowa do zniszczenia, tak by nie wpady
rce przeciwnika, nie jest szczeglnie oryginalna. Przede wszystkim
naley to robi w rejonach przygranicznych. Obiekty takie byy przygo-
towane do wysadzenia w powietrze, ale po tym jak wytyczono sowiecko-
niemieck granic, rozminowano je.
Pod koniec lat dwudziestych, kiedy Zwizek Sowiecki jeszcze nie
by gotw do wyzwoleczych" marszw, jego wadze nadaway odpo-
wiednie znaczenie utworzeniu przedpola wzdu granicy pastwowej.
Jak zawiadcza sowiecki koryfeusz dziaa dywersyjnych I.G. Starinow,
w tym czasie przygotowano do wysadzenia w powietrze nie tylko mosty,
ale rwnie wysokie kominy, wiee cinie, wysokie nasypy i gbokie
wykopy, w klasach zakadano tajne skady broni i materiaw wybucho-
wych, regularne wiczenia odbywa personel oddziaw partyzanckich,
ktrego uczono szczeglnie prac minerskich, wykonywania zawaw
i przeszkd. Do koca 1929 roku w samym tylko Kijowskim OW przy-
gotowano ponad 60 grup minerskich o oglnej liczebnoci 1400 ludzi.
Zbudowano dziesitki skadw materiaw wybuchowych i utworzono
zapasy takich materiaw". Minerzy nieustannie prowadzili wiczenia
i szedziesiciomctrowy most przez rzek Ubortc pod Olewem by
[...] przygotowany do zniszczenia w dwie i p minuty przy zastosowaniu
zdwojonego systemu inicjujcego". Do 1941 roku w ZSRR opracowano
TOS (tiechnik osobo/ siekrietnosti - sprzt techniczny o szczeglnym
stopniu utajnienia), a mwic wspczesnym jzykiem, fugasy odpalane
drog radiow. Dziki nim wszystkie mosty na drodze Mansteina czy
Guderiana mona byo wysadzi w powietrze, nie wychodzc z gabinetu
z napisem Osobom postronnym wstp wzbroniony". I niemieckie czogi
nie dojechayby nawet do Niemna.
Ale w latach trzydziestych Armia Czerwona otrzymaa cae gry naj-
nowoczeniejszego uzbrojenia i przeksztacia si w najbardziej ofen-
sywn
z
wszystkich armii". Od tego momentu sowo obrona" nabrao
antysowieckiego charakteru. Wszdzie rozminowywano mosty i inne
obiekty, partyzanckie bazy zniszczono, a wikszo czerwonych party-
zantw" represjonowano jako bandytw, przygotowujcych tajne bazy
169
dla zagranicznych interwentw. Wszystkie przygotowywane zawczasu
na wypadek wojny bazy i partyzanckie oddziay zlikwidowano, kadry
partyzantw zniszczono, a kadego, kto mia zwizek z tymi sprawami
uwaano za wroga ludu albo poplecznika wroga ludu" - wspomina Sta-
rinow.
Po przyczeniu w 1939 roku zachodnich okrgw Ukrainy i Biao.
rusi Zwizek Sowiecki otrzyma gotowy pas przesaniania: sabo rozwi
nita sie drogowa, mnstwo rzek, bagien i lasw - wszystko to sprzy
jao obronie i tworzeniu zapr". Nawet nie trzeba byo niczego budowa
sam teren wyklucza napa z zaskoczenia i gbokie przeamania wroga
Ale wanie taki stan teatru dziaa wojennych by w zasadniczy sposb
sprzeczny z sowieck doktryn wojenn. Dlatego te w okrgach tych
natychmiast rozpocza si intensywna budowa nowych drg, mostow
lotnisk i adnych tego typu obiektw nie minowano. Co wicej, wszyst-
kie minowania na starej granicy pastwowej zostay usunite.
Starinow wspomina: [...] kiedy zapoznaem si z przygotowaniami
do budowy zapr w strefie przygranicznej, byem po prostu oszoomiony
Nawet to, co udao si zrobi w tej sprawie w latach 1926-1933. zosta
o zlikwidowane. Nie byo ju skadw z gotowymi adunkami wybu-
chowymi przy wanych, chronionych mostach i innych obiektach. Nie
byo nie tylko brygad przeznaczonych do budowy i forsowania zapr
inynieryjnych, ale nawet zapr specjalnych [...]. Uljanowsk Wysz
Szko Techniki Specjalnej [...] zreorganizowano i zmieniono w szko-
cznoci". Kiedy Niemcy napadli, okazao si e w wojsku nie ma
min, materiaw wybuchowych ani specjalistw, ktrzy potrafi ich uy
miem twierdzi, e w 1939 roku kraj lepiej by przygotowany do wojny
obronnej ni w 1941.
k "k "k
Dopiero 26 czerwca w cigu dnia do rejonu na pnocny zachd od
Dyneburga przybyy pododdziay sowieckiego 5. Korpusu Powietrzno
desantowego pod dowdztwem pukownika I.S. Biezugowa. Przez dwa
dni przeprowadzay kontrataki, aby wyprze Niemcw z Dyneburga. ale
bez rezultatu. Podstawowym powodem byo to, e desantowcy nie mieli
armat i byli sabo osaniani z powietrza. Na dobr spraw onierze ci nie
byli przeznaczeni do prowadzenia tego rodzaju walk. W etacie ich jed
nostki nie przewidziano cikiego uzbrojenia i dlatego ataki skrzydlatej
piechoty" wspierao zaledwie sze dzia.
170
W ostatnich walkach o Dyneburg aktywnie uczestniczy korpus Le-
luszenki, ktry ju 25 czerwca otrzyma zadanie przejcia do tego rejonu
i niedopuszczenia do sforsowania przez przeciwnika Dwiny na odcin-
ku Dyneburg-Krasawa. W czasie marszu z okolic Idricy i Opoczki jed-
nostki korpusu wielokrotnie byy obiektem atakw lotnictwa wroga. To
bardzo zmniejszao tempo przemarszu i powodowao straty w ludziach
i sprzcie. W czasie kiedy Niemcy tukli z powietrza kolumny Leluszen-
ki, sowieccy lotnicy robili wszystko co w ich mocy, eby zniszczy mo-
sty zdobyte przez przeciwnika. Z zadziwiajcym uporem jedna eskadra
za drug nadlatyway na maej wysokoci i wynik by zawsze taki sam
zestrzel i wano je. Tylko w jeden dzie nasze myliwce i artyleria prze-
ciwlotnicza strcia 64 sowieckie samoloty" - pisze Manstein.
Dwudziestego sidmego czerwca jednostki 21. KZmech. dzielio
od Dyneburga jeszcze 20-30 kilometrw. Kiedy Leluszenko otrzyma
wiadomo, e miasto zostao ju zajte przez przeciwnika, postanowi,
e zgodnie z otrzymanymi poleceniami nastpnego dnia rano rozpocz-
nie natarcie i zepchnie Niemcw z przyczka. Realizujc to zadanie,
46. Dywizja Pancerna, wspdziaajc z 5. Korpusem Powietrznodesanto-
wym, miaa zniszczy wroga w zachodniej czci miasta, 185. DZmech.
generaa majora P.L. Rudczuka - w centrum, a 42. DPanc. pod dowdz-
twem pukownika N.I. Wojejkowa - we wschodnich dzielnicach. Korpus
mia i do walki w jednym rzucie. Szeroko pasa natarcia i gboko
zadania dnia wynosiy okoo 20 kilometrw.
Dwudziestego smego czerwca o godzinie 5.00 jednostki 21. Kor-
pusu Zmechanizowanego zaatakoway przeciwnika. Wkrtce czoowy
oddzia 46. Dywizji Pancernej wdar si do Malinowki, gdzie napotka
zacieky opr wroga. Dowdca dywizji pukownik W.A. Kopcw posta-
nowi uderzy, obchodzc Malinowk z zachodu. W rezultacie Niem-
cy zostali wyparci z wioski i zaczli odwrt od Dyneburga. Sowieccy
czogici, jadc niemal na karku wycofujcego si przeciwnika, wdar-
li si do pnocno-zachodniej czci miasta, gdzie wdali si w zacite
walki z 8. Dywizj Pancern. Dziaania 185. Dywizji Zmechanizowanej
w rodku pasa natarcia korpusu nie przyniosy powodzenia. Jej podod-
dziay zostay zatrzymane w odlegoci 15-20 kilometrw od miasta.
Czowka 42. Dywizji Pancernej pod dowdztwem majora A.M. Goria-
inowa zniszczya na zachd od Krasawy pododdzia niemieckiej 121.
Dywizji Piechoty 16. Armii, ktry sforsowa Dwin. Ale dalsze natarcie
sowieckich wojsk zostao zatrzymane na wschd od Dyneburga.
171
dla zagranicznych interwentw. Wszystkie przygotowywane zawczasu
na wypadek wojny bazy i partyzanckie oddziay zlikwidowano, kadry
partyzantw zniszczono, a kadego, kto mia zwizek z tymi sprawami
uwaano za wroga ludu albo poplecznika wroga ludu" - wspomina Sta-
rinow.
Po przyczeniu w 1939 roku zachodnich okrgw Ukrainy i Biao.
rusi Zwizek Sowiecki otrzyma gotowy pas przesaniania: sabo rozwi
nita sie drogowa, mnstwo rzek, bagien i lasw - wszystko to sprzy
jao obronie i tworzeniu zapr". Nawet nie trzeba byo niczego budowa
sam teren wyklucza napa z zaskoczenia i gbokie przeamania wroga
Ale wanie taki stan teatru dziaa wojennych by w zasadniczy sposb
sprzeczny z sowieck doktryn wojenn. Dlatego te w okrgach tych
natychmiast rozpocza si intensywna budowa nowych drg, mostow
lotnisk i adnych tego typu obiektw nie minowano. Co wicej, wszyst-
kie minowania na starej granicy pastwowej zostay usunite.
Starinow wspomina: [...] kiedy zapoznaem si z przygotowaniami
do budowy zapr w strefie przygranicznej, byem po prostu oszoomiony
Nawet to, co udao si zrobi w tej sprawie w latach 1926-1933. zosta
o zlikwidowane. Nie byo ju skadw z gotowymi adunkami wybu-
chowymi przy wanych, chronionych mostach i innych obiektach. Nie
byo nie tylko brygad przeznaczonych do budowy i forsowania zapr
inynieryjnych, ale nawet zapr specjalnych [...]. Uljanowsk Wysz
Szko Techniki Specjalnej [...] zreorganizowano i zmieniono w szko-
cznoci". Kiedy Niemcy napadli, okazao si e w wojsku nie ma
min, materiaw wybuchowych ani specjalistw, ktrzy potrafi ich uy
miem twierdzi, e w 1939 roku kraj lepiej by przygotowany do wojny
obronnej ni w 1941.
k "k "k
Dopiero 26 czerwca w cigu dnia do rejonu na pnocny zachd od
Dyneburga przybyy pododdziay sowieckiego 5. Korpusu Powietrzno
desantowego pod dowdztwem pukownika I.S. Biezugowa. Przez dwa
dni przeprowadzay kontrataki, aby wyprze Niemcw z Dyneburga. ale
bez rezultatu. Podstawowym powodem byo to, e desantowcy nie mieli
armat i byli sabo osaniani z powietrza. Na dobr spraw onierze ci nie
byli przeznaczeni do prowadzenia tego rodzaju walk. W etacie ich jed
nostki nie przewidziano cikiego uzbrojenia i dlatego ataki skrzydlatej
piechoty" wspierao zaledwie sze dzia.
170
W ostatnich walkach o Dyneburg aktywnie uczestniczy korpus Le-
luszenki, ktry ju 25 czerwca otrzyma zadanie przejcia do tego rejonu
i niedopuszczenia do sforsowania przez przeciwnika Dwiny na odcin-
ku Dyneburg-Krasawa. W czasie marszu z okolic Idricy i Opoczki jed-
nostki korpusu wielokrotnie byy obiektem atakw lotnictwa wroga. To
bardzo zmniejszao tempo przemarszu i powodowao straty w ludziach
i sprzcie. W czasie kiedy Niemcy tukli z powietrza kolumny Leluszen-
ki, sowieccy lotnicy robili wszystko co w ich mocy, eby zniszczy mo-
sty zdobyte przez przeciwnika. Z zadziwiajcym uporem jedna eskadra
za drug nadlatyway na maej wysokoci i wynik by zawsze taki sam
zestrzel i wano je. Tylko w jeden dzie nasze myliwce i artyleria prze-
ciwlotnicza strcia 64 sowieckie samoloty" - pisze Manstein.
Dwudziestego sidmego czerwca jednostki 21. KZmech. dzielio
od Dyneburga jeszcze 20-30 kilometrw. Kiedy Leluszenko otrzyma
wiadomo, e miasto zostao ju zajte przez przeciwnika, postanowi,
e zgodnie z otrzymanymi poleceniami nastpnego dnia rano rozpocz-
nie natarcie i zepchnie Niemcw z przyczka. Realizujc to zadanie,
46. Dywizja Pancerna, wspdziaajc z 5. Korpusem Powietrznodesanto-
wym, miaa zniszczy wroga w zachodniej czci miasta, 185. DZmech.
generaa majora P.L. Rudczuka - w centrum, a 42. DPanc. pod dowdz-
twem pukownika N.I. Wojejkowa - we wschodnich dzielnicach. Korpus
mia i do walki w jednym rzucie. Szeroko pasa natarcia i gboko
zadania dnia wynosiy okoo 20 kilometrw.
Dwudziestego smego czerwca o godzinie 5.00 jednostki 21. Kor-
pusu Zmechanizowanego zaatakoway przeciwnika. Wkrtce czoowy
oddzia 46. Dywizji Pancernej wdar si do Malinowki, gdzie napotka
zacieky opr wroga. Dowdca dywizji pukownik W.A. Kopcw posta-
nowi uderzy, obchodzc Malinowk z zachodu. W rezultacie Niem-
cy zostali wyparci z wioski i zaczli odwrt od Dyneburga. Sowieccy
czogici, jadc niemal na karku wycofujcego si przeciwnika, wdar-
li si do pnocno-zachodniej czci miasta, gdzie wdali si w zacite
walki z 8. Dywizj Pancern. Dziaania 185. Dywizji Zmechanizowanej
w rodku pasa natarcia korpusu nie przyniosy powodzenia. Jej podod-
dziay zostay zatrzymane w odlegoci 15-20 kilometrw od miasta.
Czowka 42. Dywizji Pancernej pod dowdztwem majora A.M. Goria-
inowa zniszczya na zachd od Krasawy pododdzia niemieckiej 121.
Dywizji Piechoty 16. Armii, ktry sforsowa Dwin. Ale dalsze natarcie
sowieckich wojsk zostao zatrzymane na wschd od Dyneburga.
171
Co gorsza, pod koniec dnia po zmasowanych uderzeniach wasnego
lotnictwa niemiecki LVI Korpus Zmotoryzowany przeszed do kontrna
tarcia i odrzuci sowiecki 21. KZmceh. na odlego 40 kilometrw
Dyneburga. W tym czasie Leluszcnko utraci ju wikszo swoich czo
gw.
Sowieckie Informbiuro komunikowao: W dniu 28 czerwca nasze
wojska wycofujce si na nowe pozycje prowadziy intensywne walki
odwrotowe, zadajc przeciwnikowi wielk klsk. Na kierunku szawel
skim nasze wojska wziy do niewoli wielu onierzy wroga, z ktrych
wielu byo pijanych". Jak zwykle kieszenie jecw byy oczywiste
wypchane fotografiami zamczonych kobiet, dzieci i starcw. To mn
wstrzsno, wtedy jeszcze nie wyobraaem sobie, e hitlerowcy stali
si takimi sadystami" - oznajmia nam genera armii G.I. Chetagurow
Trudno jednak zgadn, kiedy i gdzie czogici Mansteina, ktrzy cztery
doby bez wytchnienia pdzili do mostw na Dwinic, zdoali zamczy
tyle osb. Chyba tylko w Prusach Wschodnich?
Genera Manstein chcia kontynuowa rajd po zapleczu przeciwnika
ale dowdca grupy pancernej kaza mu si zatrzyma. Hpner obawia
si, e LVI Korpus Zmotoryzowany, ktry odskoczy od gwnych si
niemieckich na odlego 100-130 kilometrw, moe znale si w okr
eniu, i postanowi poczeka na podejcie do Dyneburga 16. Armii i kor
pusu Reinhardta. Manstein narzeka: Nasz cel - Leningrad - odsuwa
si w dalek przyszo, a korpus musia czeka pod Dyneburgiem"
Na odcinku obrony 8. Armii przeciwnik nie prowadzi aktywnych
dziaa, podcigajc wojska do Dwiny. W tym czasie pojedyncze so
wieckie jednostki przebijay si na wschd. Midzy innymi resztki 12.
KZmech., w ktrym pozostao zaledwie 40 czogw, przeszy za rzek
w rejonie Rygi. Sztab korpusu, ktry cakowicie utraci czno z wy
szym szczeblem dowodzenia RKKA i swoimi jednostkami, zosta tego
dnia okrony w lasach na poudnie Boryseli i zniszczony. Ranny genera
Szestopaow trafi do niewoli i 6 sierpnia zmar z ran w obozie jenieckim
w Szawlach.
Dwudziestego dziewitego czerwca niemiecki XXXXI Korpus Zmo
toryzowany sforsowa Dwin w rejonie Krzyborka (Krustpils), a 30
czerwca czowka XXVI Korpusu Armijnego 18. Armii zdobya most
w Rydze. Ten fakt ogromnie skomplikowa sytuacj sowieckiej 8. Armii
ktra wycofywaa si na prawy brzeg wolniej, ni naciera przeciwnik
Aby umoliwi odwrt wojsk sowieckich, jednostki 10. Korpusu Strze
172
leckiego niespodziewanym uderzeniem od wschodu wypary przeciw-
--ka z Rygi- a nastpnie wysadziy w powietrze mosty przez Dwin.
Pierwszego lipca wojska sowieckie wycofay si z Rygi.
Dowdztwo Grupy Armii Pnoc" od 29 czerwca do 1 lipca groma-
dzio siy na przyczkach, szykujc si do nastpnych dziaa, i zapro-
wadzao porzdek w swoich jednostkach. Zgodnie z rozkazem Naczel-
ego Dowdztwa Wojsk Ldowych, jednostki 4. Grupy Pancernej miay
rozpocz szybkie natarcie w kierunku na Ostrw i Pskw, aby odci
sowieckim wojskom drog odwrotu na poudnie od Jeziora Czudzkiego.
pidziesity Szsty KZmot. w caoci skoncentrowa si w rejonie Dy-
neburga, wczajc do swojego skadu trzecijednostk zmotoryzowan
-Dywizj Waffen-SS Totenkopf", natomiast XXXXI Korpus Zmotory-
zowany zgrupowa si w rejonie Krzyborga. Jednoczenie do Dwiny
podesza piechota 18. i 16. Armii.
Mogo si wydawa, e dowdztwo Frontu Pnocno-Zachodniego
uzyskao moliwo umocnienia swoich pozycji za du przeszkod
wodn i zorganizowania silnej obrony. Tego wanie obawia si Man-
stein: [...] od zaskakujcego rajdu korpusu na Dyneburg mino ju
ze dni. Przeciwnik mia czas otrzsn si z szoku, ktry przey z
chwil pojawienia si niemieckich czogw na wschodnim brzegu Dwi-
ny". Ale sowieckie dowdztwo popeniao bd za bdem. Pocztkowo
wojska 24. i przydzielonego z odwodu Stawki 41. Korpusu Strzelec-
kiego otrzymay rozkaz skoncentrowa si w rejonach Wilak i Ostrw,
cakowicie zakoczy wyposaanie i przygotowa si do przeprowadze-
nia przeciwuderzenia na Dyneburg w celu odtworzenia obrony 27. Ar-
mii na linii Dwiny. Nastpnego dnia decyzj odwoano i podjto inn.
Dowdca frontu wyda wojskom rozkaz wycofania si do Pskowskiego,
Ostrowskiego i Siebieskiego Rejonu Umocnionego. Wojska przystpiy
do wykonania tego rozkazu. Najwidoczniej byo to w zaistniaej sytu-
acji najbardziej sensowne rozwizanie. Wsad ludzi do okopw, postaw
za ich plecami, na pagrku, dobr bateri i w takich warunkach nawet
nie najlepsi onierze zatrzymaj trzykrotnie silniejszego przeciwnika"
- tak recept dawa pukownik Thodore Lyman w czasie amerykaskiej
Wojny secesyjnej.
Pierwszego lipca Niemcy nie prowadzili aktywnych dziaa. Sowiec-
kie rozpoznanie frontowe zameldowao, e na przyczku dyneburskim
nieprzyjaciel dysponuje mniej wicej dywizj piechoty wzmocnion
czogami. Dowiedziawszy si o tym i uwzgldniajc danie Stawki zli-
173
Co gorsza, pod koniec dnia po zmasowanych uderzeniach wasnego
lotnictwa niemiecki LVI Korpus Zmotoryzowany przeszed do kontrna
tarcia i odrzuci sowiecki 21. KZmceh. na odlego 40 kilometrw
Dyneburga. W tym czasie Leluszcnko utraci ju wikszo swoich czo
gw.
Sowieckie Informbiuro komunikowao: W dniu 28 czerwca nasze
wojska wycofujce si na nowe pozycje prowadziy intensywne walki
odwrotowe, zadajc przeciwnikowi wielk klsk. Na kierunku szawel
skim nasze wojska wziy do niewoli wielu onierzy wroga, z ktrych
wielu byo pijanych". Jak zwykle kieszenie jecw byy oczywiste
wypchane fotografiami zamczonych kobiet, dzieci i starcw. To mn
wstrzsno, wtedy jeszcze nie wyobraaem sobie, e hitlerowcy stali
si takimi sadystami" - oznajmia nam genera armii G.I. Chetagurow
Trudno jednak zgadn, kiedy i gdzie czogici Mansteina, ktrzy cztery
doby bez wytchnienia pdzili do mostw na Dwinic, zdoali zamczy
tyle osb. Chyba tylko w Prusach Wschodnich?
Genera Manstein chcia kontynuowa rajd po zapleczu przeciwnika
ale dowdca grupy pancernej kaza mu si zatrzyma. Hpner obawia
si, e LVI Korpus Zmotoryzowany, ktry odskoczy od gwnych si
niemieckich na odlego 100-130 kilometrw, moe znale si w okr
eniu, i postanowi poczeka na podejcie do Dyneburga 16. Armii i kor
pusu Reinhardta. Manstein narzeka: Nasz cel - Leningrad - odsuwa
si w dalek przyszo, a korpus musia czeka pod Dyneburgiem"
Na odcinku obrony 8. Armii przeciwnik nie prowadzi aktywnych
dziaa, podcigajc wojska do Dwiny. W tym czasie pojedyncze so
wieckie jednostki przebijay si na wschd. Midzy innymi resztki 12.
KZmech., w ktrym pozostao zaledwie 40 czogw, przeszy za rzek
w rejonie Rygi. Sztab korpusu, ktry cakowicie utraci czno z wy
szym szczeblem dowodzenia RKKA i swoimi jednostkami, zosta tego
dnia okrony w lasach na poudnie Boryseli i zniszczony. Ranny genera
Szestopaow trafi do niewoli i 6 sierpnia zmar z ran w obozie jenieckim
w Szawlach.
Dwudziestego dziewitego czerwca niemiecki XXXXI Korpus Zmo
toryzowany sforsowa Dwin w rejonie Krzyborka (Krustpils), a 30
czerwca czowka XXVI Korpusu Armijnego 18. Armii zdobya most
w Rydze. Ten fakt ogromnie skomplikowa sytuacj sowieckiej 8. Armii
ktra wycofywaa si na prawy brzeg wolniej, ni naciera przeciwnik
Aby umoliwi odwrt wojsk sowieckich, jednostki 10. Korpusu Strze
172
leckiego niespodziewanym uderzeniem od wschodu wypary przeciw-
--ka z Rygi- a nastpnie wysadziy w powietrze mosty przez Dwin.
Pierwszego lipca wojska sowieckie wycofay si z Rygi.
Dowdztwo Grupy Armii Pnoc" od 29 czerwca do 1 lipca groma-
dzio siy na przyczkach, szykujc si do nastpnych dziaa, i zapro-
wadzao porzdek w swoich jednostkach. Zgodnie z rozkazem Naczel-
ego Dowdztwa Wojsk Ldowych, jednostki 4. Grupy Pancernej miay
rozpocz szybkie natarcie w kierunku na Ostrw i Pskw, aby odci
sowieckim wojskom drog odwrotu na poudnie od Jeziora Czudzkiego.
pidziesity Szsty KZmot. w caoci skoncentrowa si w rejonie Dy-
neburga, wczajc do swojego skadu trzecijednostk zmotoryzowan
-Dywizj Waffen-SS Totenkopf", natomiast XXXXI Korpus Zmotory-
zowany zgrupowa si w rejonie Krzyborga. Jednoczenie do Dwiny
podesza piechota 18. i 16. Armii.
Mogo si wydawa, e dowdztwo Frontu Pnocno-Zachodniego
uzyskao moliwo umocnienia swoich pozycji za du przeszkod
wodn i zorganizowania silnej obrony. Tego wanie obawia si Man-
stein: [...] od zaskakujcego rajdu korpusu na Dyneburg mino ju
ze dni. Przeciwnik mia czas otrzsn si z szoku, ktry przey z
chwil pojawienia si niemieckich czogw na wschodnim brzegu Dwi-
ny". Ale sowieckie dowdztwo popeniao bd za bdem. Pocztkowo
wojska 24. i przydzielonego z odwodu Stawki 41. Korpusu Strzelec-
kiego otrzymay rozkaz skoncentrowa si w rejonach Wilak i Ostrw,
cakowicie zakoczy wyposaanie i przygotowa si do przeprowadze-
nia przeciwuderzenia na Dyneburg w celu odtworzenia obrony 27. Ar-
mii na linii Dwiny. Nastpnego dnia decyzj odwoano i podjto inn.
Dowdca frontu wyda wojskom rozkaz wycofania si do Pskowskiego,
Ostrowskiego i Siebieskiego Rejonu Umocnionego. Wojska przystpiy
do wykonania tego rozkazu. Najwidoczniej byo to w zaistniaej sytu-
acji najbardziej sensowne rozwizanie. Wsad ludzi do okopw, postaw
za ich plecami, na pagrku, dobr bateri i w takich warunkach nawet
nie najlepsi onierze zatrzymaj trzykrotnie silniejszego przeciwnika"
- tak recept dawa pukownik Thodore Lyman w czasie amerykaskiej
Wojny secesyjnej.
Pierwszego lipca Niemcy nie prowadzili aktywnych dziaa. Sowiec-
kie rozpoznanie frontowe zameldowao, e na przyczku dyneburskim
nieprzyjaciel dysponuje mniej wicej dywizj piechoty wzmocnion
czogami. Dowiedziawszy si o tym i uwzgldniajc danie Stawki zli-
173
kwidowania nieprzyjacielskich przyczkw, dowdca frontu odwoa
rozkaz z 30 czerwca i ponownie poleci wojskom przygotowa si do
natarcia, ktre miao rozpocz si 2 lipca. Sowieckie oddziay powinny
zaj podstaw wyjciow do natarcia do godziny 10. sma Armia miaa
zlikwidowa przyczek pod Krzyborgiem, 27. Armia - zlikwidowa
przeciwnika w rejonie Dyneburga. Znowu szykowano si do przeprowa
dzenia przeciwnatarcia na hurra" - bez przygotowania, bez rozpozna-
nia, bez wspdziaania.
eby wykona ten rozkaz, w armiach przede wszystkim podjo kroki
majce na celu zatrzymanie odwrotu i cofnicie wojsk na poprzednio zaj
mowanc stanowiska na rubiey Dwiny. Rankiem 2 lipca wojska frontu
wci jeszcze znajdoway si w marszu i nie byy przygotowane ani do
ataku, ani do obrony. Jak wspomniano wyej, rozpoczcie natarcia wy
znaczono na 10. Tego samego dnia, ale znacznie wczeniej, bo o godzinie
5 wznowili natarcie Niemcy.
Pododdziay 27. Armii poniosy powane straty w walkach pod Dy
neburgiem, nie byy przygotowane do obrony, w konsekwencji wic nie
wytrzymay potnych uderze przeciwnika i zaczy wycofywa si na
pnocny wschd. W 5. Korpusie Powietrznodesantowym i 21. Zme-
chanizowanym pozostao wwczas 4296 ludzi, 74 dziaa i 7 czogw
Przeciwko nim dziaay jedna dywizja pancerna i dwie zmotoryzowane
korpusu Manstcina. Niemcy przeamali obron sowieckich wojsk i na
cierajc wzdu szosy Dyneburg-Ostrow, pod koniec dnia dotarli 20-25
kilometrw na poudnie od Rezekke.
W tych walkach onierze Leluszenki dokonywali wrcz bajecznych
czynw. Na przykad Fizylier I.P. Sierieda z puku Jermakowa w jed
nym ze stra znalaz si oko w oko z nieprzyjacielskim czogiem, ktry
zatrzyma si w ukryciu, prowadzc ogie z karabinu maszynowego ar
mat mia prawdopodobnie uszkodzon). [...] miaek podkrad si ro
wem od tyu, byskawicznie wskoczy na czog i uderzeniami saperskiej
siekiery uszkodzi karabin maszynowy i zlikwidowa zaog (? - autor)
wozu bojowego"'. Sowiecki onierz najwidoczniej nie tylko przey
4
. ale
rwnie zdoa osobicie zameldowa o swoim zadziwiajcym sposobie
' D. Leluszenko, Pancernym szlakiem. Warszawa 1983. s. 23. Pr/yp. tum.
4
Autor nie przeczyta uwanie dziea Leluszenki. Wspomina si w nim e Lwa
Pawowicz Sereda otrzyma tytu Bohatera Zwizku Sowieckiego, potem awanswany
go do stopnia oficerskiego. W przypisie podano, e zmar w 1950 roku. a we wsi Gia
cynowka. a rodacy zbudowali mu pomnik. Przyp tum.
174
niszczenia nieprzyjacielskich czogw. Zreszt nie to jest wane, ale fakt,
e w takie bujdy wierzono! Wszyscy bardzo chcieli zwycia Niemcw
chocby w opowieciach, skoro nie udawao si w rzeczywistoci.
Rankiem 3 lipca Niemcy kontynuowali natarcie na caym odcinku
ontu- Tego dnia XXXXI Korpus Zmotoryzowany zdoa rozwin po-
c e n i e na styku dwch sowieckich armii. Aby zlikwidowa wyom,
dowdztwo frontu przesuno jednostki 12. Korpusu Zmechanizowane-
0
ktrego tymczasowe dowdztwo obj szef Zarzdu Wojsk Pancer-
nych i Samochodowych pukownik P.P. Poubojarow. Ale w korpusie po-
zostao zaledwie 35 czogw, ktre nic nie byy w stanie zdziaa.
Byskawiczne postpy niemieckich jednostek szybkich na kierunku
ostrowskim zmusiy jednostki 8. Armii do wycofywania si na pnoc,
ajednostki 27. Armii na pnocny wschd i wschd. Kierunek na Ostrw
okaza si nie nieosonity. Do sytuacji takiej przede wszystkim dlatego,
bo sowieckie wojska dziaay w pojedynk i nie zorganizoway cise-
go wspdziaania. Organizacja cznoci bya tradycyjnie skandaliczna
i w rezultacie dowodzenie wojskami byo utrudnione, a czsto wrcz nie-
moliwe. Przez cay dzie 3 lipca czno sztabu frontu ze sztabami
armii prawie nie istniaa.
sma Armia zostaa rozczonkowana- 10. Korpus Strzelecki genera-
a majora Nikoajewa odrzucono w stron Tallina, a resztki 11. Korpusu
odchodziy na ug. Dobiega koca pogrom Frontu Pnocno-Zachod-
niego.
Obserwujc rozwj wydarze na tym kierunku, Kwatera Gwna
Dowdztwa Si Zbrojnych ZSRR (Stawka) ju 29 czerwca polecia za-
wczasu organizowa obron na rubiey rzeki Wielika i trwale zamkn
drog na Leningrad. Rozkazaa skoncentrowa w rejonie Pskowa, Ostro-
wa i Porchowa znajdujce si w odwodzie 22. i 41. Korpus Strzelecki
oraz 1. KZmech. Te zwizki taktyczne miay, wykorzystujc Pskowski
i Ostrowski Rejon Umocniony, przygotowa trwa obron na kierunku
leningradzkim.
Pierwszy Korpus Zmechanizowany dowodzony przez generaa ma-
jora M.L. Czerniawskiego by w peni skompletowany i posiada 1039
czogw. Znajdowa si w lasach 20 kilometrw na pnocny zachd od
Pskowa. Czterdziesty Pierwszy Korpus Strzelecki od 1 lipca zacz wy-
adunek na stacjach Pskw i Czerskaja. Po zakoczeniu koncentracji mia
obsadzi i przygotowa do obrony Ostrowski i Pskowski RU. Znajdujcy
si w skadzie frontu 22. Korpus Strzelecki koncentrowa si w rejonie
,
PS
kwidowania nieprzyjacielskich przyczkw, dowdca frontu odwoa
rozkaz z 30 czerwca i ponownie poleci wojskom przygotowa si do
natarcia, ktre miao rozpocz si 2 lipca. Sowieckie oddziay powinny
zaj podstaw wyjciow do natarcia do godziny 10. sma Armia miaa
zlikwidowa przyczek pod Krzyborgiem, 27. Armia - zlikwidowa
przeciwnika w rejonie Dyneburga. Znowu szykowano si do przeprowa
dzenia przeciwnatarcia na hurra" - bez przygotowania, bez rozpozna-
nia, bez wspdziaania.
eby wykona ten rozkaz, w armiach przede wszystkim podjo kroki
majce na celu zatrzymanie odwrotu i cofnicie wojsk na poprzednio zaj
mowanc stanowiska na rubiey Dwiny. Rankiem 2 lipca wojska frontu
wci jeszcze znajdoway si w marszu i nie byy przygotowane ani do
ataku, ani do obrony. Jak wspomniano wyej, rozpoczcie natarcia wy
znaczono na 10. Tego samego dnia, ale znacznie wczeniej, bo o godzinie
5 wznowili natarcie Niemcy.
Pododdziay 27. Armii poniosy powane straty w walkach pod Dy
neburgiem, nie byy przygotowane do obrony, w konsekwencji wic nie
wytrzymay potnych uderze przeciwnika i zaczy wycofywa si na
pnocny wschd. W 5. Korpusie Powietrznodesantowym i 21. Zme-
chanizowanym pozostao wwczas 4296 ludzi, 74 dziaa i 7 czogw
Przeciwko nim dziaay jedna dywizja pancerna i dwie zmotoryzowane
korpusu Manstcina. Niemcy przeamali obron sowieckich wojsk i na
cierajc wzdu szosy Dyneburg-Ostrow, pod koniec dnia dotarli 20-25
kilometrw na poudnie od Rezekke.
W tych walkach onierze Leluszenki dokonywali wrcz bajecznych
czynw. Na przykad Fizylier I.P. Sierieda z puku Jermakowa w jed
nym ze stra znalaz si oko w oko z nieprzyjacielskim czogiem, ktry
zatrzyma si w ukryciu, prowadzc ogie z karabinu maszynowego ar
mat mia prawdopodobnie uszkodzon). [...] miaek podkrad si ro
wem od tyu, byskawicznie wskoczy na czog i uderzeniami saperskiej
siekiery uszkodzi karabin maszynowy i zlikwidowa zaog (? - autor)
wozu bojowego"'. Sowiecki onierz najwidoczniej nie tylko przey
4
. ale
rwnie zdoa osobicie zameldowa o swoim zadziwiajcym sposobie
' D. Leluszenko, Pancernym szlakiem. Warszawa 1983. s. 23. Pr/yp. tum.
4
Autor nie przeczyta uwanie dziea Leluszenki. Wspomina si w nim e Lwa
Pawowicz Sereda otrzyma tytu Bohatera Zwizku Sowieckiego, potem awanswany
go do stopnia oficerskiego. W przypisie podano, e zmar w 1950 roku. a we wsi Gia
cynowka. a rodacy zbudowali mu pomnik. Przyp tum.
174
niszczenia nieprzyjacielskich czogw. Zreszt nie to jest wane, ale fakt,
e w takie bujdy wierzono! Wszyscy bardzo chcieli zwycia Niemcw
chocby w opowieciach, skoro nie udawao si w rzeczywistoci.
Rankiem 3 lipca Niemcy kontynuowali natarcie na caym odcinku
ontu- Tego dnia XXXXI Korpus Zmotoryzowany zdoa rozwin po-
c e n i e na styku dwch sowieckich armii. Aby zlikwidowa wyom,
dowdztwo frontu przesuno jednostki 12. Korpusu Zmechanizowane-
0
ktrego tymczasowe dowdztwo obj szef Zarzdu Wojsk Pancer-
nych i Samochodowych pukownik P.P. Poubojarow. Ale w korpusie po-
zostao zaledwie 35 czogw, ktre nic nie byy w stanie zdziaa.
Byskawiczne postpy niemieckich jednostek szybkich na kierunku
ostrowskim zmusiy jednostki 8. Armii do wycofywania si na pnoc,
ajednostki 27. Armii na pnocny wschd i wschd. Kierunek na Ostrw
okaza si nie nieosonity. Do sytuacji takiej przede wszystkim dlatego,
bo sowieckie wojska dziaay w pojedynk i nie zorganizoway cise-
go wspdziaania. Organizacja cznoci bya tradycyjnie skandaliczna
i w rezultacie dowodzenie wojskami byo utrudnione, a czsto wrcz nie-
moliwe. Przez cay dzie 3 lipca czno sztabu frontu ze sztabami
armii prawie nie istniaa.
sma Armia zostaa rozczonkowana- 10. Korpus Strzelecki genera-
a majora Nikoajewa odrzucono w stron Tallina, a resztki 11. Korpusu
odchodziy na ug. Dobiega koca pogrom Frontu Pnocno-Zachod-
niego.
Obserwujc rozwj wydarze na tym kierunku, Kwatera Gwna
Dowdztwa Si Zbrojnych ZSRR (Stawka) ju 29 czerwca polecia za-
wczasu organizowa obron na rubiey rzeki Wielika i trwale zamkn
drog na Leningrad. Rozkazaa skoncentrowa w rejonie Pskowa, Ostro-
wa i Porchowa znajdujce si w odwodzie 22. i 41. Korpus Strzelecki
oraz 1. KZmech. Te zwizki taktyczne miay, wykorzystujc Pskowski
i Ostrowski Rejon Umocniony, przygotowa trwa obron na kierunku
leningradzkim.
Pierwszy Korpus Zmechanizowany dowodzony przez generaa ma-
jora M.L. Czerniawskiego by w peni skompletowany i posiada 1039
czogw. Znajdowa si w lasach 20 kilometrw na pnocny zachd od
Pskowa. Czterdziesty Pierwszy Korpus Strzelecki od 1 lipca zacz wy-
adunek na stacjach Pskw i Czerskaja. Po zakoczeniu koncentracji mia
obsadzi i przygotowa do obrony Ostrowski i Pskowski RU. Znajdujcy
si w skadzie frontu 22. Korpus Strzelecki koncentrowa si w rejonie
,
PS
Porchowa, 24. Korpus Strzelecki - w rejonie Ostrowa. A wic w odwo
dzie byo jeszcze 10 wieych dywizji.
Tyle e w chwili rozpoczcia dziaa bojowych na kierunku pskow
sko-ostrowskim 1. KZmech. przesta si liczy jako dua jednostk
szybka. Jego 1. Dywizj Pancern przerzucono na Front Pnocny. 16
DZmcch. pukownika K.J. Andriejewa podporzdkowano dowdztwu
27. Armii. W istocie pod rozkazami generaa Czerniawskiego pozostaa
tylko 3. Dywizja Pancerna generaa majora I.M. Kuzniecowa. ale rw
nie z jej skadu jeden puk pancerny i jeden zmechanizowany przeka
zano 41. Korpusowi Strzeleckiemu. A przecie sformowany z jednostek
ktre uczestniczyy w wojnie fiskiej, 1. KZmech by dobrze zgranym
zwizkiem taktycznym.
Czwartego lipca dowdztwo Frontu Pnocno-Zachodniego obj ge
nera major Sobiennikow, 8. Armi przyj genera porucznik F.S. Iwa-
now. Poprzednie dowdztwo znikno w okreniu i o jego losie nie nic
byo wiadomo. Pniej okazao si, e genera pukownik Kunico wa
ktry w peni okaza swoje dowdcze beztalencie, pozosta przy yciu
Na pocztku sierpnia przedosta si na sowieck stron frontu i w dal-
szych etapach wojny dowodzi rnymi armiami. Jak potrafi, tak dowo
dzi. Ale marszakiem go Stalin jednak nie mianowa.
W tym czasie 4. Grupa Pancerna podzielia si. Korpus Mansteina
po przekazaniu 3. DZmot. Reinhardtowi, wykona ostry zwrot w kieru
ku na Siebie i Opoczk. Czterdziesty Pierwszy Korpus Zmotoryzowany
atakowa Ostrw. Rankiem 4 lipca 1. Dywizja Pancerna generaa major
Krugera dotara do poudniowego skraju Ostrowa i z marszu sforsowaa
rzek Wielik. Manewr bardzo uatwio to, e Sowieci znowu nie zd
yli wysadzi mostw - drogowego i kolejowego - i Niemcy zdobyli
je w nienaruszonym stanie. Sowieckie wojska przystpujce do walki
z marszu nie zdoay stawi oporu przeciwnikowi i pospiesznie opuciy
pozycje obronne.
W tym czasie LVI KZmot. Mansteina z trudem pokonujc bagnis
sty teren zblia si do Siebieskiego RU obsadzonego przez jednostki
21. KZmech. Leluszenki.
Genera Sobiennikow po dokonaniu oceny sytuacji rozkaza 111
Dywizji Strzeleckiej oraz 3. Dywizji Pancernej przej o wicie 5 lip
ca do natarcia i przy wsparciu lotnictwa zniszczy niemieckie jednostki
w rejonie Ostrowa. Rankiem sowieccy czogici wdarli si do miasta
zmuszajc przeciwnika do ucieczki. Nastpnego dnia walki w rejonie
176
rozgorzay z now si i nabray jeszcze bardziej zacitego cha-
rakteru- Ale zgodnie z tradycyjnym ju nawykiem dowdcy 111. DStrz.
i 3. Dpanc. nie zorganizowali wspdziaania i w rezultacie ich jednost-
ki walczyy osobno. Czyli czogi bez piechoty, a piechota bez czogw
i kady na wasn rk. W rezultacie nie udao si utrzyma powodzenia.
Sowieccy czogici dwukrotnie wdzierali si do miasta, ale bez wsparcia
poddziaw piechoty nie byli w stanie go utrzyma. Niemieckie jed-
nostki pancerne przeamay opr wykrwawionych sowieckich oddziaw
i zmusiy je do odwrotu.
W notatce subowej dla czonka Rady Wojennej Frontu Pnocno-
Zachodniego korespondent gazety Krasnaja Zwiezda" M. Kosariew pi-
sa' [..] dowdca 5. puku pancernego Posienczuk opowiada o walkach
o Ostrw. Z jego relacji wynika, e si niemieckich na kierunku ostrow-
skim jest bardzo mao i e nasze wojska nie zdoay zaj miasta tylko
dlatego, e z pola walki haniebnie zdezerterowaa 111. Dywizja Strzelec-
ka. Jej dowdcy uciekli pierwsi po odpruciu naszywek i usuniciu oznak
stopni. Pod Ostrowem skoncentrowano bardzo wiele naszych si, ale
wszystkie one dziaaj na wasn rk, bez adnego wspdziaania".
Po opuszczeniu Ostrowa jednostki 41. Korpusu Strzeleckiego, kt-
rym dowodzi genera major I.S. Kosobucki, wycofyway si na Pskw.
Sidmego lipca niemieckim czogom udao si przedrze przez ugrupo-
wanie bojowe korpusu i szybko podej pod Pskw. Aby zlikwidowa
wyom, sowieckie dowdztwo 8 lipca rano wydao rozkaz 41. KStrz. oraz
1. KZmech. przeprowadzi przeciwnatarcie i zniszczy przeciwnika. Ale
kiedy sowieckie korpusy szykoway si do kontrataku, niemieckie woj-
ska w samo poudnie ponownie przeszy do natarcia. Jednostki XXXXI
KZmot. uderzyy na 41. Korpus Strzelecki, zmuszajc jego pododdziay
do chaotycznego odwrotu za rzek Wielika i pospiesznego zorganizowa-
nia obrony w rejonie Pskowa. Pierwszy KZmech. wycofa si w stron
Porchowa. Cay ten pogrom Niemcy urzdzili siami zaledwie czterech
dywizji.
Tym razem Sowieci zdyli wysadzi mosty na Wielikiej i jej dopy-
wach, bardzo czsto nie poczekawszy, aby przeszy przez nie wycofujce
si wasne wojska. W rezultacie przeciwnikowi nie udao si wedrze do
Pskowa z marszu. W tym momencie stao si ju oczywiste, e Manstein
nie zdoa dwiema dywizjami przedrze si przez Siebieski Rejon Umoc-
-iony i jego wojska zostay ponownie przerzucone pod Ostrw.
177
Porchowa, 24. Korpus Strzelecki - w rejonie Ostrowa. A wic w odwo
dzie byo jeszcze 10 wieych dywizji.
Tyle e w chwili rozpoczcia dziaa bojowych na kierunku pskow
sko-ostrowskim 1. KZmech. przesta si liczy jako dua jednostk
szybka. Jego 1. Dywizj Pancern przerzucono na Front Pnocny. 16
DZmcch. pukownika K.J. Andriejewa podporzdkowano dowdztwu
27. Armii. W istocie pod rozkazami generaa Czerniawskiego pozostaa
tylko 3. Dywizja Pancerna generaa majora I.M. Kuzniecowa. ale rw
nie z jej skadu jeden puk pancerny i jeden zmechanizowany przeka
zano 41. Korpusowi Strzeleckiemu. A przecie sformowany z jednostek
ktre uczestniczyy w wojnie fiskiej, 1. KZmech by dobrze zgranym
zwizkiem taktycznym.
Czwartego lipca dowdztwo Frontu Pnocno-Zachodniego obj ge
nera major Sobiennikow, 8. Armi przyj genera porucznik F.S. Iwa-
now. Poprzednie dowdztwo znikno w okreniu i o jego losie nie nic
byo wiadomo. Pniej okazao si, e genera pukownik Kunico wa
ktry w peni okaza swoje dowdcze beztalencie, pozosta przy yciu
Na pocztku sierpnia przedosta si na sowieck stron frontu i w dal-
szych etapach wojny dowodzi rnymi armiami. Jak potrafi, tak dowo
dzi. Ale marszakiem go Stalin jednak nie mianowa.
W tym czasie 4. Grupa Pancerna podzielia si. Korpus Mansteina
po przekazaniu 3. DZmot. Reinhardtowi, wykona ostry zwrot w kieru
ku na Siebie i Opoczk. Czterdziesty Pierwszy Korpus Zmotoryzowany
atakowa Ostrw. Rankiem 4 lipca 1. Dywizja Pancerna generaa major
Krugera dotara do poudniowego skraju Ostrowa i z marszu sforsowaa
rzek Wielik. Manewr bardzo uatwio to, e Sowieci znowu nie zd
yli wysadzi mostw - drogowego i kolejowego - i Niemcy zdobyli
je w nienaruszonym stanie. Sowieckie wojska przystpujce do walki
z marszu nie zdoay stawi oporu przeciwnikowi i pospiesznie opuciy
pozycje obronne.
W tym czasie LVI KZmot. Mansteina z trudem pokonujc bagnis
sty teren zblia si do Siebieskiego RU obsadzonego przez jednostki
21. KZmech. Leluszenki.
Genera Sobiennikow po dokonaniu oceny sytuacji rozkaza 111
Dywizji Strzeleckiej oraz 3. Dywizji Pancernej przej o wicie 5 lip
ca do natarcia i przy wsparciu lotnictwa zniszczy niemieckie jednostki
w rejonie Ostrowa. Rankiem sowieccy czogici wdarli si do miasta
zmuszajc przeciwnika do ucieczki. Nastpnego dnia walki w rejonie
176
rozgorzay z now si i nabray jeszcze bardziej zacitego cha-
rakteru- Ale zgodnie z tradycyjnym ju nawykiem dowdcy 111. DStrz.
i 3. Dpanc. nie zorganizowali wspdziaania i w rezultacie ich jednost-
ki walczyy osobno. Czyli czogi bez piechoty, a piechota bez czogw
i kady na wasn rk. W rezultacie nie udao si utrzyma powodzenia.
Sowieccy czogici dwukrotnie wdzierali si do miasta, ale bez wsparcia
poddziaw piechoty nie byli w stanie go utrzyma. Niemieckie jed-
nostki pancerne przeamay opr wykrwawionych sowieckich oddziaw
i zmusiy je do odwrotu.
W notatce subowej dla czonka Rady Wojennej Frontu Pnocno-
Zachodniego korespondent gazety Krasnaja Zwiezda" M. Kosariew pi-
sa' [..] dowdca 5. puku pancernego Posienczuk opowiada o walkach
o Ostrw. Z jego relacji wynika, e si niemieckich na kierunku ostrow-
skim jest bardzo mao i e nasze wojska nie zdoay zaj miasta tylko
dlatego, e z pola walki haniebnie zdezerterowaa 111. Dywizja Strzelec-
ka. Jej dowdcy uciekli pierwsi po odpruciu naszywek i usuniciu oznak
stopni. Pod Ostrowem skoncentrowano bardzo wiele naszych si, ale
wszystkie one dziaaj na wasn rk, bez adnego wspdziaania".
Po opuszczeniu Ostrowa jednostki 41. Korpusu Strzeleckiego, kt-
rym dowodzi genera major I.S. Kosobucki, wycofyway si na Pskw.
Sidmego lipca niemieckim czogom udao si przedrze przez ugrupo-
wanie bojowe korpusu i szybko podej pod Pskw. Aby zlikwidowa
wyom, sowieckie dowdztwo 8 lipca rano wydao rozkaz 41. KStrz. oraz
1. KZmech. przeprowadzi przeciwnatarcie i zniszczy przeciwnika. Ale
kiedy sowieckie korpusy szykoway si do kontrataku, niemieckie woj-
ska w samo poudnie ponownie przeszy do natarcia. Jednostki XXXXI
KZmot. uderzyy na 41. Korpus Strzelecki, zmuszajc jego pododdziay
do chaotycznego odwrotu za rzek Wielika i pospiesznego zorganizowa-
nia obrony w rejonie Pskowa. Pierwszy KZmech. wycofa si w stron
Porchowa. Cay ten pogrom Niemcy urzdzili siami zaledwie czterech
dywizji.
Tym razem Sowieci zdyli wysadzi mosty na Wielikiej i jej dopy-
wach, bardzo czsto nie poczekawszy, aby przeszy przez nie wycofujce
si wasne wojska. W rezultacie przeciwnikowi nie udao si wedrze do
Pskowa z marszu. W tym momencie stao si ju oczywiste, e Manstein
nie zdoa dwiema dywizjami przedrze si przez Siebieski Rejon Umoc-
-iony i jego wojska zostay ponownie przerzucone pod Ostrw.
177
smego lipca dowdca Frontu Pnocno-Zachodniego rozkaza woj
skom przej do uporczywej obrony na rubiey: Pskowski RU rzek
Wielika-rzeka Czereeha, a nastpnie wzdu wschodniego brzegu Wie
likiej do Opoczki i dalej na poudnic. Jednoczenie zada, by utwo
rzy zgrupowania na skrzydach kierunku porchowskiego. Miay one
wykona przeciwnatarcie w celu zniszczenia przeciwnika, ktry dokona
przeamania. W takich wanie przeciwuderzeniach front straci ju okoo
2000 czogw... Dowdca 11. Armii otrzyma rozkaz przyby 10 lipca
do Dna i poczy pod swoim dowdztwem dziaania 41. i 22. Korpusu
Strzeleckiego oraz 1. Korpusu Zmechanizowanego.
I znowu Niemcy byli szybsi. Dziewitego lipca pod wieczr XLI
Korpus Zmotoryzowany wykona obejcie Pskowa od wschodu i zacza
rozwija natarcie na ug. Zdemoralizowane wojska sowieckiego 41.
Korpusu rozbiegy si. Jego rozproszone jednostki utraciy moliwo
dowodzenia oraz czno ze sztabami wyszego szczebla i zostay od-
nalezione przez dowdztwo dopiero 13 lipca pod Strugami Krasnymi.
Szczirskim i ug. Genera Kosobucki poszed pod sd.
W tym samym czasie jednostki LVI KZmot. posuway si w kierunku
Porchow, Szymsk, Nowogrd z zadaniem przecicia w rejonie Czudowa.
linii kolejowej Moskwa-Leningrad. Aby wykona gbokie obejcie na
Czudowo, Manstein mia tylko dwie dywizje - pancern i zmotoryzowa
n. Ni emieckie jednostki szybkie czekao sforsowanie bardzo bagnistego
i zalesionego terenu, niesprzyjajcego dziaaniom czogw.
Dziesitego lipca armie Frontu Pnocno-Zachodniego prowadziy
cikie walki obronne.
Przeamawszy obron sowieckich wojsk na pnocny wschd od
Pskowa, niemieckie czogi ruszyy na Strugi Krasnyje. Tego same-
dnia 3. DZmot. po zacitej walce zdobya Porchow, a 8. Dywizja Pan
cerna, posuwaa si na Solce. Bronicy si na tym kierunku sowiecki
22. Korpus nie zdoa zatrzyma przeciwnika. By to korpus estoski
i dua cz sucych w nim dowdcw i czerwonoarmistw przesz
na stron Niemcw.
Sowiecki front ponownie zosta rozbity przez dwa niemieckie korpu-
i powstao realne zagroenie, e Niemcy zdobd Leningrad z marszu.
W tej sytuacji Stawka postanowia przerzuci na ten kierunek cz
wojsk Frontu Pnocnego. Czwartego lipca zadaa od jego Rady Wojen
nej, by wojska frontu zajy rubie Narwa-Luga-Stara Russa-Borowicze
i zorganizoway gboko urzutowan obron na poudniowo-zachodnich
178
podejciach do Leningradu. Stawka domagaa si, aby przede wszystkim
utworzy rubie obrony wzdu rzeki uga i obsadzi j wojskiem. Za-
proponowaa le, aby na tej rubiey i na przedpolu o gbokoci 10 15
kilometrw zbudowa cige zapory inynieryjne, pozostawiajc jedynie
drogi odwrotu dla wojsk Frontu Pnocno-Zachodniego.
Dowdca Frontu Pnocnego genera porucznik M.M. Popw po-
spiesznie zorganizowa usk Grup Operacyjn, ktra pod koniec
pierwszej dekady lipca zacza wychodzi na wskazane rubiee. W skad
grupy wchodziy 4 dywizje strzeleckie, 3 leningradzkic dywizje pospo-
litego ruszenia, jedna brygada strzelecka i Leningradzka Wysza Szkoa
piechoty. Dowodzenie grup powierzono generaowi porucznikowi K.P.
Piadyszewowi.
Do grupy zosta rwnie wczony odchodzcy na pnoc 41. Korpus
Strzelecki. Bezporednio nad ug wysza 111. Dywizja Strzelecka i z le-
wej jej strony bronia si 177. Strzelecka, a z prawej pododdziay szkoy
piechoty oraz dywizje pospolitego ruszenia. Stanowiska ogniowe w rejo-
nie ugi przygotowaa grupa artyleryjska pukownika G.F. Odincowa.
Poza uruchomieniem wojsk Frontu Pnocnego Stawka postanowi-
a wykorzysta do przygotowania obrony na podejciach do Leningradu
umocnienia Leningradzkiego Okrgu Wojskowego. Pitego lipca poleco-
no utworzy rubiee obronne na linii Kingiscpp-Tomaczewo-Babino-
Kiriszy i dalej wzdu zachodniego brzegu rzeki Wochow, a take po-
zycj ryglow uga-Szymsk. Zamierzano zakoczy prace do 15 lipca.
Na budowie rubiey obronnych codziennie pracowao okoo 150 tysicy
mieszkacw Leningradu. Na pnocnym brzegu ugi budowano lini
obrony skadajc si z dwch pasw o dugoci okoo 175 kilometrw
igbokoci 10-12 kilometrw. Przed przednim skrajem i w gbi obrony
Ustawiano pola minowe, kopano rowy przeciwpancerne, wykonywano
lene zaway i przeprowadzano prace nawadniajce, ktre miay zamie-
ni wybrane miejsca w bagniska.
Jednoczenie z prowadzeniem prac inynieryjnych wojska uskiej
grupy Operacyjnej intensywnie przygotowyway si do czekajcych je
star i niektre jednostki ju od 12 lipca prowadziy walki na przedpolu.
Aby zdoby czas na przygotowanie obrony na pozycji pod ug, Rada
wojenna Frontu Pnocnego zorganizowaa kilka oddziaw zaporo-
wych i skierowaa je przede wszystkim na szos uga-Pskw. W skad
oddziaw zaporowych wczono jednostki strzeleckie, artyleryjskie
i saperskie. Sowieckie dowdztwo wreszcie postanowio zorganizowa
179
smego lipca dowdca Frontu Pnocno-Zachodniego rozkaza woj
skom przej do uporczywej obrony na rubiey: Pskowski RU rzek
Wielika-rzeka Czereeha, a nastpnie wzdu wschodniego brzegu Wie
likiej do Opoczki i dalej na poudnic. Jednoczenie zada, by utwo
rzy zgrupowania na skrzydach kierunku porchowskiego. Miay one
wykona przeciwnatarcie w celu zniszczenia przeciwnika, ktry dokona
przeamania. W takich wanie przeciwuderzeniach front straci ju okoo
2000 czogw... Dowdca 11. Armii otrzyma rozkaz przyby 10 lipca
do Dna i poczy pod swoim dowdztwem dziaania 41. i 22. Korpusu
Strzeleckiego oraz 1. Korpusu Zmechanizowanego.
I znowu Niemcy byli szybsi. Dziewitego lipca pod wieczr XLI
Korpus Zmotoryzowany wykona obejcie Pskowa od wschodu i zacza
rozwija natarcie na ug. Zdemoralizowane wojska sowieckiego 41.
Korpusu rozbiegy si. Jego rozproszone jednostki utraciy moliwo
dowodzenia oraz czno ze sztabami wyszego szczebla i zostay od-
nalezione przez dowdztwo dopiero 13 lipca pod Strugami Krasnymi.
Szczirskim i ug. Genera Kosobucki poszed pod sd.
W tym samym czasie jednostki LVI KZmot. posuway si w kierunku
Porchow, Szymsk, Nowogrd z zadaniem przecicia w rejonie Czudowa.
linii kolejowej Moskwa-Leningrad. Aby wykona gbokie obejcie na
Czudowo, Manstein mia tylko dwie dywizje - pancern i zmotoryzowa
n. Ni emieckie jednostki szybkie czekao sforsowanie bardzo bagnistego
i zalesionego terenu, niesprzyjajcego dziaaniom czogw.
Dziesitego lipca armie Frontu Pnocno-Zachodniego prowadziy
cikie walki obronne.
Przeamawszy obron sowieckich wojsk na pnocny wschd od
Pskowa, niemieckie czogi ruszyy na Strugi Krasnyje. Tego same-
dnia 3. DZmot. po zacitej walce zdobya Porchow, a 8. Dywizja Pan
cerna, posuwaa si na Solce. Bronicy si na tym kierunku sowiecki
22. Korpus nie zdoa zatrzyma przeciwnika. By to korpus estoski
i dua cz sucych w nim dowdcw i czerwonoarmistw przesz
na stron Niemcw.
Sowiecki front ponownie zosta rozbity przez dwa niemieckie korpu-
i powstao realne zagroenie, e Niemcy zdobd Leningrad z marszu.
W tej sytuacji Stawka postanowia przerzuci na ten kierunek cz
wojsk Frontu Pnocnego. Czwartego lipca zadaa od jego Rady Wojen
nej, by wojska frontu zajy rubie Narwa-Luga-Stara Russa-Borowicze
i zorganizoway gboko urzutowan obron na poudniowo-zachodnich
178
podejciach do Leningradu. Stawka domagaa si, aby przede wszystkim
utworzy rubie obrony wzdu rzeki uga i obsadzi j wojskiem. Za-
proponowaa le, aby na tej rubiey i na przedpolu o gbokoci 10 15
kilometrw zbudowa cige zapory inynieryjne, pozostawiajc jedynie
drogi odwrotu dla wojsk Frontu Pnocno-Zachodniego.
Dowdca Frontu Pnocnego genera porucznik M.M. Popw po-
spiesznie zorganizowa usk Grup Operacyjn, ktra pod koniec
pierwszej dekady lipca zacza wychodzi na wskazane rubiee. W skad
grupy wchodziy 4 dywizje strzeleckie, 3 leningradzkic dywizje pospo-
litego ruszenia, jedna brygada strzelecka i Leningradzka Wysza Szkoa
piechoty. Dowodzenie grup powierzono generaowi porucznikowi K.P.
Piadyszewowi.
Do grupy zosta rwnie wczony odchodzcy na pnoc 41. Korpus
Strzelecki. Bezporednio nad ug wysza 111. Dywizja Strzelecka i z le-
wej jej strony bronia si 177. Strzelecka, a z prawej pododdziay szkoy
piechoty oraz dywizje pospolitego ruszenia. Stanowiska ogniowe w rejo-
nie ugi przygotowaa grupa artyleryjska pukownika G.F. Odincowa.
Poza uruchomieniem wojsk Frontu Pnocnego Stawka postanowi-
a wykorzysta do przygotowania obrony na podejciach do Leningradu
umocnienia Leningradzkiego Okrgu Wojskowego. Pitego lipca poleco-
no utworzy rubiee obronne na linii Kingiscpp-Tomaczewo-Babino-
Kiriszy i dalej wzdu zachodniego brzegu rzeki Wochow, a take po-
zycj ryglow uga-Szymsk. Zamierzano zakoczy prace do 15 lipca.
Na budowie rubiey obronnych codziennie pracowao okoo 150 tysicy
mieszkacw Leningradu. Na pnocnym brzegu ugi budowano lini
obrony skadajc si z dwch pasw o dugoci okoo 175 kilometrw
igbokoci 10-12 kilometrw. Przed przednim skrajem i w gbi obrony
Ustawiano pola minowe, kopano rowy przeciwpancerne, wykonywano
lene zaway i przeprowadzano prace nawadniajce, ktre miay zamie-
ni wybrane miejsca w bagniska.
Jednoczenie z prowadzeniem prac inynieryjnych wojska uskiej
grupy Operacyjnej intensywnie przygotowyway si do czekajcych je
star i niektre jednostki ju od 12 lipca prowadziy walki na przedpolu.
Aby zdoby czas na przygotowanie obrony na pozycji pod ug, Rada
wojenna Frontu Pnocnego zorganizowaa kilka oddziaw zaporo-
wych i skierowaa je przede wszystkim na szos uga-Pskw. W skad
oddziaw zaporowych wczono jednostki strzeleckie, artyleryjskie
i saperskie. Sowieckie dowdztwo wreszcie postanowio zorganizowa
179
obron z prawdziwego zdarzenia. Wycofujce si spod Pskowa jednostki
wspierane aktywnymi dziaaniami lotnictwa na poudnie od ugi stawia
y XXXXI Korpusowi Zmotoryzowanemu twardy opr.
W konsekwencji genera Hpner zrezygnowa z prby bezpored
niego uderzenia na ug i zawrci gwne siy korpusu na pnocny
zachd, pozostawiajc pod ug jedn dywizj piechoty. Czternastego
lipca Niemcy lenymi drogami skrycie wyszli nad rzek uga w odle
goci 20-25 kilometrw na poudniowy wschd od Kingiseppu. w re
jonie Iwanowskiego i Sabska. Wprawdzie przed nadejciem 1. Dywizji
Pancernej most pod Sabskicm zosta zniszczony, Niemcy zdoali jednak
uchwyci tu przyczek. Przepraw koo Iwanowskiego rwnie zdobyli
nienaruszon i tutaj take przeszli na drugi brzeg. Ale nie udao im si
wyprowadzi uderzenia z przyczkw. Natarcie niemieckich jednostek
szybkich powstrzymaa uporczywa i aktywna obrona sowieckich wojsk
podchodzcych od strony Leningradu. W raporcie za ten okres dowd
ca XLI KZmot. pisa: Dla jednostek na umocnionych przedmociach
nastpi czas zacitych walk wicych si z duymi stratami. Przeciw -
nik zacz atakowa je bez przerwy. Potem przez cztery tygodnie onie-
rze podstawowych dywizji przyzwyczajeni do byskawicznych atakw
i przeama prowadzili tu, gboko okopani, wojn pozycyjn".
Manstein, ktry w konsekwencji manewru Hpnera znalaz si w jesz
cze wikszej izolacji, wci naciera. Jego wojska przebiy si do uskiej
pozycji obronnej na zachd od Szymska. W zwizku z tym, e niemiecka
16. Armia nacieraa w kierunku na Chom i Star Russ, midzy jej jed
nostkami a LVI KZmot. powstaa dwustukilometrowa luka.
Sowieckie dowdztwo postanowio wykorzysta j, aby przerwa
niemieckie natarcie na Nowogrd i rozbi jednostki przeciwnika, ktre
przedary si do Szymska. Od 14 do 18 lipca siy kilku zwizkw taktycz
nych 11. Armii przygotoway i wykonay przeeiwuderzenie z pnocy
i poudnia na skrzyda wojsk Mansteina w rejonie Solcw. Zacieke wal
ki trway pi db. Sowieckie przeeiwuderzenie wspierao z powietrza
235 samolotw. Pidziesity Szsty Korpus Zmotoryzowany znalaza
w okreniu i ponis spore straty. Jego dowdca wspomnia: Nie mo
na powiedzie, by w tym momencie sytuacja korpusu bya godna pozaz
droszczenia [...]. Kilka nastpnych dni byo krytycznych i przeciwnik
wszystkimi siami stara si utrzyma piercie okrenia". Ze strony
sowieckiej dwie niemieckie dywizje atakoway trzy dywizje strzeleckie
i wiea, przerzucona z pnocy 21. Dywizja Pancerna pod dowdztwem
ISO
pukownika L.W. Bunina. Poza tym operacj 11. Armii ubezpieczaa od
poudnia 202. Dywizja Zmechanizowana, a od zachodu 182. Dywizja
Strzelecka.
Piercie okrenia zosta przerwany, a linia frontu odtworzona na
rubiey Dno. W rezultacie Niemcw odrzucono na odlego 40 kilome-
trw i niebezpieczestwo, e przedr si do Nowogrodu, na jaki czas si
odsuno.
Mimo to jednak zaopatrywany z powietrza LVI Korpus zdoa wy-
trwa do 18 lipca, kiedy przysza mu z pomoc Dywizja Waffcn-SS To-
tenkopf gruppenfiihrera Theodora Eickego, a jego poudniowe skrzydo
zabezpieczy 1 Korpus Armijny 16. Armii.
Dziewitnastego lipca niemieckie dowdztwo polecio wojskom Gru-
py Armii Pnoc" wstrzyma natarcie na Leningrad i wznowi je do-
piero po podejciu do uskiej pozycji obronnej zwizkw taktycznych
18. Armii i uporzdkowaniu jednostek 4. Grupy Pancernej, ktra do tej
pory stracia 50 procent sprztu.
obron z prawdziwego zdarzenia. Wycofujce si spod Pskowa jednostki
wspierane aktywnymi dziaaniami lotnictwa na poudnie od ugi stawia
y XXXXI Korpusowi Zmotoryzowanemu twardy opr.
W konsekwencji genera Hpner zrezygnowa z prby bezpored
niego uderzenia na ug i zawrci gwne siy korpusu na pnocny
zachd, pozostawiajc pod ug jedn dywizj piechoty. Czternastego
lipca Niemcy lenymi drogami skrycie wyszli nad rzek uga w odle
goci 20-25 kilometrw na poudniowy wschd od Kingiseppu. w re
jonie Iwanowskiego i Sabska. Wprawdzie przed nadejciem 1. Dywizji
Pancernej most pod Sabskicm zosta zniszczony, Niemcy zdoali jednak
uchwyci tu przyczek. Przepraw koo Iwanowskiego rwnie zdobyli
nienaruszon i tutaj take przeszli na drugi brzeg. Ale nie udao im si
wyprowadzi uderzenia z przyczkw. Natarcie niemieckich jednostek
szybkich powstrzymaa uporczywa i aktywna obrona sowieckich wojsk
podchodzcych od strony Leningradu. W raporcie za ten okres dowd
ca XLI KZmot. pisa: Dla jednostek na umocnionych przedmociach
nastpi czas zacitych walk wicych si z duymi stratami. Przeciw -
nik zacz atakowa je bez przerwy. Potem przez cztery tygodnie onie-
rze podstawowych dywizji przyzwyczajeni do byskawicznych atakw
i przeama prowadzili tu, gboko okopani, wojn pozycyjn".
Manstein, ktry w konsekwencji manewru Hpnera znalaz si w jesz
cze wikszej izolacji, wci naciera. Jego wojska przebiy si do uskiej
pozycji obronnej na zachd od Szymska. W zwizku z tym, e niemiecka
16. Armia nacieraa w kierunku na Chom i Star Russ, midzy jej jed
nostkami a LVI KZmot. powstaa dwustukilometrowa luka.
Sowieckie dowdztwo postanowio wykorzysta j, aby przerwa
niemieckie natarcie na Nowogrd i rozbi jednostki przeciwnika, ktre
przedary si do Szymska. Od 14 do 18 lipca siy kilku zwizkw taktycz
nych 11. Armii przygotoway i wykonay przeeiwuderzenie z pnocy
i poudnia na skrzyda wojsk Mansteina w rejonie Solcw. Zacieke wal
ki trway pi db. Sowieckie przeeiwuderzenie wspierao z powietrza
235 samolotw. Pidziesity Szsty Korpus Zmotoryzowany znalaza
w okreniu i ponis spore straty. Jego dowdca wspomnia: Nie mo
na powiedzie, by w tym momencie sytuacja korpusu bya godna pozaz
droszczenia [...]. Kilka nastpnych dni byo krytycznych i przeciwnik
wszystkimi siami stara si utrzyma piercie okrenia". Ze strony
sowieckiej dwie niemieckie dywizje atakoway trzy dywizje strzeleckie
i wiea, przerzucona z pnocy 21. Dywizja Pancerna pod dowdztwem
ISO
pukownika L.W. Bunina. Poza tym operacj 11. Armii ubezpieczaa od
poudnia 202. Dywizja Zmechanizowana, a od zachodu 182. Dywizja
Strzelecka.
Piercie okrenia zosta przerwany, a linia frontu odtworzona na
rubiey Dno. W rezultacie Niemcw odrzucono na odlego 40 kilome-
trw i niebezpieczestwo, e przedr si do Nowogrodu, na jaki czas si
odsuno.
Mimo to jednak zaopatrywany z powietrza LVI Korpus zdoa wy-
trwa do 18 lipca, kiedy przysza mu z pomoc Dywizja Waffcn-SS To-
tenkopf gruppenfiihrera Theodora Eickego, a jego poudniowe skrzydo
zabezpieczy 1 Korpus Armijny 16. Armii.
Dziewitnastego lipca niemieckie dowdztwo polecio wojskom Gru-
py Armii Pnoc" wstrzyma natarcie na Leningrad i wznowi je do-
piero po podejciu do uskiej pozycji obronnej zwizkw taktycznych
18. Armii i uporzdkowaniu jednostek 4. Grupy Pancernej, ktra do tej
pory stracia 50 procent sprztu.
Front Zachodni
W
pasie Zachodniego Specjalnego Okrgu Wojskowego nie-
micckie przygotowanie artyleryjskie rozpoczo si o 3.|15
i nakryo ogniem sowieckie wojska rozmieszczone w stre
fie przygranicznej. Jednoczenie granic przeszy grupy oczyszczajce
drog z przeszkd inynieryjnych oraz oddziay, ktre miay opanowa
mosty i zlikwidowa posterunki graniczne. O 3.40 niemieckie lotnictwo
zaczo bombardowa garnizony wojskowe, lotniska, wzy kolejowe
i inne wane obiekty.
Pierwsze zmasowane uderzenia Luftwaffe zaday powane straty
lotnictwu okrgu. Na przykad w wyniku nieprzyjacielskich nalotw
na miejsce dyslokacji 10. Mieszanej Dywizji Lotniczej zostay spalone
prawie wszystkie samoloty puku lotnictwa szturmowego i 75 procent
maszyn puku myliwcw w Pruanie. W pniejszym okresie z ocala
ych samolotw dywizji utworzono jedn eskadr. W 123. puku myliw -
skim stacjonujcym na lotnisku Imienin w okolicach Kobrynia pozosta
10 sprawnych samolotw. W pierwszym dniu wojny cae sowieckie lot
nictwo stracio 1200 samolotw, z czego 738 maszyn przypada wycz
nie na Front Zachodni.
Dosownie od pierwszych minut sowieckie dywizje rozmieszczone
w pobliu granicy pastwowej znalazy si w wyjtkowo trudnej sytuacji
Dla wikszoci z nich sygnaem alarmu na dobr spraw stay si eks
plozje niemieckich bomb i pociskw. Nie zdywszy obsadzi rubiey
ktrych miay broni, sowieckie wojska w pierwszych godzinach wojny
poniosy due straty i byy zmuszone prowadzi walk w niezwykle nie
dogodnych warunkach.
Dopiero o 5.30 dowdca Frontu Zachodniego genera armii D.G.
Paww wyda swoim armiom rozkaz bojowy: W zwizku z podjtymi
przez stron niemieck zmasowanymi dziaaniami wojennymi rozkazu
j: poderwa wojska i dziaa bojowo". Sowieckie jednostki pospiesznie
przesuway si w stron granicy i rozpoczynay starcie, ktre z powodu
ich nieprzygotowania do prowadzenia dziaa obronnych od samego
L82
czku przebiegao niepomylnie. Podchodzc do strefy walk i przyst-
pujc do nich czciami, rozproszone wojska nie byy w stanie zatrzyma
silnych, szybkich zgrupowa przeciwnika, a tym bardziej rozbi ich. Pod
koniec dnia niemieckie jednostki pancerne wspierane przez bombowce
wklinoway si na gboko 50-60 kilometrw.
Szczeglnie trudna sytuacja powstaa na skrzydach Frontu Zachod-
niego. Na pnocnym grupa pancerna Hotha wykonaa uderzenie na
odcinku 11. Armii i czciowo na styku Frontu Pnocno-Zachodniego
i Zachodniego. Nie napotykajc w tym miejscu zorganizowanego oporu,
Niemcy sforsowali Niemen i wykonali gbokie obejcie wojsk sowiec-
kiej 3. Armii. Jednoczenie jednostki piechoty 9. Armii generaa pu-
kownika Adolfa Straussa zaatakoway od czoa armi generaa W.I. Ku-
zniecowa. Na 56. Dywizj Strzeleck, ktra bronia odcinka o dugoci
40 kilometrw, naciera VIII Korpus Armijny w skadzie trzech dywizji.
Sytuacj elementw 3. Armii pogarszay trudnoci z organizacj
dowodzenia, poniewa ju w pierwszych godzinach zostaa przerwana
czno przewodowa, a radiowej nie udao si nawiza. Przeciwnik
nieustannie bombardowa Grodno, w ktrym znajdowa si sztab armii,
i wszystkie wzy cznoci ulegy zniszczeniu. Dowodzenie wojskami
realizowano wycznie poprzez cznikw, co miao atwy do przewidze-
nia wpyw na jego jako. Sztab armii przez dwie doby nie mia adne-
go kontaktu z dowdztwem frontu. Genera Kuzniecow nie zna rwnie
sytuacji na swoich skrzydach, poniewa cznoci z ssiadami te nie
byo.
Poniewa zgodnie z planami osony wojska przesuwano pospiesznie
W kierunku granicy, nie zdyy one zmobilizowa samochodw i nie
mogy wzi niezbdnych zapasw, bardzo szybko zacz dawa si we
znaki niedobr amunicji i paliwa.
Gwne walki rozgorzay w rejonie Augustowa i Grodna. W tym
drugim rejonie razem z jednostkami strzeleckimi walczy 11. Korpus
Zmechanizowany generaa majora D.K. Mostowienki majcy w swoim
kadzie 414 czogw. Dowdca armii wyznaczy korpusowi zadanie
"wykona uderzenie na pnocny zachd od Grodna i zniszczy nacie-
rajcego przeciwnika. W chwili wydawania rozkazu jednostki korpusu
byy rozrodkowane na duym obszarze. Bezporednio w rejonie Grod-
na znajdowaa si tylko 29. Dywizja Pancerna pukownika N.P Stud-
niewa. Trzydziesta Trzecia Dywizja Pancerna pukownika M.F. Pano-
wa nieposiadajca jeszcze etatowej liczby czogw, bya zerodkowana
183
Front Zachodni
W
pasie Zachodniego Specjalnego Okrgu Wojskowego nie-
micckie przygotowanie artyleryjskie rozpoczo si o 3.|15
i nakryo ogniem sowieckie wojska rozmieszczone w stre
fie przygranicznej. Jednoczenie granic przeszy grupy oczyszczajce
drog z przeszkd inynieryjnych oraz oddziay, ktre miay opanowa
mosty i zlikwidowa posterunki graniczne. O 3.40 niemieckie lotnictwo
zaczo bombardowa garnizony wojskowe, lotniska, wzy kolejowe
i inne wane obiekty.
Pierwsze zmasowane uderzenia Luftwaffe zaday powane straty
lotnictwu okrgu. Na przykad w wyniku nieprzyjacielskich nalotw
na miejsce dyslokacji 10. Mieszanej Dywizji Lotniczej zostay spalone
prawie wszystkie samoloty puku lotnictwa szturmowego i 75 procent
maszyn puku myliwcw w Pruanie. W pniejszym okresie z ocala
ych samolotw dywizji utworzono jedn eskadr. W 123. puku myliw -
skim stacjonujcym na lotnisku Imienin w okolicach Kobrynia pozosta
10 sprawnych samolotw. W pierwszym dniu wojny cae sowieckie lot
nictwo stracio 1200 samolotw, z czego 738 maszyn przypada wycz
nie na Front Zachodni.
Dosownie od pierwszych minut sowieckie dywizje rozmieszczone
w pobliu granicy pastwowej znalazy si w wyjtkowo trudnej sytuacji
Dla wikszoci z nich sygnaem alarmu na dobr spraw stay si eks
plozje niemieckich bomb i pociskw. Nie zdywszy obsadzi rubiey
ktrych miay broni, sowieckie wojska w pierwszych godzinach wojny
poniosy due straty i byy zmuszone prowadzi walk w niezwykle nie
dogodnych warunkach.
Dopiero o 5.30 dowdca Frontu Zachodniego genera armii D.G.
Paww wyda swoim armiom rozkaz bojowy: W zwizku z podjtymi
przez stron niemieck zmasowanymi dziaaniami wojennymi rozkazu
j: poderwa wojska i dziaa bojowo". Sowieckie jednostki pospiesznie
przesuway si w stron granicy i rozpoczynay starcie, ktre z powodu
ich nieprzygotowania do prowadzenia dziaa obronnych od samego
L82
czku przebiegao niepomylnie. Podchodzc do strefy walk i przyst-
pujc do nich czciami, rozproszone wojska nie byy w stanie zatrzyma
silnych, szybkich zgrupowa przeciwnika, a tym bardziej rozbi ich. Pod
koniec dnia niemieckie jednostki pancerne wspierane przez bombowce
wklinoway si na gboko 50-60 kilometrw.
Szczeglnie trudna sytuacja powstaa na skrzydach Frontu Zachod-
niego. Na pnocnym grupa pancerna Hotha wykonaa uderzenie na
odcinku 11. Armii i czciowo na styku Frontu Pnocno-Zachodniego
i Zachodniego. Nie napotykajc w tym miejscu zorganizowanego oporu,
Niemcy sforsowali Niemen i wykonali gbokie obejcie wojsk sowiec-
kiej 3. Armii. Jednoczenie jednostki piechoty 9. Armii generaa pu-
kownika Adolfa Straussa zaatakoway od czoa armi generaa W.I. Ku-
zniecowa. Na 56. Dywizj Strzeleck, ktra bronia odcinka o dugoci
40 kilometrw, naciera VIII Korpus Armijny w skadzie trzech dywizji.
Sytuacj elementw 3. Armii pogarszay trudnoci z organizacj
dowodzenia, poniewa ju w pierwszych godzinach zostaa przerwana
czno przewodowa, a radiowej nie udao si nawiza. Przeciwnik
nieustannie bombardowa Grodno, w ktrym znajdowa si sztab armii,
i wszystkie wzy cznoci ulegy zniszczeniu. Dowodzenie wojskami
realizowano wycznie poprzez cznikw, co miao atwy do przewidze-
nia wpyw na jego jako. Sztab armii przez dwie doby nie mia adne-
go kontaktu z dowdztwem frontu. Genera Kuzniecow nie zna rwnie
sytuacji na swoich skrzydach, poniewa cznoci z ssiadami te nie
byo.
Poniewa zgodnie z planami osony wojska przesuwano pospiesznie
W kierunku granicy, nie zdyy one zmobilizowa samochodw i nie
mogy wzi niezbdnych zapasw, bardzo szybko zacz dawa si we
znaki niedobr amunicji i paliwa.
Gwne walki rozgorzay w rejonie Augustowa i Grodna. W tym
drugim rejonie razem z jednostkami strzeleckimi walczy 11. Korpus
Zmechanizowany generaa majora D.K. Mostowienki majcy w swoim
kadzie 414 czogw. Dowdca armii wyznaczy korpusowi zadanie
"wykona uderzenie na pnocny zachd od Grodna i zniszczy nacie-
rajcego przeciwnika. W chwili wydawania rozkazu jednostki korpusu
byy rozrodkowane na duym obszarze. Bezporednio w rejonie Grod-
na znajdowaa si tylko 29. Dywizja Pancerna pukownika N.P Stud-
niewa. Trzydziesta Trzecia Dywizja Pancerna pukownika M.F. Pano-
wa nieposiadajca jeszcze etatowej liczby czogw, bya zerodkowana
183
40 kilometrw od terenu dziaa bojowych, natomiast 204. Dywizja
Zmechanizowana pukownika A.M. Pirogowa i sztab znajdoway si
w Wokowysku. Dwudziestego drugiego czerwca 1 I. KZmech. mg wy
kona uderzenie tylko siami 29. Dywizji Pancernej. Inne zwizki tak
tyczne i jednostki korpusu wchodziy do walki z marszu, w miar przy
bywania na pole bitwy.
W pierwszej poowie dnia elementy korpusu prowadziy zacieke
walki z XX Korpusem Armijnym przeciwnika w odlegoci 15 kilome
trw na zachd od Grodna. Dwudziesta Dziewita Dywizja Pancerna
rozwina si na szeciokilometrowym odcinku, zaatakowaa Niemcw
i odrzucia ich 6-7 kilometrw na zachd. Jednake w czasie dnia korpus
nie osign znaczcych wynikw i nie wykona postawionego zadania
Stao si tak przede wszystkim z powodu silnych atakw lotniczych prze
ciwnika na ugrupowanie bojowe jednostki, ktrym sowieckie lotnictwo
nie byo w stanie zapewni osony z powietrza. Poza tym korpus walczyli
bez wsparcia artylerii, pozostawionej w rejonach dyslokacji, poniewa
nie posiadaa cignikw. I chocia Niemcy na tym kierunku w ogle nie
mieli czogw, sowieccy czogici po zniszczeniu wielu wozw bojo-
wych przez bombowce nurkujce zostali zmuszeni do odwrotu.
W tym czasie ssiad z prawej - 1 1 . Armia generaa Morozowa -wy-
cofywa si na Kowno i Wilno, odsaniajc pnocne skrzydo 3. Armii
Pod koniec dnia zagroenie oskrzydleniem flank armii i przedarcia si
niemieckich wojsk do przepraw przez Niemen pod unn i Mostami sta
o si bardzo realne. Dlatego w nocy z 22 na 23 czerwca dowdca armii
podj decyzj wyprowadzenia wojsk na lini rzek Kotra i Swisocz. Za-
mierzano utworzy cig lini obrony na wschd i poudnic od Grodna
Do rana 23 czerwca sowieckie wojska opuciy Grodno. Aby opni
tempo niemieckiego natarcia, saperzy wysadzili w powietrze mosty przez
Niemen i nasyp kolejowy. W czasie caego dnia jednostki 11. KZmech.
osaniajc odwrt armii, powstrzymyway ataki Niemcw na poudnic od
miasta. Pod wieczr elementy 56., 85. i 27. Dywizji Strzeleckiej zajy
obron na rubiey na poudniowy zachd i poudnie od Grodna.
Przez te dwa dni 3. Grupa Pancerna przesuna si w gb sowieckie
go terytorium na odlego 100 kilometrw. Poniewa wojska genera
a Morozowa wycofyway si na pnocny wschd, natomiast generaa
Kuzniecowa na poudniowy zachd, pomidzy sowieckimi frontami po
wstaa studwudziestokilometrowa luka, wykorzystana przez Hotha. by
rozwija natarcie w kierunku na Misk.
18 i
Osaniajca lewe skrzydo Frontu Zachodniego 4. Armia generaa ma-
jora A.A. Korobkowa rwnie znalaza si w niekorzystnej sytuacji. Na
odcinku tej armii przeciwnik rozwin 20,5 dywizji, czyli ponad 40 pro-
cent caych si Grupy Armii rodek", przynajmniej poow artylerii oraz
wojsk inynieryjnych i innych rodkw wsparcia. W pierwszym rzucie
niemieckiego zgrupowania uderzeniowego znajdoway si trzy korpusy
armijne oraz XXIV KZmot. (genera Leo baron Geyr von Schweppen-
burg) i XXXXVII KZmot. (genera Joachim Lemelsen) grupy pancer-
nej Guderiana. Drugi rzut stanowi XXXXV1 Korpus Zmotoryzowany
(genera Heinrich von Vietinghoff), Dywizja Zmotoryzowana SS Das
Reich", puk piechoty Grossdeutschland". Znajdowa si tu rwnie od-
wd GA rodek" -j edna dywizja piechoty.
W ten sposb na kierunku brzesko-miskim Niemcy utworzyli po-
tne, liczce prawie 460 tysicy ludzi zgrupowanie, dysponujce 1021
czogami i dziaami szturmowymi, 5953 dziaami i modzierzami.
O 4.15, po zakoczeniu przygotowania artyleryjskiego, wojska nie-
mieckiego pierwszego rzutu rozpoczy forsowanie Bugu. Gwne
uderzenie Niemcy wykonywali na odcinku Janw Podlaski-Sawaty-
cze, czyli na caym odcinku sowieckiej 4. Armii, obejmujcym rwnie
twierdz brzesk. Jednostki pancerne Guderiana przeprawiy si przez
rzek po obu stronach Brzecia, natomiast XII Korpus Armijny naciera
na Brze.
Niemieckie grupy szturmowe uchwyciy przeprawy przez Bug jesz-
cze przed rozpoczciem przygotowania artyleryjskiego. I znowu pojawia
si sprawa mostw. Na odcinku armii Korobkowa znajdowao si sze
mostw, ktre po rozbiorze Polski w 1939 roku stay si mostami granicz-
nymi i dlatego w czasie pokoju nikt z nich nic korzysta. Strona niemiec-
ka ze zrozumiaych powodw nie podejmowaa kwestii ich zniszczenia.
Ale nie zrobia tego rwnie strona sowiecka. Wysadzanie mostw na
granicy z pastwem, ktre podpisao z nami pakt o nieagresji, byoby
w jaki sposb przeciwne naturze" wyjania byy naczelnik sztabu
4-Armii. Pamitnikarze z epoki Chruszczowa nie mogli napisa, e sami
zamierzali umy buty w Wile. W rezultacie generaowie i marszako-
wie musieli udawa, e w 1941 roku byli naiwnymi pensjonarkami, ktre
z jednej strony przeczuwaj, e faszystowski zwierzju szykowa si do
swojego krwawego skoku", z drugiej za [...] poniewa nie chcielimy
is^
40 kilometrw od terenu dziaa bojowych, natomiast 204. Dywizja
Zmechanizowana pukownika A.M. Pirogowa i sztab znajdoway si
w Wokowysku. Dwudziestego drugiego czerwca 1 I. KZmech. mg wy
kona uderzenie tylko siami 29. Dywizji Pancernej. Inne zwizki tak
tyczne i jednostki korpusu wchodziy do walki z marszu, w miar przy
bywania na pole bitwy.
W pierwszej poowie dnia elementy korpusu prowadziy zacieke
walki z XX Korpusem Armijnym przeciwnika w odlegoci 15 kilome
trw na zachd od Grodna. Dwudziesta Dziewita Dywizja Pancerna
rozwina si na szeciokilometrowym odcinku, zaatakowaa Niemcw
i odrzucia ich 6-7 kilometrw na zachd. Jednake w czasie dnia korpus
nie osign znaczcych wynikw i nie wykona postawionego zadania
Stao si tak przede wszystkim z powodu silnych atakw lotniczych prze
ciwnika na ugrupowanie bojowe jednostki, ktrym sowieckie lotnictwo
nie byo w stanie zapewni osony z powietrza. Poza tym korpus walczyli
bez wsparcia artylerii, pozostawionej w rejonach dyslokacji, poniewa
nie posiadaa cignikw. I chocia Niemcy na tym kierunku w ogle nie
mieli czogw, sowieccy czogici po zniszczeniu wielu wozw bojo-
wych przez bombowce nurkujce zostali zmuszeni do odwrotu.
W tym czasie ssiad z prawej - 1 1 . Armia generaa Morozowa -wy-
cofywa si na Kowno i Wilno, odsaniajc pnocne skrzydo 3. Armii
Pod koniec dnia zagroenie oskrzydleniem flank armii i przedarcia si
niemieckich wojsk do przepraw przez Niemen pod unn i Mostami sta
o si bardzo realne. Dlatego w nocy z 22 na 23 czerwca dowdca armii
podj decyzj wyprowadzenia wojsk na lini rzek Kotra i Swisocz. Za-
mierzano utworzy cig lini obrony na wschd i poudnic od Grodna
Do rana 23 czerwca sowieckie wojska opuciy Grodno. Aby opni
tempo niemieckiego natarcia, saperzy wysadzili w powietrze mosty przez
Niemen i nasyp kolejowy. W czasie caego dnia jednostki 11. KZmech.
osaniajc odwrt armii, powstrzymyway ataki Niemcw na poudnic od
miasta. Pod wieczr elementy 56., 85. i 27. Dywizji Strzeleckiej zajy
obron na rubiey na poudniowy zachd i poudnie od Grodna.
Przez te dwa dni 3. Grupa Pancerna przesuna si w gb sowieckie
go terytorium na odlego 100 kilometrw. Poniewa wojska genera
a Morozowa wycofyway si na pnocny wschd, natomiast generaa
Kuzniecowa na poudniowy zachd, pomidzy sowieckimi frontami po
wstaa studwudziestokilometrowa luka, wykorzystana przez Hotha. by
rozwija natarcie w kierunku na Misk.
18 i
Osaniajca lewe skrzydo Frontu Zachodniego 4. Armia generaa ma-
jora A.A. Korobkowa rwnie znalaza si w niekorzystnej sytuacji. Na
odcinku tej armii przeciwnik rozwin 20,5 dywizji, czyli ponad 40 pro-
cent caych si Grupy Armii rodek", przynajmniej poow artylerii oraz
wojsk inynieryjnych i innych rodkw wsparcia. W pierwszym rzucie
niemieckiego zgrupowania uderzeniowego znajdoway si trzy korpusy
armijne oraz XXIV KZmot. (genera Leo baron Geyr von Schweppen-
burg) i XXXXVII KZmot. (genera Joachim Lemelsen) grupy pancer-
nej Guderiana. Drugi rzut stanowi XXXXV1 Korpus Zmotoryzowany
(genera Heinrich von Vietinghoff), Dywizja Zmotoryzowana SS Das
Reich", puk piechoty Grossdeutschland". Znajdowa si tu rwnie od-
wd GA rodek" -j edna dywizja piechoty.
W ten sposb na kierunku brzesko-miskim Niemcy utworzyli po-
tne, liczce prawie 460 tysicy ludzi zgrupowanie, dysponujce 1021
czogami i dziaami szturmowymi, 5953 dziaami i modzierzami.
O 4.15, po zakoczeniu przygotowania artyleryjskiego, wojska nie-
mieckiego pierwszego rzutu rozpoczy forsowanie Bugu. Gwne
uderzenie Niemcy wykonywali na odcinku Janw Podlaski-Sawaty-
cze, czyli na caym odcinku sowieckiej 4. Armii, obejmujcym rwnie
twierdz brzesk. Jednostki pancerne Guderiana przeprawiy si przez
rzek po obu stronach Brzecia, natomiast XII Korpus Armijny naciera
na Brze.
Niemieckie grupy szturmowe uchwyciy przeprawy przez Bug jesz-
cze przed rozpoczciem przygotowania artyleryjskiego. I znowu pojawia
si sprawa mostw. Na odcinku armii Korobkowa znajdowao si sze
mostw, ktre po rozbiorze Polski w 1939 roku stay si mostami granicz-
nymi i dlatego w czasie pokoju nikt z nich nic korzysta. Strona niemiec-
ka ze zrozumiaych powodw nie podejmowaa kwestii ich zniszczenia.
Ale nie zrobia tego rwnie strona sowiecka. Wysadzanie mostw na
granicy z pastwem, ktre podpisao z nami pakt o nieagresji, byoby
w jaki sposb przeciwne naturze" wyjania byy naczelnik sztabu
4-Armii. Pamitnikarze z epoki Chruszczowa nie mogli napisa, e sami
zamierzali umy buty w Wile. W rezultacie generaowie i marszako-
wie musieli udawa, e w 1941 roku byli naiwnymi pensjonarkami, ktre
z jednej strony przeczuwaj, e faszystowski zwierzju szykowa si do
swojego krwawego skoku", z drugiej za [...] poniewa nie chcielimy
is^
zachowa si nietaktownie wobec Niemcw, nie zdecydowalimy si na
wet zaminowa przepraw".
Wszystkie mosty zostay zdobyte przez Niemcw i w krtkim okresie
przeszy przez nie masy wojsk. Poza przeprawami mostowymi wykorzy
stano brody, odzie czy tratwy. Grupy czogw wyposaone w specjal-
ne urzdzenia pozwalajce forsowa przeszkody wodne o gbokoci do
4 metrw przeszy na wschodni brzeg rzeki po jej dnie.
Na pnocny zachd od Zaczopck przez rzek przeprawiy si dywi
zje XXXXIII i IX Korpusu Armijnego. Bezskutecznie usioway stawi
im opr ju poszczerbione pododdziay 49. Dywizji Strzeleckiej oraz ba
taliony artylerii i karabinw maszynowych.
Siedemnasta DPanc. (genera major Hans Jurgen von Arnim) i 18.
DPanc. (genera major Walther Nehring) z XXXXVII KZinot. sforsowa
y Bug na odcinku Zaczopki-Mokrany i nie napotykajc oporu ze strony
oszoomionych pododdziaw 6. Dywizji Strzeleckiej RKKA, zaczy
rozwija natarcie w kierunku yszczyce-Motykay.
Trzecia DPanc. (genera porucznik Walter Model), 4. DPanc. (genera
major Wilibald baron von Langermann und Erlencamp) i 1. Dywizja
Kawalerii (genera porucznik Kurt Feldt) z XXIV KZmot. do godziny
7 sforsoway Bug na odcinku Kode-Domaczewo. Uderzenie spado na
pododdziay 75. Dywizji Strzeleckiej. Po ich odrzuceniu Niemcy przeszli
do natarcia, obchodzc Brze od poudniowego wschodu.
Wojna cakowicie zaskoczya wojska 4. Armii. W pierwszych go-
dzinach niemiecka artyleria i lotnictwo zaday due straty zasadniczej
czci garnizonu Brzeskiego Rejonu Umocnionego. Ze znajdujcych si
w twierdzy piciu batalionw 6. Dywizji Strzeleckiej i dwch batalionw
42. Dywizji wraz z pododdziaami specjalnymi
1
wyprowadzono niecae
50 procent stanu osobowego.
W Brzeciu w miasteczku wojskowym Junoje stacjonowaa
22. Dywizja Pancerna. Usytuowanie dywizji w aden sposb ni e pozwa
lao na realizacj jakichkolwiek zada obronnych. Junoje znajdowao si
na paskim terenie 2,5 kilometra od granicy i byo dosownie zapchane
sprztem. Po ogoszeniu alarmu dywizja pancerna miaa wyj do rejonu
abinki, po drodze przeprawiajc si przez rzek Muchawiec, przecina
jc szos warszawsk i dwie linie kolejowe. Taki manewr nawet w czasie
pokoju jest trudny do wykonania. A w warunkach zaskakujcego ataku
Midzy innymi 132. batalionem konwojowym NKWD. Przyp. tum.
186
Czy sowieckie plany osony w ogle uwzgldniay tak moliwo? Wy-
--ni wida to na nastpujcym przykadzie. Naloty lotnictwa i ostrza
artylerii od razu spowodoway due straty personelu dywizji, zniszczenie
wikszej czci czogw, artylerii, samochodw i samochodw-cystern.
Straty ponis take 205. puk haubic.
Dowdca 22. Dywizji Pancernej genera major W.P. Puganow
w chwili rozpoczcia ostrzau artyleryjskiego ogosi alarm bojowy
i rozkaza jednostkom przygotowa si do przejcia do wyznaczonego
w planie osony rejonu abinki. Gdy tylko ogie artylerii osab, dowd-
cy jednostek zaczli zbiera ludzi, czogi i samochody. Aby zabezpie-
czy zbirki dywizji przy Bugu, wysano dyurne pododdziay. Bataliony
44 puku pancernego po kontrataku na przeciwnika w rejonie wsi Wlka
i Woynka rozwiny si w szyk bojowy na szosie i wspierane przez spie-
szonych czogistw 22. zmotoryzowanego puku strzeleckiego osania-
li przejcie dywizji do rejonu zbirki. Od godziny 6 do 8 pododdziay
22. DPanc. bezadnie przeprawiay si przez Muchawiec, starajc si jak
najszybciej przej szos warszawsk i drogami gruntowymi do abinki.
Cz dywizji, dla ktrej nie starczyo samochodw i czogw, wycho-
dzia pieszo na Radwanicze. Razem z ni poday rodziny kadry oficer-
skiej. Du cz artylerii dywizji i podstawowych zapasw porzucono
z powodu braku rodkw transportu. W tym czasie zginli zastpcy do-
wdcy dywizji do spraw politycznych i technicznych, ciko ranni zosta-
li szef sztabu i dowdca 44. puku pancernego.
Niemcy niemal doszcztnie zniszczyli jednostki, ktre na rozkaz
sztabu okrgu zebray si na poligonie artyleryjskim w celu przeprowa-
dzenia zaplanowanych wicze. Znajdoway si na nim dwa bataliony
84. puku strzeleckiego 6. Dywizji, pododdziay 459. puku strzeleckiego
i 472. artyleryjskiego 42. Dywizji, czogi, sprzt artyleryjski i inny, a tak-
e 455. puk artylerii korpunej, ktry mia na poligonie odby strzelania.
Pocztek niemieckiego przygotowania artyleryjskiego zosta potrakto-
wany przez te wojska jak niespodziewany pocztek wicze poczony
ze strzelaniem bojowym, a fakt, e pociski wybuchay wrd wasnych
wojsk, uznano za czyje niedbalstwo. Rzecz w tym, e przed wojn
w Armii Czerwonej podczas wicze natarcia piechoty za waem ognio-
wym praktykowano uycie pociskw bojowych. eby zwrci uwag na
"pomyk", z poligonu zaczto nadawa sygnay wietlne i dwikowe.
Dopiero po poniesieniu duych strat dowdcy i onierze zrozumieli, e
zacza si wojna.
187
zachowa si nietaktownie wobec Niemcw, nie zdecydowalimy si na
wet zaminowa przepraw".
Wszystkie mosty zostay zdobyte przez Niemcw i w krtkim okresie
przeszy przez nie masy wojsk. Poza przeprawami mostowymi wykorzy
stano brody, odzie czy tratwy. Grupy czogw wyposaone w specjal-
ne urzdzenia pozwalajce forsowa przeszkody wodne o gbokoci do
4 metrw przeszy na wschodni brzeg rzeki po jej dnie.
Na pnocny zachd od Zaczopck przez rzek przeprawiy si dywi
zje XXXXIII i IX Korpusu Armijnego. Bezskutecznie usioway stawi
im opr ju poszczerbione pododdziay 49. Dywizji Strzeleckiej oraz ba
taliony artylerii i karabinw maszynowych.
Siedemnasta DPanc. (genera major Hans Jurgen von Arnim) i 18.
DPanc. (genera major Walther Nehring) z XXXXVII KZinot. sforsowa
y Bug na odcinku Zaczopki-Mokrany i nie napotykajc oporu ze strony
oszoomionych pododdziaw 6. Dywizji Strzeleckiej RKKA, zaczy
rozwija natarcie w kierunku yszczyce-Motykay.
Trzecia DPanc. (genera porucznik Walter Model), 4. DPanc. (genera
major Wilibald baron von Langermann und Erlencamp) i 1. Dywizja
Kawalerii (genera porucznik Kurt Feldt) z XXIV KZmot. do godziny
7 sforsoway Bug na odcinku Kode-Domaczewo. Uderzenie spado na
pododdziay 75. Dywizji Strzeleckiej. Po ich odrzuceniu Niemcy przeszli
do natarcia, obchodzc Brze od poudniowego wschodu.
Wojna cakowicie zaskoczya wojska 4. Armii. W pierwszych go-
dzinach niemiecka artyleria i lotnictwo zaday due straty zasadniczej
czci garnizonu Brzeskiego Rejonu Umocnionego. Ze znajdujcych si
w twierdzy piciu batalionw 6. Dywizji Strzeleckiej i dwch batalionw
42. Dywizji wraz z pododdziaami specjalnymi
1
wyprowadzono niecae
50 procent stanu osobowego.
W Brzeciu w miasteczku wojskowym Junoje stacjonowaa
22. Dywizja Pancerna. Usytuowanie dywizji w aden sposb ni e pozwa
lao na realizacj jakichkolwiek zada obronnych. Junoje znajdowao si
na paskim terenie 2,5 kilometra od granicy i byo dosownie zapchane
sprztem. Po ogoszeniu alarmu dywizja pancerna miaa wyj do rejonu
abinki, po drodze przeprawiajc si przez rzek Muchawiec, przecina
jc szos warszawsk i dwie linie kolejowe. Taki manewr nawet w czasie
pokoju jest trudny do wykonania. A w warunkach zaskakujcego ataku
Midzy innymi 132. batalionem konwojowym NKWD. Przyp. tum.
186
Czy sowieckie plany osony w ogle uwzgldniay tak moliwo? Wy-
--ni wida to na nastpujcym przykadzie. Naloty lotnictwa i ostrza
artylerii od razu spowodoway due straty personelu dywizji, zniszczenie
wikszej czci czogw, artylerii, samochodw i samochodw-cystern.
Straty ponis take 205. puk haubic.
Dowdca 22. Dywizji Pancernej genera major W.P. Puganow
w chwili rozpoczcia ostrzau artyleryjskiego ogosi alarm bojowy
i rozkaza jednostkom przygotowa si do przejcia do wyznaczonego
w planie osony rejonu abinki. Gdy tylko ogie artylerii osab, dowd-
cy jednostek zaczli zbiera ludzi, czogi i samochody. Aby zabezpie-
czy zbirki dywizji przy Bugu, wysano dyurne pododdziay. Bataliony
44 puku pancernego po kontrataku na przeciwnika w rejonie wsi Wlka
i Woynka rozwiny si w szyk bojowy na szosie i wspierane przez spie-
szonych czogistw 22. zmotoryzowanego puku strzeleckiego osania-
li przejcie dywizji do rejonu zbirki. Od godziny 6 do 8 pododdziay
22. DPanc. bezadnie przeprawiay si przez Muchawiec, starajc si jak
najszybciej przej szos warszawsk i drogami gruntowymi do abinki.
Cz dywizji, dla ktrej nie starczyo samochodw i czogw, wycho-
dzia pieszo na Radwanicze. Razem z ni poday rodziny kadry oficer-
skiej. Du cz artylerii dywizji i podstawowych zapasw porzucono
z powodu braku rodkw transportu. W tym czasie zginli zastpcy do-
wdcy dywizji do spraw politycznych i technicznych, ciko ranni zosta-
li szef sztabu i dowdca 44. puku pancernego.
Niemcy niemal doszcztnie zniszczyli jednostki, ktre na rozkaz
sztabu okrgu zebray si na poligonie artyleryjskim w celu przeprowa-
dzenia zaplanowanych wicze. Znajdoway si na nim dwa bataliony
84. puku strzeleckiego 6. Dywizji, pododdziay 459. puku strzeleckiego
i 472. artyleryjskiego 42. Dywizji, czogi, sprzt artyleryjski i inny, a tak-
e 455. puk artylerii korpunej, ktry mia na poligonie odby strzelania.
Pocztek niemieckiego przygotowania artyleryjskiego zosta potrakto-
wany przez te wojska jak niespodziewany pocztek wicze poczony
ze strzelaniem bojowym, a fakt, e pociski wybuchay wrd wasnych
wojsk, uznano za czyje niedbalstwo. Rzecz w tym, e przed wojn
w Armii Czerwonej podczas wicze natarcia piechoty za waem ognio-
wym praktykowano uycie pociskw bojowych. eby zwrci uwag na
"pomyk", z poligonu zaczto nadawa sygnay wietlne i dwikowe.
Dopiero po poniesieniu duych strat dowdcy i onierze zrozumieli, e
zacza si wojna.
187
Dwiecie czwarty puk haubic zdoa wyprowadzi ze swojego mia
steczka wojskowego 33 dziaa, ale nie mg przeprawi si przez Mucha
wiec, poniewa oba mosty byy zatoczone ludmi i sprztem przepra
wiajce, si 22. DPanc. Czekajc na moliwo przeprawy, puk ponosi
due straty na skutek atakw lotnictwa i straciwszy nadziej, odszed na
Radwanicze. W rezultacie ani 84. puk strzelecki, ani 204. puk haubic
ktre miay zadanie broni Brzecia, nie mogy tego zrobi. W twierdzy
pozosta trzeci batalion 84. puku, ale jego dowdca dysponowa do obro
ny miasta jedynie szko pukow, resztkami artylerii pukowej i paroma
innymi pododdziaami.
Z miasteczka wojskowego Sicwiernoje udao si wydosta 447 pu
kowi artylerii korpunej z 19 dziaami (z etatowych 36) i dwm dywizjo
nom 1 7. puku haubic. Po odejciu z Brzecia 22. Dywizji Pancernej mia
sto stao si bezbronne. Do 7 rano pododdziay 45. i 34. Dywizji Piechoty
niemieckiego XII Korpusu Armijnego zajy Brze.
W ten sposb pierwszy rzut sowieckiej 4. Armii zosta ju faktycznie
rozbity, chocia jej dowdztwo jeszcze nie zdawao z tego sprawy Bom
bardowan.a . ostrzay artyleryjskie sprawiy, e sowieckie sztaby utraciy
wszystkie rodki cznoci, pod gruzami pozostay take dokumenty szta
bowc. Ocala jedynie wze cznoci sztabu armii umieszczony w piw
nicy w Kobryniu. Nie znano sytuacji, nie dysponowano adnymi danymi
o przeciwniku, mc miano pojcia o wasnych stratach. Genera Sandaow
wspomina: [...] dowdcy korpusw i dywizji nie mieli staej cznoci
z jednostkam.. w czasie pierwszych godzin wojny nie wiedzieli jakie na
prawd ponieli straty. Przypuszczali wic, e w rejony zbirek w trybie
alarmowym jednostki wyjd w wystarczajcym stopniu zdolne do walki
a przeciwnik nie podejmie ryzyka atakowania duymi silami i skieruje na
nasze terytorium jedynie pojedyncze bandy".
Dlatego na przykad dowdca 28. Korpusu Strzeleckiego genera ma
jor W.S. Popw uwaa, e nie stao si nic powanego, i o 5 30 rozkaza
dowdcy 6. Dywizji Strzeleckiej krtkim przeciwuderzeniem wyrzuci
przeciwnika z Brzecia", chocia wykona takiego zadania nie moga nie
tylko juz niezdolna do walki 6. Dywizja, ale nawet cay korpus Ale by to
charakterystyczny styl mylenia sowieckiego generaa, a waciwie caej
sowieckiej generalicji wzr lato 1941".
Dowdztwo 4. Armii w dwch pierwszych godzinach wojny nie pod
jo adnych samodzielnych decyzji. Kiedy upewnio si, e rzeczywi
188
cie rozpocza si wojna, a take otrzymao rozkaz z okrgu, by dziaa
bojowo", prbowao wprowadzi w ycie przedwojenne schematy, ktre
zupenie nie pasoway do realnej sytuacji. Do godziny 10 na odcinku
armii powstaa bardzo trudna sytuacja, ale zrozumie j i realistycznie
oceni nikt nic by w stanie. Dopiero koo poudnia dowdztwo otrzyma-
o kilka meldunkw o dziaaniach bojowych wojsk. Wtedy genera Ko-
robkow wyda pierwsze polecenia - 28. Korpus Strzelecki ma powstrzy-
ma dalszy marsz przeciwnika na abink; 14. KZmech w skadzie
22. i 30. Dywizja Pancerna skoncentruje si w rejonie Widomla-abin-
ka, a nastpnie zaatakuje przeciwnika w kierunku na Brze i odtworzy
pooenie.
Wojska otrzymay zatem zadania ewidentnie niewykonalne.
Po pierwsze dywizje pancerne jeszcze nie skoncentroway si w re-
jonie Widomla-abinka. Trzydziesta Dywizja Pancerna pukownika
S.I. Bogdanowa wykonywaa w tym czasie szedziesiciokilometrowy
marsz z rejonu Pruany, wielokrotnie atakowana przez lotnictwo prze-
ciwnika.
Po drugie moliwo wsplnej koncentracji dywizji bya wykluczo-
na, poniewa 22. DPanc. w czasie odwrotu z Brzecia zostaa rozdzielona
na dwie czci i poniosa due straty. Resztki dywizji Puganowa doszy
do rejonu zerodk owania dopiero okoo godziny 15. W jednostkach po-
zostaa ograniczona liczba pociskw, paliwo byo na ukoczeniu, brako-
wao prowiantu i kuchni polowych, nie byo rodkw cznoci.
Po trzecie 14. KZmech. powinien przej do natarcia razem z 28.
Korpusem Strzeleckim, a tymczasem 42. Dywizja tego korpusu nadal
wypeniaa poprzednie zadanie - usiowaa przej do wyznaczonego
pasa obrony na prawym skrzydle Brzeskiego RU, natomiast 6. Dywi-
zja w tym czasie wycofywaa si drobnymi grupami. Kompania czogw
z 205. Dywizji Zmechanizowanej zostaa wysana do obrony Kobrynia.
ale postanowiono, aby samej dywizji nie wyprowadza w rejon abinki,
poniewa nic byo wystarczajcej liczby samochodw, by przewie pie-
chot. Dywizja osigaa stan gotowoci bojowej w staym miejscu posto-
ju w Brzeciu.
Trzydziesta Dywizja Pancerna od 12 do 13 utrzymywaa styczno
z przeciwnikiem. Jej czowka nawizaa w rejonie Piliszczy walk
z niemieck 18. Dywizj Pancern i na jaki czas j zatrzymaa.
Oglnie rzecz biorc, w pierwszym dniu wojny wiksza cz
zwizkw taktycznych sowieckiej 4. Armii poniosa powan klsk
189
Dwiecie czwarty puk haubic zdoa wyprowadzi ze swojego mia
steczka wojskowego 33 dziaa, ale nie mg przeprawi si przez Mucha
wiec, poniewa oba mosty byy zatoczone ludmi i sprztem przepra
wiajce, si 22. DPanc. Czekajc na moliwo przeprawy, puk ponosi
due straty na skutek atakw lotnictwa i straciwszy nadziej, odszed na
Radwanicze. W rezultacie ani 84. puk strzelecki, ani 204. puk haubic
ktre miay zadanie broni Brzecia, nie mogy tego zrobi. W twierdzy
pozosta trzeci batalion 84. puku, ale jego dowdca dysponowa do obro
ny miasta jedynie szko pukow, resztkami artylerii pukowej i paroma
innymi pododdziaami.
Z miasteczka wojskowego Sicwiernoje udao si wydosta 447 pu
kowi artylerii korpunej z 19 dziaami (z etatowych 36) i dwm dywizjo
nom 1 7. puku haubic. Po odejciu z Brzecia 22. Dywizji Pancernej mia
sto stao si bezbronne. Do 7 rano pododdziay 45. i 34. Dywizji Piechoty
niemieckiego XII Korpusu Armijnego zajy Brze.
W ten sposb pierwszy rzut sowieckiej 4. Armii zosta ju faktycznie
rozbity, chocia jej dowdztwo jeszcze nie zdawao z tego sprawy Bom
bardowan.a . ostrzay artyleryjskie sprawiy, e sowieckie sztaby utraciy
wszystkie rodki cznoci, pod gruzami pozostay take dokumenty szta
bowc. Ocala jedynie wze cznoci sztabu armii umieszczony w piw
nicy w Kobryniu. Nie znano sytuacji, nie dysponowano adnymi danymi
o przeciwniku, mc miano pojcia o wasnych stratach. Genera Sandaow
wspomina: [...] dowdcy korpusw i dywizji nie mieli staej cznoci
z jednostkam.. w czasie pierwszych godzin wojny nie wiedzieli jakie na
prawd ponieli straty. Przypuszczali wic, e w rejony zbirek w trybie
alarmowym jednostki wyjd w wystarczajcym stopniu zdolne do walki
a przeciwnik nie podejmie ryzyka atakowania duymi silami i skieruje na
nasze terytorium jedynie pojedyncze bandy".
Dlatego na przykad dowdca 28. Korpusu Strzeleckiego genera ma
jor W.S. Popw uwaa, e nie stao si nic powanego, i o 5 30 rozkaza
dowdcy 6. Dywizji Strzeleckiej krtkim przeciwuderzeniem wyrzuci
przeciwnika z Brzecia", chocia wykona takiego zadania nie moga nie
tylko juz niezdolna do walki 6. Dywizja, ale nawet cay korpus Ale by to
charakterystyczny styl mylenia sowieckiego generaa, a waciwie caej
sowieckiej generalicji wzr lato 1941".
Dowdztwo 4. Armii w dwch pierwszych godzinach wojny nie pod
jo adnych samodzielnych decyzji. Kiedy upewnio si, e rzeczywi
188
cie rozpocza si wojna, a take otrzymao rozkaz z okrgu, by dziaa
bojowo", prbowao wprowadzi w ycie przedwojenne schematy, ktre
zupenie nie pasoway do realnej sytuacji. Do godziny 10 na odcinku
armii powstaa bardzo trudna sytuacja, ale zrozumie j i realistycznie
oceni nikt nic by w stanie. Dopiero koo poudnia dowdztwo otrzyma-
o kilka meldunkw o dziaaniach bojowych wojsk. Wtedy genera Ko-
robkow wyda pierwsze polecenia - 28. Korpus Strzelecki ma powstrzy-
ma dalszy marsz przeciwnika na abink; 14. KZmech w skadzie
22. i 30. Dywizja Pancerna skoncentruje si w rejonie Widomla-abin-
ka, a nastpnie zaatakuje przeciwnika w kierunku na Brze i odtworzy
pooenie.
Wojska otrzymay zatem zadania ewidentnie niewykonalne.
Po pierwsze dywizje pancerne jeszcze nie skoncentroway si w re-
jonie Widomla-abinka. Trzydziesta Dywizja Pancerna pukownika
S.I. Bogdanowa wykonywaa w tym czasie szedziesiciokilometrowy
marsz z rejonu Pruany, wielokrotnie atakowana przez lotnictwo prze-
ciwnika.
Po drugie moliwo wsplnej koncentracji dywizji bya wykluczo-
na, poniewa 22. DPanc. w czasie odwrotu z Brzecia zostaa rozdzielona
na dwie czci i poniosa due straty. Resztki dywizji Puganowa doszy
do rejonu zerodk owania dopiero okoo godziny 15. W jednostkach po-
zostaa ograniczona liczba pociskw, paliwo byo na ukoczeniu, brako-
wao prowiantu i kuchni polowych, nie byo rodkw cznoci.
Po trzecie 14. KZmech. powinien przej do natarcia razem z 28.
Korpusem Strzeleckim, a tymczasem 42. Dywizja tego korpusu nadal
wypeniaa poprzednie zadanie - usiowaa przej do wyznaczonego
pasa obrony na prawym skrzydle Brzeskiego RU, natomiast 6. Dywi-
zja w tym czasie wycofywaa si drobnymi grupami. Kompania czogw
z 205. Dywizji Zmechanizowanej zostaa wysana do obrony Kobrynia.
ale postanowiono, aby samej dywizji nie wyprowadza w rejon abinki,
poniewa nic byo wystarczajcej liczby samochodw, by przewie pie-
chot. Dywizja osigaa stan gotowoci bojowej w staym miejscu posto-
ju w Brzeciu.
Trzydziesta Dywizja Pancerna od 12 do 13 utrzymywaa styczno
z przeciwnikiem. Jej czowka nawizaa w rejonie Piliszczy walk
z niemieck 18. Dywizj Pancern i na jaki czas j zatrzymaa.
Oglnie rzecz biorc, w pierwszym dniu wojny wiksza cz
zwizkw taktycznych sowieckiej 4. Armii poniosa powan klsk
189
i w znacznym stopniu utracia zdolno prowadzenia walki. Wojska po
rzuciy rubie rejonu umocnionego i nic majc na zapleczu przygoto.
wanych pozycji obronnych, musiay prowadzi walk w niekorzystnych
warunkach. Bardzo przerzedzone i straszliwie zmczone jednostki 28.
Korpusu Strzeleckiego, z trudem wytrzymujc napr przewaajcych si
przeciwnika, coraz bardziej przyciskay si do abinki. Samoloty dywi
zji lotniczej byy zniszczone, podobnie jak prawie wszystkie magazyny
okrgu. Do wielkich zniszcze doszo na kolei, wszystkie szosy i drogi
gruntowe nieustannie atakowao niemieckie lotnictwo.
Ogromne straty i cakowity brak informacji sprawiy, e dowdcy
wszystkich szczebli stracili gow. Sztaby zwizkw taktycznych po
dobnie jak sztab armii, okazay si cakowicie nieprzygotowane do do
wodzenia wojskami w skomplikowanej sytuacji po zaskakujcym ataku
przewaajcych si nieprzyjaciela. Dlatego te przez cay dzie nie byo
zorganizowanego dowodzenia dziaaniami bojowymi. Aby stworzy
nowe linie obrony, przede wszystkim przeciwpancernej, wojska nie miay
czasu, umiejtnoci ani rodkw. W jednostkach nie byo pododdziaw
saperskich i sprztu inynieryjnego. W 28. Korpusie Strzeleckim pen
zdolno bojow zachoway tylko 459. puk strzelecki i 472. artylerii
ktre przed wojn stacjonoway w rejonie abinki.
W takiej wanie sytuacji dowdca armii otrzyma ze sztabu frontu
rozkaz: przej do przeciwnatarcia i rozbi przeciwnika. Podstaw tego
polecenia bya Dyrektywa nr 2 ludowego komisarza obrony ZSRR: Woj-
ska przy wykorzystaniu wszystkich si i rodkw maj uderzy na w rogic
siy i zniszczy je w rejonach, w ktrych naruszyy sowieck granic. Do
chwili otrzymania specjalnego rozporzdzenia wojska ldowe nie prze
kraczaj granicy".
Dlatego w rozkazie bojowym wydanym o 18.30 wojskom 4. Armii
ani razu nie wspomina si o obronie. Na dzie 23 czerwca wyznaczono
nastpujce zadania: Wojska 4. Armii [...] rankiem 23.6.41 przechodza
do natarcia, obchodzc Brze od pnocy z zadaniem zniszczenia prze
ciwnika, ktry przekroczy rzek Bug. Uderzenie wykonuje 14. Korpu-
Zmechanizowany razem z 28. Korpusem Strzeleckim.
14. Korpus Piechoty rankiem 23.6 wykona uderzenie z rubiey Krywi
lany, Piliszcze, Chmielewo w oglnym kierunku na Wysokie z zadaniem
do koca dnia zniszczy przeciwnika na wschd od rzeki Bug. Na pra
wym, zachodnim skrzydle rozmieci 30. Dywizj Pancern, a do rozwi
190
I
nicia powodzenia i osony prawego skrzyda - 205. Dywizj Zmecha-
nizowan.
20. Korpus Strzelecki wykonuje uderzenie prawym skrzydem
w oglnym kierunku na Brze z zadaniem zajcia miasta do koca dnia.
Atak rozpocz o 5.00 po pitnastominutowym nalocie ogniowym. Gra-
nicy bez specjalnego zarzdzenia nie przekracza".
W rozkazie nie byo mowy o przeciwniku, poniewa sztab armii nic
otrzyma o nim adnych danych - ani od lotnictwa, ani od sztabu frontu.
Genera Korobkow, podobnie jak wszyscy dowdcy armii przygranicz-
nych, po prostu mechanicznie wykonywa polecenia wyszych przeoo-
nych, nie uwzgldniajc konkretnej sytuacji, jaka zaistniaa na odcinku
armii. W swojej decyzji nie bra pod uwag ani si i dziaa przeciwnika,
ani te stanu swoich wojsk. W Moskwie dalej prowadzono gr wojenn
na mapach", w ktrej czerwoni" zawsze zwyciaj. Co prawda dowd-
ca 4. Armii nie mia swobody w podejmowaniu decyzji, ale ani genera
Korobkow, ani jego sztab czy dowdcy korpusw nawet nie prbowali
zada sztabowi frontu pytania o celowo przeprowadzenia przeciwna-
tarcia i nie zaproponowali przejcia do obrony.
Na podstawie rozkazu armii genera major S.I. Oborin o godzi-
nie 20 wyda 14. KZmech. swj rozkaz bojowy nr 1, zgodnie z ktrym
23 czerwca o 4.00 korpus przechodzi do przeciwnatarcia z zadaniem
przeamania i zniszczenia przeciwnika w rejonie Podlesie, Iwachno-
wicze, Chmielewo. Dowdca korpusu poleci dowdcom dywizji, aby
w nocy uporzdkowali swoje jednostki, uzupenili amunicj, paliwo
i prowiant. Dwiecie Pita Dywizja Zmechanizowana nie otrzymaa
zadnia. Oborin zdoa przekona sztab armii o niecelowoci uycia jej
w przeciwnatarciu.
Na pozr wszystko jako zaczynao si ukada. Rozkaz zosta wyda-
ny, teraz - przygotowania, rankiem przeciwuderzenie i pogrom band",
ktre wtargny na teren ZSRR. Sowieccy dowdcy zupenie jakby znaj-
dowali si w wirtualnej rzeczywistoci i przestawiali na szachownicy nie-
istniejce figury". A tymczasem ju cakowicie zostay zniszczone dwa
okrgowe magazyny artyleryjskie i nie byo skd wzi amunicji. Brako-
wao samochodw, ktre dostarczayby paliwo, i nie mona byo liczy
na wsparcie wasnego lotnictwa. Sztab nie zorganizowa wspdziaania
28. Korpusu Strzeleckiego z czogistami Oborina. Ograniczyo si ono
jedynie do wezwania na SD armii dowdcw oraz naczelnikw sztabw
i postawienia im zada. Ci za z kolei ograniczyli si do postawienia
191
i w znacznym stopniu utracia zdolno prowadzenia walki. Wojska po
rzuciy rubie rejonu umocnionego i nic majc na zapleczu przygoto.
wanych pozycji obronnych, musiay prowadzi walk w niekorzystnych
warunkach. Bardzo przerzedzone i straszliwie zmczone jednostki 28.
Korpusu Strzeleckiego, z trudem wytrzymujc napr przewaajcych si
przeciwnika, coraz bardziej przyciskay si do abinki. Samoloty dywi
zji lotniczej byy zniszczone, podobnie jak prawie wszystkie magazyny
okrgu. Do wielkich zniszcze doszo na kolei, wszystkie szosy i drogi
gruntowe nieustannie atakowao niemieckie lotnictwo.
Ogromne straty i cakowity brak informacji sprawiy, e dowdcy
wszystkich szczebli stracili gow. Sztaby zwizkw taktycznych po
dobnie jak sztab armii, okazay si cakowicie nieprzygotowane do do
wodzenia wojskami w skomplikowanej sytuacji po zaskakujcym ataku
przewaajcych si nieprzyjaciela. Dlatego te przez cay dzie nie byo
zorganizowanego dowodzenia dziaaniami bojowymi. Aby stworzy
nowe linie obrony, przede wszystkim przeciwpancernej, wojska nie miay
czasu, umiejtnoci ani rodkw. W jednostkach nie byo pododdziaw
saperskich i sprztu inynieryjnego. W 28. Korpusie Strzeleckim pen
zdolno bojow zachoway tylko 459. puk strzelecki i 472. artylerii
ktre przed wojn stacjonoway w rejonie abinki.
W takiej wanie sytuacji dowdca armii otrzyma ze sztabu frontu
rozkaz: przej do przeciwnatarcia i rozbi przeciwnika. Podstaw tego
polecenia bya Dyrektywa nr 2 ludowego komisarza obrony ZSRR: Woj-
ska przy wykorzystaniu wszystkich si i rodkw maj uderzy na w rogic
siy i zniszczy je w rejonach, w ktrych naruszyy sowieck granic. Do
chwili otrzymania specjalnego rozporzdzenia wojska ldowe nie prze
kraczaj granicy".
Dlatego w rozkazie bojowym wydanym o 18.30 wojskom 4. Armii
ani razu nie wspomina si o obronie. Na dzie 23 czerwca wyznaczono
nastpujce zadania: Wojska 4. Armii [...] rankiem 23.6.41 przechodza
do natarcia, obchodzc Brze od pnocy z zadaniem zniszczenia prze
ciwnika, ktry przekroczy rzek Bug. Uderzenie wykonuje 14. Korpu-
Zmechanizowany razem z 28. Korpusem Strzeleckim.
14. Korpus Piechoty rankiem 23.6 wykona uderzenie z rubiey Krywi
lany, Piliszcze, Chmielewo w oglnym kierunku na Wysokie z zadaniem
do koca dnia zniszczy przeciwnika na wschd od rzeki Bug. Na pra
wym, zachodnim skrzydle rozmieci 30. Dywizj Pancern, a do rozwi
190
I
nicia powodzenia i osony prawego skrzyda - 205. Dywizj Zmecha-
nizowan.
20. Korpus Strzelecki wykonuje uderzenie prawym skrzydem
w oglnym kierunku na Brze z zadaniem zajcia miasta do koca dnia.
Atak rozpocz o 5.00 po pitnastominutowym nalocie ogniowym. Gra-
nicy bez specjalnego zarzdzenia nie przekracza".
W rozkazie nie byo mowy o przeciwniku, poniewa sztab armii nic
otrzyma o nim adnych danych - ani od lotnictwa, ani od sztabu frontu.
Genera Korobkow, podobnie jak wszyscy dowdcy armii przygranicz-
nych, po prostu mechanicznie wykonywa polecenia wyszych przeoo-
nych, nie uwzgldniajc konkretnej sytuacji, jaka zaistniaa na odcinku
armii. W swojej decyzji nie bra pod uwag ani si i dziaa przeciwnika,
ani te stanu swoich wojsk. W Moskwie dalej prowadzono gr wojenn
na mapach", w ktrej czerwoni" zawsze zwyciaj. Co prawda dowd-
ca 4. Armii nie mia swobody w podejmowaniu decyzji, ale ani genera
Korobkow, ani jego sztab czy dowdcy korpusw nawet nie prbowali
zada sztabowi frontu pytania o celowo przeprowadzenia przeciwna-
tarcia i nie zaproponowali przejcia do obrony.
Na podstawie rozkazu armii genera major S.I. Oborin o godzi-
nie 20 wyda 14. KZmech. swj rozkaz bojowy nr 1, zgodnie z ktrym
23 czerwca o 4.00 korpus przechodzi do przeciwnatarcia z zadaniem
przeamania i zniszczenia przeciwnika w rejonie Podlesie, Iwachno-
wicze, Chmielewo. Dowdca korpusu poleci dowdcom dywizji, aby
w nocy uporzdkowali swoje jednostki, uzupenili amunicj, paliwo
i prowiant. Dwiecie Pita Dywizja Zmechanizowana nie otrzymaa
zadnia. Oborin zdoa przekona sztab armii o niecelowoci uycia jej
w przeciwnatarciu.
Na pozr wszystko jako zaczynao si ukada. Rozkaz zosta wyda-
ny, teraz - przygotowania, rankiem przeciwuderzenie i pogrom band",
ktre wtargny na teren ZSRR. Sowieccy dowdcy zupenie jakby znaj-
dowali si w wirtualnej rzeczywistoci i przestawiali na szachownicy nie-
istniejce figury". A tymczasem ju cakowicie zostay zniszczone dwa
okrgowe magazyny artyleryjskie i nie byo skd wzi amunicji. Brako-
wao samochodw, ktre dostarczayby paliwo, i nie mona byo liczy
na wsparcie wasnego lotnictwa. Sztab nie zorganizowa wspdziaania
28. Korpusu Strzeleckiego z czogistami Oborina. Ograniczyo si ono
jedynie do wezwania na SD armii dowdcw oraz naczelnikw sztabw
i postawienia im zada. Ci za z kolei ograniczyli si do postawienia
191
zada dywizjom. W caym 14. KZmech. dziaaa tylko jedna radiostacja
5-AK, przewodowych rodkw cznoci nie byo. W rezultacie nie ist
nia cie szansy na powodzenie zarzdzonego przeciwnatarcia.
Ju w nocy z 22 na 23 czerwca genera Korobkow doprowadzi do
realizacji swojej pocztkowej decyzji o udziale w natarciu 205. DZmech
Wydzielia ona wiksz cz posiadanych samochodw i utworzya dwa
zaimprowizowane bataliony strzelcw zmotoryzowanych, ktre wysaa
na front: jeden do 30. Dywizji Pancernej, drugi - razem z pukiem pan
cernym (40 czogw) - do 28. Korpusu Strzeleckiego w rejonie Chwed
kowicz. Tutaj rwnie przyby przed rozpoczciem przeciwuderzenia do
wdca armii. Sprawdzajc gotowo swoich wojsk, genera Korobkow
by wstrznity, kiedy zasta prawie wszystkich onierzy pogronych
we nie - i w jednostkach, i w sztabach wojsko nadal yo wedug rozka
du dnia z czasw pokoju.
Dwudziestego trzeciego czerwca o godzinie 6 kontrataki przeciw
ko niemieckim jednostkom rozpoczy 15. Korpus Zmechanizowany
28. Strzelecki i 75. Dywizja Strzelecka. Sowieckie wojska zdoay osi
gna nieznaczne sukcesy tylko w rejonie abinki i na odcinku 75. Dywi
zji. Tutaj przeciwnik zosta nieco odepchnity na zachd. Ale w innych
sektorach wspierani przez artyleri i lotnictwo Niemcy sami przeszli do
natarcia i ich dywizje pancerne szybko przesuway si w kierunku Ko
brynia i Pruany.
Sowieckie zgrupowanie dziaajce w rejonie abinka-Chwedkowi
cze ponioso due straty i wycofywao si w rejon Kobrynia. Na tym
kierunku skrzydu i tyom zgrupowania zacza zagraa 4. Dywizja Pan
cerna generaa von Langermana. Dwudziesta Druga Dywizja Puganowa
w ktrej przed rozpoczciem ataku byo okoo 100 czogw, w walkach
pod Zabink poniosa straty i zagroona okreniem rwnie wycofywa
la si na Kobry. Przed godzin 16 poleg jej dowdca, genera Puganow
a w pododdziaach pozostao nie wicej ni 40 czogw.
Trzydziesta Dywizja Pancerna pukownika Bogdanowa rano miaa
okoo 130 czogw. W czasie walk poniosa due straty w ludziach i sprz
cie od ognia niemieckiej artylerii przeciwpancernej, czogw rednich
i atakw bombowcw nurkujcych. Pniej, kiedy od pnocy oskrzy
dlia j niemiecka 17. Dywizja Pancerna, zacza szybko wycofywa si
w stron Pruany.
Po 7.30 na podejciach do Pruany 30. DPanc. rozpocza walk
z dywizjami Lemelsena i Nehringa. Starcie byo typowe dla pierwszych
192
dni wojny. Sowieccy dowdcy nic dopuszczali do siebie myli, e woj-
ska pancerne mog prowadzi dziaania obronne na wyznaczonej rubie-
y. Za uprawnione uwaano jedynie ataki czogw. Przeksztacay si one
w pancerny bj spotkaniowy, pojedynki zag czogw, w ktrych Niem-
cy okazywali si lepsi. Nawizywanie boju spotkaniowego w rwninnym
terenie i w sytuacji, gdy przeciwnik dysponowa panowaniem w powie-
trzu byo oczywicie niezwykle bohaterskie, ale z taktycznego punktu
widzenia niepoprawne i bezcelowe.
Naszemu bohaterstwu Niemcy skutecznie przeciwstawiali swj pro-
fesjonalizm. Najbardziej typowym sposobem dziaania niemieckich
zwizkw pancernych w czasie pierwszych dni wojny byo prowadze-
nie natarcia wzdu magistrali i drg, ktrych w zachodniej Biaorusi nie
byo zbyt wiele. Nasze wojska zmotoryzowane prowadziy walki wzdu
drg lub w ich pobliu, a tam gdzie drg nie byo, Rosjanie najczciej
pozostawali nieosigalni" - potwierdza genera Gunther Blumentritt.
Wchodzc w styczno z sowieckimi wojskami, niemieckie czow-
ki, dziaajc siami nie wikszymi ni batalion czogw lekkich i rednich
oraz batalion piechoty zmotoryzowanej, wspierane przez 2-3 dywizjony
artylerii rednich kalibrw oraz lotnictwa, podejmoway prb zamania
oporu przeciwnika z marszu. Z przodu zazwyczaj posuway si bardziej
zwrotne czogi lekkie oraz piechota zmotoryzowana i zadaniem ich byo
rozpoznanie systemu ognia sowieckiej obrony. W przypadku niepowo-
dzenia do przodu wychodziy grupy 5-10 czogw rednich, ktre swoim
ogniem obezwadniay artyleri przeciwpancern, inne rodki ogniowe
i yw si przeciwnika. Potem na duej prdkoci prowadziy atak czo-
gi lekkie i piechota zmotoryzowana. Czsto na pancerzu czogw prze-
woono karabiny maszynowe lub modzierze razem z obsug; nastpnie
zajmoway dogodniejsze stanowiska i wspieray piechot.
Jeeli rwnie po powtrnym ataku nie udao si wedrze w gb
obrony albo znale jej saby punkt, ponownie nastpoway uderzenia
artylerii oraz lotnictwa i do ataku przystpoway czogi rednie. Dziaa-
nia lotnictwa poprzedzao rozpoznanie z powietrza. Z chwil rozpoczcia
ataku przez czogi lotnictwo, bombardujc oraz ostrzeliwujc z dziaek
i karabinw maszynowych ugrupowania bojowe przeciwnika, stanowiska
artylerii i tyy, starao si w maksymalnym stopniu obezwadni obron.
wywoa panik i zmusi sowieckie wojska do odwrotu.
Natknwszy si na bardziej przygotowan obron, a take podczas
forsowania rzek, niemieckie jednostki szybkie staray si przeama
L93
zada dywizjom. W caym 14. KZmech. dziaaa tylko jedna radiostacja
5-AK, przewodowych rodkw cznoci nie byo. W rezultacie nie ist
nia cie szansy na powodzenie zarzdzonego przeciwnatarcia.
Ju w nocy z 22 na 23 czerwca genera Korobkow doprowadzi do
realizacji swojej pocztkowej decyzji o udziale w natarciu 205. DZmech
Wydzielia ona wiksz cz posiadanych samochodw i utworzya dwa
zaimprowizowane bataliony strzelcw zmotoryzowanych, ktre wysaa
na front: jeden do 30. Dywizji Pancernej, drugi - razem z pukiem pan
cernym (40 czogw) - do 28. Korpusu Strzeleckiego w rejonie Chwed
kowicz. Tutaj rwnie przyby przed rozpoczciem przeciwuderzenia do
wdca armii. Sprawdzajc gotowo swoich wojsk, genera Korobkow
by wstrznity, kiedy zasta prawie wszystkich onierzy pogronych
we nie - i w jednostkach, i w sztabach wojsko nadal yo wedug rozka
du dnia z czasw pokoju.
Dwudziestego trzeciego czerwca o godzinie 6 kontrataki przeciw
ko niemieckim jednostkom rozpoczy 15. Korpus Zmechanizowany
28. Strzelecki i 75. Dywizja Strzelecka. Sowieckie wojska zdoay osi
gna nieznaczne sukcesy tylko w rejonie abinki i na odcinku 75. Dywi
zji. Tutaj przeciwnik zosta nieco odepchnity na zachd. Ale w innych
sektorach wspierani przez artyleri i lotnictwo Niemcy sami przeszli do
natarcia i ich dywizje pancerne szybko przesuway si w kierunku Ko
brynia i Pruany.
Sowieckie zgrupowanie dziaajce w rejonie abinka-Chwedkowi
cze ponioso due straty i wycofywao si w rejon Kobrynia. Na tym
kierunku skrzydu i tyom zgrupowania zacza zagraa 4. Dywizja Pan
cerna generaa von Langermana. Dwudziesta Druga Dywizja Puganowa
w ktrej przed rozpoczciem ataku byo okoo 100 czogw, w walkach
pod Zabink poniosa straty i zagroona okreniem rwnie wycofywa
la si na Kobry. Przed godzin 16 poleg jej dowdca, genera Puganow
a w pododdziaach pozostao nie wicej ni 40 czogw.
Trzydziesta Dywizja Pancerna pukownika Bogdanowa rano miaa
okoo 130 czogw. W czasie walk poniosa due straty w ludziach i sprz
cie od ognia niemieckiej artylerii przeciwpancernej, czogw rednich
i atakw bombowcw nurkujcych. Pniej, kiedy od pnocy oskrzy
dlia j niemiecka 17. Dywizja Pancerna, zacza szybko wycofywa si
w stron Pruany.
Po 7.30 na podejciach do Pruany 30. DPanc. rozpocza walk
z dywizjami Lemelsena i Nehringa. Starcie byo typowe dla pierwszych
192
dni wojny. Sowieccy dowdcy nic dopuszczali do siebie myli, e woj-
ska pancerne mog prowadzi dziaania obronne na wyznaczonej rubie-
y. Za uprawnione uwaano jedynie ataki czogw. Przeksztacay si one
w pancerny bj spotkaniowy, pojedynki zag czogw, w ktrych Niem-
cy okazywali si lepsi. Nawizywanie boju spotkaniowego w rwninnym
terenie i w sytuacji, gdy przeciwnik dysponowa panowaniem w powie-
trzu byo oczywicie niezwykle bohaterskie, ale z taktycznego punktu
widzenia niepoprawne i bezcelowe.
Naszemu bohaterstwu Niemcy skutecznie przeciwstawiali swj pro-
fesjonalizm. Najbardziej typowym sposobem dziaania niemieckich
zwizkw pancernych w czasie pierwszych dni wojny byo prowadze-
nie natarcia wzdu magistrali i drg, ktrych w zachodniej Biaorusi nie
byo zbyt wiele. Nasze wojska zmotoryzowane prowadziy walki wzdu
drg lub w ich pobliu, a tam gdzie drg nie byo, Rosjanie najczciej
pozostawali nieosigalni" - potwierdza genera Gunther Blumentritt.
Wchodzc w styczno z sowieckimi wojskami, niemieckie czow-
ki, dziaajc siami nie wikszymi ni batalion czogw lekkich i rednich
oraz batalion piechoty zmotoryzowanej, wspierane przez 2-3 dywizjony
artylerii rednich kalibrw oraz lotnictwa, podejmoway prb zamania
oporu przeciwnika z marszu. Z przodu zazwyczaj posuway si bardziej
zwrotne czogi lekkie oraz piechota zmotoryzowana i zadaniem ich byo
rozpoznanie systemu ognia sowieckiej obrony. W przypadku niepowo-
dzenia do przodu wychodziy grupy 5-10 czogw rednich, ktre swoim
ogniem obezwadniay artyleri przeciwpancern, inne rodki ogniowe
i yw si przeciwnika. Potem na duej prdkoci prowadziy atak czo-
gi lekkie i piechota zmotoryzowana. Czsto na pancerzu czogw prze-
woono karabiny maszynowe lub modzierze razem z obsug; nastpnie
zajmoway dogodniejsze stanowiska i wspieray piechot.
Jeeli rwnie po powtrnym ataku nie udao si wedrze w gb
obrony albo znale jej saby punkt, ponownie nastpoway uderzenia
artylerii oraz lotnictwa i do ataku przystpoway czogi rednie. Dziaa-
nia lotnictwa poprzedzao rozpoznanie z powietrza. Z chwil rozpoczcia
ataku przez czogi lotnictwo, bombardujc oraz ostrzeliwujc z dziaek
i karabinw maszynowych ugrupowania bojowe przeciwnika, stanowiska
artylerii i tyy, starao si w maksymalnym stopniu obezwadni obron.
wywoa panik i zmusi sowieckie wojska do odwrotu.
Natknwszy si na bardziej przygotowan obron, a take podczas
forsowania rzek, niemieckie jednostki szybkie staray si przeama
L93
obron albo opanowa przeprawy z marszu, a w przypadku niepowo-
dzenia przeprowadzay przygotowanie artyleryjskie i lotnicze trwajce
45 minut lub wicej. Artyleria w sile kilku dywizjonw stawiaa ww-
czas wa ogniowy, strzelajc pociskami odamkowymi i szrapnelamj
i nastpnie przesuwaa go co jaki czas o 1 -2 podziaki celownika. Ogie
by korygowany przez samoloty. Kiedy przeciwnik nic mia odsonitych
skrzyde, Niemcy, aby rozpozna sabe punkty obrony, nacierali niewiel
kimi siami na szerokim froncie, a nastpnie uderzali gwnymi siami
w ustalone miejsce. W przypadku dobrze zorganizowanej obrony nie
mieckie jednostki dziaay bardzo ostronie i jeeli poniosy nawet nie
wielkie straty, wycofyway si na podstaw wyjciow.
Teraz zobaczymy rnic! Przypomnijmy sobie co, co jeszcze zo
baczymy nie raz: jak w dezorganizowanych kontrnatarciach giny cae
korpusy zmechanizowane, rzucane do walki bez rozpoznania, wsparcia
lotnictwa, cznoci i wspdziaania, bez zaopatrzenia w paliwo i amu
nicj.
A przecie niemieckie metody dziaania byy w Zwizku Sowieckim
znane i dobrze zbadane dziki polskiej i francuskiej kampanii Wehr-
machtu. Co wicej, na dugo przed wojn w RKKA opracowano taktyk
ruchomej obrony przed uderzeniowymi zgrupowaniami przeciwnika. Jej
istot przedstawiono na przykad w wydanej w 1932 roku pracy W.N
Ammosowa Taktika motomiechsojedinienij.
Ruchoma obrona ma na celu: zmuszenie przeciwnika do rozwinicia
si i przygotowania uderzenia, samemu za wymknicie si bez szwanku
spod spadajcego ciosu, po to, by na nastpnej rubiey stawi rwnie
energiczny opr czoowym pododdziaom wroga, ponownie zmusi
do rozwinicia artylerii itd. [...]. Jednostka zmechanizowana jest w sia-
nie takimi dziaaniami zdemoralizowa nacierajcego przeciwnika
zmczy go...". W 1941 roku takie zalecenia zostay w najbardziej ofen
sywnej" ze wszystkich armii wycofane z uycia. Koncepcje obronne wy
palono rozarzonym elazem, niekiedy razem z goszcymi je ludmi.
Wrmy teraz do 23 czerwca.
W czasie kiedy sowiecka 30. Dywizja Pancerna prowadzia bj spo
tkaniowy, gwne siy niemieckiej 17. DPanc. obeszy Pruan od p-
nocy i uderzyy na sowieckie wojska od tyu. Jednostki Bogdanowa zo-
stay odrzucone na wschd i straciy tego ranka 60 czogw. Dowdztwo
armii i korpusu zmechanizowanego nie byo w stanie wywrze adnego
19-t
wpywu na przebieg tego starcia, poniewa nie posiadao rezerw si ani
rodkw.
Po nieudanym przeciwnatarciu jednostki 14. i 28. Korpusu jeszcze
bardziej si przemieszay oraz utraciy zdolno bojow i praktycznie
niedowodzone dywizje wycofay si na Kobry. O 9.30 genera Ko-
robkow zameldowa dowdztwu frontu: Sabo dowodzone jednostki,
przestraszone atakami z lotu koszcego lotnictwa nieprzyjaciela, cofaj
si w nieadzie, nie stanowic siy zdolnej do - zatrzymania przeciwni-
ka Popow i Oborin okazuj brak wytrwaoci, przedwczenie wycofuj
jednostki, a zwaszcza sztaby". I poinformowa o decyzji przejcia do
obrony na rubiey rzeka Jasioda-Drohiczyn Poleski-Kublik, aby upo-
rzdkowa wojska.
W wyniku wycofania si wojsk 4. Armii i zajcia przez Niemcw
Pruany i Berezy Kartuskiej droga natarcia na Sonim i Baranowicze - na
tyy sowieckiej 10. Armii - stana otworem. Coraz wyraniej widoczne
byy kleszcze" odcinajce wystp biaostocki...
* * *
Na odcinku obrony 10. Armii nacieraa cz si (8 dywizji piechoty)
4. Armii feldmarszaka Gunthera von Kluge. Od samego pocztku dzia-
a bojowych sztab generaa porucznika K.D. Goubiewa mia wyjtkowo
niestabiln czno ze swoimi wojskami. Na przykad w ogle nie byo
danych o sytuacji w 5. Korpusie Strzeleckim. I oczywicie utracono cae
lotnictwo. Pierwszego dnia zostay zniszczone skady paliwa i amunicji.
Aby zatrzyma przeciwnika wykonujcego gwne uderzenie na lewe
skrzydo, genera Goubiew wprowadzi do walki 13. Korpus Zmechani-
zowany pod dowdztwem generaa majora P.N. Achlustina. Nie w peni
wyposaony w sprzt korpus mia 282 czogi, ale przeciwnik nie mia ich
wcale. Mimo to przeciwuderzenie si nie udao. Sowieckie dywizje dzia-
ay kada na swoj rk, nie majc cznoci ani ze sob. ani ze sztabem
korpusu.
Komisarz batalionowy D.I. Koczetkow otrzyma przydzia 23 czerw-
ca, wyjecha z Biaegostoku i przez dwa dni jedzi po zatoczonych woj-
skiem i uciekinierami lenych drogach, poszukujc sztabu 31. Dywizji
Pancernej pukownika G.A. Kolichowicza. Po nieudanym kontrataku
dywizja zajmowaa obron w rejonie Bielska, nie majc na skrzydach
adnych ssiadw. Dwudziestego szstego czerwca, kiedy przeciwnik
195
obron albo opanowa przeprawy z marszu, a w przypadku niepowo-
dzenia przeprowadzay przygotowanie artyleryjskie i lotnicze trwajce
45 minut lub wicej. Artyleria w sile kilku dywizjonw stawiaa ww-
czas wa ogniowy, strzelajc pociskami odamkowymi i szrapnelamj
i nastpnie przesuwaa go co jaki czas o 1 -2 podziaki celownika. Ogie
by korygowany przez samoloty. Kiedy przeciwnik nic mia odsonitych
skrzyde, Niemcy, aby rozpozna sabe punkty obrony, nacierali niewiel
kimi siami na szerokim froncie, a nastpnie uderzali gwnymi siami
w ustalone miejsce. W przypadku dobrze zorganizowanej obrony nie
mieckie jednostki dziaay bardzo ostronie i jeeli poniosy nawet nie
wielkie straty, wycofyway si na podstaw wyjciow.
Teraz zobaczymy rnic! Przypomnijmy sobie co, co jeszcze zo
baczymy nie raz: jak w dezorganizowanych kontrnatarciach giny cae
korpusy zmechanizowane, rzucane do walki bez rozpoznania, wsparcia
lotnictwa, cznoci i wspdziaania, bez zaopatrzenia w paliwo i amu
nicj.
A przecie niemieckie metody dziaania byy w Zwizku Sowieckim
znane i dobrze zbadane dziki polskiej i francuskiej kampanii Wehr-
machtu. Co wicej, na dugo przed wojn w RKKA opracowano taktyk
ruchomej obrony przed uderzeniowymi zgrupowaniami przeciwnika. Jej
istot przedstawiono na przykad w wydanej w 1932 roku pracy W.N
Ammosowa Taktika motomiechsojedinienij.
Ruchoma obrona ma na celu: zmuszenie przeciwnika do rozwinicia
si i przygotowania uderzenia, samemu za wymknicie si bez szwanku
spod spadajcego ciosu, po to, by na nastpnej rubiey stawi rwnie
energiczny opr czoowym pododdziaom wroga, ponownie zmusi
do rozwinicia artylerii itd. [...]. Jednostka zmechanizowana jest w sia-
nie takimi dziaaniami zdemoralizowa nacierajcego przeciwnika
zmczy go...". W 1941 roku takie zalecenia zostay w najbardziej ofen
sywnej" ze wszystkich armii wycofane z uycia. Koncepcje obronne wy
palono rozarzonym elazem, niekiedy razem z goszcymi je ludmi.
Wrmy teraz do 23 czerwca.
W czasie kiedy sowiecka 30. Dywizja Pancerna prowadzia bj spo
tkaniowy, gwne siy niemieckiej 17. DPanc. obeszy Pruan od p-
nocy i uderzyy na sowieckie wojska od tyu. Jednostki Bogdanowa zo-
stay odrzucone na wschd i straciy tego ranka 60 czogw. Dowdztwo
armii i korpusu zmechanizowanego nie byo w stanie wywrze adnego
19-t
wpywu na przebieg tego starcia, poniewa nie posiadao rezerw si ani
rodkw.
Po nieudanym przeciwnatarciu jednostki 14. i 28. Korpusu jeszcze
bardziej si przemieszay oraz utraciy zdolno bojow i praktycznie
niedowodzone dywizje wycofay si na Kobry. O 9.30 genera Ko-
robkow zameldowa dowdztwu frontu: Sabo dowodzone jednostki,
przestraszone atakami z lotu koszcego lotnictwa nieprzyjaciela, cofaj
si w nieadzie, nie stanowic siy zdolnej do - zatrzymania przeciwni-
ka Popow i Oborin okazuj brak wytrwaoci, przedwczenie wycofuj
jednostki, a zwaszcza sztaby". I poinformowa o decyzji przejcia do
obrony na rubiey rzeka Jasioda-Drohiczyn Poleski-Kublik, aby upo-
rzdkowa wojska.
W wyniku wycofania si wojsk 4. Armii i zajcia przez Niemcw
Pruany i Berezy Kartuskiej droga natarcia na Sonim i Baranowicze - na
tyy sowieckiej 10. Armii - stana otworem. Coraz wyraniej widoczne
byy kleszcze" odcinajce wystp biaostocki...
* * *
Na odcinku obrony 10. Armii nacieraa cz si (8 dywizji piechoty)
4. Armii feldmarszaka Gunthera von Kluge. Od samego pocztku dzia-
a bojowych sztab generaa porucznika K.D. Goubiewa mia wyjtkowo
niestabiln czno ze swoimi wojskami. Na przykad w ogle nie byo
danych o sytuacji w 5. Korpusie Strzeleckim. I oczywicie utracono cae
lotnictwo. Pierwszego dnia zostay zniszczone skady paliwa i amunicji.
Aby zatrzyma przeciwnika wykonujcego gwne uderzenie na lewe
skrzydo, genera Goubiew wprowadzi do walki 13. Korpus Zmechani-
zowany pod dowdztwem generaa majora P.N. Achlustina. Nie w peni
wyposaony w sprzt korpus mia 282 czogi, ale przeciwnik nie mia ich
wcale. Mimo to przeciwuderzenie si nie udao. Sowieckie dywizje dzia-
ay kada na swoj rk, nie majc cznoci ani ze sob. ani ze sztabem
korpusu.
Komisarz batalionowy D.I. Koczetkow otrzyma przydzia 23 czerw-
ca, wyjecha z Biaegostoku i przez dwa dni jedzi po zatoczonych woj-
skiem i uciekinierami lenych drogach, poszukujc sztabu 31. Dywizji
Pancernej pukownika G.A. Kolichowicza. Po nieudanym kontrataku
dywizja zajmowaa obron w rejonie Bielska, nie majc na skrzydach
adnych ssiadw. Dwudziestego szstego czerwca, kiedy przeciwnik
195
cm
-
o-
la
ie-
wyszed na jej tyy, w dywizji byy sprawne tylko 2 samochody pancerne
i 20 ciarwek.
Zwizki taktyczne 13. KZmech. nie zdoay zatrzyma wspieranych
przez lotnictwo dywizji niemieckiej piechoty i z linii rzeki Nurzec wy
cofyway si na wschd, porzucajc cay sprzt. Pozbawione paliwa
pojazdy trzeba byo zniszczy - wspomina Koczetkow. - Spalilimy tak
e wszystkie dokumenty wydziau propagandy politycznej. Nie byem
w stanie podnie rki na czyste blankiety legitymacji partyjnych". P
niej, w czasie odwrotu przez Puszcz Biaowiesk, jednostki korpusu po
dzieliy si na osobne, niepowizane ze sob grupy. Genera Achlustin
stan na czele jednej z takich grup i poprowadzi j, chcc si poczy
z gwnymi siami frontu. W czasie przeprawy przez rzek So genera
zgin.
Twardszy opr stawiy zwizki prawego skrzyda i centrum 10. Armii
Broniy si w Osowieckim Rejonie Umocnionym i nie pozwoliy prze-
ciwnikowi na szybki marsz do przodu. Ale w zwizku z nieobecnoci
ssiedniej 3. Armii prawe skrzydo 10. Armii musiao wycofa si za Bie
brz.
Armia utracia czno ze sztabem armii ju w pierwszych minutach
wojny. W zwizku z tym genera Pawow wysa samolotem do Biae-
gostoku swojego zastpc generaa porucznika l.. Bodina, aby ustali
pooenie 10. Armii i w zalenoci od sytuacji zorganizowa przeciwude-
rzenie na kierunku grodzieskim lub brzeskim. Po przybyciu na miejsce
Bodin doszed do wniosku, e w zwizku z gbokimi wklinowaniami
przeciwnika elementom 10. Armii grozi cakowity pogrom. Dlatego te
rozkaza generaowi Goubiewowi w nocy z 22 na 23 czerwca wycofa
wojska na wschodni brzeg Narwi i zorganizowa tam trwa obron.
Ale Stawka i Rada Wojenna Frontu Zachodniego uznay, e s w sta-
nie siami znajdujcymi si w ich dyspozycji zatrzyma i rozbi zwizki
taktyczne wroga, ktre zdoay przedrze si w gb sowieckiej obro-
ny. W celu likwidacji przeamania dokonanego przez niemieckie wojska
z wystpu suwalskiego dowdca frontu postanowi wykona przeciw -
uderzenie silami korpusw zmechanizowanych 3. i 10. Armii. Pawow
rozkaza generaowi Bodinowi zorganizowa uderzeniow grup zme-
chanizowano-kawaleryjsk w skadzie 6. i 11. KZmech. i 36. Dywizji
Kawalerii i wykona uderzenie w oglnym kierunku na Biaystok, Lipsk.
na poudnie od Grodna z zadaniem zniszczenia przeciwnika na lewym
brzegu Niemna i niedopuszczenia do wyjcia jego jednostek w rejon
196
Wokowyska. Uderzenie naleao zada 23 czerwca w bok oskrzydla-
jcego niemieckiego zgrupowania. Wszystkie jednostki wyznaczone do
przeprowadzenia tej operacji podporzdkowano operacyjnie generaowi
Bodinowi. Ale potne przeciwuderzenie sowieckim wojskom si nie
udao.
W tym momencie na wskazanej osi natarcia znajdowa si tylko 11.
KZmech. 3. Armii. Ju rozpocz walk, ale Bodin nie nawiza z nim
cznoci. Pozosta 6. Korpus Zmechanizowany, ktrym dowodzi gene-
ra major M.G. Chackilewicz. Korpus mia pene stany osobowe, skom-
pletowane wyposaenie i stanowi jeden z potniejszych uderzeniowych
zwizkw taktycznych Armii Czerwonej. Znajdowao si w nim 1131
czogw, w tym 452 cikie KW i 288 trzydziestek czwrek". Dwudzie-
stego drugiego czerwca na rozkaz dowdcy armii zaj obron na trzy-
dziestopiciokilometrowym odcinku wzdu wschodniego brzegu Narwi.
Aby przedosta si w nowy rejon, korpus musia wyj z walki i wyko-
na przemarsz o dugoci 45 kilometrw. Jednostki 6. Korpusu Kawalerii
generaa N.S. Nikitina rwnie znajdoway si w rnych rejonach i ju
poniosy dotkliwe straty.
Tak wic aby zebra zwizki wchodzce w skad grupy zmechani-
zowano-kawaleryjskiej, potrzebowano duo czasu. Sama koncentracja
wojsk rwnie bya trudna, poniewa niemieckie lotnictwo bez przerwy
wykonywao zmasowane naloty na przemieszczajce si kolumny so-
wieckich wojsk. Dlatego 23 czerwca dziaania bojowe zgodnie z rozka-
zem dowdcy 3. Armii rozpocz tylko 11. KZmech., a pozostae zwizki
taktyczne grupy poniosy straty jeszcze przed przystpieniem do walki
i tego dnia naciera nie mogy.
Dwudziestego czwartego czerwca zamiast sprbowa zorganizowa
odwrt gwnych sil frontu, ktrym grozio okrenie, grupa Bodi-
na nadal tracia siy w bezskutecznych kontratakach, natomiast wojska
10. Armii znajdoway si na rubieach wzdu Biebrzy i Narwi ponad
200 kilometrw od linii Baranw icze-Moodeczno. Szsty Korpus Zme-
chanizowany prbowa zaatakowa jednostki niemieckiego XX Korpusu
Armijnego na poudnie od Grodna, ale uderzenie sowieckich czogw
Powstrzymay bombowce nurkujce. Elementy pancerne i kawaleryjskie
grupy ponosiy ogromne straty. Przemony wpyw na dalszy rozwj wy-
darze wywary braki amunicji i paliwa, ktrych dowozu nie zorganizo-
wano.
197
cm
-
o-
la
ie-
wyszed na jej tyy, w dywizji byy sprawne tylko 2 samochody pancerne
i 20 ciarwek.
Zwizki taktyczne 13. KZmech. nie zdoay zatrzyma wspieranych
przez lotnictwo dywizji niemieckiej piechoty i z linii rzeki Nurzec wy
cofyway si na wschd, porzucajc cay sprzt. Pozbawione paliwa
pojazdy trzeba byo zniszczy - wspomina Koczetkow. - Spalilimy tak
e wszystkie dokumenty wydziau propagandy politycznej. Nie byem
w stanie podnie rki na czyste blankiety legitymacji partyjnych". P
niej, w czasie odwrotu przez Puszcz Biaowiesk, jednostki korpusu po
dzieliy si na osobne, niepowizane ze sob grupy. Genera Achlustin
stan na czele jednej z takich grup i poprowadzi j, chcc si poczy
z gwnymi siami frontu. W czasie przeprawy przez rzek So genera
zgin.
Twardszy opr stawiy zwizki prawego skrzyda i centrum 10. Armii
Broniy si w Osowieckim Rejonie Umocnionym i nie pozwoliy prze-
ciwnikowi na szybki marsz do przodu. Ale w zwizku z nieobecnoci
ssiedniej 3. Armii prawe skrzydo 10. Armii musiao wycofa si za Bie
brz.
Armia utracia czno ze sztabem armii ju w pierwszych minutach
wojny. W zwizku z tym genera Pawow wysa samolotem do Biae-
gostoku swojego zastpc generaa porucznika l.. Bodina, aby ustali
pooenie 10. Armii i w zalenoci od sytuacji zorganizowa przeciwude-
rzenie na kierunku grodzieskim lub brzeskim. Po przybyciu na miejsce
Bodin doszed do wniosku, e w zwizku z gbokimi wklinowaniami
przeciwnika elementom 10. Armii grozi cakowity pogrom. Dlatego te
rozkaza generaowi Goubiewowi w nocy z 22 na 23 czerwca wycofa
wojska na wschodni brzeg Narwi i zorganizowa tam trwa obron.
Ale Stawka i Rada Wojenna Frontu Zachodniego uznay, e s w sta-
nie siami znajdujcymi si w ich dyspozycji zatrzyma i rozbi zwizki
taktyczne wroga, ktre zdoay przedrze si w gb sowieckiej obro-
ny. W celu likwidacji przeamania dokonanego przez niemieckie wojska
z wystpu suwalskiego dowdca frontu postanowi wykona przeciw -
uderzenie silami korpusw zmechanizowanych 3. i 10. Armii. Pawow
rozkaza generaowi Bodinowi zorganizowa uderzeniow grup zme-
chanizowano-kawaleryjsk w skadzie 6. i 11. KZmech. i 36. Dywizji
Kawalerii i wykona uderzenie w oglnym kierunku na Biaystok, Lipsk.
na poudnie od Grodna z zadaniem zniszczenia przeciwnika na lewym
brzegu Niemna i niedopuszczenia do wyjcia jego jednostek w rejon
196
Wokowyska. Uderzenie naleao zada 23 czerwca w bok oskrzydla-
jcego niemieckiego zgrupowania. Wszystkie jednostki wyznaczone do
przeprowadzenia tej operacji podporzdkowano operacyjnie generaowi
Bodinowi. Ale potne przeciwuderzenie sowieckim wojskom si nie
udao.
W tym momencie na wskazanej osi natarcia znajdowa si tylko 11.
KZmech. 3. Armii. Ju rozpocz walk, ale Bodin nie nawiza z nim
cznoci. Pozosta 6. Korpus Zmechanizowany, ktrym dowodzi gene-
ra major M.G. Chackilewicz. Korpus mia pene stany osobowe, skom-
pletowane wyposaenie i stanowi jeden z potniejszych uderzeniowych
zwizkw taktycznych Armii Czerwonej. Znajdowao si w nim 1131
czogw, w tym 452 cikie KW i 288 trzydziestek czwrek". Dwudzie-
stego drugiego czerwca na rozkaz dowdcy armii zaj obron na trzy-
dziestopiciokilometrowym odcinku wzdu wschodniego brzegu Narwi.
Aby przedosta si w nowy rejon, korpus musia wyj z walki i wyko-
na przemarsz o dugoci 45 kilometrw. Jednostki 6. Korpusu Kawalerii
generaa N.S. Nikitina rwnie znajdoway si w rnych rejonach i ju
poniosy dotkliwe straty.
Tak wic aby zebra zwizki wchodzce w skad grupy zmechani-
zowano-kawaleryjskiej, potrzebowano duo czasu. Sama koncentracja
wojsk rwnie bya trudna, poniewa niemieckie lotnictwo bez przerwy
wykonywao zmasowane naloty na przemieszczajce si kolumny so-
wieckich wojsk. Dlatego 23 czerwca dziaania bojowe zgodnie z rozka-
zem dowdcy 3. Armii rozpocz tylko 11. KZmech., a pozostae zwizki
taktyczne grupy poniosy straty jeszcze przed przystpieniem do walki
i tego dnia naciera nie mogy.
Dwudziestego czwartego czerwca zamiast sprbowa zorganizowa
odwrt gwnych sil frontu, ktrym grozio okrenie, grupa Bodi-
na nadal tracia siy w bezskutecznych kontratakach, natomiast wojska
10. Armii znajdoway si na rubieach wzdu Biebrzy i Narwi ponad
200 kilometrw od linii Baranw icze-Moodeczno. Szsty Korpus Zme-
chanizowany prbowa zaatakowa jednostki niemieckiego XX Korpusu
Armijnego na poudnie od Grodna, ale uderzenie sowieckich czogw
Powstrzymay bombowce nurkujce. Elementy pancerne i kawaleryjskie
grupy ponosiy ogromne straty. Przemony wpyw na dalszy rozwj wy-
darze wywary braki amunicji i paliwa, ktrych dowozu nie zorganizo-
wano.
197
Niemcy skierowali na pomoc XX Korpusowi Armijnemu VIII Kor
pus Armijny. W konsekwencji 25 czerwca 6. KZMech. znalaz si w gi
gantycznym kotle na poudniowy zachd od Grodna, gdzie zosta cako
wicie rozbity. Z powodu braku paliwa sowieccy czogici byli zmuszeni
wysadzi cz wozw bojowych, a cz spali. W tych walkach poleg
genera Chackilewicz, genera Nikitin dosta si do niewoli. Naley pod-
kreli, e w ten sposb bezsensownie utracono jedn trzeci wszystkich
najnowszych czogw RKKA i e po stronie niemieckiej w tych starciach
nie bra udziau ani jeden czog.
Wieczorem 25 czerwca sytuacja Frontu Zachodniego nadal si pogar
szaa. Poniewa okresowo nie byo cznoci ze sztabami armii, dowd-
ca frontu nie zna dobrze sytuacji ani pooenia swoich wojsk. Zamiast
zawczasu zorganizowa obron w Miskim Rejonie Umocnionym. ge
nera Pawow postanowi wysun w kierunku Lidy rozmieszczone na
pnocny zachd od Miska zwizki taktyczne i zaatakowa nacierajce
zgrupowanie przeciwnika. Dlatego te ju 24 czerwca w poowic dnia
dowdca 13. Armii genera porucznik PM. Fiatow otrzyma rozkaz: po
czy wojska 21. Korpusu Strzeleckiego i 8. Brygady Przeciwpancer-
nej i ubezpieczywszy si na kierunku wileskim oraz po rozwiniciu do
obrony w rejonie Lidy brygady przeciwpancernej, zorganizowa natarcie
we wspdziaaniu z pnocn grup Bodina.
Rozkaz nie zosta w peni wykonany i doprowadzi jedynie do osa
bienia obrony pnocno-zachodnich podej do Miska. Niektre zwiz-
ki taktyczne 13. Armii wyszy na wyznaczone nowe rubiee. Jak napisa
genera Hoth: Niemieckie dowdztwo zostao uwolnione od jednej tro-
ski, ktr martwilimy si przed woj n- przeciwnik nie zastanawia si.
jak uciec w bezkresne rosyjskie przestrzenie". Wynika z tego, e swoimi
przeciwnatarciami sowieckie dowdztwo uatwiao przeciwnikowi zada
nie. Zamiast zorganizowa obron na kierunkach na Moodeczno i na Ba
ranowicze i szybko wyprowadzi wojska 3. i 10. Armii z wystpu biao
stockiego. dowdztwo Frontu Zachodniego nadal przesuwao na zachd
wojska drugiego rzutu. W rejonie Lidy i Wokowyska wci zwikszaa
si liczebno sowieckich wojsk, skazanych tym samym na rozgromienie
oddzia po oddziale.
Kiedy nasilay si walki w rejonie Lidy. na pnoc od miasta, Niemcy
bez przeszkd szli na Misk. Rankiem 24 czerwca jednostki 3. Grupy
Pancernej zajy Wilno i sforsoway Wili. Nastpnego dnia LVII Korpus
Zmotoryzowany generaa Adolfa Kuntzena zdoby Moodeczno i przeci
198
lini kolejow Lida-Moodeczno Poock. Niemieckie czogi podeszy do
Miskiego Rejonu Umocnionego. W zwizku z przerzuceniem 21. Kor-
pusu Strzeleckiego w rejon Lidy Miskiego RU powinny broni przyby-
wajce jednostki 44. Korpusu Strzeleckiego pod dowdztwem komdiwa
2
W.A. Juszkiewicza. Szedziesita Czwarta i 108. Dywizja tego korpusu
zostay przewiezione kolej ze Smoleska i Wimy do Miska, skd
wyszy do rejonu umocnionego. W tym samym czasie 100. i 162. Dy-
wizja 2. Korpusu Strzeleckiego koncentroway si na pnocny wschd
i na wschd od Miska, znajdujc si w odwodzie dowdcy frontu.
W rezultacie do momentu podejcia jednostek pancernych przeciwnika
do Miskiego RU sowieckie wojska jeszcze nic dotary w komplecie na
wyznaczone im odcinki i nic mogy przygotowa trwaej obrony. Pnoc-
no-zachodnie podejcia do stolicy Biaorusi ograniczone Nizin Wile-
sk i Puszcz Nalibock okazay si sabo bronione.
Rwnie niekorzystnie rozwijay si wydarzenia na lewym skrzydle
frontu. Ju wieczorem 23 czerwca gwne siy XXXXVII Korpusu Zmo-
toryzowanego grupy Guderiana zdobyy Ran i zaczy posuwa si na
Sonim, natomiast niewielka cz jego si wykonaa zwrot na poudnio-
wy wschd, aby przeci szos warszawsk.
Do tej pory wojska sowieckiej 4. Armii utrzymyway rubie Sielec-
Bereza Kartuska na rzece Jasioda. Trzon obrony stanowia najbardziej
zdolna do podjcia walki 205. Dywizja Zmechanizowana pukownika F.F.
Kudiurowa. Resztki dywizji pancernych genera Korobkow postanowi
wyprowadzi do drugiego rzutu na rubiey Kosw Poleski-Twacewicze,
aby je uporzdkowa. Armia opucia Kobry i Pruan, pozbawiajc si
tym samym magazynw i baz zaopatrzenia w paliwo. Samochody i pod-
wody trzeba byo teraz wysya po amunicj do magazynu artyleryjskie-
go okrgu w Pisku, brakowao te prowiantu. Ludzie w duym stopniu
ulegli demoralizacji. W rezultacie wiadomo o pojawieniu si niemiec-
kich czogw na szosie warszawskiej, czyli na tyach wojsk, wywoaa
Panik. Bardzo szybko zaczy kry pogoski o zrzuconym przez prze-
ciwnika desancie i okreniu. Musiao to wywrze negatywny wpyw na
trwao sowieckiej obrony.
,
2
Dowdca dywizji - stopie wojskowy uywany w Armii Czerwonej do koca lat
trzydziestych. Od 1938 genera porucznik. Przyp. tum.
I W
Niemcy skierowali na pomoc XX Korpusowi Armijnemu VIII Kor
pus Armijny. W konsekwencji 25 czerwca 6. KZMech. znalaz si w gi
gantycznym kotle na poudniowy zachd od Grodna, gdzie zosta cako
wicie rozbity. Z powodu braku paliwa sowieccy czogici byli zmuszeni
wysadzi cz wozw bojowych, a cz spali. W tych walkach poleg
genera Chackilewicz, genera Nikitin dosta si do niewoli. Naley pod-
kreli, e w ten sposb bezsensownie utracono jedn trzeci wszystkich
najnowszych czogw RKKA i e po stronie niemieckiej w tych starciach
nie bra udziau ani jeden czog.
Wieczorem 25 czerwca sytuacja Frontu Zachodniego nadal si pogar
szaa. Poniewa okresowo nie byo cznoci ze sztabami armii, dowd-
ca frontu nie zna dobrze sytuacji ani pooenia swoich wojsk. Zamiast
zawczasu zorganizowa obron w Miskim Rejonie Umocnionym. ge
nera Pawow postanowi wysun w kierunku Lidy rozmieszczone na
pnocny zachd od Miska zwizki taktyczne i zaatakowa nacierajce
zgrupowanie przeciwnika. Dlatego te ju 24 czerwca w poowic dnia
dowdca 13. Armii genera porucznik PM. Fiatow otrzyma rozkaz: po
czy wojska 21. Korpusu Strzeleckiego i 8. Brygady Przeciwpancer-
nej i ubezpieczywszy si na kierunku wileskim oraz po rozwiniciu do
obrony w rejonie Lidy brygady przeciwpancernej, zorganizowa natarcie
we wspdziaaniu z pnocn grup Bodina.
Rozkaz nie zosta w peni wykonany i doprowadzi jedynie do osa
bienia obrony pnocno-zachodnich podej do Miska. Niektre zwiz-
ki taktyczne 13. Armii wyszy na wyznaczone nowe rubiee. Jak napisa
genera Hoth: Niemieckie dowdztwo zostao uwolnione od jednej tro-
ski, ktr martwilimy si przed woj n- przeciwnik nie zastanawia si.
jak uciec w bezkresne rosyjskie przestrzenie". Wynika z tego, e swoimi
przeciwnatarciami sowieckie dowdztwo uatwiao przeciwnikowi zada
nie. Zamiast zorganizowa obron na kierunkach na Moodeczno i na Ba
ranowicze i szybko wyprowadzi wojska 3. i 10. Armii z wystpu biao
stockiego. dowdztwo Frontu Zachodniego nadal przesuwao na zachd
wojska drugiego rzutu. W rejonie Lidy i Wokowyska wci zwikszaa
si liczebno sowieckich wojsk, skazanych tym samym na rozgromienie
oddzia po oddziale.
Kiedy nasilay si walki w rejonie Lidy. na pnoc od miasta, Niemcy
bez przeszkd szli na Misk. Rankiem 24 czerwca jednostki 3. Grupy
Pancernej zajy Wilno i sforsoway Wili. Nastpnego dnia LVII Korpus
Zmotoryzowany generaa Adolfa Kuntzena zdoby Moodeczno i przeci
198
lini kolejow Lida-Moodeczno Poock. Niemieckie czogi podeszy do
Miskiego Rejonu Umocnionego. W zwizku z przerzuceniem 21. Kor-
pusu Strzeleckiego w rejon Lidy Miskiego RU powinny broni przyby-
wajce jednostki 44. Korpusu Strzeleckiego pod dowdztwem komdiwa
2
W.A. Juszkiewicza. Szedziesita Czwarta i 108. Dywizja tego korpusu
zostay przewiezione kolej ze Smoleska i Wimy do Miska, skd
wyszy do rejonu umocnionego. W tym samym czasie 100. i 162. Dy-
wizja 2. Korpusu Strzeleckiego koncentroway si na pnocny wschd
i na wschd od Miska, znajdujc si w odwodzie dowdcy frontu.
W rezultacie do momentu podejcia jednostek pancernych przeciwnika
do Miskiego RU sowieckie wojska jeszcze nic dotary w komplecie na
wyznaczone im odcinki i nic mogy przygotowa trwaej obrony. Pnoc-
no-zachodnie podejcia do stolicy Biaorusi ograniczone Nizin Wile-
sk i Puszcz Nalibock okazay si sabo bronione.
Rwnie niekorzystnie rozwijay si wydarzenia na lewym skrzydle
frontu. Ju wieczorem 23 czerwca gwne siy XXXXVII Korpusu Zmo-
toryzowanego grupy Guderiana zdobyy Ran i zaczy posuwa si na
Sonim, natomiast niewielka cz jego si wykonaa zwrot na poudnio-
wy wschd, aby przeci szos warszawsk.
Do tej pory wojska sowieckiej 4. Armii utrzymyway rubie Sielec-
Bereza Kartuska na rzece Jasioda. Trzon obrony stanowia najbardziej
zdolna do podjcia walki 205. Dywizja Zmechanizowana pukownika F.F.
Kudiurowa. Resztki dywizji pancernych genera Korobkow postanowi
wyprowadzi do drugiego rzutu na rubiey Kosw Poleski-Twacewicze,
aby je uporzdkowa. Armia opucia Kobry i Pruan, pozbawiajc si
tym samym magazynw i baz zaopatrzenia w paliwo. Samochody i pod-
wody trzeba byo teraz wysya po amunicj do magazynu artyleryjskie-
go okrgu w Pisku, brakowao te prowiantu. Ludzie w duym stopniu
ulegli demoralizacji. W rezultacie wiadomo o pojawieniu si niemiec-
kich czogw na szosie warszawskiej, czyli na tyach wojsk, wywoaa
Panik. Bardzo szybko zaczy kry pogoski o zrzuconym przez prze-
ciwnika desancie i okreniu. Musiao to wywrze negatywny wpyw na
trwao sowieckiej obrony.
,
2
Dowdca dywizji - stopie wojskowy uywany w Armii Czerwonej do koca lat
trzydziestych. Od 1938 genera porucznik. Przyp. tum.
I W
Zreszt okrelenie linia obrony" raczej nie pasowao do obsadzone
rubiey. Sporzdzono okopy na onierzy, ale nie ustawiono przed nim
ani min, ani zapr inynieryjnych. Czerwonoarmici zajmowali najcz-
ciej odsonite stanowiska, wykorzystujc do maskowania drzewa, jamy
i krzewy. Obok na otwartej przestrzeni stay dziaa i pojedyncze czogi
Wskutek braku materiaw wybuchowych nie udao si nawet wysadzi
w powietrze mostu na Jasiodzie.
W nocy genera Paww poczy si z dowdc4. Armii i dobrze w u-
dzc, e armia nie ma lotnictwa, amunicji ani paliwa, postawi jej zadanie
na dzie nastpny. Domylaj si pastwo jakie? Tak jest! Utrzymujc
uporczyw obron na rzece Jasioda, rankiem 24 czerwca wsplnym ude
rzeniem w kierunku Rany -121. Dywizja Strzelecka od Sonimia i 14
Korpus Zmechanizowany od Sielec - wyprze przeciwnika z Rany
a nastpnie z Pruany i zamkn mu drog na Baranowiczc".
Jednake o wicie 24 czerwca po przygotowaniu artyleryjskim i lot
niczym niemieckie 3. i 4. Dywizja Pancerna zaatakoway wojska broni.
cc rubiey Jasiody i bez trudu przeamay obron. Resztki 28. Korpu
su Strzeleckiego zaczy w walce wycofywa si na pnocny wschd
wzdu szosy warszawskiej. Ich odwrt osaniay pododdziay czogw
i zmechanizowane z 205. DZmech. i 30. DPanc, ktre w rezultacie nie
wziy udziau w zaplanowanym przeciwuderzeniu. Ale 22. Dywizja
Pancerna pod dowdztwem pukownika I.W. Kononowa, wypeniajc
rozkaz dowdcy frontu, rankiem zaatakowaa Rane, eby wyprze
z niej przeciwnika. Czogi Bogdanowa nie zdoay przebi si do tej miej
scowoci i o godzinie 8 wycofay si na Byte.
Czowki 121. i 155. Dywizji Strzeleckiej o 5.00, godzin po wyjciu
ze Sonimia, zostay zaatakowane przez niemieckie czogi i odrzucone
Mona sobie wyobrazi czoowe zderzenie kolumny pancernej i piecho
ty. Tu po 8 genera Lemelsen na czele XXXXVII KZmot. generaa Le
melsena zdy ju zaj miasto. Sytuacja 4. Armii staa si krytyczna
W kocu o godzinie 9 sztab armii otrzyma rozkaz zaj i za wszelka
cen i utrzyma rubie rzeki Szczara. na ktr wychodziy cztery dy
wizje 47. Korpusu Strzeleckiego pod dowdztwem generaa majora S.l
Powietkina. W tym celu dowdca 15. KZmech. powinien zebra resztki
swoich jednostek w rejonie Siniawki, a z czogw 22. i 30. Dywizji sfor
mowa oddzia zbiorczy w celu przeprowadzania kontratakw na kie
runkach Sonim i Baranowiczc. General Korobkow zamierza, uywajc-
wieych si, zorganizowa na nowej rubiey bardziej trwa obron. ale
nie zdoa tego zrobi.
200
Jednostki 47. Korpusu Strzeleckiego nie zdyy zaj wyznaczo-
nych pozycji, a, praktycznie rzecz biorc, niezdolne do walki resztki 205.
DZmech. nie byy w stanie powstrzyma natarcia XXIV Korpusu Zmo-
toryzowanego generaa Leo Geyra von Schweppenburga. O godzinie
14 Niemcy wyprowadzili nowe uderzenie i ponownie przeamali sowiec-
k obron. Do walki wprowadzono ostatnie 25 czogw korpusu Obori-
na, ale i to nie uratowao sytuacji. W wyniku nieustannych, zaciekych
bombardowa piechota zdemoralizowana i nie okazuje wytrwaoci
w obronie" - meldowano w raporcie operacyjnym nr 01 z 24 czerwca
o sytuacji w sowieckiej 4. Armii. Z jego pierwotnego skadu niewiele
zostao. Grupa sformowana z rnych pododdziaw 205. DZmech, 22.
DPanc, oraz 6. Strzeleckiej prowadzia walk w okreniu. Jedynie 75.
Dywizja Strzelecka w rejonie Maoryty nadal odpieraa ataki niemieckie-
go korpusu piechoty osaniajc kierunek na Pisk.
Po uchwyceniu rubiey rzeki Szczary pancerne zwizki taktyczne
Guderiana, przebywszy 200-250 kilometrw, przedary si w okolice
Baranowicz. W ten sposb zdoay przeci sowieckim wojskom jedn
z najwaniejszych drg odwrotu na wschd. Nastpnego dnia dwie dywi-
zje pancerne XXXXVII Korpusu Zmotoryzowanego przez Baranowicze-
Stobce ruszyy na Misk. Front Zachodni przegra bitw graniczn
w czasie czterech dni. W skomplikowanej, krytycznej sytuacji sowieckie
dowdztwo nie podejmowao prawidowych decyzji strategiczno-opera-
cyjnych. Do takiej wojny nikt nie by przygotowany.
Kilka sw naley powieci pamici obrocw Baranowicz. Utrzy-
manie miasta powierzono ju rozbitym dywizjom - 121. i 155. Dywizji
Strzeleckiej, ktrych resztki odchodziy na wschd. Poza tym dowdztwo
4. Armii postanowio wzmocni obron miasta elementami formowane-
go w tym rejonie 17. Korpusu Zmechanizowanego. Korpus mia prawie
peny stan szeregowych onierzy, dysponowa znaczn liczb artylerii
i 63 czogami.
Ale byy rwnie pojedyncze niedocignicia". onierze nie odbyli
odpowiedniego przeszkolenia, w dywizjach i jednostkach niszego szcze-
bla nie byo sztabw, brakowao rodkw cznoci i amunicji artyleryj-
skiej. Dla 30 tysicy ludzi byo zaledwie 10 tysicy karabinw. Sztab fron-
ta utraci jakkolwiek moliwo dowodzenia korpusem. Susznie uwa-
ajc, e zwizek ten jest niezdolny do walki, nie postawi mu adnych
zada, ale zapomnia te wycofa go na tyy w celu skompletowania.
Dwudziestego szstego czerwca te trzydzieci tysicy bezbronnych
onierzy rzucono pod gsienice czogw Guderiana. W jeden dzie
201
Zreszt okrelenie linia obrony" raczej nie pasowao do obsadzone
rubiey. Sporzdzono okopy na onierzy, ale nie ustawiono przed nim
ani min, ani zapr inynieryjnych. Czerwonoarmici zajmowali najcz-
ciej odsonite stanowiska, wykorzystujc do maskowania drzewa, jamy
i krzewy. Obok na otwartej przestrzeni stay dziaa i pojedyncze czogi
Wskutek braku materiaw wybuchowych nie udao si nawet wysadzi
w powietrze mostu na Jasiodzie.
W nocy genera Paww poczy si z dowdc4. Armii i dobrze w u-
dzc, e armia nie ma lotnictwa, amunicji ani paliwa, postawi jej zadanie
na dzie nastpny. Domylaj si pastwo jakie? Tak jest! Utrzymujc
uporczyw obron na rzece Jasioda, rankiem 24 czerwca wsplnym ude
rzeniem w kierunku Rany -121. Dywizja Strzelecka od Sonimia i 14
Korpus Zmechanizowany od Sielec - wyprze przeciwnika z Rany
a nastpnie z Pruany i zamkn mu drog na Baranowiczc".
Jednake o wicie 24 czerwca po przygotowaniu artyleryjskim i lot
niczym niemieckie 3. i 4. Dywizja Pancerna zaatakoway wojska broni.
cc rubiey Jasiody i bez trudu przeamay obron. Resztki 28. Korpu
su Strzeleckiego zaczy w walce wycofywa si na pnocny wschd
wzdu szosy warszawskiej. Ich odwrt osaniay pododdziay czogw
i zmechanizowane z 205. DZmech. i 30. DPanc, ktre w rezultacie nie
wziy udziau w zaplanowanym przeciwuderzeniu. Ale 22. Dywizja
Pancerna pod dowdztwem pukownika I.W. Kononowa, wypeniajc
rozkaz dowdcy frontu, rankiem zaatakowaa Rane, eby wyprze
z niej przeciwnika. Czogi Bogdanowa nie zdoay przebi si do tej miej
scowoci i o godzinie 8 wycofay si na Byte.
Czowki 121. i 155. Dywizji Strzeleckiej o 5.00, godzin po wyjciu
ze Sonimia, zostay zaatakowane przez niemieckie czogi i odrzucone
Mona sobie wyobrazi czoowe zderzenie kolumny pancernej i piecho
ty. Tu po 8 genera Lemelsen na czele XXXXVII KZmot. generaa Le
melsena zdy ju zaj miasto. Sytuacja 4. Armii staa si krytyczna
W kocu o godzinie 9 sztab armii otrzyma rozkaz zaj i za wszelka
cen i utrzyma rubie rzeki Szczara. na ktr wychodziy cztery dy
wizje 47. Korpusu Strzeleckiego pod dowdztwem generaa majora S.l
Powietkina. W tym celu dowdca 15. KZmech. powinien zebra resztki
swoich jednostek w rejonie Siniawki, a z czogw 22. i 30. Dywizji sfor
mowa oddzia zbiorczy w celu przeprowadzania kontratakw na kie
runkach Sonim i Baranowiczc. General Korobkow zamierza, uywajc-
wieych si, zorganizowa na nowej rubiey bardziej trwa obron. ale
nie zdoa tego zrobi.
200
Jednostki 47. Korpusu Strzeleckiego nie zdyy zaj wyznaczo-
nych pozycji, a, praktycznie rzecz biorc, niezdolne do walki resztki 205.
DZmech. nie byy w stanie powstrzyma natarcia XXIV Korpusu Zmo-
toryzowanego generaa Leo Geyra von Schweppenburga. O godzinie
14 Niemcy wyprowadzili nowe uderzenie i ponownie przeamali sowiec-
k obron. Do walki wprowadzono ostatnie 25 czogw korpusu Obori-
na, ale i to nie uratowao sytuacji. W wyniku nieustannych, zaciekych
bombardowa piechota zdemoralizowana i nie okazuje wytrwaoci
w obronie" - meldowano w raporcie operacyjnym nr 01 z 24 czerwca
o sytuacji w sowieckiej 4. Armii. Z jego pierwotnego skadu niewiele
zostao. Grupa sformowana z rnych pododdziaw 205. DZmech, 22.
DPanc, oraz 6. Strzeleckiej prowadzia walk w okreniu. Jedynie 75.
Dywizja Strzelecka w rejonie Maoryty nadal odpieraa ataki niemieckie-
go korpusu piechoty osaniajc kierunek na Pisk.
Po uchwyceniu rubiey rzeki Szczary pancerne zwizki taktyczne
Guderiana, przebywszy 200-250 kilometrw, przedary si w okolice
Baranowicz. W ten sposb zdoay przeci sowieckim wojskom jedn
z najwaniejszych drg odwrotu na wschd. Nastpnego dnia dwie dywi-
zje pancerne XXXXVII Korpusu Zmotoryzowanego przez Baranowicze-
Stobce ruszyy na Misk. Front Zachodni przegra bitw graniczn
w czasie czterech dni. W skomplikowanej, krytycznej sytuacji sowieckie
dowdztwo nie podejmowao prawidowych decyzji strategiczno-opera-
cyjnych. Do takiej wojny nikt nie by przygotowany.
Kilka sw naley powieci pamici obrocw Baranowicz. Utrzy-
manie miasta powierzono ju rozbitym dywizjom - 121. i 155. Dywizji
Strzeleckiej, ktrych resztki odchodziy na wschd. Poza tym dowdztwo
4. Armii postanowio wzmocni obron miasta elementami formowane-
go w tym rejonie 17. Korpusu Zmechanizowanego. Korpus mia prawie
peny stan szeregowych onierzy, dysponowa znaczn liczb artylerii
i 63 czogami.
Ale byy rwnie pojedyncze niedocignicia". onierze nie odbyli
odpowiedniego przeszkolenia, w dywizjach i jednostkach niszego szcze-
bla nie byo sztabw, brakowao rodkw cznoci i amunicji artyleryj-
skiej. Dla 30 tysicy ludzi byo zaledwie 10 tysicy karabinw. Sztab fron-
ta utraci jakkolwiek moliwo dowodzenia korpusem. Susznie uwa-
ajc, e zwizek ten jest niezdolny do walki, nie postawi mu adnych
zada, ale zapomnia te wycofa go na tyy w celu skompletowania.
Dwudziestego szstego czerwca te trzydzieci tysicy bezbronnych
onierzy rzucono pod gsienice czogw Guderiana. W jeden dzie
201
17. Korpus Zmechanizowany Armii Czerwonej przesta istnie. aden
z jego onierzy nie napisa pamitnikw. Zachowa si jedynie krtki
meldunek skierowany do szefa Gwnego Zarzdu Politycznego, komi-
sarza armijnego 1 stopnia Lwa Mechlisa przez zastpc szefa zarzdu
politycznego Frontu Zachodniego:
Dziaania bojowe zastay 27. Dywizj Pancern nieprzygotowana
poniewa nie zostao ukoczone jej formowanie. Sprztu nie byo. skad
osobowy zosta wyposaony w karabiny w 30-35 procentach. Niezdolna
do walki i nieuzbrojona dywizja otrzymaa rozkaz zaj obron w rejonie
Baranowicz. Na lini obrony wyszo zaledwie 3000 ludzi, a pozostali
- do 6000 ludzi - zostali skoncentrowani w lesie, 18 kilometrw od Ba-
ranowicz. aden z 6000 onierzy nie mia broni [...].
Dywizja nie wytrzymaa naporu jednostek zmechanizowanych prze
ciwnika i zacza si wycofywa. Tumy bezbronnych czerwonoarmistw
byy atakowane przez pancerno-zmotoryzowane jednostki przeciwnika
W rezultacie cz z nich zostaa zniszczona, wikszo za czerwono
armistw rozproszya si po lesie [...]. Analogiczna sytuacja zaistniaa
rwnie w innych jednostkach zmechanizowanych i artyleryjskich...".
Wieczorem 26 czerwca niemiecka 17. Dywizja Pancerna bya ju
w Stobcach.
Wyjcie 3. Grupy Pancernej w rejon Moodeczna, a grupy Guderiana
pod Baranowicze sprawio, e gwnym siom Frontu Zachodniego za-
czo zagraa okrenie. Wykorzystujc uzyskan przewag, niemieckie
dowdztwo zadao, aby dowdcy grup pancernych przyspieszyli marsz
na Misk i okryli dziaajce na zachd od miasta sowieckie wojska.
Kwatera Gwna wreszcie zdoaa zorientowa si w sytuacji, po
zwolia generaowi Pawowowi wycofa wojska, rozkazujc zarazem,
aby wycofujce si wojska oraz zwizki taktyczne 13. Armii zatrzymay
przeciwnika w Miskim i Suckim Rejonie Umocnionym. Dowdca fron-
tu ze swojej strony 25 czerwca wyda 3., 10. i 13. Armii rozkaz odwrotu.
Zada, aby wycofywanie rozpoczo si w nocy z 25 na 26 czerwca
z czogami w stray przedniej, a z konnic, artyleri przeciwpancerna
i pododdziaami saperskimi w tylnej. Wojska 3. i 10. Armii miay wyko-
na marsz w szybkim tempie, poruszajc si w dzie i w nocy i pozosta-
wiajc silne oddziay osonowe. Oderwanie si od przeciwnika naleao
wykona na szerokim froncie i w czasie pierwszej doby na gboko
202
j
e
mniejsz ni 60 kilometrw. Trzynasta Armia powinna odej na
fubie Ilia-Moodcczno-Listopady-Gcranony; 3. Armia na lini Gera-
on
y-Lida-ujcie Szczary, 10. Armia na rubie Sonim-Byte. Armia
dorobkowa miaa obsadzi lini Byte -Pisk, w zwizku z czym otrzy-
ma zadanie wykonania przeciwuderzenia wzdu szosy warszawskiej
wyjcia nad rzek Szczara. Tym razem 4. Armia nie otrzymaa adnych
rozkazw przejcia do przeciwnatarcia, poniewa byo wyranie wida,
e dziaania takie nie maj szans powodzenia.
Ale decyzja o wycofaniu wojsk zapada zbyt pno, jednostki nic
otrzymay nowego zarzdzenia we waciwym czasie, a wiele nie otrzy-
mao ich w ogle. W kadym razie nie mogy one wykona rozkazu, po-
niewa do wycofania zwizkw taktycznych 3. i 10. Armii pozosta ko-
rytarz o szerokoci nieco ponad 60 kilometrw i z niewielk liczb drg
gruntowych. Odwrt sowieckich wojsk odbywa si w bardzo trudnych
warunkach, przy nieustannych nalotach lotnictwa wroga. Niedostateczna
liczba samochodw oraz paliwa spowodowaa, e oderwa si od naci-
skajcego przeciwnika nie zdoano.
Po walkach pod Grodnem rozproszone jednostki 85. i 56. Dywizji
3. Armii i 11. Korpusu Zmechanizowanego wycofyway si w cikich
walkach, odpierajc nieustannie naciskajcego przeciwnika, wzdu po-
udniowego brzegu Niemna na unn, Mosty, Nowogrdek. Ich sytuacja
pogarszaa si z kadym dniem. W najbardziej zdolnym do walki korpu-
sie zmechanizowanym generaa Mostowienki do wieczora 28 czerwca
zostao okoo 30 czogw i najwyej 600 ludzi. O wicie nastpnego dnia
siy te na rodkach podrcznych pod Wielk Wol przeprawiy si przez
Szczar na wschodni brzeg. Przeprawa odbywaa si pod nieustannym
ogniem przeciwnika, co spowodowao kolejne straty. Ostatnie czogi
zostay wysadzone w powietrze przez zaogi albo zniszczone przez nie-
mieckie lotnictwo. Resztki korpusu przebijay si do wasnych wojsk po-
jedynczymi grupami. Grupa oficerw sztabu z generaem Mostowienk
przesza lini frontu na poudnie od Bobrujska 14 lipca.
Zacite walki trway rwnie na odcinku 10. Armii. Jej zwizki tak-
tyczne pozostawiy 27 czerwca Biaystok i teraz stawiay zacity opr
w
okolicach Wokowyska i Zelwy. Inne jednostki w drobnych grupach
rozbiegy si po lasach. Sprzt czciowo spalono, ale w wikszoci
Przypadkw po prostu porzucono. Tymczasem piercie okrenia zaci-
ska si coraz bardziej i wojska mogy wycofywa si przez wsk luk
Pomidzy Zelw a Mostami. Dwudziestego smego czerwca atakujce
na
poudniowy wschd z rejonu Grodna dywizje niemieckiej 9. Armii
203
17. Korpus Zmechanizowany Armii Czerwonej przesta istnie. aden
z jego onierzy nie napisa pamitnikw. Zachowa si jedynie krtki
meldunek skierowany do szefa Gwnego Zarzdu Politycznego, komi-
sarza armijnego 1 stopnia Lwa Mechlisa przez zastpc szefa zarzdu
politycznego Frontu Zachodniego:
Dziaania bojowe zastay 27. Dywizj Pancern nieprzygotowana
poniewa nie zostao ukoczone jej formowanie. Sprztu nie byo. skad
osobowy zosta wyposaony w karabiny w 30-35 procentach. Niezdolna
do walki i nieuzbrojona dywizja otrzymaa rozkaz zaj obron w rejonie
Baranowicz. Na lini obrony wyszo zaledwie 3000 ludzi, a pozostali
- do 6000 ludzi - zostali skoncentrowani w lesie, 18 kilometrw od Ba-
ranowicz. aden z 6000 onierzy nie mia broni [...].
Dywizja nie wytrzymaa naporu jednostek zmechanizowanych prze
ciwnika i zacza si wycofywa. Tumy bezbronnych czerwonoarmistw
byy atakowane przez pancerno-zmotoryzowane jednostki przeciwnika
W rezultacie cz z nich zostaa zniszczona, wikszo za czerwono
armistw rozproszya si po lesie [...]. Analogiczna sytuacja zaistniaa
rwnie w innych jednostkach zmechanizowanych i artyleryjskich...".
Wieczorem 26 czerwca niemiecka 17. Dywizja Pancerna bya ju
w Stobcach.
Wyjcie 3. Grupy Pancernej w rejon Moodeczna, a grupy Guderiana
pod Baranowicze sprawio, e gwnym siom Frontu Zachodniego za-
czo zagraa okrenie. Wykorzystujc uzyskan przewag, niemieckie
dowdztwo zadao, aby dowdcy grup pancernych przyspieszyli marsz
na Misk i okryli dziaajce na zachd od miasta sowieckie wojska.
Kwatera Gwna wreszcie zdoaa zorientowa si w sytuacji, po
zwolia generaowi Pawowowi wycofa wojska, rozkazujc zarazem,
aby wycofujce si wojska oraz zwizki taktyczne 13. Armii zatrzymay
przeciwnika w Miskim i Suckim Rejonie Umocnionym. Dowdca fron-
tu ze swojej strony 25 czerwca wyda 3., 10. i 13. Armii rozkaz odwrotu.
Zada, aby wycofywanie rozpoczo si w nocy z 25 na 26 czerwca
z czogami w stray przedniej, a z konnic, artyleri przeciwpancerna
i pododdziaami saperskimi w tylnej. Wojska 3. i 10. Armii miay wyko-
na marsz w szybkim tempie, poruszajc si w dzie i w nocy i pozosta-
wiajc silne oddziay osonowe. Oderwanie si od przeciwnika naleao
wykona na szerokim froncie i w czasie pierwszej doby na gboko
202
j
e
mniejsz ni 60 kilometrw. Trzynasta Armia powinna odej na
fubie Ilia-Moodcczno-Listopady-Gcranony; 3. Armia na lini Gera-
on
y-Lida-ujcie Szczary, 10. Armia na rubie Sonim-Byte. Armia
dorobkowa miaa obsadzi lini Byte -Pisk, w zwizku z czym otrzy-
ma zadanie wykonania przeciwuderzenia wzdu szosy warszawskiej
wyjcia nad rzek Szczara. Tym razem 4. Armia nie otrzymaa adnych
rozkazw przejcia do przeciwnatarcia, poniewa byo wyranie wida,
e dziaania takie nie maj szans powodzenia.
Ale decyzja o wycofaniu wojsk zapada zbyt pno, jednostki nic
otrzymay nowego zarzdzenia we waciwym czasie, a wiele nie otrzy-
mao ich w ogle. W kadym razie nie mogy one wykona rozkazu, po-
niewa do wycofania zwizkw taktycznych 3. i 10. Armii pozosta ko-
rytarz o szerokoci nieco ponad 60 kilometrw i z niewielk liczb drg
gruntowych. Odwrt sowieckich wojsk odbywa si w bardzo trudnych
warunkach, przy nieustannych nalotach lotnictwa wroga. Niedostateczna
liczba samochodw oraz paliwa spowodowaa, e oderwa si od naci-
skajcego przeciwnika nie zdoano.
Po walkach pod Grodnem rozproszone jednostki 85. i 56. Dywizji
3. Armii i 11. Korpusu Zmechanizowanego wycofyway si w cikich
walkach, odpierajc nieustannie naciskajcego przeciwnika, wzdu po-
udniowego brzegu Niemna na unn, Mosty, Nowogrdek. Ich sytuacja
pogarszaa si z kadym dniem. W najbardziej zdolnym do walki korpu-
sie zmechanizowanym generaa Mostowienki do wieczora 28 czerwca
zostao okoo 30 czogw i najwyej 600 ludzi. O wicie nastpnego dnia
siy te na rodkach podrcznych pod Wielk Wol przeprawiy si przez
Szczar na wschodni brzeg. Przeprawa odbywaa si pod nieustannym
ogniem przeciwnika, co spowodowao kolejne straty. Ostatnie czogi
zostay wysadzone w powietrze przez zaogi albo zniszczone przez nie-
mieckie lotnictwo. Resztki korpusu przebijay si do wasnych wojsk po-
jedynczymi grupami. Grupa oficerw sztabu z generaem Mostowienk
przesza lini frontu na poudnie od Bobrujska 14 lipca.
Zacite walki trway rwnie na odcinku 10. Armii. Jej zwizki tak-
tyczne pozostawiy 27 czerwca Biaystok i teraz stawiay zacity opr
w
okolicach Wokowyska i Zelwy. Inne jednostki w drobnych grupach
rozbiegy si po lasach. Sprzt czciowo spalono, ale w wikszoci
Przypadkw po prostu porzucono. Tymczasem piercie okrenia zaci-
ska si coraz bardziej i wojska mogy wycofywa si przez wsk luk
Pomidzy Zelw a Mostami. Dwudziestego smego czerwca atakujce
na
poudniowy wschd z rejonu Grodna dywizje niemieckiej 9. Armii
203
poczyy si na pnoc od Slonimia z wojskami 4. Armii von Klugego
posuwajcymi si od Brzecia w kierunku pnocno-wschodnim. Drogi
odwrotu gwnych si sowieckiej 3. i 10. Armii zostay przecite.
Zeby uniemoliwi sowieckim jednostkom przebicie si na wschd
feldmarszaek von Kluge poleci kilku dywizjom przej do obrony na
linii Sonim, Zelwa, Rana z frontem odwrconym na zachd. Teraz
naleao ju tylko rozczonkowa i niszczy czciami zgrupowanie bia
ostockie. Na prob von Klugego jego armi wzmocniono 10. Dywi
zj Pancern. W okreniu znalazo si 11 sowieckich dywizji. W lasach
pomidzy Grodnem a Biaymstokiem oraz na trasach midzy Biaym
stokiem a Zelw sowieckie wojska utraciy mnstwo sprztu, przede
wszystkim z powodu braku paliwa.
W meldunku Grupy Armii rodek" z 1 lipca stwierdzono: Szosy
i drogi, zwaszcza droga Biaystok-Wokowysk, zatoczone s porzuco
nym sprztem wroga, samochodami rnych typw, dziaami i czogami
Na pocztku lipca niektre sowieckie jednostki przebiy si w okolice
Nowogrdka i na Polesie. W ostatnich dniach lipca w rejonie Rzeczycy
z niewielkim oddziakiem wyszed z okrenia dowdca 3. Armii. Nieco
pniej przebia si przez nieprzyjacielski piercie grupa sztabowa
10. Armii z generaem Goubiewem na czele.
Od 26 czerwca Niemcy starali si zamkn zewntrzny piercie
okrenia wok Miska. Tego dnia XXXIX Kropus Zmotoryzowany
3. Grupy Pancernej podszed do Miskiego RU. Idca na czele 7.Dy
wizja Pancerna generaa majora von Funcka szybko posuwaa si szos
z Moodcczna, bez trudnoci przesza przez nieobsadzon przez sowiec
kie wojska luk w linii umocnie i prawie bez walki wysza na pnocny
wschd od Miska na autostrad do Borysowa. Ale podjta przez dywi
zje prba sforsowania Berezyny pod Borysowem z marszu zostaa uda
remniona.
Zadanie przygotowania obrony Miskiego RU szef sztabu Frontu Za
chodniego, genera W.J. Klimowski, wieczorem 24 czerwca powierzono
dowdcy 44. Korpusu Strzeleckiego komdiwowi W.A. Juszkiewiczowi.
Pod wieczr nastpnego dnia 64. i 108. Dywizja tego korpusu zajy ru-
bie na zachodnich podejciach do miasta. Od pnocy stolic republi-
ki osaniay 100. i 61. Dywizja 2. Korpusu Strzeleckiego dowodzonego
przez generaa majora A.N. Jermakowa. Starajc si obsadzi cay rejon
2 ( ) i
umocniony, sowieckie wojska przygotowyway si do obrony na szero-
kim froncie. Na przykad 64. Dywizja Strzelecka dysponujca 102 dzia-
ami zaja odcinek o dugoci 52 kilometrw, przyjmujc ugrupowanie
bojowe w jednym tylko rzucie. Mimo to niewystarczajce siy sprawiy,
e wiele obiektw obronnych w ogle nie zostao obsadzonych.
Ale przecie rwnie przeciwnik szturmowa Misk tylko jedn dy-
wizj pancern!
Zadanie utrzymywania obrony na styku Miskiego i Suckiego Rejonu
Umocnionego otrzyma 20. KZmech. generaa A.G. Nikitina w skadzie
26. i 38. Dywizja Pancerna i 219. Zmechanizowana. Korpus by sabo
wyposaony w sprzt. Mia zaledwie 94 czogi i by w istocie zwizkiem
taktycznym piechoty.
Do poudnia 26 czerwca 20. Dywizja Pancerna generaa porucznika
Horsta Stumpffa przedara si przez Miski RU na odcinku 64. Dywizji
Strzeleckiej. Nastpnego dnia 161. i 100. Dywizja zostay rzucone do
kontrataku z zadaniem rozbicia niemieckich jednostek, ktre dokonay
przeamania. Starcie byo zacieke. W tych walkach dowdca 100. Dy-
wizji Strzeleckiej l.N. Russijanow, ktrego jednostka nie miaa artylerii,
korzystajc z dowiadcze wojny w Hiszpanii, jako jeden z pierwszych
uy w charakterze broni przeciwpancernej butelek z benzyn. Na jego
rozkaz z Miskich Zakadw Produkcji Szka wywieziono 12 ciarwek
opakowa szklanych oraz kilka ton paliwa i pospiesznie zorganizowano
grupy butelkarzy". Zaimprowizowane szklane granaty" przynajmniej
jako pozwalay walczy z czogami.
20 Dywizja 27 czerwca musiaa w cikich walkach przedziera
si przez lini umocnie na szosie" - napisa Hoth. Dwunasta Pancerna
generaa majora Josefa Harpego w tym czasie prbowaa przebi si do
Miska przez Wooyn, ponoszc przy tym powane straty. Dwudziestego
smego czerwca o godzinie 17 wojska Stumpffa wdary si do Miska.
Tego samego dnia pooenie obrocw pogorszyo jeszcze bardziej
przebicie si do Miska od poudniowego wschodu czowek XXXXVI1
Korpusu Zmotoryzowanego grupy Guderiana. Do walki z nimi przystpi
20. KZmech. generaa Nikitina. Oczywicie, broniono si kontratakami.
Dowodzona przez generaa W.T. Obuchowa 26. Dywizja Pancerna tego
korpusu na jaki czas zdoaa przyhamowa posuwanie si przeciwnika.
W walkach cakowicie zniszczono czoowy batalion dywizji von Arniina
i co do jednego utracono swoje czogi.
Genera Jermakow meldowa: Od 27 do 30 czerwca na froncie
w rejonie Miska ani razu nie pojawio si nasze lotnictwo. W tych wa-
205
poczyy si na pnoc od Slonimia z wojskami 4. Armii von Klugego
posuwajcymi si od Brzecia w kierunku pnocno-wschodnim. Drogi
odwrotu gwnych si sowieckiej 3. i 10. Armii zostay przecite.
Zeby uniemoliwi sowieckim jednostkom przebicie si na wschd
feldmarszaek von Kluge poleci kilku dywizjom przej do obrony na
linii Sonim, Zelwa, Rana z frontem odwrconym na zachd. Teraz
naleao ju tylko rozczonkowa i niszczy czciami zgrupowanie bia
ostockie. Na prob von Klugego jego armi wzmocniono 10. Dywi
zj Pancern. W okreniu znalazo si 11 sowieckich dywizji. W lasach
pomidzy Grodnem a Biaymstokiem oraz na trasach midzy Biaym
stokiem a Zelw sowieckie wojska utraciy mnstwo sprztu, przede
wszystkim z powodu braku paliwa.
W meldunku Grupy Armii rodek" z 1 lipca stwierdzono: Szosy
i drogi, zwaszcza droga Biaystok-Wokowysk, zatoczone s porzuco
nym sprztem wroga, samochodami rnych typw, dziaami i czogami
Na pocztku lipca niektre sowieckie jednostki przebiy si w okolice
Nowogrdka i na Polesie. W ostatnich dniach lipca w rejonie Rzeczycy
z niewielkim oddziakiem wyszed z okrenia dowdca 3. Armii. Nieco
pniej przebia si przez nieprzyjacielski piercie grupa sztabowa
10. Armii z generaem Goubiewem na czele.
Od 26 czerwca Niemcy starali si zamkn zewntrzny piercie
okrenia wok Miska. Tego dnia XXXIX Kropus Zmotoryzowany
3. Grupy Pancernej podszed do Miskiego RU. Idca na czele 7.Dy
wizja Pancerna generaa majora von Funcka szybko posuwaa si szos
z Moodcczna, bez trudnoci przesza przez nieobsadzon przez sowiec
kie wojska luk w linii umocnie i prawie bez walki wysza na pnocny
wschd od Miska na autostrad do Borysowa. Ale podjta przez dywi
zje prba sforsowania Berezyny pod Borysowem z marszu zostaa uda
remniona.
Zadanie przygotowania obrony Miskiego RU szef sztabu Frontu Za
chodniego, genera W.J. Klimowski, wieczorem 24 czerwca powierzono
dowdcy 44. Korpusu Strzeleckiego komdiwowi W.A. Juszkiewiczowi.
Pod wieczr nastpnego dnia 64. i 108. Dywizja tego korpusu zajy ru-
bie na zachodnich podejciach do miasta. Od pnocy stolic republi-
ki osaniay 100. i 61. Dywizja 2. Korpusu Strzeleckiego dowodzonego
przez generaa majora A.N. Jermakowa. Starajc si obsadzi cay rejon
2 ( ) i
umocniony, sowieckie wojska przygotowyway si do obrony na szero-
kim froncie. Na przykad 64. Dywizja Strzelecka dysponujca 102 dzia-
ami zaja odcinek o dugoci 52 kilometrw, przyjmujc ugrupowanie
bojowe w jednym tylko rzucie. Mimo to niewystarczajce siy sprawiy,
e wiele obiektw obronnych w ogle nie zostao obsadzonych.
Ale przecie rwnie przeciwnik szturmowa Misk tylko jedn dy-
wizj pancern!
Zadanie utrzymywania obrony na styku Miskiego i Suckiego Rejonu
Umocnionego otrzyma 20. KZmech. generaa A.G. Nikitina w skadzie
26. i 38. Dywizja Pancerna i 219. Zmechanizowana. Korpus by sabo
wyposaony w sprzt. Mia zaledwie 94 czogi i by w istocie zwizkiem
taktycznym piechoty.
Do poudnia 26 czerwca 20. Dywizja Pancerna generaa porucznika
Horsta Stumpffa przedara si przez Miski RU na odcinku 64. Dywizji
Strzeleckiej. Nastpnego dnia 161. i 100. Dywizja zostay rzucone do
kontrataku z zadaniem rozbicia niemieckich jednostek, ktre dokonay
przeamania. Starcie byo zacieke. W tych walkach dowdca 100. Dy-
wizji Strzeleckiej l.N. Russijanow, ktrego jednostka nie miaa artylerii,
korzystajc z dowiadcze wojny w Hiszpanii, jako jeden z pierwszych
uy w charakterze broni przeciwpancernej butelek z benzyn. Na jego
rozkaz z Miskich Zakadw Produkcji Szka wywieziono 12 ciarwek
opakowa szklanych oraz kilka ton paliwa i pospiesznie zorganizowano
grupy butelkarzy". Zaimprowizowane szklane granaty" przynajmniej
jako pozwalay walczy z czogami.
20 Dywizja 27 czerwca musiaa w cikich walkach przedziera
si przez lini umocnie na szosie" - napisa Hoth. Dwunasta Pancerna
generaa majora Josefa Harpego w tym czasie prbowaa przebi si do
Miska przez Wooyn, ponoszc przy tym powane straty. Dwudziestego
smego czerwca o godzinie 17 wojska Stumpffa wdary si do Miska.
Tego samego dnia pooenie obrocw pogorszyo jeszcze bardziej
przebicie si do Miska od poudniowego wschodu czowek XXXXVI1
Korpusu Zmotoryzowanego grupy Guderiana. Do walki z nimi przystpi
20. KZmech. generaa Nikitina. Oczywicie, broniono si kontratakami.
Dowodzona przez generaa W.T. Obuchowa 26. Dywizja Pancerna tego
korpusu na jaki czas zdoaa przyhamowa posuwanie si przeciwnika.
W walkach cakowicie zniszczono czoowy batalion dywizji von Arniina
i co do jednego utracono swoje czogi.
Genera Jermakow meldowa: Od 27 do 30 czerwca na froncie
w rejonie Miska ani razu nie pojawio si nasze lotnictwo. W tych wa-
205
runkach lotnictwo przeciwnika dziaa bezkarnie". Nic w tym dziwnego
skoro front dysponowa ju tylko 150 samolotami, w tym 52 myliwca
mi. Dziwi tylko, e w tych warunkach" sowieccy generaowie nadal wy
syali do samobjczych atakw swoje czogi i pozwalali niemieckiemu
lotnictwu bezkarnie dziaa" przeciwko nim.
Wieczorem 18 czerwca wojska 2. Korpusu Strzeleckiego wyeofywa
y si na wschd od Miska, a nastpnego dnia uderzeniowe jednostki
3. i 2. Grupy Pancernej spotkay si na wschd od stolicy Biaorusi. Masa
sowieckich wojsk znalaza si w okreniu w Puszczy Nalibockiej. Og
em w kotach" znalazo si 26 dywizji 3., 10. i 13. Armii.
Wanie tego dnia Stalin owiadczy czonkom Biura Politycznej
Lenin pozostawi nam proletariackie sowieckie pastwo, a mymy je
przesrali" i wpad w depresj. Narodowi sowieckiemu 29 czerwca ob
wieszczono jednak:
Na kierunku miskim w wyniku dziaa naszych wojsk ldowych,
i lotnictwa zatrzymano dalsze posuwanie si zmotoryzowanych jednostek
przeciwnika, ktrym udao si wama w nasz obron. Odcite przez na
sze wojska od swoich baz i piechoty nieustannie atakowane przez nas:
lotnictwo jednostki zmotoryzowane przeciwnika znalazy si w wyjtko
wo trudnej sytuacji.
O pomylnym przebiegu walk na kierunku miskim Sowieckie Biuro
Informacyjne komunikowao do 2 lipca, a nastpnie pynnie przeszo do
wydarze na kierunku Borysowskim. O oddaniu Miska nie powiedzia
no ani sowa.
Resztki 13. Armii i 20. KZmech. po przeprowadzeniu odwrotu rozwi
ny si na rubiey Borysw-Smolewicze-rzeka Pticz.
* * *
W tych dniach na lewym skrzydle frontu sowiecka 4. Armia cofali
si w walkach w kierunku Sucka, naciskana przez XIV. KZmot. generaa
Geyra von Schweppenburga. Genera Korobkow zamierza zorganizowa
trwa obron w Suckim Rejonie Umocnionym. Ale zanim dowdztwo
frontu otrzymao dyrektyw Stawki o organizowaniu obrony w Miskim
i Suckim RU, nadal zgodnie z poprzednimi poleceniami kierowao woj
ska armii do kolejnych przeciwuderze. Na przykad 25 czerwca genera
Paww wyda rozkaz, by gwne siy 4. Armii wykonay nowe uderzam
w celu rozbicia przeciwnika. Ich zadaniem byo wsplnie z 20. KZmech
Nikitina odrzuci Niemcw za Szczar. W tym celu armi wzmocniono
206
dwiema dywizjami 47. Korpusu Strzeleckiego. A wic wiksz cz si
wyznaczano do operacji zaczepnej.
Rozkaz zorganizowania obrony w Suckim RU otrzyma tylko do-
wdca 28. Korpusu Strzeleckiego genera Popow, w ktrego dyspozycji
znajdoway si oddziay zbiorcze sformowane z jednostek 6., 42. i 55.
W zwizku z tym, e wszystkie zwizki taktyczne 4. Armii toczyy
walki w znacznej odlegoci od siebie, nie udao si w zorganizowany
sposb zrealizowa przeciwuderzenia. Nic zdoano take zorganizowa
obrony w rejonie umocnionym, poniewa na doprowadzenie go do stanu
gotowoci bojowej nie starczao si i czasu. Rankiem 27 czerwca niemiec-
kie 3 i 4 Dywizja Pancerna nacierajce wzdu szosy brzeskiej wypary
sowieckie wojska ze Sucka. Wycofay si one do Bobrujska, przeprawiy
na wschodni brzeg Berezyny i zorganizoway tam obron dowodzonymi
przez generaa Powietkina siami jednostek 47. Korpusu Strzeleckiego
i pododdziaw Bobrujskiej Szkoy Samochodowo-Traktorowej. Nie-
mieckie prby sforsowania rzeki z marszu zostay udaremnione, most
w rejonie Bobrujska wysadzono w powietrze.
Ale na pnoc od Bobrujska sowieckich wojsk nic byo i Niemcy bez
przeszkd posuwali si w kierunku Swisoczy i miejscowoci Berezyno.
W zwizku z tym dowdca 4. Korpusu Powictrznodesantowego genera
major A.S. adow otrzyma ze sztabu frontu rozkaz, aby 8. Brygada nie-
zwocznie zaja obron na wschodnim brzegu Berezyny koo Swisoczy,
a 7. Brygada pod Berezinem i nie dopucia do sforsowania rzeki przez
przeciwnika (212. Brygada Powietrznodesantowa wydzielona wczeniej,
by wsplnie z 20. KZmech. uczestniczy w przeciwuderzeniu, do kt-
rego nie doszo, w tym czasie ju walczya w okreniu). Desantowcy
w por dotarli w wyznaczone rejony, odparli prby sforsowania rzeki
przez przeciwnika i na jaki czas zatrzymali jego marsz.
W zaistniaej sytuacji dowdca Grupy Armii rodek" feldmarszaek
Fedor von Bock zada, aby dowdcy grup pancernych wykonali nowe
natarcie na szerokim froncie w celu jak najszybszego wyjcia na lim
Dryssa (od 1962 r. Wierchnicdwinse)-Witebsk-Orsza Mohylew Ro-
haczw-Rzeczyca. Hoth i Guderian otrzymali rozkaz wysa czoowe
oddziay, aby uchwyciy przeprawy przez Berezyn, Dwin i Dniepr.
Dowdca Frontu Zachodniego nie chcc pozwoli, aby przeciwnik
sforsowa te rzeki z marszu, 28 czerwca postanowi, nie czekajc na
podejcie wycofujcych si wojsk, zorganizowa obron nad Berezyn
runkach lotnictwo przeciwnika dziaa bezkarnie". Nic w tym dziwnego
skoro front dysponowa ju tylko 150 samolotami, w tym 52 myliwca
mi. Dziwi tylko, e w tych warunkach" sowieccy generaowie nadal wy
syali do samobjczych atakw swoje czogi i pozwalali niemieckiemu
lotnictwu bezkarnie dziaa" przeciwko nim.
Wieczorem 18 czerwca wojska 2. Korpusu Strzeleckiego wyeofywa
y si na wschd od Miska, a nastpnego dnia uderzeniowe jednostki
3. i 2. Grupy Pancernej spotkay si na wschd od stolicy Biaorusi. Masa
sowieckich wojsk znalaza si w okreniu w Puszczy Nalibockiej. Og
em w kotach" znalazo si 26 dywizji 3., 10. i 13. Armii.
Wanie tego dnia Stalin owiadczy czonkom Biura Politycznej
Lenin pozostawi nam proletariackie sowieckie pastwo, a mymy je
przesrali" i wpad w depresj. Narodowi sowieckiemu 29 czerwca ob
wieszczono jednak:
Na kierunku miskim w wyniku dziaa naszych wojsk ldowych,
i lotnictwa zatrzymano dalsze posuwanie si zmotoryzowanych jednostek
przeciwnika, ktrym udao si wama w nasz obron. Odcite przez na
sze wojska od swoich baz i piechoty nieustannie atakowane przez nas:
lotnictwo jednostki zmotoryzowane przeciwnika znalazy si w wyjtko
wo trudnej sytuacji.
O pomylnym przebiegu walk na kierunku miskim Sowieckie Biuro
Informacyjne komunikowao do 2 lipca, a nastpnie pynnie przeszo do
wydarze na kierunku Borysowskim. O oddaniu Miska nie powiedzia
no ani sowa.
Resztki 13. Armii i 20. KZmech. po przeprowadzeniu odwrotu rozwi
ny si na rubiey Borysw-Smolewicze-rzeka Pticz.
* * *
W tych dniach na lewym skrzydle frontu sowiecka 4. Armia cofali
si w walkach w kierunku Sucka, naciskana przez XIV. KZmot. generaa
Geyra von Schweppenburga. Genera Korobkow zamierza zorganizowa
trwa obron w Suckim Rejonie Umocnionym. Ale zanim dowdztwo
frontu otrzymao dyrektyw Stawki o organizowaniu obrony w Miskim
i Suckim RU, nadal zgodnie z poprzednimi poleceniami kierowao woj
ska armii do kolejnych przeciwuderze. Na przykad 25 czerwca genera
Paww wyda rozkaz, by gwne siy 4. Armii wykonay nowe uderzam
w celu rozbicia przeciwnika. Ich zadaniem byo wsplnie z 20. KZmech
Nikitina odrzuci Niemcw za Szczar. W tym celu armi wzmocniono
206
dwiema dywizjami 47. Korpusu Strzeleckiego. A wic wiksz cz si
wyznaczano do operacji zaczepnej.
Rozkaz zorganizowania obrony w Suckim RU otrzyma tylko do-
wdca 28. Korpusu Strzeleckiego genera Popow, w ktrego dyspozycji
znajdoway si oddziay zbiorcze sformowane z jednostek 6., 42. i 55.
W zwizku z tym, e wszystkie zwizki taktyczne 4. Armii toczyy
walki w znacznej odlegoci od siebie, nie udao si w zorganizowany
sposb zrealizowa przeciwuderzenia. Nic zdoano take zorganizowa
obrony w rejonie umocnionym, poniewa na doprowadzenie go do stanu
gotowoci bojowej nie starczao si i czasu. Rankiem 27 czerwca niemiec-
kie 3 i 4 Dywizja Pancerna nacierajce wzdu szosy brzeskiej wypary
sowieckie wojska ze Sucka. Wycofay si one do Bobrujska, przeprawiy
na wschodni brzeg Berezyny i zorganizoway tam obron dowodzonymi
przez generaa Powietkina siami jednostek 47. Korpusu Strzeleckiego
i pododdziaw Bobrujskiej Szkoy Samochodowo-Traktorowej. Nie-
mieckie prby sforsowania rzeki z marszu zostay udaremnione, most
w rejonie Bobrujska wysadzono w powietrze.
Ale na pnoc od Bobrujska sowieckich wojsk nic byo i Niemcy bez
przeszkd posuwali si w kierunku Swisoczy i miejscowoci Berezyno.
W zwizku z tym dowdca 4. Korpusu Powictrznodesantowego genera
major A.S. adow otrzyma ze sztabu frontu rozkaz, aby 8. Brygada nie-
zwocznie zaja obron na wschodnim brzegu Berezyny koo Swisoczy,
a 7. Brygada pod Berezinem i nie dopucia do sforsowania rzeki przez
przeciwnika (212. Brygada Powietrznodesantowa wydzielona wczeniej,
by wsplnie z 20. KZmech. uczestniczy w przeciwuderzeniu, do kt-
rego nie doszo, w tym czasie ju walczya w okreniu). Desantowcy
w por dotarli w wyznaczone rejony, odparli prby sforsowania rzeki
przez przeciwnika i na jaki czas zatrzymali jego marsz.
W zaistniaej sytuacji dowdca Grupy Armii rodek" feldmarszaek
Fedor von Bock zada, aby dowdcy grup pancernych wykonali nowe
natarcie na szerokim froncie w celu jak najszybszego wyjcia na lim
Dryssa (od 1962 r. Wierchnicdwinse)-Witebsk-Orsza Mohylew Ro-
haczw-Rzeczyca. Hoth i Guderian otrzymali rozkaz wysa czoowe
oddziay, aby uchwyciy przeprawy przez Berezyn, Dwin i Dniepr.
Dowdca Frontu Zachodniego nie chcc pozwoli, aby przeciwnik
sforsowa te rzeki z marszu, 28 czerwca postanowi, nie czekajc na
podejcie wycofujcych si wojsk, zorganizowa obron nad Berezyn
i Dnieprem w rejonach Borysowa, Berezyna i Swisoczy siami miejsco-
wych garnizonw i jednostek powictrznodesantowych. Aby powstrzyma
natareie 3. Grupy Pancernej na kierunku lepelskim, genera Paww tego
samego dnia rozkaza komendantowi lepelskiego garnizonu natychmiasi
przystpi do obrony miasta, wykorzystujc w tym celu Lepclsk Szko
Modzierzow, Wilesk Szko Piechoty oraz 103. samodzielny dywi-
zjon przeciwpancerny.
Wyjcie niemieckich wojsk nad Berczyn grozio udaremnieniem pla
nu koncentracji armii drugiego rzutu w rejonach Orszy. Mohylewa, o-
bina i Rohaczowa. Dlatego wanie Stawka daa od dowdztwa Frontu
Zachodniego, aby za wszelk cen zatrzyma albo choby opni marsz
niemieckich grup pancernych. Ale eby wypeni to zadanie, front mia
nader ograniczone siy.
Na dobr spraw Front Zachodni zosta rozbity. Z caej niedawna
potgi w dyspozycji Pawowa pozostao zaledwie 16 dywizji. Na domiar
zego tylko 8 z nich zachowao od 30 do 50 procent siy bojowej. Pozo-
stae jednostki byy raczej oddziaami liczcymi po kilkuset ludzi, po-
zbawionymi transportu samochodowego i cikiego uzbrojenia. W isto-
cie wieczorem 28 czerwca caa 4. Armia pod wzgldem liczebnoci siy
ywej i sprztu nie przewyszaa etatowej dywizji strzeleckiej. W 14.
Korpusie Zmechanizowanym byo 1825 ludzi i dwa czogi T-26. W 22.
Dywizji tego korpusu pozostao zaledwie 450 onierzy.
* * *
Zdaniem Hotha Grupa Armii rodek" zdoaa stoczy jedn z takich
bitew na wyniszczenie, jakie nieczsto zdarzaj si w historii wojen". Nie
omieszkay powiadomi o tym wiat niemieckie rodki masowej infor-
macji. W odpowiedzi Kreml wystpi z ostrym dementi, a jednoczenie
po raz pierwszy sprbowa wyjani powody wojennych niepowodze:
Hitler i jego generaowie, przyzwyczajeni do atwych zwycistw
w czasie caej drugiej wojny imperialistycznej, ogaszaj przez radio, e
w czasie siedmiu dni wojny zdobyli lub zniszczy i ponad 2 tysice sowiec-
kich czogw oraz 600 dzia i wzili do niewoli ponad 40 tysicy czerwo-
noarmistw. Jednoczenie w tym samym czasie Niemcy jakoby stracili
zaledwie 150 samolotw, natomiast ile utracili czogw, dzia i jecw,
o tym ich radio milczy.
208
Nawet niezrcznie jest nam dementowa to jawne kamstwo i chepli-
we bzdury.
(Jaki to swojski styl, prawda? To jedno zdanie od razu przywouje
znajomy obraz: fajka, wsy, frencz, buty z cholewami).
W rzeczywistoci sytuacja wyglda zupenie inaczej. Niemcy skon-
centrowali na sowieckiej granicy ponad 170 dywizji, a wrd nich co
najmniej jedn trzeci stanowiy dywizje pancerne i zmotoryzowane. Wy-
korzystujc okoliczno, e sowieckie wojska nie byy podcignite pod
granic, Niemcy bez wypowiedzenia wojny po zodziejski! napadli na na-
sze jednostki pograniczne i pierwszego dnia wojny wychwalane niemiec-
kie wojska walczyy przeciwko naszym pogranicznikom, ktrzy nie dys-
ponowali ani czogami, ani artyleri. Do koca pierwszego dnia wojny
i przez cay drugi jej dzie tylko wysunite jednostki naszych regular-
nych wojsk miay moliwo wzi udzia w walkach i dopiero trzeciego,
a niekiedy czwartego dnia wojny nasze regularne wojska zdyy nawi-
za kontakt bojowy z przeciwnikiem. Wanie z tego powodu Niemcy zdo-
ali zaj Biaystok, Grodno, Brze, Wilno, Kowno [...].
W wyniku uporczywych i zaciekych walk w czasie 7-8 dni Niem-
cy stracili nie mniej'ni 2500 czogw, okoo 1500 samolotw, ponad
30 tysicy wzitych do niewoli. W tym samym okresie nasze wojska utra-
ciy 850 samolotw, do 900 czogw, do 15 tysicy zaginionych bez wie-
ci i wzitych do niewoli. Tak wyglda rzeczywista sytuacja na froncie,
ktr z pen wiadomoci przeciwstawiamy chepliwym komunikatom
niemieckiego radia.
Dzisiaj, kiedy wiemy o cakowitym pogromie szeciu sowieckich ar-
mii w czasie omiu dni wojny, rwnie i mnie nawet niezrcznie jest
dementowa to jawne kamstwo i chepliwe bzdury".
Jak na razie niemiecka machina wojenna dziaaa jak zegarek, cho-
cia w trybikach ju nieprzyjemnie skrzypiay pierwsze ziarenka piasku.
Haider pisze w dzienniku: Zdecydowany opr Rosjan zmusza nas do
Prowadzenia walki zgodnie z wszelkimi zasadami naszych regulami-
nw bojowych. W Polsce i na Zachodzie moglimy sobie pozwoli na
Pewn swobod i odchodzenie od regulaminowych zasad. Teraz jest to
Niedopuszczalne".
209
i Dnieprem w rejonach Borysowa, Berezyna i Swisoczy siami miejsco-
wych garnizonw i jednostek powictrznodesantowych. Aby powstrzyma
natareie 3. Grupy Pancernej na kierunku lepelskim, genera Paww tego
samego dnia rozkaza komendantowi lepelskiego garnizonu natychmiasi
przystpi do obrony miasta, wykorzystujc w tym celu Lepclsk Szko
Modzierzow, Wilesk Szko Piechoty oraz 103. samodzielny dywi-
zjon przeciwpancerny.
Wyjcie niemieckich wojsk nad Berczyn grozio udaremnieniem pla
nu koncentracji armii drugiego rzutu w rejonach Orszy. Mohylewa, o-
bina i Rohaczowa. Dlatego wanie Stawka daa od dowdztwa Frontu
Zachodniego, aby za wszelk cen zatrzyma albo choby opni marsz
niemieckich grup pancernych. Ale eby wypeni to zadanie, front mia
nader ograniczone siy.
Na dobr spraw Front Zachodni zosta rozbity. Z caej niedawna
potgi w dyspozycji Pawowa pozostao zaledwie 16 dywizji. Na domiar
zego tylko 8 z nich zachowao od 30 do 50 procent siy bojowej. Pozo-
stae jednostki byy raczej oddziaami liczcymi po kilkuset ludzi, po-
zbawionymi transportu samochodowego i cikiego uzbrojenia. W isto-
cie wieczorem 28 czerwca caa 4. Armia pod wzgldem liczebnoci siy
ywej i sprztu nie przewyszaa etatowej dywizji strzeleckiej. W 14.
Korpusie Zmechanizowanym byo 1825 ludzi i dwa czogi T-26. W 22.
Dywizji tego korpusu pozostao zaledwie 450 onierzy.
* * *
Zdaniem Hotha Grupa Armii rodek" zdoaa stoczy jedn z takich
bitew na wyniszczenie, jakie nieczsto zdarzaj si w historii wojen". Nie
omieszkay powiadomi o tym wiat niemieckie rodki masowej infor-
macji. W odpowiedzi Kreml wystpi z ostrym dementi, a jednoczenie
po raz pierwszy sprbowa wyjani powody wojennych niepowodze:
Hitler i jego generaowie, przyzwyczajeni do atwych zwycistw
w czasie caej drugiej wojny imperialistycznej, ogaszaj przez radio, e
w czasie siedmiu dni wojny zdobyli lub zniszczy i ponad 2 tysice sowiec-
kich czogw oraz 600 dzia i wzili do niewoli ponad 40 tysicy czerwo-
noarmistw. Jednoczenie w tym samym czasie Niemcy jakoby stracili
zaledwie 150 samolotw, natomiast ile utracili czogw, dzia i jecw,
o tym ich radio milczy.
208
Nawet niezrcznie jest nam dementowa to jawne kamstwo i chepli-
we bzdury.
(Jaki to swojski styl, prawda? To jedno zdanie od razu przywouje
znajomy obraz: fajka, wsy, frencz, buty z cholewami).
W rzeczywistoci sytuacja wyglda zupenie inaczej. Niemcy skon-
centrowali na sowieckiej granicy ponad 170 dywizji, a wrd nich co
najmniej jedn trzeci stanowiy dywizje pancerne i zmotoryzowane. Wy-
korzystujc okoliczno, e sowieckie wojska nie byy podcignite pod
granic, Niemcy bez wypowiedzenia wojny po zodziejski! napadli na na-
sze jednostki pograniczne i pierwszego dnia wojny wychwalane niemiec-
kie wojska walczyy przeciwko naszym pogranicznikom, ktrzy nie dys-
ponowali ani czogami, ani artyleri. Do koca pierwszego dnia wojny
i przez cay drugi jej dzie tylko wysunite jednostki naszych regular-
nych wojsk miay moliwo wzi udzia w walkach i dopiero trzeciego,
a niekiedy czwartego dnia wojny nasze regularne wojska zdyy nawi-
za kontakt bojowy z przeciwnikiem. Wanie z tego powodu Niemcy zdo-
ali zaj Biaystok, Grodno, Brze, Wilno, Kowno [...].
W wyniku uporczywych i zaciekych walk w czasie 7-8 dni Niem-
cy stracili nie mniej'ni 2500 czogw, okoo 1500 samolotw, ponad
30 tysicy wzitych do niewoli. W tym samym okresie nasze wojska utra-
ciy 850 samolotw, do 900 czogw, do 15 tysicy zaginionych bez wie-
ci i wzitych do niewoli. Tak wyglda rzeczywista sytuacja na froncie,
ktr z pen wiadomoci przeciwstawiamy chepliwym komunikatom
niemieckiego radia.
Dzisiaj, kiedy wiemy o cakowitym pogromie szeciu sowieckich ar-
mii w czasie omiu dni wojny, rwnie i mnie nawet niezrcznie jest
dementowa to jawne kamstwo i chepliwe bzdury".
Jak na razie niemiecka machina wojenna dziaaa jak zegarek, cho-
cia w trybikach ju nieprzyjemnie skrzypiay pierwsze ziarenka piasku.
Haider pisze w dzienniku: Zdecydowany opr Rosjan zmusza nas do
Prowadzenia walki zgodnie z wszelkimi zasadami naszych regulami-
nw bojowych. W Polsce i na Zachodzie moglimy sobie pozwoli na
Pewn swobod i odchodzenie od regulaminowych zasad. Teraz jest to
Niedopuszczalne".
209
Sztab Grupy Armii rodek" 29 czerwca meldowa Naczelnemu
Dowdztwu Wojsk Ldowych: Zakoczenie niszczycielskich walk na
Wschodzie bdzie swoim charakterem rni si od walk na Zachodzie
O ile na Zachodzie i w polskiej kampanii okrone siy przeciwnika po
zakoczeniu walk zasadniczo niemal dobrowolnie w 100 procentach
poddaway si, tutaj bdzie si to odbywao cakowicie inaczej. Bardzo
duy procent Rosjan ukry si w duych, czciowo nieprzeczesanych re-
jonach, w lasach, na polach, na bagnach itp. W zwizku z tym cae uzbro
jone bataliony stanowi w takich rejonach zagroenie [...]. Powodem jest
to, e Rosjanie zasadniczo staraj si unikn niewoli".
Urzdowy dziennik Vlkischer Beobachter" przygotowywa nie
mieckich obywateli na moliwe niespodzianki: Rosyjski onierz g-
ruje nad naszymi przeciwnikami na Zachodzie swoj pogard mierci
Wytrwao i fanatyzm zmuszaj go do trzymania si a do chwili, kiedy
zostanie zabity w okopie albo padnie trupem podczas walki wrcz".
k * *k
Niemieckie dowdztwo miao nadziej, e teraz zwizki pancer-
ne zdoaj z marszu sforsowa Dwin i Dniepr, a nastpnie rozpocz
natarcie na Smolesk, by zlikwidowa wszystkie pozostae wojska so-
wieckie i otworzy sobie woln drog na Moskw. Ale Niemcw czeka
o pewne rozczarowanie. W tym samym czasie z gbi kraju nadcigaa
siedem wieych sowieckich armii drugiego rzutu strategicznego. Byo
w nich 77 dywizji, okoo miliona ludzi, ponad 3000 czogw. Dosownie
w oczach zamiast jednego rozgromionego frontu powstawa nowy.
Do koca czerwca von Bock podcign grupy pancerne na lini Be-
rezyny. Wojska 3. i 2 .Grupy Pancernej przeprowadziy przegrupowanie
i wznowiy natarcie. Genera Hoth otrzyma zadanie obej Berezyn
od pnocy i po wykonaniu zwrotu na wschd siami XXXIX. Korpusu
Zmotoryzowanego zaj Witebsk, natomiast LVII KZmot. po obejciu
od pnocy jeziora Narocz mia opanowa przeprawy w rejonie Potoc-
ka. Z kolei wojska Guderiana otrzymay zadanie prowadzenia natarcia
na szerokim froncie od Borysowa do Bobrujska, sforsowania Berezym
i wyjcia nad Dniepr.
Szczeglnie zacite walki rozegray si w rejonie Borysowa. Po po-
udniu 30 czerwca czowki 18. Dywizji Pancernej Nehringa wyszy
na zachodni skraj Nowo-Borysowa. Betonowy most na Berezynie by
210
przygotowany do wysadzenia. Ale sowieckie dowdztwo wci op
niao zniszczenie przeprawy, poniewa na wschodni brzeg przechodziy
jeszcze wycolujce si spod Miska pododdziay. Pierwszego lipca nie-
mieckie czogi z marszu opanoway most i wdary si do Staro-Borysowa
bronionego przez pojedyncze jednostki 13. Armii i kursantw Borysow-
skiej Szkoy Pancernej z kilkoma czogami szkolnymi. W zwizku z ry-
sujcym si obejciem wojsk prawego skrzyda frontu jego dowdca po-
leci 1 lipca przerzuci samochodami do rejonu na pnoc od Borysowa
1. Moskiewsk Dywizj Strzeleck (zmot.) z zadaniem zorganizowania
obrony na linii Kracewicze-Stachw-przeprawa pod Czerniawk i nie
dopuci do przejcia przeciwnika przez Berezyn.
Sformowana w 1927 roku 1. Moskiewska Dywizja bya, mwic
wspczesnym jzykiem, elitarn jednostk Armii Czerwonej. W stycz-
niu 1940 roku przeksztacono j ze strzeleckiej w zmotoryzowan,
w skadzie: dwa zmotoryzowane puki strzeleckie, jeden pancerny, puk
artylerii, batalion rozpoznawczy i batalion saperski, po jednym dywi-
zjonie artylerii przeciwpancernej i przeciwlotniczej, batalion cznoci.
Wszystkie pododdziay byy w peni wyposaone w sprzt, w tym rw-
nie w czogi T-34 i KW, onierze byli dobrze wyszkoleni. Dywizj do-
wodzi utalentowany dowdca pukownik J.G. Krejzer.
Drugiego lipca dywizja wykonaa przeciwuderzenic wzdu autostra-
dy na Borysw. W centrum naciera 12. puk pancerny z przydzielon
kompani KW, na skrzydach piechota zmotoryzowanych pukw strze-
leckich Genera Guderian tak napisa o tej bitwie: Atak. odparto z ci-
kimi stratami dla Rosjan. 18. dywizji pancernej pozostay one jednak na
dugo w pamici, nieprzyjaciel bowiem po raz pierwszy wprwadzi tu
do boju czogi typu T-34, ktrym nasze wczesne dziaa niewiele mogy
zrobi-. Moskwianie zepchnli Niemcw na zachd, ale zepchn ich
z przyczka nie zdoali, midzy innym, z powodu panowania w powie
z niemieckiego lotnictwa. Nastpnego dnia strzelcy odpierali ataki
przeciwnika. W nocy z 3 na 4 lipca jednostki 1. Moskiewskiej wycofay
si za rzek Nacza i zajy obron w rejonie Krupki.Dywizja prowadzia
dziaania w midzyrzeczu Berezyny i Dniepru w izolacji, bez ssiadw
i w znacznym oddaleniu od swoich wojsk-20. Armia, w ktrej skad
wchodzia dywizja, znajdowaa s, 150 kilometrw z tyu. Teraz pu
kownik Krejzer musia jak najduej zatrzyma marsz niemieckich czo
H. Guderian, op.cit,s. 135. PrzyP- tum.
211
Sztab Grupy Armii rodek" 29 czerwca meldowa Naczelnemu
Dowdztwu Wojsk Ldowych: Zakoczenie niszczycielskich walk na
Wschodzie bdzie swoim charakterem rni si od walk na Zachodzie
O ile na Zachodzie i w polskiej kampanii okrone siy przeciwnika po
zakoczeniu walk zasadniczo niemal dobrowolnie w 100 procentach
poddaway si, tutaj bdzie si to odbywao cakowicie inaczej. Bardzo
duy procent Rosjan ukry si w duych, czciowo nieprzeczesanych re-
jonach, w lasach, na polach, na bagnach itp. W zwizku z tym cae uzbro
jone bataliony stanowi w takich rejonach zagroenie [...]. Powodem jest
to, e Rosjanie zasadniczo staraj si unikn niewoli".
Urzdowy dziennik Vlkischer Beobachter" przygotowywa nie
mieckich obywateli na moliwe niespodzianki: Rosyjski onierz g-
ruje nad naszymi przeciwnikami na Zachodzie swoj pogard mierci
Wytrwao i fanatyzm zmuszaj go do trzymania si a do chwili, kiedy
zostanie zabity w okopie albo padnie trupem podczas walki wrcz".
k * *k
Niemieckie dowdztwo miao nadziej, e teraz zwizki pancer-
ne zdoaj z marszu sforsowa Dwin i Dniepr, a nastpnie rozpocz
natarcie na Smolesk, by zlikwidowa wszystkie pozostae wojska so-
wieckie i otworzy sobie woln drog na Moskw. Ale Niemcw czeka
o pewne rozczarowanie. W tym samym czasie z gbi kraju nadcigaa
siedem wieych sowieckich armii drugiego rzutu strategicznego. Byo
w nich 77 dywizji, okoo miliona ludzi, ponad 3000 czogw. Dosownie
w oczach zamiast jednego rozgromionego frontu powstawa nowy.
Do koca czerwca von Bock podcign grupy pancerne na lini Be-
rezyny. Wojska 3. i 2 .Grupy Pancernej przeprowadziy przegrupowanie
i wznowiy natarcie. Genera Hoth otrzyma zadanie obej Berezyn
od pnocy i po wykonaniu zwrotu na wschd siami XXXIX. Korpusu
Zmotoryzowanego zaj Witebsk, natomiast LVII KZmot. po obejciu
od pnocy jeziora Narocz mia opanowa przeprawy w rejonie Potoc-
ka. Z kolei wojska Guderiana otrzymay zadanie prowadzenia natarcia
na szerokim froncie od Borysowa do Bobrujska, sforsowania Berezym
i wyjcia nad Dniepr.
Szczeglnie zacite walki rozegray si w rejonie Borysowa. Po po-
udniu 30 czerwca czowki 18. Dywizji Pancernej Nehringa wyszy
na zachodni skraj Nowo-Borysowa. Betonowy most na Berezynie by
210
przygotowany do wysadzenia. Ale sowieckie dowdztwo wci op
niao zniszczenie przeprawy, poniewa na wschodni brzeg przechodziy
jeszcze wycolujce si spod Miska pododdziay. Pierwszego lipca nie-
mieckie czogi z marszu opanoway most i wdary si do Staro-Borysowa
bronionego przez pojedyncze jednostki 13. Armii i kursantw Borysow-
skiej Szkoy Pancernej z kilkoma czogami szkolnymi. W zwizku z ry-
sujcym si obejciem wojsk prawego skrzyda frontu jego dowdca po-
leci 1 lipca przerzuci samochodami do rejonu na pnoc od Borysowa
1. Moskiewsk Dywizj Strzeleck (zmot.) z zadaniem zorganizowania
obrony na linii Kracewicze-Stachw-przeprawa pod Czerniawk i nie
dopuci do przejcia przeciwnika przez Berezyn.
Sformowana w 1927 roku 1. Moskiewska Dywizja bya, mwic
wspczesnym jzykiem, elitarn jednostk Armii Czerwonej. W stycz-
niu 1940 roku przeksztacono j ze strzeleckiej w zmotoryzowan,
w skadzie: dwa zmotoryzowane puki strzeleckie, jeden pancerny, puk
artylerii, batalion rozpoznawczy i batalion saperski, po jednym dywi-
zjonie artylerii przeciwpancernej i przeciwlotniczej, batalion cznoci.
Wszystkie pododdziay byy w peni wyposaone w sprzt, w tym rw-
nie w czogi T-34 i KW, onierze byli dobrze wyszkoleni. Dywizj do-
wodzi utalentowany dowdca pukownik J.G. Krejzer.
Drugiego lipca dywizja wykonaa przeciwuderzenic wzdu autostra-
dy na Borysw. W centrum naciera 12. puk pancerny z przydzielon
kompani KW, na skrzydach piechota zmotoryzowanych pukw strze-
leckich Genera Guderian tak napisa o tej bitwie: Atak. odparto z ci-
kimi stratami dla Rosjan. 18. dywizji pancernej pozostay one jednak na
dugo w pamici, nieprzyjaciel bowiem po raz pierwszy wprwadzi tu
do boju czogi typu T-34, ktrym nasze wczesne dziaa niewiele mogy
zrobi-. Moskwianie zepchnli Niemcw na zachd, ale zepchn ich
z przyczka nie zdoali, midzy innym, z powodu panowania w powie
z niemieckiego lotnictwa. Nastpnego dnia strzelcy odpierali ataki
przeciwnika. W nocy z 3 na 4 lipca jednostki 1. Moskiewskiej wycofay
si za rzek Nacza i zajy obron w rejonie Krupki.Dywizja prowadzia
dziaania w midzyrzeczu Berezyny i Dniepru w izolacji, bez ssiadw
i w znacznym oddaleniu od swoich wojsk-20. Armia, w ktrej skad
wchodzia dywizja, znajdowaa s, 150 kilometrw z tyu. Teraz pu
kownik Krejzer musia jak najduej zatrzyma marsz niemieckich czo
H. Guderian, op.cit,s. 135. PrzyP- tum.
211
gw na Orsz. Wykona zadanie jak na dobrego dowdc przystao, jak,
pierwszy wiadomie stosujc taktyk ruchomej obrony.
Krejzer rozwin dywizj na rubiey o dugoci 20-25 kilometrw
obsadzi dogodne przeszkody wodne i najwaniejsze drogi. Zbliajce
si kolumny moskwianie nakrywali gwatownym ogniem, zmuszajce
Niemcw do rozwinicia si i rozpoczcia organizowania walki. W tej
sposb komdiw powstrzymywa wroga przez p dnia. Kiedy za Niemcy
przechodzili do zdecydowanego natarcia, przeamujc lini obrony dywi
zji na czci, albo zaczynali obchodzi odsonite skrzyda, piechota po
oson nocy wsiadaa na samochody i pozostawiajc oddziay osonowe
i zasadzki, odskakiwaa na 10-12 kilometrw. Rankiem przeciwnik na
potyka oddziay osonowe, a koo poudnia obron zorganizowan na
nowej rubiey. W ten sposb dzie po dniu szarpano wroga, spowalniajc
jego marsz i zyskujc bezcenny czas.
W konsekwencji niemiecka 18. Dywizja Pancerna sza do Dniepru
dziesi dni i utracia poow czogw oraz prawie ca piechot zmo
toryzowan. Pierwsza Moskiewska take poniosa due straty. Dziesia
tego lipca wycofaa si w rejonie Orszy w rejon dyslokacji swojej armii
i zostaa przesunita do odwodw w celu uzupenienia. Pukownik Krej-
zer otrzyma jeden z pierwszych na Froncie Zachodnim tytu Bohatera
Zwizku Sowieckiego za umiejtne dowodzenia dziaaniami dywizji
w czasie walk i oczywicie za osobiste bohaterstwo. Wanie z takich
onierzy mona bra przykad, natomiast haso zarzdu politycznego
- Smiao powtarzajcie bohaterski czyn Gasida" - przy caym szacun
ku do polegego lotnika osobicie do mnie nic przemawia. Skuteczno-
dziaa pododdziaw pukownika Krejzera moemy oceni na podsta
wie zachowanego rozkazu generaa Nehringa do 18. Dywizji Pancernej
Straty w wyposaeniu, uzbrojeniu i pojazdach niezwykle wysokie [...
Taka sytuacja jest nie do przyjcia, w przeciwnym razie zazwyciamy
si na mier".
Trzydziestego czerwca 3. Dywizja Pancerna generaa Modla wypro
wadzia potne uderzenie na poudnie od Bobrujska w rejonie Szatkow a
sforsowaa Berezyn i uchwycia przyczek. Nastpnego dnia Niemcy
weszli do Bobrujska i kontynuowali natarcie w kierunku na Rohaczw
Pierwszego lipca 4. Dywizji Pancernej generaa Wilibalda von Langer
os*.
1\1
manna udao si zdoby most na Berezynie pod Swisocz, odepchn
od brzegu 8 Brygad Powietrznodesantow i uchwyci przyczek. Teraz
Niemcy mogli wykorzysta dwa kierunki marszu do Dniepru -jeden na
Mohylew, drugi na Bychw. Wojska 4. Armii nie byy w stanie powstrzy-
ma przeciwnika w midzyrzeczu Berezyny i Dniepru. Prowadzc walki
odwrotowe, cofay si w stron Dniepru. Drugiego lipca resztki wojsk
generaa Korobkowa zostay wczone w skad 21. Armii - byo to okoo
7000 ludzi, 41 dzia, 3 samochody pancerne i jeden czog T-38.
Oceniwszy sytuacj w rejonie Bobrujska, genera Paww doszed do
wniosku, e wiksza cz si 2. Grupy Pancernej kieruje si na Mo-
hylew, i postanowi utworzy w celu obrony bezporednich podej do
miasta Mohylewski Rejon Umocniony. Wykonanie zadania powierzono
61. Korpusowi Strzeleckiemu, ktrego dowdc mianowano komendan-
tem obrony. Byo to jedno z ostatnich rozporzdze generaa armii Paw-
owa.
Trzydziestego czerwca powoano w Moskwie Pastwowy Komitet
Obrony, ktry swoj decyzj z dniem 1 lipca odwoa ze stanowiska do-
wdcy Frontu Zachodniego generaa Pawowa, jak rwnie znaczncz
czonkw dowdztwa frontu. Nastpc Pawowa zosta genera pukow-
nik A.I. Jeremienko, a 2 lipca - ludowy komisarz obrony marszaek S.K.
Timoszenko. Do jego dyspozycji przekazano cztery armie drugiego rzutu
-22., 19., 20. i 21. W nocy z 1 na 2 lipca dowdztwo Frontu Zachodniego
przenioso si z Mohylewa w rejon Smoleska.
Zacieke walki toczyy si na pocztku lipca na odcinku 13. Armii. Po
zajciu umocnie polowych na wschd od Miska jej jednostki do 2 lipca
powstrzymyway napr XXXXVI Korpusu Zmotoryzowanego generaa
pukownika Heinricha von Vietinghoffa. Tutaj rwnie sowieckie wojska
zostay zmuszone do odwrotu za Berezyn. Jednostki 20. KZmcch. ge-
neraa Nikitina toczyy 2 lipca w rejonie Puchowicz cikie walki z Dy-
wizj SS Das Reich" pod dowdztwem gruppenfuhrera Paula llaussera
i utraciwszy prawie cay sprzt, pod koniec dnia wycofay si na wschd
i poczyy z 21. Armi. Trzeciego lipca 10. Dywizja Pancerna XXXXVI1
KZmot. wdara si do Bierezina po przeamaniu obrony 7. Brygady Po-
wietrznodesantowej oraz 100. Dywizji Strzeleckiej.
Czwartego lipca dywizja Langermanna wysza nad Dniepr w rejonie
Bychowa, 3. DPanc. - w rejonie Rohaczowa, a 10. DPanc. generaa Fer-
nanda Schaala przebijaa si do Szkowa. W tym samym czasie dwa
korpusy grupy Hotha osigny lini Lepcl-Ua-Poock i uchwyciy nie-
wielki przyczek na wschodnim brzegu Dwiny w rejonie Dzisny.
213
gw na Orsz. Wykona zadanie jak na dobrego dowdc przystao, jak,
pierwszy wiadomie stosujc taktyk ruchomej obrony.
Krejzer rozwin dywizj na rubiey o dugoci 20-25 kilometrw
obsadzi dogodne przeszkody wodne i najwaniejsze drogi. Zbliajce
si kolumny moskwianie nakrywali gwatownym ogniem, zmuszajce
Niemcw do rozwinicia si i rozpoczcia organizowania walki. W tej
sposb komdiw powstrzymywa wroga przez p dnia. Kiedy za Niemcy
przechodzili do zdecydowanego natarcia, przeamujc lini obrony dywi
zji na czci, albo zaczynali obchodzi odsonite skrzyda, piechota po
oson nocy wsiadaa na samochody i pozostawiajc oddziay osonowe
i zasadzki, odskakiwaa na 10-12 kilometrw. Rankiem przeciwnik na
potyka oddziay osonowe, a koo poudnia obron zorganizowan na
nowej rubiey. W ten sposb dzie po dniu szarpano wroga, spowalniajc
jego marsz i zyskujc bezcenny czas.
W konsekwencji niemiecka 18. Dywizja Pancerna sza do Dniepru
dziesi dni i utracia poow czogw oraz prawie ca piechot zmo
toryzowan. Pierwsza Moskiewska take poniosa due straty. Dziesia
tego lipca wycofaa si w rejonie Orszy w rejon dyslokacji swojej armii
i zostaa przesunita do odwodw w celu uzupenienia. Pukownik Krej-
zer otrzyma jeden z pierwszych na Froncie Zachodnim tytu Bohatera
Zwizku Sowieckiego za umiejtne dowodzenia dziaaniami dywizji
w czasie walk i oczywicie za osobiste bohaterstwo. Wanie z takich
onierzy mona bra przykad, natomiast haso zarzdu politycznego
- Smiao powtarzajcie bohaterski czyn Gasida" - przy caym szacun
ku do polegego lotnika osobicie do mnie nic przemawia. Skuteczno-
dziaa pododdziaw pukownika Krejzera moemy oceni na podsta
wie zachowanego rozkazu generaa Nehringa do 18. Dywizji Pancernej
Straty w wyposaeniu, uzbrojeniu i pojazdach niezwykle wysokie [...
Taka sytuacja jest nie do przyjcia, w przeciwnym razie zazwyciamy
si na mier".
Trzydziestego czerwca 3. Dywizja Pancerna generaa Modla wypro
wadzia potne uderzenie na poudnie od Bobrujska w rejonie Szatkow a
sforsowaa Berezyn i uchwycia przyczek. Nastpnego dnia Niemcy
weszli do Bobrujska i kontynuowali natarcie w kierunku na Rohaczw
Pierwszego lipca 4. Dywizji Pancernej generaa Wilibalda von Langer
os*.
1\1
manna udao si zdoby most na Berezynie pod Swisocz, odepchn
od brzegu 8 Brygad Powietrznodesantow i uchwyci przyczek. Teraz
Niemcy mogli wykorzysta dwa kierunki marszu do Dniepru -jeden na
Mohylew, drugi na Bychw. Wojska 4. Armii nie byy w stanie powstrzy-
ma przeciwnika w midzyrzeczu Berezyny i Dniepru. Prowadzc walki
odwrotowe, cofay si w stron Dniepru. Drugiego lipca resztki wojsk
generaa Korobkowa zostay wczone w skad 21. Armii - byo to okoo
7000 ludzi, 41 dzia, 3 samochody pancerne i jeden czog T-38.
Oceniwszy sytuacj w rejonie Bobrujska, genera Paww doszed do
wniosku, e wiksza cz si 2. Grupy Pancernej kieruje si na Mo-
hylew, i postanowi utworzy w celu obrony bezporednich podej do
miasta Mohylewski Rejon Umocniony. Wykonanie zadania powierzono
61. Korpusowi Strzeleckiemu, ktrego dowdc mianowano komendan-
tem obrony. Byo to jedno z ostatnich rozporzdze generaa armii Paw-
owa.
Trzydziestego czerwca powoano w Moskwie Pastwowy Komitet
Obrony, ktry swoj decyzj z dniem 1 lipca odwoa ze stanowiska do-
wdcy Frontu Zachodniego generaa Pawowa, jak rwnie znaczncz
czonkw dowdztwa frontu. Nastpc Pawowa zosta genera pukow-
nik A.I. Jeremienko, a 2 lipca - ludowy komisarz obrony marszaek S.K.
Timoszenko. Do jego dyspozycji przekazano cztery armie drugiego rzutu
-22., 19., 20. i 21. W nocy z 1 na 2 lipca dowdztwo Frontu Zachodniego
przenioso si z Mohylewa w rejon Smoleska.
Zacieke walki toczyy si na pocztku lipca na odcinku 13. Armii. Po
zajciu umocnie polowych na wschd od Miska jej jednostki do 2 lipca
powstrzymyway napr XXXXVI Korpusu Zmotoryzowanego generaa
pukownika Heinricha von Vietinghoffa. Tutaj rwnie sowieckie wojska
zostay zmuszone do odwrotu za Berezyn. Jednostki 20. KZmcch. ge-
neraa Nikitina toczyy 2 lipca w rejonie Puchowicz cikie walki z Dy-
wizj SS Das Reich" pod dowdztwem gruppenfuhrera Paula llaussera
i utraciwszy prawie cay sprzt, pod koniec dnia wycofay si na wschd
i poczyy z 21. Armi. Trzeciego lipca 10. Dywizja Pancerna XXXXVI1
KZmot. wdara si do Bierezina po przeamaniu obrony 7. Brygady Po-
wietrznodesantowej oraz 100. Dywizji Strzeleckiej.
Czwartego lipca dywizja Langermanna wysza nad Dniepr w rejonie
Bychowa, 3. DPanc. - w rejonie Rohaczowa, a 10. DPanc. generaa Fer-
nanda Schaala przebijaa si do Szkowa. W tym samym czasie dwa
korpusy grupy Hotha osigny lini Lepcl-Ua-Poock i uchwyciy nie-
wielki przyczek na wschodnim brzegu Dwiny w rejonie Dzisny.
213
W celu zorganizowania potnego uderzenia przez Smolesk w kie-
runku Moskwy 3 lipea podporzdkowano feldmarszakowi von Klugemu
2. i 3. Grup Pancern, ktre razem tworzyy 4. Armi Pancern. Piecho-
t byej 4. Armii przejo dowdztwo przybyej z rezerwy 2. Armii.
Dyslokacja sowieckich wojsk przedstawiaa si w nastpujcy spo-
sb:
Sformowana w Uralskim Okrgu Wojskowym 22. Armia (genera po-
rucznik F.A. Jerszakow) przesza w rejon Poocka. W jej skadzie znajdo-
way si 51. i 62. Korpus Strzelecki (6 dywizji) z etatow liczb czogw
oraz szereg jednostek artylerii i innych. Armia miaa broni Siebieskie-
go i Potockiego Rejonu Umocnionego oraz odcinka nad Dwin do Bie-
szenkowicz.
Na rubiey Bieszenkowiczc-Szkw przygotowywaa obron 20. Ar-
mia (genera porucznik F.N. Rcmiezow), ktra przysza z okrgu orow-
skiego. W jej skad wchodziy 61. i 69. Korpus Strzelecki, 18. Dywizja
Strzelecka, oraz 7. Korpus Zmechanizowany, jednostki artylerii i saper-
skie. Poza tym przekazano jej 5. KZmech.
W rejonie Witebska trwa wyadunek i rozwinicie 19. Armii (genera
porucznik l.S. Koniew), w ktrej skad wchodziy 25. i 34. Korpus Strze-
lecki, 38. Dywizja Strzelecka, 26. KZmech. Armia Koniewa sformowa-
na zostaa w Pnocnokaukaskim Okrgu Wojennym i zgodnie z planem
Burza" miaa dziaa na kierunku poudniowo-zachodnim. Dlatego jej
25. Korpus by korpusem strzelcw grskich. Ale plany ulegy zmianie
i zamiast w Karpaty trzeba byo pospiesznie wyruszy na Biaoru.
Na linii Mohylew-Bychw-Lojew staa 21. Armia (genera porucz-
nik W.F. Gierasimienko) w skadzie 63. i 66. Korpus Strzelecki oraz 25.
Korpus Zmechanizowany. Wczano do niej take wychodzce z okre-
nia jednostki 4. i 13. Armii.
W rezultacie Front Zachodni otrzyma 48 wieych dywizji z we-
wntrznych okrgw. Niemiecka Grupa Armii rodek" moga skiero-
wa do natarcia nieco ponad poow swoich si. Dwadziecia pi dywi-
zji. w tym rwnie pancerne i zmotoryzowane, byo zwizanych walk
z okronymi sowieckimi jednostkami na zachd od Miska.
* & &
Genera Jerszakow zorganizowa obron rejonw umocnionych
w nastpujcy sposb: Siebieski RU obsadzay trzy dywizje 51. Korpu-
21 i
su Strzeleckiego, Poocki wojska 62. Korpusu. Jednostki staych gar-
nizonw rejonw umocnionych podporzdkowano dowdcom korpusw
i dywizji, w ktrych sektorach si znajdoway. Dywizje przyjmoway
ugrupowanie bojowe w jednym rzucie, wydzielajc odwody w sile jed-
nego lub dwch batalionw. Poza tym w kadej dywizji utworzono ru-
chomy odwd na samochodach skadajcy si z batalionu wyposaonego
w rodki przeciwpancerne. Wykorzystujc fortyfikacje rejonw umoc-
nionych, 22. Armia powstrzymywaa napr 3. Grupy Pancernej, zadajc
powane straty LVII Korpusowi Zmotoryzowanemu i XXIII Korpusowi
Armijnemu. Genera Hoth meldowa von Bockowi: Czas oddany Ro-
sjanom w okresie naszego natarcia na Misk i postoju pod Miskiem
zosta przez nich wykorzystany do zniszczenia mostw i przepraw, po raz
pierwszy wykonanego na wielk skal [...]. Rozpoczte z opnieniem
natarcie na Polock, wielokrotnie spotykao si z kontratakami wroga
i nieraz zatrzymywao si przed now lini schronw bojowych"*.
Meldowa o tym take genera Guderian: [...] przeciwnik na caym
odcinku natarcia stawia zacieky opr [...]. Prawie wszystkie mosty po-
midzy Berezyn a Dnieprem zniszczone". Von Bock ze swojej strony
meldowa do kwatery gwnej Hitlera, e opr, ktry napotykaj nasze
nacierajce grupy pancerne, znacznie si nasili [...]. Przeciwnik [...]
okazuje zacieky, zorganizowany opr [...]".
Sidmego lipca 3. Grupa Pancerna razem z czci si 16. Armii GA
Pnoc" wznowia natarcie na odcinku sowieckiej 22. Armii. Niemcy
zamierzali przeama prawe skrzydo i wyj na tyy caego Frontu Za-
chodniego. W tym celu II Korpus Armijny naciera przez Siebie i Idric.
XXXIX KZmot. - przez Desn na Newel, LVII KZmot. generaa Kunt-
zena - z rejonu Uy i Bieszenkowicz - na Witebsk i na pnoc od niego.
Skoncentrowanymi zgrupowaniami pancernymi Niemcy w niektrych
miejscach przeamali obron wojsk generaa Jerszakowa i wklinowali si
w ich ugrupowania bojowe.
Jak wspomina marszaek Jeremienko: Odparcie atakw przeciwnika
rozpoczo si w niezorganizowany sposb. Przeciwnik przeszed do na-
tarcia rankiem 7 lipca, ale sztab armii nie wiedzia o tym do wieczora (?).
chocia mia czno ze sztabem korpusu i sztabami dywizji. Sidmego
lipca o 24.00 otrzymalimy dziwny telegram od dowdcy 62. Korpusu
Strzeleckiego generaa majora I.P. Karmanowa: 0 23.00 przeciwnik
zaatakowa 166. puk dwustoma samolotami, zada mu powane klski
i puk wycofuje si w nieadzie".
21^
W celu zorganizowania potnego uderzenia przez Smolesk w kie-
runku Moskwy 3 lipea podporzdkowano feldmarszakowi von Klugemu
2. i 3. Grup Pancern, ktre razem tworzyy 4. Armi Pancern. Piecho-
t byej 4. Armii przejo dowdztwo przybyej z rezerwy 2. Armii.
Dyslokacja sowieckich wojsk przedstawiaa si w nastpujcy spo-
sb:
Sformowana w Uralskim Okrgu Wojskowym 22. Armia (genera po-
rucznik F.A. Jerszakow) przesza w rejon Poocka. W jej skadzie znajdo-
way si 51. i 62. Korpus Strzelecki (6 dywizji) z etatow liczb czogw
oraz szereg jednostek artylerii i innych. Armia miaa broni Siebieskie-
go i Potockiego Rejonu Umocnionego oraz odcinka nad Dwin do Bie-
szenkowicz.
Na rubiey Bieszenkowiczc-Szkw przygotowywaa obron 20. Ar-
mia (genera porucznik F.N. Rcmiezow), ktra przysza z okrgu orow-
skiego. W jej skad wchodziy 61. i 69. Korpus Strzelecki, 18. Dywizja
Strzelecka, oraz 7. Korpus Zmechanizowany, jednostki artylerii i saper-
skie. Poza tym przekazano jej 5. KZmech.
W rejonie Witebska trwa wyadunek i rozwinicie 19. Armii (genera
porucznik l.S. Koniew), w ktrej skad wchodziy 25. i 34. Korpus Strze-
lecki, 38. Dywizja Strzelecka, 26. KZmech. Armia Koniewa sformowa-
na zostaa w Pnocnokaukaskim Okrgu Wojennym i zgodnie z planem
Burza" miaa dziaa na kierunku poudniowo-zachodnim. Dlatego jej
25. Korpus by korpusem strzelcw grskich. Ale plany ulegy zmianie
i zamiast w Karpaty trzeba byo pospiesznie wyruszy na Biaoru.
Na linii Mohylew-Bychw-Lojew staa 21. Armia (genera porucz-
nik W.F. Gierasimienko) w skadzie 63. i 66. Korpus Strzelecki oraz 25.
Korpus Zmechanizowany. Wczano do niej take wychodzce z okre-
nia jednostki 4. i 13. Armii.
W rezultacie Front Zachodni otrzyma 48 wieych dywizji z we-
wntrznych okrgw. Niemiecka Grupa Armii rodek" moga skiero-
wa do natarcia nieco ponad poow swoich si. Dwadziecia pi dywi-
zji. w tym rwnie pancerne i zmotoryzowane, byo zwizanych walk
z okronymi sowieckimi jednostkami na zachd od Miska.
* & &
Genera Jerszakow zorganizowa obron rejonw umocnionych
w nastpujcy sposb: Siebieski RU obsadzay trzy dywizje 51. Korpu-
21 i
su Strzeleckiego, Poocki wojska 62. Korpusu. Jednostki staych gar-
nizonw rejonw umocnionych podporzdkowano dowdcom korpusw
i dywizji, w ktrych sektorach si znajdoway. Dywizje przyjmoway
ugrupowanie bojowe w jednym rzucie, wydzielajc odwody w sile jed-
nego lub dwch batalionw. Poza tym w kadej dywizji utworzono ru-
chomy odwd na samochodach skadajcy si z batalionu wyposaonego
w rodki przeciwpancerne. Wykorzystujc fortyfikacje rejonw umoc-
nionych, 22. Armia powstrzymywaa napr 3. Grupy Pancernej, zadajc
powane straty LVII Korpusowi Zmotoryzowanemu i XXIII Korpusowi
Armijnemu. Genera Hoth meldowa von Bockowi: Czas oddany Ro-
sjanom w okresie naszego natarcia na Misk i postoju pod Miskiem
zosta przez nich wykorzystany do zniszczenia mostw i przepraw, po raz
pierwszy wykonanego na wielk skal [...]. Rozpoczte z opnieniem
natarcie na Polock, wielokrotnie spotykao si z kontratakami wroga
i nieraz zatrzymywao si przed now lini schronw bojowych"*.
Meldowa o tym take genera Guderian: [...] przeciwnik na caym
odcinku natarcia stawia zacieky opr [...]. Prawie wszystkie mosty po-
midzy Berezyn a Dnieprem zniszczone". Von Bock ze swojej strony
meldowa do kwatery gwnej Hitlera, e opr, ktry napotykaj nasze
nacierajce grupy pancerne, znacznie si nasili [...]. Przeciwnik [...]
okazuje zacieky, zorganizowany opr [...]".
Sidmego lipca 3. Grupa Pancerna razem z czci si 16. Armii GA
Pnoc" wznowia natarcie na odcinku sowieckiej 22. Armii. Niemcy
zamierzali przeama prawe skrzydo i wyj na tyy caego Frontu Za-
chodniego. W tym celu II Korpus Armijny naciera przez Siebie i Idric.
XXXIX KZmot. - przez Desn na Newel, LVII KZmot. generaa Kunt-
zena - z rejonu Uy i Bieszenkowicz - na Witebsk i na pnoc od niego.
Skoncentrowanymi zgrupowaniami pancernymi Niemcy w niektrych
miejscach przeamali obron wojsk generaa Jerszakowa i wklinowali si
w ich ugrupowania bojowe.
Jak wspomina marszaek Jeremienko: Odparcie atakw przeciwnika
rozpoczo si w niezorganizowany sposb. Przeciwnik przeszed do na-
tarcia rankiem 7 lipca, ale sztab armii nie wiedzia o tym do wieczora (?).
chocia mia czno ze sztabem korpusu i sztabami dywizji. Sidmego
lipca o 24.00 otrzymalimy dziwny telegram od dowdcy 62. Korpusu
Strzeleckiego generaa majora I.P. Karmanowa: 0 23.00 przeciwnik
zaatakowa 166. puk dwustoma samolotami, zada mu powane klski
i puk wycofuje si w nieadzie".
21^
smego lipca Niemcom udao si na niektrych odcinkach sforso-
wa Siebieski RU. Sowiecki garnizon opuci go, poniewa dowdca
i komisarz uznali, e nie zdoaj go utrzyma". Ale potem niemieckie
natarcie ugrzzo w obronie 170. Dywizji Strzeleckiej. Hoth nie zdoa
rozwin powodzenia na pnocy, natomiast 9 lipca XXXIX KZinoi
generaa Rudolfa Schmidta sforsowa Dwin pod Bieszenkowiczami
i uchwyci przyczek.
Aby zapobiec grocemu przeamaniu XXXIX KZmot. na kierunku
witebsko-orszaskim, sowieckie dowdztwo postanowio wykona prze-
ciwuderzenie na skrzydo jednostek generaa Schmidta i rozbi je. Dla-
tego jednoczenie z zadaniem organizowania obrony dowdca 20. Armii
genera Kuroczkin otrzyma od marszaka Timoszenki rozkaz zniszcze-
nia nieprzyjacielskiego zwizku taktycznego nacierajcego z Lepela na
Witebsk. Wykonanie zadania powierzono 5. i 7. Korpusowi Zmechani-
zowanemu, ktre powinny wykona uderzenie z rejonu na poudniowy
wschd od Witebska. Pity KZmech. mia naciera z rejonu Wysokiego
na gboko do 140 kilometrw na Sienno-Lepel, 7. KZmech. z rejonu
Rudni na gboko do 130 kilometrw na Bieszenkowicze-Lepel. Po-
cztek natarcia wyznaczono na ranek 6 lipca.
Sidmy Korpus Zmechanizowany pod dowdztwem generaa ma-
jora W.I. Winogradowa przyj ugrupowanie bojowe w jednym rzucie
skadajcym si z 14. i 18. Dywizji Pancernej - ponad 700 czogw
(1. Moskiewska Dywizja Strzelecka ju zostaa rzucona do walki). By
to korpus stoeczny, przyby z okrgu moskiewskiego, majc pene stany.
Dysponowa midzy innymi czogami rednimi i cikimi i zapewne cie-
szy si nie najgorsz opini w dowdztwie RKKA, skoro suy w nim
Jakw Dugaszwili, syn Stalina.
Pity Korpus Zmechanizowany pod dowdztwem generaa majora
I.P. Aleksiejenki przyj ugrupowanie bojowe w dwch rzutach. W pierw-
szym znajdoway si dwie dywizje pancerne, w drugim 109. DZmech.
Korpus mia rwnie pene stany i posiada 1070 czogw.
Jednake - uala si marszaek Jeremienko - nowoczesnych czo-
gw (KW, T-34) byo bardzo mao. Przytaczajc wikszo stanowi-
y maszyny przestarzaych typw (BT-7 i T-26) Przeciwnik dysponowa
okoo 1000 czogw najlepszych konstrukcji pod dowdztwem majcych
due dowiadczenie bojowe niemieckich dowdcw pancernych". Wt-
ruje mu genera porucznik l.S. ykw: [...] dopiero pniej okazao si.
e niemieckie dowdztwo rzucio na kierunku smoleskim przez Lepel
i\u
i Sienno pancern armad, ktrej siy przewyszay nasze dwa korpusy
pancerne". Czym te takim dysponowa przeciwnik, wkrtce si przeko-
namy.
Natarcie rozpoczo si 6 lipca okoo godziny 10. Pierwszego dnia
przebiegao pomylnie. Oba sowieckie korpusy zmechanizowane prze-
suny si na odlego 50-60 kilometrw i wyszy na pnoc i poudnie
od Sienna. Potem jednak 7. KZmech zosta zatrzymany na pnocno-
wschodnich podejciach do miasta przez 7. Dywizj Pancern genera-
a Hansa von Funcka. Niemiecka armada pancerna" liczya okoo 200
czogw; przy czym prawie poow stanowiy maszyny czeskiej produk-
cji. Po dwudniowych walkach jednostki generaa Winogradowa zostay
rozbite. Genera Hoth napisa: Przeciwnik siami mniej wicej trzech
dywizji, z ktrych dwie (pancerne) przybyy z Moskwy, wykona silne
przeciwuderzenie, ktre 7. Pancerna pomylnie odpara, zadajc prze-
ciwnikowi wielkie straty".
Rozpatrzmy dokadniej dziaania sowieckich wojsk w tej operacji na
przykadzie 14. Dywizji Pancernej pod dowdztwem pukownika I.D.
Wasiliewa. Dwudziestego dziewitego czerwca dywizja wyadowaa si
na stacji Rudnia i skoncentrowaa 60 kilometrw na pnocny zachd od
Smoleska. Czwartego dnia dowdca korpusu wyda rozkaz bojowy: 14.
Pancerna w nocy z 4 na 5 lipca ma zerodkowa si w rejonie stacji Kryn-
ki, szstego lipca rozpocz natarcie w kierunku Bieszenkowiczc-Lepel.
Do koca 7 lipca dywizja powinna zaj Lepel.
Czogici obeszli Witebsk od poudnia, pokonali 120 kilometrw
i w wyznaczonym terminie bez strat zajli podstaw wyjciow do ata-
ku. Z gry uprzedzono ich. e nie bd mieli osony lotniczej. Poza tym
natarcie prowadzono w nierozpoznanym, zalesionym terenie, przy mi-
nimalnym zaopatrywaniu w mapy. Sztab dywizji nie dysponowa ad-
nymi informacjami o zadaniach i pooeniu wasnych wojsk (zwaszcza
18. Dywizji Pancernej korpusu) i nic mia pojcia o przeciwniku. Nie-
stety [...] praktycznie rzecz biorc, trzeba byo dziaa wedug zasady
a nu si uda. Nie wiedzielimy, kogo mamy przed sob- batalion.
puk czy korpus. Na przeprowadzenie dodatkw ego rozpoznania nie byo
czasu" - wspomina byy szef oddziau propagandy politycznej dywizji
W.G. (iulajew.
Szstego lipca jednostki Wasiliewa rozpoczy natarcie i nie napoty-
kajc oporu, do poudnia wyszy w rejon miejscowoci Tieplaki i i Pa-
nariwo, gdzie rozbiy pododdzia rozpoznawczy przeciwnika. Polem ze
217
smego lipca Niemcom udao si na niektrych odcinkach sforso-
wa Siebieski RU. Sowiecki garnizon opuci go, poniewa dowdca
i komisarz uznali, e nie zdoaj go utrzyma". Ale potem niemieckie
natarcie ugrzzo w obronie 170. Dywizji Strzeleckiej. Hoth nie zdoa
rozwin powodzenia na pnocy, natomiast 9 lipca XXXIX KZinoi
generaa Rudolfa Schmidta sforsowa Dwin pod Bieszenkowiczami
i uchwyci przyczek.
Aby zapobiec grocemu przeamaniu XXXIX KZmot. na kierunku
witebsko-orszaskim, sowieckie dowdztwo postanowio wykona prze-
ciwuderzenie na skrzydo jednostek generaa Schmidta i rozbi je. Dla-
tego jednoczenie z zadaniem organizowania obrony dowdca 20. Armii
genera Kuroczkin otrzyma od marszaka Timoszenki rozkaz zniszcze-
nia nieprzyjacielskiego zwizku taktycznego nacierajcego z Lepela na
Witebsk. Wykonanie zadania powierzono 5. i 7. Korpusowi Zmechani-
zowanemu, ktre powinny wykona uderzenie z rejonu na poudniowy
wschd od Witebska. Pity KZmech. mia naciera z rejonu Wysokiego
na gboko do 140 kilometrw na Sienno-Lepel, 7. KZmech. z rejonu
Rudni na gboko do 130 kilometrw na Bieszenkowicze-Lepel. Po-
cztek natarcia wyznaczono na ranek 6 lipca.
Sidmy Korpus Zmechanizowany pod dowdztwem generaa ma-
jora W.I. Winogradowa przyj ugrupowanie bojowe w jednym rzucie
skadajcym si z 14. i 18. Dywizji Pancernej - ponad 700 czogw
(1. Moskiewska Dywizja Strzelecka ju zostaa rzucona do walki). By
to korpus stoeczny, przyby z okrgu moskiewskiego, majc pene stany.
Dysponowa midzy innymi czogami rednimi i cikimi i zapewne cie-
szy si nie najgorsz opini w dowdztwie RKKA, skoro suy w nim
Jakw Dugaszwili, syn Stalina.
Pity Korpus Zmechanizowany pod dowdztwem generaa majora
I.P. Aleksiejenki przyj ugrupowanie bojowe w dwch rzutach. W pierw-
szym znajdoway si dwie dywizje pancerne, w drugim 109. DZmech.
Korpus mia rwnie pene stany i posiada 1070 czogw.
Jednake - uala si marszaek Jeremienko - nowoczesnych czo-
gw (KW, T-34) byo bardzo mao. Przytaczajc wikszo stanowi-
y maszyny przestarzaych typw (BT-7 i T-26) Przeciwnik dysponowa
okoo 1000 czogw najlepszych konstrukcji pod dowdztwem majcych
due dowiadczenie bojowe niemieckich dowdcw pancernych". Wt-
ruje mu genera porucznik l.S. ykw: [...] dopiero pniej okazao si.
e niemieckie dowdztwo rzucio na kierunku smoleskim przez Lepel
i\u
i Sienno pancern armad, ktrej siy przewyszay nasze dwa korpusy
pancerne". Czym te takim dysponowa przeciwnik, wkrtce si przeko-
namy.
Natarcie rozpoczo si 6 lipca okoo godziny 10. Pierwszego dnia
przebiegao pomylnie. Oba sowieckie korpusy zmechanizowane prze-
suny si na odlego 50-60 kilometrw i wyszy na pnoc i poudnie
od Sienna. Potem jednak 7. KZmech zosta zatrzymany na pnocno-
wschodnich podejciach do miasta przez 7. Dywizj Pancern genera-
a Hansa von Funcka. Niemiecka armada pancerna" liczya okoo 200
czogw; przy czym prawie poow stanowiy maszyny czeskiej produk-
cji. Po dwudniowych walkach jednostki generaa Winogradowa zostay
rozbite. Genera Hoth napisa: Przeciwnik siami mniej wicej trzech
dywizji, z ktrych dwie (pancerne) przybyy z Moskwy, wykona silne
przeciwuderzenie, ktre 7. Pancerna pomylnie odpara, zadajc prze-
ciwnikowi wielkie straty".
Rozpatrzmy dokadniej dziaania sowieckich wojsk w tej operacji na
przykadzie 14. Dywizji Pancernej pod dowdztwem pukownika I.D.
Wasiliewa. Dwudziestego dziewitego czerwca dywizja wyadowaa si
na stacji Rudnia i skoncentrowaa 60 kilometrw na pnocny zachd od
Smoleska. Czwartego dnia dowdca korpusu wyda rozkaz bojowy: 14.
Pancerna w nocy z 4 na 5 lipca ma zerodkowa si w rejonie stacji Kryn-
ki, szstego lipca rozpocz natarcie w kierunku Bieszenkowiczc-Lepel.
Do koca 7 lipca dywizja powinna zaj Lepel.
Czogici obeszli Witebsk od poudnia, pokonali 120 kilometrw
i w wyznaczonym terminie bez strat zajli podstaw wyjciow do ata-
ku. Z gry uprzedzono ich. e nie bd mieli osony lotniczej. Poza tym
natarcie prowadzono w nierozpoznanym, zalesionym terenie, przy mi-
nimalnym zaopatrywaniu w mapy. Sztab dywizji nie dysponowa ad-
nymi informacjami o zadaniach i pooeniu wasnych wojsk (zwaszcza
18. Dywizji Pancernej korpusu) i nic mia pojcia o przeciwniku. Nie-
stety [...] praktycznie rzecz biorc, trzeba byo dziaa wedug zasady
a nu si uda. Nie wiedzielimy, kogo mamy przed sob- batalion.
puk czy korpus. Na przeprowadzenie dodatkw ego rozpoznania nie byo
czasu" - wspomina byy szef oddziau propagandy politycznej dywizji
W.G. (iulajew.
Szstego lipca jednostki Wasiliewa rozpoczy natarcie i nie napoty-
kajc oporu, do poudnia wyszy w rejon miejscowoci Tieplaki i i Pa-
nariwo, gdzie rozbiy pododdzia rozpoznawczy przeciwnika. Polem ze
217
sztabu korpusu przyszy kolejno jeden za drugim trzy rozkazy okrelajce
dalszy kierunek natarcia, przy czym kady nastpny rozkaz odwoywa
poprzedni. Rozkazy zawracay dywizj niczym kompani na zajciach
z musztry. Miotalimy si na szerokim froncie, uderzalimy nie pici.
ale rozczapierzonymi palcami". Ostatecznie nadeszo potwierdzenie, e
naley kontynuowa natarcie na Bieszenkow icze z rubiey rzeki Czerno-
gostica.
Genera von Funck nie mg sobie wymarzy lepszego prezentu so-
wieckiego dowdztwa. Rzeka Czernogostica jest wska i pytka, ale ma
muliste dno, botnisty wschodni brzeg, zachodni za zgodnie z efektem
Coriolisa - urwisty. Cay wieczr i noc nasi czogici przygotowywali za-
improwizowane przeprawy z drewnianych bali. Niemcy za w ogle im
nie przeszkadzali. Przez ten czas okopywali na zachodnim brzegu swoje
czogi, a naprzeciwko budowanych przez Sowietw grobli rozstawiali
baterie przeciwpancerne. Poniewa obie strony szykoway si do wal-
ki, praktycznie rzecz biorc, widzc si nawzajem, pukownik Wasiliew
i jego sztab zdawali sobie spraw, e bd musieli atakowa w niezwykle
niekorzystnych warunkach. Ale dowdca korpusu genera Winogradw
potwierdzi swj rozkaz.
Rankiem 7 lipca 14. Dywizja Pancerna dwiema kolumnami rozpo-
cza czoowe natarcie przez rzek na dobrze przygotowan niemieck
obron przeciwpancern. Sowieckie czogi forsoway przeszkod wodn.
wspinay si na stromy, przeciwlegy brzeg i spaday w dl rozstrzeli-
wane krzyowym ogniem artylerii przeciwnika. Nad przeprawami be/
przerwy wisiay nieprzyjacielskie bombowce nurkujce.
Dwie maszyny, ktre zdoay si przeprawi, prowadz do faszystw
prawie bezporedni ogie. Zaczepia gsienicami o brzeg rzeki rwnic/
trzecia. Ale bezporednie trafienie nieprzyjacielskiego pocisku albo bom-
by zrzucaj ze stromego urwiska do rzeki. Wywoao to pewne zamie-
szanie wrd posuwajcych si z tyu. A lotnictwo przeciwnika po prostu
szalao [...]. Czogi znowu zaczy wspina si na stromizn. 1 znowu
zaczy si przewraca. Skierowaem peryskop na lew przepraw. Tam
identyczny obrazek".
Tylko w tym jednym, oczywicie nieudanym ataku, dywizja stracia
poow czogw, z ktrych cz ugrzza w mulistej rzeczce. Polegli
dowdca 27. puku pancernego i trzej dowdcy batalionw, w niektrych
kompaniach pozostao nie wicej ni pi wozw bojowych. Teraz rw-
2IS
nie idiota komkor (genera Winogradw) zrozumia bezsens tego co si
dzieje i rozkaza wykona uderzenie w drugim kierunku - na Sienno.
Dywizja Wasiliewa po prawie dwudobowym bdzeniu po lenych
ostpach i utraceniu w czasie przemarszu kolejnych czogw (na przy-
kad 27. puk pancerny utkn na przesmyku pomidzy jeziorami na linii
Gniezdiowicze-Lipno i straci tu dwa KW i osiem BT-7) rankiem 9 lipca
przebia si w okolice Sienna i odrzucia za rzek czowki niemieckiej
17. Dywizji Pancernej. Do tego czasu jednak Niemcy wdarli si do Wi-
tebska. 18. Dywizja Pancerna generaa F.T Remizowa zostaa rozbita,
a zupenie osamotnionym jednostkom Wasiliewa zaczo zagraa okr-
enie. Ostatecznie 14. Dywizja Pancerna nie wykonaa adnego z posta-
wionych zada, poniosa due straty i cigana przez czogi oraz lotnictwo
przeciwnika wysza z lasw w okolicach Lipna i zaja stanowiska na
magistrali Witebsk-Smolesk. Wykorzystujc zdobyte wysokim kosz-
tem dowiadczenie sowieccy czogici okopali swoje wozy bojowe i zor-
ganizowali sztywn obron. Pozwolio im to skutecznie odeprze ataki
12. Dywizji Pancernej generaa pukownika Josefa Harpego. Szczeglnie
skuteczny okaza si ogie okopanych KW-2. Ich pociski kalibru 122
mm wyryway ogromne dziury w maszynach wroga. Ale ju 11 lipca
dywizj Wasiliewa rzucono do ataku na Witebsk.
Rwnie bezsensownie zorganizowano dziaania 5. Korpusu Zmecha-
nizowanego. Sidmego lipca 17. Dywizja Pancerna pod dowdztwem
generaa majora Karla von Webera, ktry zastpi rannego generaa ma-
jora Hansa Jurgena von Arnima, uderzya na lewe skrzydo 5. KZmech.
i w boju spotkaniowym rozbia 17. Dywizj Pancern pukownika l.P.
Korczagina. Niemiecka dywizja o dwubatalionowym skadzie miaa nie-
co ponad 100 czogw, ale mimo to do 10 lipca zdoaa po zaciekych
walkach okry i rozgromi (!) wojska generaa Aleksiejenki. Resztki
sowieckiego korpusu z niewielk iloci sprztu wycofay si w okolice
Orszy, gdzie przydzielono im rubie obrony i wydano rozkaz walczy
jako piechota.
Marszaek Jeremienko opisa sowieckie przeciw uderzenie na Sienno-
Lepel zwile: Pocztkowo ich [wojsk sowieckich] dziaania rozwijay
si pomylnie [...]. Przeciwnik cign! tu 17. i 18. Dywizj Pancern
(w rzeczywistoci 18. DPanc. generaa Nehringa wanie wypara podod-
dziay pukownika Krejzera z Tooczina - uwaga autora). Przez dwa dni
nasze korpusy odpieray ataki tych zwizkw taktycznych, powstrzymu-
jc marsz caej 3. Grupy Pancernej w kierunku Dniepru".
sztabu korpusu przyszy kolejno jeden za drugim trzy rozkazy okrelajce
dalszy kierunek natarcia, przy czym kady nastpny rozkaz odwoywa
poprzedni. Rozkazy zawracay dywizj niczym kompani na zajciach
z musztry. Miotalimy si na szerokim froncie, uderzalimy nie pici.
ale rozczapierzonymi palcami". Ostatecznie nadeszo potwierdzenie, e
naley kontynuowa natarcie na Bieszenkow icze z rubiey rzeki Czerno-
gostica.
Genera von Funck nie mg sobie wymarzy lepszego prezentu so-
wieckiego dowdztwa. Rzeka Czernogostica jest wska i pytka, ale ma
muliste dno, botnisty wschodni brzeg, zachodni za zgodnie z efektem
Coriolisa - urwisty. Cay wieczr i noc nasi czogici przygotowywali za-
improwizowane przeprawy z drewnianych bali. Niemcy za w ogle im
nie przeszkadzali. Przez ten czas okopywali na zachodnim brzegu swoje
czogi, a naprzeciwko budowanych przez Sowietw grobli rozstawiali
baterie przeciwpancerne. Poniewa obie strony szykoway si do wal-
ki, praktycznie rzecz biorc, widzc si nawzajem, pukownik Wasiliew
i jego sztab zdawali sobie spraw, e bd musieli atakowa w niezwykle
niekorzystnych warunkach. Ale dowdca korpusu genera Winogradw
potwierdzi swj rozkaz.
Rankiem 7 lipca 14. Dywizja Pancerna dwiema kolumnami rozpo-
cza czoowe natarcie przez rzek na dobrze przygotowan niemieck
obron przeciwpancern. Sowieckie czogi forsoway przeszkod wodn.
wspinay si na stromy, przeciwlegy brzeg i spaday w dl rozstrzeli-
wane krzyowym ogniem artylerii przeciwnika. Nad przeprawami be/
przerwy wisiay nieprzyjacielskie bombowce nurkujce.
Dwie maszyny, ktre zdoay si przeprawi, prowadz do faszystw
prawie bezporedni ogie. Zaczepia gsienicami o brzeg rzeki rwnic/
trzecia. Ale bezporednie trafienie nieprzyjacielskiego pocisku albo bom-
by zrzucaj ze stromego urwiska do rzeki. Wywoao to pewne zamie-
szanie wrd posuwajcych si z tyu. A lotnictwo przeciwnika po prostu
szalao [...]. Czogi znowu zaczy wspina si na stromizn. 1 znowu
zaczy si przewraca. Skierowaem peryskop na lew przepraw. Tam
identyczny obrazek".
Tylko w tym jednym, oczywicie nieudanym ataku, dywizja stracia
poow czogw, z ktrych cz ugrzza w mulistej rzeczce. Polegli
dowdca 27. puku pancernego i trzej dowdcy batalionw, w niektrych
kompaniach pozostao nie wicej ni pi wozw bojowych. Teraz rw-
2IS
nie idiota komkor (genera Winogradw) zrozumia bezsens tego co si
dzieje i rozkaza wykona uderzenie w drugim kierunku - na Sienno.
Dywizja Wasiliewa po prawie dwudobowym bdzeniu po lenych
ostpach i utraceniu w czasie przemarszu kolejnych czogw (na przy-
kad 27. puk pancerny utkn na przesmyku pomidzy jeziorami na linii
Gniezdiowicze-Lipno i straci tu dwa KW i osiem BT-7) rankiem 9 lipca
przebia si w okolice Sienna i odrzucia za rzek czowki niemieckiej
17. Dywizji Pancernej. Do tego czasu jednak Niemcy wdarli si do Wi-
tebska. 18. Dywizja Pancerna generaa F.T Remizowa zostaa rozbita,
a zupenie osamotnionym jednostkom Wasiliewa zaczo zagraa okr-
enie. Ostatecznie 14. Dywizja Pancerna nie wykonaa adnego z posta-
wionych zada, poniosa due straty i cigana przez czogi oraz lotnictwo
przeciwnika wysza z lasw w okolicach Lipna i zaja stanowiska na
magistrali Witebsk-Smolesk. Wykorzystujc zdobyte wysokim kosz-
tem dowiadczenie sowieccy czogici okopali swoje wozy bojowe i zor-
ganizowali sztywn obron. Pozwolio im to skutecznie odeprze ataki
12. Dywizji Pancernej generaa pukownika Josefa Harpego. Szczeglnie
skuteczny okaza si ogie okopanych KW-2. Ich pociski kalibru 122
mm wyryway ogromne dziury w maszynach wroga. Ale ju 11 lipca
dywizj Wasiliewa rzucono do ataku na Witebsk.
Rwnie bezsensownie zorganizowano dziaania 5. Korpusu Zmecha-
nizowanego. Sidmego lipca 17. Dywizja Pancerna pod dowdztwem
generaa majora Karla von Webera, ktry zastpi rannego generaa ma-
jora Hansa Jurgena von Arnima, uderzya na lewe skrzydo 5. KZmech.
i w boju spotkaniowym rozbia 17. Dywizj Pancern pukownika l.P.
Korczagina. Niemiecka dywizja o dwubatalionowym skadzie miaa nie-
co ponad 100 czogw, ale mimo to do 10 lipca zdoaa po zaciekych
walkach okry i rozgromi (!) wojska generaa Aleksiejenki. Resztki
sowieckiego korpusu z niewielk iloci sprztu wycofay si w okolice
Orszy, gdzie przydzielono im rubie obrony i wydano rozkaz walczy
jako piechota.
Marszaek Jeremienko opisa sowieckie przeciw uderzenie na Sienno-
Lepel zwile: Pocztkowo ich [wojsk sowieckich] dziaania rozwijay
si pomylnie [...]. Przeciwnik cign! tu 17. i 18. Dywizj Pancern
(w rzeczywistoci 18. DPanc. generaa Nehringa wanie wypara podod-
dziay pukownika Krejzera z Tooczina - uwaga autora). Przez dwa dni
nasze korpusy odpieray ataki tych zwizkw taktycznych, powstrzymu-
jc marsz caej 3. Grupy Pancernej w kierunku Dniepru".
Jakie to pikne! Dwa wieutkie, wyposaone we wszystko co nie-
zbdne korpusy zmechanizowane (5 dywizji) przez cale dwa dni dziel-
nie odpieraj ataki dwch niemieckich dywizji (5 batalionw czogw).
I oto sowiecki historyk wojskowoci wygasza autorytatywny wniosek:
W bojach spotkaniowych dwie dywizje pancerne przeciwnika poniosy
znaczne straty i zostay zwizane walk w niezmiernie wanym okresie
wychodzenia nad Dniepr".
A na marginesie warto wspomnie, e 5. i 7. KZmech. praktycznie
przestay istnie. Niepowodzenia rosyjskich wojsk pancernych mona
wyjani nie z jakoci materiau lub uzbrojenia, ale niedonoci
dowodzenia i brakiem dowiadczenia w manewrowaniu [...]. Dowd-
cy brygad-dyw izji-korpusw nic s w stanie wykonywa zada operacyj-
nych. W szczeglnym stopniu dotyczy to wspdziaania rnych rodza-
jw si zbrojnych" - zezna w czasie przesuchania dowdca baterii 14.
puku haubic 14. Dywizji Pancernej Jakw Dugaszwili.
I tak oto przeciwnatarcie zakoczyo si fiaskiem, a sytuacja sowiec-
kich wojsk pogorszya si jeszcze bardziej. Dziewitego lipca 20. Dywi-
zja pancerna grupy Hotha wdara si do Witebska. Pogrom dwch kor-
pusw zmechanizowanych uatwi nieco pniej Niemcom przeamanie
obrony w rejonie Smoleska.
Od 5 do 9 lipca wojska sowieckiej 2 1. Armii na kierunku bobrujskim
atakoway skrzydo XXIV Korpusu Gcyra von Schweppenburga, ale one
rwnie nie zrealizoway postawionych im zada.
smego lipca feldmarszaek von Bock podsumowa wyniki przygra-
nicznych walk. W rozkazie do Grupy Armii rodek" owiadczy swoim
wojskom:
Bitwa w rejonie Biaystok-Misk zostaa zakoczona. Wojska
Grupy Armii walczyy z czterema rosyjskimi armiami, w ktrych skad
wchodziy 32 dywizje strzeleckie i 8 dywizji pancernych, a take 6 bry-
gad zmotoryzowanych i 3 dywizje kawalerii. Spord nich rozbito:
22 dywizje strzeleckie,
7 dywizji pancernych.
6 brygad zmotoryzowanych.
3 dywizje kawalerii.
Sia bojowa pozostaych zwizkw taktycznych, ktre zdoay unik-
n okrenia, rwnie zostaa w znacznym stopniu osabiona. Straty
220
przeciwnika w sile ywej s bardzo wysokie. Podliczenie liczby jecw
i zdobyczy wojennej na dzie dzisiejszy wykazuje:
287 704 jecw, w tym kilku dowdcw korpusw i dywizji,
2585 zdobytych lub zniszczonych czogw,
1449 dzia,
246 samolotw, mnstwo broni rcznej, amunicji, rodkw transpor-
tu, skady prowiantu i paliwa. Nasze straty nie s wysze od tych, jakie
gotowe s ponie mne wojska.
Ten wielki sukces w bitwie z silnym, rozpaczliwie walczcym prze-
ciwnikiem zawdziczamy waszej wierze i waszemu mstwu. Wszystkim
wojskom i sztabom, a take wszystkim jednostkom transportowym i ro-
boczym Grupy Armii wyraam wdziczno za ustawiczne spenianie
swojego obowizku i wybitne osignicia".
W Moskwie rwnie dokonano podsumowania:
Uchwaa nr 169 GKO
4
cile tajne (nr 00381) z 16 lipca 1941 r.:
Pastwowy Komitet Obrony stwierdza, e jednostki Armii Czerwonej
w walkach z niemieckimi najedcami w wikszoci przypadkw wyso-
ko trzymaj wielki sztandar wadzy radzieckiej i zachowuj si zadowa-
lajco, a niekiedy wrcz bohatersko, bronic ziemi ojczystej przed faszy-
stowskimi grabiecami. Ale jednoczenie Pastwowy Komitet Obrony
musi przyzna, e poszczeglni dowdcy i onierze okazuj chwiejno,
panikarstwo, haniebne tchrzostwo, rzucaj bro i zapomniawszy o obo-
wizku wobec Ojczyzny, ordynarnie ami przysig, przeksztacaj si
w stado baranw, w panice uciekajcych przed bezczelnym przeciw-
nikiem. Oddajc cze i chwal bohaterskim onierzom i dowdcom,
Pastwowy Komitet Obrony jednoczenie uwaa za konieczne podjcie
najsurowszych krokw przeciwko tchrzom, panikarzom i dezerterom.
Panikarz, tchrz, dezerter jest gorszy od wroga, poniewa nie tylko
szkodzi naszej sprawie, ale rwnie bruka honor Armii Czerwonej. Dla-
tego rozprawienie si z panikarzami. tchrzami i dezerterami oraz przy-
wrcenie dyscypliny wojskowej stanowi nasz wity obowizek, jeeli
chcemy zachowa niesplamionym wielkie miano onierza Armii Czer-
wonej. Kierujc si tym, Pastwowy Komitet Obrony na wniosek naczel-
nych dowdcw i dowdcw frontw oraz armii aresztowa i przekaza
pod sd trybunau wojskowego za habice miano dowdcy tchrzostwo.
J
Gosudarstwiennyj Komitiet Oborony Pastwowy Komitet Obrony. Przyp.
tum.
221
Jakie to pikne! Dwa wieutkie, wyposaone we wszystko co nie-
zbdne korpusy zmechanizowane (5 dywizji) przez cale dwa dni dziel-
nie odpieraj ataki dwch niemieckich dywizji (5 batalionw czogw).
I oto sowiecki historyk wojskowoci wygasza autorytatywny wniosek:
W bojach spotkaniowych dwie dywizje pancerne przeciwnika poniosy
znaczne straty i zostay zwizane walk w niezmiernie wanym okresie
wychodzenia nad Dniepr".
A na marginesie warto wspomnie, e 5. i 7. KZmech. praktycznie
przestay istnie. Niepowodzenia rosyjskich wojsk pancernych mona
wyjani nie z jakoci materiau lub uzbrojenia, ale niedonoci
dowodzenia i brakiem dowiadczenia w manewrowaniu [...]. Dowd-
cy brygad-dyw izji-korpusw nic s w stanie wykonywa zada operacyj-
nych. W szczeglnym stopniu dotyczy to wspdziaania rnych rodza-
jw si zbrojnych" - zezna w czasie przesuchania dowdca baterii 14.
puku haubic 14. Dywizji Pancernej Jakw Dugaszwili.
I tak oto przeciwnatarcie zakoczyo si fiaskiem, a sytuacja sowiec-
kich wojsk pogorszya si jeszcze bardziej. Dziewitego lipca 20. Dywi-
zja pancerna grupy Hotha wdara si do Witebska. Pogrom dwch kor-
pusw zmechanizowanych uatwi nieco pniej Niemcom przeamanie
obrony w rejonie Smoleska.
Od 5 do 9 lipca wojska sowieckiej 2 1. Armii na kierunku bobrujskim
atakoway skrzydo XXIV Korpusu Gcyra von Schweppenburga, ale one
rwnie nie zrealizoway postawionych im zada.
smego lipca feldmarszaek von Bock podsumowa wyniki przygra-
nicznych walk. W rozkazie do Grupy Armii rodek" owiadczy swoim
wojskom:
Bitwa w rejonie Biaystok-Misk zostaa zakoczona. Wojska
Grupy Armii walczyy z czterema rosyjskimi armiami, w ktrych skad
wchodziy 32 dywizje strzeleckie i 8 dywizji pancernych, a take 6 bry-
gad zmotoryzowanych i 3 dywizje kawalerii. Spord nich rozbito:
22 dywizje strzeleckie,
7 dywizji pancernych.
6 brygad zmotoryzowanych.
3 dywizje kawalerii.
Sia bojowa pozostaych zwizkw taktycznych, ktre zdoay unik-
n okrenia, rwnie zostaa w znacznym stopniu osabiona. Straty
220
przeciwnika w sile ywej s bardzo wysokie. Podliczenie liczby jecw
i zdobyczy wojennej na dzie dzisiejszy wykazuje:
287 704 jecw, w tym kilku dowdcw korpusw i dywizji,
2585 zdobytych lub zniszczonych czogw,
1449 dzia,
246 samolotw, mnstwo broni rcznej, amunicji, rodkw transpor-
tu, skady prowiantu i paliwa. Nasze straty nie s wysze od tych, jakie
gotowe s ponie mne wojska.
Ten wielki sukces w bitwie z silnym, rozpaczliwie walczcym prze-
ciwnikiem zawdziczamy waszej wierze i waszemu mstwu. Wszystkim
wojskom i sztabom, a take wszystkim jednostkom transportowym i ro-
boczym Grupy Armii wyraam wdziczno za ustawiczne spenianie
swojego obowizku i wybitne osignicia".
W Moskwie rwnie dokonano podsumowania:
Uchwaa nr 169 GKO
4
cile tajne (nr 00381) z 16 lipca 1941 r.:
Pastwowy Komitet Obrony stwierdza, e jednostki Armii Czerwonej
w walkach z niemieckimi najedcami w wikszoci przypadkw wyso-
ko trzymaj wielki sztandar wadzy radzieckiej i zachowuj si zadowa-
lajco, a niekiedy wrcz bohatersko, bronic ziemi ojczystej przed faszy-
stowskimi grabiecami. Ale jednoczenie Pastwowy Komitet Obrony
musi przyzna, e poszczeglni dowdcy i onierze okazuj chwiejno,
panikarstwo, haniebne tchrzostwo, rzucaj bro i zapomniawszy o obo-
wizku wobec Ojczyzny, ordynarnie ami przysig, przeksztacaj si
w stado baranw, w panice uciekajcych przed bezczelnym przeciw-
nikiem. Oddajc cze i chwal bohaterskim onierzom i dowdcom,
Pastwowy Komitet Obrony jednoczenie uwaa za konieczne podjcie
najsurowszych krokw przeciwko tchrzom, panikarzom i dezerterom.
Panikarz, tchrz, dezerter jest gorszy od wroga, poniewa nie tylko
szkodzi naszej sprawie, ale rwnie bruka honor Armii Czerwonej. Dla-
tego rozprawienie si z panikarzami. tchrzami i dezerterami oraz przy-
wrcenie dyscypliny wojskowej stanowi nasz wity obowizek, jeeli
chcemy zachowa niesplamionym wielkie miano onierza Armii Czer-
wonej. Kierujc si tym, Pastwowy Komitet Obrony na wniosek naczel-
nych dowdcw i dowdcw frontw oraz armii aresztowa i przekaza
pod sd trybunau wojskowego za habice miano dowdcy tchrzostwo.
J
Gosudarstwiennyj Komitiet Oborony Pastwowy Komitet Obrony. Przyp.
tum.
221
bierno, brak energii, rozkad dowodzenia wojskami, oddanie przeciw-
nikowi bez walki broni i samowolne porzucenie stanowisk bojowych:
1) byego dowdc Frontu Zachodniego generaa armii Pawowa;
2) byego szefa sztabu Frontu Zachodniego generaa majora Kli-
mowskicha;
3) byego dowdc cznoci Frontu Zachodniego generaa majora
Grigorjewa;
4) byego dowdc 4. Armii Frontu Zachodniego generaa majora
Korobkowa;
5) byego dowdc 41. Korpusu Strzeleckiego Frontu Pnocno-Za-
chodniego generaa majora Kosobuckiego [...].
Oddajc sprawiedliwo wspaniaym i odwanym onierzom i do-
wdcom, okrywajcym si saw w walkach z faszystowskimi najed-
cami, Pastwowy Komitet Obrony jednoczenie uprzedza, e rwnie
w przyszoci bdzie elazn rk udaremnia wszelkie przejawy tch-
rzostwa i braku organizacji w szeregach Armii Czerwonej, pamitajc.
e elazna dyscyplina Armii Czerwonej stanowi najwaniejszy warunek
zwycistwa nad wrogiem".
W rzeczywistoci adnych wnioskw z frontw, a tym bardziej ar-
mii nie byo. Aresztowanie i skazanie dowdztwa Frontu Zachodniego
okazao si niespodziank w rwnym stopniu dla dowdcw, jak i dla
caych si zbrojnych. Stalin dostrzeg jak katastrofalne klski naruszyy
jego autorytet. Nard nie mg nie zastanawia si nad przyczynami nie-
powodze wojska i kraju. Potrzebni byli winowajcy i wdz w pierwszym
rzdzie wymieni nazwisko Pawowa, polecajc Mechlisowi, aby nastp-
nie ju samodzielnie zorientowa si na miejscu, kto jeszcze winien jest
popenienia powanych bdw". Wierny polityczny suga oczywicie
ustali co trzeba: 4 lipca genera Paww zosta aresztowany i ju po pi-
ciu dniach, w czasie drugiego przesuchania, zezna, e niemal od dziec-
ka nienawidzi wadzy sowieckiej, uczestniczy w wojskowym spisku
i wiadomie doprowadzi do klski Armii Czerwonej, otwierajc front
przed Niemcami".
smego lipca aresztowano generaa Korobkowa, ktry na swoje nie-
szczcie okaza si by pod rk. Aby uzyska peny obraz, Mechlis
uzna za konieczne odda pod sd jednego z czterech dowdcw armii
Frontu Zachodniego. W tym czasie generaowie Kuzniecow i Goubiew
znajdowali si w okreniu i nic nic byo wiadomo o ich losie, natomiast
) ; ?
dowdca 13. Armii genera Fiatow, odpowiedzialny za obron Miska
7 lipca zosta miertelnie ranny. W tej sytuacji dowdca 4. Armii okaza
si jedynym kandydatem na kozia ofiarnego. Pod tym wzgldem jego ko-
ledzy mieli szczcie kiedy miesic pniej wyszli z okrenia, dostali
pod swoj komend nowe armie. Na przykad genera Kuzniecow, ktry
z caej 3 Armii wyprowadzi 489 ludzi, okaza si bohaterem . zuchem,
natomiast Korobkow, ktry walczy i zadawa straty przeciwnikowi, to
tchrz i dezerter", ktry samowolnie porzuca stanowiska.
" Na posiedzeniu 22 lipca 1941 roku Kolegium Wojskowego Sdu Naj-
wyszego ZSRR uznao Pawowa. Klimowskicha, Grigorjewa i Korob-
kowa za winnych tego, i na pocztku dziaa wojennych faszystow-
skich Niemiec przeciwko Zwizkowi Sowieckiemu okazali tchrzostwo,
bierno, nieudolno, dopucili do rozkadu dowodzenia wojskami, od-
dali przeciwnikowi bez walki bro i amunicj, a take nie przeciwdziaali
samowolnemu oddawaniu stanowisk bojowych przez jednostki frontu,
w wyniku czego dezorganizowali obron kraju i dali przeciwnikowi mo-
liwo przeamania frontu wojsk sowieckich na jednym z gwnych kie-
runkw". Na polecenie Stalina nie stawiano oskare o udzia w wojsko-
wym spisku. Posiedzenie kolegium trwao trzy godziny, a nastpnie po
piciominutowej naradzie sd orzek: oskaronych pozbawi stopni woj-
skowych i odznacze i wymierzy wszystkim czterem najwyszy wy-
miar kary - rozstrzelanie i konfiskat caego osobistego mienia". Pniej,
we wrzeniu na rozstrzelanie skazano byego dowdc artylerii Frontu
Zachodniego generaa porucznika N.A. Klicza.
Sens przeprowadzonej akcji precyzyjnie wyjani na jednym z posie-
dze Rady Wojennej frontu komisarz 1 stopnia Mechlis: [...] powinni-
my myle o tym, jak wyjani partii, narodowi, a nawet caemu wiatu,
dlaczego Armia Czerwona si cofa". No i wyjanili. cile tajn- uchwa-
Pastwowego Komitetu Obrony rozkazano odczyta we wszystkich
kompaniach, bateriach, szwadronach i eskadrach lotnictwa".
Po pogromie wojsk Frontu Zachodniego feldmarszaek von Kluge by
skonny zatrzyma dalsze operacje zaczepne i poczeka, a zostanie do-
prowadzona do koca likwidacja okronych sowieckich jednostek. Ale
dowdcy grup pancernych dali, by i dalej. Sforsowanie Dwiny na
odcinku midzy Bieszenkowiczami a U przez trzy dywizje XXXIX
12
2
)
bierno, brak energii, rozkad dowodzenia wojskami, oddanie przeciw-
nikowi bez walki broni i samowolne porzucenie stanowisk bojowych:
1) byego dowdc Frontu Zachodniego generaa armii Pawowa;
2) byego szefa sztabu Frontu Zachodniego generaa majora Kli-
mowskicha;
3) byego dowdc cznoci Frontu Zachodniego generaa majora
Grigorjewa;
4) byego dowdc 4. Armii Frontu Zachodniego generaa majora
Korobkowa;
5) byego dowdc 41. Korpusu Strzeleckiego Frontu Pnocno-Za-
chodniego generaa majora Kosobuckiego [...].
Oddajc sprawiedliwo wspaniaym i odwanym onierzom i do-
wdcom, okrywajcym si saw w walkach z faszystowskimi najed-
cami, Pastwowy Komitet Obrony jednoczenie uprzedza, e rwnie
w przyszoci bdzie elazn rk udaremnia wszelkie przejawy tch-
rzostwa i braku organizacji w szeregach Armii Czerwonej, pamitajc.
e elazna dyscyplina Armii Czerwonej stanowi najwaniejszy warunek
zwycistwa nad wrogiem".
W rzeczywistoci adnych wnioskw z frontw, a tym bardziej ar-
mii nie byo. Aresztowanie i skazanie dowdztwa Frontu Zachodniego
okazao si niespodziank w rwnym stopniu dla dowdcw, jak i dla
caych si zbrojnych. Stalin dostrzeg jak katastrofalne klski naruszyy
jego autorytet. Nard nie mg nie zastanawia si nad przyczynami nie-
powodze wojska i kraju. Potrzebni byli winowajcy i wdz w pierwszym
rzdzie wymieni nazwisko Pawowa, polecajc Mechlisowi, aby nastp-
nie ju samodzielnie zorientowa si na miejscu, kto jeszcze winien jest
popenienia powanych bdw". Wierny polityczny suga oczywicie
ustali co trzeba: 4 lipca genera Paww zosta aresztowany i ju po pi-
ciu dniach, w czasie drugiego przesuchania, zezna, e niemal od dziec-
ka nienawidzi wadzy sowieckiej, uczestniczy w wojskowym spisku
i wiadomie doprowadzi do klski Armii Czerwonej, otwierajc front
przed Niemcami".
smego lipca aresztowano generaa Korobkowa, ktry na swoje nie-
szczcie okaza si by pod rk. Aby uzyska peny obraz, Mechlis
uzna za konieczne odda pod sd jednego z czterech dowdcw armii
Frontu Zachodniego. W tym czasie generaowie Kuzniecow i Goubiew
znajdowali si w okreniu i nic nic byo wiadomo o ich losie, natomiast
) ; ?
dowdca 13. Armii genera Fiatow, odpowiedzialny za obron Miska
7 lipca zosta miertelnie ranny. W tej sytuacji dowdca 4. Armii okaza
si jedynym kandydatem na kozia ofiarnego. Pod tym wzgldem jego ko-
ledzy mieli szczcie kiedy miesic pniej wyszli z okrenia, dostali
pod swoj komend nowe armie. Na przykad genera Kuzniecow, ktry
z caej 3 Armii wyprowadzi 489 ludzi, okaza si bohaterem . zuchem,
natomiast Korobkow, ktry walczy i zadawa straty przeciwnikowi, to
tchrz i dezerter", ktry samowolnie porzuca stanowiska.
" Na posiedzeniu 22 lipca 1941 roku Kolegium Wojskowego Sdu Naj-
wyszego ZSRR uznao Pawowa. Klimowskicha, Grigorjewa i Korob-
kowa za winnych tego, i na pocztku dziaa wojennych faszystow-
skich Niemiec przeciwko Zwizkowi Sowieckiemu okazali tchrzostwo,
bierno, nieudolno, dopucili do rozkadu dowodzenia wojskami, od-
dali przeciwnikowi bez walki bro i amunicj, a take nie przeciwdziaali
samowolnemu oddawaniu stanowisk bojowych przez jednostki frontu,
w wyniku czego dezorganizowali obron kraju i dali przeciwnikowi mo-
liwo przeamania frontu wojsk sowieckich na jednym z gwnych kie-
runkw". Na polecenie Stalina nie stawiano oskare o udzia w wojsko-
wym spisku. Posiedzenie kolegium trwao trzy godziny, a nastpnie po
piciominutowej naradzie sd orzek: oskaronych pozbawi stopni woj-
skowych i odznacze i wymierzy wszystkim czterem najwyszy wy-
miar kary - rozstrzelanie i konfiskat caego osobistego mienia". Pniej,
we wrzeniu na rozstrzelanie skazano byego dowdc artylerii Frontu
Zachodniego generaa porucznika N.A. Klicza.
Sens przeprowadzonej akcji precyzyjnie wyjani na jednym z posie-
dze Rady Wojennej frontu komisarz 1 stopnia Mechlis: [...] powinni-
my myle o tym, jak wyjani partii, narodowi, a nawet caemu wiatu,
dlaczego Armia Czerwona si cofa". No i wyjanili. cile tajn- uchwa-
Pastwowego Komitetu Obrony rozkazano odczyta we wszystkich
kompaniach, bateriach, szwadronach i eskadrach lotnictwa".
Po pogromie wojsk Frontu Zachodniego feldmarszaek von Kluge by
skonny zatrzyma dalsze operacje zaczepne i poczeka, a zostanie do-
prowadzona do koca likwidacja okronych sowieckich jednostek. Ale
dowdcy grup pancernych dali, by i dalej. Sforsowanie Dwiny na
odcinku midzy Bieszenkowiczami a U przez trzy dywizje XXXIX
12
2
)
Korpusu Zmotoryzowanego oraz zdobycie Witebska miao zdaniem ge-
neraa Hotha decydujce znaczenie dla caej operacji. Sowiecka obrona
wzdu Dwiny i Dniepru zostaa przerwana na duym odcinku, co da-
wao moliwo przeprowadzenia szerokiego manewru operacyjnego.
Tego samego zdania by rwnie Gudcrian, chocia zarazem waha
si nieco, widzc nasilajcy si opr przeciwnika. Za natychmiastowym
podjciem natarcia przemawiaa aktualna sabo sowieckiej obrony. Do-
piero si organizowaa chocia miaa silne umocnienia na przedmociach
pod Rohaczowem, Mohylewem i Orsz, ktrych nie udao si opanowa
z marszu.
Guderian obawia si jednak prowadzi dalej natarcie czogw bez
wsparcia piechoty. Armie polowe wci jeszcze byy zwizane walkami
w okolicach Miska i na ich podcignicie potrzebowano czasu. W tym
okresie jednak Sowieci mogli bardzo wzmocni obron. [...] stanem
w obliczu koniecznoci powzicia decyzji, czy kontynuowa dotychcza-
sowe posuwanie si naprzd i forsowa Dniepr samymi tylko siami pan-
cernymi, aby tak prdko, jak przewidywa to pierwotny plan kampanii.
osign swe pierwsze cele, czy te wobec rodkw przedsiwzitych
przez Rosjan dla obrony linii Dniepru raczej zatrzyma si i nie rozpo-
czyna forsowania rzeki, dopki nie nadcign armie piechoty"'. Po za-
stanowieniu genera Guderian opowiedzia si za natychmiastow konty-
nuacj dziaa zaczepnych.
Dziewitego lipca dowdca 4. Armii Pancernej feldmarszaek von
Kluge wyda zgod na natarcie poczone z forsowaniem Dniepru.
II. Guderian, op.cit. s. 138. Przyp. tum.
224
Front Poudniowo-Zachodni
T
utaj wszystko zaczo si w identyczny sposb. O 3.20 niemieckie
dziaa i modzierze nakryy ogniem posterunki graniczne i znaj-
dujce si w strefie przygranicznej sztaby, wzy cznoci i rejo-
ny stacjonowania wojsk Kijowskiego Specjalnego Okrgu Wojskowego.
Luftwaffe wykonaa naloty na lotniska wojskowe, a nastpnie zbombar-
dowaa Rwne, Lww. ytomierz, Kijw i inne miejscowoci. Lotnictwo
okrgu ponioso bolesne straty okoo 250 samolotw. Ale rwnie po
tym przewaga sowieckiego lotnictwa nad 4. Flot Powietrzn bya pi-
ciokrotna.
O 4.14 Niemcy ruszyli do natarcia, ktre dla Sowietw okazao si
cakowitym zaskoczeniem. W pierwszym rzucie niemieckich jednostek
uderzeniowych atakowaa piechota. Sowieckie jednostki zaczy podej-
mowa walk z marszu. Oglnowojskowe zwizki taktyczne wysuway
si do przodu, aby zaj obron na przedpolu i w lukach pomidzy schro-
nami bojowymi. Dywizje piechoty pierwszych rzutw zajmoway obro-
n na odcinkach o dugoci od 20 do 50 kilometrw. Bataliony artylerii
i karabinw maszynowych staych garnizonw rejonw umocnionych
obsadzay schrony bojowe. Gwne uderzenie spado na sowieck
5. i 6. Armi.
Na prawym skrzydle 5. Armii onierze 45. i 62. Dywizji Strzeleckiej
15. Korpusu generaa LI. Fiediuninskiego atakiem na bagnety odparli
Niemcw, ktrym udao si przedrze, i wyszli nad Bug. Ale przeciwnik
zdoa ponownie sforsowa rzek i pod koniec dnia uchwyci niewielki
przyczek na styku dwch dywizji. Sowiecki korpus broni si na odcin-
ku okoo 100 kilometrw, od Wodawy do Wodzimierza Woyskiego,
oparty o RU nr 9. Poza tym jego dziaania wspieray dwa pocigi pan-
cerne poruszajce si po linii kolejowej Kowel-Luboml. Na tym odcinku
nacieray trzy niemieckie dywizje i pierwszego dnia nie uzyskay powo-
dzenia.
Gwne uderzenie Niemcy wykonali siami 6. Armii i 1. Grupy Pan-
cernej na lewe skrzydo armii Potapowa i czciowo na prawe skrzydo
armii Muzyczcnki by to styk Wodzimiersko-Woyskiego i Strumi-
Korpusu Zmotoryzowanego oraz zdobycie Witebska miao zdaniem ge-
neraa Hotha decydujce znaczenie dla caej operacji. Sowiecka obrona
wzdu Dwiny i Dniepru zostaa przerwana na duym odcinku, co da-
wao moliwo przeprowadzenia szerokiego manewru operacyjnego.
Tego samego zdania by rwnie Gudcrian, chocia zarazem waha
si nieco, widzc nasilajcy si opr przeciwnika. Za natychmiastowym
podjciem natarcia przemawiaa aktualna sabo sowieckiej obrony. Do-
piero si organizowaa chocia miaa silne umocnienia na przedmociach
pod Rohaczowem, Mohylewem i Orsz, ktrych nie udao si opanowa
z marszu.
Guderian obawia si jednak prowadzi dalej natarcie czogw bez
wsparcia piechoty. Armie polowe wci jeszcze byy zwizane walkami
w okolicach Miska i na ich podcignicie potrzebowano czasu. W tym
okresie jednak Sowieci mogli bardzo wzmocni obron. [...] stanem
w obliczu koniecznoci powzicia decyzji, czy kontynuowa dotychcza-
sowe posuwanie si naprzd i forsowa Dniepr samymi tylko siami pan-
cernymi, aby tak prdko, jak przewidywa to pierwotny plan kampanii.
osign swe pierwsze cele, czy te wobec rodkw przedsiwzitych
przez Rosjan dla obrony linii Dniepru raczej zatrzyma si i nie rozpo-
czyna forsowania rzeki, dopki nie nadcign armie piechoty"'. Po za-
stanowieniu genera Guderian opowiedzia si za natychmiastow konty-
nuacj dziaa zaczepnych.
Dziewitego lipca dowdca 4. Armii Pancernej feldmarszaek von
Kluge wyda zgod na natarcie poczone z forsowaniem Dniepru.
II. Guderian, op.cit. s. 138. Przyp. tum.
224
Front Poudniowo-Zachodni
T
utaj wszystko zaczo si w identyczny sposb. O 3.20 niemieckie
dziaa i modzierze nakryy ogniem posterunki graniczne i znaj-
dujce si w strefie przygranicznej sztaby, wzy cznoci i rejo-
ny stacjonowania wojsk Kijowskiego Specjalnego Okrgu Wojskowego.
Luftwaffe wykonaa naloty na lotniska wojskowe, a nastpnie zbombar-
dowaa Rwne, Lww. ytomierz, Kijw i inne miejscowoci. Lotnictwo
okrgu ponioso bolesne straty okoo 250 samolotw. Ale rwnie po
tym przewaga sowieckiego lotnictwa nad 4. Flot Powietrzn bya pi-
ciokrotna.
O 4.14 Niemcy ruszyli do natarcia, ktre dla Sowietw okazao si
cakowitym zaskoczeniem. W pierwszym rzucie niemieckich jednostek
uderzeniowych atakowaa piechota. Sowieckie jednostki zaczy podej-
mowa walk z marszu. Oglnowojskowe zwizki taktyczne wysuway
si do przodu, aby zaj obron na przedpolu i w lukach pomidzy schro-
nami bojowymi. Dywizje piechoty pierwszych rzutw zajmoway obro-
n na odcinkach o dugoci od 20 do 50 kilometrw. Bataliony artylerii
i karabinw maszynowych staych garnizonw rejonw umocnionych
obsadzay schrony bojowe. Gwne uderzenie spado na sowieck
5. i 6. Armi.
Na prawym skrzydle 5. Armii onierze 45. i 62. Dywizji Strzeleckiej
15. Korpusu generaa LI. Fiediuninskiego atakiem na bagnety odparli
Niemcw, ktrym udao si przedrze, i wyszli nad Bug. Ale przeciwnik
zdoa ponownie sforsowa rzek i pod koniec dnia uchwyci niewielki
przyczek na styku dwch dywizji. Sowiecki korpus broni si na odcin-
ku okoo 100 kilometrw, od Wodawy do Wodzimierza Woyskiego,
oparty o RU nr 9. Poza tym jego dziaania wspieray dwa pocigi pan-
cerne poruszajce si po linii kolejowej Kowel-Luboml. Na tym odcinku
nacieray trzy niemieckie dywizje i pierwszego dnia nie uzyskay powo-
dzenia.
Gwne uderzenie Niemcy wykonali siami 6. Armii i 1. Grupy Pan-
cernej na lewe skrzydo armii Potapowa i czciowo na prawe skrzydo
armii Muzyczcnki by to styk Wodzimiersko-Woyskiego i Strumi-
owskiego Rejonu Umocnionego. Tutaj na odcinku 80 kilometrw wpro-
wadzili do walki 11 dywizji, w tym 3 pancerne. Ich przeciwnikiem byy
tylko dwie dywizje strzeleckie 27. Korpusu 87. i 124. Teren pomidzy
rejonami umocnionymi nie posiada adnych obiektw inynieryjnych
i nawet nic by obsadzony wojskami, co w wietle zaczepnej doktryny
wojskowej byo cakowicie zrozumiae. Obie sowieckie dywizje stacjo-
noway w obozach na tyach rejonw umocnionych. Dlatego te w pierw-
szych godzinach Niemcy bez trudu weszli na nasze terytorium. Wojska
XXXXIV Korpusu Armijnego zdoay zaj mosty na Bugu w rejonie
Krystynopola i samo miasto. Wkrtce pad Sokal.
Koo poudnia niemieckie dowdztwo zaczo wprowadza w wyom
jednostki szybkie. Wojska sowieckiej 5. Armii pospiesznie obsadzay re-
jony umocnione, w dalszym cigu stawiajc wrogowi nieustannie tej-
cy opr. Niemieckim czogom udao si jednak w pierwszym dniu walk
wklinowa na kierunku gwnego uderzenia na gboko do 20 kilome-
trw. Jednostki piechoty pokonay o wiele mniejsz odlego, poniewa
musiay prowadzi zacieke walki z garnizonami schronw bojowych.
Aby odtworzy pooenie, genera Potapow rozkaza 22. Korpusowi
Zmechanizowanemu pod dowdztwem generaa majora S.M. Kondru-
siewa oraz 1. Brygadzie Przeciwpancernej pukownika K.S. Moskalenki
rozbi przeciwnika, ktry przekroczy granic. Korpus Zmechanizowany
mia 712 czogw, czyli wicej ni caa grupa pancerna von Kleista. Bry-
gada przeciwpancerna miaa pene stany i rwnie dysponowaa du si
bojow. Ale 19. Dywizja Pancerna generaa majora K.A. Siemienczen-
ki i 215. Dywizja Zmechanizowana pukownika P.A. Barabanowa, ktre
wychodziy z Rwnego i rejonu Kowla, musiay przej 140 kilometrw
i mogy dotrze na miejsce dopiero wieczorem nastpnego dnia. Najsil-
niejsza z dywizji korpusu. 41. Pancerna, (ktra midzy innymi miaa na
wyposaeniu 3 I czogw KW), dowodzona przez pukownika P.P. Pawio-
wa, znajdowaa si w pasie przygranicznym w rejonie Wodzimierza Wo-
yskiego, ale rwnie, zgodnie z planem rozwinicia, ruszya do Kow-
la. Po drodze dywizja trafia na bagnisty teren. Cz czogw ugrzza
i zadanie nie zostao wykonane. Poniewa cznoci z jednostkami Paw-
owa nie mia ani dowdca armii, ani korpusu, przez ca dob 41. DPanc.
bya uznana za zaginion". Pniej wykorzystywano j, przydzielajc
poszczeglne bataliony do wspierania jednostek piechoty, w wyniku cze-
go poniosa due straty i przestaa liczy si jako sia uderzeniowa.
226
Oglnie rzecz biorc, okazao si, e jednostki 22. KZmech. nic na-
daj z koncentracj i rozpoczcie przeciwuderzenia trzeba przesun
na ranek 24 czerwca. W pierwszym dniu wojny zosta miertelnie ranny
genera Kondrusiew i dowdztwo korpusu obj szef sztabu, genera ma-
jor W.S. Tamruczi.
Przez cay dzie cikie walki obronne toczyy si w sektorze sowiec-
kiej 6. Armii. Na liczcy 170 kilometrw odcinek od Krystynopola do
Radymna wdaro si 7 niemieckich dywizji piechoty, wykonujc uderze-
nie w sabo umocniony styk Rawsko-Ruskiego i Przemyskiego Rejonu
Umocnionego w kierunku na Lww. Dowdztwo niemieckiej 17. Armii
liczyo, e w pierwszym dniu dziaa zajmie Raw Rusk, a dwie doby
pniej wejdzie do Lwowa.
Genera Muzyczenko mia do swojej dyspozycji 10 dywizji. Twardy
opr sowieckich onierzy wojsk ochrony pogranicza pozwoli jego jed-
nostkom zaj przygotowane rubiee obrony. Wrg zosta zatrzymany
przed pozycjami Strumiowskiego i Rawsko-Ruskiego Rejonu Umoc-
nionego. W cigu dnia pododdziay 3. Dywizji Kawalerii oraz 41. . 97.
Strzeleckiej odpary kilka atakw. Trzecia Dywizja Kawalerii pod do-
wdztwem generaa majora M.F. Malejewa wykonaa szybki przemarsz
spod kwi i zaja obron w Strumiowskim RU na odcinku 40 ki-
lometrw. Na marginesie warto wspomnie, e poza czterema pukami
kawalerii dywizja miaa etatowy puk pancerny. Jednostki 41. Dywizji
Strzeleckiej generaa majora G.N. Mikuszewa walczyy wsplnie z gar-
nizonem Rawsko-Ruskiego RU i 91. oddziaem wojsk ochrony pograni-
cza. W drugiej poowie dnia dowdca 6. Korpusu Strzeleckiego genera
major 1.1. Aleksiejew wzmocni dywizj pukiem artylerii korpunej ar-
matami 152 mm z trakcj traktorow. Teraz walk dywizji wspieray trzy
puki artylerii i dywizjon przeciwpancerny, dziki ktrym odpara ona
1
wszystkie ataki przeciwnika i zadaa mu straty.
Podczas dziaa w Przemyskim RU na odcinku 26. Armii generaa
porucznika F.E. Kostienki obie strony walczyy z rwn zaciekoci.
Pierwsi rozpoczli walk pogranicznicy z 92. oddziau wojsk ochrony
pogranicza. Stanowice stay garnizon Rejonu Umocnionego 52. i IM
samodzielny batalion karabinw maszynowych do godziny 6 obsadzi)
umocnione stanowiska, wrd ktrych byy schrony bojowe z karab.na
mi maszynowymi. O godzinie 11.00 Niemcy pod oson ognia pocigi
pancernego i ustawionych na platformach kolejowych dzia szturmowyc.
rozpoczli forsowanie Sanu w rejonie Przemyla, ale zostali odparci
owskiego Rejonu Umocnionego. Tutaj na odcinku 80 kilometrw wpro-
wadzili do walki 11 dywizji, w tym 3 pancerne. Ich przeciwnikiem byy
tylko dwie dywizje strzeleckie 27. Korpusu 87. i 124. Teren pomidzy
rejonami umocnionymi nie posiada adnych obiektw inynieryjnych
i nawet nic by obsadzony wojskami, co w wietle zaczepnej doktryny
wojskowej byo cakowicie zrozumiae. Obie sowieckie dywizje stacjo-
noway w obozach na tyach rejonw umocnionych. Dlatego te w pierw-
szych godzinach Niemcy bez trudu weszli na nasze terytorium. Wojska
XXXXIV Korpusu Armijnego zdoay zaj mosty na Bugu w rejonie
Krystynopola i samo miasto. Wkrtce pad Sokal.
Koo poudnia niemieckie dowdztwo zaczo wprowadza w wyom
jednostki szybkie. Wojska sowieckiej 5. Armii pospiesznie obsadzay re-
jony umocnione, w dalszym cigu stawiajc wrogowi nieustannie tej-
cy opr. Niemieckim czogom udao si jednak w pierwszym dniu walk
wklinowa na kierunku gwnego uderzenia na gboko do 20 kilome-
trw. Jednostki piechoty pokonay o wiele mniejsz odlego, poniewa
musiay prowadzi zacieke walki z garnizonami schronw bojowych.
Aby odtworzy pooenie, genera Potapow rozkaza 22. Korpusowi
Zmechanizowanemu pod dowdztwem generaa majora S.M. Kondru-
siewa oraz 1. Brygadzie Przeciwpancernej pukownika K.S. Moskalenki
rozbi przeciwnika, ktry przekroczy granic. Korpus Zmechanizowany
mia 712 czogw, czyli wicej ni caa grupa pancerna von Kleista. Bry-
gada przeciwpancerna miaa pene stany i rwnie dysponowaa du si
bojow. Ale 19. Dywizja Pancerna generaa majora K.A. Siemienczen-
ki i 215. Dywizja Zmechanizowana pukownika P.A. Barabanowa, ktre
wychodziy z Rwnego i rejonu Kowla, musiay przej 140 kilometrw
i mogy dotrze na miejsce dopiero wieczorem nastpnego dnia. Najsil-
niejsza z dywizji korpusu. 41. Pancerna, (ktra midzy innymi miaa na
wyposaeniu 3 I czogw KW), dowodzona przez pukownika P.P. Pawio-
wa, znajdowaa si w pasie przygranicznym w rejonie Wodzimierza Wo-
yskiego, ale rwnie, zgodnie z planem rozwinicia, ruszya do Kow-
la. Po drodze dywizja trafia na bagnisty teren. Cz czogw ugrzza
i zadanie nie zostao wykonane. Poniewa cznoci z jednostkami Paw-
owa nie mia ani dowdca armii, ani korpusu, przez ca dob 41. DPanc.
bya uznana za zaginion". Pniej wykorzystywano j, przydzielajc
poszczeglne bataliony do wspierania jednostek piechoty, w wyniku cze-
go poniosa due straty i przestaa liczy si jako sia uderzeniowa.
226
Oglnie rzecz biorc, okazao si, e jednostki 22. KZmech. nic na-
daj z koncentracj i rozpoczcie przeciwuderzenia trzeba przesun
na ranek 24 czerwca. W pierwszym dniu wojny zosta miertelnie ranny
genera Kondrusiew i dowdztwo korpusu obj szef sztabu, genera ma-
jor W.S. Tamruczi.
Przez cay dzie cikie walki obronne toczyy si w sektorze sowiec-
kiej 6. Armii. Na liczcy 170 kilometrw odcinek od Krystynopola do
Radymna wdaro si 7 niemieckich dywizji piechoty, wykonujc uderze-
nie w sabo umocniony styk Rawsko-Ruskiego i Przemyskiego Rejonu
Umocnionego w kierunku na Lww. Dowdztwo niemieckiej 17. Armii
liczyo, e w pierwszym dniu dziaa zajmie Raw Rusk, a dwie doby
pniej wejdzie do Lwowa.
Genera Muzyczenko mia do swojej dyspozycji 10 dywizji. Twardy
opr sowieckich onierzy wojsk ochrony pogranicza pozwoli jego jed-
nostkom zaj przygotowane rubiee obrony. Wrg zosta zatrzymany
przed pozycjami Strumiowskiego i Rawsko-Ruskiego Rejonu Umoc-
nionego. W cigu dnia pododdziay 3. Dywizji Kawalerii oraz 41. . 97.
Strzeleckiej odpary kilka atakw. Trzecia Dywizja Kawalerii pod do-
wdztwem generaa majora M.F. Malejewa wykonaa szybki przemarsz
spod kwi i zaja obron w Strumiowskim RU na odcinku 40 ki-
lometrw. Na marginesie warto wspomnie, e poza czterema pukami
kawalerii dywizja miaa etatowy puk pancerny. Jednostki 41. Dywizji
Strzeleckiej generaa majora G.N. Mikuszewa walczyy wsplnie z gar-
nizonem Rawsko-Ruskiego RU i 91. oddziaem wojsk ochrony pograni-
cza. W drugiej poowie dnia dowdca 6. Korpusu Strzeleckiego genera
major 1.1. Aleksiejew wzmocni dywizj pukiem artylerii korpunej ar-
matami 152 mm z trakcj traktorow. Teraz walk dywizji wspieray trzy
puki artylerii i dywizjon przeciwpancerny, dziki ktrym odpara ona
1
wszystkie ataki przeciwnika i zadaa mu straty.
Podczas dziaa w Przemyskim RU na odcinku 26. Armii generaa
porucznika F.E. Kostienki obie strony walczyy z rwn zaciekoci.
Pierwsi rozpoczli walk pogranicznicy z 92. oddziau wojsk ochrony
pogranicza. Stanowice stay garnizon Rejonu Umocnionego 52. i IM
samodzielny batalion karabinw maszynowych do godziny 6 obsadzi)
umocnione stanowiska, wrd ktrych byy schrony bojowe z karab.na
mi maszynowymi. O godzinie 11.00 Niemcy pod oson ognia pocigi
pancernego i ustawionych na platformach kolejowych dzia szturmowyc.
rozpoczli forsowanie Sanu w rejonie Przemyla, ale zostali odparci
W poowie dnia zajy obron na przygotowanych zawczasu pozycjach
pododdziay 99. Dywizji Strzeleckiej generaa majora N.I. Dementiewa.
Po poudniu przeciwnik wdar si do Przemyla od pnocnego wschodu,
ale kontratak 99. Dywizji znowu odrzuci go za rzek. Tego dnia niemiec-
ka 1 7. Armia nie zdoaa osign powaniejszych sukcesw.
Na odcinku lewoskrzydowej 12. Armii toczyy si drobne starcia na
granicy. Dywizje pierwszego rzutu wykonay przemarsz, aby zaj ru-
bie obrony.
Dwudziestego drugiego czerwca doszo do pierwszej bitwy pancer-
nej na Ukrainie. Trzydzieci czogw T-34 lwowskiego szkolnego puku
pancernego zaatakoway skrzydo niemieckiego 15. puku pancernego
11. Dywizji Pancernej, niszczc trzy PzKptw IV i dwa PzKpfw III.
Jak wida, w pierwszym dniu wojny nic strasznego si nie stao. Ale
ju od tej chwili sztab Frontu Poudniowo-Zachodniego zacz traci
zdolno dowodzenia wojskami, poniewa czno z nimi zostaa na-
ruszona. Sztaby armii i frontu wysyay samolotami, samochodami i na
motocyklach oficerw odpowiedzialnych, ktrzy mieli przekazywa po-
lecenia i na miejscu zapoznawa si z sytuacj.
Wieczorem 22 czerwca ludowy komisarz obrony wyznaczy frontowi
zadanie: siami 5. i 6. Armii (co najmniej picioma korpusami zmecha-
nizowanymi) wykona zbiene uderzenia w kierunku Lublina, okry
i zniszczy wojska przeciwnika nacierajce na odcinku Wodzimierz Wo-
yski Krystynopol i do wieczora 24 czerwca opanowa rejon Lublina.
Trwale zabezpieczy si od strony kierunku krakowskiego.
Aby wykona rozkaz Timoszenki, dowdca frontu postanowi utwo-
rzy dwa zgrupowania uderzeniowe - w rejonie ucka pnocne (22., 9.
i 19. Korpus Zmechanizowany oraz 19. Korpus Strzelecki), a w rejonie
Brodw poudniowe (4., 8. i 15. Korpus Zmechanizowany oraz 37. Kor-
pus Strzelecki). W ten sposb planowano wykona uderzenie w oglnym
kierunku na Sokal jednoczenie 24 dywizjami, w tym 1 8 pancernymi
i zmechanizowanymi. W szeciu korpusach zmechanizowanych byo oko-
o 4000 czogw wicej ni w caej Panzerwaffe! Dowdcy 5. i 6. Armii
otrzymali rozkaz zatrzyma dalsze posuwanie si wroga i ubezpiecza
rozwinicie zgrupowa uderzeniowych. Podporzdkowany okrgw i 36.
Korpus Strzelecki zamierzano wyprowadzi z Nowogrodzko-Woyskie-
go Rejonu Umocnionego na rubie Dubno Krzemieniec i ubezpieczy
nim kierunek ytomierski.
22S
Wykonanie tych wszystkich zada komplikowa szereg okolicznoci.
Korpusy zmechanizowane znajdoway si w odlegoci do 200 kilome-
trw od rejonu dziaa bojowych i potrzeboway czasu na przeprowa-
dzenie koncentracji. Dlatego sowieckie natarcie mogo si rozpocz nie
wczeniej ni rankiem 25 czerwca. Niemcy jednak nie zamierzali odda-
wa inicjatywy i sytuacja zmieniaa si co godzina.
* * *
Dwudziestego trzeciego czerwca niemieckie wojska podjy na nowo
natarcie. Na prawym skrzydle 5. Armii wojska 45. Dywizji Strzeleckiej
generaa majora G.l. Szerstiuka przez trzy dni utrzymyway lini granicy.
Dopiero 25 czerwca przeciwnik zdoa odrzuci jej jednostki na odle-
go 15 kilometrw i podej do zachodniego skraju Lubomia. (Jene-
ra Potapow rozkaza utrzyma miasto za wszelk cen i 45. Dywizja
Strzelecka bronia si tu kolejne cztery dni; 62. Dywizja pukownika S.K.
Timoszenki odrzucia przeciwnika za Bug i do 25 czerwca likwidowaa
jego prby sforsowania rzeki; 87. Dywizja przez dwa dni bronia grani-
cy, ale 24 czerwca Niemcy zdoali zaj Wodzimierz Woyski i okr-
y sowieckie jednostki na poudniowy wschd od miasta. 124. Dywizja
Strzelecka rwnie zostaa okrona i rozbita do 24 czerwca. W powsta-
y wyom Niemcy wprowadzili 13. i 14. Dywizj Pancern III Korpusu
Zmotoryzowanego, ktre ruszyy na uck i Dubno.
Na kierunku rawsko-ruskim w sektorze obrony 41. Dywizji Strzelec-
kiej Niemcy prowadzili gwne dziaania wzdu szosy Tomaszw Lu-
belski-Rawa Ruska, chcc za wszelk cen opanowa miasto i stworzy
dogodne warunki do dalszego marszu na Lww.
Do walki wprowadzono Dywizj Zmotoryzowan SS Wiking
Udao si jej sforsowa rw przeciwpancerny, wykopany przed przednim
skrajem sowieckiej obrony, i rozpocz posuwanie si wzdu szosy. To
natarcie ponownie zostao odparte dziki umiejtnym dziaaniom gene-
raa Mikuszewa, ktry ca swoj si ognia wykorzysta do uderzenia na
skrzydo przeciwnika.
W poudnie 23 czerwca przeciwnik znalaz saby punkt na styku
Rawsko-Ruskiego i Przemyskiego Rejonu Umocnionego. Wojska nie-
mieckiego XXXXIX Korpusu zepchny tu Icwoskrzydowc jednostki
41. Dy\vizji Strzeleckiej oraz prawoskrzydlowy puk 97. Dywizji Strze-
leckiej. Wprowadzona na tym odcinku do walki 159. Dywizja Strzelecka
)_ > o
W poowie dnia zajy obron na przygotowanych zawczasu pozycjach
pododdziay 99. Dywizji Strzeleckiej generaa majora N.I. Dementiewa.
Po poudniu przeciwnik wdar si do Przemyla od pnocnego wschodu,
ale kontratak 99. Dywizji znowu odrzuci go za rzek. Tego dnia niemiec-
ka 1 7. Armia nie zdoaa osign powaniejszych sukcesw.
Na odcinku lewoskrzydowej 12. Armii toczyy si drobne starcia na
granicy. Dywizje pierwszego rzutu wykonay przemarsz, aby zaj ru-
bie obrony.
Dwudziestego drugiego czerwca doszo do pierwszej bitwy pancer-
nej na Ukrainie. Trzydzieci czogw T-34 lwowskiego szkolnego puku
pancernego zaatakoway skrzydo niemieckiego 15. puku pancernego
11. Dywizji Pancernej, niszczc trzy PzKptw IV i dwa PzKpfw III.
Jak wida, w pierwszym dniu wojny nic strasznego si nie stao. Ale
ju od tej chwili sztab Frontu Poudniowo-Zachodniego zacz traci
zdolno dowodzenia wojskami, poniewa czno z nimi zostaa na-
ruszona. Sztaby armii i frontu wysyay samolotami, samochodami i na
motocyklach oficerw odpowiedzialnych, ktrzy mieli przekazywa po-
lecenia i na miejscu zapoznawa si z sytuacj.
Wieczorem 22 czerwca ludowy komisarz obrony wyznaczy frontowi
zadanie: siami 5. i 6. Armii (co najmniej picioma korpusami zmecha-
nizowanymi) wykona zbiene uderzenia w kierunku Lublina, okry
i zniszczy wojska przeciwnika nacierajce na odcinku Wodzimierz Wo-
yski Krystynopol i do wieczora 24 czerwca opanowa rejon Lublina.
Trwale zabezpieczy si od strony kierunku krakowskiego.
Aby wykona rozkaz Timoszenki, dowdca frontu postanowi utwo-
rzy dwa zgrupowania uderzeniowe - w rejonie ucka pnocne (22., 9.
i 19. Korpus Zmechanizowany oraz 19. Korpus Strzelecki), a w rejonie
Brodw poudniowe (4., 8. i 15. Korpus Zmechanizowany oraz 37. Kor-
pus Strzelecki). W ten sposb planowano wykona uderzenie w oglnym
kierunku na Sokal jednoczenie 24 dywizjami, w tym 1 8 pancernymi
i zmechanizowanymi. W szeciu korpusach zmechanizowanych byo oko-
o 4000 czogw wicej ni w caej Panzerwaffe! Dowdcy 5. i 6. Armii
otrzymali rozkaz zatrzyma dalsze posuwanie si wroga i ubezpiecza
rozwinicie zgrupowa uderzeniowych. Podporzdkowany okrgw i 36.
Korpus Strzelecki zamierzano wyprowadzi z Nowogrodzko-Woyskie-
go Rejonu Umocnionego na rubie Dubno Krzemieniec i ubezpieczy
nim kierunek ytomierski.
22S
Wykonanie tych wszystkich zada komplikowa szereg okolicznoci.
Korpusy zmechanizowane znajdoway si w odlegoci do 200 kilome-
trw od rejonu dziaa bojowych i potrzeboway czasu na przeprowa-
dzenie koncentracji. Dlatego sowieckie natarcie mogo si rozpocz nie
wczeniej ni rankiem 25 czerwca. Niemcy jednak nie zamierzali odda-
wa inicjatywy i sytuacja zmieniaa si co godzina.
* * *
Dwudziestego trzeciego czerwca niemieckie wojska podjy na nowo
natarcie. Na prawym skrzydle 5. Armii wojska 45. Dywizji Strzeleckiej
generaa majora G.l. Szerstiuka przez trzy dni utrzymyway lini granicy.
Dopiero 25 czerwca przeciwnik zdoa odrzuci jej jednostki na odle-
go 15 kilometrw i podej do zachodniego skraju Lubomia. (Jene-
ra Potapow rozkaza utrzyma miasto za wszelk cen i 45. Dywizja
Strzelecka bronia si tu kolejne cztery dni; 62. Dywizja pukownika S.K.
Timoszenki odrzucia przeciwnika za Bug i do 25 czerwca likwidowaa
jego prby sforsowania rzeki; 87. Dywizja przez dwa dni bronia grani-
cy, ale 24 czerwca Niemcy zdoali zaj Wodzimierz Woyski i okr-
y sowieckie jednostki na poudniowy wschd od miasta. 124. Dywizja
Strzelecka rwnie zostaa okrona i rozbita do 24 czerwca. W powsta-
y wyom Niemcy wprowadzili 13. i 14. Dywizj Pancern III Korpusu
Zmotoryzowanego, ktre ruszyy na uck i Dubno.
Na kierunku rawsko-ruskim w sektorze obrony 41. Dywizji Strzelec-
kiej Niemcy prowadzili gwne dziaania wzdu szosy Tomaszw Lu-
belski-Rawa Ruska, chcc za wszelk cen opanowa miasto i stworzy
dogodne warunki do dalszego marszu na Lww.
Do walki wprowadzono Dywizj Zmotoryzowan SS Wiking
Udao si jej sforsowa rw przeciwpancerny, wykopany przed przednim
skrajem sowieckiej obrony, i rozpocz posuwanie si wzdu szosy. To
natarcie ponownie zostao odparte dziki umiejtnym dziaaniom gene-
raa Mikuszewa, ktry ca swoj si ognia wykorzysta do uderzenia na
skrzydo przeciwnika.
W poudnie 23 czerwca przeciwnik znalaz saby punkt na styku
Rawsko-Ruskiego i Przemyskiego Rejonu Umocnionego. Wojska nie-
mieckiego XXXXIX Korpusu zepchny tu Icwoskrzydowc jednostki
41. Dy\vizji Strzeleckiej oraz prawoskrzydlowy puk 97. Dywizji Strze-
leckiej. Wprowadzona na tym odcinku do walki 159. Dywizja Strzelecka
)_ > o
jeszcze nie zakoczya formowania, bya sabo zgrana i niedoszkolona
Dlatego te nie zdoaa powstrzyma Niemcw.
Przeamanie dokonane przez wojska przeciwnika na styku rejonw
umocnionych spowodowao, e bronicym si w nich jednostkom zacz-
y grozi ataki ze skrzyde i na tyy. Aby zlikwidowa wyom, dowdca
6. Armii postanowi rano 24 czerwca wykona w rejonie Niemirowa
przeciwuderzenie silami 4. KZmeeh.
Czwarty Korpus Zmechanizowany by jednym z najpotniejszych
w Armii Czerwonej. Dowodzi nim pncy si w gr oficer, genera A. A
Wasow - przyszy twrca ROA
1
. Poniewa w sowieckich czasach na-
zwisko to mona byo wymienia jedynie z dodatkiem epitetu zdrajca".
czogici weterani musieli pisa w swoich pamitnikach o wysokim ge-
nerale w okularach". W skad korpusu wchodziy 8. i 32. Dywizja Pancer-
na oraz 81. Zmechanizowana - razem 979 czogw. Z tego ponad poow
stanowiy wozy bojowe najnowszych typw: 313 trzydziestek czwrek"
i 143 KW. W dywizjach zgromadzono najbardziej dowiadczonych czo-
gistw, ale jak si okazao, poytek z tego by niewielki - cay zwizek
taktyczny rozszarpano na kawaki. W pierwszym dniu wojny siy kor-
pusu zostay rozcignite na odcinku frontu o dugoci 100 kilometrw
i prowadziy walk samodzielnie. Jeeli chodzi o przeciwuderzenie na
Niemirw, byo ono zupenie dezorganizowane i nic poprawio sytu-
acji 159. Dywizji. Niemcy nadal wbijali si klinem w styk i do wieczora
24 czerwca luka pomidzy 159. a 97. Dywizj wynosia 40 kilometrw.
W samych rejonach umocnionych pododdziay 6. i 26. Armii nadal po-
mylnie prowadziy obron. Na przykad 99. Dywizja do 26 czerwca
dzielnie walczya w rejonie Przemyla, za co otrzymaa Order Czerwo-
nego Sztandaru. Co prawda, aby podnie poziom dzielnoci", rozstrze-
lano 70 ludzi.
Widzc, e rejonom umocnionym grozi obejcie. Rada Wojenna Fron-
tu Poudniowo-Zachodniego wydala wojskom rozkaz odwrotu. Mia si
on rozpocz 26 czerwca z chwil zapadnicia ciemnoci. W nocy z 26
na 27 czerwca, po zniszczeniu uzbrojenia i wyposaenia schronw bojo-
wych, sowieckie jednostki odeszy na nowe rubiee, aby osoni kierunek
lwowski. Tego dnia Niemcy wreszcie zdoali opanowa Raw Rusk.
Russkaja Oswoboditielnaja Armija, Rosyjska Armia Wyzwolecza kolabora-
cyjna formacja skupiajca gwnie Rosjan i walczca po stronie Niemcw w drugiej
wojnie wiatowej. Przyp. tum.
230
W rejonie Lwowa trway zacite walki. Organizacj obrony miasta
powierzono jednostkom 4. Korpusu Zmechanizowanego, wzmocnionym
441. i 445. pukiem artylerii. Wieczorem 29 czerwca Niemcy przedarli
si do Lwowa i sowieckie wojska zmuszone byy wycofa si z miasta.
* * *
Ale gwne wydarzenia nie rozgryway si na kierunku lwowskim
czy przemyskim, ale w rejonie uck-Rwne-Dubno-Brody. Tutaj pod
wieczr 24 czerwca powstaa pidziesieiokilometrowa luka na styku
5. i 6. Armii. Grupa pancerna von Kleista staraa si przebi w kierunku
ytomierz Kijw i odci wojska centrum i lewego skrzyda Frontu Po-
udniowo-Zachodniego. Szybki ruch kolumn pancernych nieprzyjaciela
zmusi generaa Kirponosa do podjcia decyzji o wykonaniu przeciwude-
rzenia, nie czekajc na podejcie gwnych si.
Rano 24 czerwca 4. i 15. Korpus Zmechanizowany otrzymay roz-
kaz rozpocz natarcie z rejonu Brodw na Radziechw i Sokal, rozbi
przeciwnika i pomc walczcej w okreniu 124. Dywizji Strzeleckiej.
Dwudziesty Drugi Korpus Zmechanizowany razem z 135. Dywizj Pie-
choty oraz 1. Brygad Przeciwpancern miay wykona uderzenie z re-
jonu ucka na Wodzimierz Woyski i poczy si z okron przez
Niemcw 87. Dywizj.
Niestety 600-700 nowoczesnym czogom czterech dywizji pancer-
nych generaa Kleista moglimy przeciwstawi zaledwie 133 czogi T-34
i KW. Cay pozostay park 22. i 15. Korpusu Zmechanizowanego skada
si, jak ju wspominaem, ze starych, sfatygowanych, lekkich szkolno-
-bojowych maszyn typu T-26 i BT" - uala si marszaek Bagramian. za-
pominajc wspomnie, e tych starych i sfatygowanych" byo w dwch
wspomnianych wyej korpusach ponad 1300 sztuk. Po podejciu
c
). Kor-
pusu Zmechanizowanego i trzech korpusw strzeleckich zamierzano roz-
win powodzenie i zakoczy pogrom przeciwnika.
Szef sztabu frontu, genera porucznik M.A. Purkajew. uwzgldniwszy
niesprzyjajc sytuacj, uzna za celowe przej do obrony na przygoto-
wanej zawczasu rubiey i wykrwawi przeciwnika w bitwie obronnej.
Ale dowdca frontu wychodzi z zaoenia, e pasywnymi dziaaniami
nie da si wygra bitwy granicznej. Uwaa, e rozbi przeciwnika mog
jedynie dobrze przygotowane przeciwuderzenia i natarcie. Poza tym nikt
w Stawce nie nozwolibv Kirnonosowi wpada w panik i przechodzi
231
jeszcze nie zakoczya formowania, bya sabo zgrana i niedoszkolona
Dlatego te nie zdoaa powstrzyma Niemcw.
Przeamanie dokonane przez wojska przeciwnika na styku rejonw
umocnionych spowodowao, e bronicym si w nich jednostkom zacz-
y grozi ataki ze skrzyde i na tyy. Aby zlikwidowa wyom, dowdca
6. Armii postanowi rano 24 czerwca wykona w rejonie Niemirowa
przeciwuderzenie silami 4. KZmeeh.
Czwarty Korpus Zmechanizowany by jednym z najpotniejszych
w Armii Czerwonej. Dowodzi nim pncy si w gr oficer, genera A. A
Wasow - przyszy twrca ROA
1
. Poniewa w sowieckich czasach na-
zwisko to mona byo wymienia jedynie z dodatkiem epitetu zdrajca".
czogici weterani musieli pisa w swoich pamitnikach o wysokim ge-
nerale w okularach". W skad korpusu wchodziy 8. i 32. Dywizja Pancer-
na oraz 81. Zmechanizowana - razem 979 czogw. Z tego ponad poow
stanowiy wozy bojowe najnowszych typw: 313 trzydziestek czwrek"
i 143 KW. W dywizjach zgromadzono najbardziej dowiadczonych czo-
gistw, ale jak si okazao, poytek z tego by niewielki - cay zwizek
taktyczny rozszarpano na kawaki. W pierwszym dniu wojny siy kor-
pusu zostay rozcignite na odcinku frontu o dugoci 100 kilometrw
i prowadziy walk samodzielnie. Jeeli chodzi o przeciwuderzenie na
Niemirw, byo ono zupenie dezorganizowane i nic poprawio sytu-
acji 159. Dywizji. Niemcy nadal wbijali si klinem w styk i do wieczora
24 czerwca luka pomidzy 159. a 97. Dywizj wynosia 40 kilometrw.
W samych rejonach umocnionych pododdziay 6. i 26. Armii nadal po-
mylnie prowadziy obron. Na przykad 99. Dywizja do 26 czerwca
dzielnie walczya w rejonie Przemyla, za co otrzymaa Order Czerwo-
nego Sztandaru. Co prawda, aby podnie poziom dzielnoci", rozstrze-
lano 70 ludzi.
Widzc, e rejonom umocnionym grozi obejcie. Rada Wojenna Fron-
tu Poudniowo-Zachodniego wydala wojskom rozkaz odwrotu. Mia si
on rozpocz 26 czerwca z chwil zapadnicia ciemnoci. W nocy z 26
na 27 czerwca, po zniszczeniu uzbrojenia i wyposaenia schronw bojo-
wych, sowieckie jednostki odeszy na nowe rubiee, aby osoni kierunek
lwowski. Tego dnia Niemcy wreszcie zdoali opanowa Raw Rusk.
Russkaja Oswoboditielnaja Armija, Rosyjska Armia Wyzwolecza kolabora-
cyjna formacja skupiajca gwnie Rosjan i walczca po stronie Niemcw w drugiej
wojnie wiatowej. Przyp. tum.
230
W rejonie Lwowa trway zacite walki. Organizacj obrony miasta
powierzono jednostkom 4. Korpusu Zmechanizowanego, wzmocnionym
441. i 445. pukiem artylerii. Wieczorem 29 czerwca Niemcy przedarli
si do Lwowa i sowieckie wojska zmuszone byy wycofa si z miasta.
* * *
Ale gwne wydarzenia nie rozgryway si na kierunku lwowskim
czy przemyskim, ale w rejonie uck-Rwne-Dubno-Brody. Tutaj pod
wieczr 24 czerwca powstaa pidziesieiokilometrowa luka na styku
5. i 6. Armii. Grupa pancerna von Kleista staraa si przebi w kierunku
ytomierz Kijw i odci wojska centrum i lewego skrzyda Frontu Po-
udniowo-Zachodniego. Szybki ruch kolumn pancernych nieprzyjaciela
zmusi generaa Kirponosa do podjcia decyzji o wykonaniu przeciwude-
rzenia, nie czekajc na podejcie gwnych si.
Rano 24 czerwca 4. i 15. Korpus Zmechanizowany otrzymay roz-
kaz rozpocz natarcie z rejonu Brodw na Radziechw i Sokal, rozbi
przeciwnika i pomc walczcej w okreniu 124. Dywizji Strzeleckiej.
Dwudziesty Drugi Korpus Zmechanizowany razem z 135. Dywizj Pie-
choty oraz 1. Brygad Przeciwpancern miay wykona uderzenie z re-
jonu ucka na Wodzimierz Woyski i poczy si z okron przez
Niemcw 87. Dywizj.
Niestety 600-700 nowoczesnym czogom czterech dywizji pancer-
nych generaa Kleista moglimy przeciwstawi zaledwie 133 czogi T-34
i KW. Cay pozostay park 22. i 15. Korpusu Zmechanizowanego skada
si, jak ju wspominaem, ze starych, sfatygowanych, lekkich szkolno-
-bojowych maszyn typu T-26 i BT" - uala si marszaek Bagramian. za-
pominajc wspomnie, e tych starych i sfatygowanych" byo w dwch
wspomnianych wyej korpusach ponad 1300 sztuk. Po podejciu
c
). Kor-
pusu Zmechanizowanego i trzech korpusw strzeleckich zamierzano roz-
win powodzenie i zakoczy pogrom przeciwnika.
Szef sztabu frontu, genera porucznik M.A. Purkajew. uwzgldniwszy
niesprzyjajc sytuacj, uzna za celowe przej do obrony na przygoto-
wanej zawczasu rubiey i wykrwawi przeciwnika w bitwie obronnej.
Ale dowdca frontu wychodzi z zaoenia, e pasywnymi dziaaniami
nie da si wygra bitwy granicznej. Uwaa, e rozbi przeciwnika mog
jedynie dobrze przygotowane przeciwuderzenia i natarcie. Poza tym nikt
w Stawce nie nozwolibv Kirnonosowi wpada w panik i przechodzi
231
do obrony. W sztabie frontu znajdowa si czonek Rady Wojennej N.N.
Waszugin, ktry natychmiast nauczy! rozumu niedojrzaego polityczne
Purkajewa.
Wszystko co mwicie, Maksimie Aleksiejewiczu [Waszugin] pod-
szed do mapy - z wojskowego punktu widzenia moe jest nawet suszne.
ale wedug mnie pod wzgldem politycznym cakowicie niewaciwe
1
Mylicie jak pospolity wojenspiec
2
- rozmieszczenie si, ich proporcja
i tak dalej. A czy uwzgldniacie czynnik morale? Nie. nie uwzgldniacie!
Czy pomylelicie, jak szkod dla morale spowoduje fakt, e my, kt-
rzy wychowywalimy Armi Czerwon w zdecydowanie ofensywnym
duchu, od pierwszych dni wojny przejdziemy do pasywnej obrony, bez
oporu oddajc inicjatyw agresorowi?! I jeszcze proponujecie wpuci
faszystw gbiej na ziemi sowieck!... gdybym was nie zna jako wy
prbowanego bolszewika, pomylabym, e spanikowalicie".
W dodatku aby skontrolowa jak wykonywane s dyrektywy Mo-
skwy, tego dnia przyby do Tarnopola genera armii ukw, ktry za-
da, aby nie tracc czasu, wyda wojskom rozkaz o przygotowaniu si do
przeciwuderzenia. Szef Sztabu Generalnego rwnie jak wida dziaa
zgodnie z przedwojennym planem. Zamiast osania stwarzajcy naj-
wiksze zagroenie kierunek zachodni, na ktrym dziaaa najsilniejsza
Grupa Armii rodek", rzuci gwne siy Armii Czerwonej do natarcia
na kierunku poludniowo-zachodnim.
Jedne z pierwszych weszy do walki wojska 15. Korpusu Zmechani-
zowanego generaa majora l.l. Karpezo. Zwizek taktyczny dysponowa
749 czogami, w tym 60 KW i 72 T-34. Dowdca korpusu postanowi
wykona zadanie bojowe silami 10. DPanc. (w ktrej byo okoo set-
ki najnowszych czogw, a pozostay park skada si z przestarzaych
maszyn typu BT-7 i T-26") oraz 37. Dywizji Pancernej (w niej z nowych
czogw byy zaledwie" 32 trzydziestki czwrki" i jeden woroszy-
-' Dosownie wojskowy specjalista. Okrelenie miao odcie zdecydowanie pejora-
tywny, poniewa na pocztku istnienia Armii Czerwonej nazywano tak oficerw, czyli
ludzi obcych klasowo", ktrzy zgodzili si wstpi na sowieck sub, aby uczy
czerwonych dowdcw" elementarza sztuki wojskowej. Korzystano z ich usug, ale im
nie ufano, co dla wielu z nich miao opakane konsekwencje. Warto jednak zauway.
e niektrzy zdoali zrobi karier} w RKKA np. Aleksandr Wasilew ski seminarzysta
prawosawny, potem absolwent carskiej szkok oficerskiej w 1915 roku i wreszcie mar-
szaek Zwizku Sowieckiego. Przyp, tum.
232
ow"). Na przygotowanie do natarcia jednostki miay mao czasu. Ran-
kiem 23 czerwca wykonyway przemarsz we wskazane rejony.
W tym czasie 16. Dywizja Pancerna XXXXV1II Korpusu Zmotory-
zowanego grupy von Kleista sza w kierunku na Radzicchw. Naprze-
ciwko Niemcom zmierzaa 10. Pancerna generaa majora S..I. Ogurcowa.
Trzydziesta Sidma Dywizja Pancerna pukownika F.G. Anikuszkina
oraz 212. Zmechanizowana generaa majora S.W. Baranowa rozpoczy
wymarsz pniej i nie do rejonu Radziechowa. a na inne odcinki, przy
czym strzelcy zmotoryzowani z powodu braku samochodw szli na pie-
chot. Oglnie rzecz biorc, korpus Karpeza dziaa w sektorze o szero-
koci 70 kilometrw.
Walki pancerne w okolicy Radziechowa rozpoczy si 23 czerwca
okoo godziny 8.00 i byy wyjtkowo zaarte. Ale w pierwszej poowie
dnia z o. Dywizji Pancernej uczestniczy w nich jedynie przedni oddzia
skadajcy si z 3. batalionu 20. puku pancernego oraz 2. batalionu 10.
puku strzelcw zmotoryzowanych. Ju 22 czerwca otrzyma on rozkaz
likwidacji desantu spadochronowego przeciwnika w rejonie Radziecho-
wa. Po zniszczeniu desantu oba bataliony zorganizoway obron wok
miasta bdcego wanym wzem drogowym. Rankiem nastpnego dnia
sowieckich czogistw zaatakoway pododdziay XXXXVII1 Korpusu
Zmotoryzowanego przeciwnika. Walki trway do poudnia. Sowieccy
czogici dziaali umiejtnie, ukrywajc swoje czogi za fadami tereno-
wymi i prowadzc ogie z miejsca, rozstrzeliwali wozy bojowe wroga.
Dopiero po wyczerpaniu amunicji pododdziay wycofay si na poudnie.
Niemcy zajli Radzicchw. Czowka 10. Dywizji Pancernej zniszczya
w tej walce 20 niemieckich czogw i 16 armat przeciwpancernych, tra-
cc 6 trzydziestek czwrek" i 20 samochodw pancernych.
Ale do skuteczne dziaania oddziau nie zostay w por wsparte
przez gwne siy. W nocy 23 czerwca na poudnie od Radziechowa dwa
bataliony PzKpfw 111 solidnie przerzedziy zaskoczon w marszu kolum-
n dywizji Ogurcowa, niszczc 46 czogw BT-7. Utraciwszy kilka swo-
ich wozw bojowych, Niemcy wycofali si. W rezultacie jednak gw-
ne siy 20. puku pancernego i 10. strzelcw zmotoryzowanych dotary
pod Radziechw dopiero po poudniu i nic byy w stanic w zasadniczy
sposb zmieni sytuacji. Sowieckich jednostek pancernych nie wspieraa
artyleria dywizyjna ani nie osaniay armaty przeciwlotnicze, poniewa
10. puk artylerii i 10. dywizjon artylerii przeciwlotniczej wci jeszcze
znajdoway si w drodze z obozw.
233
do obrony. W sztabie frontu znajdowa si czonek Rady Wojennej N.N.
Waszugin, ktry natychmiast nauczy! rozumu niedojrzaego polityczne
Purkajewa.
Wszystko co mwicie, Maksimie Aleksiejewiczu [Waszugin] pod-
szed do mapy - z wojskowego punktu widzenia moe jest nawet suszne.
ale wedug mnie pod wzgldem politycznym cakowicie niewaciwe
1
Mylicie jak pospolity wojenspiec
2
- rozmieszczenie si, ich proporcja
i tak dalej. A czy uwzgldniacie czynnik morale? Nie. nie uwzgldniacie!
Czy pomylelicie, jak szkod dla morale spowoduje fakt, e my, kt-
rzy wychowywalimy Armi Czerwon w zdecydowanie ofensywnym
duchu, od pierwszych dni wojny przejdziemy do pasywnej obrony, bez
oporu oddajc inicjatyw agresorowi?! I jeszcze proponujecie wpuci
faszystw gbiej na ziemi sowieck!... gdybym was nie zna jako wy
prbowanego bolszewika, pomylabym, e spanikowalicie".
W dodatku aby skontrolowa jak wykonywane s dyrektywy Mo-
skwy, tego dnia przyby do Tarnopola genera armii ukw, ktry za-
da, aby nie tracc czasu, wyda wojskom rozkaz o przygotowaniu si do
przeciwuderzenia. Szef Sztabu Generalnego rwnie jak wida dziaa
zgodnie z przedwojennym planem. Zamiast osania stwarzajcy naj-
wiksze zagroenie kierunek zachodni, na ktrym dziaaa najsilniejsza
Grupa Armii rodek", rzuci gwne siy Armii Czerwonej do natarcia
na kierunku poludniowo-zachodnim.
Jedne z pierwszych weszy do walki wojska 15. Korpusu Zmechani-
zowanego generaa majora l.l. Karpezo. Zwizek taktyczny dysponowa
749 czogami, w tym 60 KW i 72 T-34. Dowdca korpusu postanowi
wykona zadanie bojowe silami 10. DPanc. (w ktrej byo okoo set-
ki najnowszych czogw, a pozostay park skada si z przestarzaych
maszyn typu BT-7 i T-26") oraz 37. Dywizji Pancernej (w niej z nowych
czogw byy zaledwie" 32 trzydziestki czwrki" i jeden woroszy-
-' Dosownie wojskowy specjalista. Okrelenie miao odcie zdecydowanie pejora-
tywny, poniewa na pocztku istnienia Armii Czerwonej nazywano tak oficerw, czyli
ludzi obcych klasowo", ktrzy zgodzili si wstpi na sowieck sub, aby uczy
czerwonych dowdcw" elementarza sztuki wojskowej. Korzystano z ich usug, ale im
nie ufano, co dla wielu z nich miao opakane konsekwencje. Warto jednak zauway.
e niektrzy zdoali zrobi karier} w RKKA np. Aleksandr Wasilew ski seminarzysta
prawosawny, potem absolwent carskiej szkok oficerskiej w 1915 roku i wreszcie mar-
szaek Zwizku Sowieckiego. Przyp, tum.
232
ow"). Na przygotowanie do natarcia jednostki miay mao czasu. Ran-
kiem 23 czerwca wykonyway przemarsz we wskazane rejony.
W tym czasie 16. Dywizja Pancerna XXXXV1II Korpusu Zmotory-
zowanego grupy von Kleista sza w kierunku na Radzicchw. Naprze-
ciwko Niemcom zmierzaa 10. Pancerna generaa majora S..I. Ogurcowa.
Trzydziesta Sidma Dywizja Pancerna pukownika F.G. Anikuszkina
oraz 212. Zmechanizowana generaa majora S.W. Baranowa rozpoczy
wymarsz pniej i nie do rejonu Radziechowa. a na inne odcinki, przy
czym strzelcy zmotoryzowani z powodu braku samochodw szli na pie-
chot. Oglnie rzecz biorc, korpus Karpeza dziaa w sektorze o szero-
koci 70 kilometrw.
Walki pancerne w okolicy Radziechowa rozpoczy si 23 czerwca
okoo godziny 8.00 i byy wyjtkowo zaarte. Ale w pierwszej poowie
dnia z o. Dywizji Pancernej uczestniczy w nich jedynie przedni oddzia
skadajcy si z 3. batalionu 20. puku pancernego oraz 2. batalionu 10.
puku strzelcw zmotoryzowanych. Ju 22 czerwca otrzyma on rozkaz
likwidacji desantu spadochronowego przeciwnika w rejonie Radziecho-
wa. Po zniszczeniu desantu oba bataliony zorganizoway obron wok
miasta bdcego wanym wzem drogowym. Rankiem nastpnego dnia
sowieckich czogistw zaatakoway pododdziay XXXXVII1 Korpusu
Zmotoryzowanego przeciwnika. Walki trway do poudnia. Sowieccy
czogici dziaali umiejtnie, ukrywajc swoje czogi za fadami tereno-
wymi i prowadzc ogie z miejsca, rozstrzeliwali wozy bojowe wroga.
Dopiero po wyczerpaniu amunicji pododdziay wycofay si na poudnie.
Niemcy zajli Radzicchw. Czowka 10. Dywizji Pancernej zniszczya
w tej walce 20 niemieckich czogw i 16 armat przeciwpancernych, tra-
cc 6 trzydziestek czwrek" i 20 samochodw pancernych.
Ale do skuteczne dziaania oddziau nie zostay w por wsparte
przez gwne siy. W nocy 23 czerwca na poudnie od Radziechowa dwa
bataliony PzKpfw 111 solidnie przerzedziy zaskoczon w marszu kolum-
n dywizji Ogurcowa, niszczc 46 czogw BT-7. Utraciwszy kilka swo-
ich wozw bojowych, Niemcy wycofali si. W rezultacie jednak gw-
ne siy 20. puku pancernego i 10. strzelcw zmotoryzowanych dotary
pod Radziechw dopiero po poudniu i nic byy w stanic w zasadniczy
sposb zmieni sytuacji. Sowieckich jednostek pancernych nie wspieraa
artyleria dywizyjna ani nie osaniay armaty przeciwlotnicze, poniewa
10. puk artylerii i 10. dywizjon artylerii przeciwlotniczej wci jeszcze
znajdoway si w drodze z obozw.
233
Z powodu braku danych o przeciwniku 37. Dywizja Pancerna otrzy-
maa rozkaz zniszczenia nieprzyjacielskich czogw w rejonie miejsco-
woci Adamy, gdzie, jak si okazao, adnych jednostek pancernych
wroga nie byo. W konsekwencji dywizja nie tylko niepotrzebnie straci-
a sze bezcennych godzin, ale rwnie poniosa nieuzasadnione straty
w czasie marszu.
Dziewitnasty puk pancerny 10. Dywizji ugrzz w botach w rejonie
Sokowka-Kty, na wyznaczon rubie w ogle nie wyszed i nie bral
udziau w ataku. Nastpnie pukowi wyznaczono inne zadanie. Dwudzie-
stego pitego czerwca otrzyma rozkaz udania si w rejon Brodw, gdzie
jakoby pojawiy si niemieckie czogi. W rezultacie korpus Karpcza na-
ciera na pnoc, a 19. puk poda na wschd. Nawiasem mwic, puk
mia okoo 200 pancernych wozw bojowych. W pierwszym batalionie
byo 31 KW i 5 BT-7. drugi by cakowicie wyposaony w trzydziestki
czwrki", a trzeci w czogi lekkie.
Byy dowdca batalionu czogw cikich, pniejszy genera pu-
kownik Z.S. Slusarenko wspomina:
Musielimy przej okoo 60 kilometrw. rednia prdko KW to
20-25 kilometrw na godzin. Droga piaszczysta, upalny dzie... W ta-
kich warunkach co najmniej po godzinie pracy silnika koniecznie trzeba
przemywa filtry oleju [...].
Rozkaz oczywicie wykonalimy, ale za jak cen! Ponad poowa
maszyn utkna po drodze z powodu awarii technicznych. Wysane prze-
ze mnie przodem rozpoznanie wrcio z informacj, e przeciwnika ani
w Brodach, ani w ich okolicach nie znaleziono. Nie zdylimy, jak si to
mwi, zapa tchu. kiedy otrzymalimy nowy rozkaz - natychmiast wr-
ci do poprzedniego rejonu obrony, idc forsownym marszem w stray
przedniej naszego puku. Na przygotowanie dostalimy trzy godziny.
Co u diaba! Przecie nie zdyem jeszcze cign tu maszyn, ktre
zostay po drodze! Ale rozkaz to rozkaz. O wicie 26 czerwca w odlego-
ci piciu kilometrw od Toporowa rozkaz Sta!". Nowy rozkaz: jako
stra przednia puku i w rejon Radziechowa, poniewa ju dwa dni 10.
puk zmechanizowany i 20. pancerny naszej dywizji prowadz tam ci-
kie walki z grup pancern Kleista [...].
Do momentu podejcia 19. puku pancernego nasi towarzysze bro-
ni zdyli zada wrogowi bolesne straty, ale osabli i byli zmuszeni si
wycofa. W rezultacie nasz puk musia sam atakowa faszystw. Jako
pierwszy przystpi do walki mj batalion w skadzie osiemnastu KW
- forsowne marsze Toporw Brody, Toporw-Radziechw na pewien
czas unieruchomiy pozostae trzynacie maszyn".
A wic 26 czerwca genera Karpezo atakuje przeciwnika siami jed-
nego puku, w otwartym terenie, atakuje od czoa, prosto na baterie prze-
ciwpancerne przeciwnika. Puk przesun si zaledwie dwa kilometry,
zadania nie wykona i ponis due straty. Batalion czogw cikich Slu-
sarenk. zakoczy swj pierwszy bj z zaledwie dwoma ocalaym, czo-
gami. Tego samego dnia wybuch bomby lotniczej ciko rani dowdc
Walki w rejonie Radziechowa trway do 29 czerwca. W kocu zebra-
y si tam wszystkie siy 15. KZmech. Doczya do mego 8. Dywizja
Pancerna z korpusu generaa Wasowa. Niemieckie dowdztwo, widzc.
e lewemu skrzydu jego grupy szybkiej zagraa sowieckie uderzenie,
postanowio przej do obrony, wykorzystujc dogodne warunki tereno-
we czyli botniste doliny rzek - Bugu i Ostrwki. Aby utrzyma t lini
obrony, wydzielono trzy dywizje piechoty i 9. Dywizj Pancern, ktre
wspieraa liczna artyleria przeciwpancerna.
Warunki natarcia czogw byy tu wyjtkowo niekorzystne. Mimo
wszystko jednak sowieccy czogici odwanie, cho bezskutecznie, od
czoa i w wyjtkowo trudnym terenie atakowali przeciwnika, ktry zorga-
nizowa siln obron przeciwpancern. Wiele wozw bojowych utracono
podczas przepraw przez rzeki i bagniska. Sowieckie jednostki uparcie
pary do przodu, starajc si rozbi nieprzyjacielskie wojska, a ich reszt-
ki odrzuci na zachd. Ale z powodu spnionego wyjcia 15. KZmech.
w rejon dziaa bojowych uderzenia wykonywane niepenym, siami nie
przyniosy oczekiwanych rezultatw. Korpus Karpcza nie zdolal wyko-
na zadania.
Poza wspomnianymi ju przyczynami, poraka jednostek pancernych
wynikaa z szerokiego pasa natarcia, zego dowodzenia wojskami spo-
wodowanego niesprawnoci i niedoborem rodkw cznoci oraz po
prostu z fatalnej organizacji. O ile Niemcy uwaali, e wojna z Rosjjesl
trudna i nie wolno w niej odstpowa od regulaminw, o tyle sowiec-
cy dowdcy dziaali niewiarygodnie beztrosko, majc w nosie wszelkie
instrukcje taktyczne. To wanie by gwny powd klsk. 15. Korpusu
Zmechanizowanego. ,
Na przykad 212. Dy wizja Zmechanizowana dziaaa w oderwaniu od
jednostek pancernych. Czog, najczciej nie miay wsparcia piechoty,
2^5
Z powodu braku danych o przeciwniku 37. Dywizja Pancerna otrzy-
maa rozkaz zniszczenia nieprzyjacielskich czogw w rejonie miejsco-
woci Adamy, gdzie, jak si okazao, adnych jednostek pancernych
wroga nie byo. W konsekwencji dywizja nie tylko niepotrzebnie straci-
a sze bezcennych godzin, ale rwnie poniosa nieuzasadnione straty
w czasie marszu.
Dziewitnasty puk pancerny 10. Dywizji ugrzz w botach w rejonie
Sokowka-Kty, na wyznaczon rubie w ogle nie wyszed i nie bral
udziau w ataku. Nastpnie pukowi wyznaczono inne zadanie. Dwudzie-
stego pitego czerwca otrzyma rozkaz udania si w rejon Brodw, gdzie
jakoby pojawiy si niemieckie czogi. W rezultacie korpus Karpcza na-
ciera na pnoc, a 19. puk poda na wschd. Nawiasem mwic, puk
mia okoo 200 pancernych wozw bojowych. W pierwszym batalionie
byo 31 KW i 5 BT-7. drugi by cakowicie wyposaony w trzydziestki
czwrki", a trzeci w czogi lekkie.
Byy dowdca batalionu czogw cikich, pniejszy genera pu-
kownik Z.S. Slusarenko wspomina:
Musielimy przej okoo 60 kilometrw. rednia prdko KW to
20-25 kilometrw na godzin. Droga piaszczysta, upalny dzie... W ta-
kich warunkach co najmniej po godzinie pracy silnika koniecznie trzeba
przemywa filtry oleju [...].
Rozkaz oczywicie wykonalimy, ale za jak cen! Ponad poowa
maszyn utkna po drodze z powodu awarii technicznych. Wysane prze-
ze mnie przodem rozpoznanie wrcio z informacj, e przeciwnika ani
w Brodach, ani w ich okolicach nie znaleziono. Nie zdylimy, jak si to
mwi, zapa tchu. kiedy otrzymalimy nowy rozkaz - natychmiast wr-
ci do poprzedniego rejonu obrony, idc forsownym marszem w stray
przedniej naszego puku. Na przygotowanie dostalimy trzy godziny.
Co u diaba! Przecie nie zdyem jeszcze cign tu maszyn, ktre
zostay po drodze! Ale rozkaz to rozkaz. O wicie 26 czerwca w odlego-
ci piciu kilometrw od Toporowa rozkaz Sta!". Nowy rozkaz: jako
stra przednia puku i w rejon Radziechowa, poniewa ju dwa dni 10.
puk zmechanizowany i 20. pancerny naszej dywizji prowadz tam ci-
kie walki z grup pancern Kleista [...].
Do momentu podejcia 19. puku pancernego nasi towarzysze bro-
ni zdyli zada wrogowi bolesne straty, ale osabli i byli zmuszeni si
wycofa. W rezultacie nasz puk musia sam atakowa faszystw. Jako
pierwszy przystpi do walki mj batalion w skadzie osiemnastu KW
- forsowne marsze Toporw Brody, Toporw-Radziechw na pewien
czas unieruchomiy pozostae trzynacie maszyn".
A wic 26 czerwca genera Karpezo atakuje przeciwnika siami jed-
nego puku, w otwartym terenie, atakuje od czoa, prosto na baterie prze-
ciwpancerne przeciwnika. Puk przesun si zaledwie dwa kilometry,
zadania nie wykona i ponis due straty. Batalion czogw cikich Slu-
sarenk. zakoczy swj pierwszy bj z zaledwie dwoma ocalaym, czo-
gami. Tego samego dnia wybuch bomby lotniczej ciko rani dowdc
Walki w rejonie Radziechowa trway do 29 czerwca. W kocu zebra-
y si tam wszystkie siy 15. KZmech. Doczya do mego 8. Dywizja
Pancerna z korpusu generaa Wasowa. Niemieckie dowdztwo, widzc.
e lewemu skrzydu jego grupy szybkiej zagraa sowieckie uderzenie,
postanowio przej do obrony, wykorzystujc dogodne warunki tereno-
we czyli botniste doliny rzek - Bugu i Ostrwki. Aby utrzyma t lini
obrony, wydzielono trzy dywizje piechoty i 9. Dywizj Pancern, ktre
wspieraa liczna artyleria przeciwpancerna.
Warunki natarcia czogw byy tu wyjtkowo niekorzystne. Mimo
wszystko jednak sowieccy czogici odwanie, cho bezskutecznie, od
czoa i w wyjtkowo trudnym terenie atakowali przeciwnika, ktry zorga-
nizowa siln obron przeciwpancern. Wiele wozw bojowych utracono
podczas przepraw przez rzeki i bagniska. Sowieckie jednostki uparcie
pary do przodu, starajc si rozbi nieprzyjacielskie wojska, a ich reszt-
ki odrzuci na zachd. Ale z powodu spnionego wyjcia 15. KZmech.
w rejon dziaa bojowych uderzenia wykonywane niepenym, siami nie
przyniosy oczekiwanych rezultatw. Korpus Karpcza nie zdolal wyko-
na zadania.
Poza wspomnianymi ju przyczynami, poraka jednostek pancernych
wynikaa z szerokiego pasa natarcia, zego dowodzenia wojskami spo-
wodowanego niesprawnoci i niedoborem rodkw cznoci oraz po
prostu z fatalnej organizacji. O ile Niemcy uwaali, e wojna z Rosjjesl
trudna i nie wolno w niej odstpowa od regulaminw, o tyle sowiec-
cy dowdcy dziaali niewiarygodnie beztrosko, majc w nosie wszelkie
instrukcje taktyczne. To wanie by gwny powd klsk. 15. Korpusu
Zmechanizowanego. ,
Na przykad 212. Dy wizja Zmechanizowana dziaaa w oderwaniu od
jednostek pancernych. Czog, najczciej nie miay wsparcia piechoty,
2^5
atakoway przeciwnika same i nie byy w stanie utrzyma zajtych ru
biey. Poniewa artyleria zostaa w tyle, nie wykonano przygotowania
ogniowego i atakujce czogi nie miay wsparcia. Saba bya take osona
z powietrza. Oglnie rzecz biorc, z powojennych wspomnie sowiec-
kich dowdcw wyania si nastpujcy obraz - czogi Karpeza pcha-
j si przez bagna na zawczasu przygotowan obron przeciwnika bez
wsparcia piechoty, artylerii i lotnictwa. Te maszyny, ktre nie ugrzzy
w bocie, Niemcy rozstrzeliwuj z armat przeciwpancernych ogniem na
wprost, a niemieccy filmowcy spokojnie rejestruj wszystko na tamie
I to ma by dobrze przygotowane przeciwuderzenie?
W rezultacie nie osignito zdecydowanego powodzenia w rozbiciu
przeciwnika w rejonie Radziechowa". To samo stwierdza marszaek u-
kw: 15. Korpus Zmechanizowany Karpeza nie wykona niestety cako-
wicie swojego zadania, mimo e mia ku temu wszelkie moliwoci'"'.
* * #
Dwudziestego czwartego czerwca do natarcia na zachd od ucka
przeszed razem ze 135. Dywizj Strzeleck 22. KZmech., aczkolwiek
41. Dywizja Pancerna ostatecznie si nie pojawia. Przeciwnik dyspo-
nowa na tym kierunku picioma dywizjami, w tym 13. i 14. Dywizj
Pancern. Rozpocz si zacity bj spotkaniowy. Niemcy odparli ataki
sowieckich jednostek i po obejciu odsonitego skrzyda 19. Dywizji
generaa Siemienczenki powstao niebezpieczestwo jej okrenia. Do
tego momentu dywizja stracia prawie wszystkie czogi, a w puku ar-
tylerii pozostao tylko 14 dzia. Dowdca dywizji zosta ranny, obaj do-
wdcy pukw pancernych polegli, dowdca artylerii zagin bez wieci.
a dowdca puku strzelcw zmotoryzowanych zmar z ran. Mniej wicej
w takim samym stanie byy pozostae dywizje uczestniczce w przeciw -
uderzeniu. Genera Siemienczenko podj decyzj o odwrocie do Lucka
za rzek Styr i przejciu do obrony razem z 1. Brygad Przeciwpancern
Moskalenki.
Rozpoczte 24 czerwca siami 15. i 22. Korpusu sowieckie przeciw-
natarcie zakoczyo si fiaskiem. Za cen strat, ktrych rozmiar nie mia
adnego uzasadnienia, udao si jedynie nieco spowolni niemieckie na-
tarcie. Zmniejszenie tempa niemieckiego marszu na kierunku gwnego
G. ukw, Wspomnienia i refleksje, Wyd. MON 1979, 1. I, s. 343. Przyp. tu
236
uderzenia wynikao z narastajcego oporu sowieckich wojsk. Poza tyri
Niemcy byli zmuszeni rozwin znaczn cz si zgrupowania uderz
niowego na skrzydach, poniewa nieustannie prowadzone rozpoznani
lotnicze ustalio, e w rejonach ucka, Rwnego, Radziechowa i Brod\
koncentruj si taktyczne zwizki szybkie przeciwnika. Dlatego od ran
ka nastpnego dnia natarcie kontynuowaa tylko 11. Dywizja Pancerni
ktrej wieczorem 25 czerwca udao si wedrze do Dubna. Od 22 do 2
czerwca niemieckie jednostki przebyy okoo 100 kilometrw.
Dowdca Frontu Poudniowo-Zachodniego postanowi rano 2
czerwca wprowadzi do walki przybye odwody i mimo wszystko rozbi
przeciwnika. Rozkaz generaa Kirponosa z 25 czerwca brzmia: gw
ne uderzenie przeciwko zgrupowaniu nieprzyjaciela wykonuj S. i \i
Korpus Zmechanizowany. Dowdca 5. Armii otrzyma polecenie wzici
pod swoj komend 9. i 19. KZmech. i atakiem wzdu linii kolejowe
uck-Brody wspierania oglnego natarcia oraz likwidacji radziechow
skiego zgrupowania przeciwnika. Na tym kierunku miay rwnie dziaa
gwne siy sowieckiego lotnictwa. Aby poprawi sprawno dowodzeni
i koordynacj dziaa bojowych armii Potapowa oraz 9. i 19. KZmecl
decyzj Rady Wojennej Frontu powoano grup operacyjn, na ktn
czele stan pierwszy zastpca dowdcy frontu genera porucznik F.!
Iwanow. Grupa znajdujca si na zapasowym stanowisku dowodze:
zapewniaa czno 5. Armii ze sztabem frontu.
Koncepcja przeciwuderzenia zakadaa wykonanie siami sze
korpusw zmechanizowanych ataku na pnocne i poudniowe skrzyd
1. Grupy Pancernej von Kleista i rozbicie jej na zachd od ucka i Dubn
Jednostki 4., 15. i 8. Korpusu miay wykona uderzenie na poudniowy
skrzydle, 9., 19. i 22. - na pnocnym. Rozpoczcie natarcia wszystkii
korpusw wyznaczono na 26 czerwca, na godzin 9.00.
Aby wykona takimi siami skoncentrowane uderzenie, naleao pr
cyzyjnie uzgodni dziaania korpusw i zorganizowa sprawne dowod
nie. Byo to istotne, poniewa odlego wojsk od podstaw wyjciowy)
do ataku bya rna, a niektre z nich - 4.. 5. i 22. KZmech. ju toczy
walki. Rozsdnym rozwizaniem byoby w tym przypadku powierz;
dowodzenie korpusami dziaajcymi na jednym kierunku jednemu d
wdcy. Niczego podobnego nie zrobiono i korpusy nie miay nawet
sob cznoci. Brak precyzyjnego dowodzenia doprowadzi do tego.
sowieckie korpusy przystpoway do bitwy pojedynczo, nie koordynuj
dziaa, wchodziy do walki w chwili przybycia do rejonu operacji i dzi
ay bez wzajemnego porozumienia.
atakoway przeciwnika same i nie byy w stanie utrzyma zajtych ru
biey. Poniewa artyleria zostaa w tyle, nie wykonano przygotowania
ogniowego i atakujce czogi nie miay wsparcia. Saba bya take osona
z powietrza. Oglnie rzecz biorc, z powojennych wspomnie sowiec-
kich dowdcw wyania si nastpujcy obraz - czogi Karpeza pcha-
j si przez bagna na zawczasu przygotowan obron przeciwnika bez
wsparcia piechoty, artylerii i lotnictwa. Te maszyny, ktre nie ugrzzy
w bocie, Niemcy rozstrzeliwuj z armat przeciwpancernych ogniem na
wprost, a niemieccy filmowcy spokojnie rejestruj wszystko na tamie
I to ma by dobrze przygotowane przeciwuderzenie?
W rezultacie nie osignito zdecydowanego powodzenia w rozbiciu
przeciwnika w rejonie Radziechowa". To samo stwierdza marszaek u-
kw: 15. Korpus Zmechanizowany Karpeza nie wykona niestety cako-
wicie swojego zadania, mimo e mia ku temu wszelkie moliwoci'"'.
* * #
Dwudziestego czwartego czerwca do natarcia na zachd od ucka
przeszed razem ze 135. Dywizj Strzeleck 22. KZmech., aczkolwiek
41. Dywizja Pancerna ostatecznie si nie pojawia. Przeciwnik dyspo-
nowa na tym kierunku picioma dywizjami, w tym 13. i 14. Dywizj
Pancern. Rozpocz si zacity bj spotkaniowy. Niemcy odparli ataki
sowieckich jednostek i po obejciu odsonitego skrzyda 19. Dywizji
generaa Siemienczenki powstao niebezpieczestwo jej okrenia. Do
tego momentu dywizja stracia prawie wszystkie czogi, a w puku ar-
tylerii pozostao tylko 14 dzia. Dowdca dywizji zosta ranny, obaj do-
wdcy pukw pancernych polegli, dowdca artylerii zagin bez wieci.
a dowdca puku strzelcw zmotoryzowanych zmar z ran. Mniej wicej
w takim samym stanie byy pozostae dywizje uczestniczce w przeciw -
uderzeniu. Genera Siemienczenko podj decyzj o odwrocie do Lucka
za rzek Styr i przejciu do obrony razem z 1. Brygad Przeciwpancern
Moskalenki.
Rozpoczte 24 czerwca siami 15. i 22. Korpusu sowieckie przeciw-
natarcie zakoczyo si fiaskiem. Za cen strat, ktrych rozmiar nie mia
adnego uzasadnienia, udao si jedynie nieco spowolni niemieckie na-
tarcie. Zmniejszenie tempa niemieckiego marszu na kierunku gwnego
G. ukw, Wspomnienia i refleksje, Wyd. MON 1979, 1. I, s. 343. Przyp. tu
236
uderzenia wynikao z narastajcego oporu sowieckich wojsk. Poza tyri
Niemcy byli zmuszeni rozwin znaczn cz si zgrupowania uderz
niowego na skrzydach, poniewa nieustannie prowadzone rozpoznani
lotnicze ustalio, e w rejonach ucka, Rwnego, Radziechowa i Brod\
koncentruj si taktyczne zwizki szybkie przeciwnika. Dlatego od ran
ka nastpnego dnia natarcie kontynuowaa tylko 11. Dywizja Pancerni
ktrej wieczorem 25 czerwca udao si wedrze do Dubna. Od 22 do 2
czerwca niemieckie jednostki przebyy okoo 100 kilometrw.
Dowdca Frontu Poudniowo-Zachodniego postanowi rano 2
czerwca wprowadzi do walki przybye odwody i mimo wszystko rozbi
przeciwnika. Rozkaz generaa Kirponosa z 25 czerwca brzmia: gw
ne uderzenie przeciwko zgrupowaniu nieprzyjaciela wykonuj S. i \i
Korpus Zmechanizowany. Dowdca 5. Armii otrzyma polecenie wzici
pod swoj komend 9. i 19. KZmech. i atakiem wzdu linii kolejowe
uck-Brody wspierania oglnego natarcia oraz likwidacji radziechow
skiego zgrupowania przeciwnika. Na tym kierunku miay rwnie dziaa
gwne siy sowieckiego lotnictwa. Aby poprawi sprawno dowodzeni
i koordynacj dziaa bojowych armii Potapowa oraz 9. i 19. KZmecl
decyzj Rady Wojennej Frontu powoano grup operacyjn, na ktn
czele stan pierwszy zastpca dowdcy frontu genera porucznik F.!
Iwanow. Grupa znajdujca si na zapasowym stanowisku dowodze:
zapewniaa czno 5. Armii ze sztabem frontu.
Koncepcja przeciwuderzenia zakadaa wykonanie siami sze
korpusw zmechanizowanych ataku na pnocne i poudniowe skrzyd
1. Grupy Pancernej von Kleista i rozbicie jej na zachd od ucka i Dubn
Jednostki 4., 15. i 8. Korpusu miay wykona uderzenie na poudniowy
skrzydle, 9., 19. i 22. - na pnocnym. Rozpoczcie natarcia wszystkii
korpusw wyznaczono na 26 czerwca, na godzin 9.00.
Aby wykona takimi siami skoncentrowane uderzenie, naleao pr
cyzyjnie uzgodni dziaania korpusw i zorganizowa sprawne dowod
nie. Byo to istotne, poniewa odlego wojsk od podstaw wyjciowy)
do ataku bya rna, a niektre z nich - 4.. 5. i 22. KZmech. ju toczy
walki. Rozsdnym rozwizaniem byoby w tym przypadku powierz;
dowodzenie korpusami dziaajcymi na jednym kierunku jednemu d
wdcy. Niczego podobnego nie zrobiono i korpusy nie miay nawet
sob cznoci. Brak precyzyjnego dowodzenia doprowadzi do tego.
sowieckie korpusy przystpoway do bitwy pojedynczo, nie koordynuj
dziaa, wchodziy do walki w chwili przybycia do rejonu operacji i dzi
ay bez wzajemnego porozumienia.
Od 23 do 25 czerwca pancerne i zmechanizowane zwizki taktyczne
z wewntrznych czci okrgu wykonay mczce przemarsze, tracc po
drodze sprzt, by skoncentrowa si w rejonach uck, Rwne, Brody,
Wanie tutaj (a nie pod Prochorowk w 1943 roku) od 23 do 29 czerwca
rozegraa si najwiksza w czasie caej wojny bitwa pancerna, w ktrej
z obu stron walczyo ponad 3 tysice wozw bojowych.
O tym, jak to wygldao, opowiedzia pokrtce marszaek Rotmi-
strow:
Korpusy zmechanizowane Frontu Poudniowo-Zachodniego wcho-
dziy do bitwy po wykonaniu przemarszw na odlego 200-400 kilo
metrw w warunkach panowania w powietrzu lotnictwa przeciwnika.
Wprowadzano je do walki bez naleytej organizacji natarcia, bez roz-
poznania przeciwnika i terenu. Brak byo odpowiedniego wsparcia
lotniczego i artyleryjskiego. Dlatego przeciwnik mg odpiera ataki
naszych wojsk po kolei, manewrujc czci swoich si, i jednoczenie
kontynuowa natarcie (!) na niezabezpieczonych kierunkach". I na tym
polegaa caa sztuczka. Okazuje si, e Niemcy prowadzili rozpoznanie.
nieustannie, bez przerwy oceniali sytuacj, mieli orientacj, co si dzieje.
zorganizowali niezawodn czno, precyzyjnie dowodzili i manewro-
wali, ale swoimi siami. Wprawdzie wszystko to jest elementarzem sztuki
wojskowej, ale sowieccy generaowie niczego takiego nie robili. Zacho-
wywali si jak pijany chop, ktry z zamknitymi oczami, nie patrzc pod
nogi, pdzi na zbja z konic.
Oto od pnocy uderza 9. Korpus Zmechanizowany generaa majora
K.K. Rokossowskiego. W jego skad wchodz 20. i 35. Dywizja Pancer-
na oraz 131. Zmechanizowana. Korpus ma pene stany osobowe, ale nie
zdy otrzyma nowego sprztu. Dlatego ma tylko" 316 czogw i swj
puk artylerii - 24 dziaa o kalibrach 122 i 152 mm.
Ju 22 czerwca korpus straci czno ze sztabem frontu, ale otwar-
szy na rozkaz dowdcy 5. Armii przedwojenny pakiet, Rokossowski
zapozna si z zadaniem - ma naciera w kierunku Rwne, uck, Kowel.
O godzinie 14.00 korpus wyruszy, wci nie majc adnej cznoci.
Jak wspomina marszaek Rokossowski: Z rozgoryczeniem patrzyem
w czasie marszu na nasze zajedone T-26, BT-5 i nieliczne BT-7, zda-
jc sobie spraw, e nie wytrzymaj one duszych dziaa bojowych"
4
.
Pierwszego dnia dywizje pancerne przebyy 50 kilometrw, a 131.
' K. Rokossowski, onierski obowiqzek, Warszawa 1976, s. 34. Przyp. tum.
238
DZmech. pukownika N.W. Kalinina po stukilometrowym marszu wie-
czorem 22 czerwca dotara do Rwnego.
Dwudziestego trzeciego czerwca 9. Korpus Zmechanizowany pod-
porzdkowano 5. Armii i przydzielono mu zadanie skoncentrowania si
w rejonie Klcwa Oyka. cznoci i danych o przeciwniku w dalszym
cigu nie byo. Na rozpoznanie i poszukiwania ssiadw wyruszyy spe-
cjalne grupy pod dowdztwem oficerw sztabu korpusu. W jednej z nich
jedzi na motocyklu szef sztabu korpusu, usiujc zdoby jakiekolwiek
informacje.
Dwudziestego czwartego czerwca korpus Rokossowskiego dotar do
rejonu koncentracji i wszed do walki; 131. Dywizja Zmechanizowana
odrzucia za rzek Styr jednostki przeciwnika, ktre zdyy j ju sfor-
sowa, i zaja rubie na poudnie od ucka. Trzydziesta Pita Dywi-
zja Pancerna generaa majora N.A. Nowikowa na poudniowy zachd
od Klewania prowadzia walki z pododdziaami niemieckiej 13. Dywizji
Pancernej. Dwudziesta Pancerna pod dowdztwem pukownika M.J. Ka-
tukowa o wicie zaatakowaa idcym w czowce pukiem biwakujce
w rejonie Oyki pododdziay zmotoryzowane 13. Dywizji Pancernej, za-
daa im straty, wzia pierwszych jecw i zdobycz wojenn.
Podnioso to bardzo morale sowieckich onierzy, ale jak wspomina
Katukow, pierwsze zwycistwo pod Klewaniem drogo nas kosztowao
["...] w tej nierwnej walce (ciekawe, z ktrej strony patrzc?) stracili-
my wszystkie nasze betuszki. Nasze BT nie stanowiy gronej siy,
a na domiar zego wykorzystywalimy je w nieprawidowy sposb. Majc
tak szybkie i sabo uzbrojone wozy bojowe, nie wolno byo wdawa si
w otwart walk [...]. Dowiadczenie walk na Ukrainie po raz pierw-
szy zmusio mnie do zastanowienia si nad zagadnieniem szerokiego
zastosowania zasadzek czogowych". (Prawd mwic, od tej pory 20.
DPanc. przeksztacia si w strzeleck. W poowie sierpnia z jej resztek
sformowano 20. puk strzelcw zmotoryzowanych, ktry nastpnie prze-
pad w okreniu).
Nastpnego dnia wojska Rokossowskiego na tej samej rubiey:
uck-Oyka na poudnie od Klewania prowadziy walki obronne z czo-
gami i piechot zmotoryzowan niemieckiej 13. i 14. Dywizji Pancernej.
Dwudziestego szstego czerwca korpus zmechanizowany przeprowadzi
przeciwuderzenie w kierunku Dubna, osaniajc 131. Dywizj prawe
skrzydo, i troch odepchn przeciwnika. Wiele lat pniej mdry po-
niewczasie marszaek Rokossowski napisa: Odniosem wraenie, e
239
Od 23 do 25 czerwca pancerne i zmechanizowane zwizki taktyczne
z wewntrznych czci okrgu wykonay mczce przemarsze, tracc po
drodze sprzt, by skoncentrowa si w rejonach uck, Rwne, Brody,
Wanie tutaj (a nie pod Prochorowk w 1943 roku) od 23 do 29 czerwca
rozegraa si najwiksza w czasie caej wojny bitwa pancerna, w ktrej
z obu stron walczyo ponad 3 tysice wozw bojowych.
O tym, jak to wygldao, opowiedzia pokrtce marszaek Rotmi-
strow:
Korpusy zmechanizowane Frontu Poudniowo-Zachodniego wcho-
dziy do bitwy po wykonaniu przemarszw na odlego 200-400 kilo
metrw w warunkach panowania w powietrzu lotnictwa przeciwnika.
Wprowadzano je do walki bez naleytej organizacji natarcia, bez roz-
poznania przeciwnika i terenu. Brak byo odpowiedniego wsparcia
lotniczego i artyleryjskiego. Dlatego przeciwnik mg odpiera ataki
naszych wojsk po kolei, manewrujc czci swoich si, i jednoczenie
kontynuowa natarcie (!) na niezabezpieczonych kierunkach". I na tym
polegaa caa sztuczka. Okazuje si, e Niemcy prowadzili rozpoznanie.
nieustannie, bez przerwy oceniali sytuacj, mieli orientacj, co si dzieje.
zorganizowali niezawodn czno, precyzyjnie dowodzili i manewro-
wali, ale swoimi siami. Wprawdzie wszystko to jest elementarzem sztuki
wojskowej, ale sowieccy generaowie niczego takiego nie robili. Zacho-
wywali si jak pijany chop, ktry z zamknitymi oczami, nie patrzc pod
nogi, pdzi na zbja z konic.
Oto od pnocy uderza 9. Korpus Zmechanizowany generaa majora
K.K. Rokossowskiego. W jego skad wchodz 20. i 35. Dywizja Pancer-
na oraz 131. Zmechanizowana. Korpus ma pene stany osobowe, ale nie
zdy otrzyma nowego sprztu. Dlatego ma tylko" 316 czogw i swj
puk artylerii - 24 dziaa o kalibrach 122 i 152 mm.
Ju 22 czerwca korpus straci czno ze sztabem frontu, ale otwar-
szy na rozkaz dowdcy 5. Armii przedwojenny pakiet, Rokossowski
zapozna si z zadaniem - ma naciera w kierunku Rwne, uck, Kowel.
O godzinie 14.00 korpus wyruszy, wci nie majc adnej cznoci.
Jak wspomina marszaek Rokossowski: Z rozgoryczeniem patrzyem
w czasie marszu na nasze zajedone T-26, BT-5 i nieliczne BT-7, zda-
jc sobie spraw, e nie wytrzymaj one duszych dziaa bojowych"
4
.
Pierwszego dnia dywizje pancerne przebyy 50 kilometrw, a 131.
' K. Rokossowski, onierski obowiqzek, Warszawa 1976, s. 34. Przyp. tum.
238
DZmech. pukownika N.W. Kalinina po stukilometrowym marszu wie-
czorem 22 czerwca dotara do Rwnego.
Dwudziestego trzeciego czerwca 9. Korpus Zmechanizowany pod-
porzdkowano 5. Armii i przydzielono mu zadanie skoncentrowania si
w rejonie Klcwa Oyka. cznoci i danych o przeciwniku w dalszym
cigu nie byo. Na rozpoznanie i poszukiwania ssiadw wyruszyy spe-
cjalne grupy pod dowdztwem oficerw sztabu korpusu. W jednej z nich
jedzi na motocyklu szef sztabu korpusu, usiujc zdoby jakiekolwiek
informacje.
Dwudziestego czwartego czerwca korpus Rokossowskiego dotar do
rejonu koncentracji i wszed do walki; 131. Dywizja Zmechanizowana
odrzucia za rzek Styr jednostki przeciwnika, ktre zdyy j ju sfor-
sowa, i zaja rubie na poudnie od ucka. Trzydziesta Pita Dywi-
zja Pancerna generaa majora N.A. Nowikowa na poudniowy zachd
od Klewania prowadzia walki z pododdziaami niemieckiej 13. Dywizji
Pancernej. Dwudziesta Pancerna pod dowdztwem pukownika M.J. Ka-
tukowa o wicie zaatakowaa idcym w czowce pukiem biwakujce
w rejonie Oyki pododdziay zmotoryzowane 13. Dywizji Pancernej, za-
daa im straty, wzia pierwszych jecw i zdobycz wojenn.
Podnioso to bardzo morale sowieckich onierzy, ale jak wspomina
Katukow, pierwsze zwycistwo pod Klewaniem drogo nas kosztowao
["...] w tej nierwnej walce (ciekawe, z ktrej strony patrzc?) stracili-
my wszystkie nasze betuszki. Nasze BT nie stanowiy gronej siy,
a na domiar zego wykorzystywalimy je w nieprawidowy sposb. Majc
tak szybkie i sabo uzbrojone wozy bojowe, nie wolno byo wdawa si
w otwart walk [...]. Dowiadczenie walk na Ukrainie po raz pierw-
szy zmusio mnie do zastanowienia si nad zagadnieniem szerokiego
zastosowania zasadzek czogowych". (Prawd mwic, od tej pory 20.
DPanc. przeksztacia si w strzeleck. W poowie sierpnia z jej resztek
sformowano 20. puk strzelcw zmotoryzowanych, ktry nastpnie prze-
pad w okreniu).
Nastpnego dnia wojska Rokossowskiego na tej samej rubiey:
uck-Oyka na poudnie od Klewania prowadziy walki obronne z czo-
gami i piechot zmotoryzowan niemieckiej 13. i 14. Dywizji Pancernej.
Dwudziestego szstego czerwca korpus zmechanizowany przeprowadzi
przeciwuderzenie w kierunku Dubna, osaniajc 131. Dywizj prawe
skrzydo, i troch odepchn przeciwnika. Wiele lat pniej mdry po-
niewczasie marszaek Rokossowski napisa: Odniosem wraenie, e
239
w tym wypadku dowdca frontu i jego sztab po prostu przepisali dyrek-
tyw Sztabu Generalnego, ktry mg nawet nie zna prawdziwego poo-
enia. Suszniejsze byoby wzicie na siebie odpowiedzialnoci i posta-
wienie wojskom realnych zada, dostosowanych do pooenia, jakie si
uksztatowao w chwili otrzymania dyrektywy Sztabu Generalnego"
5
.
Polegy w bitwie genera Kirponos" nic pozostawi wspomnie, ale
naley przypuszcza, e on rwnie mg nawet nie wiedzie", e jego
trzy korpusy zmechanizowane (czyli ponad 1400 czogw oraz kilkaset
wyposaonych w armaty samochodw pancernych) nie bd w stanie
upora si z trzema dywizjami niemieckiego III Korpusu Zmotoryzowa-
nego, dysponujcymi okoo 300 czogami - prawie pi razy mniej!
W tym samym kierunku zacz naciera 19. KZmech. generaa ma-
jora N.W. Fcklcnki wraz z 36. Korpusem Strzeleckim generaa majora
Sysojewa. W skad korpusu wchodziy 40. i 43. Dywizja Pancerna i 213.
Zmechanizowana - 453 czogi, w tym rwnie T-34 i KW.
Jednostki korpusu Feklenki musiay pokona 300 kilometrw dziel-
cych je od miejsca dyslokacji w rejonie ytomierz-Winnica do Rwne-
go. Naley zauway, e marszruta wyjcia pod granic bya dokadnie
wyprbowana w praktyce jeszcze w czasie pokoju, ale tym razem termi-
ny byy bardzo krtkie i artyleria korpuna pozostaa daleko z tyu. Dwie-
cie trzynasta Dywizja Zmotoryzowana pukownika W.M. Ominskiego
zostaa wycofana ze skadu korpusu, podporzdkowana grupie operacyj-
nej generaa M.F. ukina i otrzymaa zadanie kierowa si na Ostrg w
sektorze 6. Armii.
Do rana 26 czerwca tylko 43. Dywizja Pancerna pukownika I.G. Cy-
bina (okoo 200 czogw) zaja podstaw wyjciow do przeciwude-
rzenia, pozostae natomiast znajdoway si w marszu. Ale rwnie i ta
dywizja nie bya w stanie wesprze dziaa ssiedniego 9. Korpusu, po-
niewa w czogach skoczyo si paliwo, a artyleria nie miaa amunicji.
Zgodnie z planem rozwinicia, amunicj naleao pobra z magazynw
w Rwnem, ale niemieckie bombardowania uniemoliwiy zaopatrzenie.
A tymczasem z meldunkw batalionu rozpoznawczego Cybin dowiedzia
si, e w odlegoci 10-15 kilometrw stoj i dokadnie tak samo czekaj
na zatankowanie puki 11. Dywizji Pancernej przeciwnika.
K. Rokossowski, op.cit, s. 38. Przyp. tum.
Genera Kirponos poleg, ale nie w tej operaeji. Zosta miertelnie ranny w czasie
prby wydostania si / kota kijowskiego we wrzeniu 1941 roku. Przyp. tum.
2-iO
Czterdziesty trzeci batalion rozpoznawczy pod dowdztwem kapita-
na W.S. Archipowa ju poprzedniego dnia wieczorem wyszed na tyy
niemieckiej dywizji pancernej, rozbi kolumn cystern samochodowych
z paliwem, a teraz skrycie prowadzi obserwacj skupiska sprztu w re-
jonie Chomutowa. Nawet czogowy batalion rozpoznawczy Armii Czer-
wonej z 1941 roku by silnym pododdziaem szybkim. W jego skad
wchodzia kompania 1 7 czogw T-34 i T-26, dwie kompanie samocho-
dw pancernych z karabinami maszynowymi oraz z armatami, kompa-
nia motocyklistw i kompania obrony przeciwlotniczej - 12 karabinw
maszynowych DszK
7
i cztery dziaka 37 mm - szeciodziaowa bateria
z armatami zamontowanymi na ciarwkach, a take plutony dowodze-
nia, cznoci, saperski, porzdkowo-ochronny oraz pluton plecakowych
miotaczy ognia. W trybie alarmowym batalion rozpoznawczy wzmacnia-
ny by dywizjonem haubic 122 mm oraz kompani saperw.
Wreszcie, po uzgodnieniu dziaa z dowdc dywizji, batalion Ar-
chipowa o 16.45 wykona nag nawa artyleryjsk na tyy 11. Dywi-
zji XXXXV11I Korpusu Zmotoryzowanego. Dla Niemcw byo to tak
wielkie zaskoczenie, e sztab wysa radiogram z daniem zaprzestania
ostrzau swoich wojsk. O 17.00 do natarcia przesza caa 43. DPanc,
w ktrej pierwszym rzucie szy cikie KW i rednie T-34. W czasie czte-
rogodzinnej walki pododdziay pukownika Cybina solidnie poszczerbiy
11. Dywizj Pancern i odrzuciy j 30 kilometrw na zachd, w kierunku
Dubna. Z prawej 40. Dywizja Pancerna pukownika M.W. Szyrobokowa
rozbia nieprzyjacielsk kolumn pod Mynowcm. Ale Niemcy zdy-
li wysadzi most na Ikwie i z chwil zapadnicia ciemnoci sowieckie
natarcie zatrzymao si, a dywizjom Feklenki polecono wrci do Rw-
nego. Rzecz w tym, e w tej chwili 22. KZmech. by ju rozbity przez
przeciwnika, a korpus Rokossowskiego nie posun si nawet o krok.
Dowdca 5. Armii genera Potapow nie tylko nie potrafi zgra dzia-
a oddanych mu do dyspozycji trzech korpusw, ale prawie nie mia
z nimi cznoci. cznoci korpusu z 5. Armi najczciej nie byo.
czno z ssiadami wci si urywaa [...]. Wszystkie informacje trze-
ba byo zdobywa we wasnym zakresie"*.
1
Diegtiariewa-Szpagina Krupnokalibiernyj - Wielkokalibrowy karabin maszyno-
wy Diegtiariewa i Szpagina kaliber 12.7 mm na uniwersalnej podstawie koowo-trj-
nonej. Przyp. tum.
s
K.. Rokossowski, op.cit., s. 39 40. Przyp. tum.
241
w tym wypadku dowdca frontu i jego sztab po prostu przepisali dyrek-
tyw Sztabu Generalnego, ktry mg nawet nie zna prawdziwego poo-
enia. Suszniejsze byoby wzicie na siebie odpowiedzialnoci i posta-
wienie wojskom realnych zada, dostosowanych do pooenia, jakie si
uksztatowao w chwili otrzymania dyrektywy Sztabu Generalnego"
5
.
Polegy w bitwie genera Kirponos" nic pozostawi wspomnie, ale
naley przypuszcza, e on rwnie mg nawet nie wiedzie", e jego
trzy korpusy zmechanizowane (czyli ponad 1400 czogw oraz kilkaset
wyposaonych w armaty samochodw pancernych) nie bd w stanie
upora si z trzema dywizjami niemieckiego III Korpusu Zmotoryzowa-
nego, dysponujcymi okoo 300 czogami - prawie pi razy mniej!
W tym samym kierunku zacz naciera 19. KZmech. generaa ma-
jora N.W. Fcklcnki wraz z 36. Korpusem Strzeleckim generaa majora
Sysojewa. W skad korpusu wchodziy 40. i 43. Dywizja Pancerna i 213.
Zmechanizowana - 453 czogi, w tym rwnie T-34 i KW.
Jednostki korpusu Feklenki musiay pokona 300 kilometrw dziel-
cych je od miejsca dyslokacji w rejonie ytomierz-Winnica do Rwne-
go. Naley zauway, e marszruta wyjcia pod granic bya dokadnie
wyprbowana w praktyce jeszcze w czasie pokoju, ale tym razem termi-
ny byy bardzo krtkie i artyleria korpuna pozostaa daleko z tyu. Dwie-
cie trzynasta Dywizja Zmotoryzowana pukownika W.M. Ominskiego
zostaa wycofana ze skadu korpusu, podporzdkowana grupie operacyj-
nej generaa M.F. ukina i otrzymaa zadanie kierowa si na Ostrg w
sektorze 6. Armii.
Do rana 26 czerwca tylko 43. Dywizja Pancerna pukownika I.G. Cy-
bina (okoo 200 czogw) zaja podstaw wyjciow do przeciwude-
rzenia, pozostae natomiast znajdoway si w marszu. Ale rwnie i ta
dywizja nie bya w stanie wesprze dziaa ssiedniego 9. Korpusu, po-
niewa w czogach skoczyo si paliwo, a artyleria nie miaa amunicji.
Zgodnie z planem rozwinicia, amunicj naleao pobra z magazynw
w Rwnem, ale niemieckie bombardowania uniemoliwiy zaopatrzenie.
A tymczasem z meldunkw batalionu rozpoznawczego Cybin dowiedzia
si, e w odlegoci 10-15 kilometrw stoj i dokadnie tak samo czekaj
na zatankowanie puki 11. Dywizji Pancernej przeciwnika.
K. Rokossowski, op.cit, s. 38. Przyp. tum.
Genera Kirponos poleg, ale nie w tej operaeji. Zosta miertelnie ranny w czasie
prby wydostania si / kota kijowskiego we wrzeniu 1941 roku. Przyp. tum.
2-iO
Czterdziesty trzeci batalion rozpoznawczy pod dowdztwem kapita-
na W.S. Archipowa ju poprzedniego dnia wieczorem wyszed na tyy
niemieckiej dywizji pancernej, rozbi kolumn cystern samochodowych
z paliwem, a teraz skrycie prowadzi obserwacj skupiska sprztu w re-
jonie Chomutowa. Nawet czogowy batalion rozpoznawczy Armii Czer-
wonej z 1941 roku by silnym pododdziaem szybkim. W jego skad
wchodzia kompania 1 7 czogw T-34 i T-26, dwie kompanie samocho-
dw pancernych z karabinami maszynowymi oraz z armatami, kompa-
nia motocyklistw i kompania obrony przeciwlotniczej - 12 karabinw
maszynowych DszK
7
i cztery dziaka 37 mm - szeciodziaowa bateria
z armatami zamontowanymi na ciarwkach, a take plutony dowodze-
nia, cznoci, saperski, porzdkowo-ochronny oraz pluton plecakowych
miotaczy ognia. W trybie alarmowym batalion rozpoznawczy wzmacnia-
ny by dywizjonem haubic 122 mm oraz kompani saperw.
Wreszcie, po uzgodnieniu dziaa z dowdc dywizji, batalion Ar-
chipowa o 16.45 wykona nag nawa artyleryjsk na tyy 11. Dywi-
zji XXXXV11I Korpusu Zmotoryzowanego. Dla Niemcw byo to tak
wielkie zaskoczenie, e sztab wysa radiogram z daniem zaprzestania
ostrzau swoich wojsk. O 17.00 do natarcia przesza caa 43. DPanc,
w ktrej pierwszym rzucie szy cikie KW i rednie T-34. W czasie czte-
rogodzinnej walki pododdziay pukownika Cybina solidnie poszczerbiy
11. Dywizj Pancern i odrzuciy j 30 kilometrw na zachd, w kierunku
Dubna. Z prawej 40. Dywizja Pancerna pukownika M.W. Szyrobokowa
rozbia nieprzyjacielsk kolumn pod Mynowcm. Ale Niemcy zdy-
li wysadzi most na Ikwie i z chwil zapadnicia ciemnoci sowieckie
natarcie zatrzymao si, a dywizjom Feklenki polecono wrci do Rw-
nego. Rzecz w tym, e w tej chwili 22. KZmech. by ju rozbity przez
przeciwnika, a korpus Rokossowskiego nie posun si nawet o krok.
Dowdca 5. Armii genera Potapow nie tylko nie potrafi zgra dzia-
a oddanych mu do dyspozycji trzech korpusw, ale prawie nie mia
z nimi cznoci. cznoci korpusu z 5. Armi najczciej nie byo.
czno z ssiadami wci si urywaa [...]. Wszystkie informacje trze-
ba byo zdobywa we wasnym zakresie"*.
1
Diegtiariewa-Szpagina Krupnokalibiernyj - Wielkokalibrowy karabin maszyno-
wy Diegtiariewa i Szpagina kaliber 12.7 mm na uniwersalnej podstawie koowo-trj-
nonej. Przyp. tum.
s
K.. Rokossowski, op.cit., s. 39 40. Przyp. tum.
241
Dowdztwo frontu widzc, e przeciwuderzenia nie przynosz ocze-
kiwanego rezultatu, postanowio zaprzesta dalszych atakw w rejonie
Dubna i przej do obrony. Zgodnie z jego koncepcj nadchodzce z za-
plecza 31., 36. i 37. Korpus Strzelecki miay obsadzi rubie rzek Sto-
chd i Styr i dalej Dubno, Krzemieniec i Zoczw. Korpusy zmechani-
zowane zostayby wycofane za lini obrony, gdzie przygotowywayby
si do oglnego przeciwnatarcia. Decyzji tej Stawka nie zatwierdzia.
Rozkazaa generaowi Kirponosowi podj na nowo ataki na poprzed-
nich kierunkach. Otrzymana wieczorem depesza z Moskwy daa nie
dawa agresorowi ani dnia spokoju". Wypeniajc polecenie, sztab fron-
tu wyznaczy wojskom zadanie - nowe natarcie miao rozpocz si
27 czerwca o godzinie 9.00.
k -k *
Skoro na pnocy koordynacj dziaa korpusw zmechanizowanych
zlecono generaowi Potapowowi, to jednoczesne dziaania na poudniu
powinien by organizowa sztab frontu. Zgodnie z rozkazem generaa
Kirponosa, w celu przeprowadzenia natarcia zostaa utworzona fron-
towa grupa szybka'" majca w skadzie dwa korpusy zmechanizowane.
Pitnasty mia rozkaz rano 26 czerwca wykona gwne uderzenie w kie-
runku Radziechowa, natomiast 8. KZmech. naciera z rejonu Brodw na
Beresteczko. Ale i tutaj wszystko byo atwe na papierze".
Korpus generaa Karpeza prowadzi dziaania bojowe od 23 czerwca.
Jego jednostki poniosy ju due straty i byy rozproszone na szerokim
odcinku. Utraciwszy zdolno zaczepn, 15. KZmech. obecnie sam od-
piera nieustanne kontrataki czterech dywizji przeciwnika. Dlatego po-
dejmowane przez Karpeza prby ponownego przejcia do natarcia siami
jednej dywizji jednoczenie z nadchodzcym z prawej 8. KZmech. nie
przyniosy powodzenia.
smy Korpus Zmechanizowany, ktrym dowodzi genera porucznik
D.l. Riabyszew, by uwaany za dobrze wyposaony i wyszkolony. Mia
932 czogi, w tym 70 KW i 100 T-34, 141 dzia oraz 30 tysicy ludzi.
Jednak jego rozwinicie byo realizowane, delikatnie mwic, w nader
niezwyky sposb. Z chwil rozpoczcia wojny jednostki korpusu zgod-
nie z planem rozwinicia wyszy w rejon Sambora, po czym Riabyszew
otrzyma polecenie przejcia na wschd od Lwowa, gdzie jego zwizek
taktyczny zosta podporzdkowany dowdcy 6. Armii.
242
W poudnie 23 czerwca korpus znalaz si w wyznaczonym miejscu
i otrzyma od generaa Muzyczenki rozkaz przej rankiem nastpnego
dnia do natarcia i wsplnie z 6. Korpusem Strzeleckim odrzuci wro-
ga za granic pastwa. Ale wieczorem tego dnia nadszed nowy rozkaz
dowdztwa Frontu Poudniowo-Zachodniego - 8. KZmech. mia do
wieczora 24 czerwca skoncentrowa si w rejonie Brodw i rankiem 25
czerwca wykona uderzenie na niemieckjednostk pancern na kierun-
ku Brody-Beresteczko.
Dziwnie ukada si los naszego korpusu w pierwszych dniach woj-
ny. Inne pograniczne jednostki, spywajc krwi, usioway powstrzy-
ma napr nieprzyjaciela, a my, jak gdyby wybierajc lepsze miejsce do
udeizenia, miotalimy si w zakltym trjkcie Stryj Przemyl -Lww.
Lotnicze rozpoznanie przeciwnika, ktry przejawia w stosunku do nas
zwikszone zainteresowanie, byo widocznie zbite z tropu. My sami
z trudem pojmowalimy sens naszego manewru"".
Po wykonaniu w cztery dni forsownego" marszu na odlego pra-
wie 500 kilometrw bez przestrzegania elementarnych regulaminowych
wymogw obsugi sprztu i odpoczynku ludzi, korpus 25 czerwca wie-
czorem skoncentrowa si w rejonie Brodw (zgodnie z normami regula-
minowymi, czog przy zwykym przemarszu pokonywa 60 kilometrw
w cigu doby, przy forsownym - 80 kilometrw). Ale jego dywizje pan-
cerne, zajmujc podstaw wyjciow, miay nic wicej ni 50 procent
wozw bojowych i artylerii. Pozostaa cz korpusu, w tym rwnie dy-
wizja zmechanizowana, zostaa w tyle. Poowa sprztu pozostaa na trasie
z powodu awarii, w tym prawie wszystkie czogi cikie KW.
Pozostay sprzt po takich szybkich przemarszach okaza si pod
wzgldem technicznym nieprzygotowany do walki. Niezapewnienie
przez front i armi suby regulacji ruchu na najwaniejszych magistralach
operacyjnych powodowao, e wojska poruszay si w niezorganizowa-
ny sposb, powstaway korki, dochodzio do mnstwa awarii i nieszcz-
liwych wypadkw. Niepotrzebnie tracio si czas na przemieszczenie
wojsk. W konsekwencji prowadzio to do niedoskonaego wypeniania
rozkazw" - wspomina Riabyszew. W tym czasie 1. Grupa Pancerna von
Kleista rozwijajc powodzenie, wysza czoowymi jednostkami w rejon
uck-Workowicze w odlegoci 20 kilometrw na pnocny wschd od
Dubna.
" N. Popiel, Trudne dni, Warszawa 1961. s. 49 50. Pr/yp. tum.
i \:
Dowdztwo frontu widzc, e przeciwuderzenia nie przynosz ocze-
kiwanego rezultatu, postanowio zaprzesta dalszych atakw w rejonie
Dubna i przej do obrony. Zgodnie z jego koncepcj nadchodzce z za-
plecza 31., 36. i 37. Korpus Strzelecki miay obsadzi rubie rzek Sto-
chd i Styr i dalej Dubno, Krzemieniec i Zoczw. Korpusy zmechani-
zowane zostayby wycofane za lini obrony, gdzie przygotowywayby
si do oglnego przeciwnatarcia. Decyzji tej Stawka nie zatwierdzia.
Rozkazaa generaowi Kirponosowi podj na nowo ataki na poprzed-
nich kierunkach. Otrzymana wieczorem depesza z Moskwy daa nie
dawa agresorowi ani dnia spokoju". Wypeniajc polecenie, sztab fron-
tu wyznaczy wojskom zadanie - nowe natarcie miao rozpocz si
27 czerwca o godzinie 9.00.
k -k *
Skoro na pnocy koordynacj dziaa korpusw zmechanizowanych
zlecono generaowi Potapowowi, to jednoczesne dziaania na poudniu
powinien by organizowa sztab frontu. Zgodnie z rozkazem generaa
Kirponosa, w celu przeprowadzenia natarcia zostaa utworzona fron-
towa grupa szybka'" majca w skadzie dwa korpusy zmechanizowane.
Pitnasty mia rozkaz rano 26 czerwca wykona gwne uderzenie w kie-
runku Radziechowa, natomiast 8. KZmech. naciera z rejonu Brodw na
Beresteczko. Ale i tutaj wszystko byo atwe na papierze".
Korpus generaa Karpeza prowadzi dziaania bojowe od 23 czerwca.
Jego jednostki poniosy ju due straty i byy rozproszone na szerokim
odcinku. Utraciwszy zdolno zaczepn, 15. KZmech. obecnie sam od-
piera nieustanne kontrataki czterech dywizji przeciwnika. Dlatego po-
dejmowane przez Karpeza prby ponownego przejcia do natarcia siami
jednej dywizji jednoczenie z nadchodzcym z prawej 8. KZmech. nie
przyniosy powodzenia.
smy Korpus Zmechanizowany, ktrym dowodzi genera porucznik
D.l. Riabyszew, by uwaany za dobrze wyposaony i wyszkolony. Mia
932 czogi, w tym 70 KW i 100 T-34, 141 dzia oraz 30 tysicy ludzi.
Jednak jego rozwinicie byo realizowane, delikatnie mwic, w nader
niezwyky sposb. Z chwil rozpoczcia wojny jednostki korpusu zgod-
nie z planem rozwinicia wyszy w rejon Sambora, po czym Riabyszew
otrzyma polecenie przejcia na wschd od Lwowa, gdzie jego zwizek
taktyczny zosta podporzdkowany dowdcy 6. Armii.
242
W poudnie 23 czerwca korpus znalaz si w wyznaczonym miejscu
i otrzyma od generaa Muzyczenki rozkaz przej rankiem nastpnego
dnia do natarcia i wsplnie z 6. Korpusem Strzeleckim odrzuci wro-
ga za granic pastwa. Ale wieczorem tego dnia nadszed nowy rozkaz
dowdztwa Frontu Poudniowo-Zachodniego - 8. KZmech. mia do
wieczora 24 czerwca skoncentrowa si w rejonie Brodw i rankiem 25
czerwca wykona uderzenie na niemieckjednostk pancern na kierun-
ku Brody-Beresteczko.
Dziwnie ukada si los naszego korpusu w pierwszych dniach woj-
ny. Inne pograniczne jednostki, spywajc krwi, usioway powstrzy-
ma napr nieprzyjaciela, a my, jak gdyby wybierajc lepsze miejsce do
udeizenia, miotalimy si w zakltym trjkcie Stryj Przemyl -Lww.
Lotnicze rozpoznanie przeciwnika, ktry przejawia w stosunku do nas
zwikszone zainteresowanie, byo widocznie zbite z tropu. My sami
z trudem pojmowalimy sens naszego manewru"".
Po wykonaniu w cztery dni forsownego" marszu na odlego pra-
wie 500 kilometrw bez przestrzegania elementarnych regulaminowych
wymogw obsugi sprztu i odpoczynku ludzi, korpus 25 czerwca wie-
czorem skoncentrowa si w rejonie Brodw (zgodnie z normami regula-
minowymi, czog przy zwykym przemarszu pokonywa 60 kilometrw
w cigu doby, przy forsownym - 80 kilometrw). Ale jego dywizje pan-
cerne, zajmujc podstaw wyjciow, miay nic wicej ni 50 procent
wozw bojowych i artylerii. Pozostaa cz korpusu, w tym rwnie dy-
wizja zmechanizowana, zostaa w tyle. Poowa sprztu pozostaa na trasie
z powodu awarii, w tym prawie wszystkie czogi cikie KW.
Pozostay sprzt po takich szybkich przemarszach okaza si pod
wzgldem technicznym nieprzygotowany do walki. Niezapewnienie
przez front i armi suby regulacji ruchu na najwaniejszych magistralach
operacyjnych powodowao, e wojska poruszay si w niezorganizowa-
ny sposb, powstaway korki, dochodzio do mnstwa awarii i nieszcz-
liwych wypadkw. Niepotrzebnie tracio si czas na przemieszczenie
wojsk. W konsekwencji prowadzio to do niedoskonaego wypeniania
rozkazw" - wspomina Riabyszew. W tym czasie 1. Grupa Pancerna von
Kleista rozwijajc powodzenie, wysza czoowymi jednostkami w rejon
uck-Workowicze w odlegoci 20 kilometrw na pnocny wschd od
Dubna.
" N. Popiel, Trudne dni, Warszawa 1961. s. 49 50. Pr/yp. tum.
i \:
Korpus otrzyma zadanie opanowa Leszniw, sforsowa rzeki Styr.
Sytek i Sonwk, a nastpnie doj do Beresteczka. Wypenienie za-
dania powinno przeci nieprzyjacielskie linie komunikacyjne prowa-
dzce do Dubna i odci wklinowanc niemieckie jednostki pancerne od
pozostaych si zgrupowania uderzeniowego. Riabyszew nie otrzyma
ze sztabu frontu adnych informacji o nieprzyjacielu ani te o ssiadach
z lewej i z prawej. Nie wiedzielimy, z kim bdziemy wspdziaa
i jakie jednostki lotnicze powinny wspiera dziaania bojowe jednostek
korpusu". By tylko rozkaz - naciera.
Poniewa do rozpoczcia przeciwuderzenia rozwinicie korpusu nic
zostao cakowicie ukoczone, w perspektywie znowu by atak z marszu
i bez przygotowania, takimi silami, jakimi dysponoway w danej chwili
dwie dywizje. Na prawym skrzydle korpusu na odcinku 10 kilometrw
rozwina si 34. Dywizja pukownika I.W. Wasiliewa, na lewym, na od-
cinku 8 kilometrw 12. Dywizja generaa majora T.A. Miszanina. Sid-
ma Zmechanizowana pod dowdztwem pukownika A.W. Gierasimowa
wychodzia na tyach lewego skrzyda.
Podstawy wyjciowe natarcia jednostek pancernych byy le wy-
brane przed ugrupowaniem bojowym pyna rzeka Sonwka
o bagnistych brzegach. Naciera mona byo tylko po jedynej drodze do-
kadnie przestrzeliwanej przez artyleri przeciwpancern przeciwnika.
Atak rozpoczty 26 czerwca o godzinie 9.00 pocztkowo nie przynis
powodzenia. Dopiero po tym, jak jednostki strzelcw zmotoryzowanych
opanoway most i wyszy na pnocny brzeg, twardy opr niemieckiej
75. Dywizji Piechoty osaniajcej prawe skrzydo XXXXVIII Korpusu
Zmotoryzowanego zosta zamany. Dywizja generaa Miszanina wesza
do Leszniowa. Zmuszone do forsowania trudnego do przejcia, bagniste-
go terenu sowieckie czogi posuway si bardzo wolno.
Pod koniec dnia dywizje pancerne generaa Riabyszewa pokonay
w walkach odlego 10-20 kilometrw i wyszy w rejon na zachd od
Bcresteczka. Sidma DZmcch., ktra wesza do walki na lewym skrzydle
dopiero w polowie dnia, nie uzyskaa powodzenia i zostaa powstrzy-
mana na linii rzeki Ostrwka przez niemieck 297. Dywizj Piechoty.
Atakowany przez lotnictwo i pozbawiony cznoci z innymi korpusami
8. KZmech. przeszed do obrony.
W tym samym czasie feldmarszaek von Kleist ciga do tego re-
jonu kilka jednostek pancernych i piechoty oraz ca artyleri przeciw-
pancern XXXX VIII KZmot., przekazujc dowodzenie nad ni dowdcy
244
specjalnie utworzonego puku. Na prob dowdcy 1. Grupy Pancernej
lotnictwo niemieckie bez przerwy bombardowao jednostki sowieckiego
8. KZmech. po obu stronach drogi Brody-Leszniw. Poniewa jednostki
generaa Karpeza rwnie, prowadziy natarcie w rejonie na wschd od
Radziechowa, niemiecki XXXXVIII Korpus Zmotoryzowany okoo po-
udnia 26 czerwca znalaz si w krytycznym pooeniu.
Haider ocenia zaistnia sytuacj nastpujco:
Posuwajca si powoli naprzd Grupa Armii Poudnie ponosia,
niestety, powane straty. Po stronie przeciwnika dziaajcego przeciwko
Grupie Armii Poudnie daje si zauway silne i energiczne kierownic-
two. Przeciwnik przez cay czas podciga z poudnia wiee siy przeciw-
ko naszemu klinowi pancernemu [...]. Zgodnie z oczekiwaniami, prze-
ciwnik znacznymi siami czogw przeszed do natarcia na poudniowe
skrzydo 1. Grupy Pancernej. Na poszczeglnych odcinkach dostrzeo-
no przesunicia". Niemieckie dowdztwo musiao skierowa przeciwko
zwizkowi taktycznemu Riabyszewa due siy. Aby osoni prawe skrzy-
do XXXXV1I1 KZmot., podchodzi XXXXIV Korpus Piechoty, do rejo-
nu Beresteczka przesuwano 16. Dywizj Zmotoryzowan. 670. dywizjon
artylerii przeciwpancernej i bateri artylerii przeciwlotniczej.
Ale sowieckie wojska nie byy w stanie rozwin powodzenia. Jed-
nostki atakoway przeciwnika w rnym czasie i na szerokim froncie.
Czogom nie towarzyszya piechota i nie zawsze osaniao je lotnictwo.
Takie dziaania nie przynosiy oczekiwanych rezultatw. W konsekwen-
cji Niemcy zdoali utrzyma podstawowe linie komunikacyjne czce
oddziay czoowe z tyami i zlokalizowa przeamanie. Stopie skompli-
kowania operacji i trudna sytuacja podaway w wtpliwo sens kontynu-
owania natarcia 8. Korpusu. Sprbowano nawet wyprowadzi go z w alki.
Ale Moskwa nakazaa nadal przeprowadza przeciw uderzenia.
Dwudziestego sidmego czerwca o godzinie 4.00 genera Kirponos
poleci Riabyszewowi wycofa 8. KZmech. na tyy za ugrupowanie bojo-
we 36. Korpusu Strzeleckiego i przej do obrony. Szykujcy si do dal-
szego natarcia dowdca korpusu z pewnym zdziwieniem wydal swoim
dowdcom dywizji odpowiednie rozkazy. Ale ju dwie godziny pniej
nadszed nowy rozkaz sztabu frontu. Tym razem genera Kirponos da.
eby korpus natychmiast wykona zwrot na wschd i z rejonu Brodw
przeprowadzi uderzenie w nowym kierunku - na Dubno, na tyy naciera-
jcych na wschd wojsk przeciwnika, i do koca dnia opanowa miasto.
I
Korpus otrzyma zadanie opanowa Leszniw, sforsowa rzeki Styr.
Sytek i Sonwk, a nastpnie doj do Beresteczka. Wypenienie za-
dania powinno przeci nieprzyjacielskie linie komunikacyjne prowa-
dzce do Dubna i odci wklinowanc niemieckie jednostki pancerne od
pozostaych si zgrupowania uderzeniowego. Riabyszew nie otrzyma
ze sztabu frontu adnych informacji o nieprzyjacielu ani te o ssiadach
z lewej i z prawej. Nie wiedzielimy, z kim bdziemy wspdziaa
i jakie jednostki lotnicze powinny wspiera dziaania bojowe jednostek
korpusu". By tylko rozkaz - naciera.
Poniewa do rozpoczcia przeciwuderzenia rozwinicie korpusu nic
zostao cakowicie ukoczone, w perspektywie znowu by atak z marszu
i bez przygotowania, takimi silami, jakimi dysponoway w danej chwili
dwie dywizje. Na prawym skrzydle korpusu na odcinku 10 kilometrw
rozwina si 34. Dywizja pukownika I.W. Wasiliewa, na lewym, na od-
cinku 8 kilometrw 12. Dywizja generaa majora T.A. Miszanina. Sid-
ma Zmechanizowana pod dowdztwem pukownika A.W. Gierasimowa
wychodzia na tyach lewego skrzyda.
Podstawy wyjciowe natarcia jednostek pancernych byy le wy-
brane przed ugrupowaniem bojowym pyna rzeka Sonwka
o bagnistych brzegach. Naciera mona byo tylko po jedynej drodze do-
kadnie przestrzeliwanej przez artyleri przeciwpancern przeciwnika.
Atak rozpoczty 26 czerwca o godzinie 9.00 pocztkowo nie przynis
powodzenia. Dopiero po tym, jak jednostki strzelcw zmotoryzowanych
opanoway most i wyszy na pnocny brzeg, twardy opr niemieckiej
75. Dywizji Piechoty osaniajcej prawe skrzydo XXXXVIII Korpusu
Zmotoryzowanego zosta zamany. Dywizja generaa Miszanina wesza
do Leszniowa. Zmuszone do forsowania trudnego do przejcia, bagniste-
go terenu sowieckie czogi posuway si bardzo wolno.
Pod koniec dnia dywizje pancerne generaa Riabyszewa pokonay
w walkach odlego 10-20 kilometrw i wyszy w rejon na zachd od
Bcresteczka. Sidma DZmcch., ktra wesza do walki na lewym skrzydle
dopiero w polowie dnia, nie uzyskaa powodzenia i zostaa powstrzy-
mana na linii rzeki Ostrwka przez niemieck 297. Dywizj Piechoty.
Atakowany przez lotnictwo i pozbawiony cznoci z innymi korpusami
8. KZmech. przeszed do obrony.
W tym samym czasie feldmarszaek von Kleist ciga do tego re-
jonu kilka jednostek pancernych i piechoty oraz ca artyleri przeciw-
pancern XXXX VIII KZmot., przekazujc dowodzenie nad ni dowdcy
244
specjalnie utworzonego puku. Na prob dowdcy 1. Grupy Pancernej
lotnictwo niemieckie bez przerwy bombardowao jednostki sowieckiego
8. KZmech. po obu stronach drogi Brody-Leszniw. Poniewa jednostki
generaa Karpeza rwnie, prowadziy natarcie w rejonie na wschd od
Radziechowa, niemiecki XXXXVIII Korpus Zmotoryzowany okoo po-
udnia 26 czerwca znalaz si w krytycznym pooeniu.
Haider ocenia zaistnia sytuacj nastpujco:
Posuwajca si powoli naprzd Grupa Armii Poudnie ponosia,
niestety, powane straty. Po stronie przeciwnika dziaajcego przeciwko
Grupie Armii Poudnie daje si zauway silne i energiczne kierownic-
two. Przeciwnik przez cay czas podciga z poudnia wiee siy przeciw-
ko naszemu klinowi pancernemu [...]. Zgodnie z oczekiwaniami, prze-
ciwnik znacznymi siami czogw przeszed do natarcia na poudniowe
skrzydo 1. Grupy Pancernej. Na poszczeglnych odcinkach dostrzeo-
no przesunicia". Niemieckie dowdztwo musiao skierowa przeciwko
zwizkowi taktycznemu Riabyszewa due siy. Aby osoni prawe skrzy-
do XXXXV1I1 KZmot., podchodzi XXXXIV Korpus Piechoty, do rejo-
nu Beresteczka przesuwano 16. Dywizj Zmotoryzowan. 670. dywizjon
artylerii przeciwpancernej i bateri artylerii przeciwlotniczej.
Ale sowieckie wojska nie byy w stanie rozwin powodzenia. Jed-
nostki atakoway przeciwnika w rnym czasie i na szerokim froncie.
Czogom nie towarzyszya piechota i nie zawsze osaniao je lotnictwo.
Takie dziaania nie przynosiy oczekiwanych rezultatw. W konsekwen-
cji Niemcy zdoali utrzyma podstawowe linie komunikacyjne czce
oddziay czoowe z tyami i zlokalizowa przeamanie. Stopie skompli-
kowania operacji i trudna sytuacja podaway w wtpliwo sens kontynu-
owania natarcia 8. Korpusu. Sprbowano nawet wyprowadzi go z w alki.
Ale Moskwa nakazaa nadal przeprowadza przeciw uderzenia.
Dwudziestego sidmego czerwca o godzinie 4.00 genera Kirponos
poleci Riabyszewowi wycofa 8. KZmech. na tyy za ugrupowanie bojo-
we 36. Korpusu Strzeleckiego i przej do obrony. Szykujcy si do dal-
szego natarcia dowdca korpusu z pewnym zdziwieniem wydal swoim
dowdcom dywizji odpowiednie rozkazy. Ale ju dwie godziny pniej
nadszed nowy rozkaz sztabu frontu. Tym razem genera Kirponos da.
eby korpus natychmiast wykona zwrot na wschd i z rejonu Brodw
przeprowadzi uderzenie w nowym kierunku - na Dubno, na tyy naciera-
jcych na wschd wojsk przeciwnika, i do koca dnia opanowa miasto.
I
Sztabowi stratedzy przesuwali korpusy niczym figury na szachow-
nicy. Dziki ich staraniom rankiem 27 czerwca 8. Korpus Zmechanizo-
wany sta si waciwie trzema odizolowanymi grupami. Sidma Dywi-
zja Zmechanizowana bronia si na linii rzeki Ostrwka, znajdujca si
w centrum 12. Pancerna zgodnie z pierwszym rozkazem odesza na tyy.
natomiast 34. Pancerna, ktra w ogle nie dostaa adnych polece, nadal
nacieraa na Beresteczko.
Rozkaz wykonania nowego przeciwuderzenia otrzyma take do-
wdca 15. KZinech. Mia we wspdziaaniu z 8. Korpusem 27 czerw-
ca od godziny 9.00 przebija si w kierunku opatyn-Beresteczko, do
wieczora wyj w rejon Beresteczka, a nastpnie kierowa si na Dub-
no. Zgodnie z rozkazem gboko zadania korpusu Karpeza wynosia
okoo 40 kilometrw, a szeroko pasa natarcia okoo 15 kilometrw.
Korpus wzmocniono 8. Dywizj Pancern pod dowdztwem pukownika
P.S. Fotczenkowa, ale za to 212. Dywizj Zmechanizowan podporzd-
kowano Riabyszewowi. Teren na odcinku 15. KZmech. jak poprzednio
nie sprzyja dziaaniom czogw. Na drodze od podstawy wyjciowej do
Beresteczka znajdowao si pi rzek z bagnistymi dolinami o szerokoci
do 2 kilometrw. Czasu na przygotowania byo mao, poza tym jednostki
korpusu znajdoway si w duej odlegoci od siebie.
k -k *
W czasie kiedy genera Riabyszew zastanawia si, jak ma teraz ze-
bra swj korpus i przeprowadzi uderzenie na Dubno, o godzinie 9.00,
czyli trzy godziny po otrzymaniu rozkazu, przyby mu z pomoc wybitny
specjalista w dziedzinie morale", komisarz korpusu Waszugin:
Szed, gniotc wyczyszczonymi butami krzaki, wprost na Riabysze-
wa. Zbliywszy si, zmierzy go od stp do gowy i patrzc w pomarsz-
czon, o wystajcych kociach policzkowych twarz dowdcy korpusu,
zduszonym z wciekoci gosem zapyta:
- Za ile si sprzedae, Judaszu?
Riabyszew sta wyprostowany przed czonkiem Rady Wojennej,
zmieszany, nic wiedzc co odpowiedzie. Take i my wszyscy patrzyli-
my zdetonowani na niewysokiego, zgrabnego komisarza korpusu.
Dymitr Iwanowicz odezwa si pierwszy:
- Towarzyszu komisarzu, zechciejcie mnie wysucha...
246
- Ciebie, zdrajco, bdzie sucha sd polowy. Tutaj pod t sosn wy-
suchamy i tu pod sosn rozstrzelamy. (By z nim prokurator, przewod-
niczcy trybunau wojskowego, pluton onierzy - wszyscy gotowi do
wykonania swojej roboty - uwaga autora) [...].
Nie wytrzymaem i wystpiem naprzd.
- Moecie posdza nas, o co chcecie. Jednak zadajcie sobie trud
wysuchania nas przedtem.
- A, to ty, etatowy adwokacie zdrajcy...
Teraz potok obelywych sw zwali si na mnie.
Wszyscy wiedzieli, e czonek Rady Wojennej nie znosi, kiedy mu
przerywaj. Ale nie miaem nic do stracenia. Co wicej chwyciem si
jego broni. Nie by to wiadomy manewr, podszepn mi go gniew.
-Jeszcze nie wiadomo, jakimi wzgldami kieruj si ci, ktrzy rozka-
zuj odda nieprzyjacielowi teren zdobyty w walce.
Komisarz korpusu zatrzyma si. Aby mi spojrze w twarz, nie musia
podnosi gowy - bylimy jednego wzrostu. Przed oczami mam czarne
wsiki, nerwowo drgajc praw powiek. W gosie czonka Rady Wo-
jennej wyczuwam jednak ledwo uchwytne zmieszanie:
- Kto wam kaza oddawa teren? Co wy pleciecie? Generale Riaby-
szew, meldujcie wy.
Dymitr Iwanowicz zacz mwi. Czonek Rady Wojennej przecha-
dza si przed nami z rkami zaoonymi do tyu.
Komisarz korpusu czuje, e popeni niezrczno, lecz nie ustpuje.
Patrzy na zegarek i rozkazuje Dymitrowi Iwanowiczowi:
- Za dwadziecia minut zameldujecie mi wasz decyzj [...].
Komisarz korpusu nie da nam czasu ani na przeprowadzenie rozpo-
znania, ani na przegrupowanie dywizji. Jak wic mamy naciera.
Riabyszew wstaje i kieruje si do spacerujcego samotnic komisarza
korpusu.
- Korpus bdzie mg skoczy przegrupowanie dopiero jutro rano.
Czonek Rady Wojennej z oburzenia mwi prawie szeptem:
- W cigu dwudziestu minut podj decyzj i naprzd.
- Z czym naprzd?
- Rozkazuj natychmiast rozpocz natarcie. Jeeli nie zaczniecie,
usun was ze stanowiska i oddam pod sd [...].
Nie pozostaje nam nic innego, jak powzi samobjcz decyzj:
wprowadzi korpus do walki czciami. Znw jestemy otoczeni gstym
Sztabowi stratedzy przesuwali korpusy niczym figury na szachow-
nicy. Dziki ich staraniom rankiem 27 czerwca 8. Korpus Zmechanizo-
wany sta si waciwie trzema odizolowanymi grupami. Sidma Dywi-
zja Zmechanizowana bronia si na linii rzeki Ostrwka, znajdujca si
w centrum 12. Pancerna zgodnie z pierwszym rozkazem odesza na tyy.
natomiast 34. Pancerna, ktra w ogle nie dostaa adnych polece, nadal
nacieraa na Beresteczko.
Rozkaz wykonania nowego przeciwuderzenia otrzyma take do-
wdca 15. KZinech. Mia we wspdziaaniu z 8. Korpusem 27 czerw-
ca od godziny 9.00 przebija si w kierunku opatyn-Beresteczko, do
wieczora wyj w rejon Beresteczka, a nastpnie kierowa si na Dub-
no. Zgodnie z rozkazem gboko zadania korpusu Karpeza wynosia
okoo 40 kilometrw, a szeroko pasa natarcia okoo 15 kilometrw.
Korpus wzmocniono 8. Dywizj Pancern pod dowdztwem pukownika
P.S. Fotczenkowa, ale za to 212. Dywizj Zmechanizowan podporzd-
kowano Riabyszewowi. Teren na odcinku 15. KZmech. jak poprzednio
nie sprzyja dziaaniom czogw. Na drodze od podstawy wyjciowej do
Beresteczka znajdowao si pi rzek z bagnistymi dolinami o szerokoci
do 2 kilometrw. Czasu na przygotowania byo mao, poza tym jednostki
korpusu znajdoway si w duej odlegoci od siebie.
k -k *
W czasie kiedy genera Riabyszew zastanawia si, jak ma teraz ze-
bra swj korpus i przeprowadzi uderzenie na Dubno, o godzinie 9.00,
czyli trzy godziny po otrzymaniu rozkazu, przyby mu z pomoc wybitny
specjalista w dziedzinie morale", komisarz korpusu Waszugin:
Szed, gniotc wyczyszczonymi butami krzaki, wprost na Riabysze-
wa. Zbliywszy si, zmierzy go od stp do gowy i patrzc w pomarsz-
czon, o wystajcych kociach policzkowych twarz dowdcy korpusu,
zduszonym z wciekoci gosem zapyta:
- Za ile si sprzedae, Judaszu?
Riabyszew sta wyprostowany przed czonkiem Rady Wojennej,
zmieszany, nic wiedzc co odpowiedzie. Take i my wszyscy patrzyli-
my zdetonowani na niewysokiego, zgrabnego komisarza korpusu.
Dymitr Iwanowicz odezwa si pierwszy:
- Towarzyszu komisarzu, zechciejcie mnie wysucha...
246
- Ciebie, zdrajco, bdzie sucha sd polowy. Tutaj pod t sosn wy-
suchamy i tu pod sosn rozstrzelamy. (By z nim prokurator, przewod-
niczcy trybunau wojskowego, pluton onierzy - wszyscy gotowi do
wykonania swojej roboty - uwaga autora) [...].
Nie wytrzymaem i wystpiem naprzd.
- Moecie posdza nas, o co chcecie. Jednak zadajcie sobie trud
wysuchania nas przedtem.
- A, to ty, etatowy adwokacie zdrajcy...
Teraz potok obelywych sw zwali si na mnie.
Wszyscy wiedzieli, e czonek Rady Wojennej nie znosi, kiedy mu
przerywaj. Ale nie miaem nic do stracenia. Co wicej chwyciem si
jego broni. Nie by to wiadomy manewr, podszepn mi go gniew.
-Jeszcze nie wiadomo, jakimi wzgldami kieruj si ci, ktrzy rozka-
zuj odda nieprzyjacielowi teren zdobyty w walce.
Komisarz korpusu zatrzyma si. Aby mi spojrze w twarz, nie musia
podnosi gowy - bylimy jednego wzrostu. Przed oczami mam czarne
wsiki, nerwowo drgajc praw powiek. W gosie czonka Rady Wo-
jennej wyczuwam jednak ledwo uchwytne zmieszanie:
- Kto wam kaza oddawa teren? Co wy pleciecie? Generale Riaby-
szew, meldujcie wy.
Dymitr Iwanowicz zacz mwi. Czonek Rady Wojennej przecha-
dza si przed nami z rkami zaoonymi do tyu.
Komisarz korpusu czuje, e popeni niezrczno, lecz nie ustpuje.
Patrzy na zegarek i rozkazuje Dymitrowi Iwanowiczowi:
- Za dwadziecia minut zameldujecie mi wasz decyzj [...].
Komisarz korpusu nie da nam czasu ani na przeprowadzenie rozpo-
znania, ani na przegrupowanie dywizji. Jak wic mamy naciera.
Riabyszew wstaje i kieruje si do spacerujcego samotnic komisarza
korpusu.
- Korpus bdzie mg skoczy przegrupowanie dopiero jutro rano.
Czonek Rady Wojennej z oburzenia mwi prawie szeptem:
- W cigu dwudziestu minut podj decyzj i naprzd.
- Z czym naprzd?
- Rozkazuj natychmiast rozpocz natarcie. Jeeli nie zaczniecie,
usun was ze stanowiska i oddam pod sd [...].
Nie pozostaje nam nic innego, jak powzi samobjcz decyzj:
wprowadzi korpus do walki czciami. Znw jestemy otoczeni gstym
piercieniem dowdcw. Czonek Rady Wojennej, coraz spogldajc na
zegarek, sucha polece, ktre wydaje Riabyszew.
Dywizja Wasiliewa, puk Wokowa i puk motocyklistw tworz gru-
p szybk. Gwne siy zakocz przegrupowanie i jutro przystpi do
walki.
- Ju dawno trzeba byo to zrobi. - Czonek Rady Wojennej spode
ba patrzy na Dymitra Iwanowicza. - Jeeli kto chce si przysuy oj-
czynie, zawsze znajdzie sposb...
Riabyszew milczy. Stoi na baczno z oczami zwrconymi gdzie
w przestrze, ponad gow komisarza korpusu.
Czonek Rady Wojennej przykada wsk bia rk do czapki.
- Wykonujcie rozkaz. A grup szybk bdzie dowodzi Popiel.
Komisarz korpusu zwraca si do mnie:
- Jeeli zdobdziecie do wieczora Dubno, otrzymacie nagrod. Nic
zdobdziecie - wydalimy z partii i rozstrzelamy"
1
".
Genera porucznik Popiel opisa cudown scen, prawda? Tak wa-
nie organizowano przeciwuderzenia. W dwadziecia minut! Niepo-
trzebna wiedza, sztuka operacyjna, mdrzy, profesjonalni generaowie.
Najwaniejsze to mie pod rk pluton egzekucyjny i prokuratora, ktry
w naleyty sposb zalegalizuje rozstrzelanie".
111
N. Popiel, op.cit., s. 149. 151-152. Przyp. tum.
Warto wspomnie na marginesie, e Waszugin dwa dni pniej po powrocie do
sztabu frontu, poszed do swojego gabinetu subowego i zastrzeli si. Patrz: M. So-
onin 22 czerwca 1941. Czyli jak zacza si Wielka Wojna Ojczyniana, Pozna 2007,
s. 361. Ciekawe rwnie, e chocia Popiel zdoby Dubno i zada powane straty Niem-
com, jego dziaania krytycznie ocenia ukw w swoich Wspomnieniach i refleksjach.
Na s. 342 tomu 1 tak ocenia awantur zwizan z kontratakiem: Niewtpliwie dziaania
8. korpusu mogyby przynie wikszy efekt, gdyby dowdca korpusu nie rozdzieli
swoich oddziaw na dwie grupy i w dodatku nie powierzy dowodzenia jedn z nich
komisarzowi brygadowemu Popielowi, ktry nie mia dostatecznego przygotowania
operacyjno-taktycznego [...]". Ciekawie porwna tekst ukowa i Popiela, prawda?
Ale zagadk tych rozbienoci atwo wyjani. Popiel by entuzjast Chruszczowa
i pieje peany na jego temat, natomiast nie zostawia suchej nitki na ukowie, oskarajc
go o brutalno, chamstwo i szereg innych grzechw gwnych. Popiel wyda swoje
wspomnienia (ogem s tego trzy tomy) na pocztku lat szedziesitych, po tym jak
Chruszczow usun ukowa ze stanowiska ministra obrony ZSRR, czonka K.C KPZR
i czonka Prezydium KC KPZR (w 1957 roku), i mg z jednej strony pouywa sobie
na ukowie, z drugiej za przysuy si gensekowi. A potem z kolei ukw odegra si
w swoich wspomnieniach. Przyp. tum.
2-48
W zwizku z tym, e jednostki 8. Korpusu Zmechanizowanego doko-
nyway przegrupowania i nie byy gotowe do natarcia, utworzono grup
szybk skadajc si z 34. Dywizji Pancernej, puku pancernego pod-
pukownika I.W. Wasiliewa i puku motocyklistw. Na czele grupy stan
zastpca dowdcy korpusu do spraw politycznych, komisarz brygady Po-
piel. Ponownie korpus wchodzi do walki czciami.
Dwudziestego sidmego czerwca o godzinie 14.00 grupa Popiela
przesza do natarcia, ktre pocztkowo rozwijao si pomylnie. Sowiec-
cy czogici zaatakowali wroga w rejonie Werby. nastpnie odcili wy-
sunite w okolice Krzemieca pododdziay 16. Dywizji Pancernej od jej
gwnych si i pod wieczr przedarli si do Dubna, wychodzc na tyy
11. Dywizji Pancernej nacierajcej na Ostrw. Tego samego dnia, ale kil-
ka godzin wczeniej, od pnocnego wschodu w okolice miasta dotary
zwizki taktyczne 19. Korpusu Zmechanizowanego i 36. Strzeleckiego.
Ale podchodzce do celu z rnych kierunkw sowieckie wojska nie
nawizay cznoci i nic zorganizoway wspdziaania. W konsekwen-
cji ich akcje miay charakter nieskoordynowany i nie doprowadziy do
wykonania zadania i zlikwidowania caego niemieckiego oddziau, ktry
dokona wklinowania w tym rejonie. Korpus Rokossowskiego w ogle
nie mg naciera, poniewa sam odpiera ataki niemieckiego III Korpu-
su Zmotoryzowanego na odcinku szosy uck-Rw ne.
Dwudziestego smego walki w rejonie Dubna stay si jeszcze bar-
dziej zaciekle. Niemcy przerzucili tu dodatkowo LV Korpus Armijny,
Pozwolio im to zwikszy napr na korpus generaa Feklenki, ktry
ponis znaczne straty i ponownie by zmuszony wycofa si w rejon
Rwnego. W zwizku z tym sytuacja 8. Korpusu gwatownie si pogor-
szya. Oderwa si od ssiada z lewej strony korpusu Karpeza, ktry me
uzyska powodzenia. Niemieckie rozpoznanie lotnicze /dolao wykry
przejcie gwnych sil generaa Riabyszewa z rejonu Brodw do Dubna
Von Kleist wydal rozkaz 16. Dywizji Pancernej przeci drog na Dubne
i przygotowa siln zbiorcz grup bojow, aby wykonaa przeciwnatar-
cie na poudniowy zachd od miasta.
W nocy z 28 na 29 czerwca 12. Dywizja Pancerna generaa Mis/ant-
na oraz 7. Dywizja pukownika Gierasimowa wielokrotnie podejmowa)
prby przebicia si do Dubna i poczenia z grup Popiela. Ale przeciw
nik wprowadzi do walki wszystkie jednostki, jakimi dysponowa i do
piercieniem dowdcw. Czonek Rady Wojennej, coraz spogldajc na
zegarek, sucha polece, ktre wydaje Riabyszew.
Dywizja Wasiliewa, puk Wokowa i puk motocyklistw tworz gru-
p szybk. Gwne siy zakocz przegrupowanie i jutro przystpi do
walki.
- Ju dawno trzeba byo to zrobi. - Czonek Rady Wojennej spode
ba patrzy na Dymitra Iwanowicza. - Jeeli kto chce si przysuy oj-
czynie, zawsze znajdzie sposb...
Riabyszew milczy. Stoi na baczno z oczami zwrconymi gdzie
w przestrze, ponad gow komisarza korpusu.
Czonek Rady Wojennej przykada wsk bia rk do czapki.
- Wykonujcie rozkaz. A grup szybk bdzie dowodzi Popiel.
Komisarz korpusu zwraca si do mnie:
- Jeeli zdobdziecie do wieczora Dubno, otrzymacie nagrod. Nic
zdobdziecie - wydalimy z partii i rozstrzelamy"
1
".
Genera porucznik Popiel opisa cudown scen, prawda? Tak wa-
nie organizowano przeciwuderzenia. W dwadziecia minut! Niepo-
trzebna wiedza, sztuka operacyjna, mdrzy, profesjonalni generaowie.
Najwaniejsze to mie pod rk pluton egzekucyjny i prokuratora, ktry
w naleyty sposb zalegalizuje rozstrzelanie".
111
N. Popiel, op.cit., s. 149. 151-152. Przyp. tum.
Warto wspomnie na marginesie, e Waszugin dwa dni pniej po powrocie do
sztabu frontu, poszed do swojego gabinetu subowego i zastrzeli si. Patrz: M. So-
onin 22 czerwca 1941. Czyli jak zacza si Wielka Wojna Ojczyniana, Pozna 2007,
s. 361. Ciekawe rwnie, e chocia Popiel zdoby Dubno i zada powane straty Niem-
com, jego dziaania krytycznie ocenia ukw w swoich Wspomnieniach i refleksjach.
Na s. 342 tomu 1 tak ocenia awantur zwizan z kontratakiem: Niewtpliwie dziaania
8. korpusu mogyby przynie wikszy efekt, gdyby dowdca korpusu nie rozdzieli
swoich oddziaw na dwie grupy i w dodatku nie powierzy dowodzenia jedn z nich
komisarzowi brygadowemu Popielowi, ktry nie mia dostatecznego przygotowania
operacyjno-taktycznego [...]". Ciekawie porwna tekst ukowa i Popiela, prawda?
Ale zagadk tych rozbienoci atwo wyjani. Popiel by entuzjast Chruszczowa
i pieje peany na jego temat, natomiast nie zostawia suchej nitki na ukowie, oskarajc
go o brutalno, chamstwo i szereg innych grzechw gwnych. Popiel wyda swoje
wspomnienia (ogem s tego trzy tomy) na pocztku lat szedziesitych, po tym jak
Chruszczow usun ukowa ze stanowiska ministra obrony ZSRR, czonka K.C KPZR
i czonka Prezydium KC KPZR (w 1957 roku), i mg z jednej strony pouywa sobie
na ukowie, z drugiej za przysuy si gensekowi. A potem z kolei ukw odegra si
w swoich wspomnieniach. Przyp. tum.
2-48
W zwizku z tym, e jednostki 8. Korpusu Zmechanizowanego doko-
nyway przegrupowania i nie byy gotowe do natarcia, utworzono grup
szybk skadajc si z 34. Dywizji Pancernej, puku pancernego pod-
pukownika I.W. Wasiliewa i puku motocyklistw. Na czele grupy stan
zastpca dowdcy korpusu do spraw politycznych, komisarz brygady Po-
piel. Ponownie korpus wchodzi do walki czciami.
Dwudziestego sidmego czerwca o godzinie 14.00 grupa Popiela
przesza do natarcia, ktre pocztkowo rozwijao si pomylnie. Sowiec-
cy czogici zaatakowali wroga w rejonie Werby. nastpnie odcili wy-
sunite w okolice Krzemieca pododdziay 16. Dywizji Pancernej od jej
gwnych si i pod wieczr przedarli si do Dubna, wychodzc na tyy
11. Dywizji Pancernej nacierajcej na Ostrw. Tego samego dnia, ale kil-
ka godzin wczeniej, od pnocnego wschodu w okolice miasta dotary
zwizki taktyczne 19. Korpusu Zmechanizowanego i 36. Strzeleckiego.
Ale podchodzce do celu z rnych kierunkw sowieckie wojska nie
nawizay cznoci i nic zorganizoway wspdziaania. W konsekwen-
cji ich akcje miay charakter nieskoordynowany i nie doprowadziy do
wykonania zadania i zlikwidowania caego niemieckiego oddziau, ktry
dokona wklinowania w tym rejonie. Korpus Rokossowskiego w ogle
nie mg naciera, poniewa sam odpiera ataki niemieckiego III Korpu-
su Zmotoryzowanego na odcinku szosy uck-Rw ne.
Dwudziestego smego walki w rejonie Dubna stay si jeszcze bar-
dziej zaciekle. Niemcy przerzucili tu dodatkowo LV Korpus Armijny,
Pozwolio im to zwikszy napr na korpus generaa Feklenki, ktry
ponis znaczne straty i ponownie by zmuszony wycofa si w rejon
Rwnego. W zwizku z tym sytuacja 8. Korpusu gwatownie si pogor-
szya. Oderwa si od ssiada z lewej strony korpusu Karpeza, ktry me
uzyska powodzenia. Niemieckie rozpoznanie lotnicze /dolao wykry
przejcie gwnych sil generaa Riabyszewa z rejonu Brodw do Dubna
Von Kleist wydal rozkaz 16. Dywizji Pancernej przeci drog na Dubne
i przygotowa siln zbiorcz grup bojow, aby wykonaa przeciwnatar-
cie na poudniowy zachd od miasta.
W nocy z 28 na 29 czerwca 12. Dywizja Pancerna generaa Mis/ant-
na oraz 7. Dywizja pukownika Gierasimowa wielokrotnie podejmowa)
prby przebicia si do Dubna i poczenia z grup Popiela. Ale przeciw
nik wprowadzi do walki wszystkie jednostki, jakimi dysponowa i do
tego nie dopuci. Dywizje Riabyszewa nie zdoay przeama obrony
przeciwnika na linii rzeki Paszwka. Niemey przyhamowali natarcie na
wschd od Dubna i dokonali przegrupowania, w wyniku ktrego prze-
ciwko sowieckiemu 8. Korpusowi Zmechanizowanemu skierowano jed-
nostki piciu dywizji z III i XXXXVIII KZmot. grupy von Kleista.
Zacieke walki w rejonie Dubna trway 29 i 30 czerwca. Z niemiec-
kiej strony wprowadzono 4., 75., 57. i 111. Dywizj Piechoty, 16. Zmo-
toryzowan i 16. Pancern. Podcigano rwnie 225. Dywizj Piechoty
i 14. Pancern. Wszystkie niemieckie jednostki zaciskay piercie i je-
dynie 11. Pancerna utrzymywaa obron w rejonie Ostroga. Wieczorem
29 czerwca korpus generaa Riabyszewa walczy, praktycznie rzecz bio-
rc w okreniu i ponosi due straty. Nie udao si przebi do Dubna.
cznoci z dowdztwem frontu nie byo, tyy okazay si odcite, ko-
czya si amunicja, paliwo i smary, poleg dowdca 12. Dywizji Pancer-
nej genera Miszanin. Wieczorem 29 czerwca dowdca korpusu podj
samodzieln decyzj, by przebija si ku poudniowi.
Dowdca frontu ponownie zada, aby 19. KZmech. i 36. Strzelecki
zorganizoway natarcie na zbienych kierunkach na Dubno i nawizay
czno z 8. Korpusem. Feklenko i Sysojew 29 czerwca znw rzucili
swoje jednostki do natarcia, ktre wkrtce utkno.
Tego dnia Rada Wojenna Frontu Poudniowo-Zachodniego wy-
daa specjaln dyrektyw w sprawie usunicia licznych niedostatkw
w dziaaniach sowieckich wojsk. Zwracano w niej uwag, e jednostki
le organizuj rozpoznanie i w konsekwencji nie dysponuj informacjami
o przeciwniku. Podkrelano sabe ubezpieczanie skrzyde i stykw, nie-
zadowalajce wykorzystywanie cznoci radiowej do kierowania wal-
k. Na przykad nacierajce na Dubno 36. i 8 Korpus Strzelecki, oraz
19. Zmechanizowany nie miay ze sob cznoci.
Trzydziestego czerwca walki w tym rejonie jeszcze trway, ale Niem-
cy ju ostatecznie zmienili sytuacj na swoj korzy.
Cakowicie okrona grupa Popiela, w ktrej pozostao jeszcze 60
czogw KW i T-34, nieraz podejmowaa nieudane prby przebicia si
na poudniowy zachd i poczenia z gwnymi siami swojego korpusu.
Wreszcie 2 lipca Popiel, utraciwszy czno z Riabyszewem, postanowi
przebija si na wschd. Pozbawione paliwa czogi trzeba byo porzuci.
W walkach poleg dowdca 34. Dywizji Pancernej pukownik Wasilicw.
Trzy tygodnie pniej komisarz brygady wyszed z okrenia w rejonie
Biaokorowicz. Z szeciu pukw pozostao tylko 1778 ludzi.
250
A Rada Wojenna frontu znowu zadaa, by rozbi grup szybk
przeciwnika. Tym razem zwizki taktyczne 5. Armii Potapowa miay
z rejonu Cuma-Klewa wykona uderzenie na poudnie, aby odci od
tyw niemieckie wojska, ktre pod Rwnem sforsoway rzek Hory,
i zamkn wyom. Wykonujc rozkaz, 27. Korpus Strzelecki, 22. i 9.
Zmechanizowany wychodzc z lasw pod Klewaniem, przeprowadziy
natarcie pomidzy Rwnem a uckiem i dotary do linii Moszkw-Bor-
bin. Haider tego dnia zapisa w dzienniku, e do gbokie wklinowa-
nie rosyjskich zwizkw zmechanizowanych z rejonu bagien poleskich
na skrzydle 1. Grupy Zmechanizowanej w oglnym kierunku na Dubno
[...] wie znajdujce si w tym rejonie dywizje piechoty". Oczywicie
nie tylko piechoty. Na zachd od Rwnego z sowieckimi wojskami wal-
czya 13. Dywizja Pancerna i 25. Zmotoryzowana. Tam take przerzuca-
na bya 16. Pancerna, ktra przez tydzie walk zniszczya ogem 293
sowieckie czogi.
Niemcy ponownie precyzyjnie manewrowali swoimi niezbyt wielki-
mi siami i znowu przeamali opr przeciwnika. Ich dziaaniom sprzyjao
rwnie to, e sowieckim onierzom ogromnie brakowao nieregularnie
dostarczanego paliwa i amunicji. Nie zorganizowano napraw sprztu. Na
przykad w 22. KZmech. spord 119 utraconych czogw 58 wysadzi-
y same zaogi, poniewa nie mona ich byo ewakuowa i wyremonto-
wa.
Ostatecznie sowieckie wojska na pocztku lipca przerway natarci
w rejonie Rwnego, Dubna i Brodw. Zadziwiajce, i sowiecka pro-
paganda wpada na pomys, eby wyniki walk przedstawi jako wielkie
zwycistwo: W wyniku niedawnej gigantycznej bitwy pancernej, do
ktrej doszo w rejonie ucka, Rwnego, Dubna i Brodw od 25 czerwca
do 2 lipca, 1. Grupa Pancerna i 6. Armia, dziaajce na gwnym kierun-
ku Grupy Armii Poudnie, poniosy powane straty i ich natarcie zo-
stao zatrzymane na osiem dni. Chocia sowieckim jednostkom szybkim
nie udao si cakowicie rozbi zgrupowania uderzeniowego wroga, ich
przeciwuderzenie miao ogromne znaczenie. Nieprzyjacielskie wojska
nie tylko poniosy ogromne straty, ale rwnie nic zdoay, tak jak zapla-
nowano, okry sowieckich wojsk na lwowskim wystpie. Przeciwude-
rzenie to wywaro decydujcy wpyw na pniejsze walki na kierunku
ytomiersko-kijowskim".
Take marszaek ukw pozytywnie oceni rezultaty przeciwuderzen
Frontu Poudniowo-Zachodniego: [...] wanie w wyniku tych dziaa
tego nie dopuci. Dywizje Riabyszewa nie zdoay przeama obrony
przeciwnika na linii rzeki Paszwka. Niemey przyhamowali natarcie na
wschd od Dubna i dokonali przegrupowania, w wyniku ktrego prze-
ciwko sowieckiemu 8. Korpusowi Zmechanizowanemu skierowano jed-
nostki piciu dywizji z III i XXXXVIII KZmot. grupy von Kleista.
Zacieke walki w rejonie Dubna trway 29 i 30 czerwca. Z niemiec-
kiej strony wprowadzono 4., 75., 57. i 111. Dywizj Piechoty, 16. Zmo-
toryzowan i 16. Pancern. Podcigano rwnie 225. Dywizj Piechoty
i 14. Pancern. Wszystkie niemieckie jednostki zaciskay piercie i je-
dynie 11. Pancerna utrzymywaa obron w rejonie Ostroga. Wieczorem
29 czerwca korpus generaa Riabyszewa walczy, praktycznie rzecz bio-
rc w okreniu i ponosi due straty. Nie udao si przebi do Dubna.
cznoci z dowdztwem frontu nie byo, tyy okazay si odcite, ko-
czya si amunicja, paliwo i smary, poleg dowdca 12. Dywizji Pancer-
nej genera Miszanin. Wieczorem 29 czerwca dowdca korpusu podj
samodzieln decyzj, by przebija si ku poudniowi.
Dowdca frontu ponownie zada, aby 19. KZmech. i 36. Strzelecki
zorganizoway natarcie na zbienych kierunkach na Dubno i nawizay
czno z 8. Korpusem. Feklenko i Sysojew 29 czerwca znw rzucili
swoje jednostki do natarcia, ktre wkrtce utkno.
Tego dnia Rada Wojenna Frontu Poudniowo-Zachodniego wy-
daa specjaln dyrektyw w sprawie usunicia licznych niedostatkw
w dziaaniach sowieckich wojsk. Zwracano w niej uwag, e jednostki
le organizuj rozpoznanie i w konsekwencji nie dysponuj informacjami
o przeciwniku. Podkrelano sabe ubezpieczanie skrzyde i stykw, nie-
zadowalajce wykorzystywanie cznoci radiowej do kierowania wal-
k. Na przykad nacierajce na Dubno 36. i 8 Korpus Strzelecki, oraz
19. Zmechanizowany nie miay ze sob cznoci.
Trzydziestego czerwca walki w tym rejonie jeszcze trway, ale Niem-
cy ju ostatecznie zmienili sytuacj na swoj korzy.
Cakowicie okrona grupa Popiela, w ktrej pozostao jeszcze 60
czogw KW i T-34, nieraz podejmowaa nieudane prby przebicia si
na poudniowy zachd i poczenia z gwnymi siami swojego korpusu.
Wreszcie 2 lipca Popiel, utraciwszy czno z Riabyszewem, postanowi
przebija si na wschd. Pozbawione paliwa czogi trzeba byo porzuci.
W walkach poleg dowdca 34. Dywizji Pancernej pukownik Wasilicw.
Trzy tygodnie pniej komisarz brygady wyszed z okrenia w rejonie
Biaokorowicz. Z szeciu pukw pozostao tylko 1778 ludzi.
250
A Rada Wojenna frontu znowu zadaa, by rozbi grup szybk
przeciwnika. Tym razem zwizki taktyczne 5. Armii Potapowa miay
z rejonu Cuma-Klewa wykona uderzenie na poudnie, aby odci od
tyw niemieckie wojska, ktre pod Rwnem sforsoway rzek Hory,
i zamkn wyom. Wykonujc rozkaz, 27. Korpus Strzelecki, 22. i 9.
Zmechanizowany wychodzc z lasw pod Klewaniem, przeprowadziy
natarcie pomidzy Rwnem a uckiem i dotary do linii Moszkw-Bor-
bin. Haider tego dnia zapisa w dzienniku, e do gbokie wklinowa-
nie rosyjskich zwizkw zmechanizowanych z rejonu bagien poleskich
na skrzydle 1. Grupy Zmechanizowanej w oglnym kierunku na Dubno
[...] wie znajdujce si w tym rejonie dywizje piechoty". Oczywicie
nie tylko piechoty. Na zachd od Rwnego z sowieckimi wojskami wal-
czya 13. Dywizja Pancerna i 25. Zmotoryzowana. Tam take przerzuca-
na bya 16. Pancerna, ktra przez tydzie walk zniszczya ogem 293
sowieckie czogi.
Niemcy ponownie precyzyjnie manewrowali swoimi niezbyt wielki-
mi siami i znowu przeamali opr przeciwnika. Ich dziaaniom sprzyjao
rwnie to, e sowieckim onierzom ogromnie brakowao nieregularnie
dostarczanego paliwa i amunicji. Nie zorganizowano napraw sprztu. Na
przykad w 22. KZmech. spord 119 utraconych czogw 58 wysadzi-
y same zaogi, poniewa nie mona ich byo ewakuowa i wyremonto-
wa.
Ostatecznie sowieckie wojska na pocztku lipca przerway natarci
w rejonie Rwnego, Dubna i Brodw. Zadziwiajce, i sowiecka pro-
paganda wpada na pomys, eby wyniki walk przedstawi jako wielkie
zwycistwo: W wyniku niedawnej gigantycznej bitwy pancernej, do
ktrej doszo w rejonie ucka, Rwnego, Dubna i Brodw od 25 czerwca
do 2 lipca, 1. Grupa Pancerna i 6. Armia, dziaajce na gwnym kierun-
ku Grupy Armii Poudnie, poniosy powane straty i ich natarcie zo-
stao zatrzymane na osiem dni. Chocia sowieckim jednostkom szybkim
nie udao si cakowicie rozbi zgrupowania uderzeniowego wroga, ich
przeciwuderzenie miao ogromne znaczenie. Nieprzyjacielskie wojska
nie tylko poniosy ogromne straty, ale rwnie nic zdoay, tak jak zapla-
nowano, okry sowieckich wojsk na lwowskim wystpie. Przeciwude-
rzenie to wywaro decydujcy wpyw na pniejsze walki na kierunku
ytomiersko-kijowskim".
Take marszaek ukw pozytywnie oceni rezultaty przeciwuderzen
Frontu Poudniowo-Zachodniego: [...] wanie w wyniku tych dziaa
naszych wojsk na Ukrainie pokrzyowano ju na samym pocztku nie-
przyjacielski plan byskawicznego przedarcia si do Kijowa. Niemcy
ponieli cikie straty i przekonali si o wytrwaoci onierzy radziec-
kich, ktrzy byli gotowi walczy do ostatniej kropli krwi"
12
. Marszaek
wykrci si od odpowiedzi na pytanie: czy tak mizerne rezultaty warte
byy takiego morza krwi? Czy nie lepiej byo wybra inny plan dziaania.
choby generaa Purkajewa? Zreszt to pytanie czysto retoryczne. Dla
wielkiego dowdcy" ukowa ycic sowieckich onierzy zawsze byo
warte mniej ni gar piasku. Wanie za brutalno, za to, e potrafi! na
polach bitew ka pokotem dziesitki i setki tysicy wasnych onierzy.
tak wysoko ceni go Stalin.
Na marginesie mwic, przeciwuderzenia na innych frontach Georgij
Konstantinowicz ocenia do krytycznie, uznajc win Sztabu General-
nego i Naczelnego Wodza. Stawiajc zadanie wykonania przeciwnatar-
cia, Kwatera Gwna nic znaa realnej sytuacji, jaka uksztatowaa si 22
czerwca pod koniec dnia. Nie orientoway si w niej rwnie dowdztwa
Frontw. Naczelne Dowdztwo powzio wic decyzj nie na podsta-
wie analizy realnej sytuacji i uzasadnionej kalkulacji si, ale kierujc si
intuicj i deniem do aktywnoci, nie biorc pod uwag moliwoci
wojsk, czego w adnym wypadku nie wolno czyni w najwaniejszych.
decydujcych momentach walki zbrojnej [...]. Przeprowadzone prze-
ciwuderzenia, z wyjtkiem Frontu Poudniowo-Zachodniego, najcz-
ciej byy zorganizowane wyjtkowo le, bez naleytego wspdziaania
i wskutek tego nie osigny one celu"
13
.
Tam gdzie dziaa sam ukw, oczywicie wszystko byo dobrze zor-
ganizowane. Ale prawd mwic, to zamierzony i niezamierzony grzech
wszystkich pamitnikarzy. Oni sami zawsze zwyciaj albo wytrwale
utrzymuj zajte rubiee, a zawodz i wycofuj si ssiedzi albo wszyst-
ko psuj gupi przeoeni. Na przykad Manstcin rwnie wci zwy-
12
G. ukw. op. vii. t. I. s. 343. Przyp. tum.
' G. Zukw. ii/>. ci/., 1. I s. 349-350. Fragment drugi cytatu w posiadanym przeze
mnie egzemplarzu brzmi nieco inaczej bez wymienienia Frontu Poudniowo-Zachod-
niego. epitetti ..wyjtkowo" i sw ..bez naleytego przeciwdziaania". Poniewa jednak
kade wydanie Wspomnie i refleksji ze wzgldw koniunkturalnych w wikszym lub
mniejszym stopniu rni si od pozostaych (patrz ksiki Suworowa), autor za tej pu-
blikacji w minimalnym stopniu stosuje taki instrument jak przypisy z podaniem rda.
trudno zgadn, z ktrej wersji ..dziel" ukowa akurat korzysta. Przyp. tum.
2S2
cia i zwycia, a potem wszystkie zwycistwa gdzie si zapodziay.
I wanie o tym napisa ksik
14
.
Podczas wnikliwej analizy wyranie wida, e na Froncie Poudnio-
wo-Zachodnim konsekwencje przeciwuderze okazay si nie tak kata-
strofalne jak na innych frontach tylko dlatego, e na kierunku tym sto-
sunek si by najbardziej korzystny dla Armii Czerwonej. W swojej dys-
pozycji ukw i Kirponos mieli najpotniejsze zgrupowanie czogw.
jakiego nie byo do koca wojny, a ich przeciwnik, niemiecka Grupa
Armii Poudnie", pod wzgldem liczby dywizji, a zwaszcza czogw,
znacznie ustpowaa sowieckim wojskom. Dlatego feldmarszakowi von
Kleistowi i generaowi Paulusowi nie udao si doprowadzi do takiego
okrenia i cakowitego pogromu armii Frontu Poudniowo-Zachodnie-
go, jak miao to miejsce w przypadku Frontu Zachodniego Pawowa".
Natomiast dowdztwo Frontu Poudniowo-Zachodniego pozwolio
sobie na luksus utracenia do 30 czerwca 2648 czogw, eby przeciw-
nik przekona si o wytrwaoci onierzy radzieckich". Po tych wal-
kach praktycznie wszystkie due jednostki pancerne Armii Czerwonej na
Ukrainie przestay istnie; 15., 19. i 22. Korpus Zmechanizowany utraciy
do 85 procent czogw. W 9. KZmech. w ogle nie byo ju pancernych
wozw bojowych i korpus sta si jednostk strzeleck.
Rokossowski, ktry roztrwoni w samobjczych, nieuzasadnionych
i nieprzygotowanych kontratakach wszystkie czogi, wycign taki
wniosek: Zwizki pancerne i zmotoryzowane nieprzyjaciela byy wypo-
saone w sprzt przewyszajcy pod wzgldem jakoci nasze przestarza-
e czogi T-26 i BT. Po forsownych marszach i dziesiciodniowych wal-
kach nawet tych przestarzaych wozw bojowych pozostao w korpusie
dosownie kilka""
1
.
Dwie dywizje 8. KZmech. genera Riabyszew wyprowadzi pod ar-
nopol. Po czterodniowych walkach byo w nich 19 tysicy ludzi i 207
14
Erich von Manstcin. Stracone zwycistwa. Warszawa 2001. Bellona. Przyp.
tum.
15
Autor powinien doda na razie". We wrzeniu 1941 roku wojska niemieckie
okryy w okolicach Kijowa wojska Frontu Poudniowo-Zachodniego. Armia C zer-
wona stracia wtedy okoo 700 tysicy ludzi, z tego 627,8 tysicy bezpowrotnie. Razem
z jecami z Frontu Briaskiego do niemieckiej niewoli do 24 wrzenia dostao si 665
tysicy ludzi. Przypomnijmy, e na Froncie Zachodnim tych jecw byo 2S7 704.
Przyp. tum.
16
K.. Rokossowski, op.cil.. s. 43. Przyp. tum.
253
naszych wojsk na Ukrainie pokrzyowano ju na samym pocztku nie-
przyjacielski plan byskawicznego przedarcia si do Kijowa. Niemcy
ponieli cikie straty i przekonali si o wytrwaoci onierzy radziec-
kich, ktrzy byli gotowi walczy do ostatniej kropli krwi"
12
. Marszaek
wykrci si od odpowiedzi na pytanie: czy tak mizerne rezultaty warte
byy takiego morza krwi? Czy nie lepiej byo wybra inny plan dziaania.
choby generaa Purkajewa? Zreszt to pytanie czysto retoryczne. Dla
wielkiego dowdcy" ukowa ycic sowieckich onierzy zawsze byo
warte mniej ni gar piasku. Wanie za brutalno, za to, e potrafi! na
polach bitew ka pokotem dziesitki i setki tysicy wasnych onierzy.
tak wysoko ceni go Stalin.
Na marginesie mwic, przeciwuderzenia na innych frontach Georgij
Konstantinowicz ocenia do krytycznie, uznajc win Sztabu General-
nego i Naczelnego Wodza. Stawiajc zadanie wykonania przeciwnatar-
cia, Kwatera Gwna nic znaa realnej sytuacji, jaka uksztatowaa si 22
czerwca pod koniec dnia. Nie orientoway si w niej rwnie dowdztwa
Frontw. Naczelne Dowdztwo powzio wic decyzj nie na podsta-
wie analizy realnej sytuacji i uzasadnionej kalkulacji si, ale kierujc si
intuicj i deniem do aktywnoci, nie biorc pod uwag moliwoci
wojsk, czego w adnym wypadku nie wolno czyni w najwaniejszych.
decydujcych momentach walki zbrojnej [...]. Przeprowadzone prze-
ciwuderzenia, z wyjtkiem Frontu Poudniowo-Zachodniego, najcz-
ciej byy zorganizowane wyjtkowo le, bez naleytego wspdziaania
i wskutek tego nie osigny one celu"
13
.
Tam gdzie dziaa sam ukw, oczywicie wszystko byo dobrze zor-
ganizowane. Ale prawd mwic, to zamierzony i niezamierzony grzech
wszystkich pamitnikarzy. Oni sami zawsze zwyciaj albo wytrwale
utrzymuj zajte rubiee, a zawodz i wycofuj si ssiedzi albo wszyst-
ko psuj gupi przeoeni. Na przykad Manstcin rwnie wci zwy-
12
G. ukw. op. vii. t. I. s. 343. Przyp. tum.
' G. Zukw. ii/>. ci/., 1. I s. 349-350. Fragment drugi cytatu w posiadanym przeze
mnie egzemplarzu brzmi nieco inaczej bez wymienienia Frontu Poudniowo-Zachod-
niego. epitetti ..wyjtkowo" i sw ..bez naleytego przeciwdziaania". Poniewa jednak
kade wydanie Wspomnie i refleksji ze wzgldw koniunkturalnych w wikszym lub
mniejszym stopniu rni si od pozostaych (patrz ksiki Suworowa), autor za tej pu-
blikacji w minimalnym stopniu stosuje taki instrument jak przypisy z podaniem rda.
trudno zgadn, z ktrej wersji ..dziel" ukowa akurat korzysta. Przyp. tum.
2S2
cia i zwycia, a potem wszystkie zwycistwa gdzie si zapodziay.
I wanie o tym napisa ksik
14
.
Podczas wnikliwej analizy wyranie wida, e na Froncie Poudnio-
wo-Zachodnim konsekwencje przeciwuderze okazay si nie tak kata-
strofalne jak na innych frontach tylko dlatego, e na kierunku tym sto-
sunek si by najbardziej korzystny dla Armii Czerwonej. W swojej dys-
pozycji ukw i Kirponos mieli najpotniejsze zgrupowanie czogw.
jakiego nie byo do koca wojny, a ich przeciwnik, niemiecka Grupa
Armii Poudnie", pod wzgldem liczby dywizji, a zwaszcza czogw,
znacznie ustpowaa sowieckim wojskom. Dlatego feldmarszakowi von
Kleistowi i generaowi Paulusowi nie udao si doprowadzi do takiego
okrenia i cakowitego pogromu armii Frontu Poudniowo-Zachodnie-
go, jak miao to miejsce w przypadku Frontu Zachodniego Pawowa".
Natomiast dowdztwo Frontu Poudniowo-Zachodniego pozwolio
sobie na luksus utracenia do 30 czerwca 2648 czogw, eby przeciw-
nik przekona si o wytrwaoci onierzy radzieckich". Po tych wal-
kach praktycznie wszystkie due jednostki pancerne Armii Czerwonej na
Ukrainie przestay istnie; 15., 19. i 22. Korpus Zmechanizowany utraciy
do 85 procent czogw. W 9. KZmech. w ogle nie byo ju pancernych
wozw bojowych i korpus sta si jednostk strzeleck.
Rokossowski, ktry roztrwoni w samobjczych, nieuzasadnionych
i nieprzygotowanych kontratakach wszystkie czogi, wycign taki
wniosek: Zwizki pancerne i zmotoryzowane nieprzyjaciela byy wypo-
saone w sprzt przewyszajcy pod wzgldem jakoci nasze przestarza-
e czogi T-26 i BT. Po forsownych marszach i dziesiciodniowych wal-
kach nawet tych przestarzaych wozw bojowych pozostao w korpusie
dosownie kilka""
1
.
Dwie dywizje 8. KZmech. genera Riabyszew wyprowadzi pod ar-
nopol. Po czterodniowych walkach byo w nich 19 tysicy ludzi i 207
14
Erich von Manstcin. Stracone zwycistwa. Warszawa 2001. Bellona. Przyp.
tum.
15
Autor powinien doda na razie". We wrzeniu 1941 roku wojska niemieckie
okryy w okolicach Kijowa wojska Frontu Poudniowo-Zachodniego. Armia C zer-
wona stracia wtedy okoo 700 tysicy ludzi, z tego 627,8 tysicy bezpowrotnie. Razem
z jecami z Frontu Briaskiego do niemieckiej niewoli do 24 wrzenia dostao si 665
tysicy ludzi. Przypomnijmy, e na Froncie Zachodnim tych jecw byo 2S7 704.
Przyp. tum.
16
K.. Rokossowski, op.cil.. s. 43. Przyp. tum.
253
czogw. Korpus wycofano na tyy do uzupenienia i w dalszych walkach
nie bra udziau. Jednostki Riabyszewa posuway si w lad za sztabem
Frontu Poudniowo-Zachodniego o wasnych siach, tracc po drodze
sprzt, i po przejciu trasy Proskurw-Koziatyn-Skwira-Biaa Cerkiew
Kijw 8 lipca skoncentroway si w rejonie Nieyna. W korpusie byo
wwczas 10 sprawnych czogw, 21 samochodw pancernych, 36 dzia
i 46 modzierzy.
Czwarty Korpus Wasowa by wykorzystywany czciami na r-
nych kierunkach i w czasie pierwszego tygodnia walk straci 579 czo-
gw. Jego 8. Dywizja Pancerna razem z korpusem Karpcza uczestniczya
w uderzeniu na Brody, potem zostaa okrona i zniszczona przez Niem-
cw w rejonie Kamionki Buskiej. Komdiw Fotczenkow poleg.
A oto losy drugiej dywizji tego korpusu: 32. Pancerna naleaa do naj-
silniejszych w Armii Czerwonej. Tylko w niej wrd etatowych 375 czo-
gw byo 173 T-34 i 49 KW. Jednostk dowodzi pukownik J.G. Pusz-
kin, ktry suy w wojskach pancernych od 1932 roku. Na czele pukw
i batalionw stali dzielni, agresywni oficerowie. Na przykad we wrze-
niu 1939 roku, w czasie zorganizowanego w pobliu Lwowa wsplnego
bankietu z Niemcami z okazji pomylnego pokonania Polski, dowdca
batalionu rozpoznawczego porucznik Tkaczenko uprowadzi gocinnym
gospodarzom czog PzKpfw III (!), eby zbada sprzt prawdopodob-
nego przeciwnika". Kiedy Niemcy wytrzewieli i przekonali si, e prze-
pad im czog, trzeba byo zwrci trjk", zwiadowcy za wlepiono
nagan, uznajc za okoliczno agodzc, e myla o Ojczynie".
Dywizja rozpocza wojn 23 czerwca kilka kilometrw na wschd
od Lwowa. Pierwsz walk stoczya w okolicy Kamionki Strumiowej.
Zniszczya 18 czogw i 5 armat przeciwpancernych, tracc przy tym
11 swoich wozw bojowych i dowdc 64. puku pancernego. W cza-
sie nocnego starcia 24 czerwca czogici dywizji zniszczyli 16 niemiec-
kich czogw, tracc 15 wasnych. Do 29 czerwca jednostka Puszkina
wspdziaajc z 81. DZmech. PM. Barypajewa, bronia Lwowa. W tym
okresie straty bojowe byy niewielkie, poniewa dywizja dziaaa przede
wszystkim przeciwko niemieckiej piechocie. Co prawda sensu w tych
dziaaniach byo niewiele.
Dowdcy jednostek dysponowali bardzo skpymi informacjami
o przeciwniku i dywizja czsto wykonywaa wielokilometrowe prze-
marsze, starajc si odeprze ataki nieistniejcych spadochroniarzy lub
czogw. Te forsowne marsze odbyway si w wyjtkowo trudnych wa-
254
runkach, poniewa w rejonie znajdowao si mnstwo rzek i bagien, na-
tomiast nad drogami niepodzielnie panowao niemieckie lotnictwo. Brak
dowiadczenia kierowcw czsto powodowa awarie. W czasie tygodnia
wojny 32. Dywizja stracia 37 swoich KW i 146 trzydziestek czwrek",
103 zabitych i 259 rannych. Poowa czogw nie nadawaa si do uytku
z powodu niesprawnoci technicznych, braku czci zamiennych i samo-
chodw pomocy technicznej. Jedynie 10 procent tych wozw bojowych
zdoano skierowa do remontu. W walkach utracono 30 procent, a ko-
lejne 10 procent ugrzzo w bagnach. Dywizja zniszczya 110 czogw
j 96 armat przeciwpancernych. By to bardziej ni skromny wynik - jedna
z najlepszych dywizji nie spenia pokadanych w niej nadziei.
Po fiasku sowieckiego natarcia 32. Pancerna odesza pod Tarnopol.
Poniewa nie uczestniczya bezporednio w atakach na Dubno, okazaa
si w tym momencie ostatnijednostk, w ktrej znajdowao si duo no-
wych czogw. Ale ju w poowie lipca z caej tej potgi pozosta 1 czog
T-34, 5 BT-7 i 11 samochodw pancernych BA-11. Z ostatnich wozw
bojowych utworzono jeden batalion, ktry oddano do dyspozycji dowd-
cy Kijowskiego Rejonu Umocnionego.
k -k *
Naley po raz kolejny podkreli, e przed wojn w Kijowskim Spe-
cjalnym Okrgu Wojskowym zgromadzono 50 procent czogw nowego
typu i Niemcy to odczuli. Walory bojowe sowieckiego czogu T-34 oka-
zay si dla niemieckich wojsk cakowit niespodziank. Dowdca ba-
terii armat przeciwpancernych kalibru 37 mm 42. batalionu niszczycieli
czogw meldowa: Nasze pozycje atakoway czogi zupenie niezna-
nego typu. Natychmiast otworzylimy ogie, ale nasze pociski nic byty
w stanie przebi pancerza czogw i dopiero z odlegoci 100 metrw
ogie sta si skuteczniejszy".
Kolejny meldunek: Sze armat przeciwpancernych prowadzio
szybki ogie do T-34. Ale czogi te, niczym prehistoryczne potwory, spo-
kojnie przeszy przez nasze stanowiska. Pod naszymi pociskami pance-
rze czogw jedynie dudniy jak bben".
I jeszcze meldunek dowdcy niemieckiego PzKpfw 111: Porucznik
Schteup odda cztery strzay do T-34 [...] z odlegoci 50 metrw i jeden
raz z 20 metrw, ale nie by w stanie zniszczy czogu. Nasz szybki ogie
by nieskuteczny i sowieckie czogi zbliay si. Pociski nie przebijaj
255
czogw. Korpus wycofano na tyy do uzupenienia i w dalszych walkach
nie bra udziau. Jednostki Riabyszewa posuway si w lad za sztabem
Frontu Poudniowo-Zachodniego o wasnych siach, tracc po drodze
sprzt, i po przejciu trasy Proskurw-Koziatyn-Skwira-Biaa Cerkiew
Kijw 8 lipca skoncentroway si w rejonie Nieyna. W korpusie byo
wwczas 10 sprawnych czogw, 21 samochodw pancernych, 36 dzia
i 46 modzierzy.
Czwarty Korpus Wasowa by wykorzystywany czciami na r-
nych kierunkach i w czasie pierwszego tygodnia walk straci 579 czo-
gw. Jego 8. Dywizja Pancerna razem z korpusem Karpcza uczestniczya
w uderzeniu na Brody, potem zostaa okrona i zniszczona przez Niem-
cw w rejonie Kamionki Buskiej. Komdiw Fotczenkow poleg.
A oto losy drugiej dywizji tego korpusu: 32. Pancerna naleaa do naj-
silniejszych w Armii Czerwonej. Tylko w niej wrd etatowych 375 czo-
gw byo 173 T-34 i 49 KW. Jednostk dowodzi pukownik J.G. Pusz-
kin, ktry suy w wojskach pancernych od 1932 roku. Na czele pukw
i batalionw stali dzielni, agresywni oficerowie. Na przykad we wrze-
niu 1939 roku, w czasie zorganizowanego w pobliu Lwowa wsplnego
bankietu z Niemcami z okazji pomylnego pokonania Polski, dowdca
batalionu rozpoznawczego porucznik Tkaczenko uprowadzi gocinnym
gospodarzom czog PzKpfw III (!), eby zbada sprzt prawdopodob-
nego przeciwnika". Kiedy Niemcy wytrzewieli i przekonali si, e prze-
pad im czog, trzeba byo zwrci trjk", zwiadowcy za wlepiono
nagan, uznajc za okoliczno agodzc, e myla o Ojczynie".
Dywizja rozpocza wojn 23 czerwca kilka kilometrw na wschd
od Lwowa. Pierwsz walk stoczya w okolicy Kamionki Strumiowej.
Zniszczya 18 czogw i 5 armat przeciwpancernych, tracc przy tym
11 swoich wozw bojowych i dowdc 64. puku pancernego. W cza-
sie nocnego starcia 24 czerwca czogici dywizji zniszczyli 16 niemiec-
kich czogw, tracc 15 wasnych. Do 29 czerwca jednostka Puszkina
wspdziaajc z 81. DZmech. PM. Barypajewa, bronia Lwowa. W tym
okresie straty bojowe byy niewielkie, poniewa dywizja dziaaa przede
wszystkim przeciwko niemieckiej piechocie. Co prawda sensu w tych
dziaaniach byo niewiele.
Dowdcy jednostek dysponowali bardzo skpymi informacjami
o przeciwniku i dywizja czsto wykonywaa wielokilometrowe prze-
marsze, starajc si odeprze ataki nieistniejcych spadochroniarzy lub
czogw. Te forsowne marsze odbyway si w wyjtkowo trudnych wa-
254
runkach, poniewa w rejonie znajdowao si mnstwo rzek i bagien, na-
tomiast nad drogami niepodzielnie panowao niemieckie lotnictwo. Brak
dowiadczenia kierowcw czsto powodowa awarie. W czasie tygodnia
wojny 32. Dywizja stracia 37 swoich KW i 146 trzydziestek czwrek",
103 zabitych i 259 rannych. Poowa czogw nie nadawaa si do uytku
z powodu niesprawnoci technicznych, braku czci zamiennych i samo-
chodw pomocy technicznej. Jedynie 10 procent tych wozw bojowych
zdoano skierowa do remontu. W walkach utracono 30 procent, a ko-
lejne 10 procent ugrzzo w bagnach. Dywizja zniszczya 110 czogw
j 96 armat przeciwpancernych. By to bardziej ni skromny wynik - jedna
z najlepszych dywizji nie spenia pokadanych w niej nadziei.
Po fiasku sowieckiego natarcia 32. Pancerna odesza pod Tarnopol.
Poniewa nie uczestniczya bezporednio w atakach na Dubno, okazaa
si w tym momencie ostatnijednostk, w ktrej znajdowao si duo no-
wych czogw. Ale ju w poowie lipca z caej tej potgi pozosta 1 czog
T-34, 5 BT-7 i 11 samochodw pancernych BA-11. Z ostatnich wozw
bojowych utworzono jeden batalion, ktry oddano do dyspozycji dowd-
cy Kijowskiego Rejonu Umocnionego.
k -k *
Naley po raz kolejny podkreli, e przed wojn w Kijowskim Spe-
cjalnym Okrgu Wojskowym zgromadzono 50 procent czogw nowego
typu i Niemcy to odczuli. Walory bojowe sowieckiego czogu T-34 oka-
zay si dla niemieckich wojsk cakowit niespodziank. Dowdca ba-
terii armat przeciwpancernych kalibru 37 mm 42. batalionu niszczycieli
czogw meldowa: Nasze pozycje atakoway czogi zupenie niezna-
nego typu. Natychmiast otworzylimy ogie, ale nasze pociski nic byty
w stanie przebi pancerza czogw i dopiero z odlegoci 100 metrw
ogie sta si skuteczniejszy".
Kolejny meldunek: Sze armat przeciwpancernych prowadzio
szybki ogie do T-34. Ale czogi te, niczym prehistoryczne potwory, spo-
kojnie przeszy przez nasze stanowiska. Pod naszymi pociskami pance-
rze czogw jedynie dudniy jak bben".
I jeszcze meldunek dowdcy niemieckiego PzKpfw 111: Porucznik
Schteup odda cztery strzay do T-34 [...] z odlegoci 50 metrw i jeden
raz z 20 metrw, ale nie by w stanie zniszczy czogu. Nasz szybki ogie
by nieskuteczny i sowieckie czogi zbliay si. Pociski nie przebijaj
255
pancerza, ale rozpadaj si na kawaki". Inny niemiecki oficer z 4. bata-
lionu czogw meldowa: Raz za razem nasze czogi rozpaday si od
bezporednich trafie sowieckimi pociskami. Wieyczki dowdcw na
PzKpfw liii PzKpfw IV odpaday na boki - ich mocowania najwyraniej
okazyway si nie do wytrzymae. Wszystko to mwi o ogromnej sile
i celnoci sowieckich armat kalibru 76,2 mm [...]. Zryw zaczepny wygasi
i zastpio go poczucie bezsilnoci, poniewa nic nie moglimy zdziaa
przeciwko rosyjskim czogom".
Po pierwszych takich walkach niemieccy onierze ponuro nazywali
swoje armaty przeciwpancerne kalibru 37 mm drewnianymi motkami"
albo pukawkami". natomiast dowdcy zaczli mwi o czogowym
terrorze Rosjan". Pociski niemieckiej pukawki" z odlegoci 1000 me-
trw przebijay pancerz o gruboci zaledwie 14 mm. Genera Bodin po
wojnie ironicznie wspomina o naszych czterdziestkach pitkach", gdy
tymczasem genera Mellendorf pisa o tragedii niemieckiej piechoty".
ktra do zwalczania rosyjskich czogw nie dostaa niczego penowar-
tociowego: niewtpliwie, obrona przeciwpancerna to najsmutniejszy
rozdzia w historii niemieckiej piechoty", a czog T-34 by dla piechoty
i obrony przeciwpancernej prawdziwym koszmarem".
Sowieccy oficerowie take z zadowoleniem zwracali uwag na fakt.
i samo tylko pojawienie si T-34, a szczeglnie K.W, powoduje, e nie-
przyjacielska piechota rzuca si do ucieczki. Genera Riabyszew poda
przykad, jak to 6 czogw KW i 4 trzydziestki czwrki" zniszczyy
40 czogw, nie ponoszc przy tym adnych strat. Mimo to Niemcy po-
trafili je zwalcza, zastawiajc puapki, wykorzystujc armaty przeciw-
lotnicze kalibru 88 mm albo po prostu unikajc nierwnej walki - czyli
mwic krtko, stosujc taktyczn elastyczno.
A z drugiej strony sowieccy marszakowie i generaowie uznali za
bezwartociowe tysice wozw bojowych z powodu niemieckiego
sprztu przewyszajcego [nasz] pod wzgldem jakoci".
Dowdca jednego z niemieckich dziaonw meldowa, e jego ar-
mata trafia dwadziecia trzy razy w ten sam czog T-34 i dopiero kie-
dy pocisk uderzy w podstaw wiey, czog musia wycofa si z walki.
Rzeczywicie T-34 by calutki. Ale sam fakt mwi nie tylko o walorach
czogu, ale przede wszystkim o kiepskim wyszkoleniu zaogi; niezdolnej
do zniszczenia armaty, ktra dwadziecia trzy razy trafia w czog. Mae
dowiadczenie, sabe wyszkolenie i brak amunicji powodoway, e so-
256
pancerza, ale rozpadaj si na kawaki". Inny niemiecki oficer z 4. bata-
lionu czogw meldowa: Raz za razem nasze czogi rozpaday si od
bezporednich trafie sowieckimi pociskami. Wieyczki dowdcw na
PzKpfw liii PzKpfw IV odpaday na boki - ich mocowania najwyraniej
okazyway si nie do wytrzymae. Wszystko to mwi o ogromnej sile
i celnoci sowieckich armat kalibru 76,2 mm [...]. Zryw zaczepny wygasi
i zastpio go poczucie bezsilnoci, poniewa nic nie moglimy zdziaa
przeciwko rosyjskim czogom".
Po pierwszych takich walkach niemieccy onierze ponuro nazywali
swoje armaty przeciwpancerne kalibru 37 mm drewnianymi motkami"
albo pukawkami". natomiast dowdcy zaczli mwi o czogowym
terrorze Rosjan". Pociski niemieckiej pukawki" z odlegoci 1000 me-
trw przebijay pancerz o gruboci zaledwie 14 mm. Genera Bodin po
wojnie ironicznie wspomina o naszych czterdziestkach pitkach", gdy
tymczasem genera Mellendorf pisa o tragedii niemieckiej piechoty".
ktra do zwalczania rosyjskich czogw nie dostaa niczego penowar-
tociowego: niewtpliwie, obrona przeciwpancerna to najsmutniejszy
rozdzia w historii niemieckiej piechoty", a czog T-34 by dla piechoty
i obrony przeciwpancernej prawdziwym koszmarem".
Sowieccy oficerowie take z zadowoleniem zwracali uwag na fakt.
i samo tylko pojawienie si T-34, a szczeglnie K.W, powoduje, e nie-
przyjacielska piechota rzuca si do ucieczki. Genera Riabyszew poda
przykad, jak to 6 czogw KW i 4 trzydziestki czwrki" zniszczyy
40 czogw, nie ponoszc przy tym adnych strat. Mimo to Niemcy po-
trafili je zwalcza, zastawiajc puapki, wykorzystujc armaty przeciw-
lotnicze kalibru 88 mm albo po prostu unikajc nierwnej walki - czyli
mwic krtko, stosujc taktyczn elastyczno.
A z drugiej strony sowieccy marszakowie i generaowie uznali za
bezwartociowe tysice wozw bojowych z powodu niemieckiego
sprztu przewyszajcego [nasz] pod wzgldem jakoci".
Dowdca jednego z niemieckich dziaonw meldowa, e jego ar-
mata trafia dwadziecia trzy razy w ten sam czog T-34 i dopiero kie-
dy pocisk uderzy w podstaw wiey, czog musia wycofa si z walki.
Rzeczywicie T-34 by calutki. Ale sam fakt mwi nie tylko o walorach
czogu, ale przede wszystkim o kiepskim wyszkoleniu zaogi; niezdolnej
do zniszczenia armaty, ktra dwadziecia trzy razy trafia w czog. Mae
dowiadczenie, sabe wyszkolenie i brak amunicji powodoway, e so-
256
Sowieckie czogi lekkie BT-7 (Lww, 1939 r.)
Niemiecki transporter opancerzony Sd.KIz 251/3B (1940 r.)
Niemiecki czog PzKpfw 38(1) w polskiej wiosce (wiosna 1941 r.)
Niemiecki czogista na wicze-
niach (1941 r.)
Sowieckie czogi lekkie BT-7 (Lww, 1939 r.)
Niemiecki transporter opancerzony Sd.KIz 251/3B (1940 r.)
Niemiecki czog PzKpfw 38(1) w polskiej wiosce (wiosna 1941 r.)
Niemiecki czogista na wicze-
niach (1941 r.)
Niemieckie dziako przeciwlotnicze 37 mm na transporterze opancerzonym Sd.KIz 7/2
(1941 r.)
Zniszczony sowiecki czog
T-28(lato 1941 r.)
Niemieckie czogi PzKpfw 111 w walce na ziemi sowieckiej (1941 r.)
Niemiecka zdobycz - czogi T-35 i T-26 (1941 r.)
Niemieckie dziako przeciwlotnicze 37 mm na transporterze opancerzonym Sd.KIz 7/2
(1941 r.)
Zniszczony sowiecki czog
T-28(lato 1941 r.)
Niemieckie czogi PzKpfw 111 w walce na ziemi sowieckiej (1941 r.)
Niemiecka zdobycz - czogi T-35 i T-26 (1941 r.)
Ni emi ecki e czogi na biao-
ruskiej zi emi (1941 r.)
\
Ni emi ecki e czo gi id naprzd (1941 r.)
Zni szczony czo g T-34 (1941 r.)
Ni emi ecki e czogi na biao-
ruskiej zi emi (1941 r.)
\
Ni emi ecki e czo gi id naprzd (1941 r.)
Zni szczony czo g T-34 (1941 r.)
Niemcy ogldaj zniszczony T-34 (1941 r.)
Gdzie w Biaorusi: niemieckie dziaa szturmowe StuG III Ausf. B na podwoziu czogu
PzKpfw.III(1941 r.)
Niemcy ogldaj zniszczony T-34 (1941 r.)
Gdzie w Biaorusi: niemieckie dziaa szturmowe StuG III Ausf. B na podwoziu czogu
PzKpfw.III(1941 r.)
Uzbrojone w armaty samochody pancerne BA-6 i BA-10 (1941 r.
W 1941 roku armata samochodu pancernego BA-10 bya w stanie zniszczy kady nie-
miecki czoe
Niemiecki czog lekki PzKpfw 38(t), byt uzbrojony w armat kalibru 37 mm i dwa
karabiny maszynowe
Sowiecki ezolg lekki, uzbrojony w armat kalibru 20 mm i jeden karabin maszynowy,
byl produkowany seryjnie od wrzenia 1941 r.
Uzbrojone w armaty samochody pancerne BA-6 i BA-10 (1941 r.
W 1941 roku armata samochodu pancernego BA-10 bya w stanie zniszczy kady nie-
miecki czoe
Niemiecki czog lekki PzKpfw 38(t), byt uzbrojony w armat kalibru 37 mm i dwa
karabiny maszynowe
Sowiecki ezolg lekki, uzbrojony w armat kalibru 20 mm i jeden karabin maszynowy,
byl produkowany seryjnie od wrzenia 1941 r.
Niemieccy onierze oglda-
j zdobyczny sowiecki czog
KW-2
Czogi T-34 wspieraj nacierajc piechot (1941 r.)
Dziao samobiene ZIS-30 prowadzi ogie do niemieckich czogw
Czog T-34 na moskiewskiej ulicy (zima 1941 r.)
Niemieccy onierze oglda-
j zdobyczny sowiecki czog
KW-2
Czogi T-34 wspieraj nacierajc piechot (1941 r.)
Dziao samobiene ZIS-30 prowadzi ogie do niemieckich czogw
Czog T-34 na moskiewskiej ulicy (zima 1941 r.)
wieccy czogici woleli miady niemieckie armaty gsienicami, a na-
wet taranowa niemieckie czogi.
Dlatego pomimo absolutnej przewagi technicznej przeciwuderze-
nia Armii Czerwonej w Rejonie Brody Dubno zakoczyy si niepowo-
dzeniem. Genera major Morgunow, przedstawiciel Gwnego Zarzdu
Wojsk Pancernych i Samochodowych Ludowego Komisariatu Obrony
na Ukrainie tak oceni minione wydarzenia: Brak samochodw pomocy
technicznej, niewystarczajca liczba czci zamiennych do T-34 i KW
zostay spotgowane defektami produkcyjnymi i sabym wyszkoleniem
zag. Rozpoznanie obrony przeciwpancernej przeciwnika okazao si
niewystarczajce. Jednostki byy cigle atakowane z powietrza - w czasie
forsownych marszw, przygotowania do ataku i w czasie samego ataku.
Przemarsze na odlego 800-900 kilometrw wykonywano bez adne-
go wsparcia naszego lotnictwa. Wsppraca z artyleri bya niezadowa-
lajca. Zalesiony, bagnisty teren wyjtkowo niekorzystny dla czogw.
Przeciwnik stawia zacieky opr. Nieustannie dawa si odczu brak
amunicji przeciwpancernej dla T-34 i KW. Wszystko to spowodowao
ogromne straty i utracenie duej czci sprztu". Wielkie zaniedbania
w szkoleniu zag i w taktyce, jakie zademonstroway jednostki pancerne
Armii Czerwonej, nie pozwoliy wykorzysta w lecie 1941 roku wszyst-
kich mocnych stron najnowszych czogw typu KW i T-34.
W rezultacie walki wojsk Frontu Poudniowo-Zachodniego o Dubno
zakoczyy si dla nich klsk. Zgrupowanie uderzeniowe przeciwni-
ka na pocztku lipca dokonao gbokiego przeamania na styku 5. oraz
6. Armii i zagrozio oskrzydleniem gwnych si frontu.
Sowieckie przeciwuderzenia, ktre miay rozbi przeciwnika w bi-
twie granicznej i doprowadzi do przeniesienia walki na jego terytorium,
zaplanowane na podstawie kierowania si intuicj i denia do aktyw-
noci", okazay si banalnym rosyjskim dziaaniem pod tytuem czap-
kami ich zarzucimy". Ale mwic obrazowo, czapki rzucali do ogniska
i zostali z goymi gowami - czyli bez czogw. To by prawdziwy rezul-
tat niewidzianej w dziejach, gigantycznej bitwy czogw".
Niemiecka 1. Grupa Pancerna utracia w tym samym czasie okoo
260 czogw. Ale poniewa to Niemcy okazali si panami pola bitwy, ich
straty w wikszoci przypadkw nie byy bezpowrotne. Czogi naprawia-
no i znowu wysyano do walki.
Do ogromnych, nie do odrobienia strat sprztu bojowego Armii Czer-
wonej w duej mierze przyczyni si tradycyjnie baaganiarski stosunek
wieccy czogici woleli miady niemieckie armaty gsienicami, a na-
wet taranowa niemieckie czogi.
Dlatego pomimo absolutnej przewagi technicznej przeciwuderze-
nia Armii Czerwonej w Rejonie Brody Dubno zakoczyy si niepowo-
dzeniem. Genera major Morgunow, przedstawiciel Gwnego Zarzdu
Wojsk Pancernych i Samochodowych Ludowego Komisariatu Obrony
na Ukrainie tak oceni minione wydarzenia: Brak samochodw pomocy
technicznej, niewystarczajca liczba czci zamiennych do T-34 i KW
zostay spotgowane defektami produkcyjnymi i sabym wyszkoleniem
zag. Rozpoznanie obrony przeciwpancernej przeciwnika okazao si
niewystarczajce. Jednostki byy cigle atakowane z powietrza - w czasie
forsownych marszw, przygotowania do ataku i w czasie samego ataku.
Przemarsze na odlego 800-900 kilometrw wykonywano bez adne-
go wsparcia naszego lotnictwa. Wsppraca z artyleri bya niezadowa-
lajca. Zalesiony, bagnisty teren wyjtkowo niekorzystny dla czogw.
Przeciwnik stawia zacieky opr. Nieustannie dawa si odczu brak
amunicji przeciwpancernej dla T-34 i KW. Wszystko to spowodowao
ogromne straty i utracenie duej czci sprztu". Wielkie zaniedbania
w szkoleniu zag i w taktyce, jakie zademonstroway jednostki pancerne
Armii Czerwonej, nie pozwoliy wykorzysta w lecie 1941 roku wszyst-
kich mocnych stron najnowszych czogw typu KW i T-34.
W rezultacie walki wojsk Frontu Poudniowo-Zachodniego o Dubno
zakoczyy si dla nich klsk. Zgrupowanie uderzeniowe przeciwni-
ka na pocztku lipca dokonao gbokiego przeamania na styku 5. oraz
6. Armii i zagrozio oskrzydleniem gwnych si frontu.
Sowieckie przeciwuderzenia, ktre miay rozbi przeciwnika w bi-
twie granicznej i doprowadzi do przeniesienia walki na jego terytorium,
zaplanowane na podstawie kierowania si intuicj i denia do aktyw-
noci", okazay si banalnym rosyjskim dziaaniem pod tytuem czap-
kami ich zarzucimy". Ale mwic obrazowo, czapki rzucali do ogniska
i zostali z goymi gowami - czyli bez czogw. To by prawdziwy rezul-
tat niewidzianej w dziejach, gigantycznej bitwy czogw".
Niemiecka 1. Grupa Pancerna utracia w tym samym czasie okoo
260 czogw. Ale poniewa to Niemcy okazali si panami pola bitwy, ich
straty w wikszoci przypadkw nie byy bezpowrotne. Czogi naprawia-
no i znowu wysyano do walki.
Do ogromnych, nie do odrobienia strat sprztu bojowego Armii Czer-
wonej w duej mierze przyczyni si tradycyjnie baaganiarski stosunek
do sprztu technicznego i niezadowalajca praca sub remontowych
i tyowych. Wykonywanie marszw na due odlegoci i nieustanne walki
wymagay prowadzenia planowych prac remontowych i przegldw. Ale
tego wanie nie organizowano. Czsto w ogle nie dokonywano ewaku-
acji niesprawnych i uszkodzonych wozw bojowych na armijne punkty
zbiorcze i porzucone czogi pozostaway na drogach, czekajc na niemiec-
kie grupy zajmujce si zbieraniem zdobyczy wojennej. Ostatnim czynni-
kiem byo nieterminowe podstawianie transportw kolejowych, ktrymi
zamierzano ewakuowa uszkodzone wozy bojowe z armijnych punktw
zbiorczych, co spowodowao, e wiele niesprawnych maszyn wpado w
rce wroga. Na przykad w 41. Dywizji Pancernej w czasie dwch ty-
godni z 31 czogw KW utracono 22, przy czym przeciwnik zniszczy
tylko 5, kolejne 5 wysano do naprawy, a pozostae 12 zaogi porzuciy
z powodu awarii.
A tymczasem Amosow utrzymywa w swojej instrukcji, e w czasie
natarcia wysiki wyszych dowdcw pancernych s ukierunkowano
na organizowanie nieprzerwanej pracy tyw jednostek pancernych
i jak najszybszy powrt do linii wyremontowanych czogw [...]. Do-
wodzenie w walce w wykonaniu wyszych dowdcw pancernych
- to odtwarzanie jednostek pancernych". Oj, trudno byo czerwonym
dowdcom realizowa teori w praktyce!
k * -k
Niemieckie wojska nadal nacieray na wschd, w kierunku Kijowa.
Do 30 czerwca zajy Kowel, uck, Rwne, Dubno, Lww.
W tym czasie wojska prawego skrzyda 6. Armii Muzyczenki utrzy-
myway rubie wzdu rzeki Hory. Tutaj, na odcinku Hoszcza-Ostrg,
przeciwnik stara si przedrze do Nowogrodu Woyskiego. Kiedy
Niemcom udao si zdoby Ostrg, powstao zagroenie na kierunku
szepietowskim. Dwudziesta Szsta Armia toczya walki obronne w re-
jonie Zoczowa, 12. Armia nadal utrzymywaa pozycje wzdu grani-
cy pastwowej, a jej prawoskrzydowy ssiad, 13. Korpus Strzelecki,
w zwizku z odwrotem armii generaa Kostienki by wycofywany na
rubie Stryj-Tuchla. Sowieckie zwizki taktyczne poniosy due straty
i dlatego Stawka przysza Frontowi Poudniowo-Zachodniemu z pomoc,
przydzielajc mu z przerzucanej na Front Zachodni 16. Armii 7. Korpus
Strzelecki i cz 5. Korpusu Zmechanizowanego.
258
Aby zaryglowa od pnocy niemieckie przeamanie, Rada Wojen-
na frontu wydaa rozkaz prowadzenia obrony w Ostropolskim Rejonie
Umocnionym oraz na rubiey Starokonstantynw-Bazalia-Winiowiec.
Zaj Ostropolski RU i twardo broni miaa 1. Brygada Powietrznode-
santowa. Aby nie dopuci do ewentualnego wyjcia przeciwnika na
tyy gwnego zgrupowania wojsk Frontu Poudniowo-Zachodniego, 24.
Korpus Zmechanizowany generaa majora W.I. Czistiakowa, 2., 3. i 4.
Brygada Artylerii Przeciwpancernej otrzymay rozkaz utworzenia zwr-
conej frontem na pnoc linii obrony na rubiey Starokonstantynw-Ba-
zalia-Winiowiec. Tymczasem niemiecki klin wbija si coraz gbiej,
utrudniajc wspdziaanie 5. i 6. Armii.
Coraz bardziej komplikowaa si si sytuacja take na kierunku tar-
nopolsko-proskurowskim. Drugiego lipca niemiecki XIV Korpus Zmo-
toryzowany zaj Tarnopol. W ten sposb Niemcy rozcili front 6. Ar-
mii i zaczli zagraa tyom 26. i 12. Armii. Sztab generaa Muzyczenki
w aden sposb nie by w stanie uporzdkowa kierowania swoimi woj-
skami. Dowdztwo 6. Armii nie miao nawet przyblionego wyobrae-
nia jak rzeczywicie przedstawia si sytuacja jej zwizkw taktycznych.
A tymczasem jednostki 6., 36. i 37. Korpusu Strzeleckiego ju walczyy
w okreniu.
Aby zamkn wyom pod Tarnopolem, Kirponos postanowi rzuci
tam swj ostatni odwd - dwie dywizje 49. Korpusu Strzeleckiego i 24.
KZmech. Korpus Czistiakowa nie zakoczy kompletowania sprztu
i posiada 222 czogi. Trzy jego dywizje osioday szos Tarnopol-Pro-
skurw w rejonie Wooczyska.
W zaistniaej sytuacji sowieckie Naczelne Dowdztwo postanowi-
o do 9 lipca wycofa wojska i zaj obron wzdu starej granicy pa-
stwa, wzdu linii rejonw umocnionych. Zamierzano zorganizowa
obron na tej rubiey i ustabilizowa pooenie. Linia frontu skracaa si
o poow, co umoliwiao zagszczenie ugrupowania bojowego wojsk.
Armie otrzymay nowe zadania: 5. Armia miaa zaj Nowogrdzko-
Woyski i Korosteski RU; 6. Armia - Szepietowski i Starokonstan-
tynowski UR; 26. - Proskurowski UR. Dwunasta Armia odchodzia na
rubie Czortkw-Koomyja. Jednake wiksza cz rejonw umocnio-
nych nie miaa przygotowanych do walki stanowisk ogniowych ani gar-
nizonw. Stanowisko dowodzenia frontu przenioso si z Tarnopola do
Proskurowa, a stamtd do Browarw.
do sprztu technicznego i niezadowalajca praca sub remontowych
i tyowych. Wykonywanie marszw na due odlegoci i nieustanne walki
wymagay prowadzenia planowych prac remontowych i przegldw. Ale
tego wanie nie organizowano. Czsto w ogle nie dokonywano ewaku-
acji niesprawnych i uszkodzonych wozw bojowych na armijne punkty
zbiorcze i porzucone czogi pozostaway na drogach, czekajc na niemiec-
kie grupy zajmujce si zbieraniem zdobyczy wojennej. Ostatnim czynni-
kiem byo nieterminowe podstawianie transportw kolejowych, ktrymi
zamierzano ewakuowa uszkodzone wozy bojowe z armijnych punktw
zbiorczych, co spowodowao, e wiele niesprawnych maszyn wpado w
rce wroga. Na przykad w 41. Dywizji Pancernej w czasie dwch ty-
godni z 31 czogw KW utracono 22, przy czym przeciwnik zniszczy
tylko 5, kolejne 5 wysano do naprawy, a pozostae 12 zaogi porzuciy
z powodu awarii.
A tymczasem Amosow utrzymywa w swojej instrukcji, e w czasie
natarcia wysiki wyszych dowdcw pancernych s ukierunkowano
na organizowanie nieprzerwanej pracy tyw jednostek pancernych
i jak najszybszy powrt do linii wyremontowanych czogw [...]. Do-
wodzenie w walce w wykonaniu wyszych dowdcw pancernych
- to odtwarzanie jednostek pancernych". Oj, trudno byo czerwonym
dowdcom realizowa teori w praktyce!
k * -k
Niemieckie wojska nadal nacieray na wschd, w kierunku Kijowa.
Do 30 czerwca zajy Kowel, uck, Rwne, Dubno, Lww.
W tym czasie wojska prawego skrzyda 6. Armii Muzyczenki utrzy-
myway rubie wzdu rzeki Hory. Tutaj, na odcinku Hoszcza-Ostrg,
przeciwnik stara si przedrze do Nowogrodu Woyskiego. Kiedy
Niemcom udao si zdoby Ostrg, powstao zagroenie na kierunku
szepietowskim. Dwudziesta Szsta Armia toczya walki obronne w re-
jonie Zoczowa, 12. Armia nadal utrzymywaa pozycje wzdu grani-
cy pastwowej, a jej prawoskrzydowy ssiad, 13. Korpus Strzelecki,
w zwizku z odwrotem armii generaa Kostienki by wycofywany na
rubie Stryj-Tuchla. Sowieckie zwizki taktyczne poniosy due straty
i dlatego Stawka przysza Frontowi Poudniowo-Zachodniemu z pomoc,
przydzielajc mu z przerzucanej na Front Zachodni 16. Armii 7. Korpus
Strzelecki i cz 5. Korpusu Zmechanizowanego.
258
Aby zaryglowa od pnocy niemieckie przeamanie, Rada Wojen-
na frontu wydaa rozkaz prowadzenia obrony w Ostropolskim Rejonie
Umocnionym oraz na rubiey Starokonstantynw-Bazalia-Winiowiec.
Zaj Ostropolski RU i twardo broni miaa 1. Brygada Powietrznode-
santowa. Aby nie dopuci do ewentualnego wyjcia przeciwnika na
tyy gwnego zgrupowania wojsk Frontu Poudniowo-Zachodniego, 24.
Korpus Zmechanizowany generaa majora W.I. Czistiakowa, 2., 3. i 4.
Brygada Artylerii Przeciwpancernej otrzymay rozkaz utworzenia zwr-
conej frontem na pnoc linii obrony na rubiey Starokonstantynw-Ba-
zalia-Winiowiec. Tymczasem niemiecki klin wbija si coraz gbiej,
utrudniajc wspdziaanie 5. i 6. Armii.
Coraz bardziej komplikowaa si si sytuacja take na kierunku tar-
nopolsko-proskurowskim. Drugiego lipca niemiecki XIV Korpus Zmo-
toryzowany zaj Tarnopol. W ten sposb Niemcy rozcili front 6. Ar-
mii i zaczli zagraa tyom 26. i 12. Armii. Sztab generaa Muzyczenki
w aden sposb nie by w stanie uporzdkowa kierowania swoimi woj-
skami. Dowdztwo 6. Armii nie miao nawet przyblionego wyobrae-
nia jak rzeczywicie przedstawia si sytuacja jej zwizkw taktycznych.
A tymczasem jednostki 6., 36. i 37. Korpusu Strzeleckiego ju walczyy
w okreniu.
Aby zamkn wyom pod Tarnopolem, Kirponos postanowi rzuci
tam swj ostatni odwd - dwie dywizje 49. Korpusu Strzeleckiego i 24.
KZmech. Korpus Czistiakowa nie zakoczy kompletowania sprztu
i posiada 222 czogi. Trzy jego dywizje osioday szos Tarnopol-Pro-
skurw w rejonie Wooczyska.
W zaistniaej sytuacji sowieckie Naczelne Dowdztwo postanowi-
o do 9 lipca wycofa wojska i zaj obron wzdu starej granicy pa-
stwa, wzdu linii rejonw umocnionych. Zamierzano zorganizowa
obron na tej rubiey i ustabilizowa pooenie. Linia frontu skracaa si
o poow, co umoliwiao zagszczenie ugrupowania bojowego wojsk.
Armie otrzymay nowe zadania: 5. Armia miaa zaj Nowogrdzko-
Woyski i Korosteski RU; 6. Armia - Szepietowski i Starokonstan-
tynowski UR; 26. - Proskurowski UR. Dwunasta Armia odchodzia na
rubie Czortkw-Koomyja. Jednake wiksza cz rejonw umocnio-
nych nie miaa przygotowanych do walki stanowisk ogniowych ani gar-
nizonw. Stanowisko dowodzenia frontu przenioso si z Tarnopola do
Proskurowa, a stamtd do Browarw.
Na linii rzeki Hory odwrt wojsk do 2 lipca osania 19. KZmech.
oraz grupa generaa ukina. W skad grupy wchodzia 213. DZmech.
wydzielona z korpusu Feklenki oraz 109. Dywizja Zmechanizowana
pukownika N.P. Krasnoreckiego z 5. KZmech. Prowadzona przez te
jednostki obrona czona bya z przeciwuderzeniami wykonywanymi w
kierunku poudniowym przez wojska armii Potapowa.
Po skoncentrowaniu w rejonie Ostroga dwch koipusw zmotory-
zowanych wojska 1. Grupy Pancernej sforsoway Hory. Niemieckie
dowdztwo ustalio, e sowieckie jednostki wycofuj si na now ru-
bie, stawiajc opr jedynie oddziaami stray tylnej, i rozkazao swoim
zwizkom taktycznym zwikszy tempo natarcia, aby nie da Rosjanom
moliwoci zorganizowania trwaej obrony. Jak stwierdza Rotmistrow.
sowieckie wojska [...] musiay w osiem dni wycofa si na 120-200
kilometrw. Oglny odwrt wszystkich wojsk frontu odbywa si w wa-
runkach niedostatku amunicji, paliwa i smarw oraz przy nieustannie
dziaajcym lotnictwie przeciwnika. Powodowao to, e nasze jednostki
czsto musiay pali albo wysadza w powietrze cenny sprzt bojowy".
Von Kleist skierowa XXXXVIII KZmot. na Szepietwk i zada
natychmiastowego rozpoczcia pocigu za nieprzyjacielem. W czow-
ce podaa 11. Dywizja Pancerna, ktra 4 lipca okoo poudnia z mar-
szu wdara si do miasta. Dowdztwo frontu wizao due nadzieje z 7.
Korpusem Strzeleckim przesuwanym do Szepietowskicgo RU. Ale 147. i
206. Dywizja tego korpusu nie byy w stanie skutecznie utrzyma obrony.
Aby nie dopuci przeciwnika do ytomierza, 3 lipca genera Kirpo-
nos postanowi wykona przeciwuderzenie i w tym celu utworzy zgru-
powanie z wojsk wycofanych z mniej aktywnych odcinkw frontu. Do
rejonu Berdyczowa, Ostropola i Chmielnika skieroway si 4. i 15. Kor-
pus Zmechanizowany, a waciwie ich resztki, a take jedna dywizja ka-
walerii i trzy strzeleckie. Tutaj rwnie przesuwany by 16. KZmech. pod
dowdztwem komdiwa A.D. Sokoowa. Ale tempo natarcia niemieckich
jednostek pancernych i zmotoryzowanych okazao si wysze od tempa
przemieszczania si sowieckich odwodw.
Rankiem 5 lipca niemiecka 1. Grupa Pancerna wznowia natarcie
z rubiey na zachd od Nowogrodu Woyskiego i Szepietwki. Jedena-
sta Dywizja Pancerna z marszu sforsowaa nieobsadzon lini rejonw
umocnionych na rzece Sucz i 8 lipca wesza do Berdyczowa. Trzynasta
DPanc. wieczorem 9 lipca sforsowaa pnocny skraj Nowogrodzko-Wo-
yskiego RU i wdara si do ytomierza.
260
W celu powstrzymania natarcia czogw przeciwnika w kierunku
Berdyczowa z Ostropola przerzucono 3. Brygad Przeciwpancern, kt-
ra na poudnie od miasta utworzya rubie obrony. Jednoczenie Rada
Wojenna postanowia siami oddziaw zbiorczych z 22. i 15. KZmech.
nie tylko zatrzyma, ale rwnie rozbi nieprzyjaciela, ktry przedar si
do miasta. Jednake 22. Korpus nie by w stanie zorganizowa natarcia,
poniewa pozostao w nim tylko 20 lekkich czogw i 14 dzia rnych
kalibrw. Dlatego 7 i 8 lipca uderzenia z poudnia w kierunku Berdyczo-
wa wykonyway tylko bardzo osabione jednostki 15. Korpusu, ktrym
dowodzi teraz genera Ogurcow. W tym samym czasie inne jednostki
6. Armii prboway naciera w rejonach Starokonstantynowa i Werbow-
ki. Ich dziaania nie przyniosy sukcesw.
Jednostki armii Potapowa 6 lipca wycofay si na pozycje Nowo-
grodzko-Woyskiego RU. W granicach miasta do obrony przeszy osa-
bione w poprzednich walkach 228. Dywizja Strzelecka i 109. Zmechani-
zowana pod oglnym dowdztwem pukownika Blanka. W ich skadzie
znajdowao si ogem 2500 onierzy. Oprcz nich w miecie znajdo-
way si take resztki 19. KZmech. Feklenki - 1500 ludzi i 40 czogw.
Po dwudniowym szturmie Niemcy przeamali obron 5. Armii i zajli
Nowogrd Woyski.
Pita Armia wycofywaa si do Korosteskiego Rejonu Umocnio-
nego i do 9 lipca obsadzia go gwnymi siami. Rejon znajdowa si
w opakanym stanie - cae uzbrojenie zostao zdemontowane, dziea for-
tyfikacyjne zakonserwowane i nawet po rozpoczciu wojny nikt nie zaj
si doprowadzeniem ich do stanu uywalnoci. Mimo wszystko jednak
mona byo zorganizowa tu powan obron, wykorzystujc istniejce
schrony bojowe, okopy, gniazda strzeleckie i karabinw maszynowych.
Co prawda, jak wspomina genera armii Fiediuninski, onierze, przy-
zwyczajeni do dziaania w warunkach polowych, pocztkowo nie bardzo
ufali schronom bojowym [...]. W czasie nalotw nieprzyjacielskiego lot-
nictwa zamiast kry si w schronach - wybiegali do transzei. - Jeszcze
nas zasypie w tych pudekach - mwili".
Na poudniowym skrzydle zagroone gbokim oskrzydleniem woj-
ska 6., 12. i 26. Armii wycofyway si w walkach do starej granicy.
Dziewitego lipca elementy 13. Dywizji Pancernej grupy von Kle-
ista wykorzystay szedziesiciokilometrow luk pomidzy armiami
Potapowa i Muzyczcnki, ruszyy szos ytomiersk w kierunku Kijowa,
pokonay przez dwa dni odlego 110 kilometrw i 11 lipca podeszy do
2( ) 1
Na linii rzeki Hory odwrt wojsk do 2 lipca osania 19. KZmech.
oraz grupa generaa ukina. W skad grupy wchodzia 213. DZmech.
wydzielona z korpusu Feklenki oraz 109. Dywizja Zmechanizowana
pukownika N.P. Krasnoreckiego z 5. KZmech. Prowadzona przez te
jednostki obrona czona bya z przeciwuderzeniami wykonywanymi w
kierunku poudniowym przez wojska armii Potapowa.
Po skoncentrowaniu w rejonie Ostroga dwch koipusw zmotory-
zowanych wojska 1. Grupy Pancernej sforsoway Hory. Niemieckie
dowdztwo ustalio, e sowieckie jednostki wycofuj si na now ru-
bie, stawiajc opr jedynie oddziaami stray tylnej, i rozkazao swoim
zwizkom taktycznym zwikszy tempo natarcia, aby nie da Rosjanom
moliwoci zorganizowania trwaej obrony. Jak stwierdza Rotmistrow.
sowieckie wojska [...] musiay w osiem dni wycofa si na 120-200
kilometrw. Oglny odwrt wszystkich wojsk frontu odbywa si w wa-
runkach niedostatku amunicji, paliwa i smarw oraz przy nieustannie
dziaajcym lotnictwie przeciwnika. Powodowao to, e nasze jednostki
czsto musiay pali albo wysadza w powietrze cenny sprzt bojowy".
Von Kleist skierowa XXXXVIII KZmot. na Szepietwk i zada
natychmiastowego rozpoczcia pocigu za nieprzyjacielem. W czow-
ce podaa 11. Dywizja Pancerna, ktra 4 lipca okoo poudnia z mar-
szu wdara si do miasta. Dowdztwo frontu wizao due nadzieje z 7.
Korpusem Strzeleckim przesuwanym do Szepietowskicgo RU. Ale 147. i
206. Dywizja tego korpusu nie byy w stanie skutecznie utrzyma obrony.
Aby nie dopuci przeciwnika do ytomierza, 3 lipca genera Kirpo-
nos postanowi wykona przeciwuderzenie i w tym celu utworzy zgru-
powanie z wojsk wycofanych z mniej aktywnych odcinkw frontu. Do
rejonu Berdyczowa, Ostropola i Chmielnika skieroway si 4. i 15. Kor-
pus Zmechanizowany, a waciwie ich resztki, a take jedna dywizja ka-
walerii i trzy strzeleckie. Tutaj rwnie przesuwany by 16. KZmech. pod
dowdztwem komdiwa A.D. Sokoowa. Ale tempo natarcia niemieckich
jednostek pancernych i zmotoryzowanych okazao si wysze od tempa
przemieszczania si sowieckich odwodw.
Rankiem 5 lipca niemiecka 1. Grupa Pancerna wznowia natarcie
z rubiey na zachd od Nowogrodu Woyskiego i Szepietwki. Jedena-
sta Dywizja Pancerna z marszu sforsowaa nieobsadzon lini rejonw
umocnionych na rzece Sucz i 8 lipca wesza do Berdyczowa. Trzynasta
DPanc. wieczorem 9 lipca sforsowaa pnocny skraj Nowogrodzko-Wo-
yskiego RU i wdara si do ytomierza.
260
W celu powstrzymania natarcia czogw przeciwnika w kierunku
Berdyczowa z Ostropola przerzucono 3. Brygad Przeciwpancern, kt-
ra na poudnie od miasta utworzya rubie obrony. Jednoczenie Rada
Wojenna postanowia siami oddziaw zbiorczych z 22. i 15. KZmech.
nie tylko zatrzyma, ale rwnie rozbi nieprzyjaciela, ktry przedar si
do miasta. Jednake 22. Korpus nie by w stanie zorganizowa natarcia,
poniewa pozostao w nim tylko 20 lekkich czogw i 14 dzia rnych
kalibrw. Dlatego 7 i 8 lipca uderzenia z poudnia w kierunku Berdyczo-
wa wykonyway tylko bardzo osabione jednostki 15. Korpusu, ktrym
dowodzi teraz genera Ogurcow. W tym samym czasie inne jednostki
6. Armii prboway naciera w rejonach Starokonstantynowa i Werbow-
ki. Ich dziaania nie przyniosy sukcesw.
Jednostki armii Potapowa 6 lipca wycofay si na pozycje Nowo-
grodzko-Woyskiego RU. W granicach miasta do obrony przeszy osa-
bione w poprzednich walkach 228. Dywizja Strzelecka i 109. Zmechani-
zowana pod oglnym dowdztwem pukownika Blanka. W ich skadzie
znajdowao si ogem 2500 onierzy. Oprcz nich w miecie znajdo-
way si take resztki 19. KZmech. Feklenki - 1500 ludzi i 40 czogw.
Po dwudniowym szturmie Niemcy przeamali obron 5. Armii i zajli
Nowogrd Woyski.
Pita Armia wycofywaa si do Korosteskiego Rejonu Umocnio-
nego i do 9 lipca obsadzia go gwnymi siami. Rejon znajdowa si
w opakanym stanie - cae uzbrojenie zostao zdemontowane, dziea for-
tyfikacyjne zakonserwowane i nawet po rozpoczciu wojny nikt nie zaj
si doprowadzeniem ich do stanu uywalnoci. Mimo wszystko jednak
mona byo zorganizowa tu powan obron, wykorzystujc istniejce
schrony bojowe, okopy, gniazda strzeleckie i karabinw maszynowych.
Co prawda, jak wspomina genera armii Fiediuninski, onierze, przy-
zwyczajeni do dziaania w warunkach polowych, pocztkowo nie bardzo
ufali schronom bojowym [...]. W czasie nalotw nieprzyjacielskiego lot-
nictwa zamiast kry si w schronach - wybiegali do transzei. - Jeszcze
nas zasypie w tych pudekach - mwili".
Na poudniowym skrzydle zagroone gbokim oskrzydleniem woj-
ska 6., 12. i 26. Armii wycofyway si w walkach do starej granicy.
Dziewitego lipca elementy 13. Dywizji Pancernej grupy von Kle-
ista wykorzystay szedziesiciokilometrow luk pomidzy armiami
Potapowa i Muzyczcnki, ruszyy szos ytomiersk w kierunku Kijowa,
pokonay przez dwa dni odlego 110 kilometrw i 11 lipca podeszy do
2( ) 1
zewntrznej linii obrony Kijowskiego Rejonu Umocnionego. Tutaj jed-
nak na rubiey rzeki Irpe zostay zatrzymane przez sowieckie wojska,
ktre zawczasu obsadziy umocnienia. Rozwinito tu jednostki 147. Dy-
wizji Strzeleckiej oraz garnizon RU. Na bliskich podejciach do Kijowa
skoncentrowa si 2. Korpus Powietrznodesantowy.
W rezultacie 9 lipca wojska Frontu Poudniowo-Zachodniego prowa-
dziy zacieke walki na linii Simonowicze-Biaokorowicze-na zachd od
Kijowa-Berdyczw-Ostropol-Proskurw-na pnoc od Kamieca Po-
dolskiego. Stawka rozkazaa generaowi Kirponosowi twardo broni tej
rubiey i wykona potne zbiene przeciwnatarcia z rejonw Koroste-
nia i Berdyczowa w kierunku na ytomierz w celu rozbicia wklinowane-
go zgrupowania przeciwnika. Front wzmocniono odwodami. Dziewit-
nasty KZmech. Feklenki otrzyma batalion czogw wyposaony w 52
nowiutkie trzydziestki czwrki", ktry wczono w skad 40. Dywizji
Pancernej. Jednoczenie dowdztwo frontu rozkazao generaowi Pota-
powowi, aby korzystajc od wschodu z osony Korosteskiego Rejonu
Umocnionego, siami 31. Korpusu Strzeleckiego oraz 9. i 22. Korpusu
Zmechanizowanego wykona uderzenie w kierunku Nowogrodzko-Wo-
yskiego Rejonu Umocnionego. Natomiast genera Muzyczenko, utrzy-
mujc poudniow cz tego samego RU, mia z rejonu Lubaru naciera
siami 49. Korpusu Strzeleckiego na pnoc.
Tego samego dnia (!) 5. Armia przesza do natarcia. Niemieckie jed-
nostki znajdujce si na pnoc od szosy ytomierskiej zostay z duymi
stratami wyparte z zajmowanych stanowisk. Wojska 9. i 22. KZmech.
nastpnego dnia podeszy blisko Nowogrodu Woyskiego i przeci-
y szos z ytomierza do Kijowa, zagraajc tyom nieprzyjacielskich
wojsk, ktre dotary nad rzek Irpe. Niemcy po przegrupowaniu
i podcigniciu dodatkowych si zatrzymali natarcie wojsk sowieckich.
a nastpnie zaczli spycha je z powrotem. Ale mimo to walki wzdu
szosy ytomierskiej trway do 17 lipca, co nie pozwolio niemieckiemu
dowdztwu wykorzysta tego wanego szlaku do przerzucania wojsk
i zaopatrywania wysunitego daleko do przodu III KZmot. Zagroenie
dla lewego skrzyda i tyw grupy pancernej Kleista, jakie stworzyy jed-
nostki armii Potapowa, zmusio feldmarszaka Rundstedta do wprowa-
dzenia w rejonie Nowogrodu Woyskiego nowych jednostek 6. Armii.
W ten sposb wojska sowieckiej 5. Armii aktywnymi dziaaniami nie po-
zwoliy Niemcom na skoncentrowanie wysikw na zajciu Kijowa od
zachodu i oskrzydleniu go od pnocnego zachodu (co zamierzao zrobi
262
dowdztwo Grupy Armii Poudnie" w przypadku niepowodzenia prby
zajcia miasta atakiem od czoa).
W tym okresie silne uderzenia wykonyway take wojska 6. Armii
Muzyczenki, wzmocnione nowymi jednostkami, w tym midzy innymi
16. Korpusem Zmechanizowanym dysponujcym 478 czogami. Nie-
mieckie dowdztwo przekonao si, e ataki na kierunku kijowskim nie
przynosz rezultatw, i od 10 lipca zaczo kierowa gwne siy Grupy
Armii Poudnie" na poudniowy wschd. Zamierzao ono przeprowa-
dzi w tym kierunku uderzenie, ktre pozwolioby odci od Dniepru 6.,
12. i 26. Armi, a nastpnie rozbi je. Od 10 do 15 lipca trway cikie
walki w rejonie Berdyczowa i Fastowa.
Dziesitego lipca sowieckie 15. i 16. Korpus Zmechanizowany wyko-
nay na poudnie od Berdyczowa silne uderzenia przeciwko jednostkom
11. Dywizji Pancernej. Sowieckie zwizki taktyczne wyszy w rejon na
pnocny zachd od miejscowoci Choodka. Von Kleist skierowa tu 60.
Dywizj Zmotoryzowan i inne jednostki. Walki o Berdyczw trway do
12 lipca. Szczeglnie odznaczy si oddzia zbiorczy sowieckiej 10. Dy-
wizji Pancernej, w ktrym pozostao jeszcze kilka KW. Sowieckie czogi
dwa razy wdzieray si na przedmiecia Berdyczowa.
W tym samym czasie niemieckie dowdztwo podjo decyzj, aby
bronic Berdyczowa siami tylko 11. Dywizji Pancernej, skierowa trzy
inne (16. DPanc. oraz 16. i 60. DZmot.) na poudniowy wschd od Skwi-
ry, natomiast siami przerzuconego spod Tarnopola XIV KZmot. naciera
wprost na to miasto. Do wieczora 14 lipca 9. Dywizja Pancerna nacieraj-
ca z okolic Tarnopola zdoaa zaj Skwir. Zagroone oskrzydleniem od
wschodu sowieckie wojska byy zmuszone wycofa swoje siy z frontu
na wschd od Berdyczowa i skierowa je przez Koziatyn i Ruyn na po-
udniowy wschd. Pitnastego lipca walki w rejonie Berdyczowa ustay.
Resztki 10. Pancernej generaa Ogurcowa znalazy si w okreniu, do-
wdca dywizji dosta si do niewoli. Von Rundstedt i von Kleist ponow-
nie zademonstrowali wietne przygotowanie taktyczne. Jest to widoczne
rwnie w tym, e na pocztku tych walk w caej 1. Grupie Pancernej
pozostao zaledwie 320 sprawnych czogw - ptora raza mniej ni
w wieym 16. Korpusie Zmechanizowanym Sokoowa, ktry tradycyj-
nie by rzucany do walki czciami.
Wojska Frontu Poudniowo-Zachodniego ponownie nie zdoay okr-
y i zniszczy 1. Grupy Pancernej, chocia zaday jej powane straty
i na kilka dni zatrzymay niemiecki marsz w gb Ukrainy Prawobrze-
263
zewntrznej linii obrony Kijowskiego Rejonu Umocnionego. Tutaj jed-
nak na rubiey rzeki Irpe zostay zatrzymane przez sowieckie wojska,
ktre zawczasu obsadziy umocnienia. Rozwinito tu jednostki 147. Dy-
wizji Strzeleckiej oraz garnizon RU. Na bliskich podejciach do Kijowa
skoncentrowa si 2. Korpus Powietrznodesantowy.
W rezultacie 9 lipca wojska Frontu Poudniowo-Zachodniego prowa-
dziy zacieke walki na linii Simonowicze-Biaokorowicze-na zachd od
Kijowa-Berdyczw-Ostropol-Proskurw-na pnoc od Kamieca Po-
dolskiego. Stawka rozkazaa generaowi Kirponosowi twardo broni tej
rubiey i wykona potne zbiene przeciwnatarcia z rejonw Koroste-
nia i Berdyczowa w kierunku na ytomierz w celu rozbicia wklinowane-
go zgrupowania przeciwnika. Front wzmocniono odwodami. Dziewit-
nasty KZmech. Feklenki otrzyma batalion czogw wyposaony w 52
nowiutkie trzydziestki czwrki", ktry wczono w skad 40. Dywizji
Pancernej. Jednoczenie dowdztwo frontu rozkazao generaowi Pota-
powowi, aby korzystajc od wschodu z osony Korosteskiego Rejonu
Umocnionego, siami 31. Korpusu Strzeleckiego oraz 9. i 22. Korpusu
Zmechanizowanego wykona uderzenie w kierunku Nowogrodzko-Wo-
yskiego Rejonu Umocnionego. Natomiast genera Muzyczenko, utrzy-
mujc poudniow cz tego samego RU, mia z rejonu Lubaru naciera
siami 49. Korpusu Strzeleckiego na pnoc.
Tego samego dnia (!) 5. Armia przesza do natarcia. Niemieckie jed-
nostki znajdujce si na pnoc od szosy ytomierskiej zostay z duymi
stratami wyparte z zajmowanych stanowisk. Wojska 9. i 22. KZmech.
nastpnego dnia podeszy blisko Nowogrodu Woyskiego i przeci-
y szos z ytomierza do Kijowa, zagraajc tyom nieprzyjacielskich
wojsk, ktre dotary nad rzek Irpe. Niemcy po przegrupowaniu
i podcigniciu dodatkowych si zatrzymali natarcie wojsk sowieckich.
a nastpnie zaczli spycha je z powrotem. Ale mimo to walki wzdu
szosy ytomierskiej trway do 17 lipca, co nie pozwolio niemieckiemu
dowdztwu wykorzysta tego wanego szlaku do przerzucania wojsk
i zaopatrywania wysunitego daleko do przodu III KZmot. Zagroenie
dla lewego skrzyda i tyw grupy pancernej Kleista, jakie stworzyy jed-
nostki armii Potapowa, zmusio feldmarszaka Rundstedta do wprowa-
dzenia w rejonie Nowogrodu Woyskiego nowych jednostek 6. Armii.
W ten sposb wojska sowieckiej 5. Armii aktywnymi dziaaniami nie po-
zwoliy Niemcom na skoncentrowanie wysikw na zajciu Kijowa od
zachodu i oskrzydleniu go od pnocnego zachodu (co zamierzao zrobi
262
dowdztwo Grupy Armii Poudnie" w przypadku niepowodzenia prby
zajcia miasta atakiem od czoa).
W tym okresie silne uderzenia wykonyway take wojska 6. Armii
Muzyczenki, wzmocnione nowymi jednostkami, w tym midzy innymi
16. Korpusem Zmechanizowanym dysponujcym 478 czogami. Nie-
mieckie dowdztwo przekonao si, e ataki na kierunku kijowskim nie
przynosz rezultatw, i od 10 lipca zaczo kierowa gwne siy Grupy
Armii Poudnie" na poudniowy wschd. Zamierzao ono przeprowa-
dzi w tym kierunku uderzenie, ktre pozwolioby odci od Dniepru 6.,
12. i 26. Armi, a nastpnie rozbi je. Od 10 do 15 lipca trway cikie
walki w rejonie Berdyczowa i Fastowa.
Dziesitego lipca sowieckie 15. i 16. Korpus Zmechanizowany wyko-
nay na poudnie od Berdyczowa silne uderzenia przeciwko jednostkom
11. Dywizji Pancernej. Sowieckie zwizki taktyczne wyszy w rejon na
pnocny zachd od miejscowoci Choodka. Von Kleist skierowa tu 60.
Dywizj Zmotoryzowan i inne jednostki. Walki o Berdyczw trway do
12 lipca. Szczeglnie odznaczy si oddzia zbiorczy sowieckiej 10. Dy-
wizji Pancernej, w ktrym pozostao jeszcze kilka KW. Sowieckie czogi
dwa razy wdzieray si na przedmiecia Berdyczowa.
W tym samym czasie niemieckie dowdztwo podjo decyzj, aby
bronic Berdyczowa siami tylko 11. Dywizji Pancernej, skierowa trzy
inne (16. DPanc. oraz 16. i 60. DZmot.) na poudniowy wschd od Skwi-
ry, natomiast siami przerzuconego spod Tarnopola XIV KZmot. naciera
wprost na to miasto. Do wieczora 14 lipca 9. Dywizja Pancerna nacieraj-
ca z okolic Tarnopola zdoaa zaj Skwir. Zagroone oskrzydleniem od
wschodu sowieckie wojska byy zmuszone wycofa swoje siy z frontu
na wschd od Berdyczowa i skierowa je przez Koziatyn i Ruyn na po-
udniowy wschd. Pitnastego lipca walki w rejonie Berdyczowa ustay.
Resztki 10. Pancernej generaa Ogurcowa znalazy si w okreniu, do-
wdca dywizji dosta si do niewoli. Von Rundstedt i von Kleist ponow-
nie zademonstrowali wietne przygotowanie taktyczne. Jest to widoczne
rwnie w tym, e na pocztku tych walk w caej 1. Grupie Pancernej
pozostao zaledwie 320 sprawnych czogw - ptora raza mniej ni
w wieym 16. Korpusie Zmechanizowanym Sokoowa, ktry tradycyj-
nie by rzucany do walki czciami.
Wojska Frontu Poudniowo-Zachodniego ponownie nie zdoay okr-
y i zniszczy 1. Grupy Pancernej, chocia zaday jej powane straty
i na kilka dni zatrzymay niemiecki marsz w gb Ukrainy Prawobrze-
263
nej. W czasie trzynastu dni walk dywizje von Kleista straciy okoo
40 procent czogw. Na bliskich podejciach do Kijowa, a do momentu
zastpienia go przez zwizki taktyczne piechoty, by zwizany walkami
III Korpus Zmotoryzowany, w rejonie Fastowa XIV KZmot., pod Ber-
dyczowem XXXXVIII KZmot. Wszystkie zwizki taktyczne grupy von
Kleista musiay toczy przewleke walki. W poowie lipca na jaki czas
udao si zatrzyma niemieckie wojska dziaajce na odcinku Frontu Po-
udniowo-Zachodniego. Pozwolio to sowieckiemu dowdztwu zyska
czas na wzmocnienie obrony na podejciach do Kijowa i w samym mie-
cie, wzmocni 5. Armi w Korosteskim Rejonie Umocnionym, oso-
ni styk Korosteskiego i Kijowskiego Rejonu Umocnionego siami 27
Korpusu Strzeleckiego i wyprowadzi spod oskrzydlajcego uderzenia
wojska 6., 12. i 26. Armii.
W rezultacie na pocztku wojny Wehrmacht z powodu niewystar-
czajcych si na kierunku poudniowo-zachodnim nie zdoa okry
sowieckich wojsk i wyj zwizkami szybkimi na przestrze operacyj-
n. Genera Butler napisa: Prowadzc cikie i krwawe walki, wojska
Grupy Armii Poudnie mogy zadawa przeciwnikowi tylko frontalne
uderzenia i spycha go na wschd. Niemieckie zmotoryzowane zwiz-
ki taktyczne ani razu nie zdoay wyj na przestrze operacyjn albo
oskrzydli przeciwnika, nie wspominajc nawet o okreniu jakich zna-
czcych si rosyjskich".
Ale mimo wszystko rwnie na Ukrainie najwaniejsze zgrupowanie
wojsk Armii Czerwonej ponioso powan klsk, a jej straty w samych
tylko czogach wyniosy 3500 wozw bojowych.
Front Poudniowy
N
a odcinku Frontu Poudniowego, ktrego sztab mieci si
w Winnicy, do koca czerwca przeciwnik prowadzi intensywne
rozpoznanie. Niemieckie lotnictwo systematycznie bombardowa-
o Odess, Sewastopol, Winnic, merynk i Koziatyn, wzy kolejowe
i obiekty wojskowe. W odwecie sowieckie samoloty atakoway Buka-
reszt, Konstanc, Ploeszti i Sulin.
Wojska generaa I.W. Tiuleniewa skutecznie odpary podejmowane
przez pojedyncze grupy przeciwnika prby forsowania Prutu i uchwy-
cenia przyczkw na wschodnim brzegu rzeki, zakoczyy rozwinicie
i zorganizoway obron.
Dwudziestego pitego czerwca w skad frontu wesza dowodzo-
na przez generaa porucznika A.K. Smirnowa 18. Armia, sformowana
w Charkowskim Okrgu Wojskowym. W jej skadzie znajdowa si 17.
Korpus Strzelecki i 16. Zmotoryzowany, oraz 10. i 12. Rejon Umocnio-
ny. Oson powietrzn zapewniay 45. i 65. Mieszana Dywizja Lotnicza.
Trzydziestego czerwca z odwodu okrgu kijowskiego przekazano armii
55. Korpus Strzelecki. Wojska armii rozwiny si na kierunkach kamie-
niecko-podolskim i mohylewsko-podolskim w pasie o szerokoci 160
kilometrw.
Na kierunku na Bielce lini obrony obsadzay jednostki 35. Korpusu
Strzeleckiego. W lasach na pnocny zachd od Kiszyniowa zgrupowa
si 2. Korpus Zmechanizowany generaa majora J.W. Nowosielskiego
11. i 16. Dywizja Pancerna oraz 15. Zmechanizowana. Korpus dys-
ponowa 527 czogami, w tym 50 trzydziestkami czwrkami". Lewe
skrzydo frontu osania 14. Korpus Strzelecki, za ktrym w drugim rzu-
cie znajdoway si 2. Korpus Kawalerii i 18. Zmechanizowany.
Jak wspomina genera pukownik Tiuleniew, armie Frontu Poudnio-
wego otrzymay zadania obronne - broni na swoich odcinkach granicy
pastwowej i nie dopuci do wtargnicia niemiecko-faszystowskich
wojsk na nasze terytorium". Obrona, zgodnie z odpowiednimi wyma-
ganiami sowieckich regulaminw, miaa charakter aktywny. Sowieckie
oddziay rozpoznawcze nieraz forsoway Prut i dokonyway wypadu na
rumuskie terytorium.
26^
nej. W czasie trzynastu dni walk dywizje von Kleista straciy okoo
40 procent czogw. Na bliskich podejciach do Kijowa, a do momentu
zastpienia go przez zwizki taktyczne piechoty, by zwizany walkami
III Korpus Zmotoryzowany, w rejonie Fastowa XIV KZmot., pod Ber-
dyczowem XXXXVIII KZmot. Wszystkie zwizki taktyczne grupy von
Kleista musiay toczy przewleke walki. W poowie lipca na jaki czas
udao si zatrzyma niemieckie wojska dziaajce na odcinku Frontu Po-
udniowo-Zachodniego. Pozwolio to sowieckiemu dowdztwu zyska
czas na wzmocnienie obrony na podejciach do Kijowa i w samym mie-
cie, wzmocni 5. Armi w Korosteskim Rejonie Umocnionym, oso-
ni styk Korosteskiego i Kijowskiego Rejonu Umocnionego siami 27
Korpusu Strzeleckiego i wyprowadzi spod oskrzydlajcego uderzenia
wojska 6., 12. i 26. Armii.
W rezultacie na pocztku wojny Wehrmacht z powodu niewystar-
czajcych si na kierunku poudniowo-zachodnim nie zdoa okry
sowieckich wojsk i wyj zwizkami szybkimi na przestrze operacyj-
n. Genera Butler napisa: Prowadzc cikie i krwawe walki, wojska
Grupy Armii Poudnie mogy zadawa przeciwnikowi tylko frontalne
uderzenia i spycha go na wschd. Niemieckie zmotoryzowane zwiz-
ki taktyczne ani razu nie zdoay wyj na przestrze operacyjn albo
oskrzydli przeciwnika, nie wspominajc nawet o okreniu jakich zna-
czcych si rosyjskich".
Ale mimo wszystko rwnie na Ukrainie najwaniejsze zgrupowanie
wojsk Armii Czerwonej ponioso powan klsk, a jej straty w samych
tylko czogach wyniosy 3500 wozw bojowych.
Front Poudniowy
N
a odcinku Frontu Poudniowego, ktrego sztab mieci si
w Winnicy, do koca czerwca przeciwnik prowadzi intensywne
rozpoznanie. Niemieckie lotnictwo systematycznie bombardowa-
o Odess, Sewastopol, Winnic, merynk i Koziatyn, wzy kolejowe
i obiekty wojskowe. W odwecie sowieckie samoloty atakoway Buka-
reszt, Konstanc, Ploeszti i Sulin.
Wojska generaa I.W. Tiuleniewa skutecznie odpary podejmowane
przez pojedyncze grupy przeciwnika prby forsowania Prutu i uchwy-
cenia przyczkw na wschodnim brzegu rzeki, zakoczyy rozwinicie
i zorganizoway obron.
Dwudziestego pitego czerwca w skad frontu wesza dowodzo-
na przez generaa porucznika A.K. Smirnowa 18. Armia, sformowana
w Charkowskim Okrgu Wojskowym. W jej skadzie znajdowa si 17.
Korpus Strzelecki i 16. Zmotoryzowany, oraz 10. i 12. Rejon Umocnio-
ny. Oson powietrzn zapewniay 45. i 65. Mieszana Dywizja Lotnicza.
Trzydziestego czerwca z odwodu okrgu kijowskiego przekazano armii
55. Korpus Strzelecki. Wojska armii rozwiny si na kierunkach kamie-
niecko-podolskim i mohylewsko-podolskim w pasie o szerokoci 160
kilometrw.
Na kierunku na Bielce lini obrony obsadzay jednostki 35. Korpusu
Strzeleckiego. W lasach na pnocny zachd od Kiszyniowa zgrupowa
si 2. Korpus Zmechanizowany generaa majora J.W. Nowosielskiego
11. i 16. Dywizja Pancerna oraz 15. Zmechanizowana. Korpus dys-
ponowa 527 czogami, w tym 50 trzydziestkami czwrkami". Lewe
skrzydo frontu osania 14. Korpus Strzelecki, za ktrym w drugim rzu-
cie znajdoway si 2. Korpus Kawalerii i 18. Zmechanizowany.
Jak wspomina genera pukownik Tiuleniew, armie Frontu Poudnio-
wego otrzymay zadania obronne - broni na swoich odcinkach granicy
pastwowej i nie dopuci do wtargnicia niemiecko-faszystowskich
wojsk na nasze terytorium". Obrona, zgodnie z odpowiednimi wyma-
ganiami sowieckich regulaminw, miaa charakter aktywny. Sowieckie
oddziay rozpoznawcze nieraz forsoway Prut i dokonyway wypadu na
rumuskie terytorium.
26^
Dwudziestego pitego czerwca okrty Dunajskiej Flotylli Wojen-
nej pod oson baterii nabrzenych, monitorw i artylerii 14. Korpusu
Strzeleckiego wysadziy rozpoznawczo-dywersyjn grup NKWD na
rumuski brzeg. Nastpnie w nocy z 25 na 26 czerwca dokonano de-
santu puku strzeleckiego 25. Dywizji Czapajewskiej. Rankiem na cen-
tralnym soborze rumuskiego miasta Kilia zatknito czerwony sztandar.
Tego samego dnia sowieckie jednostki zajy miasto Padrinu, tworzc
potny przyczek na rumuskim brzegu. Na odcinku 70 kilometrw
oba brzegi kilijskiego ujcia Dunaju znajdoway si w rkach sowieckich
wojsk, co zapewniao swobod manewru izmaiowskiej grupie okrtw
wojennych. Dowodzona przez kontradmiraa N.O. Abramowa Flotylla
Dunajska nadal przygotowywaa si do operacji zaczepnych w grze rze-
ki, ale uderzenie przeciwnika w innym miejscu spowodowao, e plany
te zrealizowano dopiero trzy lata pniej.
W tym okresie zostaa rozstrzygnita sprawa przystpienia do wojny
Wgier, ktre zdaniem Hitlera nie miay adnych powodw by wyst-
powa przeciwko Rosji". Powody si znalazy: Wgry. Rosyjskie lot-
nictwo przeprowadzio naloty na szereg obiektw w pasie przygranicz-
nym" - zapisa 26 czerwca genera Haider. Nastpnego dnia wgierskie
kierownictwo wojskowo-polityczne wypowiedziao wojn ZSRR i poin-
formowao niemieckich sprzymierzecw, e jest gotowe 2 lipca wysa
na front Korpus Karpacki" w skadzie trzech brygad.
Kreml nie omieszka wyjani sytuacj narodowi sowieckiemu i mi-
dzynarodowej spoecznoci:
W Budapeszcie zakomunikowano, e Wgry uwaaj, i znajduj si
w stanie wojny ze Zwizkiem Sowieckim. Podjcie tej decyzji spowodo-
wao to, e sowieckie lotnictwo jakoby dokonao nalotw na wgierskie
miasta. Owiadczenie to jest kamliwe: sowieckie lotnictwo nigdy ad-
nych nalotw na wgierskie miasta nie przeprowadzao. Rzd Wgier boi
si powiedzie uczciwie i otwarcie, e ogosio stan wojny na rozkaz Hi-
tlera, a take dlatego, e wgierscy wadcy chtnie skorzystaj z okazji.
aby grabi cudze dobro "'.
Do dzi ta sprawa nie doczekaa si wyjanienie. Zbombardowane zostay Ko-
szyce, ale nie wiadomo, czy by to bd sowieckich pilotw, co przy ich talentach'"
nawigacyjnych mona uzna za do prawdopodobne (wiadomy nalot byby raczej
do samobjczym pomysem, bo jedyn korzyci byoby zafundowanie sobie kolej-
nego wroga), sowacka zemsta (23 marca 1939 roku Wgry zajy cz sowackich
terenw), czy prowokacja wgierskich sub specjalnych. Przyp. tum.
266
* * *
Pod koniec czerwca niemieckie dowdztwo postanowio przystpi
do bardziej aktywnych dziaa na poudniu. Zwizki taktyczne niemiec-
kiej 11. Armii i rumuskiej 4. Armii miay przeama obron Frontu Pou-
dniowego i zagrozi lewemu skrzydu Frontu Poudniowo-Zachodniego.
Natarcie to odcignoby cz sowieckich si z kierunku ytomiersko-
-kijowskiego, na ktrym prowadziy natarcie gwne siy Grupy Armii
Poudnie", i wspdziaajc z nimi, okryoby jednostki sowieckiej
6., 26. i 12. Armii.
Pierwszego lipca niemieckie i rumuskie zwizki taktyczne wyko-
nay uderzenie na kierunku podolskim i na Bielce. Po sforsowaniu Prutu
niemieckie wojska uchwyciy przyczki na pnoc i poudnie od Jass,
a nastpnego dnia Rumuni przeprawili si w okolicach Stefanesti. Pite-
go lipca rumuskie wojska sforsoway Prut na pnocny wschd od Husi
i rozwijay natarcie na Kiszyniw. Genera Tiuleniew w zaistniaej sytu-
acji 3 lipca postanowi wycofa prawoskrzydowe elementy 18. Armii
na lini Chocim-Lipkany. Dowdca 9. Armii otrzyma rozkaz zniszczy
przeciwnika, ktry przeprawi si na wschodni brzeg, odtworzy poo-
enie i zdecydowanie broni swoich rubiey. Jednoczenie obie armie
otrzymay polecenie doprowadzi do penej gotowoci bojowej rejony
umocnione znajdujce si w ich sektorach. W dziesitym dniu wojny?
W takim razie do jakiej obrony przygotowywali si onierze Frontu Po-
udniowego? Warto nadmieni, e nawet w sierpniu armia Tiuleniewa nie
miaa rodkw inynieryjnych, materiaw wybuchowych i drutu kolcza-
stego.
Do zacitych walk doszo na pnocny zachd od Kiszyniowa. Re-
alizujc rozkaz dowdztwa, genera Czerewiczenko postanowi siami
48. Korpusu Strzeleckiego i 2. Zmechanizowanego rozbi wklinowane
na kierunku bieleckim wojska przeciwnika. Nieco pniej otrzyma roz-
kaz wykonania przeciwuderzenia na pnocny zachd od Kiszyniowa
2. Korpus Kawalerii generaa majora PA. Bieowa. Trzy sowieckie kor-
pusy uderzyy na skrzydo jednostek przeciwnika nacierajcych na Biel-
ce i Orgiejew i odepchny je z powrotem. Mimo wszystko jednak trzy
sowieckie korpusy dysponujce 500 czogami nie zdoay rozbi siedmiu
niemieckich dywizji generaa Eugena von Schoberta! Genera pukownik
Tiuleniew po wojnie ten nader dziwny przypadek tumaczy posiadaniem
przez przeciwnika na kierunkach gwnych uderze dwukrotnej, a na-
wet trzykrotnej przewagi w siach i rodkach".
2(> ~
7
Dwudziestego pitego czerwca okrty Dunajskiej Flotylli Wojen-
nej pod oson baterii nabrzenych, monitorw i artylerii 14. Korpusu
Strzeleckiego wysadziy rozpoznawczo-dywersyjn grup NKWD na
rumuski brzeg. Nastpnie w nocy z 25 na 26 czerwca dokonano de-
santu puku strzeleckiego 25. Dywizji Czapajewskiej. Rankiem na cen-
tralnym soborze rumuskiego miasta Kilia zatknito czerwony sztandar.
Tego samego dnia sowieckie jednostki zajy miasto Padrinu, tworzc
potny przyczek na rumuskim brzegu. Na odcinku 70 kilometrw
oba brzegi kilijskiego ujcia Dunaju znajdoway si w rkach sowieckich
wojsk, co zapewniao swobod manewru izmaiowskiej grupie okrtw
wojennych. Dowodzona przez kontradmiraa N.O. Abramowa Flotylla
Dunajska nadal przygotowywaa si do operacji zaczepnych w grze rze-
ki, ale uderzenie przeciwnika w innym miejscu spowodowao, e plany
te zrealizowano dopiero trzy lata pniej.
W tym okresie zostaa rozstrzygnita sprawa przystpienia do wojny
Wgier, ktre zdaniem Hitlera nie miay adnych powodw by wyst-
powa przeciwko Rosji". Powody si znalazy: Wgry. Rosyjskie lot-
nictwo przeprowadzio naloty na szereg obiektw w pasie przygranicz-
nym" - zapisa 26 czerwca genera Haider. Nastpnego dnia wgierskie
kierownictwo wojskowo-polityczne wypowiedziao wojn ZSRR i poin-
formowao niemieckich sprzymierzecw, e jest gotowe 2 lipca wysa
na front Korpus Karpacki" w skadzie trzech brygad.
Kreml nie omieszka wyjani sytuacj narodowi sowieckiemu i mi-
dzynarodowej spoecznoci:
W Budapeszcie zakomunikowano, e Wgry uwaaj, i znajduj si
w stanie wojny ze Zwizkiem Sowieckim. Podjcie tej decyzji spowodo-
wao to, e sowieckie lotnictwo jakoby dokonao nalotw na wgierskie
miasta. Owiadczenie to jest kamliwe: sowieckie lotnictwo nigdy ad-
nych nalotw na wgierskie miasta nie przeprowadzao. Rzd Wgier boi
si powiedzie uczciwie i otwarcie, e ogosio stan wojny na rozkaz Hi-
tlera, a take dlatego, e wgierscy wadcy chtnie skorzystaj z okazji.
aby grabi cudze dobro "'.
Do dzi ta sprawa nie doczekaa si wyjanienie. Zbombardowane zostay Ko-
szyce, ale nie wiadomo, czy by to bd sowieckich pilotw, co przy ich talentach'"
nawigacyjnych mona uzna za do prawdopodobne (wiadomy nalot byby raczej
do samobjczym pomysem, bo jedyn korzyci byoby zafundowanie sobie kolej-
nego wroga), sowacka zemsta (23 marca 1939 roku Wgry zajy cz sowackich
terenw), czy prowokacja wgierskich sub specjalnych. Przyp. tum.
266
* * *
Pod koniec czerwca niemieckie dowdztwo postanowio przystpi
do bardziej aktywnych dziaa na poudniu. Zwizki taktyczne niemiec-
kiej 11. Armii i rumuskiej 4. Armii miay przeama obron Frontu Pou-
dniowego i zagrozi lewemu skrzydu Frontu Poudniowo-Zachodniego.
Natarcie to odcignoby cz sowieckich si z kierunku ytomiersko-
-kijowskiego, na ktrym prowadziy natarcie gwne siy Grupy Armii
Poudnie", i wspdziaajc z nimi, okryoby jednostki sowieckiej
6., 26. i 12. Armii.
Pierwszego lipca niemieckie i rumuskie zwizki taktyczne wyko-
nay uderzenie na kierunku podolskim i na Bielce. Po sforsowaniu Prutu
niemieckie wojska uchwyciy przyczki na pnoc i poudnie od Jass,
a nastpnego dnia Rumuni przeprawili si w okolicach Stefanesti. Pite-
go lipca rumuskie wojska sforsoway Prut na pnocny wschd od Husi
i rozwijay natarcie na Kiszyniw. Genera Tiuleniew w zaistniaej sytu-
acji 3 lipca postanowi wycofa prawoskrzydowe elementy 18. Armii
na lini Chocim-Lipkany. Dowdca 9. Armii otrzyma rozkaz zniszczy
przeciwnika, ktry przeprawi si na wschodni brzeg, odtworzy poo-
enie i zdecydowanie broni swoich rubiey. Jednoczenie obie armie
otrzymay polecenie doprowadzi do penej gotowoci bojowej rejony
umocnione znajdujce si w ich sektorach. W dziesitym dniu wojny?
W takim razie do jakiej obrony przygotowywali si onierze Frontu Po-
udniowego? Warto nadmieni, e nawet w sierpniu armia Tiuleniewa nie
miaa rodkw inynieryjnych, materiaw wybuchowych i drutu kolcza-
stego.
Do zacitych walk doszo na pnocny zachd od Kiszyniowa. Re-
alizujc rozkaz dowdztwa, genera Czerewiczenko postanowi siami
48. Korpusu Strzeleckiego i 2. Zmechanizowanego rozbi wklinowane
na kierunku bieleckim wojska przeciwnika. Nieco pniej otrzyma roz-
kaz wykonania przeciwuderzenia na pnocny zachd od Kiszyniowa
2. Korpus Kawalerii generaa majora PA. Bieowa. Trzy sowieckie kor-
pusy uderzyy na skrzydo jednostek przeciwnika nacierajcych na Biel-
ce i Orgiejew i odepchny je z powrotem. Mimo wszystko jednak trzy
sowieckie korpusy dysponujce 500 czogami nie zdoay rozbi siedmiu
niemieckich dywizji generaa Eugena von Schoberta! Genera pukownik
Tiuleniew po wojnie ten nader dziwny przypadek tumaczy posiadaniem
przez przeciwnika na kierunkach gwnych uderze dwukrotnej, a na-
wet trzykrotnej przewagi w siach i rodkach".
2(> ~
7
Zaarte walki toczyy si na kierunkach czernowickim i mohylow-
sko-podolskim, gdzie sowieckie jednostki rwnie wycofyway si pod
naporem przewaajcych si przeciwnika". Po opanowaniu 5 lipca Czer-
nowic rumuskie wojska ruszyy na Chocim. W tym samym kierunku po
sforsowaniu Karpat zmierza od wschodu korpus wgierski. W nocy z 5
na 6 lipca 18. Armia Smirnowa zacza odwrt do rejonw umocnionych
na wschodnim brzegu Dniestru. Genera Smirnow napisa o tym okresie:
[...] caa moja suba wojskowa zasadniczo odbywaa si pod hasem
tylko nacicra!. Odwrt uwaany by za hab i tego nas nie uczono.
Teraz, kiedy trzeba byo si wycofywa, nie mielimy adnego dowiad-
czenia". Wojska armii nie zdyy obsadzi Kamieniecko-Podolskiego
Rejonu Umocnionego, kiedy znowu realnie zagrozio im okrenie. Na
prawym skrzydle niemieckie wojska spychajc 12. Armi Poniedielina.
przeciy lini kolejow do Proskurowa. W tym samym dniu wgierski
korpus odnalaz saby styk 12. i 18. Armii i wdar si do centrum rejonu
Orinina 20 kilometrw na pnoc od Kamieca Podolskiego.
W zwizku z pogarszajc si sytuacj na Froncie Poudniowo-Za-
chodnim i odwrotem jego wojsk genera Tiulenicw za zgod Stawki
7 lipca rozkaza jednostkom prawego skrzyda frontu wycofa si na ru-
bie Mohylw Podolski-Bielce - rzeka Prut i zorganizowa na niej silna
obron. Ale ju tego samego dnia jednostki niemieckiej 11. Armii sforso-
way Dniestr pod Mohylowem Podolskim i opanoway miasto.
Rwnie tego dnia pod Kiszyniowem niemiecka 22. Dywizja Piecho-
ty prowadzia natarcie (!) przeciwko wojskom 2. Korpusu Zmechanizo-
wanego.
Sidmego lipca genera Tiuleniew postanowi wydzieli w 9. Armii
grup uderzeniow skadajc si z tych samych korpusw i poleci! jej
zniszczy zgrupowane w rejonie Bielcw wojska przeciwnika. Jednocze-
nie z dywizji 14. Korpusu Strzeleckiego oraz jednostek znajdujcych si
na wybrzeu Morza Czarnego sformowa Grup Przymorsk. Grupa ta
miaa trwale broni wschodniego brzegu Prutu, pnocnego brzegu Du-
naju oraz wybrzea morza, nie pozwalajc przeciwnikowi na dokonanie
desantw.
Zgodnie z rozkazem dowdcy frontu, sowieckie 48. Korpus Strze-
lecki, 2. Zmechanizowany i 2. Kawalerii przez kilka dni wykonyway
kontrataki na niemieckie wojska. Dziesitego lipca solidnie wyszczerbiy
198. Dywizj Piechoty. Uderzeniowe zgrupowanie wojsk von Schoberta
w tym czasie oskrzydlao sowieckie korpusy, starajc si odci im drogi
268
odwrotu na Rybnic. Manewr ten zmusi do wycofania si jednostek Ma-
linowskiego i Nowosielskiego na lini Prutu.
Uwzgldniajc trudn sytuacj na kierunku ytomiersko-kijowskim,
Stawka przekazaa generaowi Kirponosowi wycofany ze skadu Fron-
tu Poudniowego 16. Korpus Zmechanizowany oraz trzy dywizje strze-
leckie. W poowie lipca wojska frontu wycofyway si w walkach za
Dniestr. Duy wpyw wywaro na to dotarcie 1. Grupy Pancernej von
Kleista do Beresteczka, wykonanie przez ni zwrotu bojowego na po-
udnie i wyjcie na gbokie tyy wojsk sowieckich. Nie bez znaczenia
bya take niska skuteczno sowieckiego rozpoznania, ktre raczej znie-
ksztacao rzeczywist sytuacj, ni j wyjaniao. Na przykad na dzie
2 lipca ocenio ono liczebno zgrupowania wojsk przeciwnika w rejonie
Stefanesti na 9 do 10 dywizji w tym 5-6 pancernych i 1 zmotoryzowana.
W rzeczywistoci znajdowao si tam zaledwie 5 dywizji piechoty i 5
brygad. Rozpoznanie zakadao obecno w tym rejonie 900-960 czo-
gw, ktrych naprawd byo 60. Informacje te powodoway wycignicie
niewaciwego wniosku co do kierunku moliwego natarcia przeciwnika,
a niewaciwa ocena jego si na 40 dywizji piechoty oraz 13 pancernych
i zmotoryzowanych przyczynia si do podjcia przez dowdztwo Frontu
Poudniowego decyzji o wycofaniu sowieckich wojsk na lini Dniestru.
Mohylowsko-Podolski RU broni si od 8 do 19 lipca, a nastpnie dnie-
strowa rubie obronna zostaa opuszczona.
Flotylla Dunajska 18-20 lipca przekazaa swoje baterie 14. Korpu-
sowi i zostaa ewakuowana morzem do Odessy. Trzy miesice pniej j
rozformowano.
Zaarte walki toczyy si na kierunkach czernowickim i mohylow-
sko-podolskim, gdzie sowieckie jednostki rwnie wycofyway si pod
naporem przewaajcych si przeciwnika". Po opanowaniu 5 lipca Czer-
nowic rumuskie wojska ruszyy na Chocim. W tym samym kierunku po
sforsowaniu Karpat zmierza od wschodu korpus wgierski. W nocy z 5
na 6 lipca 18. Armia Smirnowa zacza odwrt do rejonw umocnionych
na wschodnim brzegu Dniestru. Genera Smirnow napisa o tym okresie:
[...] caa moja suba wojskowa zasadniczo odbywaa si pod hasem
tylko nacicra!. Odwrt uwaany by za hab i tego nas nie uczono.
Teraz, kiedy trzeba byo si wycofywa, nie mielimy adnego dowiad-
czenia". Wojska armii nie zdyy obsadzi Kamieniecko-Podolskiego
Rejonu Umocnionego, kiedy znowu realnie zagrozio im okrenie. Na
prawym skrzydle niemieckie wojska spychajc 12. Armi Poniedielina.
przeciy lini kolejow do Proskurowa. W tym samym dniu wgierski
korpus odnalaz saby styk 12. i 18. Armii i wdar si do centrum rejonu
Orinina 20 kilometrw na pnoc od Kamieca Podolskiego.
W zwizku z pogarszajc si sytuacj na Froncie Poudniowo-Za-
chodnim i odwrotem jego wojsk genera Tiulenicw za zgod Stawki
7 lipca rozkaza jednostkom prawego skrzyda frontu wycofa si na ru-
bie Mohylw Podolski-Bielce - rzeka Prut i zorganizowa na niej silna
obron. Ale ju tego samego dnia jednostki niemieckiej 11. Armii sforso-
way Dniestr pod Mohylowem Podolskim i opanoway miasto.
Rwnie tego dnia pod Kiszyniowem niemiecka 22. Dywizja Piecho-
ty prowadzia natarcie (!) przeciwko wojskom 2. Korpusu Zmechanizo-
wanego.
Sidmego lipca genera Tiuleniew postanowi wydzieli w 9. Armii
grup uderzeniow skadajc si z tych samych korpusw i poleci! jej
zniszczy zgrupowane w rejonie Bielcw wojska przeciwnika. Jednocze-
nie z dywizji 14. Korpusu Strzeleckiego oraz jednostek znajdujcych si
na wybrzeu Morza Czarnego sformowa Grup Przymorsk. Grupa ta
miaa trwale broni wschodniego brzegu Prutu, pnocnego brzegu Du-
naju oraz wybrzea morza, nie pozwalajc przeciwnikowi na dokonanie
desantw.
Zgodnie z rozkazem dowdcy frontu, sowieckie 48. Korpus Strze-
lecki, 2. Zmechanizowany i 2. Kawalerii przez kilka dni wykonyway
kontrataki na niemieckie wojska. Dziesitego lipca solidnie wyszczerbiy
198. Dywizj Piechoty. Uderzeniowe zgrupowanie wojsk von Schoberta
w tym czasie oskrzydlao sowieckie korpusy, starajc si odci im drogi
268
odwrotu na Rybnic. Manewr ten zmusi do wycofania si jednostek Ma-
linowskiego i Nowosielskiego na lini Prutu.
Uwzgldniajc trudn sytuacj na kierunku ytomiersko-kijowskim,
Stawka przekazaa generaowi Kirponosowi wycofany ze skadu Fron-
tu Poudniowego 16. Korpus Zmechanizowany oraz trzy dywizje strze-
leckie. W poowie lipca wojska frontu wycofyway si w walkach za
Dniestr. Duy wpyw wywaro na to dotarcie 1. Grupy Pancernej von
Kleista do Beresteczka, wykonanie przez ni zwrotu bojowego na po-
udnie i wyjcie na gbokie tyy wojsk sowieckich. Nie bez znaczenia
bya take niska skuteczno sowieckiego rozpoznania, ktre raczej znie-
ksztacao rzeczywist sytuacj, ni j wyjaniao. Na przykad na dzie
2 lipca ocenio ono liczebno zgrupowania wojsk przeciwnika w rejonie
Stefanesti na 9 do 10 dywizji w tym 5-6 pancernych i 1 zmotoryzowana.
W rzeczywistoci znajdowao si tam zaledwie 5 dywizji piechoty i 5
brygad. Rozpoznanie zakadao obecno w tym rejonie 900-960 czo-
gw, ktrych naprawd byo 60. Informacje te powodoway wycignicie
niewaciwego wniosku co do kierunku moliwego natarcia przeciwnika,
a niewaciwa ocena jego si na 40 dywizji piechoty oraz 13 pancernych
i zmotoryzowanych przyczynia si do podjcia przez dowdztwo Frontu
Poudniowego decyzji o wycofaniu sowieckich wojsk na lini Dniestru.
Mohylowsko-Podolski RU broni si od 8 do 19 lipca, a nastpnie dnie-
strowa rubie obronna zostaa opuszczona.
Flotylla Dunajska 18-20 lipca przekazaa swoje baterie 14. Korpu-
sowi i zostaa ewakuowana morzem do Odessy. Trzy miesice pniej j
rozformowano.
Podsumowanie
D
okonajmy pewnych podsumowa pierwszego etapu kampanii
letnio-jesiennej. Do wieczora 9 lipca Wehrmacht miadcymi
uderzeniami rozgromi 6 armii Frontu Pnocno-Zachodniego
i Zachodniego. Grupa Armii Pnoc" sforsowaa Dwin i zaja Pskw,
wojska GA rodek" wyszy na lini Poock-Witebsk-Orsza-obin,
przesuwajc si 400-600 kilometrw w gb terytorium ZSRR. Na Fron-
cie Poudniowo-Zachodnim sowieckie jednostki 1 lipca zaczy wyco-
fywa si do linii starych rejonw umocnionych, ale jednostki szybkie
grupy pancernej von Kleista zdoay sforsowa te fortyfikacje, zanim
obsadziy je sowieckie oddziay. Dziewitego lipca na Ukrainie Grupa
Armii Poudnie" pomimo przytaczajcej przewagi RKKA w sile ywej
i sprzcie przesuna si o 300-350 kilometrw. Plan Barbarossa" roz-
wija si pomylnie.
Niemieckie kierownictwo byo zachwycone i pene optymistycznych
oczekiwa. Trzeciego lipca Haider tak ocenia sytuacj na froncie: Za-
sadniczo mona ju powiedzie, e zadanie rozbicia gwnych si rosyj-
skich wojsk ldowych przed Dwin i Dnieprem zostao wykonane [...].
Dlatego nie bdzie przesad stwierdzenie, e kampania przeciwko Ro-
sji zostaa wygrana w 14 dni. Oczywicie jeszcze nie jest zakoczona.
Ogromnie rozlege terytorium i twardy opr przeciwnika wykorzystuj-
cego wszystkie rodki bd wiza nasze siy jeszcze przez wiele tygo-
dni [...]. Kiedy sforsujemy Dwin i Dniepr, zacznie by mowa nie tyle
o rozbiciu si zbrojnych przeciwnika, co o tym, eby zabra mu jego re-
jony przemysowe i nie da moliwoci, aby wykorzystujc gigantyczn
moc swojego przemysu i niewyczerpane ludzkie rezerwy, stworzy nowe
siy zbrojne". Czwartego lipca Hitler owiadczy: Przez cay czas staram
si postawi w sytuacji przeciwnika. Praktycznie rzecz biorc, ju prze-
gra wojn".
W rzeczy samej, straty Armii Czerwonej na dzie 10 lipca byy we-
dug standardw kadego europejskiego pastwa po prostu katastrofalne
-815 700 ludzi, 21 500 dzia i modzierzy, 4013 samolotw i 11 783
czogi. Zostay zniszczone lub pozostawione wrogowi gigantyczne za-
270
pasy wyposaenia wojskowego, oporzdzenia, amunicji, paliwa i sprztu
bojowego. W tym okresie wpisy do dziennika szefa niemieckiego Sztabu
Generalnego po prostu oszaamiaj mnstwem zdobyczy wojennej:
W Taurogach odnaleziono wielkie zapasy prowiantu: 60 000 ton
soniny, smalec, wielkie zapasy misa, ywe winie"; Zameldowano
o wielkim zdobytym magazynie w Dubnie: due iloci paliwa, 42 cikie
modzierze kalibru 210 mm, 215 czogw, 50 armat przeciwpancernych,
18 baterii artylerii"; We Lwowie wzito ogromn zdobycz, w tym rw-
nie naziemne i podziemne skady paliwa".
W Lipawie Niemcy zdobyli trzy czwarte zapasw paliwa Flo-
ty Batyckiej. Ju w dziesitym dniu wojny zdobyte zapasy pokrywa-
y jedn trzeci zuycia paliwa niemieckich wojsk ldowych. Tylko
na Froncie Zachodnim Sowieci stracili 4216 wagonw z amunicj,
a caa Armia Czerwona w pocztkowym okresie wojny p miliona ton
pociskw! A jednoczenie 303 zakady produkcji prochu i pociskw
(85 procent), bo przecie zgodnie z doktryn ofensywn budowano je
gwnie w zachodniej czci kraju. Poniewa Niemcy zdobyli bardzo
wiele rnorodnego sprztu bojowego, nie mieli problemw z uyciem
zdobycznej amunicji. Specjalistom z Wehrmachtu szczeglnie spodo-
baa si armata dywizyjna F-22 kalibru 76,2 mm, ktr zastosowali
w charakterze armaty przeciwpancernej. Przez dwa lata niemiecka pie-
chota nie miaa potniejszego rodka obrony. W latach 1942-1943 nie-
miecki przemys wyprodukowa okoo dwch tysicy samobienych
dzia przeciwpancernych Marder" uzbrojonych w zdobyczne sowieckie
armaty. Wehrmacht z chci wykorzystywa take nasze trzydziestki
czwrki".
W tym momencie Stalin ju zdawa sobie spraw ze skali i konse-
kwencji katastrofy, ale tej wiedzy nard nie powinien pozna. Co prawda
trzeba byo wskaza winowajcw i rozstrzela kilku dowdcw wysokie-
go szczebla, ale oglnie rzecz biorc, z ca pewnoci za chwil rozbije-
my Hitlera. Trzynastego lipca sowieckie radio oznajmio:
Podsumujmy rezultaty trzech tygodni wojny. Faszystowska propa-
ganda rozpowszechniajc fantastyczne informacje o stratach sowieckich
wojsk, stara si za pomoc swoich garstw ukry prawd o rzeczywistych
stratach wojsk niemieckich zarwno przed narodem niemieckim, jak
i wiatow opini spoeczn.
Podsumowanie
D
okonajmy pewnych podsumowa pierwszego etapu kampanii
letnio-jesiennej. Do wieczora 9 lipca Wehrmacht miadcymi
uderzeniami rozgromi 6 armii Frontu Pnocno-Zachodniego
i Zachodniego. Grupa Armii Pnoc" sforsowaa Dwin i zaja Pskw,
wojska GA rodek" wyszy na lini Poock-Witebsk-Orsza-obin,
przesuwajc si 400-600 kilometrw w gb terytorium ZSRR. Na Fron-
cie Poudniowo-Zachodnim sowieckie jednostki 1 lipca zaczy wyco-
fywa si do linii starych rejonw umocnionych, ale jednostki szybkie
grupy pancernej von Kleista zdoay sforsowa te fortyfikacje, zanim
obsadziy je sowieckie oddziay. Dziewitego lipca na Ukrainie Grupa
Armii Poudnie" pomimo przytaczajcej przewagi RKKA w sile ywej
i sprzcie przesuna si o 300-350 kilometrw. Plan Barbarossa" roz-
wija si pomylnie.
Niemieckie kierownictwo byo zachwycone i pene optymistycznych
oczekiwa. Trzeciego lipca Haider tak ocenia sytuacj na froncie: Za-
sadniczo mona ju powiedzie, e zadanie rozbicia gwnych si rosyj-
skich wojsk ldowych przed Dwin i Dnieprem zostao wykonane [...].
Dlatego nie bdzie przesad stwierdzenie, e kampania przeciwko Ro-
sji zostaa wygrana w 14 dni. Oczywicie jeszcze nie jest zakoczona.
Ogromnie rozlege terytorium i twardy opr przeciwnika wykorzystuj-
cego wszystkie rodki bd wiza nasze siy jeszcze przez wiele tygo-
dni [...]. Kiedy sforsujemy Dwin i Dniepr, zacznie by mowa nie tyle
o rozbiciu si zbrojnych przeciwnika, co o tym, eby zabra mu jego re-
jony przemysowe i nie da moliwoci, aby wykorzystujc gigantyczn
moc swojego przemysu i niewyczerpane ludzkie rezerwy, stworzy nowe
siy zbrojne". Czwartego lipca Hitler owiadczy: Przez cay czas staram
si postawi w sytuacji przeciwnika. Praktycznie rzecz biorc, ju prze-
gra wojn".
W rzeczy samej, straty Armii Czerwonej na dzie 10 lipca byy we-
dug standardw kadego europejskiego pastwa po prostu katastrofalne
-815 700 ludzi, 21 500 dzia i modzierzy, 4013 samolotw i 11 783
czogi. Zostay zniszczone lub pozostawione wrogowi gigantyczne za-
270
pasy wyposaenia wojskowego, oporzdzenia, amunicji, paliwa i sprztu
bojowego. W tym okresie wpisy do dziennika szefa niemieckiego Sztabu
Generalnego po prostu oszaamiaj mnstwem zdobyczy wojennej:
W Taurogach odnaleziono wielkie zapasy prowiantu: 60 000 ton
soniny, smalec, wielkie zapasy misa, ywe winie"; Zameldowano
o wielkim zdobytym magazynie w Dubnie: due iloci paliwa, 42 cikie
modzierze kalibru 210 mm, 215 czogw, 50 armat przeciwpancernych,
18 baterii artylerii"; We Lwowie wzito ogromn zdobycz, w tym rw-
nie naziemne i podziemne skady paliwa".
W Lipawie Niemcy zdobyli trzy czwarte zapasw paliwa Flo-
ty Batyckiej. Ju w dziesitym dniu wojny zdobyte zapasy pokrywa-
y jedn trzeci zuycia paliwa niemieckich wojsk ldowych. Tylko
na Froncie Zachodnim Sowieci stracili 4216 wagonw z amunicj,
a caa Armia Czerwona w pocztkowym okresie wojny p miliona ton
pociskw! A jednoczenie 303 zakady produkcji prochu i pociskw
(85 procent), bo przecie zgodnie z doktryn ofensywn budowano je
gwnie w zachodniej czci kraju. Poniewa Niemcy zdobyli bardzo
wiele rnorodnego sprztu bojowego, nie mieli problemw z uyciem
zdobycznej amunicji. Specjalistom z Wehrmachtu szczeglnie spodo-
baa si armata dywizyjna F-22 kalibru 76,2 mm, ktr zastosowali
w charakterze armaty przeciwpancernej. Przez dwa lata niemiecka pie-
chota nie miaa potniejszego rodka obrony. W latach 1942-1943 nie-
miecki przemys wyprodukowa okoo dwch tysicy samobienych
dzia przeciwpancernych Marder" uzbrojonych w zdobyczne sowieckie
armaty. Wehrmacht z chci wykorzystywa take nasze trzydziestki
czwrki".
W tym momencie Stalin ju zdawa sobie spraw ze skali i konse-
kwencji katastrofy, ale tej wiedzy nard nie powinien pozna. Co prawda
trzeba byo wskaza winowajcw i rozstrzela kilku dowdcw wysokie-
go szczebla, ale oglnie rzecz biorc, z ca pewnoci za chwil rozbije-
my Hitlera. Trzynastego lipca sowieckie radio oznajmio:
Podsumujmy rezultaty trzech tygodni wojny. Faszystowska propa-
ganda rozpowszechniajc fantastyczne informacje o stratach sowieckich
wojsk, stara si za pomoc swoich garstw ukry prawd o rzeczywistych
stratach wojsk niemieckich zarwno przed narodem niemieckim, jak
i wiatow opini spoeczn.
Dobiegi koca trzeci tydzie uporczywych i zaciekych walk Armii
Czerwonej z wojskami faszystowskimi. Wyniki pierwszych trzech tygo-
dni wojny wiadcz o niewtpliwym fiasku hitlerowskiego planu wojny
byskawicznej. Najlepsze niemieckie dywizje zostay zniszczone przez
sowieckie wojska. Niemieckie straty w tym okresie w zabitych, rannych
i wzitych do niewoli wyraane s liczb nie mniejsz ni milion ludzi.
Nasze straty w zabitych, rannych i zaginionych bez wieci - nie wicej
ni 250 tysicy ludzi.
Sowieckie lotnictwo, ktre wedug niemieckich samochwaw zostao
rozbite w pierwszych dniach wojny, zniszczyo ponad 2300 niemieckich
samolotw i nadal systematyczne niszczy samoloty przeciwnika i jego
jednostki zmotoryzowane, gromi lotniska i obiekty wojskowe. Ustalono
dokadnie, e niemieckie samoloty w walkach powietrznych unikaj spo-
tkania z sowieckimi samolotami myliwskimi.
Wojska niemieckie utraciy ponad 3000 czogw, w tym samym okre-
sie my stracilimy 1900 samolotw i 2200 czogw.
W wietle ogromnych strat poniesionych przez niemieckie wojska
mona zrozumie, e niemieckie dowdztwo wycofao prawie wszyst-
kie swoje wojska z okupowanej czci Francji, z granicy szwajcarskiej
i szeregu innych miejsc, zastpujc je starcami i inwalidami, a take rzu-
cio na front hitlerowskie dywizje grenadierskie i oddziay zabezpiecze-
nia.
Taki jest rzeczywisty obraz strat niemieckich i sowieckich wojsk.
Rzeczywisty obraz" strat sowieckich wojsk ju ogldalimy. Straty
Wehrmachtu do 10 lipca wyniosy: 79 058 ludzi, 1061 dzia i modzie-
rzy, 826 samolotw i 350 czogw. Kiedy do listopada 1941 roku liczba
zniszczonych" przez politrukw niemieckich onierzy signa 4 mi-
lionw, samolotw - 13 tysicy, a czogw ponad 15 tysicy, trzeba byo
jako wyjani stalinowskim braciom i siostrom", kt to zamierza
zdobywa Moskw. 1 jakim cudem udao mu si doj do Moskwy?
Szstego listopada, na uroczystej akademii powiconej rocznicy re-
wolucji padziernikowej, gensek po raz pierwszy sprbowa odpowiedzie
na te pytania, przypisujc niepowodzenia Armii Czerwonej zaskakujc
napaci i ilociow przewag przeciwnika w posiadanym sprzcie. Poza
tym przecie Zwizek Sowiecki tak miowa pokj, z nikim nie zamierza
wojowa, nie zdy si przezbroi, a na rzecz Niemcw, jak wiadomo,
pracuje caa Europa. No i nabrali duo dowiadczenia bojowego.
111
Kiedy Stalin zakoczy ju z Hitlerem i nadesza pora zaj si do-
ciekaniami spoeczno-historycznymi, gensek sformuowa ca naukow
teori o nieprzygotowaniu miujcych pokj narodw" do wojny.
Mona w fakt wyjani tym, e zainteresowane now wojn agre-
sywne narody, takie jak nazici, przygotowujce si do wojny przez dugi
okres i gromadzce w tym celu siy, bywaj zazwyczaj i powinny by
- bardziej przygotowane do wojny ni narody miujce pokj, niezain-
teresowane now wojn. To naturalne i zrozumiae. To, jeeli chcecie
- historyczna prawidowo, ktrej byoby niebezpiecznie nie uwzgld-
nia"' . Od tej pory wersja o miujcej pokj sowieckiej polityce zagra-
nicznej i nieprzygotowaniu ZSRR do wojny staa si kanonem sowiec-
kiej historiografii.
Rzeczywicie, Zwizek Sowiecki nie by gotw do wojny obron-
nej. Stalin nie oczekiwa ze strony Hitlera takiej podoci", nie wie-
rzy w sam moliwo niemieckiej napaci i ca swoj energi i talent
organizacyjny powici przygotowywaniu Armii Czerwonej i kraju do
Wielkiego Wyzwoleczego Marszu na zachd. Niemcy zdoali osign
operacyjno-strategiczne zaskoczenie. Poderwane znienacka sowieckie
wojska nie mogy przystpowa do walki w sposb zorganizowany i nie
byy w stanie utworzy obrony. Sama dyslokacja jednostek i zwizkw
taktycznych nie odpowiadaa zasadom dziaa defensywnych, co dosko-
nale wida na przykadzie garnizonu Brzecia.
O tym wanie napisa w swoim pamitniku Haider: Niemieckie na-
tarcie cakowicie zaskoczyo przeciwnika. Jego ugrupowania bojowe
pod wzgldem taktycznym nie byy przystosowane do obrony. Oznak
operacyjnego odwrotu ani ladu. Prawdopodobnie moliwo takiego od-
wrotu bya po prostu wykluczona. Pewna liczba instancji dowdczych
przeciwnika, na przykad w Biaymstoku, cakowicie nie znaa sytuacji
i dlatego na szeregu odcinkw frontu prawie nie byo dowodzenia dzia-
aniami wojsk przez sztaby wyszego szczebla. Wydaje si, e rosyjskie
dowdztwo ze wzgldu na swoj ociao w najbliszym czasie w og-
le nie bdzie w stanie operacyjnie przeciwdziaa naszemu natarciu. Ro-
sjanie zmuszeni s przyj walk w takim ugrupowaniu bojowym,
w jakim znajdowali si na pocztku naszego natarcia".
1
Patrz: I. Stalin, O Wielikoj Otieczestwiennoj wojnie Sowietskogo Sojuza. Przyp.
aut. [wyd. polskie: J. Stalin, O Wielkiej Wojnie Narodowej Zwizku Radzieckiego. Wyd.
Gazety Wolno" 1945. Przyp. tum.].
273
Dobiegi koca trzeci tydzie uporczywych i zaciekych walk Armii
Czerwonej z wojskami faszystowskimi. Wyniki pierwszych trzech tygo-
dni wojny wiadcz o niewtpliwym fiasku hitlerowskiego planu wojny
byskawicznej. Najlepsze niemieckie dywizje zostay zniszczone przez
sowieckie wojska. Niemieckie straty w tym okresie w zabitych, rannych
i wzitych do niewoli wyraane s liczb nie mniejsz ni milion ludzi.
Nasze straty w zabitych, rannych i zaginionych bez wieci - nie wicej
ni 250 tysicy ludzi.
Sowieckie lotnictwo, ktre wedug niemieckich samochwaw zostao
rozbite w pierwszych dniach wojny, zniszczyo ponad 2300 niemieckich
samolotw i nadal systematyczne niszczy samoloty przeciwnika i jego
jednostki zmotoryzowane, gromi lotniska i obiekty wojskowe. Ustalono
dokadnie, e niemieckie samoloty w walkach powietrznych unikaj spo-
tkania z sowieckimi samolotami myliwskimi.
Wojska niemieckie utraciy ponad 3000 czogw, w tym samym okre-
sie my stracilimy 1900 samolotw i 2200 czogw.
W wietle ogromnych strat poniesionych przez niemieckie wojska
mona zrozumie, e niemieckie dowdztwo wycofao prawie wszyst-
kie swoje wojska z okupowanej czci Francji, z granicy szwajcarskiej
i szeregu innych miejsc, zastpujc je starcami i inwalidami, a take rzu-
cio na front hitlerowskie dywizje grenadierskie i oddziay zabezpiecze-
nia.
Taki jest rzeczywisty obraz strat niemieckich i sowieckich wojsk.
Rzeczywisty obraz" strat sowieckich wojsk ju ogldalimy. Straty
Wehrmachtu do 10 lipca wyniosy: 79 058 ludzi, 1061 dzia i modzie-
rzy, 826 samolotw i 350 czogw. Kiedy do listopada 1941 roku liczba
zniszczonych" przez politrukw niemieckich onierzy signa 4 mi-
lionw, samolotw - 13 tysicy, a czogw ponad 15 tysicy, trzeba byo
jako wyjani stalinowskim braciom i siostrom", kt to zamierza
zdobywa Moskw. 1 jakim cudem udao mu si doj do Moskwy?
Szstego listopada, na uroczystej akademii powiconej rocznicy re-
wolucji padziernikowej, gensek po raz pierwszy sprbowa odpowiedzie
na te pytania, przypisujc niepowodzenia Armii Czerwonej zaskakujc
napaci i ilociow przewag przeciwnika w posiadanym sprzcie. Poza
tym przecie Zwizek Sowiecki tak miowa pokj, z nikim nie zamierza
wojowa, nie zdy si przezbroi, a na rzecz Niemcw, jak wiadomo,
pracuje caa Europa. No i nabrali duo dowiadczenia bojowego.
111
Kiedy Stalin zakoczy ju z Hitlerem i nadesza pora zaj si do-
ciekaniami spoeczno-historycznymi, gensek sformuowa ca naukow
teori o nieprzygotowaniu miujcych pokj narodw" do wojny.
Mona w fakt wyjani tym, e zainteresowane now wojn agre-
sywne narody, takie jak nazici, przygotowujce si do wojny przez dugi
okres i gromadzce w tym celu siy, bywaj zazwyczaj i powinny by
- bardziej przygotowane do wojny ni narody miujce pokj, niezain-
teresowane now wojn. To naturalne i zrozumiae. To, jeeli chcecie
- historyczna prawidowo, ktrej byoby niebezpiecznie nie uwzgld-
nia"' . Od tej pory wersja o miujcej pokj sowieckiej polityce zagra-
nicznej i nieprzygotowaniu ZSRR do wojny staa si kanonem sowiec-
kiej historiografii.
Rzeczywicie, Zwizek Sowiecki nie by gotw do wojny obron-
nej. Stalin nie oczekiwa ze strony Hitlera takiej podoci", nie wie-
rzy w sam moliwo niemieckiej napaci i ca swoj energi i talent
organizacyjny powici przygotowywaniu Armii Czerwonej i kraju do
Wielkiego Wyzwoleczego Marszu na zachd. Niemcy zdoali osign
operacyjno-strategiczne zaskoczenie. Poderwane znienacka sowieckie
wojska nie mogy przystpowa do walki w sposb zorganizowany i nie
byy w stanie utworzy obrony. Sama dyslokacja jednostek i zwizkw
taktycznych nie odpowiadaa zasadom dziaa defensywnych, co dosko-
nale wida na przykadzie garnizonu Brzecia.
O tym wanie napisa w swoim pamitniku Haider: Niemieckie na-
tarcie cakowicie zaskoczyo przeciwnika. Jego ugrupowania bojowe
pod wzgldem taktycznym nie byy przystosowane do obrony. Oznak
operacyjnego odwrotu ani ladu. Prawdopodobnie moliwo takiego od-
wrotu bya po prostu wykluczona. Pewna liczba instancji dowdczych
przeciwnika, na przykad w Biaymstoku, cakowicie nie znaa sytuacji
i dlatego na szeregu odcinkw frontu prawie nie byo dowodzenia dzia-
aniami wojsk przez sztaby wyszego szczebla. Wydaje si, e rosyjskie
dowdztwo ze wzgldu na swoj ociao w najbliszym czasie w og-
le nie bdzie w stanie operacyjnie przeciwdziaa naszemu natarciu. Ro-
sjanie zmuszeni s przyj walk w takim ugrupowaniu bojowym,
w jakim znajdowali si na pocztku naszego natarcia".
1
Patrz: I. Stalin, O Wielikoj Otieczestwiennoj wojnie Sowietskogo Sojuza. Przyp.
aut. [wyd. polskie: J. Stalin, O Wielkiej Wojnie Narodowej Zwizku Radzieckiego. Wyd.
Gazety Wolno" 1945. Przyp. tum.].
273
Do dezorganizowanego przystpienia sowieckich wojsk do walki
przyczyni si take szok, jaki ogarn sowieckie kierownictwo. Nieprzy-
padkowo w pierwszych godzinach wojny Moskwa zakazaa prowadzenia
dziaa odwetowych wobec nieprzyjacielskich wojsk, ktre wtargny na
sowieckie terytorium. Stalin nawet w tym momencie uwaa, e to, co
si dzieje, jest prowokacj niemieckiej generalicji. Dopiero po oficjal-
nym wypowiedzeniu wojny Armia Czerwona otrzymaa rozkaz dziaa
bojowo", a o 7.15 wydano Dyrektyw nr 2, w ktrej postawiono zadanie
wypdzenia wroga z sowieckiego terytorium.
Operacyjne zaskoczenie spowodowane przez niemieck napa pod
wieczr 22 czerwca przestao dziaa i pniej naleao po prostu podej-
mowa decyzje odpowiadajce zaistniaej sytuacji. A wieczorem pierw-
szego dnia wojny sowieckie wojska otrzymay Dyrektyw nr 3, ktra
przewidywaa przejcie wszystkich frontw do natarcia w celu rozbicia
si przeciwnika zgrupowanych w rejonie Suwak i Lublina. Sowieckie
kierownictwo i dowdztwo wojskowe miay kiepskie pojcie o sytuacji
na froncie, ale od dawna ju nie potrafiy operowa innymi kategoriami
ni ofensywnymi. A poza tym planw obrony po prostu nie byo. Dla-
tego uruchomiony zosta plan Burza", ktry w gruncie rzeczy sta si
nieaktualny z chwil wybuchu pierwszej niemieckiej bomby. W rezulta-
cie przeciwuderzenia, przygotowywane pospiesznie, bez uwzgldnienia
stanu wasnych wojsk, bez informacji o siach przeciwnika i kierunkach
jego gwnych uderze, bez osony lotniczej, przyniosy jedynie znaczne
straty, ale praktycznie rzecz biorc, nie miay wpywu na przebieg dzia-
a niemieckich zwizkw uderzeniowych.
Drug, nieuniknion konsekwencj zaskoczenia" byo nieprzygoto-
wanie Armii Czerwonej do odparcia przeciwnika. Brakowao zabezpie-
czenia inynieryjnego i uzbrojenia obronnego, onierzy nie przeszkolo-
no w zwalczaniu czogw, przygotowywania linii obrony. Doprowadziy
do tego przegicia w budownictwie wojskowym i w myleniu, zamieco-
nym hasami o o najofensywniejszej armii".
Doszo do tego, e 6 lipca Kwatera Gwna Dowdztwa Si Zbrojnych
ZSRR musiaa udziela wojskom wskazwek na temat najskuteczniej-
szych sposobw zwalczania czogw. W dokumencie tym dowdcw po-
uczano, e rodkw obrony przeciwpancernej nie naley rozprasza, ale
koncentrowa je do walki z czogami na najbardziej prawdopodobnych
kierunkach ich natarcia. Rozkazywano, aby w pukach i batalionach two-
rzy kompanie i grupy niszczycieli czogw, wyposaone w odpowied-
274
nie rodki walki -granaty, butelki z pynem zapalajcym, miny przeciw-
pancerne. Od dowdcw jednostek i zwizkw taktycznych dano, aby
pozostawiali do swojej dyspozycji pododdziay odwodowe wyposaone
w artyleri przeciwpancern, granaty i karabiny maszynowe, ktre by-
yby w stanie za porednictwem szybkiego manewru odtwarza lini
obrony na zagroonym odcinku i odcina czogi przeciwnika od piechoty
zmotoryzowanej.
Prawd mwic, koncepcja, e w walce naley mie pod rk od-
wody, zostaa sformuowana przez Juliusza Cezara i troch dziwi fakt,
e trzeba byo przypomina o tym dowdcom armii. Poza tym Stawka
przekazaa wytyczne o wykorzystywaniu zapr inynieryjnych (!). Cay
problem polega jednak na tym, e w jednostkach brakowao granatw
przeciwpancernych, nie byo min, drutu kolczastego, a nawet opat. Czy
mona zbudowa trwa lini obrony, kopic ukrycia i okopy hemami,
jak to robili na przykad onierze Fiediuninskiego?
Jak zawsze pierwsi zaczli maszerowa w nog z duchem czasu wy-
dziay polityczne i politrucy, produkujc dla walczcych wojsk nowe
hasa:
Do wszystkiego si przygotuj, nie zapomnij si okopa.
W ziemi si zakopiesz - bomba ci niestraszna.
Kto si nie okopie, tego kule podziurawi.
Kop transzej po szyj.
Ocala Misza, bo uratowaa go nisza...
Front zacz otrzymywa cokolwiek poza hasami dopiero na jesieni,
kiedy ostatecznie stao si jasne, e nie uda si odebra Niemcom inicja-
tywy strategicznej. Po specjalnej uchwale Rady Komisarzy Ludowych
I ZSRR z 6 sierpnia O dostawach rodkw wyposaenia inynieryjnego
w 1941 roku" w bardzo krtkim terminie opracowano i skierowano do
masowej produkcji miny przeciwpancerne JaM-5 i TM-41, miny prze-
ciwpiechotne o dziaaniu nacigowym POMZ-2, granaty przeciwpancer-
ne RPG-40 i RPG-41.
Komisarz ludowy Marynarki Wojennej towarzysz N.G. Kuzniecow
stwierdzi obrazowo: [...] machina pastwowa puszczona po szynach
nieprawdopodobiestwa napaci Hitlera zmuszona bya zatrzyma si,
przey okres dezorientacji, a nastpnie zawrci o 180 stopni. Skutki
tego trzeba byo naprawia w marszu, za cen wielkich ofiar".
275
Do dezorganizowanego przystpienia sowieckich wojsk do walki
przyczyni si take szok, jaki ogarn sowieckie kierownictwo. Nieprzy-
padkowo w pierwszych godzinach wojny Moskwa zakazaa prowadzenia
dziaa odwetowych wobec nieprzyjacielskich wojsk, ktre wtargny na
sowieckie terytorium. Stalin nawet w tym momencie uwaa, e to, co
si dzieje, jest prowokacj niemieckiej generalicji. Dopiero po oficjal-
nym wypowiedzeniu wojny Armia Czerwona otrzymaa rozkaz dziaa
bojowo", a o 7.15 wydano Dyrektyw nr 2, w ktrej postawiono zadanie
wypdzenia wroga z sowieckiego terytorium.
Operacyjne zaskoczenie spowodowane przez niemieck napa pod
wieczr 22 czerwca przestao dziaa i pniej naleao po prostu podej-
mowa decyzje odpowiadajce zaistniaej sytuacji. A wieczorem pierw-
szego dnia wojny sowieckie wojska otrzymay Dyrektyw nr 3, ktra
przewidywaa przejcie wszystkich frontw do natarcia w celu rozbicia
si przeciwnika zgrupowanych w rejonie Suwak i Lublina. Sowieckie
kierownictwo i dowdztwo wojskowe miay kiepskie pojcie o sytuacji
na froncie, ale od dawna ju nie potrafiy operowa innymi kategoriami
ni ofensywnymi. A poza tym planw obrony po prostu nie byo. Dla-
tego uruchomiony zosta plan Burza", ktry w gruncie rzeczy sta si
nieaktualny z chwil wybuchu pierwszej niemieckiej bomby. W rezulta-
cie przeciwuderzenia, przygotowywane pospiesznie, bez uwzgldnienia
stanu wasnych wojsk, bez informacji o siach przeciwnika i kierunkach
jego gwnych uderze, bez osony lotniczej, przyniosy jedynie znaczne
straty, ale praktycznie rzecz biorc, nie miay wpywu na przebieg dzia-
a niemieckich zwizkw uderzeniowych.
Drug, nieuniknion konsekwencj zaskoczenia" byo nieprzygoto-
wanie Armii Czerwonej do odparcia przeciwnika. Brakowao zabezpie-
czenia inynieryjnego i uzbrojenia obronnego, onierzy nie przeszkolo-
no w zwalczaniu czogw, przygotowywania linii obrony. Doprowadziy
do tego przegicia w budownictwie wojskowym i w myleniu, zamieco-
nym hasami o o najofensywniejszej armii".
Doszo do tego, e 6 lipca Kwatera Gwna Dowdztwa Si Zbrojnych
ZSRR musiaa udziela wojskom wskazwek na temat najskuteczniej-
szych sposobw zwalczania czogw. W dokumencie tym dowdcw po-
uczano, e rodkw obrony przeciwpancernej nie naley rozprasza, ale
koncentrowa je do walki z czogami na najbardziej prawdopodobnych
kierunkach ich natarcia. Rozkazywano, aby w pukach i batalionach two-
rzy kompanie i grupy niszczycieli czogw, wyposaone w odpowied-
274
nie rodki walki -granaty, butelki z pynem zapalajcym, miny przeciw-
pancerne. Od dowdcw jednostek i zwizkw taktycznych dano, aby
pozostawiali do swojej dyspozycji pododdziay odwodowe wyposaone
w artyleri przeciwpancern, granaty i karabiny maszynowe, ktre by-
yby w stanie za porednictwem szybkiego manewru odtwarza lini
obrony na zagroonym odcinku i odcina czogi przeciwnika od piechoty
zmotoryzowanej.
Prawd mwic, koncepcja, e w walce naley mie pod rk od-
wody, zostaa sformuowana przez Juliusza Cezara i troch dziwi fakt,
e trzeba byo przypomina o tym dowdcom armii. Poza tym Stawka
przekazaa wytyczne o wykorzystywaniu zapr inynieryjnych (!). Cay
problem polega jednak na tym, e w jednostkach brakowao granatw
przeciwpancernych, nie byo min, drutu kolczastego, a nawet opat. Czy
mona zbudowa trwa lini obrony, kopic ukrycia i okopy hemami,
jak to robili na przykad onierze Fiediuninskiego?
Jak zawsze pierwsi zaczli maszerowa w nog z duchem czasu wy-
dziay polityczne i politrucy, produkujc dla walczcych wojsk nowe
hasa:
Do wszystkiego si przygotuj, nie zapomnij si okopa.
W ziemi si zakopiesz - bomba ci niestraszna.
Kto si nie okopie, tego kule podziurawi.
Kop transzej po szyj.
Ocala Misza, bo uratowaa go nisza...
Front zacz otrzymywa cokolwiek poza hasami dopiero na jesieni,
kiedy ostatecznie stao si jasne, e nie uda si odebra Niemcom inicja-
tywy strategicznej. Po specjalnej uchwale Rady Komisarzy Ludowych
I ZSRR z 6 sierpnia O dostawach rodkw wyposaenia inynieryjnego
w 1941 roku" w bardzo krtkim terminie opracowano i skierowano do
masowej produkcji miny przeciwpancerne JaM-5 i TM-41, miny prze-
ciwpiechotne o dziaaniu nacigowym POMZ-2, granaty przeciwpancer-
ne RPG-40 i RPG-41.
Komisarz ludowy Marynarki Wojennej towarzysz N.G. Kuzniecow
stwierdzi obrazowo: [...] machina pastwowa puszczona po szynach
nieprawdopodobiestwa napaci Hitlera zmuszona bya zatrzyma si,
przey okres dezorientacji, a nastpnie zawrci o 180 stopni. Skutki
tego trzeba byo naprawia w marszu, za cen wielkich ofiar".
275
* * *
Od pierwszych dni wojny day o sobie zna skutki prowadzonych
przez wadz sowieck w przyczonych republikach masowych represji,
deportacji i innych dziaa majcych na celu zniszczenie szkodliwego
robactwa". W swoich raportach wydziay polityczne meldoway o maso-
wych dezercjach poborowych z zachodnich okrgw Ukrainy i Biaorusi.
Owi poborowi organizowali si w oddziay zbrojne, ktre atakoway tyy,
sztaby i pododdziay Armii Czerwonej, albo te caymi pododdziaami
przechodzili na stron Niemcw.
W miecie Lwowie czonkowie ukraiskiej organizacji nacjonali-
stycznej wywoali panik - zorganizowano napa na wizienie, z ktre-
go wyprowadzono winiw politycznych. Ci sami ounowcy uszkodzi-
li czno pomidzy jednostkami 6. Armii i kierownictwem frontu...".
W rzeczywistoci mieszkacy miasta w przeddzie wycofania si ze
Lwowa sowieckich wojsk rozpoczli autentyczne powstanie. Powsta-
com udao si uwolni z wizienia miejskiego osadzonych, ktrym gro-
zia niechybna mier. NKWD miao polecenie likwidowa winiw
politycznych, jeeli nie mona ich byo ewakuowa
2
.
Zreszt bohaterski komisariat ludowy tak intensywnie zajmowa
si tymi sprawami jeszcze w czasie pokoju, prowadzc sowietyzacj"
zachodnich terytoriw, e wstrzsno to nawet Niemcami i stao si
dziedzictwem wiatowej spoecznoci. Ale nawet przycinita do muru
demaskujcymi faktami partia komunistyczna ani wtedy, ani potem nie
przyznaa si do popenionych przestpstw.
Niestety, piszc o wydarzeniach we Lwowie, autor si myli. W centrum Lwowa
24 czerwca wybucha strzelanina i bya to nieudana prba powstania. Sowieckie wojska
szybko opanoway sytuacj, przeprowadzajc rewizje i dokonujc egzekucji ludzi za-
trzymanych z broni. Potem byy tylko pojedyncze przypadki ostrzeliwania sowieckich
wojsk z dachw i strychw. W Brygidkach, opuszczonych przez NKWD 23 czerwca,
winiowie sami uwolnili si z cel. Czci udao si uciec, ale 25 o godzinie 4.00 wr-
cili enkawudzici. Z kilku tysicy winiw, poza tymi, ktrym udao si zbiec, ocalao
kilkaset osb. Dokadnej liczby nie mona ustali, bo wikszo zwok spona w poa-
rze wznieconym przez uciekajcych enkawudzistw. W wizieniu przy ulicy ckiego
ocalao kilka osb zamordowano okoo 4 tysicy. W wizieniu wojskowym na Zamar-
stynowie zamordowano okoo 3 tysicy winiw. Ogem wedug niemieckich danych
w lwowskich wizieniach zamordowano ponad 11 tysicy osb. Patrz: Jerzy Wgierski,
Lww pod okupacj sowieck 1939 1941. Editions Spotkania 1991. Przyp. tum.
276
W ostatnich dniach niemiecka propaganda zamieszcza owiadcze-
nia. jakoby w Kownie. Lwowie i niektrych innych okupowanych przez
Niemcw sowieckich miastach odkryto ludzkie zwoki noszce lady tor-
tur. Absurdem byoby dementowanie tej kolejnej bzdury faszystowskich
oficjalnych owiadcze", poniewa ca/y wiat wie. e dla sowieckich
organw s pryncypialnie wrogie hitlerowskie metody rozprawiania si
z miejscow ludnoci, w tak szerokim stopniu praktykowane przez ge-
stapo i niemieck soldatesk. Naley tylko stwierdzi, e publikujc swo-
je falsyfikaty, niemiecka propaganda zdradzia sposoby przygotowania
swoich oficjalnych owiadcze" [...]. Jeeli chodzi o spreparowane
przez Niemcw fotografie przedstawiajce zwoki, to wiadomo, e wsz-
dzie, gdzie pojawia si gestapo, nie brakuje zmasakrowanych zwok.
A sfotografowanie wynikw wasnej roboty" nie stanowi szczeglnej
trudnoci.
(Owiadczenie sowieckiego Informbiuro z 8 lipca 1941 r.)
Nie dostrzegam wikszej rnicy pomidzy gestapo a NKWD, ale
najwidoczniej mieszkacy Lwowa i Kowna nie mieli wtpliwoci, czyjej
roboty" wyniki znajdowali na wiziennych podwrzach i w piwnicach.
Haider zanotowa w tych dniach: W Kownie wpady w nasze rce do-
skonale zachowane wielkie magazyny z prowiantem i zakady przemysu
spoywczego. Znajdoway si pod ochron litewskich oddziaw samo-
obrony".
A wic Armia Czerwona wycofuje si, a w plecy strzelaj jej szcz-
liwi" Litwini i szczliwi" Ukraicy. Uciekaj na wschd, posadzeni
w dyrektorskie fotele rni Szwonderowie. Raporty Zarzdu Propagandy
Politycznej wdruj na biurko towarzysza Meehlisa.
Ze strony szeregu pracownikw miejscowych organizacji partyjnych
i sowieckich, jak rwnie milicji i NKWD, zamiast pomocy w walce
z dywersantami i grupami nacjonalistycznymi mona odnotowa lakty
panicznej ucieczki i porzucenia na pastw losu jeszcze przed ewakuacj
rejonw, wiosek i przedsibiorstw [...]".
Kierownictwo rejonu grodzieskiego, nowogrdzko-woyskiego,
korosteskiego i tarnopolskiego ucieko w panice na dugo przed wy-
cofaniem si naszych wojsk i zamiast wywie pastwowe dobra mate-
rialne, wywozio znajdujcymi si w ich dyspozycji rodkami transportu
rzeczy osobiste [...]".
277
* * *
Od pierwszych dni wojny day o sobie zna skutki prowadzonych
przez wadz sowieck w przyczonych republikach masowych represji,
deportacji i innych dziaa majcych na celu zniszczenie szkodliwego
robactwa". W swoich raportach wydziay polityczne meldoway o maso-
wych dezercjach poborowych z zachodnich okrgw Ukrainy i Biaorusi.
Owi poborowi organizowali si w oddziay zbrojne, ktre atakoway tyy,
sztaby i pododdziay Armii Czerwonej, albo te caymi pododdziaami
przechodzili na stron Niemcw.
W miecie Lwowie czonkowie ukraiskiej organizacji nacjonali-
stycznej wywoali panik - zorganizowano napa na wizienie, z ktre-
go wyprowadzono winiw politycznych. Ci sami ounowcy uszkodzi-
li czno pomidzy jednostkami 6. Armii i kierownictwem frontu...".
W rzeczywistoci mieszkacy miasta w przeddzie wycofania si ze
Lwowa sowieckich wojsk rozpoczli autentyczne powstanie. Powsta-
com udao si uwolni z wizienia miejskiego osadzonych, ktrym gro-
zia niechybna mier. NKWD miao polecenie likwidowa winiw
politycznych, jeeli nie mona ich byo ewakuowa
2
.
Zreszt bohaterski komisariat ludowy tak intensywnie zajmowa
si tymi sprawami jeszcze w czasie pokoju, prowadzc sowietyzacj"
zachodnich terytoriw, e wstrzsno to nawet Niemcami i stao si
dziedzictwem wiatowej spoecznoci. Ale nawet przycinita do muru
demaskujcymi faktami partia komunistyczna ani wtedy, ani potem nie
przyznaa si do popenionych przestpstw.
Niestety, piszc o wydarzeniach we Lwowie, autor si myli. W centrum Lwowa
24 czerwca wybucha strzelanina i bya to nieudana prba powstania. Sowieckie wojska
szybko opanoway sytuacj, przeprowadzajc rewizje i dokonujc egzekucji ludzi za-
trzymanych z broni. Potem byy tylko pojedyncze przypadki ostrzeliwania sowieckich
wojsk z dachw i strychw. W Brygidkach, opuszczonych przez NKWD 23 czerwca,
winiowie sami uwolnili si z cel. Czci udao si uciec, ale 25 o godzinie 4.00 wr-
cili enkawudzici. Z kilku tysicy winiw, poza tymi, ktrym udao si zbiec, ocalao
kilkaset osb. Dokadnej liczby nie mona ustali, bo wikszo zwok spona w poa-
rze wznieconym przez uciekajcych enkawudzistw. W wizieniu przy ulicy ckiego
ocalao kilka osb zamordowano okoo 4 tysicy. W wizieniu wojskowym na Zamar-
stynowie zamordowano okoo 3 tysicy winiw. Ogem wedug niemieckich danych
w lwowskich wizieniach zamordowano ponad 11 tysicy osb. Patrz: Jerzy Wgierski,
Lww pod okupacj sowieck 1939 1941. Editions Spotkania 1991. Przyp. tum.
276
W ostatnich dniach niemiecka propaganda zamieszcza owiadcze-
nia. jakoby w Kownie. Lwowie i niektrych innych okupowanych przez
Niemcw sowieckich miastach odkryto ludzkie zwoki noszce lady tor-
tur. Absurdem byoby dementowanie tej kolejnej bzdury faszystowskich
oficjalnych owiadcze", poniewa ca/y wiat wie. e dla sowieckich
organw s pryncypialnie wrogie hitlerowskie metody rozprawiania si
z miejscow ludnoci, w tak szerokim stopniu praktykowane przez ge-
stapo i niemieck soldatesk. Naley tylko stwierdzi, e publikujc swo-
je falsyfikaty, niemiecka propaganda zdradzia sposoby przygotowania
swoich oficjalnych owiadcze" [...]. Jeeli chodzi o spreparowane
przez Niemcw fotografie przedstawiajce zwoki, to wiadomo, e wsz-
dzie, gdzie pojawia si gestapo, nie brakuje zmasakrowanych zwok.
A sfotografowanie wynikw wasnej roboty" nie stanowi szczeglnej
trudnoci.
(Owiadczenie sowieckiego Informbiuro z 8 lipca 1941 r.)
Nie dostrzegam wikszej rnicy pomidzy gestapo a NKWD, ale
najwidoczniej mieszkacy Lwowa i Kowna nie mieli wtpliwoci, czyjej
roboty" wyniki znajdowali na wiziennych podwrzach i w piwnicach.
Haider zanotowa w tych dniach: W Kownie wpady w nasze rce do-
skonale zachowane wielkie magazyny z prowiantem i zakady przemysu
spoywczego. Znajdoway si pod ochron litewskich oddziaw samo-
obrony".
A wic Armia Czerwona wycofuje si, a w plecy strzelaj jej szcz-
liwi" Litwini i szczliwi" Ukraicy. Uciekaj na wschd, posadzeni
w dyrektorskie fotele rni Szwonderowie. Raporty Zarzdu Propagandy
Politycznej wdruj na biurko towarzysza Meehlisa.
Ze strony szeregu pracownikw miejscowych organizacji partyjnych
i sowieckich, jak rwnie milicji i NKWD, zamiast pomocy w walce
z dywersantami i grupami nacjonalistycznymi mona odnotowa lakty
panicznej ucieczki i porzucenia na pastw losu jeszcze przed ewakuacj
rejonw, wiosek i przedsibiorstw [...]".
Kierownictwo rejonu grodzieskiego, nowogrdzko-woyskiego,
korosteskiego i tarnopolskiego ucieko w panice na dugo przed wy-
cofaniem si naszych wojsk i zamiast wywie pastwowe dobra mate-
rialne, wywozio znajdujcymi si w ich dyspozycji rodkami transportu
rzeczy osobiste [...]".
277
Naley odnotowa, e szereg pracownikw organizacji partyjnych
i pastwowych porzucio rejony na pastw losu i ucieka razem z lud-
noci, siejc panik. Sekretarz KR KP(b)U oraz przewodniczcy RKK
rejonu chmielnickiego 8.7. porzucili rejon i uciekli".
W jednostkach wojskowych sytuacja wygldaa nie lepiej. Klski
na froncie, wrogo ludnoci, rozczarowanie wasnymi dowdcami
wszystko to miao wpyw na nastroje i zdolno bojow czerwonoarmi-
stw. W takich warunkach chopaki spod Smoleska i Riazania nie mieli
ochoty umiera za jaki Krzyborg albo Zdobunw.
W wyniku braku organizacji, utraty zdolnoci kierowania i saboci
pracy partyjno-politycznej w poszczeglnych jednostkach odwrt prze-
ksztaci si w paniczn ucieczk [...].
W jednostkach 6. Korpusu Strzeleckiego w czasie dziaa wojennych
(w okresie trzech dni) zatrzymano dezerterw i przywrcono frontowi
5 tysicy ludzi. Trzeci oddzia rozstrzela w korpusie 100 dezerterw.
Od 29 czerwca do 1 lipca 3. oddzia Frontu Poudniowo-Zachodniego
zatrzyma dezerterw 697 sztuk, w tym 6 czonkw kadry dowdczej.
Spord zbiegw z frontu dowdztwa jednostek rozstrzelay za dezercj
101 ludzi.
W 99. Dywizji (najlepsza dywizja Armii Czerwonej!) spord pobo-
rowych z zachodnich okrgw USRR w czasie walki 80 ludzi odm-
wio strzelania. Wszystkich ich dowdztwo rozstrzelao przed frontem
jednostki".
Od 22 czerwca do 1 lipca jednostki 26. Armii straciy: zabitych 391
ludzi, rannych - 953, natomiast rozbiego si okoo 4000 (!).
W pierwszym miesicu walk tylko na odcinku Frontu Poudniowo-
Zachodniego zatrzymano ponad 75 tysicy dezerterw - ca armi. Sd
wojskowy 411 z nich skaza na rozstrzelanie. Oczywicie liczba ta nie
obejmuje rozstrzelanych na miejscu bez adnego trybunau i w trybie
pozasdowym". Jak powiadano: Rasstrielali dieziertira po prikazu ko-
mandira (Rozstrzelali dezertera na rozkaz dowdcy). A ilu nie zapano?
Ale mimo wszystko czynnik ten nie mg mie decydujcego wpy-
wu na wynik bitwy. Gwn przyczyn bya o wiele nisza zdolno
bojowa sowieckich wojsk i przewaga niemieckich generaw w sferze
organizacji i dowodzenia. Stalin wiedzia, e wedug wszystkich wska-
nikw liczbowych Armia Czerwona znacznie gruje nad Wehrmachtem,
e sowiecki sprzt pod wzgldem technicznym gruje nad niemieckim.
I to bya prawda. Wierzy take, e jego czerwonoarmici i dowdcy
278
w wyszkoleniu bojowym nie ustpuj niemieckim onierzom i oficerom.
To za byo powanym bdem.
N.S. Chruszczow, kopic zmarego dyktatora i chcc odci si od
tego, co wsplnie z nim robi, puci w obieg wersj, e jakoby to represje
z lat trzydziestych, kiedy to zlikwidowano takich genialnych wodzw"
jak Tuchaczewski, Jakir, Dybienko, Ejdeman, Jegorow i inni strasznie,
osabiy Armi Czerwon, pozbawiajc j przed sam wojn luminarzy
myli wojskowej. Wszak ci oprawcy narodu rosyjskiego obroniliby kraj,
pokazaliby Niemcom, jak trzeba walczy. A na marginesie mwic, ko-
mandami Dybienko, ju siedzc w celi mierci, argumentowa, e nic
moe by amerykaskim szpiegiem, poniewa nie zna jzyka amery-
kaskiego". Strategiczne talenty pacyfikatora Tuchaczewskiego rwnie
budz obecnie due wtpliwoci. Ale prawdziwe nieszczcie polegao
na tym, e pochodzcy z awansu spoecznego nastpcy rozstrzelanych
komandarmw, komkorw i komdiww prawie niczym nie rnili si
od swoich poprzednikw - moe jedynie czystymi ankietami i tym, e
cieszyli si niepewnym kredytem zaufania Stalina. Oni take w przy-
taczajcej wikszoci nie znali amerykaskiego jzyka", nie obarcza
ich balast kultury - i tej oglnej, i wojskowej, nie wspominajc nawet
o talentach dowdczych. Na przykad komendant Moskwy (bd co bd
rwnie genera!) w padzierniku 1941 roku proponowa, eby posypa
ulice miasta materiaem wybuchowym, a wtedy czogi przeciwnika wja-
d i bd wylatywa w powietrze".
Gwnymi kryteriami awansu na wysze stanowiska dowdcze
w RKKA byy bezgraniczne oddanie sprawie partii i osobicie towarzy-
szowi Stalinowi, a take zdecydowanie" - umiejtno wykonywania
rozkazw za kad cen.
W zwizku z tym ciekawe jest, na jakie walory zwraca uwag mar-
szaek Bagramian, sporzdzajc charakterystyk dowdcy armii w Okr-
gu Kijowskim:
Szst Armi dowodzi genera porucznik Iwan Nikoajcwicz Mu-
zyczenko, czowiek energiczny i zdecydowany. Syn marynarza, juz
w dziecistwie pozna co to ndza i cika, niewolnicza praca, w wieku
osiemnastu lat wstpi do partii, walczy na frontach wojny domowej.
Wyksztacenie - dwie klasy seminarium nauczycielskiego, przeszkolenie
279
Naley odnotowa, e szereg pracownikw organizacji partyjnych
i pastwowych porzucio rejony na pastw losu i ucieka razem z lud-
noci, siejc panik. Sekretarz KR KP(b)U oraz przewodniczcy RKK
rejonu chmielnickiego 8.7. porzucili rejon i uciekli".
W jednostkach wojskowych sytuacja wygldaa nie lepiej. Klski
na froncie, wrogo ludnoci, rozczarowanie wasnymi dowdcami
wszystko to miao wpyw na nastroje i zdolno bojow czerwonoarmi-
stw. W takich warunkach chopaki spod Smoleska i Riazania nie mieli
ochoty umiera za jaki Krzyborg albo Zdobunw.
W wyniku braku organizacji, utraty zdolnoci kierowania i saboci
pracy partyjno-politycznej w poszczeglnych jednostkach odwrt prze-
ksztaci si w paniczn ucieczk [...].
W jednostkach 6. Korpusu Strzeleckiego w czasie dziaa wojennych
(w okresie trzech dni) zatrzymano dezerterw i przywrcono frontowi
5 tysicy ludzi. Trzeci oddzia rozstrzela w korpusie 100 dezerterw.
Od 29 czerwca do 1 lipca 3. oddzia Frontu Poudniowo-Zachodniego
zatrzyma dezerterw 697 sztuk, w tym 6 czonkw kadry dowdczej.
Spord zbiegw z frontu dowdztwa jednostek rozstrzelay za dezercj
101 ludzi.
W 99. Dywizji (najlepsza dywizja Armii Czerwonej!) spord pobo-
rowych z zachodnich okrgw USRR w czasie walki 80 ludzi odm-
wio strzelania. Wszystkich ich dowdztwo rozstrzelao przed frontem
jednostki".
Od 22 czerwca do 1 lipca jednostki 26. Armii straciy: zabitych 391
ludzi, rannych - 953, natomiast rozbiego si okoo 4000 (!).
W pierwszym miesicu walk tylko na odcinku Frontu Poudniowo-
Zachodniego zatrzymano ponad 75 tysicy dezerterw - ca armi. Sd
wojskowy 411 z nich skaza na rozstrzelanie. Oczywicie liczba ta nie
obejmuje rozstrzelanych na miejscu bez adnego trybunau i w trybie
pozasdowym". Jak powiadano: Rasstrielali dieziertira po prikazu ko-
mandira (Rozstrzelali dezertera na rozkaz dowdcy). A ilu nie zapano?
Ale mimo wszystko czynnik ten nie mg mie decydujcego wpy-
wu na wynik bitwy. Gwn przyczyn bya o wiele nisza zdolno
bojowa sowieckich wojsk i przewaga niemieckich generaw w sferze
organizacji i dowodzenia. Stalin wiedzia, e wedug wszystkich wska-
nikw liczbowych Armia Czerwona znacznie gruje nad Wehrmachtem,
e sowiecki sprzt pod wzgldem technicznym gruje nad niemieckim.
I to bya prawda. Wierzy take, e jego czerwonoarmici i dowdcy
278
w wyszkoleniu bojowym nie ustpuj niemieckim onierzom i oficerom.
To za byo powanym bdem.
N.S. Chruszczow, kopic zmarego dyktatora i chcc odci si od
tego, co wsplnie z nim robi, puci w obieg wersj, e jakoby to represje
z lat trzydziestych, kiedy to zlikwidowano takich genialnych wodzw"
jak Tuchaczewski, Jakir, Dybienko, Ejdeman, Jegorow i inni strasznie,
osabiy Armi Czerwon, pozbawiajc j przed sam wojn luminarzy
myli wojskowej. Wszak ci oprawcy narodu rosyjskiego obroniliby kraj,
pokazaliby Niemcom, jak trzeba walczy. A na marginesie mwic, ko-
mandami Dybienko, ju siedzc w celi mierci, argumentowa, e nic
moe by amerykaskim szpiegiem, poniewa nie zna jzyka amery-
kaskiego". Strategiczne talenty pacyfikatora Tuchaczewskiego rwnie
budz obecnie due wtpliwoci. Ale prawdziwe nieszczcie polegao
na tym, e pochodzcy z awansu spoecznego nastpcy rozstrzelanych
komandarmw, komkorw i komdiww prawie niczym nie rnili si
od swoich poprzednikw - moe jedynie czystymi ankietami i tym, e
cieszyli si niepewnym kredytem zaufania Stalina. Oni take w przy-
taczajcej wikszoci nie znali amerykaskiego jzyka", nie obarcza
ich balast kultury - i tej oglnej, i wojskowej, nie wspominajc nawet
o talentach dowdczych. Na przykad komendant Moskwy (bd co bd
rwnie genera!) w padzierniku 1941 roku proponowa, eby posypa
ulice miasta materiaem wybuchowym, a wtedy czogi przeciwnika wja-
d i bd wylatywa w powietrze".
Gwnymi kryteriami awansu na wysze stanowiska dowdcze
w RKKA byy bezgraniczne oddanie sprawie partii i osobicie towarzy-
szowi Stalinowi, a take zdecydowanie" - umiejtno wykonywania
rozkazw za kad cen.
W zwizku z tym ciekawe jest, na jakie walory zwraca uwag mar-
szaek Bagramian, sporzdzajc charakterystyk dowdcy armii w Okr-
gu Kijowskim:
Szst Armi dowodzi genera porucznik Iwan Nikoajcwicz Mu-
zyczenko, czowiek energiczny i zdecydowany. Syn marynarza, juz
w dziecistwie pozna co to ndza i cika, niewolnicza praca, w wieku
osiemnastu lat wstpi do partii, walczy na frontach wojny domowej.
Wyksztacenie - dwie klasy seminarium nauczycielskiego, przeszkolenie
279
wojskowe - kursy kawaleryjskie. W walkach na Przesmyku Karelskim
Iwan Nikoajewicz dowodzi dywizj strzeleck, a p roku pniej zo-
sta mianowany dowdc armii".
Wspomniany wczeniej komisarz korpusu Waszugin - ktry sam by
pierwszorzdn kanali - darzy wielk sympati modego komandarma
i pewnego razu scharakteryzowa go nastpujco: Muzyczenko to
robicy postpy dowdca. Jedyna jego wada to nadmierna gwatow-
no [...]"
Dwudziest Szst armi [...] dowodzi genera porucznik Fiodor
Jakowlewicz Kostienko, ktrego dobrze znaem. By to niezwykle uczci-
wy, pracowity, zdecydowany i mny czowiek. Wyksztacenie - szkoa
wiejska i kursy kawaleryjskie. Ratowao go dowiadczenie bojowe zdo-
byte w czasie wojny domowej, niezwyka wydajno pracy i denie do
wytyczonego celu [...]. Fiodor Jakowlewicz wyrnia si wyjtkow
sumiennoci. Kiedy otrzyma rozkaz, nie lubi wdawa si w rozwa-
ania. By wysoko ceniony za twardo i dokadne wypenianie decyzji
dowdztwa".
Mniej wicej takie samo wyksztacenie" oglne i wojskowe mieli
Woroszyow, Budionny, ukw, Rokossowski, prawie wszyscy marsza-
kowie - dowdcy armii, korpusw i dywizji. Ale czego jak czego, ale
twardoci im nie brakowao! To czowiek straszny i ograniczony. Naj-
wyszej klasy karierowicz [...]. Depta wszystkich na swojej drodze [...]"
- napisa w swoim dzienniku genera Jeremienko o ukowie. By znany
jako zdolny, zdecydowany, kipicy energi dowdca, ale porywczy" - to
z kolei genera Sandaw o Jeremience. I jeszcze jedna posta - naczelny
artylerzysta kraju, marszaek G.I. Kulik: Uwaa, e najlepsz metod
pracy jest zastraszanie podwadnych. Jego ulubionym sformuowaniem
przy stawianiu zadania byo: Wizienie albo order".
Ale w 1941 roku nagle okazao si, e kawaleryjskie kursy, zdecydo-
wanie oraz bezgraniczne okruciestwo wobec wasnego narodu zupenie
nie wystarczaj do tego, eby jak rwny z rwnym walczy z von Man-
steinem, Guderianem, von Kleistem, Hpnerem, von Bockiem. Zreszt
dowdcy wyszych stopni w systemie totalitarnym byli jedynie trybi-
kami w mechanizmie przekanikowym pomidzy Kremlem a wojska-
mi, co z ca pewnoci nie sprzyjao rozwijaniu horyzontw mylenia.
Stalin podj decyzj i pozostali musieli dziaa zgodnie z tym [...].
Ludzie, ktrych wytresowano tak, by nie dziaali samodzielnie, a jedy-
nie czekali na polecenia oraz instrukcje z gry i wykonywali je bez na-
280
mysu, przynosz mao poytku w trudnych chwilach. Strach przed kar
oraz nieodpowiedzialno czsto id rami w rami. W takim przypadku
praca aparatu wojskowego nie jest prowadzona planowo, ale jakby spa-
zmatycznie, zrywami. Wykonali jedno polecenie - i czekaj na nastpne.
A jeeli nie nadejdzie w por?" - zwrci uwag admira Kuzniccow.
Przypomnijmy sobie w tym miejscu rwnie sowiecki folklor wojsko-
wy: wszelka inicjatywa powinna by karana!". Strach przed podejmo-
waniem inicjatywy i odpowiedzialnoci nieustannie wisia nad gowami
dowdcw wszystkich szczebli, a wysokie walory moralno-polityczne
i osobista odwaga nie mogy zastpi bojowego mistrzostwa, taktyczne-
go przewidywania i umiejtnoci szybkiego podejmowania decyzji. Byo
naturalne, e w takich okolicznociach kwito mydlenie oczu - wasne
straty zaniano, niemieckie mnoono przez dziesi, wysze sztaby nie
miay obiektywnych informacji i wyznaczay wojskom niemoliwe do
wypenienia zadania. 1 oto Bargamian po otrzymaniu rozkazu, by prze-
prowadzi kolejne przeciwuderzenie, mimo woli myli" o tym, e opty-
mizm centrum pod wieloma wzgldami wynika z naszych do pokrze-
piajcych meldunkw", natomiast generaa Jeriemienk Wdz Naczelny
przezwa garzem".
Sowieccy dowdcy zademonstrowali w lecie 1941 roku niezdolno
do dowodzenia wielkimi zwizkami operacyjno-taktycznymi w warun-
kach rzeczywistego pola walki, a take lekcewaenie wszelkich zasad
prowadzenia dziaa bojowych. Przyzwyczajeni, e czerwoni" zawsze
zwyciaj niebieskich", rzucali swoje jednostki do walki bez przy-
gotowania, rozpoznania i osony lotniczej. Wojska wbrew wymogom
wasnych regulaminw rozwijay si i dziaay na szerokim froncie,
w przypadkowych kierunkach, bez wspdziaania. Z reguy w natarciu
siy ulegay rozproszeniu, a przeciwuderzenia wykonywano czoowo,
na okopanego przeciwnika i nie uwzgldniajc uksztatowania terenu.
Na domiar zego dowdcy i sztaby dywizji, a niekiedy rwnie pukw,
czsto pozostawali za nacierajcymi wojskami, stanowiska dowodzenia
urzdzano le, rodkw cznoci byo za mao, a z posiadanych korzy-
stano nieumiejtnie.
Dowdcy plutonw, kompanii i batalionw zazwyczaj szli do ataku
przed swoimi pododdziaami, nie widzieli wasnych szykw bojowych
2SI
wojskowe - kursy kawaleryjskie. W walkach na Przesmyku Karelskim
Iwan Nikoajewicz dowodzi dywizj strzeleck, a p roku pniej zo-
sta mianowany dowdc armii".
Wspomniany wczeniej komisarz korpusu Waszugin - ktry sam by
pierwszorzdn kanali - darzy wielk sympati modego komandarma
i pewnego razu scharakteryzowa go nastpujco: Muzyczenko to
robicy postpy dowdca. Jedyna jego wada to nadmierna gwatow-
no [...]"
Dwudziest Szst armi [...] dowodzi genera porucznik Fiodor
Jakowlewicz Kostienko, ktrego dobrze znaem. By to niezwykle uczci-
wy, pracowity, zdecydowany i mny czowiek. Wyksztacenie - szkoa
wiejska i kursy kawaleryjskie. Ratowao go dowiadczenie bojowe zdo-
byte w czasie wojny domowej, niezwyka wydajno pracy i denie do
wytyczonego celu [...]. Fiodor Jakowlewicz wyrnia si wyjtkow
sumiennoci. Kiedy otrzyma rozkaz, nie lubi wdawa si w rozwa-
ania. By wysoko ceniony za twardo i dokadne wypenianie decyzji
dowdztwa".
Mniej wicej takie samo wyksztacenie" oglne i wojskowe mieli
Woroszyow, Budionny, ukw, Rokossowski, prawie wszyscy marsza-
kowie - dowdcy armii, korpusw i dywizji. Ale czego jak czego, ale
twardoci im nie brakowao! To czowiek straszny i ograniczony. Naj-
wyszej klasy karierowicz [...]. Depta wszystkich na swojej drodze [...]"
- napisa w swoim dzienniku genera Jeremienko o ukowie. By znany
jako zdolny, zdecydowany, kipicy energi dowdca, ale porywczy" - to
z kolei genera Sandaw o Jeremience. I jeszcze jedna posta - naczelny
artylerzysta kraju, marszaek G.I. Kulik: Uwaa, e najlepsz metod
pracy jest zastraszanie podwadnych. Jego ulubionym sformuowaniem
przy stawianiu zadania byo: Wizienie albo order".
Ale w 1941 roku nagle okazao si, e kawaleryjskie kursy, zdecydo-
wanie oraz bezgraniczne okruciestwo wobec wasnego narodu zupenie
nie wystarczaj do tego, eby jak rwny z rwnym walczy z von Man-
steinem, Guderianem, von Kleistem, Hpnerem, von Bockiem. Zreszt
dowdcy wyszych stopni w systemie totalitarnym byli jedynie trybi-
kami w mechanizmie przekanikowym pomidzy Kremlem a wojska-
mi, co z ca pewnoci nie sprzyjao rozwijaniu horyzontw mylenia.
Stalin podj decyzj i pozostali musieli dziaa zgodnie z tym [...].
Ludzie, ktrych wytresowano tak, by nie dziaali samodzielnie, a jedy-
nie czekali na polecenia oraz instrukcje z gry i wykonywali je bez na-
280
mysu, przynosz mao poytku w trudnych chwilach. Strach przed kar
oraz nieodpowiedzialno czsto id rami w rami. W takim przypadku
praca aparatu wojskowego nie jest prowadzona planowo, ale jakby spa-
zmatycznie, zrywami. Wykonali jedno polecenie - i czekaj na nastpne.
A jeeli nie nadejdzie w por?" - zwrci uwag admira Kuzniccow.
Przypomnijmy sobie w tym miejscu rwnie sowiecki folklor wojsko-
wy: wszelka inicjatywa powinna by karana!". Strach przed podejmo-
waniem inicjatywy i odpowiedzialnoci nieustannie wisia nad gowami
dowdcw wszystkich szczebli, a wysokie walory moralno-polityczne
i osobista odwaga nie mogy zastpi bojowego mistrzostwa, taktyczne-
go przewidywania i umiejtnoci szybkiego podejmowania decyzji. Byo
naturalne, e w takich okolicznociach kwito mydlenie oczu - wasne
straty zaniano, niemieckie mnoono przez dziesi, wysze sztaby nie
miay obiektywnych informacji i wyznaczay wojskom niemoliwe do
wypenienia zadania. 1 oto Bargamian po otrzymaniu rozkazu, by prze-
prowadzi kolejne przeciwuderzenie, mimo woli myli" o tym, e opty-
mizm centrum pod wieloma wzgldami wynika z naszych do pokrze-
piajcych meldunkw", natomiast generaa Jeriemienk Wdz Naczelny
przezwa garzem".
Sowieccy dowdcy zademonstrowali w lecie 1941 roku niezdolno
do dowodzenia wielkimi zwizkami operacyjno-taktycznymi w warun-
kach rzeczywistego pola walki, a take lekcewaenie wszelkich zasad
prowadzenia dziaa bojowych. Przyzwyczajeni, e czerwoni" zawsze
zwyciaj niebieskich", rzucali swoje jednostki do walki bez przy-
gotowania, rozpoznania i osony lotniczej. Wojska wbrew wymogom
wasnych regulaminw rozwijay si i dziaay na szerokim froncie,
w przypadkowych kierunkach, bez wspdziaania. Z reguy w natarciu
siy ulegay rozproszeniu, a przeciwuderzenia wykonywano czoowo,
na okopanego przeciwnika i nie uwzgldniajc uksztatowania terenu.
Na domiar zego dowdcy i sztaby dywizji, a niekiedy rwnie pukw,
czsto pozostawali za nacierajcymi wojskami, stanowiska dowodzenia
urzdzano le, rodkw cznoci byo za mao, a z posiadanych korzy-
stano nieumiejtnie.
Dowdcy plutonw, kompanii i batalionw zazwyczaj szli do ataku
przed swoimi pododdziaami, nie widzieli wasnych szykw bojowych
2SI
i nie mogli nimi kierowa. To z kolei pocigao za sob bardzo due straty
kadry dowdczej i dezorganizacj kierowania walk. Oto analiza stopnia
przygotowania sztabu 4. Armii dokonana po dwudziestu latach przez jego
szefa. [...] zaoenia i realizacja wszystkich przedwojennych wicze
byy zorientowane przede wszystkim na przeamanie umocnionych pozy-
cji. Prawie nie zajmowano si organizowaniem i prowadzeniem obrony
w skomplikowanych sytuacjach [...]. Nie opracowywano wspdziaania
sztabu armii i sztabw korpusw z lotnictwem [...]. Sztaby wszystkich
szczebli 4. Armii mona byo uzna za gotowe do kierowania wojskami
w przypadku rozwoju wydarze w normalnej sytuacji (niewielki odwrt
armii, terminowe podejcie wojsk z gbi okrgu i wsplne przejcie do
przeciwnatarcia)".
Obron organizowano liniowo, na szerokim froncie, bez naleytej
gbokoci, bez uwzgldnienia taktyki nieprzyjaciela, charakterystyki te-
renu i wanoci osanianych kierunkw. Operacyjne ugrupowanie armii
prawie zawsze organizowano w jednym rzucie, siy i rodki w zwizkach
taktycznych rwnie rozmieszczano rwnomiernie na caym odcinku.
Styki i skrzyda byy sabo ubezpieczane. W trakcie dziaa obronnych
nie byo szerokiego manewru siami i rodkami, prowadzonego z wy-
korzystaniem wojsk na innych, mniej aktywnych odcinkach frontu oraz
odwodw. Odwrt z jednej rubiey obronnej na drug by z zasady wy-
muszony przez okolicznoci i przeprowadzano go w warunkach inten-
sywnych dziaa ogniowych artylerii, czogw i lotnictwa przeciwnika.
Przygotowanie zawczasu rubiey i zorganizowanie trwaej obrony w stre-
fie tyowej armii i zwizkw niszego szczebla byo zjawiskiem rzadkim.
W konsekwencji w przypadku wymuszonego odwrotu sowieckie jed-
nostki nie byy w stanie umocni si na nowej rubiey.
Rozpoznania, zarwno naziemnego jak i lotniczego, praktycznie rzecz
biorc, nie prowadzono. Sztaby bardzo rzadko wyznaczay wojskom
zadania prowadzenia rozpoznania w czasie walki. Nawet otrzymanych
danych rozpoznawczych czsto w ogle nie wykorzystywano, poniewa
sztaby niszego szczebla nie dostarczay ich wyszym, te za nie mogy
na ich podstawie wycign odpowiednich wnioskw i przekaza infor-
macji innym sztabom niszego szczebla i ssiadom. Dlatego zdarzao
si zupenie sporadycznie, e dowdca podejmowa decyzj, dysponujc
mniej wicej dokadnymi informacjami o przeciwniku. Niemcy szybko
zwrcili na to uwag: Interesujce, e rosyjski piechur nie odznacza si
ciekawoci i dlatego jego rozpoznanie zazwyczaj nie przynosi dobrych
ZHZ
wynikw. Majc wrodzone walory zwiadowcy, rzadko kiedy wykorzy-
stuje swoje umiejtnoci. By moe przyczyn jest jego wstrt do po-
dejmowania samodzielnych dziaa oraz brak umiejtnoci uoglnienia
i przekazania w zrozumiaej formie wynikw swoich obserwacji .
Genera pukownik Dragunski opowiada, jak przyby ze swoim ba-
talionem czogw w rejon Smoleska i zosta wczony w skad 242.
Dywizji Strzeleckiej: Rozpoznanie pracowao bardzo le. W czasie kil-
ku dni pobytu dywizji w tym rejonie zwiadowcy nie potrafili nawet
ustali linii frontu".
Od pierwszego dnia wojny szczeglnie bolesn spraw bya czno.
O ile Manstein albo Guderian w swoim autobusie sztabowym w peni
kontrolowali dziaania wasnych wojsk, o tyle sowieccy dowdcy kiero-
wali swoimi wojskami za porednictwem gocw i cznikw, a marsza-
kowie szwendali si po teatrze dziaa bojowych, poszukujc dowdcw
frontw i armii. Przyzwyczajeni do dowodzenia jednostkami przez tele-
fon, nie wychodzc ze sztabu, czerwoni dowdcy okazali si cakowicie
bezradni w warunkach polowych. Potwierdza to wiele relacji:
Rzeczywicie, czno bya naszym najsabszym ogniwem [...].
Saba, z dugimi przerwami, czno radiowa powodowaa opnienia
w przekazie informacji kierowanej z linii frontu do wyszych sztabw.
Dlatego te decyzje podejmowane w sztabach i z kolei przekazywane na-
stpnie na front czsto nie odpowiaday zmienionej sytuacji na polu wal-
ki" - genera pukownik W.S. Archipow (Front Poudniowo-Zachodni).
Kadra dowdcza i sztaby wszystkich zwizkw, w tym rwnie sztab
armii, nie umiay kierowa wojskami za pomoc radia i nie lubiy
tego rodzaju cznoci, poniewa w porwnaniu z cznoci przewodo-
w bya trudniejsza w stosowaniu" - genera pukownik L.M. Sandaw
(Front Zachodni).
[...] Z powodu osobistego niezdyscyplinowania poszczeglnych
dowdcw i szefw pierwszy etap przemarszu ujawni szereg istotnych
niedostatkw, za ktre w warunkach bojowych trzeba bdzie paci krwi
naszych onierzy. Sztab dywizji nie kierowa przygotowaniem jednostek
do przemarszu oraz w czasie samego przemarszu i nie mia z nimi cz-
noci do godziny dziesitej 19 czerwca. Jednostki by pozostawione same
sobie. O dziesitej 19 czerwca w sztabie dywizji nie byo adnych da-
nych o bojowym i liczebnym skadzie pukw" - podsumowa wiczenia
przeprowadzone trzy dni przed niemieck napaci dowdca 28. Dywizji
Pancernej pukownik Czerniachowski (Front Pnocny).
283
i nie mogli nimi kierowa. To z kolei pocigao za sob bardzo due straty
kadry dowdczej i dezorganizacj kierowania walk. Oto analiza stopnia
przygotowania sztabu 4. Armii dokonana po dwudziestu latach przez jego
szefa. [...] zaoenia i realizacja wszystkich przedwojennych wicze
byy zorientowane przede wszystkim na przeamanie umocnionych pozy-
cji. Prawie nie zajmowano si organizowaniem i prowadzeniem obrony
w skomplikowanych sytuacjach [...]. Nie opracowywano wspdziaania
sztabu armii i sztabw korpusw z lotnictwem [...]. Sztaby wszystkich
szczebli 4. Armii mona byo uzna za gotowe do kierowania wojskami
w przypadku rozwoju wydarze w normalnej sytuacji (niewielki odwrt
armii, terminowe podejcie wojsk z gbi okrgu i wsplne przejcie do
przeciwnatarcia)".
Obron organizowano liniowo, na szerokim froncie, bez naleytej
gbokoci, bez uwzgldnienia taktyki nieprzyjaciela, charakterystyki te-
renu i wanoci osanianych kierunkw. Operacyjne ugrupowanie armii
prawie zawsze organizowano w jednym rzucie, siy i rodki w zwizkach
taktycznych rwnie rozmieszczano rwnomiernie na caym odcinku.
Styki i skrzyda byy sabo ubezpieczane. W trakcie dziaa obronnych
nie byo szerokiego manewru siami i rodkami, prowadzonego z wy-
korzystaniem wojsk na innych, mniej aktywnych odcinkach frontu oraz
odwodw. Odwrt z jednej rubiey obronnej na drug by z zasady wy-
muszony przez okolicznoci i przeprowadzano go w warunkach inten-
sywnych dziaa ogniowych artylerii, czogw i lotnictwa przeciwnika.
Przygotowanie zawczasu rubiey i zorganizowanie trwaej obrony w stre-
fie tyowej armii i zwizkw niszego szczebla byo zjawiskiem rzadkim.
W konsekwencji w przypadku wymuszonego odwrotu sowieckie jed-
nostki nie byy w stanie umocni si na nowej rubiey.
Rozpoznania, zarwno naziemnego jak i lotniczego, praktycznie rzecz
biorc, nie prowadzono. Sztaby bardzo rzadko wyznaczay wojskom
zadania prowadzenia rozpoznania w czasie walki. Nawet otrzymanych
danych rozpoznawczych czsto w ogle nie wykorzystywano, poniewa
sztaby niszego szczebla nie dostarczay ich wyszym, te za nie mogy
na ich podstawie wycign odpowiednich wnioskw i przekaza infor-
macji innym sztabom niszego szczebla i ssiadom. Dlatego zdarzao
si zupenie sporadycznie, e dowdca podejmowa decyzj, dysponujc
mniej wicej dokadnymi informacjami o przeciwniku. Niemcy szybko
zwrcili na to uwag: Interesujce, e rosyjski piechur nie odznacza si
ciekawoci i dlatego jego rozpoznanie zazwyczaj nie przynosi dobrych
ZHZ
wynikw. Majc wrodzone walory zwiadowcy, rzadko kiedy wykorzy-
stuje swoje umiejtnoci. By moe przyczyn jest jego wstrt do po-
dejmowania samodzielnych dziaa oraz brak umiejtnoci uoglnienia
i przekazania w zrozumiaej formie wynikw swoich obserwacji .
Genera pukownik Dragunski opowiada, jak przyby ze swoim ba-
talionem czogw w rejon Smoleska i zosta wczony w skad 242.
Dywizji Strzeleckiej: Rozpoznanie pracowao bardzo le. W czasie kil-
ku dni pobytu dywizji w tym rejonie zwiadowcy nie potrafili nawet
ustali linii frontu".
Od pierwszego dnia wojny szczeglnie bolesn spraw bya czno.
O ile Manstein albo Guderian w swoim autobusie sztabowym w peni
kontrolowali dziaania wasnych wojsk, o tyle sowieccy dowdcy kiero-
wali swoimi wojskami za porednictwem gocw i cznikw, a marsza-
kowie szwendali si po teatrze dziaa bojowych, poszukujc dowdcw
frontw i armii. Przyzwyczajeni do dowodzenia jednostkami przez tele-
fon, nie wychodzc ze sztabu, czerwoni dowdcy okazali si cakowicie
bezradni w warunkach polowych. Potwierdza to wiele relacji:
Rzeczywicie, czno bya naszym najsabszym ogniwem [...].
Saba, z dugimi przerwami, czno radiowa powodowaa opnienia
w przekazie informacji kierowanej z linii frontu do wyszych sztabw.
Dlatego te decyzje podejmowane w sztabach i z kolei przekazywane na-
stpnie na front czsto nie odpowiaday zmienionej sytuacji na polu wal-
ki" - genera pukownik W.S. Archipow (Front Poudniowo-Zachodni).
Kadra dowdcza i sztaby wszystkich zwizkw, w tym rwnie sztab
armii, nie umiay kierowa wojskami za pomoc radia i nie lubiy
tego rodzaju cznoci, poniewa w porwnaniu z cznoci przewodo-
w bya trudniejsza w stosowaniu" - genera pukownik L.M. Sandaw
(Front Zachodni).
[...] Z powodu osobistego niezdyscyplinowania poszczeglnych
dowdcw i szefw pierwszy etap przemarszu ujawni szereg istotnych
niedostatkw, za ktre w warunkach bojowych trzeba bdzie paci krwi
naszych onierzy. Sztab dywizji nie kierowa przygotowaniem jednostek
do przemarszu oraz w czasie samego przemarszu i nie mia z nimi cz-
noci do godziny dziesitej 19 czerwca. Jednostki by pozostawione same
sobie. O dziesitej 19 czerwca w sztabie dywizji nie byo adnych da-
nych o bojowym i liczebnym skadzie pukw" - podsumowa wiczenia
przeprowadzone trzy dni przed niemieck napaci dowdca 28. Dywizji
Pancernej pukownik Czerniachowski (Front Pnocny).
283
To ju diagnoza!
Taktyczny analfabetyzm dowdcw, woajcy o pomst do nieba
poziom przeszkolenia bojowego czerwonoarmistw sprawiy, e Armia
Czerwona ponosiajedn klsk za drug, dysponujc szeciokrotn prze-
wag w czogach i ponadtrzykrotnw lotnictwie. Przecie podstawowym
zajciem sowieckich onierzy byo zawsze penienie suby i wykony-
wanie prac gospodarczych, a take obowizkowe pogadanki polityczne.
Natomiast na praktyczne przeszkolenie mechanika kierowcy przeznacza-
no zaledwie 5 godzin, a wielu z nich prowadzio czog zaledwie pto-
rej-dwie godziny. Tymczasem w Wehrmachcie kierowca mechanik szko-
li si praktycznie 50 godzin. Brak dowiadczenia zag powodowa, e
w czasie forsownych marszw bardzo czsto dochodzio do awarii sprz-
tu, ktrych nikt nie by w stanie usun. W krtkich przerwach pomidzy
walkami oficerowie musieli uczy czogistw podstawowych czynnoci.
takich jak prowadzenie wozu bojowego i strzelanie z armaty. Nieustannie
zwikszalimy produkcj czogw, a Niemcy podnosili poziom przeszko-
lenia zag. Byli dowdcy skar si w swoich pamitnikach, e ich pod-
komendni nie zdyli opanowa nowego sprztu, ale czy stary" mona
byo opanowa w dwie godziny?
Sowiecki sprzt pancerny uywany by bez rozpoznania terenu, be/
wsparcia artylerii, piechoty i lotnictwa, bez uwzgldnienia jego moli-
woci bojowych i przeznaczenia. Na przykad sytuacja narzucaa sabo
opancerzonym BT-7 odpowiedni taktyk dziaania - prowadzenie walki
ogniowej z zasadzek, z wykorzystaniem naturalnych i sztucznych ukry,
ktre zmniejszay prawdopodobiestwo trafienia pociskami przeciwnika
i jednoczenie pozwalay zwabi nieprzyjacielskie czogi na odlego.
z ktrej nawet trzydziestomilimetrowy pancerz nie uratowaby ich przed
pociskami armat kalibru 45 mm.
Wanie tak taktyk zastosowali Anglicy w Afryce Pnocnej. Zresz-
t warunki te byy podobne - te same niemieckie czogi i, praktycznie
rzecz biorc, analogiczne z BT-7 angielskie czogi szybkie. Te ostatnie
pod kilkoma wzgldami byy nawet lepsze od BT - miay liczniejsz
zaog, dobre przyrzdy obserwacyjne i rodki cznoci. Poniewa nie-
mieckie wozy bojowe miay lepsze opancerzenie. Anglicy wykorzysty-
wali ukrycia z workw z piaskiem lub kamieni, a niekiedy po prostu za-
kopywali czogi po wie w piasku. W rezultacie uzyskiwali to, o co im
chodzio ponosili w obronie znacznie mniejsze straty.
284
Taktyk zasadzek czogowych zaczto stosowa w RKKA dopiero
n
a jesieni 1941 roku, po tym jak sowieckie wojska pancerne straciy 90
procent swoich czogw. Regulamin walki wojsk pancernych przewidy-
wa tylko jeden sposb prowadzenia dziaa zarwno w czasie natarcia,
jak i obrony - atak. Prowadzenie w czasie obrony ognia z miejsca byo
dopuszczalne jedynie w wyjtkowo rzadkich przypadkach. W rezultacie
setki czogw lekkich z tpym uporem szy do boju spotkaniowego albo
pod obserwowany ogie artylerii przeciwpancernej.
Genera von Mellenthin pozostawi opis bitew pancernych z 1941
roku: W roku 1941 i 1942 taktyczne zastosowanie czogw przez Ro-
sjan nie odznaczao si elastycznoci, a pododdziay czogw byy roz-
proszone po caym ogromnym froncie [...]. Szczeglnie sabym zrozu-
mieniem metod prowadzenia walk pancernych i niewystarczajc wiedz
odznaczali si dowdcy niszego i redniego szczebla - brakowao im
odwagi przewidywania taktycznego, umiejtnoci szybkiego podejmo-
wania decyzji.
Pierwsze operacje armii pancernych koczyy si fiaskiem. Gste
masy czogw zbieray si przed liniami niemieckiej obrony, a w ich
ruchach mona byo wyczu niepewno i brak jakiegokolwiek planu.
Przeszkadzay sobie nawzajem, wychodziy pod lufy naszych armat prze-
ciwpancernych, a w przypadku przeamania naszych pozycji przeryway
ruch i zatrzymyway si, zamiast rozwija powodzenie. W tym okresie
poszczeglne niemieckie armaty przeciwpancerne i armaty 88 mm dzia-
ay najskuteczniej. Niekiedy jedna armata uszkadzaa i niszczya przez
godzin ponad 30 czogw. Odnosilimy wraenie, e Rosjanie stworzyli
narzdzie, ktrym nigdy nie naucz si wada [...]".
Okazao si wic, e korpusy zmechanizowane nie byy w stanie
realizowa bezmylnie stawianych zada i zostay rozgromione ju
wpierwszych dniach wojny. Zmusio to Staw kdopodjcia I 5 lipca decyzji
o rozformowaniu korpusw zmechanizowanych, ktre trwao do wrze-
nia 1941 roku. Dywizje pancerne podporzdkowano dowdcom armii.
a zmotoryzowane przeksztacano w strzeleckie. Pod koniec sierpnia Lu-
dowy Komisariat Obrony zatwierdzi etat formowanej na podstaw ic puku
czogw brygady pancernej, ktry mia wynosi 93 czogi. Puk pancerny
brygady skada si teraz z trzech batalionw. Jeden wyposaano w czo-
gi cikie i rednie (kompania KW i dwie kompanie T-34). oba pozostae
w lekkie (sze kompanii T-26 lub BT-7). Do koca wojny lic/ba wozw
bojowych brygady pancernej bya nieustannie zmniejszana.
S-i
To ju diagnoza!
Taktyczny analfabetyzm dowdcw, woajcy o pomst do nieba
poziom przeszkolenia bojowego czerwonoarmistw sprawiy, e Armia
Czerwona ponosiajedn klsk za drug, dysponujc szeciokrotn prze-
wag w czogach i ponadtrzykrotnw lotnictwie. Przecie podstawowym
zajciem sowieckich onierzy byo zawsze penienie suby i wykony-
wanie prac gospodarczych, a take obowizkowe pogadanki polityczne.
Natomiast na praktyczne przeszkolenie mechanika kierowcy przeznacza-
no zaledwie 5 godzin, a wielu z nich prowadzio czog zaledwie pto-
rej-dwie godziny. Tymczasem w Wehrmachcie kierowca mechanik szko-
li si praktycznie 50 godzin. Brak dowiadczenia zag powodowa, e
w czasie forsownych marszw bardzo czsto dochodzio do awarii sprz-
tu, ktrych nikt nie by w stanie usun. W krtkich przerwach pomidzy
walkami oficerowie musieli uczy czogistw podstawowych czynnoci.
takich jak prowadzenie wozu bojowego i strzelanie z armaty. Nieustannie
zwikszalimy produkcj czogw, a Niemcy podnosili poziom przeszko-
lenia zag. Byli dowdcy skar si w swoich pamitnikach, e ich pod-
komendni nie zdyli opanowa nowego sprztu, ale czy stary" mona
byo opanowa w dwie godziny?
Sowiecki sprzt pancerny uywany by bez rozpoznania terenu, be/
wsparcia artylerii, piechoty i lotnictwa, bez uwzgldnienia jego moli-
woci bojowych i przeznaczenia. Na przykad sytuacja narzucaa sabo
opancerzonym BT-7 odpowiedni taktyk dziaania - prowadzenie walki
ogniowej z zasadzek, z wykorzystaniem naturalnych i sztucznych ukry,
ktre zmniejszay prawdopodobiestwo trafienia pociskami przeciwnika
i jednoczenie pozwalay zwabi nieprzyjacielskie czogi na odlego.
z ktrej nawet trzydziestomilimetrowy pancerz nie uratowaby ich przed
pociskami armat kalibru 45 mm.
Wanie tak taktyk zastosowali Anglicy w Afryce Pnocnej. Zresz-
t warunki te byy podobne - te same niemieckie czogi i, praktycznie
rzecz biorc, analogiczne z BT-7 angielskie czogi szybkie. Te ostatnie
pod kilkoma wzgldami byy nawet lepsze od BT - miay liczniejsz
zaog, dobre przyrzdy obserwacyjne i rodki cznoci. Poniewa nie-
mieckie wozy bojowe miay lepsze opancerzenie. Anglicy wykorzysty-
wali ukrycia z workw z piaskiem lub kamieni, a niekiedy po prostu za-
kopywali czogi po wie w piasku. W rezultacie uzyskiwali to, o co im
chodzio ponosili w obronie znacznie mniejsze straty.
284
Taktyk zasadzek czogowych zaczto stosowa w RKKA dopiero
n
a jesieni 1941 roku, po tym jak sowieckie wojska pancerne straciy 90
procent swoich czogw. Regulamin walki wojsk pancernych przewidy-
wa tylko jeden sposb prowadzenia dziaa zarwno w czasie natarcia,
jak i obrony - atak. Prowadzenie w czasie obrony ognia z miejsca byo
dopuszczalne jedynie w wyjtkowo rzadkich przypadkach. W rezultacie
setki czogw lekkich z tpym uporem szy do boju spotkaniowego albo
pod obserwowany ogie artylerii przeciwpancernej.
Genera von Mellenthin pozostawi opis bitew pancernych z 1941
roku: W roku 1941 i 1942 taktyczne zastosowanie czogw przez Ro-
sjan nie odznaczao si elastycznoci, a pododdziay czogw byy roz-
proszone po caym ogromnym froncie [...]. Szczeglnie sabym zrozu-
mieniem metod prowadzenia walk pancernych i niewystarczajc wiedz
odznaczali si dowdcy niszego i redniego szczebla - brakowao im
odwagi przewidywania taktycznego, umiejtnoci szybkiego podejmo-
wania decyzji.
Pierwsze operacje armii pancernych koczyy si fiaskiem. Gste
masy czogw zbieray si przed liniami niemieckiej obrony, a w ich
ruchach mona byo wyczu niepewno i brak jakiegokolwiek planu.
Przeszkadzay sobie nawzajem, wychodziy pod lufy naszych armat prze-
ciwpancernych, a w przypadku przeamania naszych pozycji przeryway
ruch i zatrzymyway si, zamiast rozwija powodzenie. W tym okresie
poszczeglne niemieckie armaty przeciwpancerne i armaty 88 mm dzia-
ay najskuteczniej. Niekiedy jedna armata uszkadzaa i niszczya przez
godzin ponad 30 czogw. Odnosilimy wraenie, e Rosjanie stworzyli
narzdzie, ktrym nigdy nie naucz si wada [...]".
Okazao si wic, e korpusy zmechanizowane nie byy w stanie
realizowa bezmylnie stawianych zada i zostay rozgromione ju
wpierwszych dniach wojny. Zmusio to Staw kdopodjcia I 5 lipca decyzji
o rozformowaniu korpusw zmechanizowanych, ktre trwao do wrze-
nia 1941 roku. Dywizje pancerne podporzdkowano dowdcom armii.
a zmotoryzowane przeksztacano w strzeleckie. Pod koniec sierpnia Lu-
dowy Komisariat Obrony zatwierdzi etat formowanej na podstaw ic puku
czogw brygady pancernej, ktry mia wynosi 93 czogi. Puk pancerny
brygady skada si teraz z trzech batalionw. Jeden wyposaano w czo-
gi cikie i rednie (kompania KW i dwie kompanie T-34). oba pozostae
w lekkie (sze kompanii T-26 lub BT-7). Do koca wojny lic/ba wozw
bojowych brygady pancernej bya nieustannie zmniejszana.
S-i
Tak wic, pomimo bezprecedensowej militaryzacji kraju, okazao si,
e Zwizek Sowiecki i jego siy zbrojne nie s w stanie sprosta wymo-
gom wspczesnej wojny. Gwn przyczyn katastrofy, do jakiej doszo
w 1941 roku, nie by wcale zaskakujcy charakter niemieckiej napaci,
ale przewaga Wehrmachtu w innych dziedzinach - lepsze przeszkolenie
bojowe, wyszy poziom strategicznego, operacyjnego i taktycznego my-
lenia kadry dowdczej, a take organizacji oraz wspdziaania rodza-
jw wojsk, czyli mwic krtko - wikszy profesjonalizm niemieckich
si zbrojnych. Potwierdza to nawet taki maleki szczeg: w RKKA jeden
oficer przypada na 6 onierzy i podoficerw, w Wehrmachcie na 26.
a mimo to wszystkie sowieckie rda uskaraj si na brak kadry do-
wdczej.
& Jr &
Euforia wywoana pocztkowymi sukcesami odnoszonymi na fron-
cie wschodnim sprawia, e 14 lipca 1941 roku Hitler wyda rozkaz
o przygotowaniu reorganizacji Wehrmachtu w zwizku z przewidywa-
nym rozbiciem Zwizku Sowieckiego i skierowaniem gwnego wysi-
ku si zbrojnych na wojn z Wielk Brytani i Stanami Zjednoczonymi'.
Zakadano rozbudowanie Kriegsmarine oraz Luftwaffe i jednoczesn
redukcj wojsk ldowych, poczon ze zwikszeniem liczby dywizji
pancernych i zmotoryzowanych. Poniewa Niemcy nie posiadali mocy
gospodarczych pozwalajcych realizowa ten program i jednoczenie
utrzyma tempo produkcji uzbrojenia dla wojsk ldowych, postanowiono
przestawi produkcj, tak by w pierwszym rzdzie zaspokajaa potrzeby
marynarki wojennej i lotnictwa. W konsekwencji tej decyzji poziom pro-
dukcji zbrojeniowej przeznaczonej dla wojsk ldowych zacz si obni-
a. Na przykad produkcja amunicji od sierpnia do grudnia 1941 roku
spada o 13,6 procent, a uzbrojenia o 29 procent, co nie pozwalao na
jednoczesne uzupenianie strat ponoszonych na froncie i tworzenie odpo-
wiednich rezerw. W 1941 roku niemiecki przemys wyprodukowa 540
tysicy ton amunicji, natomiast Wehrmacht tylko na froncie wschodnim
zuy 583 tony amunicji. W rezultacie zniweczono si bojow niemiec-
kiej artylerii".
W tym momencie Trzecia Rzesza nie byta jeszcze w stanie wojny ze Stanami
Zjednoczonymi. Wypowiedziaa im wojn dopiero 9 grudnia 1941 roku - dwa dni po
japoskim ataku na Pearl Harbor. Przyp. tum.
286
W lipcu, w zwizku z przewidywanym zwycistwem nad Zwizkiem
Sowieckim, niemiecki Sztab Generalny zacz szczegowo rozpracowy-
wa zagadnienie rychego powrotu do Niemiec wojsk z Frontu Wschod-
niego oraz wojskowej okupacji ZSRR. Pitnastego lipca ukoczono ra-
port OKW O okupacji i ochronie rosyjskiej przestrzeni oraz o reorgani-
zacji wojsk ldowych po operacji Barbarossa".
Do prowadzenia okupacji zdobytej przestrzeni yciowej" naleao
pozostawi moliwie jak najmniejsze siy" - 56 dywizji. Ich rozmiesz-
czenie powinno odpowiada politycznemu rozczonkowaniu, w kt-
rego wyniku powstan cztery twory pastwowe - obszar nadbatyc-
ki, Rosja, Ukraina i Kaukaz. Sztab Generalny ustali, e zachodni
i wschodni Rosj" obsadz jednostki pancerne 3. i 4. Grupy Pancer-
nej, a Ukrain i Kaukaz - 1. Grupy Pancernej. Wojska Guderiana miay
zosta ruchomym odwodem. Jednostki piechoty zostan zgrupowane
w tych samych rejonach co pancerne i razem bd tworzyy niewielkie
grupy operacyjne". Jednoczenie naczelne dowdztwo postanowio, e
od pocztku sierpnia 1941 roku wojska zaczn powraca z Rosji do kraju.
natomiast siy, ktrych zadaniem bdzie dokoczenie ostatnich operacji,
zostan ograniczone do minimum.
W czasie tych ostatnich dni w Wolfschanze panowaa atmosfera po-
wszechnego entuzjazmu. Ulubionym tematem rozmw prowadzonych
przy stole Fuhrera byy sprawy przyszego ustroju Wielkoniemieckiej
Rzeszy, jej organizacji, zasad zarzdzania i bogactw, ktre zaczn do niej
napywa. Czym dla Anglii byy Indie, tym dla nas stanie si Wschd"
-mwi Hitler.
Ale w sierpniu 1941 roku rozwj wydarze na sowiecko-niemieckim
froncie spowodowa, e niemieckie kierownictwo byo zmuszone odo-
y na przyszo plany reorganizacji Wehrmachtu i zagospodarowania'
zdobytej przestrzeni.
Tak wic, pomimo bezprecedensowej militaryzacji kraju, okazao si,
e Zwizek Sowiecki i jego siy zbrojne nie s w stanie sprosta wymo-
gom wspczesnej wojny. Gwn przyczyn katastrofy, do jakiej doszo
w 1941 roku, nie by wcale zaskakujcy charakter niemieckiej napaci,
ale przewaga Wehrmachtu w innych dziedzinach - lepsze przeszkolenie
bojowe, wyszy poziom strategicznego, operacyjnego i taktycznego my-
lenia kadry dowdczej, a take organizacji oraz wspdziaania rodza-
jw wojsk, czyli mwic krtko - wikszy profesjonalizm niemieckich
si zbrojnych. Potwierdza to nawet taki maleki szczeg: w RKKA jeden
oficer przypada na 6 onierzy i podoficerw, w Wehrmachcie na 26.
a mimo to wszystkie sowieckie rda uskaraj si na brak kadry do-
wdczej.
& Jr &
Euforia wywoana pocztkowymi sukcesami odnoszonymi na fron-
cie wschodnim sprawia, e 14 lipca 1941 roku Hitler wyda rozkaz
o przygotowaniu reorganizacji Wehrmachtu w zwizku z przewidywa-
nym rozbiciem Zwizku Sowieckiego i skierowaniem gwnego wysi-
ku si zbrojnych na wojn z Wielk Brytani i Stanami Zjednoczonymi'.
Zakadano rozbudowanie Kriegsmarine oraz Luftwaffe i jednoczesn
redukcj wojsk ldowych, poczon ze zwikszeniem liczby dywizji
pancernych i zmotoryzowanych. Poniewa Niemcy nie posiadali mocy
gospodarczych pozwalajcych realizowa ten program i jednoczenie
utrzyma tempo produkcji uzbrojenia dla wojsk ldowych, postanowiono
przestawi produkcj, tak by w pierwszym rzdzie zaspokajaa potrzeby
marynarki wojennej i lotnictwa. W konsekwencji tej decyzji poziom pro-
dukcji zbrojeniowej przeznaczonej dla wojsk ldowych zacz si obni-
a. Na przykad produkcja amunicji od sierpnia do grudnia 1941 roku
spada o 13,6 procent, a uzbrojenia o 29 procent, co nie pozwalao na
jednoczesne uzupenianie strat ponoszonych na froncie i tworzenie odpo-
wiednich rezerw. W 1941 roku niemiecki przemys wyprodukowa 540
tysicy ton amunicji, natomiast Wehrmacht tylko na froncie wschodnim
zuy 583 tony amunicji. W rezultacie zniweczono si bojow niemiec-
kiej artylerii".
W tym momencie Trzecia Rzesza nie byta jeszcze w stanie wojny ze Stanami
Zjednoczonymi. Wypowiedziaa im wojn dopiero 9 grudnia 1941 roku - dwa dni po
japoskim ataku na Pearl Harbor. Przyp. tum.
286
W lipcu, w zwizku z przewidywanym zwycistwem nad Zwizkiem
Sowieckim, niemiecki Sztab Generalny zacz szczegowo rozpracowy-
wa zagadnienie rychego powrotu do Niemiec wojsk z Frontu Wschod-
niego oraz wojskowej okupacji ZSRR. Pitnastego lipca ukoczono ra-
port OKW O okupacji i ochronie rosyjskiej przestrzeni oraz o reorgani-
zacji wojsk ldowych po operacji Barbarossa".
Do prowadzenia okupacji zdobytej przestrzeni yciowej" naleao
pozostawi moliwie jak najmniejsze siy" - 56 dywizji. Ich rozmiesz-
czenie powinno odpowiada politycznemu rozczonkowaniu, w kt-
rego wyniku powstan cztery twory pastwowe - obszar nadbatyc-
ki, Rosja, Ukraina i Kaukaz. Sztab Generalny ustali, e zachodni
i wschodni Rosj" obsadz jednostki pancerne 3. i 4. Grupy Pancer-
nej, a Ukrain i Kaukaz - 1. Grupy Pancernej. Wojska Guderiana miay
zosta ruchomym odwodem. Jednostki piechoty zostan zgrupowane
w tych samych rejonach co pancerne i razem bd tworzyy niewielkie
grupy operacyjne". Jednoczenie naczelne dowdztwo postanowio, e
od pocztku sierpnia 1941 roku wojska zaczn powraca z Rosji do kraju.
natomiast siy, ktrych zadaniem bdzie dokoczenie ostatnich operacji,
zostan ograniczone do minimum.
W czasie tych ostatnich dni w Wolfschanze panowaa atmosfera po-
wszechnego entuzjazmu. Ulubionym tematem rozmw prowadzonych
przy stole Fuhrera byy sprawy przyszego ustroju Wielkoniemieckiej
Rzeszy, jej organizacji, zasad zarzdzania i bogactw, ktre zaczn do niej
napywa. Czym dla Anglii byy Indie, tym dla nas stanie si Wschd"
-mwi Hitler.
Ale w sierpniu 1941 roku rozwj wydarze na sowiecko-niemieckim
froncie spowodowa, e niemieckie kierownictwo byo zmuszone odo-
y na przyszo plany reorganizacji Wehrmachtu i zagospodarowania'
zdobytej przestrzeni.
CZ 3
JESIENNY POGROM
Bitwa smoleska
D
o 10 lipca front sowiecko-niemiecki na jaki czas si ustabili-
zowa. Na pnocnym zachodzie przebiega niedaleko poudnio-
wych granic Estonii, wzdu linii na pnoc od Parnawy, Tartu
(Dorpatu) i rzeki Wielika. W centrum - wzdu linii Dniepru. Na pou-
dniowym zachodzie - na podejciach do Kijowa. Sowieckie dowdztwo
uwaao, e niemieckie wojska w dalszym cigu bd nacieray na sze-
rokim froncie. Ale uwag skupio na organizowaniu obrony na kierunku
zachodnim. Przeciwdziaajc operacjom najsilniejszego niemieckiego
zwizku operacyjno-taktycznego, zamierzano zlikwidowa niebezpie-
czestwo przedarcia si wroga do Moskwy i tym samym ograniczy jego
moliwoci ofensywne na innych kierunkach.
Dziesitego lipca Pastwowy Komitet Obrony podj decyzj o utwo-
rzeniu dowdztw trzech gwnych kierunkw strategicznych:
pnocno-zachodniego pod dowdztwem marszaka K.J. Woroszy-
owa, podporzdkowujc mu Front Pnocny i Pnocno-Zachodni oraz
Flot Pnocn i Batyck;
zachodniego pod dowdztwem marszaka S.K. Timoszenki, obejmu-
jcego Front Zachodni i Pisk Flotyll Rzeczn;
poudniowo-zachodniego z marszakiem S.M. Budionnym na czele,
podporzdkowujc mu Front Poudniowo-Zachodni, Poudniowy i Flot
Czarnomorsk.
T sam uchwa Kwatera Gwna Dowdztwa Si Zbrojnych ZSRR
zostaa przeksztacona w Kwater Gwn Naczelnego Dowdztwa Si
Zbrojnych ZSRR pod przewodnictwem Stalina. W skad Stawki weszli:
W.M. Mootow, marszakowie S.K. Timoszenko, S.M. Budionny, K.J.
Woroszyow, B.M. Szaposznikow i genera armii G.K. ukw.
Niemiecki Sztab Generalny w pierwszej poowie lipca przypuszcza,
e na caym froncie z wyczeniem odcinka fiskiego sowieckie dowdz-
two dysponuje nie wicej ni 66 zdolnymi do walki dywizjami. Nie bez
podstaw uwaajc, e gwne siy Frontu Zachodniego zostay rozbite,
niemieckie dowdztwo podjo decyzj, by nie czekajc na podejcie
jednostek piechoty, siami zwizkw pancernych okry i zniszczy
291
wojska przeciwnika w rejonie Smoleska, nastpnie za byskawicznie
skierowa si na Moskw i zaj j na pocztku sierpnia.
Na naradzie w kwaterze gwnej Hitlera 8 lipca szef Sztabu Gene-
ralnego zameldowa, e spord 164 rozpoznanych rosyjskich dywizji
strzeleckich 89 zostao cakowicie zniszczonych, 46 zachowao zdolno
bojow, 18 znajduje si na drugorzdnych odcinkach frontu, a miejsca
pobytu 11 jeszcze nie ustalono". Podniesiony na duchu tymi danymi Fuh-
rer owiadczy, e chce zatrzyma wszystkie produkowane nowe czogi
w Niemczech, aby zachowa w tajemnicy niemieckie osignicia w dzie-
dzinie konstrukcji czogw, i wyda polecenie, by nie uzupenia w stu
procentach poniesionych strat, lecz czy osabione dywizje pancerne.
tworzc z nich penowartociowe zwizki taktyczne. Front Wschodni
pozbawiony zosta jakichkolwiek uzupenie czogw. Siy pancerne
znajdujce si na wschodzie powinny rwnie w przyszoci by uzna-
wane za wystarczajce". Od tej pory tylko Hitler mg wyrazi zgod, b\
wysa na front choby jeden czog. A na marginesie mwic, zaledwie
trzy tygodnie po tej naradzie liczba rozpoznanych" sowieckich dywizji
wzrosa do 350.
Angielski teoretyk wojskowy J.F. Fuller podkreli, e podstawow
saboci Rosjan jest dowodzenie, natomiast podstawow si - rezerwy.
Niemcy w peni przekonali si o susznoci pierwszego stwierdzenia, na-
tomiast o rzeczywistym znaczeniu drugiego mieli na razie nader sabe
wyobraenie.
W nowej operacji przeciwko sowieckiemu Frontowi Zachodniemu
dziaaa Grupa Armii rodek" oraz znajdujca si na pnocnym skrzy-
dle cz si 16. Armii. W pierwszym rzucie miao naciera 16 dywizji.
w tym 9 pancernych, 6 zmotoryzowanych i 1 brygada zmotoryzowana.
Wojska drugiego rzutu po likwidacji kotw na zachd od Miska prze-
chodziy nad rodkowy bieg Dwiny i Dniepru. Grupy pancerne Hotha
i Guderiana miay nie czeka na ich podejcie, ale naciera koncentrycz-
nie na Smolesk, rozci na kilku kierunkach wojska Frontu Zachodnie-
go i okry je.
Na kierunku smoleskim przeciwnikiem niemieckich wojsk byo roz-
mieszczonych na szerokim froncie (od Idricy na pnocy do Rzeczycy
na poudniu) pi sowieckich armii - 22., 19., 20.. 13. i 21. Do rejonu
Smoleska zbliaa si przydzielona z odwodu Stawki 16. Armia genera-
a porucznika M.F. ukina. Przed rozpoczciem bitwy pozycje obronne
zdyo zaj tylko 37 z 48 kierowanych z gbi kraju sowieckich dy-
292
wizji. Niektre z nich ju toczyy walki w Potockim RU (22. Armia),
na kierunku lepelskim (20. Armia) oraz przy przeprawach przez Dniepr
w pobliu Bychowa i Rohaczowa (21. Armia) Poza tym w czasie nie-
udanych przeciwuderze na Sienno Lepel Timoszenko ju straci wik-
sz cz znajdujcych si w jego dyspozycji prawic 3000 czogw. So-
wiecka obrona znowu bya zorganizowana liniowo i nieprzygotowana pod
wzgldem inynieryjnym, zamiast transzci szykowano indywidualne oko-
py strzeleckie. Szczeglnie le wygldao zabezpieczenie stykw armii.
Przecitnie kada dywizja obsadzaa odcinek 25-30 kilometrw. Prawie
nie byo rodkw cznoci radiowej, dlatego znowu nie dao si unikn
problemw zwizanych z operatywnym dowodzeniem wojskami.
Druga Grupa Pancerna Guderiana wyprowadzaa uderzenie z rejo-
nu Szkowa na Jelni, obchodzc Smolesk od poudniowego zachodu.
Jej XXIV. Korpus Zmotoryzowany naciera na poudnie od Mohylewa
na Kriczew-Rosawl, XXXXVI na Jelni, XXXXVII przez Krasnyj na
Smolesk.
Dziesitego i jedenastego lipca wojska Guderiana sforsoway Dniepr
na pnoc i poudnie od Mohylewa, prawie nie napotykajc przy tym
oporu. W czasie walk o miasto zostay okrone jednostki 13. Armii
- cztery dywizje strzeleckie oraz resztki 20. KZmech. Na ich czele sta
dowdca 61. Korpusu Strzeleckiego, genera F.A. Bakunin, ktry zor-
ganizowa okrn obron Mohylewa. Sowieckie wojska trzymay si
w tym miecie do 26 lipca. Do koca miesica z 13. Armii pozosta tylko
sztab i dowdztwo 45. Korpusu.
Niemiecka 3. Grupa Pancerna wykonywaa uderzenie z. rejonu Witeb-
ska w kierunku Duchowszcziny, obchodzc Smolesk od pnocnego za-
chodu. Lewoskrzydowe zwizki taktyczne tej grupy rozwijay natarcie
z rejonu Poocka na Wielkie uki. Jedenastego lipca pi dywizji grupy
Hotha sforsoway Dniepr na wskim odcinku w rejonie Witebska i w
nastpnych dniach gwatownie rozwijay powodzenie, dc do zdobycia
Jarcewa. Dwunastego lipca 19. Dywizja Pancerna generaa Ottona von
Knobelsdorffa oraz 14. DZmot. Fiirsla dziaajc z przyczka w rejonie
Dzisny przeamay sowieck obron na pnoc od Poocka i ruszyy na
Newel, wychodzc na tyy 22. Armii generaa Jerszakowa. Jej jednostki
byy zmuszone opuci Poocki RU i wycofywa si na pnocny wschd
do penych lasw i jezior rejonw, prowadzc walki na porednich rubie-
ach obrony. Szesnastego lipca Niemcy opanowali Newel, a 20 lipca ich
293
wojska przeciwnika w rejonie Smoleska, nastpnie za byskawicznie
skierowa si na Moskw i zaj j na pocztku sierpnia.
Na naradzie w kwaterze gwnej Hitlera 8 lipca szef Sztabu Gene-
ralnego zameldowa, e spord 164 rozpoznanych rosyjskich dywizji
strzeleckich 89 zostao cakowicie zniszczonych, 46 zachowao zdolno
bojow, 18 znajduje si na drugorzdnych odcinkach frontu, a miejsca
pobytu 11 jeszcze nie ustalono". Podniesiony na duchu tymi danymi Fuh-
rer owiadczy, e chce zatrzyma wszystkie produkowane nowe czogi
w Niemczech, aby zachowa w tajemnicy niemieckie osignicia w dzie-
dzinie konstrukcji czogw, i wyda polecenie, by nie uzupenia w stu
procentach poniesionych strat, lecz czy osabione dywizje pancerne.
tworzc z nich penowartociowe zwizki taktyczne. Front Wschodni
pozbawiony zosta jakichkolwiek uzupenie czogw. Siy pancerne
znajdujce si na wschodzie powinny rwnie w przyszoci by uzna-
wane za wystarczajce". Od tej pory tylko Hitler mg wyrazi zgod, b\
wysa na front choby jeden czog. A na marginesie mwic, zaledwie
trzy tygodnie po tej naradzie liczba rozpoznanych" sowieckich dywizji
wzrosa do 350.
Angielski teoretyk wojskowy J.F. Fuller podkreli, e podstawow
saboci Rosjan jest dowodzenie, natomiast podstawow si - rezerwy.
Niemcy w peni przekonali si o susznoci pierwszego stwierdzenia, na-
tomiast o rzeczywistym znaczeniu drugiego mieli na razie nader sabe
wyobraenie.
W nowej operacji przeciwko sowieckiemu Frontowi Zachodniemu
dziaaa Grupa Armii rodek" oraz znajdujca si na pnocnym skrzy-
dle cz si 16. Armii. W pierwszym rzucie miao naciera 16 dywizji.
w tym 9 pancernych, 6 zmotoryzowanych i 1 brygada zmotoryzowana.
Wojska drugiego rzutu po likwidacji kotw na zachd od Miska prze-
chodziy nad rodkowy bieg Dwiny i Dniepru. Grupy pancerne Hotha
i Guderiana miay nie czeka na ich podejcie, ale naciera koncentrycz-
nie na Smolesk, rozci na kilku kierunkach wojska Frontu Zachodnie-
go i okry je.
Na kierunku smoleskim przeciwnikiem niemieckich wojsk byo roz-
mieszczonych na szerokim froncie (od Idricy na pnocy do Rzeczycy
na poudniu) pi sowieckich armii - 22., 19., 20.. 13. i 21. Do rejonu
Smoleska zbliaa si przydzielona z odwodu Stawki 16. Armia genera-
a porucznika M.F. ukina. Przed rozpoczciem bitwy pozycje obronne
zdyo zaj tylko 37 z 48 kierowanych z gbi kraju sowieckich dy-
292
wizji. Niektre z nich ju toczyy walki w Potockim RU (22. Armia),
na kierunku lepelskim (20. Armia) oraz przy przeprawach przez Dniepr
w pobliu Bychowa i Rohaczowa (21. Armia) Poza tym w czasie nie-
udanych przeciwuderze na Sienno Lepel Timoszenko ju straci wik-
sz cz znajdujcych si w jego dyspozycji prawic 3000 czogw. So-
wiecka obrona znowu bya zorganizowana liniowo i nieprzygotowana pod
wzgldem inynieryjnym, zamiast transzci szykowano indywidualne oko-
py strzeleckie. Szczeglnie le wygldao zabezpieczenie stykw armii.
Przecitnie kada dywizja obsadzaa odcinek 25-30 kilometrw. Prawie
nie byo rodkw cznoci radiowej, dlatego znowu nie dao si unikn
problemw zwizanych z operatywnym dowodzeniem wojskami.
Druga Grupa Pancerna Guderiana wyprowadzaa uderzenie z rejo-
nu Szkowa na Jelni, obchodzc Smolesk od poudniowego zachodu.
Jej XXIV. Korpus Zmotoryzowany naciera na poudnie od Mohylewa
na Kriczew-Rosawl, XXXXVI na Jelni, XXXXVII przez Krasnyj na
Smolesk.
Dziesitego i jedenastego lipca wojska Guderiana sforsoway Dniepr
na pnoc i poudnie od Mohylewa, prawie nie napotykajc przy tym
oporu. W czasie walk o miasto zostay okrone jednostki 13. Armii
- cztery dywizje strzeleckie oraz resztki 20. KZmech. Na ich czele sta
dowdca 61. Korpusu Strzeleckiego, genera F.A. Bakunin, ktry zor-
ganizowa okrn obron Mohylewa. Sowieckie wojska trzymay si
w tym miecie do 26 lipca. Do koca miesica z 13. Armii pozosta tylko
sztab i dowdztwo 45. Korpusu.
Niemiecka 3. Grupa Pancerna wykonywaa uderzenie z. rejonu Witeb-
ska w kierunku Duchowszcziny, obchodzc Smolesk od pnocnego za-
chodu. Lewoskrzydowe zwizki taktyczne tej grupy rozwijay natarcie
z rejonu Poocka na Wielkie uki. Jedenastego lipca pi dywizji grupy
Hotha sforsoway Dniepr na wskim odcinku w rejonie Witebska i w
nastpnych dniach gwatownie rozwijay powodzenie, dc do zdobycia
Jarcewa. Dwunastego lipca 19. Dywizja Pancerna generaa Ottona von
Knobelsdorffa oraz 14. DZmot. Fiirsla dziaajc z przyczka w rejonie
Dzisny przeamay sowieck obron na pnoc od Poocka i ruszyy na
Newel, wychodzc na tyy 22. Armii generaa Jerszakowa. Jej jednostki
byy zmuszone opuci Poocki RU i wycofywa si na pnocny wschd
do penych lasw i jezior rejonw, prowadzc walki na porednich rubie-
ach obrony. Szesnastego lipca Niemcy opanowali Newel, a 20 lipca ich
293
jednostki pancerne rozbiy nasz 48. Dywizj Pancern i wdary si do
Wielkich uk.
Nastpnego dnia wysunite w ten rejon z odwodw sowieckie woj-
ska przeprowadziy przeciwnatarcie i wypary przeciwnika z Wielkich
uk. Wykorzystujc powodzenie przeciwuderzenia, jednostki 22. Armii
27 lipca zajy obron na linii: grny bieg rzeki owa-Wielkie uki-je-
zioro Dwinje, ktr utrzymay do koca sierpnia. Genera von Knobels-
dorff sprbowa wyj na tyy wojsk Jerszakowa od poudnia, ale zosta
zatrzymany przez jednostki nowej 29. Armii, ktrych nadejcie zabez-
pieczyo prawe skrzydo Frontu Zachodniego i styk z Frontem Pnocno-
Zachodnim.
k -k -k
Na centralnym odcinku frontu gwne zgrupowanie Hotha uderzyo
w styk 22. i 20. Armii, groc oskrzydleniem od pnocy wojsk generaa
Kuroczkina i caego prawego skrzyda Frontu Zachodniego. Aby zatrzy-
ma marsz Niemcw, ktrzy dokonali przeamania w okolicach Witeb-
ska, marszaek Timoszenko postanowi wykona przeciwuderzenie, wy-
korzystujc w tym celu wszystkie posiadane siy 19. Armii oraz cz
wojsk prawoskrzydowego korpusu 20. Armii.
Koniewowi pozostao niezbyt duo posiadanych si". Jego armia do-
konywaa wyadunku w Witebsku, kiedy do miasta ju wda si przeciw-
nik. Czogi 26. Korpusu Zmechanizowanego utkny bez paliwa na pou-
dnie od miasta, a niektre jednostki wci znajdoway si w transportach
zgromadzonych w gigantycznym korku kolejowym za Smoleskiem.
Koniew stara si 10-11 lipca wykona postawione mu zadanie, rzucajc
do walki 220. DZmech. oraz 229. Strzeleck, a take ostatnie czogi 14.
Dywizji Pancernej, ktra dopiero co wysza z okrenia w rejonie Sienna.
Dwie niemieckie dywizje pancerne po prostu rozproszyy kontratakujce
wojska w czasie boju spotkaniowego. W sowieckiej taktyce wci jesz-
cze dominowaa koncepcja nieustannych przeciwuderze i lekcewaenie
zorganizowanej, silnej obrony.
Czternastego lipca pozostaoci jednostek pukownika Wasiliewa
zostay okrone i ostatecznie rozbite na wschd od Liozna. Dwa dni
pniej do niemieckiej niewoli odda si porucznik Jakw Dugaszwi-
li, syn ojca narodw". Trudno oskara modego oficera, ktry oszo-
omiony zniszczeniem propagandowych mitw straci wszelk nadziej
294
-j ego onierze rozbiegli si, przebierajc w cywiln odzie, a chopi nie
wpuszczali do domw i czekali na Niemcw. Zreszt w tym okresie do
niewoli oddaway si niekiedy cae puki - z broni i orkiestr.
Przeciwnik mia duo czogw, a 19. Armia prawie wcale - wyja-
nia marszaek Jeremienko. - Nasze wojska nie miay wystarczajcego
dowiadczenia w walce z czogami. Cika artyleria okazaa si mao
ruchliwa i take nie miaa dowiadczenia w walce z czogami". Ciekawe
- czy do tego przeznaczona jest cika artyleria? W przypadku pojawie-
nia si czogw piechota i kawaleria najczciej odchodziy w niedostp-
ne dla czogw miejsca - do lasw i na bagna". Innymi sowy, nie widzc
adnego poytku ze swojej artylerii, czogw oraz lotnictwa i nicprze-
szkoleni w sposobach prowadzenia walki z broni pancern, czerwonoar-
mici po prostu rozbiegali si przy pierwszym nacisku przeciwnika.
W czasie pokoju uczylimy nasze wojska strzeleckie ukrywa si
przed czogami w rejonach przeciwpancernych, w szczelinach i oko-
pach, jeeli byy wykopane, i przepuszcza czogi, by rozprawia si
z nimi artyleria przeciwpancerna, nasze czogi albo inne rodki obrony.
Piechota natomiast powinna jedynie odcina od czogw piechot wro-
ga i niszczy j. Z powodu takiego szkolenia [...] otrzymawszy sygna
o pojawieniu si czogw wroga, nasze kompanie, bataliony i puki nie-
kiedy miotay si w poszukiwaniu ukrycia, amay ugrupowanie bojowe,
toczyy si w rejonach przeciwpancernych. Lotnictwo przeciwnika [...]
namierzao miejsca, w ktrych skupiaa si nasza piechota, i wykonywa-
o na nie wyjtkowo silne uderzenia". Zrodzi si nowy termin strach
przed czogami".
W rezultacie przezwyciajc saby opr przeciwnika", 23 lipca
7. DPanc. generaa Hansa von Funcka wesza do Demidowa, 20. Pancer-
na zdobya Wieli, 12. Pancerna - Rudnie.
Genera armii A.W. Gorbatow pozostawi wspomnienia
1
o obro-
nie" Demidowa, ktre potwierdzaj sowa Jeremienki. Miasta, bdcego
wanym wzem drogowym, broniy posiadajce pene stany osobowe
i cakowicie wyposaone jednostki 25. Korpusu Strzeleckiego pod do-
wdztwem komkora
:
CM. Czistochwaowa. Korpus wyadowa si na
stacji Rudnia i zaj pozycje w odlegoci 10 kilometrw na poudniowy
1
A.W. Gorbatow, Lala pokoju i wojny. Warszawa 1966. Przyp. tum.
2
Skrt od komandir korpusa, stopie wojskowy uywany w Armii Czerwonej
koca lat trzydziestych, odpowiednik stopnia generaa broni. Przyp. tum.
295
jednostki pancerne rozbiy nasz 48. Dywizj Pancern i wdary si do
Wielkich uk.
Nastpnego dnia wysunite w ten rejon z odwodw sowieckie woj-
ska przeprowadziy przeciwnatarcie i wypary przeciwnika z Wielkich
uk. Wykorzystujc powodzenie przeciwuderzenia, jednostki 22. Armii
27 lipca zajy obron na linii: grny bieg rzeki owa-Wielkie uki-je-
zioro Dwinje, ktr utrzymay do koca sierpnia. Genera von Knobels-
dorff sprbowa wyj na tyy wojsk Jerszakowa od poudnia, ale zosta
zatrzymany przez jednostki nowej 29. Armii, ktrych nadejcie zabez-
pieczyo prawe skrzydo Frontu Zachodniego i styk z Frontem Pnocno-
Zachodnim.
k -k -k
Na centralnym odcinku frontu gwne zgrupowanie Hotha uderzyo
w styk 22. i 20. Armii, groc oskrzydleniem od pnocy wojsk generaa
Kuroczkina i caego prawego skrzyda Frontu Zachodniego. Aby zatrzy-
ma marsz Niemcw, ktrzy dokonali przeamania w okolicach Witeb-
ska, marszaek Timoszenko postanowi wykona przeciwuderzenie, wy-
korzystujc w tym celu wszystkie posiadane siy 19. Armii oraz cz
wojsk prawoskrzydowego korpusu 20. Armii.
Koniewowi pozostao niezbyt duo posiadanych si". Jego armia do-
konywaa wyadunku w Witebsku, kiedy do miasta ju wda si przeciw-
nik. Czogi 26. Korpusu Zmechanizowanego utkny bez paliwa na pou-
dnie od miasta, a niektre jednostki wci znajdoway si w transportach
zgromadzonych w gigantycznym korku kolejowym za Smoleskiem.
Koniew stara si 10-11 lipca wykona postawione mu zadanie, rzucajc
do walki 220. DZmech. oraz 229. Strzeleck, a take ostatnie czogi 14.
Dywizji Pancernej, ktra dopiero co wysza z okrenia w rejonie Sienna.
Dwie niemieckie dywizje pancerne po prostu rozproszyy kontratakujce
wojska w czasie boju spotkaniowego. W sowieckiej taktyce wci jesz-
cze dominowaa koncepcja nieustannych przeciwuderze i lekcewaenie
zorganizowanej, silnej obrony.
Czternastego lipca pozostaoci jednostek pukownika Wasiliewa
zostay okrone i ostatecznie rozbite na wschd od Liozna. Dwa dni
pniej do niemieckiej niewoli odda si porucznik Jakw Dugaszwi-
li, syn ojca narodw". Trudno oskara modego oficera, ktry oszo-
omiony zniszczeniem propagandowych mitw straci wszelk nadziej
294
-j ego onierze rozbiegli si, przebierajc w cywiln odzie, a chopi nie
wpuszczali do domw i czekali na Niemcw. Zreszt w tym okresie do
niewoli oddaway si niekiedy cae puki - z broni i orkiestr.
Przeciwnik mia duo czogw, a 19. Armia prawie wcale - wyja-
nia marszaek Jeremienko. - Nasze wojska nie miay wystarczajcego
dowiadczenia w walce z czogami. Cika artyleria okazaa si mao
ruchliwa i take nie miaa dowiadczenia w walce z czogami". Ciekawe
- czy do tego przeznaczona jest cika artyleria? W przypadku pojawie-
nia si czogw piechota i kawaleria najczciej odchodziy w niedostp-
ne dla czogw miejsca - do lasw i na bagna". Innymi sowy, nie widzc
adnego poytku ze swojej artylerii, czogw oraz lotnictwa i nicprze-
szkoleni w sposobach prowadzenia walki z broni pancern, czerwonoar-
mici po prostu rozbiegali si przy pierwszym nacisku przeciwnika.
W czasie pokoju uczylimy nasze wojska strzeleckie ukrywa si
przed czogami w rejonach przeciwpancernych, w szczelinach i oko-
pach, jeeli byy wykopane, i przepuszcza czogi, by rozprawia si
z nimi artyleria przeciwpancerna, nasze czogi albo inne rodki obrony.
Piechota natomiast powinna jedynie odcina od czogw piechot wro-
ga i niszczy j. Z powodu takiego szkolenia [...] otrzymawszy sygna
o pojawieniu si czogw wroga, nasze kompanie, bataliony i puki nie-
kiedy miotay si w poszukiwaniu ukrycia, amay ugrupowanie bojowe,
toczyy si w rejonach przeciwpancernych. Lotnictwo przeciwnika [...]
namierzao miejsca, w ktrych skupiaa si nasza piechota, i wykonywa-
o na nie wyjtkowo silne uderzenia". Zrodzi si nowy termin strach
przed czogami".
W rezultacie przezwyciajc saby opr przeciwnika", 23 lipca
7. DPanc. generaa Hansa von Funcka wesza do Demidowa, 20. Pancer-
na zdobya Wieli, 12. Pancerna - Rudnie.
Genera armii A.W. Gorbatow pozostawi wspomnienia
1
o obro-
nie" Demidowa, ktre potwierdzaj sowa Jeremienki. Miasta, bdcego
wanym wzem drogowym, broniy posiadajce pene stany osobowe
i cakowicie wyposaone jednostki 25. Korpusu Strzeleckiego pod do-
wdztwem komkora
:
CM. Czistochwaowa. Korpus wyadowa si na
stacji Rudnia i zaj pozycje w odlegoci 10 kilometrw na poudniowy
1
A.W. Gorbatow, Lala pokoju i wojny. Warszawa 1966. Przyp. tum.
2
Skrt od komandir korpusa, stopie wojskowy uywany w Armii Czerwonej
koca lat trzydziestych, odpowiednik stopnia generaa broni. Przyp. tum.
295
wschd od Witebska, a jego sztab znajdowa si 25 kilometrw od mia-
sta. Oto krtki opis dziaa tego zwizku taktycznego:
Pewnego dnia (11 lipca) rano, usyszaem odleg kanonad od stro-
ny Witebska, zwrciem na ni uwag dowdcy korpusu i otrzymaem
zezwolenie, ebym pojecha i wyjani sytuacj [...]. Kiedy byem jakie
trzy kilometry od przedniego skraju obrony, zobaczyem na szosie ogl-
ny, chaotyczny odwrt trzytysicznego puku. W tumie onierzy szli
oszoomieni dowdcy rnych stopni. Na polu niezbyt czsto wybucha-
y pociski przeciwnika, nic wyrzdzajc adnych szkd [...]. Zaczem
wyjania przyczyny odwrotu. Jedni odpowiadali, e dostali taki rozkaz.
przekazany komend podaj dalej inni: Zobaczylimy, e wszyscy si
wycofuj, no to zaczlimy si wycofywa i my. Z grupy lecych nie-
opodal onierzy rozleg si gos: Patrzcie, jaki Niemcy otworzyli ogie.
a nasza artyleria milczy. Inni go poparli.
Zrozumiaem, e pierwsz przyczyn stao si oddziaywanie ognia
artyleryjskiego na nieostrzelanych onierzy, a drug - prowokacyjne
przekazanie niewydanego przez starszego dowdc rozkazu odwrotu.
Podstawowym za powodem bya sabo dowdcw, ktrzy nie potrafili
opanowa paniki i sami ulegli ywioowi odwrotu".
Po wyznaczeniu pukowi nowej linii obrony Gorbatow pojecha szu-
ka naszej artylerii". W lesie na prawo od szosy znalazem puk artyle-
rii korpunej i odkryem, e jego dziaa nie maj stanowisk ogniowych.
a dowdca puku oraz dowdcy dywizjonw i batalionw nie zorgani-
zowali sobie punktw obserwacyjnych. Zebraem artylerzystw, zawsty-
dziem ich i wydaem niezbdne polecenia, natomiast dowdc puku
artylerii skontaktowaem z dowdc puku strzeleckiego i ustanowiem
ich wspdziaanie [...].
Po powrocie, zoyem dowdcy korpusu dokadny meldunek o nie-
porzdkach w jednostkach na przedniej linii, ale ku swojemu zdziwieniu
zauwayem, e wywaro to na nim niewielkie wraenie, zupenie jakby
usysza meldunek o pomylnym wyadunku kolejnego transportu. Taki
brak poczucia rzeczywistoci zdziwi! mnie [...]". Po godzinie 13.00 tego
samego dnia Gorbatow znw nie znalaz 501. puku strzeleckiego na wy-
znaczonym miejscu. onierze drobnymi grupkami ruszyli na wschd do
stacji Liozno i Rudnia. Dziao si to w sytuacji, kiedy przeciwnik na od-
cinku korpusu nie prowadzi adnych aktywnych dziaa, nie bombardo-
wa jego stanowisk i naciera na zupenie innym kierunku.
296
Chyba nie trzeba dodawa, e kiedy nastpnego dnia Niemcy wyko-
nali manewr oskrzydlajcy i podeszli do Demidowa, kombrig
3
Gorbatow,
wysany po to, by dopomc wojskom zorganizowa obron, nie znalaz
w miecie adnego ze swoich orw" - ani puku strzeleckiego, ani dy-
wizjonu artylerii. Niemcy zajli Demidowo bez jednego wystrzau. Dwu-
dziesty Pity Korpus Strzelecki rozbieg si bez walki pod wpywem
prowadzonego przez przeciwnika nkajcego ostrzau artyleryjskiego.
Komkor Czistochwaow razem ze swoim sztabem dosta si do niewoli.
k -k -k
Trzynastego lipca sztab grupy Hotha zameldowa do kwatery gwnej
Hitlera: W pierwszych trzech tygodniach walk wojska 3. Grupy Pancer-
nej poniosy due straty, mniejsze jednak od strat wojsk dziaajcych na
froncie zachodnim. Straty 19. Dywizji Pancernej oraz 14. Zmotoryzo-
wanej wynosz ogem tylko 163 oficerw oraz 3422 podoficerw i sze-
regowych onierzy. Mimo wszystko jednak fizyczne zmczenie ludzi,
wywoane duym upaem, kurzem, zymi warunkami zakwaterowania
i brakiem snu, jest znacznie wiksze ni na Zachodzie.
Poza tym na morale ludzi przytaczajce wraenie wywiera ogrom
terytorium i odludny charakter kraju, a take zy stan drg i mostw
(a gdyby je wszystkie wysadzi w powietrze? - uwaga autora), ktry nie
pozwala wykorzysta wszystkich moliwoci zwizkw szybkich. Znacz-
ny wpyw na morale ludzi wywiera take uporczywy opr przeciwnika,
ktry nieoczekiwanie pojawia si wszdzie i zaciekle si broni. Ale pomi-
mo niemiecki onierz czuje swoj przewag nad przeciwnikiem".
Naley stwierdzi, e wychowani na sowieckiej propagandzie oby-
watele ZSRR jeszcze wierzyli, e zagraniczny proletariat lada dzie po-
wstanie przeciwko faszystom i wyzyskiwaczom, a niemieccy onierze
zwrc bro przeciwko Hitlerowi. Nasi przywdcy ideowi nie zapomi-
nali o podrzucaniu odpowiednich faktw":
Niemiecki lotnik, wzity do niewoli po zestrzeleniu jego samolotu
przez nasze lotnictwo, owiadczy: Nie chcemy wojowa z Rosjanami,
walczymy pod przymusem. Wojna nam dokuczya, nie wiemy o co wal-
czymy".
3
Skrt komandir brigady, odpowiednik generaa brygady. Przyp. tum.
297
wschd od Witebska, a jego sztab znajdowa si 25 kilometrw od mia-
sta. Oto krtki opis dziaa tego zwizku taktycznego:
Pewnego dnia (11 lipca) rano, usyszaem odleg kanonad od stro-
ny Witebska, zwrciem na ni uwag dowdcy korpusu i otrzymaem
zezwolenie, ebym pojecha i wyjani sytuacj [...]. Kiedy byem jakie
trzy kilometry od przedniego skraju obrony, zobaczyem na szosie ogl-
ny, chaotyczny odwrt trzytysicznego puku. W tumie onierzy szli
oszoomieni dowdcy rnych stopni. Na polu niezbyt czsto wybucha-
y pociski przeciwnika, nic wyrzdzajc adnych szkd [...]. Zaczem
wyjania przyczyny odwrotu. Jedni odpowiadali, e dostali taki rozkaz.
przekazany komend podaj dalej inni: Zobaczylimy, e wszyscy si
wycofuj, no to zaczlimy si wycofywa i my. Z grupy lecych nie-
opodal onierzy rozleg si gos: Patrzcie, jaki Niemcy otworzyli ogie.
a nasza artyleria milczy. Inni go poparli.
Zrozumiaem, e pierwsz przyczyn stao si oddziaywanie ognia
artyleryjskiego na nieostrzelanych onierzy, a drug - prowokacyjne
przekazanie niewydanego przez starszego dowdc rozkazu odwrotu.
Podstawowym za powodem bya sabo dowdcw, ktrzy nie potrafili
opanowa paniki i sami ulegli ywioowi odwrotu".
Po wyznaczeniu pukowi nowej linii obrony Gorbatow pojecha szu-
ka naszej artylerii". W lesie na prawo od szosy znalazem puk artyle-
rii korpunej i odkryem, e jego dziaa nie maj stanowisk ogniowych.
a dowdca puku oraz dowdcy dywizjonw i batalionw nie zorgani-
zowali sobie punktw obserwacyjnych. Zebraem artylerzystw, zawsty-
dziem ich i wydaem niezbdne polecenia, natomiast dowdc puku
artylerii skontaktowaem z dowdc puku strzeleckiego i ustanowiem
ich wspdziaanie [...].
Po powrocie, zoyem dowdcy korpusu dokadny meldunek o nie-
porzdkach w jednostkach na przedniej linii, ale ku swojemu zdziwieniu
zauwayem, e wywaro to na nim niewielkie wraenie, zupenie jakby
usysza meldunek o pomylnym wyadunku kolejnego transportu. Taki
brak poczucia rzeczywistoci zdziwi! mnie [...]". Po godzinie 13.00 tego
samego dnia Gorbatow znw nie znalaz 501. puku strzeleckiego na wy-
znaczonym miejscu. onierze drobnymi grupkami ruszyli na wschd do
stacji Liozno i Rudnia. Dziao si to w sytuacji, kiedy przeciwnik na od-
cinku korpusu nie prowadzi adnych aktywnych dziaa, nie bombardo-
wa jego stanowisk i naciera na zupenie innym kierunku.
296
Chyba nie trzeba dodawa, e kiedy nastpnego dnia Niemcy wyko-
nali manewr oskrzydlajcy i podeszli do Demidowa, kombrig
3
Gorbatow,
wysany po to, by dopomc wojskom zorganizowa obron, nie znalaz
w miecie adnego ze swoich orw" - ani puku strzeleckiego, ani dy-
wizjonu artylerii. Niemcy zajli Demidowo bez jednego wystrzau. Dwu-
dziesty Pity Korpus Strzelecki rozbieg si bez walki pod wpywem
prowadzonego przez przeciwnika nkajcego ostrzau artyleryjskiego.
Komkor Czistochwaow razem ze swoim sztabem dosta si do niewoli.
k -k -k
Trzynastego lipca sztab grupy Hotha zameldowa do kwatery gwnej
Hitlera: W pierwszych trzech tygodniach walk wojska 3. Grupy Pancer-
nej poniosy due straty, mniejsze jednak od strat wojsk dziaajcych na
froncie zachodnim. Straty 19. Dywizji Pancernej oraz 14. Zmotoryzo-
wanej wynosz ogem tylko 163 oficerw oraz 3422 podoficerw i sze-
regowych onierzy. Mimo wszystko jednak fizyczne zmczenie ludzi,
wywoane duym upaem, kurzem, zymi warunkami zakwaterowania
i brakiem snu, jest znacznie wiksze ni na Zachodzie.
Poza tym na morale ludzi przytaczajce wraenie wywiera ogrom
terytorium i odludny charakter kraju, a take zy stan drg i mostw
(a gdyby je wszystkie wysadzi w powietrze? - uwaga autora), ktry nie
pozwala wykorzysta wszystkich moliwoci zwizkw szybkich. Znacz-
ny wpyw na morale ludzi wywiera take uporczywy opr przeciwnika,
ktry nieoczekiwanie pojawia si wszdzie i zaciekle si broni. Ale pomi-
mo niemiecki onierz czuje swoj przewag nad przeciwnikiem".
Naley stwierdzi, e wychowani na sowieckiej propagandzie oby-
watele ZSRR jeszcze wierzyli, e zagraniczny proletariat lada dzie po-
wstanie przeciwko faszystom i wyzyskiwaczom, a niemieccy onierze
zwrc bro przeciwko Hitlerowi. Nasi przywdcy ideowi nie zapomi-
nali o podrzucaniu odpowiednich faktw":
Niemiecki lotnik, wzity do niewoli po zestrzeleniu jego samolotu
przez nasze lotnictwo, owiadczy: Nie chcemy wojowa z Rosjanami,
walczymy pod przymusem. Wojna nam dokuczya, nie wiemy o co wal-
czymy".
3
Skrt komandir brigady, odpowiednik generaa brygady. Przyp. tum.
297
Wielu wzitych do niewoli niemieckich onierzy w czasie przesu-
cha mwi, e zabrano ich z garnizonw w okupowanej czci Francji
i wsadzono do pocigw, nie mwic, dokd si ich wysya. Dopiero po
zetkniciu si z czerwonoarmistami zrozumieli, e zacza si wojna ze
Zwizkiem Sowieckim. Jecy owiadczaj, e pdzono ich do waki, gro-
c, e zostan rozstrzelani ogniem karabinw maszynowych ustawio-
nych za ich plecami.
Na nasz stron przelecia niemiecki samolot Ju-88 1. klucza, 1. gru-
py 45. eskadry. Mechanik pokadowy samolotu gefrajter Paul Hoffbau-
er w swoim apelu do oszukiwanych przez Hittera niemieckich lotnikw
i onierzy mwi:
Bracia! Obrcie bagnety przeciwko Hitlerowi i faszyzmowi. Prze-
chodcie do Rosji Sowieckie/. Znajduj si teraz w Rosji Sowieckiej i wi-
dz, e z jecami obchodz si tu dobrze, humanitarnie, po ludzku. Lot-
nicy! Nie zrzucajcie bomb na spokojne rosyjskie miasta. Przelatujcie na
swoich samolotach do Rosji Sowieckiej i razem z wszystkimi kulturalnymi
ludmi pomagajcie niszczy krwawy faszyzm ".
Nie baczc na niepowodzenia w walkach i odwrt na caym froncie,
zarzd Mechlisa nie traci nadziei, e klasowi bracia" na niemieckich
tyach powstan do walki z agresorem. Szef Zarzdu Politycznego da,
by regularnie przerzuca na niemieck stron literatur propagandow
4
,
wydziay polityczne za w kadym raporcie meldoway o wykonanej pra-
cy. Tylko 7. wydzia Zarzdu Politycznego Frontu Poudniowo-Zachod-
niego w czasie 10 db dziaa wojennych (23 czerwca-3 lipca) wyda
okoo 11 milionw (!) egzemplarzy apeli, ulotek i gazet po niemiecku,
rumusku, polsku i wgiersku. Ale politrucy nie doczekali si powsta-
nia na niemieckich tyach, a przypadki przechodzenia na sowieck stron
byy jednostkowe. A wic i ta cz sowieckiej doktryny politycznej nie
sprawdzia si w praktyce.
4
Jeeli byy pisane takim jzykiem i tak ortografi, jak adresowana do polskich
onierzy ulotka naczelnego dowdcy Frontu Biaoruskiego Michaia Kowalowa z 17
wrzenia 1939 roku: Rzonierze Armii Polskiej! Pasko-buruazyjny Rzd Polski wci-
gnowszy mis w awanturystyczn wojn pozornie przewalio si [...]. Armia Polska po-
Cierpiea surow porak, od ktrego ona nic sprawi wsianie siej...I Rzucajcie bro.
Przechodcie na stron Armii Czerwonej. Wam zabezpieczona swoboda i szczliwe y-
cie to mogy jedynie rozbawi adresatw. Przyp. tum.
298
Tymczasem dowdca XXXIX Korpusu Zmotoryzowanego genera
pukownik Rudolf Schmidt otrzyma rozkaz, aby czowk dowolnej dy-
wizji wyj na autostrad na pnocny wschd od Smoleska i przeci
przeciwnikowi drog odwrotu na wschd. Dywizje drugiego rzutu kor-
pusu miay rozwin si po obu stronach szosy Smolesk-Demidowo
frontem na poudnie i uniemoliwi sowieckim jednostkom wycofanie
si ze Smoleska na pnoc. Wykonujc zadanie, 7. Dywizja Pancerna
ruszya na Duchowszczin-Jarcewo i zacza wychodzi na tyy armii
Koniewa oraz Kuroczkina.
Niemieckie dowdztwo z zadowoleniem stwierdzio [...] wszystkie
dane wskazyway na to, e przeciwnik nie zamierza wykorzysta prze-
wagi, jak zapewniaj mu rozlege przestrzenie kraju, ale wrcz prze-
ciwnie, nie baczc na ponoszone straty, czuje si wystarczajco silny,
aby przeciwuderzeniami i uporczywym oporem na rubieach obronnych
powstrzyma najazd na jego kraj".
Szesnastego lipcajednostki 7. Dywizji Pancernej von Funcka przebiy
si od strony Duchowszcziny, zajy Jarcewo, przeciy szos Moskwa-
Misk i zamkny sowieckim wojskom najwaniejsz drog odwrotu
na wschd. W lad za nimi posuwaa si 20. Dywizja Zmotoryzowana
generaa Hansa Zorna. Jednoczenie Niemcy zrzucili tam duy desant
spadochronowy
5
. Na rozkaz Timoszenki ze skadu Frontu Odwodowego
wydzielono 110. Dywizj Strzeleck (zmot.) oraz 69. Dywizj Pancern,
ktre otrzymay zadanie, aby rano 18 lipca wykona uderzenie na Du-
chowszczin, rozbi 7. Dywizj Pancern przeciwnika i wyj pod Smo-
lesk. Zadania tego sowieckie dywizje nie wypeniy, poniewa dziaay
w nieskoordynowany sposb i z opnieniem.
k -k -k
Rwnie powana sytuacja powstaa w rejonie Orszy i Szkowa, na sty-
ku 20. i 13. Armii. Grupa Pancerna Guderiana przerwaa w tym miejscu
obron i zacza rozwija natarcie na Gorki, Jelni, a prawym skrzydem
na Czerikow i Kriczew. Samej Orszy silnie bronia 73. Dywizja Strzelec-
5
Wydaje si, e opowieci o duych niemieckich desantach spadochronowy-
froncie wschodnim w 1941 roku nale do mitw. Patrz: Mark Solonin. 23 czt
Dzie A/", Pozna 2008, s. 51. Przyp. tum.
299
Wielu wzitych do niewoli niemieckich onierzy w czasie przesu-
cha mwi, e zabrano ich z garnizonw w okupowanej czci Francji
i wsadzono do pocigw, nie mwic, dokd si ich wysya. Dopiero po
zetkniciu si z czerwonoarmistami zrozumieli, e zacza si wojna ze
Zwizkiem Sowieckim. Jecy owiadczaj, e pdzono ich do waki, gro-
c, e zostan rozstrzelani ogniem karabinw maszynowych ustawio-
nych za ich plecami.
Na nasz stron przelecia niemiecki samolot Ju-88 1. klucza, 1. gru-
py 45. eskadry. Mechanik pokadowy samolotu gefrajter Paul Hoffbau-
er w swoim apelu do oszukiwanych przez Hittera niemieckich lotnikw
i onierzy mwi:
Bracia! Obrcie bagnety przeciwko Hitlerowi i faszyzmowi. Prze-
chodcie do Rosji Sowieckie/. Znajduj si teraz w Rosji Sowieckiej i wi-
dz, e z jecami obchodz si tu dobrze, humanitarnie, po ludzku. Lot-
nicy! Nie zrzucajcie bomb na spokojne rosyjskie miasta. Przelatujcie na
swoich samolotach do Rosji Sowieckiej i razem z wszystkimi kulturalnymi
ludmi pomagajcie niszczy krwawy faszyzm ".
Nie baczc na niepowodzenia w walkach i odwrt na caym froncie,
zarzd Mechlisa nie traci nadziei, e klasowi bracia" na niemieckich
tyach powstan do walki z agresorem. Szef Zarzdu Politycznego da,
by regularnie przerzuca na niemieck stron literatur propagandow
4
,
wydziay polityczne za w kadym raporcie meldoway o wykonanej pra-
cy. Tylko 7. wydzia Zarzdu Politycznego Frontu Poudniowo-Zachod-
niego w czasie 10 db dziaa wojennych (23 czerwca-3 lipca) wyda
okoo 11 milionw (!) egzemplarzy apeli, ulotek i gazet po niemiecku,
rumusku, polsku i wgiersku. Ale politrucy nie doczekali si powsta-
nia na niemieckich tyach, a przypadki przechodzenia na sowieck stron
byy jednostkowe. A wic i ta cz sowieckiej doktryny politycznej nie
sprawdzia si w praktyce.
4
Jeeli byy pisane takim jzykiem i tak ortografi, jak adresowana do polskich
onierzy ulotka naczelnego dowdcy Frontu Biaoruskiego Michaia Kowalowa z 17
wrzenia 1939 roku: Rzonierze Armii Polskiej! Pasko-buruazyjny Rzd Polski wci-
gnowszy mis w awanturystyczn wojn pozornie przewalio si [...]. Armia Polska po-
Cierpiea surow porak, od ktrego ona nic sprawi wsianie siej...I Rzucajcie bro.
Przechodcie na stron Armii Czerwonej. Wam zabezpieczona swoboda i szczliwe y-
cie to mogy jedynie rozbawi adresatw. Przyp. tum.
298
Tymczasem dowdca XXXIX Korpusu Zmotoryzowanego genera
pukownik Rudolf Schmidt otrzyma rozkaz, aby czowk dowolnej dy-
wizji wyj na autostrad na pnocny wschd od Smoleska i przeci
przeciwnikowi drog odwrotu na wschd. Dywizje drugiego rzutu kor-
pusu miay rozwin si po obu stronach szosy Smolesk-Demidowo
frontem na poudnie i uniemoliwi sowieckim jednostkom wycofanie
si ze Smoleska na pnoc. Wykonujc zadanie, 7. Dywizja Pancerna
ruszya na Duchowszczin-Jarcewo i zacza wychodzi na tyy armii
Koniewa oraz Kuroczkina.
Niemieckie dowdztwo z zadowoleniem stwierdzio [...] wszystkie
dane wskazyway na to, e przeciwnik nie zamierza wykorzysta prze-
wagi, jak zapewniaj mu rozlege przestrzenie kraju, ale wrcz prze-
ciwnie, nie baczc na ponoszone straty, czuje si wystarczajco silny,
aby przeciwuderzeniami i uporczywym oporem na rubieach obronnych
powstrzyma najazd na jego kraj".
Szesnastego lipcajednostki 7. Dywizji Pancernej von Funcka przebiy
si od strony Duchowszcziny, zajy Jarcewo, przeciy szos Moskwa-
Misk i zamkny sowieckim wojskom najwaniejsz drog odwrotu
na wschd. W lad za nimi posuwaa si 20. Dywizja Zmotoryzowana
generaa Hansa Zorna. Jednoczenie Niemcy zrzucili tam duy desant
spadochronowy
5
. Na rozkaz Timoszenki ze skadu Frontu Odwodowego
wydzielono 110. Dywizj Strzeleck (zmot.) oraz 69. Dywizj Pancern,
ktre otrzymay zadanie, aby rano 18 lipca wykona uderzenie na Du-
chowszczin, rozbi 7. Dywizj Pancern przeciwnika i wyj pod Smo-
lesk. Zadania tego sowieckie dywizje nie wypeniy, poniewa dziaay
w nieskoordynowany sposb i z opnieniem.
k -k -k
Rwnie powana sytuacja powstaa w rejonie Orszy i Szkowa, na sty-
ku 20. i 13. Armii. Grupa Pancerna Guderiana przerwaa w tym miejscu
obron i zacza rozwija natarcie na Gorki, Jelni, a prawym skrzydem
na Czerikow i Kriczew. Samej Orszy silnie bronia 73. Dywizja Strzelec-
5
Wydaje si, e opowieci o duych niemieckich desantach spadochronowy-
froncie wschodnim w 1941 roku nale do mitw. Patrz: Mark Solonin. 23 czt
Dzie A/", Pozna 2008, s. 51. Przyp. tum.
299
ka pukownika A.l. Akimowa. Tutaj po raz pierwszy RK.KA uya swojej
nowej, tajnej broni modzierzy rakietowych"''.
Trzydniowe walki w rejonie Orszy toczya wycofana poprzednio do
odwodu 1. Moskiewska Dywizja Strzelecka (zmot.). Dwunastego lipca
otrzymaa rozkaz, aby wspdziaajc z jednostkami 61. Korpusu Strze-
leckiego, wykona uderzenie na Kopy i odrzuci Niemcw za Dniepr,
a dwa dni pniej znalaza si w cakowitym okreniu. Szesnastego lip-
ca dowdca dywizji poleci zniszczy wszystkie dokumenty operacyjne
i sprzt i przedziera si na wschd. Marsz rozpoczo 1500 ludzi. Pod
koniec miesica resztki 1. Moskiewskiej rozdzieliy si na drobne grupy,
ktre samodzielnie staray si przedosta do swoich wojsk. Udao si to
niewielu.
Po obejciu Orszy od poudnia XXXXVII Korpus Zmotoryzowany
Lemelscna naciera na Smolesk. Obron miasta prowadzia - w teo-
rii - 16. Armia. Genera ukin rzeczywicie przywiz z Zabajkalskiego
Okrgu Wojskowego penowartociow armi, w ktrej skadzie znajdo-
wao si 1300 czogw. Ale w chwili gdy niemieckie dywizje podeszy
pod Smolesk, pozostay mu zaledwie dwie dywizje strzeleckie. Ca ar-
mi rozdrapano, a jej wiksza cz, w tym jednostki pancerne, zostay
przekazane generaowi Kuroczkinowi i pomylnie utracone.
Trzynastego lipca zacieke walki rozgorzay pod Krasnym, gdzie
dwm niemieckim dywizjom XXXXVII Korpusu Zmotoryzowanego
stawia opr 57. Samodzielna Dywizja Pancerna pukownika W.W. Mi-
szulina, w ktrej pozostay dwa plutony czogw BT-7, 152. Dywizja
Strzelecka, ktr znowu zabrano ukinowi, szybki oddzia zmotoryzo-
wany oraz brygada garnizonu smoleskiego pod dowdztwem pukow-
nika PF. Mayszcwa, w ktrej skad wchodziy batalion milicji i trzy
bataliony pospolitego ruszenia. Wojska te przez trzy doby utrzymyway
obron, a kiedy Niemcy je obeszli, przez pi nastpnych dni walczyy
w okreniu.
W nocy z 15 na 16 lipca 20. Dywizja Zmotoryzowana generaa po-
rucznika Waltera von Boltensterna wdara si do poudniowej czci
Smoleska. Miasta prbowali broni tylko ochotnicy Mayszcwa. Zaj-
cie poudniowej czci Smoleska wynikao std, e w tym czasie nie na-
Wg polskiego nazewnictwa wyrzutni niekierowanych pociskw rakietowych"
e/yli oczywicie katiusz", pniej zwanych take gwardyjskimi modzierzami ra-
kietowymi". a przez Niemcw organami Stalina". Przyp. tum.
300
uczylimy si jeszcze organizowa obrony duych miejscowoci maymi
siami [...] po minimalnym przygotowaniu miasta mogy by przekszta-
cone w silne punkty oporu, ktre trudno byoby obezwadni nawet przy
pomocy lotnictwa, artylerii i czogw". Z tych sw Jeriemienki wynika,
e nie zrobiono nic, by przeksztaci Smolesk w silny punkt oporu".
Za 20. DZmot. Podesza 17. Dywizja Pancerna i rozwina si na
poudnie od miasta, aby uniemoliwi sowieckim jednostkom odwrt.
Dywizja po raz drugi miaa pecha - w walkach pod Smoleskiem zosta
miertelnie ranny jej dowdca, genera major Karl von Weber, i zastpi
go genera wojsk pancernych Wilhelm von Thoma.
Dziewitnastego lipca 10. Dywizja Pancerna generaa porucznika
Friedricha-Wilhelma von Loepera
7
opanowaa Jelni i utworzya tu przy-
czek wysunity do daleko na wschd. Trzy sowieckie armie 19..
16. i 20. - znalazy si w operacyjnym okreniu w rejonie Smoleska.
Ich czno z tyami mona byo podtrzymywa jedynie, korzystajc
z zalesionych i bagnistych terenw na poudnic od Jarcewa, przez Soow-
jewo. Mniej wicej w tym samym czasie marszaek Timoszenko zamel-
dowa Stawce: Przygotowanych w dostatecznej liczbie si do osonicia
kierunku Jarcewo, Wiama, Moskwa nie mamy. Najwaniejsze - nie
mamy czogw".
* * *
Na pocztku walk o Smolesk i Mohylew, kiedy Niemcy dopiero roz-
poczynali natarcie na wschd od Dniepru, lewoskrzydowa, 21. Armia
Frontu Zachodniego pod komend byego dowdcy Frontu Pnocno-Za-
chodniego F.I. Kuzniecowa otrzymaa rozkaz wykonania odwetowego
uderzenia na przeciwnika w oglnym kierunku na Bobrujsk" i odtwo-
rzenia linii frontu na Berezynie. W tym okresie w skad armii wchodzio
7 dywizji strzeleckich i 25. Korpus Zmechanizowany generaa majora
S.M. Kriwoszeina. W korpusie znajdoway si 50. i 55. Dywizja Pancer-
na oraz 219. Zmechanizowana - razem 300 czogw.
Na gwnym kierunku dziaay jednostki 63. Korpusu Strzeleckiego
komkora L.G. Pietrowskiego. Jednoczenie planowano przeprowadzenie
z dwch kierunkw natarcia na Borki - 28. Korpus Strzelecki mia ata-
1
Pomyka. Genera F.-W. von Loeper dowodzi 10. Dywizj Piechoty, nie pancer-
n. We wrzeniu 1939 roku dowodzi 1. Dywizj Lekk. Przyp. tum.
301
ka pukownika A.l. Akimowa. Tutaj po raz pierwszy RK.KA uya swojej
nowej, tajnej broni modzierzy rakietowych"''.
Trzydniowe walki w rejonie Orszy toczya wycofana poprzednio do
odwodu 1. Moskiewska Dywizja Strzelecka (zmot.). Dwunastego lipca
otrzymaa rozkaz, aby wspdziaajc z jednostkami 61. Korpusu Strze-
leckiego, wykona uderzenie na Kopy i odrzuci Niemcw za Dniepr,
a dwa dni pniej znalaza si w cakowitym okreniu. Szesnastego lip-
ca dowdca dywizji poleci zniszczy wszystkie dokumenty operacyjne
i sprzt i przedziera si na wschd. Marsz rozpoczo 1500 ludzi. Pod
koniec miesica resztki 1. Moskiewskiej rozdzieliy si na drobne grupy,
ktre samodzielnie staray si przedosta do swoich wojsk. Udao si to
niewielu.
Po obejciu Orszy od poudnia XXXXVII Korpus Zmotoryzowany
Lemelscna naciera na Smolesk. Obron miasta prowadzia - w teo-
rii - 16. Armia. Genera ukin rzeczywicie przywiz z Zabajkalskiego
Okrgu Wojskowego penowartociow armi, w ktrej skadzie znajdo-
wao si 1300 czogw. Ale w chwili gdy niemieckie dywizje podeszy
pod Smolesk, pozostay mu zaledwie dwie dywizje strzeleckie. Ca ar-
mi rozdrapano, a jej wiksza cz, w tym jednostki pancerne, zostay
przekazane generaowi Kuroczkinowi i pomylnie utracone.
Trzynastego lipca zacieke walki rozgorzay pod Krasnym, gdzie
dwm niemieckim dywizjom XXXXVII Korpusu Zmotoryzowanego
stawia opr 57. Samodzielna Dywizja Pancerna pukownika W.W. Mi-
szulina, w ktrej pozostay dwa plutony czogw BT-7, 152. Dywizja
Strzelecka, ktr znowu zabrano ukinowi, szybki oddzia zmotoryzo-
wany oraz brygada garnizonu smoleskiego pod dowdztwem pukow-
nika PF. Mayszcwa, w ktrej skad wchodziy batalion milicji i trzy
bataliony pospolitego ruszenia. Wojska te przez trzy doby utrzymyway
obron, a kiedy Niemcy je obeszli, przez pi nastpnych dni walczyy
w okreniu.
W nocy z 15 na 16 lipca 20. Dywizja Zmotoryzowana generaa po-
rucznika Waltera von Boltensterna wdara si do poudniowej czci
Smoleska. Miasta prbowali broni tylko ochotnicy Mayszcwa. Zaj-
cie poudniowej czci Smoleska wynikao std, e w tym czasie nie na-
Wg polskiego nazewnictwa wyrzutni niekierowanych pociskw rakietowych"
e/yli oczywicie katiusz", pniej zwanych take gwardyjskimi modzierzami ra-
kietowymi". a przez Niemcw organami Stalina". Przyp. tum.
300
uczylimy si jeszcze organizowa obrony duych miejscowoci maymi
siami [...] po minimalnym przygotowaniu miasta mogy by przekszta-
cone w silne punkty oporu, ktre trudno byoby obezwadni nawet przy
pomocy lotnictwa, artylerii i czogw". Z tych sw Jeriemienki wynika,
e nie zrobiono nic, by przeksztaci Smolesk w silny punkt oporu".
Za 20. DZmot. Podesza 17. Dywizja Pancerna i rozwina si na
poudnie od miasta, aby uniemoliwi sowieckim jednostkom odwrt.
Dywizja po raz drugi miaa pecha - w walkach pod Smoleskiem zosta
miertelnie ranny jej dowdca, genera major Karl von Weber, i zastpi
go genera wojsk pancernych Wilhelm von Thoma.
Dziewitnastego lipca 10. Dywizja Pancerna generaa porucznika
Friedricha-Wilhelma von Loepera
7
opanowaa Jelni i utworzya tu przy-
czek wysunity do daleko na wschd. Trzy sowieckie armie 19..
16. i 20. - znalazy si w operacyjnym okreniu w rejonie Smoleska.
Ich czno z tyami mona byo podtrzymywa jedynie, korzystajc
z zalesionych i bagnistych terenw na poudnic od Jarcewa, przez Soow-
jewo. Mniej wicej w tym samym czasie marszaek Timoszenko zamel-
dowa Stawce: Przygotowanych w dostatecznej liczbie si do osonicia
kierunku Jarcewo, Wiama, Moskwa nie mamy. Najwaniejsze - nie
mamy czogw".
* * *
Na pocztku walk o Smolesk i Mohylew, kiedy Niemcy dopiero roz-
poczynali natarcie na wschd od Dniepru, lewoskrzydowa, 21. Armia
Frontu Zachodniego pod komend byego dowdcy Frontu Pnocno-Za-
chodniego F.I. Kuzniecowa otrzymaa rozkaz wykonania odwetowego
uderzenia na przeciwnika w oglnym kierunku na Bobrujsk" i odtwo-
rzenia linii frontu na Berezynie. W tym okresie w skad armii wchodzio
7 dywizji strzeleckich i 25. Korpus Zmechanizowany generaa majora
S.M. Kriwoszeina. W korpusie znajdoway si 50. i 55. Dywizja Pancer-
na oraz 219. Zmechanizowana - razem 300 czogw.
Na gwnym kierunku dziaay jednostki 63. Korpusu Strzeleckiego
komkora L.G. Pietrowskiego. Jednoczenie planowano przeprowadzenie
z dwch kierunkw natarcia na Borki - 28. Korpus Strzelecki mia ata-
1
Pomyka. Genera F.-W. von Loeper dowodzi 10. Dywizj Piechoty, nie pancer-
n. We wrzeniu 1939 roku dowodzi 1. Dywizj Lekk. Przyp. tum.
301
kowa wzdu wschodniego brzegu rzeki Pronia, natomiast 4. Korpus
Powietrznodesantowy oraz 25. Zmechanizowany pod oglnym dowdz-
twem generaa adowa - z rejonu Kriczewa. Trzynasta Armia miaa sia-
mi 20. Korpusu Zmechanizowanego i dwch dywizji strzeleckich wyko-
na uderzenie na Gorki wzdu zachodniego brzegu Proni i zlikwidowa
wamanie przeciwnika w rejonie Bychowa.
Ale 14 lipca o wicie niemieckie lotnictwo przeprowadzio zmasowa-
ne naloty na Czerikow i Propojsk (obecnie Sawograd). Okoo godziny
4.00czogi 4. Dywizji Pancernej Langermanna zaskakujcym uderzeniem
od pnocnego zachodu przeszy przez most na Proni pod Propojskiem.
odrzucajc 55. Dywizj, a nastpnie poprowadziy natarcie na Czerikow.
ktry zdobyy nastpnego dnia. Siedemnastego lipca 4. DPanc. zdobya
Kriczew. Zgrupowanie uderzeniowe 13. Armii zostao odcite od gw-
nych si frontu w rejonie na poudniowy zachd od Czaus. Przy wycho-
dzeniu z okrenia sowieckie wojska poniosy due straty, poleg midzy
innymi dowdca 20. Korpusu Zmechanizowanego genera S.I. Gierasi-
mienko.
Marszaek Timoszenko wyda rozkaz odbicia Kriczewa, odzyskania
Propojska i przeprowadzenia natarcia na Mohylew. W operacji miay
uczestniczy jednostki 50. Dywizji Pancernej i 219. Zmechanizowanej
generaa majora P.P. Korzuna. Ich dziaania zaczepne zbiegy si w czasie
z przeprowadzanymi od pnocy atakami zbiorczego oddziau 45. Kor-
pusu Strzeleckiego, ktry wanie na Propojsk wychodzi z okrenia.
Jak wspomina marszaek S.S. Biriuzow, wszystko sprowadzio si
do zaciekych, czoowych atakw na pozycje przeciwnika. Przeciwnik
za, ktry dobrze umocni si w Propojsku, zdoa wykorzysta szyb-
kie grupy czogw i fizylierw do wykonania manewru zaczepnego
na skrzydo i tyy atakujcych go wojsk". Do koca lipca na linii rze-
ki So trway krwawe walki, ale jednostki Langermanna zdoay mimo
wszystko utrzyma Kriczew, a 10. DZmot. von Loepera, ktra tymcza-
sem zdya nadej - Czerikow i Propojsk, wiele razy przechodzce
z rk do rk. Aby osoni swoje prawe skrzydo, Gudcrian rozkaza
przej do obrony dywizjom XXIV oraz czciowo XXXXVI Korpusu
Zmotoryzowanego.
k -k *
Bardziej pomylnie rozwijao si natarcie 63. Korpusu Strzeleckiego
Komkora Pietrowskiego. Rankiem 13 lipca jego wojska zaczy forso-
302
wanie Dniepru. Byo to takim zaskoczeniem dla przeciwnika, e poczt-
kowo prawie nie stawi on zorganizowanego oporu. Jednostki korpusu,
rozwijajc powodzenie, wyszy na zachodnie przedmiecia Rohaczowa
i obina, odrzucajc Niemcw na 20-30 kilometrw. Dalej na poudnie
232. Dywizja 66. Korpusu przesuna si na odlego 80 kilometrw
i uchwycia przeprawy na Bcrezynie i Pticzy. Uderzenie Armii Czerwonej
na Bobrujsk poczone z obejciem mohylewskiego zgrupowania powa-
nie zaniepokoio dowdztwo Grupy Armii rodek". Byo ono zmuszone
przerzuci do sektora 21. Armii kilka dywizji i pukw z innych odcin-
kw frontu i z odwodw. Ale rwnie sowieckie dowdztwo w zwizku
z przeamaniem dokonanym przez Guderiana na kierunku mohylewskim
musiao obrci cz si 21. Armii frontem na pnoc i nie mogo pomc
Pietrowskiemu rozwin powodzenia. Do 1 sierpnia sowieckie wojska
wci przebijay si do Bobrujska i wyszy nad Berezyn. Skadajca si
z trzech dywizji kawalerii grupa O.I. Gorodowikowa wysza na tyy prze-
ciwnika i przecia szos warszawsk na poudniowy zachd od miasta.
Niemcy byli zmuszeni przerzuci tu trzy korpusy armijne. Za umiejt-
ne dowodzenie powierzonymi wojskami Pietrowskiego awansowano do
stopnia generaa porucznika.
Dopiero 13 sierpnia, dziaajc w ramach nowej operacji, niemiec-
kie wojska sforsoway Dniepr na tym kierunku i oskrzydliy 61. Korpus
Strzelecki utrzymujcy rubie pod Rohaczowem i obinem. Dowdztwo
armii 15 i 16 sierpnia prosio Stawk o zgod na wycofanie wojsk Pie-
trowskiego w stron Homla, ale jej nic dostao. Siedemnastego sierpnia
przeciwnik cakowicie odci korpus i tego samego dnia genera porucz-
nik Pietrowski poleg w pobliu osady Skiepnia. Niemcy zidentyfikowali
zwoki i pochowali sowieckiego generaa z wszystkimi honorami woj-
skowymi. Na jego mogile postawiono krzy z napisem General porucz-
nik Pietrowski, dowdca czarnego korpusu".
Rzecz w tym, e 61. Korpus by korpusem karnym, podobnie jak 69.
Strzelecki, prawie caa 16. i 24. Armia, a take wiele korpusw i dy-
wizji drugiego rzutu. Wikszo onierzy stanowili zekowie"\ ubrani
w czarne agrowe uniformy, na co oczywicie zwrcio uwag niemiec-
kie rozpoznanie. Znaczce jest to, e armie te zaczto formowa ju na
jesieni 1940 roku, a w poowie czerwca 1941 roku byy przesuwane pod
zachodnie granice.
h
Wizie guagu. Nazwa pochodzi od sowa zakluczonnyj, zapisywanego skro
z/k. Przyp. tum.
303
kowa wzdu wschodniego brzegu rzeki Pronia, natomiast 4. Korpus
Powietrznodesantowy oraz 25. Zmechanizowany pod oglnym dowdz-
twem generaa adowa - z rejonu Kriczewa. Trzynasta Armia miaa sia-
mi 20. Korpusu Zmechanizowanego i dwch dywizji strzeleckich wyko-
na uderzenie na Gorki wzdu zachodniego brzegu Proni i zlikwidowa
wamanie przeciwnika w rejonie Bychowa.
Ale 14 lipca o wicie niemieckie lotnictwo przeprowadzio zmasowa-
ne naloty na Czerikow i Propojsk (obecnie Sawograd). Okoo godziny
4.00czogi 4. Dywizji Pancernej Langermanna zaskakujcym uderzeniem
od pnocnego zachodu przeszy przez most na Proni pod Propojskiem.
odrzucajc 55. Dywizj, a nastpnie poprowadziy natarcie na Czerikow.
ktry zdobyy nastpnego dnia. Siedemnastego lipca 4. DPanc. zdobya
Kriczew. Zgrupowanie uderzeniowe 13. Armii zostao odcite od gw-
nych si frontu w rejonie na poudniowy zachd od Czaus. Przy wycho-
dzeniu z okrenia sowieckie wojska poniosy due straty, poleg midzy
innymi dowdca 20. Korpusu Zmechanizowanego genera S.I. Gierasi-
mienko.
Marszaek Timoszenko wyda rozkaz odbicia Kriczewa, odzyskania
Propojska i przeprowadzenia natarcia na Mohylew. W operacji miay
uczestniczy jednostki 50. Dywizji Pancernej i 219. Zmechanizowanej
generaa majora P.P. Korzuna. Ich dziaania zaczepne zbiegy si w czasie
z przeprowadzanymi od pnocy atakami zbiorczego oddziau 45. Kor-
pusu Strzeleckiego, ktry wanie na Propojsk wychodzi z okrenia.
Jak wspomina marszaek S.S. Biriuzow, wszystko sprowadzio si
do zaciekych, czoowych atakw na pozycje przeciwnika. Przeciwnik
za, ktry dobrze umocni si w Propojsku, zdoa wykorzysta szyb-
kie grupy czogw i fizylierw do wykonania manewru zaczepnego
na skrzydo i tyy atakujcych go wojsk". Do koca lipca na linii rze-
ki So trway krwawe walki, ale jednostki Langermanna zdoay mimo
wszystko utrzyma Kriczew, a 10. DZmot. von Loepera, ktra tymcza-
sem zdya nadej - Czerikow i Propojsk, wiele razy przechodzce
z rk do rk. Aby osoni swoje prawe skrzydo, Gudcrian rozkaza
przej do obrony dywizjom XXIV oraz czciowo XXXXVI Korpusu
Zmotoryzowanego.
k -k *
Bardziej pomylnie rozwijao si natarcie 63. Korpusu Strzeleckiego
Komkora Pietrowskiego. Rankiem 13 lipca jego wojska zaczy forso-
302
wanie Dniepru. Byo to takim zaskoczeniem dla przeciwnika, e poczt-
kowo prawie nie stawi on zorganizowanego oporu. Jednostki korpusu,
rozwijajc powodzenie, wyszy na zachodnie przedmiecia Rohaczowa
i obina, odrzucajc Niemcw na 20-30 kilometrw. Dalej na poudnie
232. Dywizja 66. Korpusu przesuna si na odlego 80 kilometrw
i uchwycia przeprawy na Bcrezynie i Pticzy. Uderzenie Armii Czerwonej
na Bobrujsk poczone z obejciem mohylewskiego zgrupowania powa-
nie zaniepokoio dowdztwo Grupy Armii rodek". Byo ono zmuszone
przerzuci do sektora 21. Armii kilka dywizji i pukw z innych odcin-
kw frontu i z odwodw. Ale rwnie sowieckie dowdztwo w zwizku
z przeamaniem dokonanym przez Guderiana na kierunku mohylewskim
musiao obrci cz si 21. Armii frontem na pnoc i nie mogo pomc
Pietrowskiemu rozwin powodzenia. Do 1 sierpnia sowieckie wojska
wci przebijay si do Bobrujska i wyszy nad Berezyn. Skadajca si
z trzech dywizji kawalerii grupa O.I. Gorodowikowa wysza na tyy prze-
ciwnika i przecia szos warszawsk na poudniowy zachd od miasta.
Niemcy byli zmuszeni przerzuci tu trzy korpusy armijne. Za umiejt-
ne dowodzenie powierzonymi wojskami Pietrowskiego awansowano do
stopnia generaa porucznika.
Dopiero 13 sierpnia, dziaajc w ramach nowej operacji, niemiec-
kie wojska sforsoway Dniepr na tym kierunku i oskrzydliy 61. Korpus
Strzelecki utrzymujcy rubie pod Rohaczowem i obinem. Dowdztwo
armii 15 i 16 sierpnia prosio Stawk o zgod na wycofanie wojsk Pie-
trowskiego w stron Homla, ale jej nic dostao. Siedemnastego sierpnia
przeciwnik cakowicie odci korpus i tego samego dnia genera porucz-
nik Pietrowski poleg w pobliu osady Skiepnia. Niemcy zidentyfikowali
zwoki i pochowali sowieckiego generaa z wszystkimi honorami woj-
skowymi. Na jego mogile postawiono krzy z napisem General porucz-
nik Pietrowski, dowdca czarnego korpusu".
Rzecz w tym, e 61. Korpus by korpusem karnym, podobnie jak 69.
Strzelecki, prawie caa 16. i 24. Armia, a take wiele korpusw i dy-
wizji drugiego rzutu. Wikszo onierzy stanowili zekowie"\ ubrani
w czarne agrowe uniformy, na co oczywicie zwrcio uwag niemiec-
kie rozpoznanie. Znaczce jest to, e armie te zaczto formowa ju na
jesieni 1940 roku, a w poowie czerwca 1941 roku byy przesuwane pod
zachodnie granice.
h
Wizie guagu. Nazwa pochodzi od sowa zakluczonnyj, zapisywanego skro
z/k. Przyp. tum.
303
A wic towarzysz Stalin da obywatelom Guagu moliwo od-
kupienia krwi winy wobec Ojczyzny" dugo przed napaci Hitlera,
ktrej zreszt w ogle si nie spodziewa. Dowodzili tymi zwizkami
operacyjno-taktycznymi i taktycznymi komdiwowie i kombrigowie, kt-
rzy rwnie zdyli posiedzie" - Pietrowski, Rokossowski, ukin, Wo-
roejkin, Gorbatow, Magon i wielu innych
1
'. Im rwnie zaproponowano
odkupienie winy"' i w zasadzie nie zawiedli zaufania. A tych, ktrzy
zawiedli, znowu sadzano.
Kada armia drugiego rzutu strategicznego bya tworzona specjalnie
po to, by nagle pojawi si na zachodniej granicy. Kada armia - na wiel-
kiej magistrali kolejowej. Kada - w rejonie obozw koncentracyjnych.
Chopy tam nauczone porzdku, niewiele wymagaj i zabra ich z agrw
atwiej ni ze wsi - wszyscy s ju zebrani na miejscu, zorganizowani
w brygady, a co najwaniejsze, jeeli chopw bra z wiosek, nie obej-
dzie si bez gadek o mobilizacji i wojnie. A Stalin chce, eby wszystko
byo po cichu, bez gadek... Po to wanie chopw zawczasu wzili do
agrw, nauczyli dyscypliny, a teraz - bez haasu na front"
10
.
Dlatego istnienie drugiego rzutu strategicznego okazao si dla nie-
mieckiego dowdztwa takim zaskoczeniem. Kontyngent Guagu wypy-
chano z agrw na front do koca 1943 roku, co dao Armii Czerwonej
okoo miliona onierzy, w tym rwnie generaw, admiraw i wszyst-
kim dobrze znanego Aleksandra Matrosowa". Ale czarne korpusy"
z cakowicie oczywistych powodw byy w jeszcze mniejszym stopniu
przygotowane do tak skomplikowanego rodzaju dziaa bojowych jak
obrona.
* * *
Po zdobyciu przez Niemcw Smoleska przed sowieckim dowdz-
twem stano zadanie, by za wszelk cen zaryglowa kierunek jarcewski
9
To rwnie tumaczy uywanie wobec niektrych z nich przez autora ju nie-
obowizujcych w 1941 roku stopni komkor", komdiw" czy kombrig". Dowd-
cy. ktrzy przyszli na swoje stanowiska z agrw, bardzo czsto uywali stopni, jakie
mieli przed aresztowaniem, i nosili rwnie dawne oznaki stopni (prostokty i romby)
umieszczone na patkach konierzy bluz i paszczy. Przyp. tum.
111
Patrz: W. Suworow, Liedokoi, s. 233. Przyp. aut. Cytat znajdujcy si na stronic
202 polskiego wydania Lodoamacza z 1992 roku odbiega bardzo od przytoczonego
przez autora, dlatego posuyem si przekadem wasnym. Przyp. tum
" Poleg w 1943 roku pod Wielkimi Lukami, zakrywajc wasnym ciaem strzelni-
c schronu bojowego. Bohater Zwizku Radzieckiego (pomiertnie). Przyp. tum.
30-1
i nie pozwoli niemieckim czogom posuwa si nadal w stron Wiazmy,
poniewa zagraao to przeprawom w rejonie Soowjewa i caemu w-
skiemu gardu, przez ktre zaopatrywano bronice si pod Smoleskiem
wojska i wyprowadzano je z okrenia. W rejonie przeprawy soowjew-
skiej dziaa oddzia zbiorczy pukownika A.I. Liziukowa, skadajcy si
z resztek jednego puku pancernego i jednego zmechanizowanego, ktre
dawniej wchodziy w skad 5. Korpusu Zmechanizowanego. Z caego
korpusu pozostao zaledwie 15 czogw. Decyzj z 17 lipca Stawka po-
wierzya oson tego kierunku grupie generaa Rokossowskiego, podpo-
rzdkowujc mu wszystkie jednostki i zwizki taktyczne, ktre wycofa-
y si na rubie jarcewsk. Z odwodw przekazano grupie 38. Dywizj
Strzeleck i 101. Pancern. Pocztkowo, jak zwykle, wyznaczono im
zadanie zaczepne: uderzeniem z rejonu Jarcewa i Duchowszcziny roz-
bi zmotoryzowane i zmechanizowane jednostki przeciwnika i rozwija
natarcie na Smolesk". Grupa Rokossowskiego w zaciekych walkach
pod Jarcewem zdoaa jednak zatrzyma niemieck 7. Dywizj Pancern.
Miasto wielokrotnie przechodzio z rk do rk.
Wkrtce pojawi si u nas nowy zwizek taktyczny - 101. Dywizja
Pancerna pukownika G. Michajowa. Brakowao jej ludzi, miaa zaledwie
osiemdziesit starych czogw o sabym opancerzeniu i siedem czogw
cikich nowego typu" - wspomina Rokossowski. A potem brzmi ju
znajoma piosenka: Czogi KW wywary na nieprzyjacielu oszaamiaj-
ce wraenie. Wytrzymyway one ogie wszelkich dzia, w jakie w owym
czasie byy wyposaone czogi niemieckie [...]. Dobrze zday egzamin
czogi BT-7. Wykorzystujc swoj prdko, rozpraszay i zmuszay do
ucieczki nieprzyjacielsk piechot. Sporo jednak ich stracilimy; paliy
si jak pochodnie"'
2
. C, to ju przerabialimy - przecie niemieckie
czogi maj wprawdzie silniki ganikowe, ale pracuj one na cikim
paliwie". A przy okazji - gwny sprzt 7. Dywizji Pancernej von runcka
nadal stanowiy PzKpfw 38(t). _
Pod koniec lipca Rokossowski otrzyma z. odwodw kilka batalionw
czogw oraz sztab byego 7. Korpusu Zmechanizowanego razem z ge-
neraem Winogradowem. Z samego korpusu zostay waciwie tylko jed-
nostki tyowe - na przykad w 14. Dywizji Pancernej by to w tym czasie
okoo 300 ludzi, dwie trzydziestki czwrki" i trzy samochody pancerne.
Winogradw nie mia ju wicej okazji demonstrowa swoich talentw
K. Rokossowski, op.cit, s. 52. 62 -63. Przyp. tum.
M ) = >
A wic towarzysz Stalin da obywatelom Guagu moliwo od-
kupienia krwi winy wobec Ojczyzny" dugo przed napaci Hitlera,
ktrej zreszt w ogle si nie spodziewa. Dowodzili tymi zwizkami
operacyjno-taktycznymi i taktycznymi komdiwowie i kombrigowie, kt-
rzy rwnie zdyli posiedzie" - Pietrowski, Rokossowski, ukin, Wo-
roejkin, Gorbatow, Magon i wielu innych
1
'. Im rwnie zaproponowano
odkupienie winy"' i w zasadzie nie zawiedli zaufania. A tych, ktrzy
zawiedli, znowu sadzano.
Kada armia drugiego rzutu strategicznego bya tworzona specjalnie
po to, by nagle pojawi si na zachodniej granicy. Kada armia - na wiel-
kiej magistrali kolejowej. Kada - w rejonie obozw koncentracyjnych.
Chopy tam nauczone porzdku, niewiele wymagaj i zabra ich z agrw
atwiej ni ze wsi - wszyscy s ju zebrani na miejscu, zorganizowani
w brygady, a co najwaniejsze, jeeli chopw bra z wiosek, nie obej-
dzie si bez gadek o mobilizacji i wojnie. A Stalin chce, eby wszystko
byo po cichu, bez gadek... Po to wanie chopw zawczasu wzili do
agrw, nauczyli dyscypliny, a teraz - bez haasu na front"
10
.
Dlatego istnienie drugiego rzutu strategicznego okazao si dla nie-
mieckiego dowdztwa takim zaskoczeniem. Kontyngent Guagu wypy-
chano z agrw na front do koca 1943 roku, co dao Armii Czerwonej
okoo miliona onierzy, w tym rwnie generaw, admiraw i wszyst-
kim dobrze znanego Aleksandra Matrosowa". Ale czarne korpusy"
z cakowicie oczywistych powodw byy w jeszcze mniejszym stopniu
przygotowane do tak skomplikowanego rodzaju dziaa bojowych jak
obrona.
* * *
Po zdobyciu przez Niemcw Smoleska przed sowieckim dowdz-
twem stano zadanie, by za wszelk cen zaryglowa kierunek jarcewski
9
To rwnie tumaczy uywanie wobec niektrych z nich przez autora ju nie-
obowizujcych w 1941 roku stopni komkor", komdiw" czy kombrig". Dowd-
cy. ktrzy przyszli na swoje stanowiska z agrw, bardzo czsto uywali stopni, jakie
mieli przed aresztowaniem, i nosili rwnie dawne oznaki stopni (prostokty i romby)
umieszczone na patkach konierzy bluz i paszczy. Przyp. tum.
111
Patrz: W. Suworow, Liedokoi, s. 233. Przyp. aut. Cytat znajdujcy si na stronic
202 polskiego wydania Lodoamacza z 1992 roku odbiega bardzo od przytoczonego
przez autora, dlatego posuyem si przekadem wasnym. Przyp. tum
" Poleg w 1943 roku pod Wielkimi Lukami, zakrywajc wasnym ciaem strzelni-
c schronu bojowego. Bohater Zwizku Radzieckiego (pomiertnie). Przyp. tum.
30-1
i nie pozwoli niemieckim czogom posuwa si nadal w stron Wiazmy,
poniewa zagraao to przeprawom w rejonie Soowjewa i caemu w-
skiemu gardu, przez ktre zaopatrywano bronice si pod Smoleskiem
wojska i wyprowadzano je z okrenia. W rejonie przeprawy soowjew-
skiej dziaa oddzia zbiorczy pukownika A.I. Liziukowa, skadajcy si
z resztek jednego puku pancernego i jednego zmechanizowanego, ktre
dawniej wchodziy w skad 5. Korpusu Zmechanizowanego. Z caego
korpusu pozostao zaledwie 15 czogw. Decyzj z 17 lipca Stawka po-
wierzya oson tego kierunku grupie generaa Rokossowskiego, podpo-
rzdkowujc mu wszystkie jednostki i zwizki taktyczne, ktre wycofa-
y si na rubie jarcewsk. Z odwodw przekazano grupie 38. Dywizj
Strzeleck i 101. Pancern. Pocztkowo, jak zwykle, wyznaczono im
zadanie zaczepne: uderzeniem z rejonu Jarcewa i Duchowszcziny roz-
bi zmotoryzowane i zmechanizowane jednostki przeciwnika i rozwija
natarcie na Smolesk". Grupa Rokossowskiego w zaciekych walkach
pod Jarcewem zdoaa jednak zatrzyma niemieck 7. Dywizj Pancern.
Miasto wielokrotnie przechodzio z rk do rk.
Wkrtce pojawi si u nas nowy zwizek taktyczny - 101. Dywizja
Pancerna pukownika G. Michajowa. Brakowao jej ludzi, miaa zaledwie
osiemdziesit starych czogw o sabym opancerzeniu i siedem czogw
cikich nowego typu" - wspomina Rokossowski. A potem brzmi ju
znajoma piosenka: Czogi KW wywary na nieprzyjacielu oszaamiaj-
ce wraenie. Wytrzymyway one ogie wszelkich dzia, w jakie w owym
czasie byy wyposaone czogi niemieckie [...]. Dobrze zday egzamin
czogi BT-7. Wykorzystujc swoj prdko, rozpraszay i zmuszay do
ucieczki nieprzyjacielsk piechot. Sporo jednak ich stracilimy; paliy
si jak pochodnie"'
2
. C, to ju przerabialimy - przecie niemieckie
czogi maj wprawdzie silniki ganikowe, ale pracuj one na cikim
paliwie". A przy okazji - gwny sprzt 7. Dywizji Pancernej von runcka
nadal stanowiy PzKpfw 38(t). _
Pod koniec lipca Rokossowski otrzyma z. odwodw kilka batalionw
czogw oraz sztab byego 7. Korpusu Zmechanizowanego razem z ge-
neraem Winogradowem. Z samego korpusu zostay waciwie tylko jed-
nostki tyowe - na przykad w 14. Dywizji Pancernej by to w tym czasie
okoo 300 ludzi, dwie trzydziestki czwrki" i trzy samochody pancerne.
Winogradw nie mia ju wicej okazji demonstrowa swoich talentw
K. Rokossowski, op.cit, s. 52. 62 -63. Przyp. tum.
M ) = >
dowdczych. W sierpniu mianowano go szefem tyw 30. Armii, polem
za ca wojn zajmowa si zagadnieniami zaopatrzenia wojsk i dosu-
y si do 1944 roku stanowiska szefa sztabu tylw Armii Czerwonej.
Kwatera Gwna Naczelnego Dowdztwa podejmowaa energiczne
dziaania, aby powstrzyma dalsze posuwanie si wojsk nieprzyjaciela
Dwudziestego lipca zarzdzia wprowadzenie do walki na kierunku za-
chodnim nowych odwodw. Zosta rozwinity nowy rzut armii odwodo-
wych - 29., 30., 24. i 28. - zgrupowanych na linii Ostaszkw-Briask.
Do dyspozycji Timoszenki przekazano kolejne 20 dywizji. Jednostki te
zgodnie z koncepcj Stawki miay wykona jednoczesne przeciwude-
rzenia z pnocnego wschodu, wschodu i poudnia w kierunku Smole-
ska, rozbi wojska przeciwnika, ktre dokonay wamania, i poczy si
z gwnymi siami 16. i 20. Armii, ktre walczyy w okreniu na wschd
od miasta.
Dwudziestego pitego lipca z rejonu na poudniowy zachd od miasta
Bieyj rozpoczy natarcie wojska 30. Armii generaa W.A. Chomienki.
W jej skadzie znajdoway si cztery dywizje strzeleckie i 51. Dywizja
Pancerna. Poza tym do tego natarcia przydzielono jej 107. Dywizj Strze-
leck (zmot.) pod dowdztwem pukownika Dobruczewa, dysponujc
okoo 200 czogami. W czasie czterech dni walk udao im si przesun
o 20-25 kilometrw, zadajc powane straty 18. Dywizji Zmotoryzowa-
nej generaa majora Friedricha Herrleina. Tego samego dnia nieco dalej
na poudnie przeszy do natarcia jednostki 24. Armii generaa majora K.I.
Rakutina i grupa generaa Kalinina. Udao im si przeprawi przez rzek
Wop i zaj wsie Repino i Krasnica.
Jednake pod wieczr niemieckie czogi uderzyy na ich skrzydo,
zmuszajc sowieckie jednostki do wycofania si na pozycje wyjciowe
i porzucenia caej przeprawionej na drugi brzeg artylerii. W czasie trzech
nastpnych dni wojska Rakutina i Kalinina codzienne usioway kontr-
atakowa i codziennie powtarzaa si ta sama historia - rankiem Rosja-
nie forsowali Wop, a wieczorem opuszczali zachodni brzeg atakowani ze
skrzyde przez przeciwnika.
Dwa dni wczeniej na poudnie od Rosawia rozpocza aktywne
dziaania w kierunku na Poczinok 28. Armia pod dowdztwem generaa
porucznika W.J. Kaczaowa - 30. i 33. Korpus Strzelecki, 104. Dywizja
Pancerna pukownika W.G. Burkowa oraz 69. Dywizja Zmechanizowa-
na. Armia przeamujc twardy opr przeciwnika, do 27 lipca posuwaa
si wzdu szosy na Smolesk, a Niemcy ponosili, do czego sami si
306
przyznawali, krytyczne straty". Wtedy jednak przegrupowali si i 1
sierpnia Guderian rzuci na Rosawl VII i IX Korpus Armijny oraz XXIV
Zmotoryzowany, ktre opanoway miasto i otoczyy sowieckie jednostki.
W okreniu przepado pi dywizji, ktre w sowieckiej historiografii
otrzymay nazw grupy wojsk 28. Armii". W czasie prby przedarcia si
z okrenia pod wsi Starinka zosta zabity genera Kaczaow. Poniewa
jednak nie byo wiadkw jego mierci, oskarono go o zdrad ojczy-
zny i przejcie na stron wroga. Wojskom zakomunikowano, e genera
porucznik Kaczaow wola odda si do niewoli, wola zdezerterowa
do wroga". Dowdztwo 28. Armii rozformowano. W walkach o Rosawl
Armia Czerwona stracia 38 000 ludzi wzitych do niewoli, 250 czogw
i 359 dzia.
Dwudziestego smego lipca przesza rwnie do natarcia grupa Ro-
kossowskiego. Uderzenie 101. Dywizji Pancernej, w ktrym uyto ci-
kich KW, pozwolio sowieckim jednostkom opanowa Jarcewo, sforso-
wa Wop i umocni si na zachodnim brzegu rzeki. Na tym natarcie si
skoczyo. Do koca miesica Rosjanie bez przerwy i bez skutku atako-
wali take w rejonie Jelni. Tylko w jednym dniu - 30 lipca - Dywizja SS
Zas Reich" i 10. Dywizja Pancerna odpary tu 13 atakw!
Niemieckie instrukcje radziy: W przypadku niepowodzenia natarcia
albo kiedy nie mona liczy na powodzenie, racjonalnym rozwizaniem
jest oderwanie si od przeciwnika i ponowne zorganizowanie natarcia
w innym miejscu". Ale co nam ich racjonalnoci", my mamy swoj
nauk, proletariack, najbardziej postpow na wiecie. Puki topniay
w bezsensownych atakach. Pierwszego wrzenia Rokossowski wprowa-
dzi do walki sformowan przez Krejzera od nowa i wyposaon w sprzt
1. Dywizj Moskiewsk (tymczasowo otrzymaa nazw 1. Pancernej).
a ju po dziesiciu dniach jej wykrwawione jednostki znowu wycofano
na tyy, by j ponownie sformowa.
Timoszence nie udao si odci niemieckich kleszczy otaczajcych
Smolesk i deblokowa 16. i 20. Armii. Jedn z podstawowych przy-
czyn bya dyletancka organizacja przeciwuderze. Sowieckie grupy ar-
mijne dziaay kada na wasn rk i w rnym czasie, nie miay ze sob
cznoci i nie wspdziaay, co pozwalao niemieckiemu dowdztwu
na manewrowanie siami i przerzucanie jednostek z jednego kierunku na
drugi.
Dwudziestego sidmego lipca wojska 3. Grupy Pancernej oskrzy-
dlajcym uderzeniem zamkny piercie okrenia na wschd od Smo-
307
dowdczych. W sierpniu mianowano go szefem tyw 30. Armii, polem
za ca wojn zajmowa si zagadnieniami zaopatrzenia wojsk i dosu-
y si do 1944 roku stanowiska szefa sztabu tylw Armii Czerwonej.
Kwatera Gwna Naczelnego Dowdztwa podejmowaa energiczne
dziaania, aby powstrzyma dalsze posuwanie si wojsk nieprzyjaciela
Dwudziestego lipca zarzdzia wprowadzenie do walki na kierunku za-
chodnim nowych odwodw. Zosta rozwinity nowy rzut armii odwodo-
wych - 29., 30., 24. i 28. - zgrupowanych na linii Ostaszkw-Briask.
Do dyspozycji Timoszenki przekazano kolejne 20 dywizji. Jednostki te
zgodnie z koncepcj Stawki miay wykona jednoczesne przeciwude-
rzenia z pnocnego wschodu, wschodu i poudnia w kierunku Smole-
ska, rozbi wojska przeciwnika, ktre dokonay wamania, i poczy si
z gwnymi siami 16. i 20. Armii, ktre walczyy w okreniu na wschd
od miasta.
Dwudziestego pitego lipca z rejonu na poudniowy zachd od miasta
Bieyj rozpoczy natarcie wojska 30. Armii generaa W.A. Chomienki.
W jej skadzie znajdoway si cztery dywizje strzeleckie i 51. Dywizja
Pancerna. Poza tym do tego natarcia przydzielono jej 107. Dywizj Strze-
leck (zmot.) pod dowdztwem pukownika Dobruczewa, dysponujc
okoo 200 czogami. W czasie czterech dni walk udao im si przesun
o 20-25 kilometrw, zadajc powane straty 18. Dywizji Zmotoryzowa-
nej generaa majora Friedricha Herrleina. Tego samego dnia nieco dalej
na poudnie przeszy do natarcia jednostki 24. Armii generaa majora K.I.
Rakutina i grupa generaa Kalinina. Udao im si przeprawi przez rzek
Wop i zaj wsie Repino i Krasnica.
Jednake pod wieczr niemieckie czogi uderzyy na ich skrzydo,
zmuszajc sowieckie jednostki do wycofania si na pozycje wyjciowe
i porzucenia caej przeprawionej na drugi brzeg artylerii. W czasie trzech
nastpnych dni wojska Rakutina i Kalinina codzienne usioway kontr-
atakowa i codziennie powtarzaa si ta sama historia - rankiem Rosja-
nie forsowali Wop, a wieczorem opuszczali zachodni brzeg atakowani ze
skrzyde przez przeciwnika.
Dwa dni wczeniej na poudnie od Rosawia rozpocza aktywne
dziaania w kierunku na Poczinok 28. Armia pod dowdztwem generaa
porucznika W.J. Kaczaowa - 30. i 33. Korpus Strzelecki, 104. Dywizja
Pancerna pukownika W.G. Burkowa oraz 69. Dywizja Zmechanizowa-
na. Armia przeamujc twardy opr przeciwnika, do 27 lipca posuwaa
si wzdu szosy na Smolesk, a Niemcy ponosili, do czego sami si
306
przyznawali, krytyczne straty". Wtedy jednak przegrupowali si i 1
sierpnia Guderian rzuci na Rosawl VII i IX Korpus Armijny oraz XXIV
Zmotoryzowany, ktre opanoway miasto i otoczyy sowieckie jednostki.
W okreniu przepado pi dywizji, ktre w sowieckiej historiografii
otrzymay nazw grupy wojsk 28. Armii". W czasie prby przedarcia si
z okrenia pod wsi Starinka zosta zabity genera Kaczaow. Poniewa
jednak nie byo wiadkw jego mierci, oskarono go o zdrad ojczy-
zny i przejcie na stron wroga. Wojskom zakomunikowano, e genera
porucznik Kaczaow wola odda si do niewoli, wola zdezerterowa
do wroga". Dowdztwo 28. Armii rozformowano. W walkach o Rosawl
Armia Czerwona stracia 38 000 ludzi wzitych do niewoli, 250 czogw
i 359 dzia.
Dwudziestego smego lipca przesza rwnie do natarcia grupa Ro-
kossowskiego. Uderzenie 101. Dywizji Pancernej, w ktrym uyto ci-
kich KW, pozwolio sowieckim jednostkom opanowa Jarcewo, sforso-
wa Wop i umocni si na zachodnim brzegu rzeki. Na tym natarcie si
skoczyo. Do koca miesica Rosjanie bez przerwy i bez skutku atako-
wali take w rejonie Jelni. Tylko w jednym dniu - 30 lipca - Dywizja SS
Zas Reich" i 10. Dywizja Pancerna odpary tu 13 atakw!
Niemieckie instrukcje radziy: W przypadku niepowodzenia natarcia
albo kiedy nie mona liczy na powodzenie, racjonalnym rozwizaniem
jest oderwanie si od przeciwnika i ponowne zorganizowanie natarcia
w innym miejscu". Ale co nam ich racjonalnoci", my mamy swoj
nauk, proletariack, najbardziej postpow na wiecie. Puki topniay
w bezsensownych atakach. Pierwszego wrzenia Rokossowski wprowa-
dzi do walki sformowan przez Krejzera od nowa i wyposaon w sprzt
1. Dywizj Moskiewsk (tymczasowo otrzymaa nazw 1. Pancernej).
a ju po dziesiciu dniach jej wykrwawione jednostki znowu wycofano
na tyy, by j ponownie sformowa.
Timoszence nie udao si odci niemieckich kleszczy otaczajcych
Smolesk i deblokowa 16. i 20. Armii. Jedn z podstawowych przy-
czyn bya dyletancka organizacja przeciwuderze. Sowieckie grupy ar-
mijne dziaay kada na wasn rk i w rnym czasie, nie miay ze sob
cznoci i nie wspdziaay, co pozwalao niemieckiemu dowdztwu
na manewrowanie siami i przerzucanie jednostek z jednego kierunku na
drugi.
Dwudziestego sidmego lipca wojska 3. Grupy Pancernej oskrzy-
dlajcym uderzeniem zamkny piercie okrenia na wschd od Smo-
307
leska i opanowali solowjewsk przepraw. W okreniu znalazo si
12 sowieckich dywi/ji. Resztki jednostek w cikich walkach przebijay
si z okrenia i na podstawach wyjciowych czyy z gwnymi siami
frontu. W 20. Armii w ostatnich dniach lipca zostao 65 czogw, 1 77 ar-
mat polowych i 120 przeciwpancernych. Likwidacja smoleskiego kota
trwaa do 5 sierpnia, Niemcy wzili do niewoli okoo 350 tysicy czerwo-
noarmistw, zdobyli 2000 czogw i 1900 dzia.
* * *
Ju 4 lipca genera Haider widzia rozwj wydarze na froncie
wschodnim w nastpujcy sposb: Oglnie rzecz biorc, naley sdzi,
e przeciwnik nie dysponuje ju wystarczajcymi siami, aby w powany
sposb broni nowej rubiey [...]. W czasie posuwania si naszych ar-
mii wszelkie prby stawiania oporu przez przeciwnika bd oczywicie
szybko zamane. Wtedy pojawi si przed nami sprawa zajcia Leningra-
du i Moskwy". Hitler rwnie by pewien, e do koca sierpnia jako si
upora" ze Zwizkiem Sowieckim.
Ale mino nieco ponad tydzie i okazao si, e sukcesy Wehrmachtu
wbrew przedwojennym przypuszczeniom nie spowodoway zaprzestania
oporu Armii Czerwonej. Niemieckie dowdztwo ponownie stano wo-
bec faktu, e brak mu si, aby jednoczenie prowadzi natarcie na trzech
kierunkach strategicznych. Wprawdzie Grupa Armii rodek" zdoaa
przebi si do rejonu Smoleska, ale natarcie GA Pnoc" utkno na
linii ugi, natomiast Grupa Armii Poudnie" zostaa zwizana przewle-
kymi walkami pomidzy Kijowem a Winnic. W tej sytuacji niemiec-
kie kierownictwo coraz bardziej skonne byo przyj rozwizanie, by
czci si von Bocka wzmocni skrzydowe zwizki operacyjne frontu
wschodniego.
Pierwotnie koncepcja ta znalaza wyraz w Dyrektywie nr 33 z 19 lip-
ca, natomiast 23 lipca Hitler uzupeni j swoim idealnym" planem: dy-
wizje piechoty GA rodek" miay samodzielnie naciera na Moskw,
a pancerne zwizki taktyczne rozwijaj si na rozbienych kierunkach".
Przez Don na Kaukaz miay naciera 1. i 2. Grupa Pancerna. Grupa Armii
von Bocka po zakoczeniu walk w rejonie Smoleska zajmie Moskw,
po czym 3. Grupa Pancerna ruszy w kierunku Wogi. Planowano te, e
w pniejszym okresie nastpi atak na Iran i Irak oraz zmotoryzowa-
na ekspedycja" na Ural. Tego samego dnia, skadajc Fuhrerowi raport
M)H
o sytuacji na froncie, Haider zwrci uwag, e chocia przeciwnik
zdecydowanie zosta osabiony, to jednak nie zosta jeszcze ostatecznie
rozbity". Z drugiej jednak strony wci uwaa, e istnieje moliwo
wyjcia nad Wog w pierwszych dniach padziernika.
Ale wanie 23 lipca sowieckie dowdztwo postanowio po raz ko-
lejny podj prb odebrania przeciwnikowi inicjatywy strategicznej
- Armia Czerwona rozpocza natarcie na Smolesk. I chocia kiepsko
przygotowane przeciwuderzenia nie przeamay niemieckiej linii frontu.
wojska GA rodek" zostay zwizane trudnymi, dugotrwaymi walka-
mi. W konsekwencji niemieckie dowdztwo musiao odoy dalekosi-
ne plany i skupi uwag na rozwizywaniu biecych problemw.
Ju 30 lipca 1941 roku zmienione zostay zadania stawiane wojskom
frontu wschodniego. Teraz, zgodnie z Dyrektyw nr 34, Grupa Armii
Pnoc" miaa kontynuowa natarcie w Estonii i dalej, na Leningrad,
i otrzymywaa w tym celu wsparcie pod postaci korpusu zmotoryzo-
wanego grupy pancernej Hotha. GA rodek" winna przej do obrony
i przygotowa si do udzielenia wsparcia GA Poudnie", ktra z kolei
miaa opanowa prawobrzen Ukrain. Z kierunku wschodniego na po-
udniowy przekierowano 2. Grup Pancern i 2. Armi. Miay one wy-
prowadzi uderzenie na tyy gwnych si Frontu Poudniowo-Zachod-
niego, utrzymujcych obron na linii Dniepru.
W sierpniu w niemieckim dowdztwie zaczy rodzi si wtpliwo-
ci, czy uda si zakoczy kampani na wschodzie do zimy. Na przykad
4 sierpnia Hitler stwierdzi, e chocia generalnie operacje na froncie
wschodnim przebiegay do tej pory pomylniej, ni mona byo tego
oczekiwa, biorc pod uwag nadspodziewanie wielk liczb czogw
i samolotw posiadanych przez Rosjan", to jednak gdyby zosta o tym
poinformowany przed rozpoczciem wojny, to trudniej by mu byo pod-
j decyzj o koniecznoci ataku".
Poza tym sowieckie kierownictwo wykonao bardzo wane posuni-
cie strategiczne, wydajc rozkaz przeniesienia przemysu na wschd. De-
cyzja ta w gruncie rzeczy przekrelaa plan Barbarossa" - nawet jego
cakowita realizacja i wyjcie niemieckich wojsk nad Wog me dopro-
wadziyby do wyeliminowania Zwizku Sowieckiego z wojny. W drugiej
poowie 1941 roku ze strefy przyfrontowej wywieziono 1523 obiekty
przemysowe, w tym 1360 wielkich zakadw przede wszystkim zbro-
jeniowych.
} 09
leska i opanowali solowjewsk przepraw. W okreniu znalazo si
12 sowieckich dywi/ji. Resztki jednostek w cikich walkach przebijay
si z okrenia i na podstawach wyjciowych czyy z gwnymi siami
frontu. W 20. Armii w ostatnich dniach lipca zostao 65 czogw, 1 77 ar-
mat polowych i 120 przeciwpancernych. Likwidacja smoleskiego kota
trwaa do 5 sierpnia, Niemcy wzili do niewoli okoo 350 tysicy czerwo-
noarmistw, zdobyli 2000 czogw i 1900 dzia.
* * *
Ju 4 lipca genera Haider widzia rozwj wydarze na froncie
wschodnim w nastpujcy sposb: Oglnie rzecz biorc, naley sdzi,
e przeciwnik nie dysponuje ju wystarczajcymi siami, aby w powany
sposb broni nowej rubiey [...]. W czasie posuwania si naszych ar-
mii wszelkie prby stawiania oporu przez przeciwnika bd oczywicie
szybko zamane. Wtedy pojawi si przed nami sprawa zajcia Leningra-
du i Moskwy". Hitler rwnie by pewien, e do koca sierpnia jako si
upora" ze Zwizkiem Sowieckim.
Ale mino nieco ponad tydzie i okazao si, e sukcesy Wehrmachtu
wbrew przedwojennym przypuszczeniom nie spowodoway zaprzestania
oporu Armii Czerwonej. Niemieckie dowdztwo ponownie stano wo-
bec faktu, e brak mu si, aby jednoczenie prowadzi natarcie na trzech
kierunkach strategicznych. Wprawdzie Grupa Armii rodek" zdoaa
przebi si do rejonu Smoleska, ale natarcie GA Pnoc" utkno na
linii ugi, natomiast Grupa Armii Poudnie" zostaa zwizana przewle-
kymi walkami pomidzy Kijowem a Winnic. W tej sytuacji niemiec-
kie kierownictwo coraz bardziej skonne byo przyj rozwizanie, by
czci si von Bocka wzmocni skrzydowe zwizki operacyjne frontu
wschodniego.
Pierwotnie koncepcja ta znalaza wyraz w Dyrektywie nr 33 z 19 lip-
ca, natomiast 23 lipca Hitler uzupeni j swoim idealnym" planem: dy-
wizje piechoty GA rodek" miay samodzielnie naciera na Moskw,
a pancerne zwizki taktyczne rozwijaj si na rozbienych kierunkach".
Przez Don na Kaukaz miay naciera 1. i 2. Grupa Pancerna. Grupa Armii
von Bocka po zakoczeniu walk w rejonie Smoleska zajmie Moskw,
po czym 3. Grupa Pancerna ruszy w kierunku Wogi. Planowano te, e
w pniejszym okresie nastpi atak na Iran i Irak oraz zmotoryzowa-
na ekspedycja" na Ural. Tego samego dnia, skadajc Fuhrerowi raport
M)H
o sytuacji na froncie, Haider zwrci uwag, e chocia przeciwnik
zdecydowanie zosta osabiony, to jednak nie zosta jeszcze ostatecznie
rozbity". Z drugiej jednak strony wci uwaa, e istnieje moliwo
wyjcia nad Wog w pierwszych dniach padziernika.
Ale wanie 23 lipca sowieckie dowdztwo postanowio po raz ko-
lejny podj prb odebrania przeciwnikowi inicjatywy strategicznej
- Armia Czerwona rozpocza natarcie na Smolesk. I chocia kiepsko
przygotowane przeciwuderzenia nie przeamay niemieckiej linii frontu.
wojska GA rodek" zostay zwizane trudnymi, dugotrwaymi walka-
mi. W konsekwencji niemieckie dowdztwo musiao odoy dalekosi-
ne plany i skupi uwag na rozwizywaniu biecych problemw.
Ju 30 lipca 1941 roku zmienione zostay zadania stawiane wojskom
frontu wschodniego. Teraz, zgodnie z Dyrektyw nr 34, Grupa Armii
Pnoc" miaa kontynuowa natarcie w Estonii i dalej, na Leningrad,
i otrzymywaa w tym celu wsparcie pod postaci korpusu zmotoryzo-
wanego grupy pancernej Hotha. GA rodek" winna przej do obrony
i przygotowa si do udzielenia wsparcia GA Poudnie", ktra z kolei
miaa opanowa prawobrzen Ukrain. Z kierunku wschodniego na po-
udniowy przekierowano 2. Grup Pancern i 2. Armi. Miay one wy-
prowadzi uderzenie na tyy gwnych si Frontu Poudniowo-Zachod-
niego, utrzymujcych obron na linii Dniepru.
W sierpniu w niemieckim dowdztwie zaczy rodzi si wtpliwo-
ci, czy uda si zakoczy kampani na wschodzie do zimy. Na przykad
4 sierpnia Hitler stwierdzi, e chocia generalnie operacje na froncie
wschodnim przebiegay do tej pory pomylniej, ni mona byo tego
oczekiwa, biorc pod uwag nadspodziewanie wielk liczb czogw
i samolotw posiadanych przez Rosjan", to jednak gdyby zosta o tym
poinformowany przed rozpoczciem wojny, to trudniej by mu byo pod-
j decyzj o koniecznoci ataku".
Poza tym sowieckie kierownictwo wykonao bardzo wane posuni-
cie strategiczne, wydajc rozkaz przeniesienia przemysu na wschd. De-
cyzja ta w gruncie rzeczy przekrelaa plan Barbarossa" - nawet jego
cakowita realizacja i wyjcie niemieckich wojsk nad Wog me dopro-
wadziyby do wyeliminowania Zwizku Sowieckiego z wojny. W drugiej
poowie 1941 roku ze strefy przyfrontowej wywieziono 1523 obiekty
przemysowe, w tym 1360 wielkich zakadw przede wszystkim zbro-
jeniowych.
} 09
Przeniesienie przemysu zbrojeniowego cakowicie zaskoczyo Niem-
cw i w decydujcym stopniu sprawio, e niemiecki przemys nie by
w stanie wypeni swoich zada - przecie zgodnie z nowymi planami
dua cz produkcji miaa powstawa w zajtych rejonach. Na przykad
rozszerzony program produkcji lotniczej zakada, e jedna trzecia samo-
lotw bdzie wypuszczana przez dobrze wyposaone bye sowieckie za-
kady. Wycofujc si, sowieckie wojska i pododdziay NKWD niszczyy
pozostawiane fabryki i ich wyposaenie - przede wszystkim kopalnie
wgla i rudy elaza - aby nie wpady w rce wroga. W konsekwencji
niemiecki przemys nie mg zgodnie z oczekiwaniami natychmiast wy-
korzysta sowieckich zasobw surowcowych.
Nadzieje, e do wojny z ZSRR przystpi Japonia, rwnie si nic
speniy.
Jedenastego sierpnia Haider wypowiedzia godn uwagi opini:
Oglna sytuacja w coraz bardziej oczywisty i jasny sposb dowodzi.
e nie docenilimy rosyjskiego kolosa, ktry wiadomie szykowa si do
wojny z ca bezwzgldnoci typow dla reymw totalitarnych". Wy-
starczy miesic, by szef sztabu cakowicie zrewidowa ocen sytuacji
na froncie wschodnim. Notatki, ktre w sierpniu 1941 roku Goebbels
zamieci w dzienniku, rwnie wiadcz o jego wtpliwociach, czy
moliwe bdzie zakoczenie marszu na wschd przynajmniej do zimy",
a 10 wrzenia po tym jak si okazao, e kampanii na wschodzie nie da
si szybko zakoczy" - minister propagandy Rzeszy stwierdzi, i ko-
nieczne bdzie stopniowe przygotowanie narodu do dugotrwaej woj-
ny".
Mimo wszystko jednak niemieckie dowdztwo cigle jeszcze miao
nadziej, e uda si zaj Ukrain i Moskw, poniewa w przeciwnym
wypadku nie zdoamy rozbi przeciwnika przed nadejciem jesieni". Jed-
nake rozwj sytuacji na froncie nie pozwala liczy na szybkie zwyci-
stwo, poniewa do koca sierpnia ZSRR nie utracio ani jednej rubiey
obrony o kluczowym znaczeniu. Na pnocy trway walki na podejciach
do Leningradu, na poudniu, w Ukrainie Prawobrzenej, niemieckie
wojska w walkach przebijay si do Dniepru, natomiast o natarciu na
Moskw i Zagbie Donieckie nie mona byo myle, dopki Armia
Czerwona utrzymywaa lini Briask-Homel-Kijw-Dniepropietrowsk.
Poniewa w balkon" nie pozwala na prowadzenie dalszego natarcia
na wschd, a Grupa Armii rodek" i Grupa Armii Poudnie" nie byy
w stanie, dziaajc samodzielnie, go ci", podjto decyzj, e obie te
3K)
grupy armii dziaajc na stycznych skrzydach, maj wreszcie nawiza
bezporedni kontakt i zapewni sobie swobod manewru.
Dwudziestego sidmego sierpnia OKW doszo do wniosku, e ponie-
wa ZSRR najwidoczniej nie zostanie ostatecznie rozbity w 1941 roku,
pierwszoplanowym zadaniem jest kontynuowanie kampanii wschodniej
w roku 1942. Zajcie terenw na poudniowym skrzydle bdzie miao
due polityczne i gospodarcze znaczenie". Innymi sowy, poniewa Hi-
tler stan w obliczu widma dugotrwaej wojny, cakowicie logicznym
rozwizaniem byo zajcie jeszcze przed jesiennymi roztopami najbo-
gatszych gospodarczo obszarw Zwizku Sowieckiego, wzicie w po-
siadanie ukraiskiego zboa, rudy elaza oraz wgla i kaukaskiej ropy
naftowej.
k -k -k
Wojska sowieckiego Frontu Zachodniego przez sierpie pozostawa-
y na zajmowanych pozycjach, od czasu do czasu przeprowadzajc na
poszczeglnych odcinkach przeciwuderzenia. Na prawym skrzydle 22.
i 29. Armia umocniy si na wschodnim brzegu Dwiny od Ostaszko-
wa do Demidowa. Dalej na poudnie, do Jarcewa, obron zajmoway 30.
i 19. Armia. Nastpnie, ryglujc gwn magistral Smolesk-Moskwa,
na pidziesiciokilometrowym odcinku bronia si 16. Armia pod do-
wdztwem Rokossowskiego. Osaniaa ona drog na Wiam i miaa
w swoim skadzie 5 dywizji strzeleckich, 101. Dywizj Pancern, od-
tworzon 1. Moskiewsk Dywizj Strzeleck (zmot.) oraz 127. Brygad
Pancern generaa majora F.T. Remizowa, utworzon na bazie rozformo-
wanej 18. Dywizji Pancernej. Na lewym skrzydle umocniy si zwizki
taktyczne 20. Armii.
Aby wzmocni sytuacj na Froncie Zachodnim i stworzy gbsz
obron, Stawka rozkazem z 30 lipca utworzya Front Odwodowy i na
jego dowdc wyznaczya ukowa. W skad frontu weszy 31., 49.. 24..
32., 33., i 43. Armia - dodatkowe 36 dywizji, ktre obsadziy rewsko-
wiaziemsk lini obrony. W ten sposb kierunek moskiewski osaniao
ju jedenacie armii, czyli okoo 60 dywizji. Skad 43. Armii wyranie
wiadczy o jej uderzeniowym charakterze - znajdowao si w niej 9 dy-
wizji strzeleckich i dwie pancerne- 104. i 109.
Na pocztku sierpnia sowiecka Kwatera Gwna nadal uwaaa, e
gwne siy przeciwnika zostan wykorzystane do zajcia Moskwy. Spo-
311
Przeniesienie przemysu zbrojeniowego cakowicie zaskoczyo Niem-
cw i w decydujcym stopniu sprawio, e niemiecki przemys nie by
w stanie wypeni swoich zada - przecie zgodnie z nowymi planami
dua cz produkcji miaa powstawa w zajtych rejonach. Na przykad
rozszerzony program produkcji lotniczej zakada, e jedna trzecia samo-
lotw bdzie wypuszczana przez dobrze wyposaone bye sowieckie za-
kady. Wycofujc si, sowieckie wojska i pododdziay NKWD niszczyy
pozostawiane fabryki i ich wyposaenie - przede wszystkim kopalnie
wgla i rudy elaza - aby nie wpady w rce wroga. W konsekwencji
niemiecki przemys nie mg zgodnie z oczekiwaniami natychmiast wy-
korzysta sowieckich zasobw surowcowych.
Nadzieje, e do wojny z ZSRR przystpi Japonia, rwnie si nic
speniy.
Jedenastego sierpnia Haider wypowiedzia godn uwagi opini:
Oglna sytuacja w coraz bardziej oczywisty i jasny sposb dowodzi.
e nie docenilimy rosyjskiego kolosa, ktry wiadomie szykowa si do
wojny z ca bezwzgldnoci typow dla reymw totalitarnych". Wy-
starczy miesic, by szef sztabu cakowicie zrewidowa ocen sytuacji
na froncie wschodnim. Notatki, ktre w sierpniu 1941 roku Goebbels
zamieci w dzienniku, rwnie wiadcz o jego wtpliwociach, czy
moliwe bdzie zakoczenie marszu na wschd przynajmniej do zimy",
a 10 wrzenia po tym jak si okazao, e kampanii na wschodzie nie da
si szybko zakoczy" - minister propagandy Rzeszy stwierdzi, i ko-
nieczne bdzie stopniowe przygotowanie narodu do dugotrwaej woj-
ny".
Mimo wszystko jednak niemieckie dowdztwo cigle jeszcze miao
nadziej, e uda si zaj Ukrain i Moskw, poniewa w przeciwnym
wypadku nie zdoamy rozbi przeciwnika przed nadejciem jesieni". Jed-
nake rozwj sytuacji na froncie nie pozwala liczy na szybkie zwyci-
stwo, poniewa do koca sierpnia ZSRR nie utracio ani jednej rubiey
obrony o kluczowym znaczeniu. Na pnocy trway walki na podejciach
do Leningradu, na poudniu, w Ukrainie Prawobrzenej, niemieckie
wojska w walkach przebijay si do Dniepru, natomiast o natarciu na
Moskw i Zagbie Donieckie nie mona byo myle, dopki Armia
Czerwona utrzymywaa lini Briask-Homel-Kijw-Dniepropietrowsk.
Poniewa w balkon" nie pozwala na prowadzenie dalszego natarcia
na wschd, a Grupa Armii rodek" i Grupa Armii Poudnie" nie byy
w stanie, dziaajc samodzielnie, go ci", podjto decyzj, e obie te
3K)
grupy armii dziaajc na stycznych skrzydach, maj wreszcie nawiza
bezporedni kontakt i zapewni sobie swobod manewru.
Dwudziestego sidmego sierpnia OKW doszo do wniosku, e ponie-
wa ZSRR najwidoczniej nie zostanie ostatecznie rozbity w 1941 roku,
pierwszoplanowym zadaniem jest kontynuowanie kampanii wschodniej
w roku 1942. Zajcie terenw na poudniowym skrzydle bdzie miao
due polityczne i gospodarcze znaczenie". Innymi sowy, poniewa Hi-
tler stan w obliczu widma dugotrwaej wojny, cakowicie logicznym
rozwizaniem byo zajcie jeszcze przed jesiennymi roztopami najbo-
gatszych gospodarczo obszarw Zwizku Sowieckiego, wzicie w po-
siadanie ukraiskiego zboa, rudy elaza oraz wgla i kaukaskiej ropy
naftowej.
k -k -k
Wojska sowieckiego Frontu Zachodniego przez sierpie pozostawa-
y na zajmowanych pozycjach, od czasu do czasu przeprowadzajc na
poszczeglnych odcinkach przeciwuderzenia. Na prawym skrzydle 22.
i 29. Armia umocniy si na wschodnim brzegu Dwiny od Ostaszko-
wa do Demidowa. Dalej na poudnie, do Jarcewa, obron zajmoway 30.
i 19. Armia. Nastpnie, ryglujc gwn magistral Smolesk-Moskwa,
na pidziesiciokilometrowym odcinku bronia si 16. Armia pod do-
wdztwem Rokossowskiego. Osaniaa ona drog na Wiam i miaa
w swoim skadzie 5 dywizji strzeleckich, 101. Dywizj Pancern, od-
tworzon 1. Moskiewsk Dywizj Strzeleck (zmot.) oraz 127. Brygad
Pancern generaa majora F.T. Remizowa, utworzon na bazie rozformo-
wanej 18. Dywizji Pancernej. Na lewym skrzydle umocniy si zwizki
taktyczne 20. Armii.
Aby wzmocni sytuacj na Froncie Zachodnim i stworzy gbsz
obron, Stawka rozkazem z 30 lipca utworzya Front Odwodowy i na
jego dowdc wyznaczya ukowa. W skad frontu weszy 31., 49.. 24..
32., 33., i 43. Armia - dodatkowe 36 dywizji, ktre obsadziy rewsko-
wiaziemsk lini obrony. W ten sposb kierunek moskiewski osaniao
ju jedenacie armii, czyli okoo 60 dywizji. Skad 43. Armii wyranie
wiadczy o jej uderzeniowym charakterze - znajdowao si w niej 9 dy-
wizji strzeleckich i dwie pancerne- 104. i 109.
Na pocztku sierpnia sowiecka Kwatera Gwna nadal uwaaa, e
gwne siy przeciwnika zostan wykorzystane do zajcia Moskwy. Spo-
311
dziewano si, e Niemcy sprbuj obej gwne siy Frontu Zachod-
niego od skrzyde. Dlatego te Stawka rozkazaa Timoszence, by trwale
utrzymywa wystp wielkoucki oraz homelski i wykorzystujc fakt, e
oskrzydlaj one Grup Armii rodek", wykonywa uderzenia przeciw-
ko wojskom von Bocka. W celu odparcia ewentualnych atakw przez
Briask na pnocny wschd i na Moskw albo na poudniowy wschd,
na tyy kijowskiego zgrupowania Kirponosa, Stawka 14 sierpnia podj-
a decyzj o utworzeniu Frontu Briaskiego, w ktrego skad wchodziy
50., 13., 3. i 21. Armia. Dowdc frontu mianowano generaa A.I. Jere-
mienk.
Caa Grupa Armii rodek", ktra okopaa si na rubiey Rosawl
Jarcewo, skadaa si w sierpniu z 10 dywizji piechoty 4. Armii i trzech
dywizji XXXXVI Korpusu Zmotoryzowanego generaa Viettinghofa ob-
sadzajcych wystp jelncski.
* -k -k
Poza posuniciami o wojskowym charakterze Stalin podj dziaania,
ktre miay umocni ducha bojowego Armii Czerwonej, i 16 sierpnia wy-
da swj osawiony rozkaz nr 270. Zwracano w nim uwag, e wojska
sowieckie walcz wytrwale, ale maj rwnie miejsce haniebne fakty
oddawania si do niewoli":
Naley podkreli, e we wszystkich wymienionych wyej faktach
oddania si do niewoli znajdujcy si w okreniu czonkowie rad wo-
jennych armii, dowdcy, pracownicy polityczni, pracownicy wydziaw
specjalnych wykazywali si niedopuszczalnym niezdecydowaniem, ha-
niebnym tchrzostwem i nawet nie prbowali przeszkodzi tchrzliwym
Kaczaowom, Poniedielinom, Kiriowom i innym podda si wrogowi.
Te haniebne fakty oddania si do niewoli naszemu zaprzysigemu
wrogowi wiadcz, e w szeregach Armii Czerwonej, nieustpliwie
i z penym powiceniem bronicej przed podymi najedcami swojej
Sowieckiej Ojczyzny, znajduj si chwiejne, maoduszne, tchrzliwe ele-
menty. I takie tchrzliwe elementy znajduj si nie tylko wrd czerwo-
noarmistw, ale rwnie wrd kadry dowdczej [...]".
W rozkazie Wdz Naczelny da od wojsk, aby walczyy do ostat-
ka, a jeeli taki dowdca albo cz czerwonoarmistw zamiast sta-
wia wrogowi zorganizowany opr bd woleli si podda - naley ich
niszczy wszelkimi rodkami zarwno naziemnymi, jak i powietrznymi,
312
natomiast rodziny czerwonoarmistw, ktrzy poddali si wrogowi, po-
zbawia pastwowych zasikw i pomocy". Zgodnie z tym rozkazem
setki tysicy, nawet miliony onierzy, ktrzy ju dostali si do niewoli,
uznano za zdrajcw i dezerterw. Ludojad z Kremla uwaa, e powinni
oni pakowa sobie kul w gow, wiesza si, podcina sobie yy, ale
nie oddawa si ywcem do niewoli. Setki tysicy byych czerwonoarmi-
stw po oswobodzeniu" w 1945 roku przenioso si z niemieckich obo-
zw koncentracyjnych do sowieckich agrw. Nieprzypadkowo prawie
wszystkich pozostaych przy yciu bohaterw obrony twierdzy brzeskiej
pisarz Siergiej Simonw znalaz wanie tam.
Oddziay polityczne i poeci opiewali bohaterw-samobjew, takich
jak zaoga sieranta Kostiuczenki, ktra spona w oboonymi kodami
drewna czogu, piewajc Midzynarodwk.
Teraz ju kady szeregowiec i dowdca idc na front, pozostawia
wadzy sowieckiej zakadnikw - swoj rodzin. Nawet on Jakowa
Dugaszwilego przez dwa lata trzymano w pojedynczej celi, dopki nie
okazao si, e m zmar, ale nie da si zama. W czerwcu 1942 roku
Pastwowy Komitet Obrony rozwin" stalinowskie idee, okrelajc, e
czonkowie rodzin zdrajcw Ojczyzny" podlegaj aresztowaniu i zesa-
niu w oddalone rejony ZSRR na pi lat. Uchwaa GKO ucilaa, e
za czonkw rodziny zdrajcy Ojczyzny uwaani s: ojciec, matka, m,
ona, synowie, crki, bracia i siostry, jeeli mieszkali razem ze zdrajc
Ojczyzny albo te w chwili mobilizacji do wojska w zwizku z wybu-
chem wojny znajdowali si na jego utrzymaniu".
Powd wydania rozkazu nr 270 by oczywisty mia on umocni
dyscyplin, stosujc w penym zakresie rodki represyjne, chocia Armia
Czerwona, podobnie jak cay nard, ju niejeden rok ya w warunkach
czystek, procesw i egzekucji. Naley wtpi, czy te drakoskie posu-
nicia przyniosy jakiekolwiek pozytywne rezultaty. W kadym razie nie
mogy zwikszy w wojsku umiejtnoci prowadzenia walki. Sowieckie
wysze dowdztwo dziaao wedug starego, wojskowego porzekada:
brak rozumu zastpowali wysokimi wymaganiami".
Stosunek do sowieckich obywateli, ktrzy znaleli si w nieprzyja-
cielskiej niewoli, by jednoznaczny rwnie przed Wielk Wojn Narodo-
w - wszyscy to zdrajcy i dezerterzy. Na wiosn 1940 roku. po podpisa-
niu porozumienia pokojowego z Finlandi, stronie sowieckiej zwrcono
okoo 6 tysicy jecw. Na podstawie zarzdzenia Sztabu Generalnego
wszystkich ich odesano do obozw wojskowych w celu przeszkolenia
dziewano si, e Niemcy sprbuj obej gwne siy Frontu Zachod-
niego od skrzyde. Dlatego te Stawka rozkazaa Timoszence, by trwale
utrzymywa wystp wielkoucki oraz homelski i wykorzystujc fakt, e
oskrzydlaj one Grup Armii rodek", wykonywa uderzenia przeciw-
ko wojskom von Bocka. W celu odparcia ewentualnych atakw przez
Briask na pnocny wschd i na Moskw albo na poudniowy wschd,
na tyy kijowskiego zgrupowania Kirponosa, Stawka 14 sierpnia podj-
a decyzj o utworzeniu Frontu Briaskiego, w ktrego skad wchodziy
50., 13., 3. i 21. Armia. Dowdc frontu mianowano generaa A.I. Jere-
mienk.
Caa Grupa Armii rodek", ktra okopaa si na rubiey Rosawl
Jarcewo, skadaa si w sierpniu z 10 dywizji piechoty 4. Armii i trzech
dywizji XXXXVI Korpusu Zmotoryzowanego generaa Viettinghofa ob-
sadzajcych wystp jelncski.
* -k -k
Poza posuniciami o wojskowym charakterze Stalin podj dziaania,
ktre miay umocni ducha bojowego Armii Czerwonej, i 16 sierpnia wy-
da swj osawiony rozkaz nr 270. Zwracano w nim uwag, e wojska
sowieckie walcz wytrwale, ale maj rwnie miejsce haniebne fakty
oddawania si do niewoli":
Naley podkreli, e we wszystkich wymienionych wyej faktach
oddania si do niewoli znajdujcy si w okreniu czonkowie rad wo-
jennych armii, dowdcy, pracownicy polityczni, pracownicy wydziaw
specjalnych wykazywali si niedopuszczalnym niezdecydowaniem, ha-
niebnym tchrzostwem i nawet nie prbowali przeszkodzi tchrzliwym
Kaczaowom, Poniedielinom, Kiriowom i innym podda si wrogowi.
Te haniebne fakty oddania si do niewoli naszemu zaprzysigemu
wrogowi wiadcz, e w szeregach Armii Czerwonej, nieustpliwie
i z penym powiceniem bronicej przed podymi najedcami swojej
Sowieckiej Ojczyzny, znajduj si chwiejne, maoduszne, tchrzliwe ele-
menty. I takie tchrzliwe elementy znajduj si nie tylko wrd czerwo-
noarmistw, ale rwnie wrd kadry dowdczej [...]".
W rozkazie Wdz Naczelny da od wojsk, aby walczyy do ostat-
ka, a jeeli taki dowdca albo cz czerwonoarmistw zamiast sta-
wia wrogowi zorganizowany opr bd woleli si podda - naley ich
niszczy wszelkimi rodkami zarwno naziemnymi, jak i powietrznymi,
312
natomiast rodziny czerwonoarmistw, ktrzy poddali si wrogowi, po-
zbawia pastwowych zasikw i pomocy". Zgodnie z tym rozkazem
setki tysicy, nawet miliony onierzy, ktrzy ju dostali si do niewoli,
uznano za zdrajcw i dezerterw. Ludojad z Kremla uwaa, e powinni
oni pakowa sobie kul w gow, wiesza si, podcina sobie yy, ale
nie oddawa si ywcem do niewoli. Setki tysicy byych czerwonoarmi-
stw po oswobodzeniu" w 1945 roku przenioso si z niemieckich obo-
zw koncentracyjnych do sowieckich agrw. Nieprzypadkowo prawie
wszystkich pozostaych przy yciu bohaterw obrony twierdzy brzeskiej
pisarz Siergiej Simonw znalaz wanie tam.
Oddziay polityczne i poeci opiewali bohaterw-samobjew, takich
jak zaoga sieranta Kostiuczenki, ktra spona w oboonymi kodami
drewna czogu, piewajc Midzynarodwk.
Teraz ju kady szeregowiec i dowdca idc na front, pozostawia
wadzy sowieckiej zakadnikw - swoj rodzin. Nawet on Jakowa
Dugaszwilego przez dwa lata trzymano w pojedynczej celi, dopki nie
okazao si, e m zmar, ale nie da si zama. W czerwcu 1942 roku
Pastwowy Komitet Obrony rozwin" stalinowskie idee, okrelajc, e
czonkowie rodzin zdrajcw Ojczyzny" podlegaj aresztowaniu i zesa-
niu w oddalone rejony ZSRR na pi lat. Uchwaa GKO ucilaa, e
za czonkw rodziny zdrajcy Ojczyzny uwaani s: ojciec, matka, m,
ona, synowie, crki, bracia i siostry, jeeli mieszkali razem ze zdrajc
Ojczyzny albo te w chwili mobilizacji do wojska w zwizku z wybu-
chem wojny znajdowali si na jego utrzymaniu".
Powd wydania rozkazu nr 270 by oczywisty mia on umocni
dyscyplin, stosujc w penym zakresie rodki represyjne, chocia Armia
Czerwona, podobnie jak cay nard, ju niejeden rok ya w warunkach
czystek, procesw i egzekucji. Naley wtpi, czy te drakoskie posu-
nicia przyniosy jakiekolwiek pozytywne rezultaty. W kadym razie nie
mogy zwikszy w wojsku umiejtnoci prowadzenia walki. Sowieckie
wysze dowdztwo dziaao wedug starego, wojskowego porzekada:
brak rozumu zastpowali wysokimi wymaganiami".
Stosunek do sowieckich obywateli, ktrzy znaleli si w nieprzyja-
cielskiej niewoli, by jednoznaczny rwnie przed Wielk Wojn Narodo-
w - wszyscy to zdrajcy i dezerterzy. Na wiosn 1940 roku. po podpisa-
niu porozumienia pokojowego z Finlandi, stronie sowieckiej zwrcono
okoo 6 tysicy jecw. Na podstawie zarzdzenia Sztabu Generalnego
wszystkich ich odesano do obozw wojskowych w celu przeszkolenia
politycznego i dalszego rozmieszczenia w jednostkach wojskowych lub
zwolnienia do rezerwy". Do domu nie powrci aden z byych jecw,
a ich rodziny wysiedlono z duych miast. Po prostu w 1940 roku robiono
to w tajemnicy i bez haasu, natomiast w 1941 - przekazano do wiadomo-
ci kadego szeregowego onierza i dowdcy.
Zgodnie z zasad obowizujc w sowieckim systemie, nowe sowa
wodza day pocztek nowej kampanii dokrcania rub, masowych repre-
sji i mordobicia na froncie, doprowadziy do ostatecznego przekszta-
cenia onierzy w nieme bydo. Miny niecae dwa miesice i ludowy
komisarz obrony zmuszony by stwierdzi w rozkazie nr 0391 z 4 pa-
dziernika 1941 roku:
W ostatnim okresie dochodzi czsto do bezprawnych represji i po-
wanych naduy wadzy popenianych przez niektrych dowdcw
i komisarzy w stosunku do ich podwadnych [...]. Takie niemoliwe do
tolerowania w Armii Czerwonej wypaczanie praktyki dyscyplinarnej,
przekraczanie przysugujcych praw i naduywanie wadzy, samosdw
i rkoczynw tumaczy to, e:
a) niesusznie odsunito na dalszy plan metod przekonywania, nato-
miast metoda represji wobec podwadnych zostaa wysunita na pierw-
sze miejsce;
b) regularna praca wychowawcza w jednostkach w szeregu przypad-
kw zastpowana jest obrzucaniem wyzwiskami, represjami i rko-
czynami;
c) odstpiono od metody udzielania wyjanie i prowadzenia rozmw
przez dowdcw, komisarzy i pracownikw politycznych z czerwono-
armistami, a wyjanianie niezrozumiaych dla czerwonoarmistw spraw
czsto zastpowane jest krzykiem, wyzwiskami i chamstwem;
d) niektrzy dowdcy i pracownicy polityczni w zoonych warun-
kach pola walki trac gow, wpadaj w panik i staraj si ukry wasn
dezorientacj, uywajc broni bez adnych ku temu podstaw [ ...] .
Nieuzasadnione represje, bezprawne egzekucje, samowola i rkoczy-
ny ze strony dowdcw i komisarzy s przejawem braku woli i nieza-
radnoci i nierzadko przynosz odwrotny skutek, sprzyjaj upadko-
wi dyscypliny wojskowej i moralno-politycznego stanu wojsk oraz
mog skoni sabszych duchem onierzy do przechodzenia na stro-
n przeciwnika".
No c, chcieli jak najlepiej, a wyszo jak zawsze!
314
Niemcy w szerokim zakresie wykorzystywali rozkaz nr 270, prowa-
dzc propagand wrd jecw. Wielu sowieckich onierzy i oficerw,
wiedzc, co ich czeka w domu, zamiast ucieka z niewoli, wstpowao
do wasowskiej ROA, kozackich sotni" Kaledina i innych wschodnich
wojsk". Nawiasem mwic, w oglnym rozrachunku pod sztandary Wehr-
machtu zacigno si ponad milion byych sowieckich obywateli! I to
nie liczc tak zwanej policji pomocniczej.
^r "k "k
Dwudziestego pitego sierpnia Wdz Naczelny zada, by wojska
Frontu Zachodniego, wspdziaajc z wojskami Frontu Odwodowego,
zorganizoway natarcie na odcinku na pnocny wschd od Smoleska
w celu rozbicia nieprzyjacielskiego zgrupowania i wyjcia do 8 wrzenia
na rubie Wieli, Demidowo, Smolesk. Front Odwodowy mia dwiema
lewoskrzydowymi armiami uderzy na wystp jelneski i po rozbiciu
znajdujcych si na nim wojsk rozwija natarcie na Poczinok-Rosaw.
Natarcie rozpoczo si 30 sierpnia. Na odcinku Frontu Zachodniego
utkno waciwie natychmiast, poniewa Niemcy byli jeszcze wystar-
czajco silni i ich obrony nie udao si przeama".
Ani Koniew, ani Rokossowski w czasie omiodniowych walk nie od-
nieli znaczcych sukcesw. I wcale nie dlatego, e Niemcy byli silniejsi.
Rokossowski w tym okresie zwrci uwag, e nasza piechota w obro-
nie prawie nie prowadzi do nieprzyjaciela ognia z karabinw. Zazwyczaj
odpierano go dobrze zorganizowanym ogniem artylerii"
14
.
A teraz ciekawy fakt: w jednostkach 16. Armii w okresie zaciekych
walk" od 1 do 20 sierpnia na jeden egzemplarz broni strzeleckiej zuyto
po dwa naboje karabinowe, mimo e jednostki byy dobrze zaopatrzone
w amunicj. Poniewa nie udao si doj pod Smolesk, ogoszono, e
uderzenia te wizay przeciwnika walk i nie pozwoliy mu przerzuci
wsparcia na uk jelneski".
Operacja zaczepna bya kontynuowana tylko w rejonie Jelni.
ukw rzuca wojska Frontu Odwodowego na Jelni przez cay sier-
pie. Ale Niemcom udao si odeprze wszystkie ataki. Pod koniec mie-
sica wykonujca gwne uderzenie 24. Armia zostaa wzmocniona jed-
nostkami 43. Armii i 30 sierpnia ponownie przesza do natarcia. Tym ra-
14
K. Rokossowski, op.cit., s. 63. Przyp. tum.
315
politycznego i dalszego rozmieszczenia w jednostkach wojskowych lub
zwolnienia do rezerwy". Do domu nie powrci aden z byych jecw,
a ich rodziny wysiedlono z duych miast. Po prostu w 1940 roku robiono
to w tajemnicy i bez haasu, natomiast w 1941 - przekazano do wiadomo-
ci kadego szeregowego onierza i dowdcy.
Zgodnie z zasad obowizujc w sowieckim systemie, nowe sowa
wodza day pocztek nowej kampanii dokrcania rub, masowych repre-
sji i mordobicia na froncie, doprowadziy do ostatecznego przekszta-
cenia onierzy w nieme bydo. Miny niecae dwa miesice i ludowy
komisarz obrony zmuszony by stwierdzi w rozkazie nr 0391 z 4 pa-
dziernika 1941 roku:
W ostatnim okresie dochodzi czsto do bezprawnych represji i po-
wanych naduy wadzy popenianych przez niektrych dowdcw
i komisarzy w stosunku do ich podwadnych [...]. Takie niemoliwe do
tolerowania w Armii Czerwonej wypaczanie praktyki dyscyplinarnej,
przekraczanie przysugujcych praw i naduywanie wadzy, samosdw
i rkoczynw tumaczy to, e:
a) niesusznie odsunito na dalszy plan metod przekonywania, nato-
miast metoda represji wobec podwadnych zostaa wysunita na pierw-
sze miejsce;
b) regularna praca wychowawcza w jednostkach w szeregu przypad-
kw zastpowana jest obrzucaniem wyzwiskami, represjami i rko-
czynami;
c) odstpiono od metody udzielania wyjanie i prowadzenia rozmw
przez dowdcw, komisarzy i pracownikw politycznych z czerwono-
armistami, a wyjanianie niezrozumiaych dla czerwonoarmistw spraw
czsto zastpowane jest krzykiem, wyzwiskami i chamstwem;
d) niektrzy dowdcy i pracownicy polityczni w zoonych warun-
kach pola walki trac gow, wpadaj w panik i staraj si ukry wasn
dezorientacj, uywajc broni bez adnych ku temu podstaw [ ...] .
Nieuzasadnione represje, bezprawne egzekucje, samowola i rkoczy-
ny ze strony dowdcw i komisarzy s przejawem braku woli i nieza-
radnoci i nierzadko przynosz odwrotny skutek, sprzyjaj upadko-
wi dyscypliny wojskowej i moralno-politycznego stanu wojsk oraz
mog skoni sabszych duchem onierzy do przechodzenia na stro-
n przeciwnika".
No c, chcieli jak najlepiej, a wyszo jak zawsze!
314
Niemcy w szerokim zakresie wykorzystywali rozkaz nr 270, prowa-
dzc propagand wrd jecw. Wielu sowieckich onierzy i oficerw,
wiedzc, co ich czeka w domu, zamiast ucieka z niewoli, wstpowao
do wasowskiej ROA, kozackich sotni" Kaledina i innych wschodnich
wojsk". Nawiasem mwic, w oglnym rozrachunku pod sztandary Wehr-
machtu zacigno si ponad milion byych sowieckich obywateli! I to
nie liczc tak zwanej policji pomocniczej.
^r "k "k
Dwudziestego pitego sierpnia Wdz Naczelny zada, by wojska
Frontu Zachodniego, wspdziaajc z wojskami Frontu Odwodowego,
zorganizoway natarcie na odcinku na pnocny wschd od Smoleska
w celu rozbicia nieprzyjacielskiego zgrupowania i wyjcia do 8 wrzenia
na rubie Wieli, Demidowo, Smolesk. Front Odwodowy mia dwiema
lewoskrzydowymi armiami uderzy na wystp jelneski i po rozbiciu
znajdujcych si na nim wojsk rozwija natarcie na Poczinok-Rosaw.
Natarcie rozpoczo si 30 sierpnia. Na odcinku Frontu Zachodniego
utkno waciwie natychmiast, poniewa Niemcy byli jeszcze wystar-
czajco silni i ich obrony nie udao si przeama".
Ani Koniew, ani Rokossowski w czasie omiodniowych walk nie od-
nieli znaczcych sukcesw. I wcale nie dlatego, e Niemcy byli silniejsi.
Rokossowski w tym okresie zwrci uwag, e nasza piechota w obro-
nie prawie nie prowadzi do nieprzyjaciela ognia z karabinw. Zazwyczaj
odpierano go dobrze zorganizowanym ogniem artylerii"
14
.
A teraz ciekawy fakt: w jednostkach 16. Armii w okresie zaciekych
walk" od 1 do 20 sierpnia na jeden egzemplarz broni strzeleckiej zuyto
po dwa naboje karabinowe, mimo e jednostki byy dobrze zaopatrzone
w amunicj. Poniewa nie udao si doj pod Smolesk, ogoszono, e
uderzenia te wizay przeciwnika walk i nie pozwoliy mu przerzuci
wsparcia na uk jelneski".
Operacja zaczepna bya kontynuowana tylko w rejonie Jelni.
ukw rzuca wojska Frontu Odwodowego na Jelni przez cay sier-
pie. Ale Niemcom udao si odeprze wszystkie ataki. Pod koniec mie-
sica wykonujca gwne uderzenie 24. Armia zostaa wzmocniona jed-
nostkami 43. Armii i 30 sierpnia ponownie przesza do natarcia. Tym ra-
14
K. Rokossowski, op.cit., s. 63. Przyp. tum.
315
zem wystp jelneski usiowao obci 10 sowieckich dywizji, natomiast
Niemcy utrzymywali go siami trzech dywizji piechoty XX Korpusu
Armii oraz 10. Dywizji Pancernej. Nacierajcym dywizjom radzieckim
nieprzyjaciel przeciwstawi dobrze zorganizowan gst zapor ognia ar-
tylerii i modzierzy. Strona radziecka rwnie wprowadzia do akcji cae
lotnictwo, czogi, artyleri i wyrzutnie rakietowe"
15
. Za cen wielkich
strat do 7 wrzenia wojska Frontu Odwodowego wypary przeciwnika
z wystpu jelncskicgo i oswobodziy Jelni.
W rozkazie wydanym z okazji zakoczenia operacji, noszcym dat
7 wrzenia 1941 roku, ukw pisa: Naczelne dowdztwo niemieckich
wojsk ldowych przypisywao bardzo due znaczenie rejonowi Jelni.
traktujc go jako wygodn pozycj wyjciow do dalszego natarcia. Fa-
szystowskie dowdztwo za wszelk cen starao si utrzyma w swoich
rkach rejon Jelni, nie szczdzc przy tym ycia tysicy swoich onierzy
i oficerw. W rejonie Jelni, nasza piechota, artyleria, czogi i lotnictwo
rozgromiy 137., 78., 298., 15. i 17. Dywizj Piechoty. Niektre z nich
zostay cakowicie zniszczone i znalazy swj grb na polu bitwy. W cza-
sie walk w rejonie Jelni nasze wojska rozgromiy ogem okoo omiu
doborowych dywizji, w tym rwnie dywizj SS, przeciwnik straci co
najmniej 75-80 tysicy zabitych i rannych". Natomiast Sowinformbiuro
zakomunikowao o rozbiciu dywizji SS, 15. Dywizji Piechoty, 17. Dy-
wizji Piechoty (zmot.), 10. Dywizji Pancernej oraz 137., 178., 292. i 268.
Dywizji Piechoty przeciwnika.
W rzeczywistoci to wojska ukowa szturmoway wystp jelneski,
nie szczdzc ycia tysicy swoich onierzy i oficerw", i utraciy oko-
o 80 tysicy ludzi. Straty Niemcw wyniosy mniej ni 7000 zabitych.
rannych i zaginionych bez wieci. adna z wymienionych w rozkazie
dywizji nie zostaa rozgromiona ani w 1941, ani w 1942 roku. Niemieccy
generaowie dbali o ycie swoich onierzy, pamitajc, jak skpymi re-
zerwami ludzkimi dysponuje Trzecia Rzesza, natomiast artyleria ukowa
najczciej strzelaa Panu Bogu w okno. Czogi rwnie niewiele mogy
dopomc piechocie, poniewa tradycyjnie rzucono je do natarcia przez
bagnist dolin rzeki, ktrej nie byy w stanie sforsowa, i prawie wszyst-
kie zostay w niej na zawsze.
Pitego wrzenia Haider z zadowoleniem zapisa: Nasze jednostki
odday przeciwnikowi uk frontu pod Jelni. Po tym jak nasze wojska zo-
' (j. ukw, op.cii., t. I. s. 451 Przyp. tum
31d
stay ju wyprowadzone, przeciwnik jeszcze dugi czas prowadzi ogie
do opuszczonych przez nas pozycji i dopiero potem ostronie zaj je pie-
chot. Skryty odwrt wojsk z tego uku stanowi nie najgorsze osignicie
dowdztwa".
Operacja jelneska, chocia nie udao si w jej rezultacie okry
i zniszczy niemieckich wojsk, mimo wszystko bya pierwsz udan
operacj zaczepn Armii Czerwonej w skali frontu. Ale pod wzgldem
operacyjno-strategicznym nic przyniosa korzyci, lecz szkod. W czasie
kiedy ukw szturmowa Jelni, czogi Guderiana masakroway wojska
Frontu Centralnego i Poudniowo-Zachodniego. Dywizje Frontu Odwo-
dowego przyniosyby wicej poytku, gdyby pomogy wojskom Kirpo-
nosa. W tym momencie wystp pod Jelni by dla Niemcw drugorzd-
nym kierunkiem dziaa i nie starali si go utrzyma za wszelk cen.
Niecay miesic pniej, kiedy Wehrmacht rozpocz generalne natarcie
na Moskw, bez problemw da sobie rad bez wystpu pod Jelni.
Dugotrwae walki wyczerpay moliwoci zaczepne sowieckich
wojsk. Na rozkaz Stalina 10 wrzenia przeszy do obrony wojska Frontu
Zachodniego, 16 wrzenia przerway natarcie wojska Frontu Odwodowe-
go. Dwumiesiczna bitwa smoleska dobiega koca.
zem wystp jelneski usiowao obci 10 sowieckich dywizji, natomiast
Niemcy utrzymywali go siami trzech dywizji piechoty XX Korpusu
Armii oraz 10. Dywizji Pancernej. Nacierajcym dywizjom radzieckim
nieprzyjaciel przeciwstawi dobrze zorganizowan gst zapor ognia ar-
tylerii i modzierzy. Strona radziecka rwnie wprowadzia do akcji cae
lotnictwo, czogi, artyleri i wyrzutnie rakietowe"
15
. Za cen wielkich
strat do 7 wrzenia wojska Frontu Odwodowego wypary przeciwnika
z wystpu jelncskicgo i oswobodziy Jelni.
W rozkazie wydanym z okazji zakoczenia operacji, noszcym dat
7 wrzenia 1941 roku, ukw pisa: Naczelne dowdztwo niemieckich
wojsk ldowych przypisywao bardzo due znaczenie rejonowi Jelni.
traktujc go jako wygodn pozycj wyjciow do dalszego natarcia. Fa-
szystowskie dowdztwo za wszelk cen starao si utrzyma w swoich
rkach rejon Jelni, nie szczdzc przy tym ycia tysicy swoich onierzy
i oficerw. W rejonie Jelni, nasza piechota, artyleria, czogi i lotnictwo
rozgromiy 137., 78., 298., 15. i 17. Dywizj Piechoty. Niektre z nich
zostay cakowicie zniszczone i znalazy swj grb na polu bitwy. W cza-
sie walk w rejonie Jelni nasze wojska rozgromiy ogem okoo omiu
doborowych dywizji, w tym rwnie dywizj SS, przeciwnik straci co
najmniej 75-80 tysicy zabitych i rannych". Natomiast Sowinformbiuro
zakomunikowao o rozbiciu dywizji SS, 15. Dywizji Piechoty, 17. Dy-
wizji Piechoty (zmot.), 10. Dywizji Pancernej oraz 137., 178., 292. i 268.
Dywizji Piechoty przeciwnika.
W rzeczywistoci to wojska ukowa szturmoway wystp jelneski,
nie szczdzc ycia tysicy swoich onierzy i oficerw", i utraciy oko-
o 80 tysicy ludzi. Straty Niemcw wyniosy mniej ni 7000 zabitych.
rannych i zaginionych bez wieci. adna z wymienionych w rozkazie
dywizji nie zostaa rozgromiona ani w 1941, ani w 1942 roku. Niemieccy
generaowie dbali o ycie swoich onierzy, pamitajc, jak skpymi re-
zerwami ludzkimi dysponuje Trzecia Rzesza, natomiast artyleria ukowa
najczciej strzelaa Panu Bogu w okno. Czogi rwnie niewiele mogy
dopomc piechocie, poniewa tradycyjnie rzucono je do natarcia przez
bagnist dolin rzeki, ktrej nie byy w stanie sforsowa, i prawie wszyst-
kie zostay w niej na zawsze.
Pitego wrzenia Haider z zadowoleniem zapisa: Nasze jednostki
odday przeciwnikowi uk frontu pod Jelni. Po tym jak nasze wojska zo-
' (j. ukw, op.cii., t. I. s. 451 Przyp. tum
31d
stay ju wyprowadzone, przeciwnik jeszcze dugi czas prowadzi ogie
do opuszczonych przez nas pozycji i dopiero potem ostronie zaj je pie-
chot. Skryty odwrt wojsk z tego uku stanowi nie najgorsze osignicie
dowdztwa".
Operacja jelneska, chocia nie udao si w jej rezultacie okry
i zniszczy niemieckich wojsk, mimo wszystko bya pierwsz udan
operacj zaczepn Armii Czerwonej w skali frontu. Ale pod wzgldem
operacyjno-strategicznym nic przyniosa korzyci, lecz szkod. W czasie
kiedy ukw szturmowa Jelni, czogi Guderiana masakroway wojska
Frontu Centralnego i Poudniowo-Zachodniego. Dywizje Frontu Odwo-
dowego przyniosyby wicej poytku, gdyby pomogy wojskom Kirpo-
nosa. W tym momencie wystp pod Jelni by dla Niemcw drugorzd-
nym kierunkiem dziaa i nie starali si go utrzyma za wszelk cen.
Niecay miesic pniej, kiedy Wehrmacht rozpocz generalne natarcie
na Moskw, bez problemw da sobie rad bez wystpu pod Jelni.
Dugotrwae walki wyczerpay moliwoci zaczepne sowieckich
wojsk. Na rozkaz Stalina 10 wrzenia przeszy do obrony wojska Frontu
Zachodniego, 16 wrzenia przerway natarcie wojska Frontu Odwodowe-
go. Dwumiesiczna bitwa smoleska dobiega koca.
Bitwa o Kijw
D
o poowy lipca Front Poudniowo-Zachodni prowadzi walki
na poudnie od Polesia, na podejciach do Korostenia i Kijowa.
Front Poudniowy powstrzymywa przeciwnika w Modawii.
Jedenastego lipca niemieckie jednostki zmotoryzowane przedary si
na podejcia do Kijowa, ale zostay zatrzymane przez sowieckie wojska
na linii rzeki Irpe, 15-20 kilometrw od miasta. Tutaj Niemcy musieli
toczy walki przez 70 db. Pod oson jednostek rejonu umocnionego
i dwch dywizji strzeleckich w rejonie Kijowa sformowano 37. Armi
w skadzie szeciu dywizji strzeleckich. Wanie ta armia dowodzona
przez generaa A.A. Wasowa do ostatniego dnia bohatersko bronia sto-
licy Ukrainy, ale we wszystkich sowieckich publikacjach podane s tylko
nazwiska jej szefa sztabu i komisarza.
Przeamanie dokonane przez 1. Grup Pancern spowodowao, e
wojska Frontu Poudniowo-Zachodniego zostay podzielone na dwie
grupy: pnocn generaa Potapowa, rozwinit na kierunku koroste-
skim, i poudniow (6. i 12. Armia), ktra przesza do obrony w rejonach
umocnionych wzdu starej granicy pastwowej. Resztki 26. Armii ge-
neraa Kostienki wczono w skad innych armii, a jej dowdztwo polo-
we po poczeniu 6. i 64. Korpusu Strzeleckiego i pojedynczych dywi-
zji, przeprowadzio koncentracj na poudnie od Kijowa pod Fastowem
i Bia Cerkwi. W drugiej poowie lipca genera Kirponos mia w swojej
dyspozycji 68 dywizji i 3 brygady.
Operacja obronna 5. Armii na kierunku korosteskim trwaa ponad
miesic. Na szerokim froncie o dugoci dochodzcej do 200 kilome-
trw 18 dywizji (w tym 6 pancernych i 3 zmechanizowane) generaa
Potapowa prowadzio zacieke walki z 10 dywizjami piechoty 6. Armii
feldmarszaka von Reichenau. Oczywicie po miesicu walk w skadzie
sowieckiego 9., 19. i 22. Korpusu Zmechanizowanego pozostao niewie-
le czogw - zaledwie 140 maszyn - i na przykad w znanym ju nam
batalionie rozpoznawczym 43. Dywizji Pancernej byy tylko dwa samo-
chody pancerne i jeden czog. Ale Niemcy nie mieli ich wcale. Poza tym
nasze koipusy cho rzadko, to jednak otrzymyway uzupenienia sprztu
318
pancernego: i tylko genera Feklcnko w tym czasie dosta okoo setki KW
i T-34. Poza tym w sektorze armii dziaay cztery pocigi pancerne.
W lipcu i pierwszej poowie sierpnia 5. Armia niemal bez przerwy
wykonywaa przeciwuderzenia na lewe skrzydo Grupy Armii Pou-
dnie", zmuszajc jej dowdztwo, by rozwino dodatkowe dywizje fron-
tem na pnoc, w stron Korosteskiego Rejonu Umocnionego i bagien
poleskich, zamiast skierowa je na wschd, pod Kijw. Przeciwuderze-
nia armii Potapowa, jak stwierdzi niemiecki genera A. Filippi, wywary
powany paraliujcy wpyw na wol dowdztwa 6. Armii, by wykona
gwne zadanie operacyjne, polegajce na wyjciu nad Dniepr i' pod Ki-
jw".
Przez miesic pod Korosteniem przeciwnikowi udao si przesun
zaledwie na odlego 60-70 kilometrw. Dziesitego sierpnia dowdca
Grupy Armii Poudnie" musia wyda swoim wojskom rozkaz przejcia
do obrony na linii Koroste-Kijw.
k -k *
W czasie kiedy wojska prawego skrzyda prowadziy operacj obron-
n, gwne siy frontu zaangaoway si w wielk bitw na prawobrze-
nej Ukrainie, ktra trwaa do pierwszych dni sierpnia. Na lewym skrzy-
dle, na kierunku humaskim, obron zajmoway 6. i 12. Armia Frontu
Poudniowo-Zachodniego i 18. Armia Frontu Poudniowego - ogem
18 dywizji strzeleckich i resztki 15., 16. i 24. Korpusu Zmechanizowa-
nego. Wiele dywizji miao mniej wicej jedn trzeci etatowych stanw.
Ale rwnie Niemcy, wedug sowieckich komunikatw, jakoby ponieli
ogromne straty w wyniku bohaterskiego oporu stawianego przez Armi
Czerwon. Wanie 13 lipca Sowinformbiuro owiadczyo, e najlepsze
niemieckie dywizje zostay zniszczone przez wojska sowieckie".
Przeamanie dokonane przez jednostki szybkie von Kleista na kierun-
ku kijowskim i w rejonie ytomierza spowodowao, e wojska sowiec-
kie zostay na du gboko oskrzydlone od pnocy. Szesnastego lipca
1. Grupa Pancerna uderzya od pnocy na tyy 6. Armii Muzyczenki
i opanowaa Bia Cerkiew. Jednoczenie przesza do natarcia 17. Armia
1
Autor cytuje wymienion w bibliografii ksik A. Filippiego Pripiatskaja pro-
blemu, Moskwa 1959, ale zgodnie ze swoim zwyczajem nie podaje rda, strony itp.
Ksika nietumaczona na jzyk polski. Przyp. tum.
319
Bitwa o Kijw
D
o poowy lipca Front Poudniowo-Zachodni prowadzi walki
na poudnie od Polesia, na podejciach do Korostenia i Kijowa.
Front Poudniowy powstrzymywa przeciwnika w Modawii.
Jedenastego lipca niemieckie jednostki zmotoryzowane przedary si
na podejcia do Kijowa, ale zostay zatrzymane przez sowieckie wojska
na linii rzeki Irpe, 15-20 kilometrw od miasta. Tutaj Niemcy musieli
toczy walki przez 70 db. Pod oson jednostek rejonu umocnionego
i dwch dywizji strzeleckich w rejonie Kijowa sformowano 37. Armi
w skadzie szeciu dywizji strzeleckich. Wanie ta armia dowodzona
przez generaa A.A. Wasowa do ostatniego dnia bohatersko bronia sto-
licy Ukrainy, ale we wszystkich sowieckich publikacjach podane s tylko
nazwiska jej szefa sztabu i komisarza.
Przeamanie dokonane przez 1. Grup Pancern spowodowao, e
wojska Frontu Poudniowo-Zachodniego zostay podzielone na dwie
grupy: pnocn generaa Potapowa, rozwinit na kierunku koroste-
skim, i poudniow (6. i 12. Armia), ktra przesza do obrony w rejonach
umocnionych wzdu starej granicy pastwowej. Resztki 26. Armii ge-
neraa Kostienki wczono w skad innych armii, a jej dowdztwo polo-
we po poczeniu 6. i 64. Korpusu Strzeleckiego i pojedynczych dywi-
zji, przeprowadzio koncentracj na poudnie od Kijowa pod Fastowem
i Bia Cerkwi. W drugiej poowie lipca genera Kirponos mia w swojej
dyspozycji 68 dywizji i 3 brygady.
Operacja obronna 5. Armii na kierunku korosteskim trwaa ponad
miesic. Na szerokim froncie o dugoci dochodzcej do 200 kilome-
trw 18 dywizji (w tym 6 pancernych i 3 zmechanizowane) generaa
Potapowa prowadzio zacieke walki z 10 dywizjami piechoty 6. Armii
feldmarszaka von Reichenau. Oczywicie po miesicu walk w skadzie
sowieckiego 9., 19. i 22. Korpusu Zmechanizowanego pozostao niewie-
le czogw - zaledwie 140 maszyn - i na przykad w znanym ju nam
batalionie rozpoznawczym 43. Dywizji Pancernej byy tylko dwa samo-
chody pancerne i jeden czog. Ale Niemcy nie mieli ich wcale. Poza tym
nasze koipusy cho rzadko, to jednak otrzymyway uzupenienia sprztu
318
pancernego: i tylko genera Feklcnko w tym czasie dosta okoo setki KW
i T-34. Poza tym w sektorze armii dziaay cztery pocigi pancerne.
W lipcu i pierwszej poowie sierpnia 5. Armia niemal bez przerwy
wykonywaa przeciwuderzenia na lewe skrzydo Grupy Armii Pou-
dnie", zmuszajc jej dowdztwo, by rozwino dodatkowe dywizje fron-
tem na pnoc, w stron Korosteskiego Rejonu Umocnionego i bagien
poleskich, zamiast skierowa je na wschd, pod Kijw. Przeciwuderze-
nia armii Potapowa, jak stwierdzi niemiecki genera A. Filippi, wywary
powany paraliujcy wpyw na wol dowdztwa 6. Armii, by wykona
gwne zadanie operacyjne, polegajce na wyjciu nad Dniepr i' pod Ki-
jw".
Przez miesic pod Korosteniem przeciwnikowi udao si przesun
zaledwie na odlego 60-70 kilometrw. Dziesitego sierpnia dowdca
Grupy Armii Poudnie" musia wyda swoim wojskom rozkaz przejcia
do obrony na linii Koroste-Kijw.
k -k *
W czasie kiedy wojska prawego skrzyda prowadziy operacj obron-
n, gwne siy frontu zaangaoway si w wielk bitw na prawobrze-
nej Ukrainie, ktra trwaa do pierwszych dni sierpnia. Na lewym skrzy-
dle, na kierunku humaskim, obron zajmoway 6. i 12. Armia Frontu
Poudniowo-Zachodniego i 18. Armia Frontu Poudniowego - ogem
18 dywizji strzeleckich i resztki 15., 16. i 24. Korpusu Zmechanizowa-
nego. Wiele dywizji miao mniej wicej jedn trzeci etatowych stanw.
Ale rwnie Niemcy, wedug sowieckich komunikatw, jakoby ponieli
ogromne straty w wyniku bohaterskiego oporu stawianego przez Armi
Czerwon. Wanie 13 lipca Sowinformbiuro owiadczyo, e najlepsze
niemieckie dywizje zostay zniszczone przez wojska sowieckie".
Przeamanie dokonane przez jednostki szybkie von Kleista na kierun-
ku kijowskim i w rejonie ytomierza spowodowao, e wojska sowiec-
kie zostay na du gboko oskrzydlone od pnocy. Szesnastego lipca
1. Grupa Pancerna uderzya od pnocy na tyy 6. Armii Muzyczenki
i opanowaa Bia Cerkiew. Jednoczenie przesza do natarcia 17. Armia
1
Autor cytuje wymienion w bibliografii ksik A. Filippiego Pripiatskaja pro-
blemu, Moskwa 1959, ale zgodnie ze swoim zwyczajem nie podaje rda, strony itp.
Ksika nietumaczona na jzyk polski. Przyp. tum.
319
von Stiilpnagla i wklinowaa si gboko w styk dwch sowieckich armii
12. i 18.
Sowieckie wojska prowadzc walki odwrotowe, wycofyway si
na nowe rubiee. Dowdztwo Frontu Poudniowo-Zachodniego usio-
wao wszystkimi posiadanymi siami powstrzyma przeciwnika. Prze-
ciwuderzenie na jego skrzydo, wykonay 26. Armia Kosticnki i 5.
Korpus Kawalerii usiujc w ten sposb zakci niemieckie natarcie
i zaryglowa wyom, ktry powsta na styku z 6. Armi Muzyczenki.
W tym samym czasie rwnie 6. Armia wci wykonywaa uderzenia si-
ami 37. i 49. Korpusu Strzeleckiego, chcc odtworzy cig lini frontu
i odzyska linie komunikacyjne.
W tym celu cignito z Frontu Poudniowego w rejon Humania
2. Korpus Zmechanizowany generaa Nowosielskiego. Po walkach
w Modawii pozostao w nim 358 czogw i 168 samochodw pancer-
nych. Na papierze bya to imponujca sia, ale czogi korpusu byy roz-
proszone na caej dwustukilometrowej trasie i do walki przystpoway
z marszu. Dziaania wymienionych wyej zwizkw taktycznych wpraw-
dzie na jaki czas zatrzymay posuwanie si korpusw zmotoryzowanych
przeciwnika, ale nie doprowadziy do realizacji zakadanego celu - wy-
om nie zosta zlikwidowany.
Niemieckie lotnictwo niepodzielnie panowao w powietrzu. W nie-
ustannych walkach wojska 6. i 12. Armii zuyy prawie cae paliwo
i amunicj. Jednostki i tyy przemieszay si ze sob. Dowdca 12. Armii
meldowa do sztabu frontu, opisujc warunki, w jakich walczy armia:
Sytuacja wstrzsajca [...]".
Drugiego sierpnia niemieckie wojska przeciy linie komunikacyjne
6. i 12. Armii, a dwa dni pniej zajy Kirowgrad, odciy sowieckie
jednostki od Dniepru i cakowicie okryy je w okolicach Humania.
W okreniu znalazo si 15 dywizji strzeleckich i elementy 2., 16., 18.
i 24. Korpusu Zmechanizowanego. Prawie nikomu nie udao si wydo-
sta z kota. Do niemieckiej niewoli trafio wielu szeregowych onierzy
i dowdcw, w tym obaj dowdcy armii. Genera Poniedielin przey na-
zistowskie obozy i zosta rozstrzelany na rozkaz Stalina za antysowiec-
kie wypowiedzi" w czasie niewoli. Ogem Niemcy wzili do niewoli
103 tysice ludzi, zdobyli 3 1 7 czogw i 858 dzia.
Osiemnasta Armia generaa Smirnowa do koca 7 sierpnia wycofaa
si na rubie na poudnie od linii Wozniesienka-Marinowka i przesza do
obrony.
320
W celu deblokowania wojsk 6. i 12. Armii marszaek Budionny za-
da od dowdcy frontu, aby siami 26. Armii wykona przeciwuderzenie
w kierunku na Korsu Szewczenkowski, Zwinogrdka. Dowdca armii
postanowi zniszczy przeciwnika uderzeniem 6. Korpusu Strzeleckiego,
5. Korpusu Kawalerii i 12. Dywizji Pancernej, wyj na tyy jednostek
1 Grupy Pancernej i nawiza taktyczny kontakt z okronymi armiami.
Na marginesie mwic, 12. Dywizja Pancerna powstaa z rozformowane-
go 8. KZmech. i zostaa uzupeniona 250 nowymi KW i T-34. Rankiem
7 sierpnia wojska generaa Kosticnki przeprowadziy zaskakujce ude-
rzenie, rozbiy przeciwnika i kontynuujc natarcie, po pokonaniu 25 ki-
lometrw, wyszy nad rzek Ro na poudniowy wschd do Bogusawa.
Ale pod koniec dnia przeciwnik podcign siy i dalsze sowieckie natar-
cie w kierunku na Zwinogrdk nie uzyskao powodzenia.
smego sierpnia grupa szybka 5. KKaw. oraz 12. Dywizji Pancernej
otrzymaa nowe zadanie - naciera w kierunku Ryszczewa i uderzeniem
na skrzydo przeciwnika zniszczy niemieckie wojska, ktre wyszy nad
Dniepr na pnoc od Kaniowa. Nieskuteczne ataki trway na tym odcinku
do 12 sierpnia. Zakoczywszy likwidacj humaskiego kota, von Kleist
wydzieli cz si, powierzajc im zadanie odparcia przeciwuderze. Po
dwudniowych walkach, 15 sierpnia, wojska 26. Armii wycofay si za
Dniepr. W tym czasie na lewo od nich, w rejonie Czerkas, ju rozwina
si nowa 38. Armia pod dowdztwem Riabyszewa, dysponujca picio-
ma dywizjami i samodzielnymi jednostkami pancernymi.
Biorc pod uwag skomplikowan sytuacj. Stawka rozkazaa wszyst-
kim wojskom wycofa si za Dniepr, utrzymujc na zachodnim brzegu
rejon Kijowa i Dniepropietrowska oraz szereg przyczkw na poudnie
od tych miast. W ostatnich dniach sierpnia sowieckie wojska wycofay
si na lewy brzeg. W czasie odwrotu okazao si, e w 38. Armii nie ma
wystarczajcej iloci materiaw wybuchowych, eby wysadzi w po-
wietrze mosty w Czerkasach, i trzeba je zniszczy ogniem bezporednim
artylerii. W dniach 25-30 sierpnia Niemcy zajli ca Ukrain Prawo-
brzen.
W trudnym pooeniu znalazy si rwnie jednostki Frontu Pou-
dniowego. Sytuacja na tym odcinku pogorszya si jeszcze bardziej, kie-
dy rumuska 4. Armia przeamaa obron 9. Armii J.T. Czerewiczenki na
zachd od Tyraspola. Wojska Frontu wycofay si za Boh. Z odcitych od
gwnych si lewoskrzydlowych dywizji 9. Armii utworzono Samodziel-
n Armi Nadmorsk pod dowdztwem generaa G.P. Sofronowa.
321
von Stiilpnagla i wklinowaa si gboko w styk dwch sowieckich armii
12. i 18.
Sowieckie wojska prowadzc walki odwrotowe, wycofyway si
na nowe rubiee. Dowdztwo Frontu Poudniowo-Zachodniego usio-
wao wszystkimi posiadanymi siami powstrzyma przeciwnika. Prze-
ciwuderzenie na jego skrzydo, wykonay 26. Armia Kosticnki i 5.
Korpus Kawalerii usiujc w ten sposb zakci niemieckie natarcie
i zaryglowa wyom, ktry powsta na styku z 6. Armi Muzyczenki.
W tym samym czasie rwnie 6. Armia wci wykonywaa uderzenia si-
ami 37. i 49. Korpusu Strzeleckiego, chcc odtworzy cig lini frontu
i odzyska linie komunikacyjne.
W tym celu cignito z Frontu Poudniowego w rejon Humania
2. Korpus Zmechanizowany generaa Nowosielskiego. Po walkach
w Modawii pozostao w nim 358 czogw i 168 samochodw pancer-
nych. Na papierze bya to imponujca sia, ale czogi korpusu byy roz-
proszone na caej dwustukilometrowej trasie i do walki przystpoway
z marszu. Dziaania wymienionych wyej zwizkw taktycznych wpraw-
dzie na jaki czas zatrzymay posuwanie si korpusw zmotoryzowanych
przeciwnika, ale nie doprowadziy do realizacji zakadanego celu - wy-
om nie zosta zlikwidowany.
Niemieckie lotnictwo niepodzielnie panowao w powietrzu. W nie-
ustannych walkach wojska 6. i 12. Armii zuyy prawie cae paliwo
i amunicj. Jednostki i tyy przemieszay si ze sob. Dowdca 12. Armii
meldowa do sztabu frontu, opisujc warunki, w jakich walczy armia:
Sytuacja wstrzsajca [...]".
Drugiego sierpnia niemieckie wojska przeciy linie komunikacyjne
6. i 12. Armii, a dwa dni pniej zajy Kirowgrad, odciy sowieckie
jednostki od Dniepru i cakowicie okryy je w okolicach Humania.
W okreniu znalazo si 15 dywizji strzeleckich i elementy 2., 16., 18.
i 24. Korpusu Zmechanizowanego. Prawie nikomu nie udao si wydo-
sta z kota. Do niemieckiej niewoli trafio wielu szeregowych onierzy
i dowdcw, w tym obaj dowdcy armii. Genera Poniedielin przey na-
zistowskie obozy i zosta rozstrzelany na rozkaz Stalina za antysowiec-
kie wypowiedzi" w czasie niewoli. Ogem Niemcy wzili do niewoli
103 tysice ludzi, zdobyli 3 1 7 czogw i 858 dzia.
Osiemnasta Armia generaa Smirnowa do koca 7 sierpnia wycofaa
si na rubie na poudnie od linii Wozniesienka-Marinowka i przesza do
obrony.
320
W celu deblokowania wojsk 6. i 12. Armii marszaek Budionny za-
da od dowdcy frontu, aby siami 26. Armii wykona przeciwuderzenie
w kierunku na Korsu Szewczenkowski, Zwinogrdka. Dowdca armii
postanowi zniszczy przeciwnika uderzeniem 6. Korpusu Strzeleckiego,
5. Korpusu Kawalerii i 12. Dywizji Pancernej, wyj na tyy jednostek
1 Grupy Pancernej i nawiza taktyczny kontakt z okronymi armiami.
Na marginesie mwic, 12. Dywizja Pancerna powstaa z rozformowane-
go 8. KZmech. i zostaa uzupeniona 250 nowymi KW i T-34. Rankiem
7 sierpnia wojska generaa Kosticnki przeprowadziy zaskakujce ude-
rzenie, rozbiy przeciwnika i kontynuujc natarcie, po pokonaniu 25 ki-
lometrw, wyszy nad rzek Ro na poudniowy wschd do Bogusawa.
Ale pod koniec dnia przeciwnik podcign siy i dalsze sowieckie natar-
cie w kierunku na Zwinogrdk nie uzyskao powodzenia.
smego sierpnia grupa szybka 5. KKaw. oraz 12. Dywizji Pancernej
otrzymaa nowe zadanie - naciera w kierunku Ryszczewa i uderzeniem
na skrzydo przeciwnika zniszczy niemieckie wojska, ktre wyszy nad
Dniepr na pnoc od Kaniowa. Nieskuteczne ataki trway na tym odcinku
do 12 sierpnia. Zakoczywszy likwidacj humaskiego kota, von Kleist
wydzieli cz si, powierzajc im zadanie odparcia przeciwuderze. Po
dwudniowych walkach, 15 sierpnia, wojska 26. Armii wycofay si za
Dniepr. W tym czasie na lewo od nich, w rejonie Czerkas, ju rozwina
si nowa 38. Armia pod dowdztwem Riabyszewa, dysponujca picio-
ma dywizjami i samodzielnymi jednostkami pancernymi.
Biorc pod uwag skomplikowan sytuacj. Stawka rozkazaa wszyst-
kim wojskom wycofa si za Dniepr, utrzymujc na zachodnim brzegu
rejon Kijowa i Dniepropietrowska oraz szereg przyczkw na poudnie
od tych miast. W ostatnich dniach sierpnia sowieckie wojska wycofay
si na lewy brzeg. W czasie odwrotu okazao si, e w 38. Armii nie ma
wystarczajcej iloci materiaw wybuchowych, eby wysadzi w po-
wietrze mosty w Czerkasach, i trzeba je zniszczy ogniem bezporednim
artylerii. W dniach 25-30 sierpnia Niemcy zajli ca Ukrain Prawo-
brzen.
W trudnym pooeniu znalazy si rwnie jednostki Frontu Pou-
dniowego. Sytuacja na tym odcinku pogorszya si jeszcze bardziej, kie-
dy rumuska 4. Armia przeamaa obron 9. Armii J.T. Czerewiczenki na
zachd od Tyraspola. Wojska Frontu wycofay si za Boh. Z odcitych od
gwnych si lewoskrzydlowych dywizji 9. Armii utworzono Samodziel-
n Armi Nadmorsk pod dowdztwem generaa G.P. Sofronowa.
321
Jednoczenie Stawka wzmocnia wojska Frontu Poudniowo-Zachod-
niego 24 sformowanymi wanie dywizjami. Przypominam, e cay od-
wd niemieckiej Grupy Armii Poudnie" skada si z trzech dywizji
piechoty.
Stalin ju 4 sierpnia wyda Kirponosowi i Tiuleniewowi polecenie po-
spiesznego utworzenia silnej linii obrony wzdu linii Dniepru do Krze-
mieczugu, wczajc w ni rejon Kijowa i dalej wzdu linii Krzywy
Rg, Kachowka, Cherso. W sierpniu Niemcy nieraz prbowali opano-
wa Kijw i sforsowa Dniepr na odcinku Frontu Poudniowo-Zachod-
niego, ale bez skutku.
Na pocztku wrzenia dugo linii obrony Frontu Poudniowo-Za-
chodniego na lewym brzegu Dniepru przekraczaa 700 kilometrw. Przed
niemieck 2. Grup Pancern bronia odcinka Dubowicze-Czaplejcwka
Baturin-Woowica 40. Armia. Na pnocny zachd od niej toczya walki
21. Armia obsadzajca lini Koniaty-Semenowka-Szczors-Siedniew.
Jednostki 5. Armii znajdoway si na odcinku opaty-Pawowka-Lu-
becz-Sorokoszycze, odpierajc na swoim prawym skrzydle ataki 2. Ar-
mii przeciwnika. Dalej na poudnie, wzdu wschodniego brzegu Dnie-
pru, dziaay 37., 26. i 38. Armia. Ogem na uku kijowskim znajdoway
si 64 sowieckie dywizje i 3 korpusy powietrznodesantowe.
* * *
W czasie gdy w kwaterze gwnej Hitlera dyskutowano, dokd skie-
rowa najwiksze siy - na Moskw czy na skrzyda, Guderian przystpi!
do likwidacji zagroenia swojego prawego skrzyda. Armia Potapowa
i Front Centralny, tworzc zwrcony ku zachodowi klin, blokoway dzia-
ania von Bocka i Rundstedta. W Sztabie Generalnym Wehrmachtu po-
wstao nawet okrelenie homelska koda", ktr trzeba byo wyama".
Guderian i von Weichs rozpoczli uderzenie na poudnie przede wszyst-
kim w tym celu.
smego sierpnia niemieckie 2. Armia i 2. Grupa Pancerna przeszy
do natarcia w kierunku na Home] i Starodub. Osaniajce ten kierunek
wojska Frontu Centralnego nie wytrzymay zaskakujcych uderze i za-
czy si wycofywa. Dziewitnastego sierpnia 2. Armia zdobya Homel,
a 24 sierpnia XXIV Korpus Zmotoryzowany opanowa Nowozybkowo.
Homelsk kod" zlikwidowano. Teraz nie tylko zabezpieczone zostao
poudniowe skrzydo Grupy Armii rodek", ale rwnie pojawia si
szansa uzyskania nowych sukcesw na poudniu.
Pod koniec sierpnia genera Potapow na polecenie Stawki wycofa
5. Armi za Dniepr, nad ktry na caym froncie wyszy wojska von Rund-
stedta.
Ku rozczarowaniu Guderiana nadszed w kocu rozkaz Hitlera: Za
najwaniejszy cel przed nadejciem zimy naley uwaa nie zdobycie
Moskwy, ale Krymu oraz przemysowego i wglowego Zagbia Do-
nieckiego, i pozbawienie Rosjan dostpu do kaukaskiej ropy naftowej.
Na pnocy za najwaniejszy cel naley uwaa blokowanie Leningradu
i poczenie si z Finami [...] konieczne jest natychmiastowe przeprowa-
dzenie operacji, ktra powinna zosta wykonana przez styczne skrzyda
Grup Armii Poudnie i rodek. Celem tej operacji nie powinno by
zwyke zepchnicie rosyjskiej 5. Armii za lini Dniepru jedynie siami
naszej 6. Armii, ale cakowite zniszczenie przeciwnika, zanim zdy on
dotrze do linii: rzeka Desna, miasto Konotop i miasto Suda". Dlatego
2. Grupa Pancerna miaa rozwija natarcie w kierunku poudniowym, na
skrzydo wojsk Frontu Poudniowo-Zachodniego, a najbliszym celem
by Konotop.
Sowiecka 21. Armia wycofywaa si od Homla na Czernihw. Ude-
rzeniowe zgrupowania przeciwnika wklinoway si gboko w ugrupo-
wania bojowe jej wojsk. Genera Kirponos pospiesznie wysun na ru-
bie Desny od Szostek do Woowicy 2. Korpus Powietrznodesantowy,
dwie dywizje strzeleckie, 10. Dywizj Pancern, w ktrej uzupeniono
sprzt, 5. Brygad Przeciwpancern i oddzia wojsk NKWD. Jednostki
te zajy obron i zatrzymay wroga. W pniejszym okresie stay si
one podstaw sformowanej na polecenie Stawki 40. Armii. Jej dowdc
zosta genera major K.P. Podlas.
Pierwszego wrzenia niemieckie wojska na kierunku konotopskim
przebiy si do Desny i wypierajc prawoskrzydowe jednostki 40. Armii.
uchwyciy przyczek na lewym brzegu rzeki w rejonie Szostek. Walki
miay tu wyjtkowo zacieky charakter, ale Niemcy zdoali obroni przy-
czek. Genera Kirponos, widzc trudn sytuacj na prawym skrzydle
frontu, przekaza 40. Armii znajdujcy si dotd w jego odwodzie 3. Kor-
pus Powietrznodesantowy.
* * *
Stawka rozkazaa dowdcy Frontu Briaskiego wykona uderzenie na
skrzydo posuwajcej si szybko na poudnie grupy pancernej Guderiana.
323
Jednoczenie Stawka wzmocnia wojska Frontu Poudniowo-Zachod-
niego 24 sformowanymi wanie dywizjami. Przypominam, e cay od-
wd niemieckiej Grupy Armii Poudnie" skada si z trzech dywizji
piechoty.
Stalin ju 4 sierpnia wyda Kirponosowi i Tiuleniewowi polecenie po-
spiesznego utworzenia silnej linii obrony wzdu linii Dniepru do Krze-
mieczugu, wczajc w ni rejon Kijowa i dalej wzdu linii Krzywy
Rg, Kachowka, Cherso. W sierpniu Niemcy nieraz prbowali opano-
wa Kijw i sforsowa Dniepr na odcinku Frontu Poudniowo-Zachod-
niego, ale bez skutku.
Na pocztku wrzenia dugo linii obrony Frontu Poudniowo-Za-
chodniego na lewym brzegu Dniepru przekraczaa 700 kilometrw. Przed
niemieck 2. Grup Pancern bronia odcinka Dubowicze-Czaplejcwka
Baturin-Woowica 40. Armia. Na pnocny zachd od niej toczya walki
21. Armia obsadzajca lini Koniaty-Semenowka-Szczors-Siedniew.
Jednostki 5. Armii znajdoway si na odcinku opaty-Pawowka-Lu-
becz-Sorokoszycze, odpierajc na swoim prawym skrzydle ataki 2. Ar-
mii przeciwnika. Dalej na poudnie, wzdu wschodniego brzegu Dnie-
pru, dziaay 37., 26. i 38. Armia. Ogem na uku kijowskim znajdoway
si 64 sowieckie dywizje i 3 korpusy powietrznodesantowe.
* * *
W czasie gdy w kwaterze gwnej Hitlera dyskutowano, dokd skie-
rowa najwiksze siy - na Moskw czy na skrzyda, Guderian przystpi!
do likwidacji zagroenia swojego prawego skrzyda. Armia Potapowa
i Front Centralny, tworzc zwrcony ku zachodowi klin, blokoway dzia-
ania von Bocka i Rundstedta. W Sztabie Generalnym Wehrmachtu po-
wstao nawet okrelenie homelska koda", ktr trzeba byo wyama".
Guderian i von Weichs rozpoczli uderzenie na poudnie przede wszyst-
kim w tym celu.
smego sierpnia niemieckie 2. Armia i 2. Grupa Pancerna przeszy
do natarcia w kierunku na Home] i Starodub. Osaniajce ten kierunek
wojska Frontu Centralnego nie wytrzymay zaskakujcych uderze i za-
czy si wycofywa. Dziewitnastego sierpnia 2. Armia zdobya Homel,
a 24 sierpnia XXIV Korpus Zmotoryzowany opanowa Nowozybkowo.
Homelsk kod" zlikwidowano. Teraz nie tylko zabezpieczone zostao
poudniowe skrzydo Grupy Armii rodek", ale rwnie pojawia si
szansa uzyskania nowych sukcesw na poudniu.
Pod koniec sierpnia genera Potapow na polecenie Stawki wycofa
5. Armi za Dniepr, nad ktry na caym froncie wyszy wojska von Rund-
stedta.
Ku rozczarowaniu Guderiana nadszed w kocu rozkaz Hitlera: Za
najwaniejszy cel przed nadejciem zimy naley uwaa nie zdobycie
Moskwy, ale Krymu oraz przemysowego i wglowego Zagbia Do-
nieckiego, i pozbawienie Rosjan dostpu do kaukaskiej ropy naftowej.
Na pnocy za najwaniejszy cel naley uwaa blokowanie Leningradu
i poczenie si z Finami [...] konieczne jest natychmiastowe przeprowa-
dzenie operacji, ktra powinna zosta wykonana przez styczne skrzyda
Grup Armii Poudnie i rodek. Celem tej operacji nie powinno by
zwyke zepchnicie rosyjskiej 5. Armii za lini Dniepru jedynie siami
naszej 6. Armii, ale cakowite zniszczenie przeciwnika, zanim zdy on
dotrze do linii: rzeka Desna, miasto Konotop i miasto Suda". Dlatego
2. Grupa Pancerna miaa rozwija natarcie w kierunku poudniowym, na
skrzydo wojsk Frontu Poudniowo-Zachodniego, a najbliszym celem
by Konotop.
Sowiecka 21. Armia wycofywaa si od Homla na Czernihw. Ude-
rzeniowe zgrupowania przeciwnika wklinoway si gboko w ugrupo-
wania bojowe jej wojsk. Genera Kirponos pospiesznie wysun na ru-
bie Desny od Szostek do Woowicy 2. Korpus Powietrznodesantowy,
dwie dywizje strzeleckie, 10. Dywizj Pancern, w ktrej uzupeniono
sprzt, 5. Brygad Przeciwpancern i oddzia wojsk NKWD. Jednostki
te zajy obron i zatrzymay wroga. W pniejszym okresie stay si
one podstaw sformowanej na polecenie Stawki 40. Armii. Jej dowdc
zosta genera major K.P. Podlas.
Pierwszego wrzenia niemieckie wojska na kierunku konotopskim
przebiy si do Desny i wypierajc prawoskrzydowe jednostki 40. Armii.
uchwyciy przyczek na lewym brzegu rzeki w rejonie Szostek. Walki
miay tu wyjtkowo zacieky charakter, ale Niemcy zdoali obroni przy-
czek. Genera Kirponos, widzc trudn sytuacj na prawym skrzydle
frontu, przekaza 40. Armii znajdujcy si dotd w jego odwodzie 3. Kor-
pus Powietrznodesantowy.
* * *
Stawka rozkazaa dowdcy Frontu Briaskiego wykona uderzenie na
skrzydo posuwajcej si szybko na poudnie grupy pancernej Guderiana.
323
W tym okresie Front Briaski obejmowa cztery armie. Prawoskrzydo-
wa i najsilniejsza 50. Armia miaa w swoim skadzie 6 dywizji strzelec-
kich i jedn kawalerii. Broniy si one za Desn, na pnocny zachd
od Briaska, na odcinku od linii kolejowej Rosawl- Kirw do ukowki.
Armi dowodzi byy dowdca 17. Korpusu Zmechanizowanego gene-
ra major M.P. Pietrow. Dalej na poudnie, na zachodnich podejciach
do Briaska, na odcinku od ukowki do Poczepu, znajdowaa si nowa
3. Armia generaa majora J.G. Krejzera. Na razie w jej skadzie byy tyl-
ko dwie dywizje strzeleckie. Na lewo od niej, od Poczepu do Nowogrodu
Siewierskiego, bronia si 13. Armia generaa majora A.M. Gorodnian-
skiego dysponujca 8 dywizjami strzeleckimi, 50. Dywizj Pancern
i 2 dywizjami kawalerii.
Poza tym na prawym skrzydle tej armii przygotowywaa si do wpro-
wadzenia do walki grupa szybka w skadzie: 108. Dywizja Pancerna,
141. Brygada Pancerna oraz 4. Dywizja Kawalerii. Jednostki te dopie-
ro wyadowyway si z transportw i planowano uy ich do wykona-
nia uderzenia w kierunku na Pogar. Grup dowodzi genera Jermakow,
a wspiera j miao lotnictwo frontu. Usytuowanie wojsk Frontu Bria-
skiego na skrzydle przeciwnika stwarzao interesujce moliwoci za-
atakowania niemieckiej 2. Grupy Pancernej. Szczegln sytuacj miaa
dysponujca 8 dywizjami strzeleckimi 21. Armia osaniajca pnocne
podejcia do Czernihowa.
Genera Jeremienko 25 sierpnia w rozmowie przeprowadzonej bez-
porednim czem ze Stalinem i Szaposznikowem zapewni Stawk, e
bezwarunkowo rozbije ajdaka Guderiana". Dwudziestego dziewite-
go sierpnia na 2. Grup Pancern przeprowadzono przeciwuderzenia od
wschodu, poudnia i zachodu. W tym czasie Guderian naciera tylko dwo-
ma korpusami zmotoryzowanymi (4 dywizje pancerne i 2 zmotoryzowa-
ne), poniewa XXXXVI KZmot. wci jaszcze znajdowa si w rejonie
Smoleska. Czoowy XXIV Korpus Zmotoryzowany prowadzi walki na
poudnie i pnoc od Desny. Jego 3. Dywizja Pancerna po sforsowaniu
rzeki dziaaa w rejonie Szostek i rozszerzaa przyczek. Dziesita Dy-
wizja Zmotoryzowana sforsowaa Desn pod Koropem, za ni posuwaa
si 4. DPanc. XXXXVII Korpus Zmotoryzowany w skadzie 17. i 18
Dywizja Pancerna i 29. Dywizja Zmotoryzowana naciera na odcinku
13. Armii na Trubczewsk.
Przeciwuderzenie 13. Armii wykonane ze wschodu na zachd, od
Trubczewska na Pogar. siami trzech dywizji strzeleckich i grupy ope-
324
racyjnej Jermakowa przeksztacio si w bj spotkaniowy sowieckich
wojsk z korpusem grupy Guderiana. Z obu stron w bitwie uczestniczyo
wiele czogw i samolotw. Cikie walki pancerne pod Trubczewskiem
trway kilka db. Trzydziestego pierwszego sierpnia jednostki XXXXV1I
Korpusu zostay wyparte na zachd od Desny, a grupa Jermakowa nawi-
zaa walk pod Pogarem. Trzy niemieckie dywizje nie zdoay rozbi 12
sowieckich. W tym samym dniu na prawe skrzydo czoowego korpusu
Guderiana uderzyy cztery dywizje piechoty 21. Armii, a od poudnia
- 10. Dywizja Pancerna i 2. Korpus Powietrznodcsantowy. W rezultacie
10. Dywizja Zmotoryzowana, ktra przeprawia si pod Koropem, zosta-
a odrzucona za Desn, ale dywizje pancerne utrzymay swoje przycz-
ki. Guderian tak pisa o tej krytycznej chwili:
29 sierpnia znaczne siy przeciwnika wspierane przez lotnictwo za-
atakoway od poudnia i zachodu XXIV Korpus Pancerny, ktry wskutek
tego zmuszony by przerwa natarcie 3. Dywizji Pancernej i 10. Zmo-
toryzowanej Dywizji Piechoty [...]. Na pnoc od miejscowoci Korop
przeprawia si przez Desn 10. Zmotoryzowana Dywizja Piechoty, ktr
jednak Rosjanie gwatownym kontratakiem odrzucili znowu na przeciw-
legy brzeg, a ponadto zaatakowali znacznymi siami jej prawe skrzy-
do. Z trudem, wprowadzajc do walki ostatnie siy - onierzy kompanii
piekarni polowej - udao si tu unikn katastrofy [...]. Wobec atakw
przeciwnika na obu skrzydach i jego silnego nacisku od czoa, [...]
uwaaem za wtpliwe, by posiadane przez nas siy miay wystarczy
do kontynuowania natarcia. Tote zwrciem si ponownie do Grupy
Armii rodek" [...] o oddanie z powrotem do mojej dyspozycji cae-
go XXXXVI Korpusu Pancernego, a ponadto o zasilenie mojej grupy 7.
i 11. Dywizj Pancern oraz 14. Zmotoryzowan Dywizj Piechoty, wie-
dziaem bowiem, e te dywizje w danej chwili nigdzie nie bior udziau
w walkach. Siy te, moim zdaniem, wystarczyyby do szybkiego zako-
czenia operacji kijowskiej"
2
.
Ale Guderian nie dosta ani jednego taktycznego zwizku pancerne-
go, ani jednego czogu. W ostatnim dniu sierpnia przerzucono mu spod
Smoleska Dywizj SS Das Reich" i 1. Dywizj Kawalerii, ktre oso-
niy prawe skrzydo korpusu Geyra von Schweppenburga. Zabezpiecze-
nie lewego skrzyda tego korpusu w rejonie Nowogrodu Siewierskiego
wzmocniono pukiem Grossdeutschland". Razem z 29. DywizjZmoto-
:
11. Guderian, op.cil, s. 171 172. Przyp. tum.
Wi
W tym okresie Front Briaski obejmowa cztery armie. Prawoskrzydo-
wa i najsilniejsza 50. Armia miaa w swoim skadzie 6 dywizji strzelec-
kich i jedn kawalerii. Broniy si one za Desn, na pnocny zachd
od Briaska, na odcinku od linii kolejowej Rosawl- Kirw do ukowki.
Armi dowodzi byy dowdca 17. Korpusu Zmechanizowanego gene-
ra major M.P. Pietrow. Dalej na poudnie, na zachodnich podejciach
do Briaska, na odcinku od ukowki do Poczepu, znajdowaa si nowa
3. Armia generaa majora J.G. Krejzera. Na razie w jej skadzie byy tyl-
ko dwie dywizje strzeleckie. Na lewo od niej, od Poczepu do Nowogrodu
Siewierskiego, bronia si 13. Armia generaa majora A.M. Gorodnian-
skiego dysponujca 8 dywizjami strzeleckimi, 50. Dywizj Pancern
i 2 dywizjami kawalerii.
Poza tym na prawym skrzydle tej armii przygotowywaa si do wpro-
wadzenia do walki grupa szybka w skadzie: 108. Dywizja Pancerna,
141. Brygada Pancerna oraz 4. Dywizja Kawalerii. Jednostki te dopie-
ro wyadowyway si z transportw i planowano uy ich do wykona-
nia uderzenia w kierunku na Pogar. Grup dowodzi genera Jermakow,
a wspiera j miao lotnictwo frontu. Usytuowanie wojsk Frontu Bria-
skiego na skrzydle przeciwnika stwarzao interesujce moliwoci za-
atakowania niemieckiej 2. Grupy Pancernej. Szczegln sytuacj miaa
dysponujca 8 dywizjami strzeleckimi 21. Armia osaniajca pnocne
podejcia do Czernihowa.
Genera Jeremienko 25 sierpnia w rozmowie przeprowadzonej bez-
porednim czem ze Stalinem i Szaposznikowem zapewni Stawk, e
bezwarunkowo rozbije ajdaka Guderiana". Dwudziestego dziewite-
go sierpnia na 2. Grup Pancern przeprowadzono przeciwuderzenia od
wschodu, poudnia i zachodu. W tym czasie Guderian naciera tylko dwo-
ma korpusami zmotoryzowanymi (4 dywizje pancerne i 2 zmotoryzowa-
ne), poniewa XXXXVI KZmot. wci jaszcze znajdowa si w rejonie
Smoleska. Czoowy XXIV Korpus Zmotoryzowany prowadzi walki na
poudnie i pnoc od Desny. Jego 3. Dywizja Pancerna po sforsowaniu
rzeki dziaaa w rejonie Szostek i rozszerzaa przyczek. Dziesita Dy-
wizja Zmotoryzowana sforsowaa Desn pod Koropem, za ni posuwaa
si 4. DPanc. XXXXVII Korpus Zmotoryzowany w skadzie 17. i 18
Dywizja Pancerna i 29. Dywizja Zmotoryzowana naciera na odcinku
13. Armii na Trubczewsk.
Przeciwuderzenie 13. Armii wykonane ze wschodu na zachd, od
Trubczewska na Pogar. siami trzech dywizji strzeleckich i grupy ope-
324
racyjnej Jermakowa przeksztacio si w bj spotkaniowy sowieckich
wojsk z korpusem grupy Guderiana. Z obu stron w bitwie uczestniczyo
wiele czogw i samolotw. Cikie walki pancerne pod Trubczewskiem
trway kilka db. Trzydziestego pierwszego sierpnia jednostki XXXXV1I
Korpusu zostay wyparte na zachd od Desny, a grupa Jermakowa nawi-
zaa walk pod Pogarem. Trzy niemieckie dywizje nie zdoay rozbi 12
sowieckich. W tym samym dniu na prawe skrzydo czoowego korpusu
Guderiana uderzyy cztery dywizje piechoty 21. Armii, a od poudnia
- 10. Dywizja Pancerna i 2. Korpus Powietrznodcsantowy. W rezultacie
10. Dywizja Zmotoryzowana, ktra przeprawia si pod Koropem, zosta-
a odrzucona za Desn, ale dywizje pancerne utrzymay swoje przycz-
ki. Guderian tak pisa o tej krytycznej chwili:
29 sierpnia znaczne siy przeciwnika wspierane przez lotnictwo za-
atakoway od poudnia i zachodu XXIV Korpus Pancerny, ktry wskutek
tego zmuszony by przerwa natarcie 3. Dywizji Pancernej i 10. Zmo-
toryzowanej Dywizji Piechoty [...]. Na pnoc od miejscowoci Korop
przeprawia si przez Desn 10. Zmotoryzowana Dywizja Piechoty, ktr
jednak Rosjanie gwatownym kontratakiem odrzucili znowu na przeciw-
legy brzeg, a ponadto zaatakowali znacznymi siami jej prawe skrzy-
do. Z trudem, wprowadzajc do walki ostatnie siy - onierzy kompanii
piekarni polowej - udao si tu unikn katastrofy [...]. Wobec atakw
przeciwnika na obu skrzydach i jego silnego nacisku od czoa, [...]
uwaaem za wtpliwe, by posiadane przez nas siy miay wystarczy
do kontynuowania natarcia. Tote zwrciem si ponownie do Grupy
Armii rodek" [...] o oddanie z powrotem do mojej dyspozycji cae-
go XXXXVI Korpusu Pancernego, a ponadto o zasilenie mojej grupy 7.
i 11. Dywizj Pancern oraz 14. Zmotoryzowan Dywizj Piechoty, wie-
dziaem bowiem, e te dywizje w danej chwili nigdzie nie bior udziau
w walkach. Siy te, moim zdaniem, wystarczyyby do szybkiego zako-
czenia operacji kijowskiej"
2
.
Ale Guderian nie dosta ani jednego taktycznego zwizku pancerne-
go, ani jednego czogu. W ostatnim dniu sierpnia przerzucono mu spod
Smoleska Dywizj SS Das Reich" i 1. Dywizj Kawalerii, ktre oso-
niy prawe skrzydo korpusu Geyra von Schweppenburga. Zabezpiecze-
nie lewego skrzyda tego korpusu w rejonie Nowogrodu Siewierskiego
wzmocniono pukiem Grossdeutschland". Razem z 29. DywizjZmoto-
:
11. Guderian, op.cil, s. 171 172. Przyp. tum.
Wi
ryzowan puk ten zdoa ponownie zepchn jednostki 13. Armii (!) za
Desn i zdoby Jampol.
Drugiego wrzenia rozpoczy si zlecone przez Stawk oglne prze-
ciwuderzenia wojsk Frontu Briaskiego i stycznych z nim frontw. Front
Odwodowy naciera na Jelni, co zmusio von Bocka do trzymania na
uku jelneskim 10. Dywizji Pancernej. Front Briaski wykonywa ude-
rzenia w kierunku Rosawi, Staroduba i Nowogrodu Siewierskiego, aby
we wspdziaaniu z 40. Armi Frontu Poudniowo-Zachodniego rozbi
grup Guderiana. Przez cay pierwszy tydzie wrzenia trway wyjtko-
wo zacieke walki.
Najwysza pora zada pytanie: czy genera Jeremienko mg rozbi
2. Grup Pancern? Niewtpliwie tak, byo to cakowicie wykonalne
zadanie. Guderian rozwija przeamanie na Konotop siami omiu dy-
wizji i jednego elitarnego puku. Przeciwko nim uruchomiono ogem
trzy sowieckie armie i grup operacyjn Jermakowa - 13 dywizji i 7
brygad, przy sowieckim panowaniu w powietrzu. Jednake organizujc
przeciwuderzenia, powtrzono dawne bdy: nie utworzono wystarcza-
jco silnych zgrupowa, jednostki wprowadzano do walki pojedynczo
i w rnych kierunkach, nie byo midzy nimi cznoci, nie mwic na-
wet o wspdziaaniu. A tymczasem Guderian, manewrujc siami, sku-
tecznie powstrzymywa nacisk przeciwnika na swoje skrzyda, a jego
XXIV Korpus Zmotoryzowany dwiema dywizjami pancernymi nadal
naciera na poudnie.
Sidmego wrzenia jednostki Guderiana zdobyy Konotop, tego sa-
mego dnia elementy niemieckiej 2. Armii rozpoczy walki w Czerni-
howie, a 10 wrzenia 3. Dywizja Pancerna Modl przebia si do Romn,
wklinowaa si gboko pomidzy 40. a 21. Armi i znalaza daleko na
wschd od Dniepru. Tak wic jednostkom Frontu Briaskiego nie uda-
o si zapobiec wyjciu przeciwnika na tyy wojsk generaa Kirponosa.
Nieskuteczna bya take operacja przeprowadzona przez sowieckie lot-
nictwo przeciwko jednostkom pancernym przeciwnika. Odwody Frontu
Poudniowo-Zachodniego, ktre miay zamkn drog niemieckim woj-
skom, rwnie nie zmieniy sytuacji.
Wojska Jeremienki nie wykonay postawionego im zadania, za to sam
genera owiadczy co nastpuje: W walkach tych zahartowalimy si,
jeszcze lepiej poznalimy przeciwnika, nauczylimy si go bi (ciekawe,
gdzie i kiedy go pobi? - uwaga autora) [...]. Miao to wielki wpyw na
umocnienie moralnego ducha wojsk, a jednoczenie byo dobitnym prze-
jawem bohaterstwa [...]".
326
Dwudziesta Pierwsza Armia nie zdoaa umocni si na linii Desny
i wycofywaa si na poudnie. W czasie dziesiciu dni walk wojska pra-
wego skrzyda Frontu Poudniowo-Zachodniego poniosy cikie straty,
zakcono ich wspdziaanie. Co prawda przeciwnik rwnie ponis
spore straty. W 2. Grupie Pancernej Guderiana pozostao 190 zdolnych
do walki czogw - w 3. DPanc. byo 41 wozw bojowych, a po dzie-
siciu dniach walk pozostao 10. W 4. DPanc. - 49, w 17. DPanc. 38.
a w 18. DPanc. - 62. Na domiar zego brakowao paliwa i czci zamien-
nych, a onierze od 22 czerwca nie mieli ani jednego dnia wypoczynku.
Wojska ajdaka Guderiana" nie dostay z Niemiec ani jednego no-
wego wozu bojowego, gdy w tym samym czasie same tylko zakady
w Charkowie wysyay miesicznie na front 180 trzydziestek czwrek",
a Zakady Kirowa w Leningradzie - ponad 100 cikich KW. Pod ko-
niec sierpnia w rejonie Charkowa z 43. Dywizji Pancernej, ktra utraci-
a cay sprzt, sformowano 10. i 11. Brygad Pancern. Kada brygada
miaa puk pancerny, batalion strzelcw zmotoryzowanych, dwa dywi-
zjony artylerii, trzy kompanie - ponad 100 czogw KW, T-34 i T-60.
Puk pancerny zosta sformowany bardzo szybko. Transporty z czoga-
mi - nowiutkimi KW i T-34 - przychodziy do nas codziennie. Robotnicy
charkowskiej fabryki traktorw przeprowadzali przegld i przekazyway
czogi zaogom". Po dwch tygodniach 10. Brygada Pancerna wyruszya
na front, a za ni - 11. Pancerna, 12., 129., 133...
Kiedy tylko stao si jasne, e akcje Guderiana przynosz powo-
dzenie, Niemcy rozpoczli aktywne dziaania na caym odcinku Frontu
Poudniowo-Zachodniego. Na poudniowy wschd od Krzemieczuga
jednostki niemieckiej 17. Armii sforsoway Dniepr i 9 wrzenia uchwy-
ciy duy przyczek. Skoncentroway si na nim gwne siy I. Grupy
Pancernej. Kolejny przyczek utworzono na pnoc od Kijowa. Czogi
von Kleista odrzuciy 38. Armi i zaczy rozwija natarcie na pnoc, na
spotkanie 2. Grupy Pancernej.
Sowieckie dowdztwo pospiesznie przerzucao na ten kierunek jed-
nostki z innych odcinkw frontu. Ale decyzja o tym zapada / opnie-
niem. Wojska wprowadzano do walki pojedynczo, bez przygotowania.
Dlatego te nie zdoay w istotny sposb zmieni sytuacji i zlikwidowa
przyczka pod Krzemieczugiem. Do 10 wrzenia 38. Armia wycofaa
si na rubie Maksimowka, Uljanowka, Pieriewaoczna.
Tego samego dnia dowdca Frontu Poudniowo-Zachodniego, wi-
dzc, e jego wojskom gro/i okrenie, zameldowa Moskwie, e 40.
327
ryzowan puk ten zdoa ponownie zepchn jednostki 13. Armii (!) za
Desn i zdoby Jampol.
Drugiego wrzenia rozpoczy si zlecone przez Stawk oglne prze-
ciwuderzenia wojsk Frontu Briaskiego i stycznych z nim frontw. Front
Odwodowy naciera na Jelni, co zmusio von Bocka do trzymania na
uku jelneskim 10. Dywizji Pancernej. Front Briaski wykonywa ude-
rzenia w kierunku Rosawi, Staroduba i Nowogrodu Siewierskiego, aby
we wspdziaaniu z 40. Armi Frontu Poudniowo-Zachodniego rozbi
grup Guderiana. Przez cay pierwszy tydzie wrzenia trway wyjtko-
wo zacieke walki.
Najwysza pora zada pytanie: czy genera Jeremienko mg rozbi
2. Grup Pancern? Niewtpliwie tak, byo to cakowicie wykonalne
zadanie. Guderian rozwija przeamanie na Konotop siami omiu dy-
wizji i jednego elitarnego puku. Przeciwko nim uruchomiono ogem
trzy sowieckie armie i grup operacyjn Jermakowa - 13 dywizji i 7
brygad, przy sowieckim panowaniu w powietrzu. Jednake organizujc
przeciwuderzenia, powtrzono dawne bdy: nie utworzono wystarcza-
jco silnych zgrupowa, jednostki wprowadzano do walki pojedynczo
i w rnych kierunkach, nie byo midzy nimi cznoci, nie mwic na-
wet o wspdziaaniu. A tymczasem Guderian, manewrujc siami, sku-
tecznie powstrzymywa nacisk przeciwnika na swoje skrzyda, a jego
XXIV Korpus Zmotoryzowany dwiema dywizjami pancernymi nadal
naciera na poudnie.
Sidmego wrzenia jednostki Guderiana zdobyy Konotop, tego sa-
mego dnia elementy niemieckiej 2. Armii rozpoczy walki w Czerni-
howie, a 10 wrzenia 3. Dywizja Pancerna Modl przebia si do Romn,
wklinowaa si gboko pomidzy 40. a 21. Armi i znalaza daleko na
wschd od Dniepru. Tak wic jednostkom Frontu Briaskiego nie uda-
o si zapobiec wyjciu przeciwnika na tyy wojsk generaa Kirponosa.
Nieskuteczna bya take operacja przeprowadzona przez sowieckie lot-
nictwo przeciwko jednostkom pancernym przeciwnika. Odwody Frontu
Poudniowo-Zachodniego, ktre miay zamkn drog niemieckim woj-
skom, rwnie nie zmieniy sytuacji.
Wojska Jeremienki nie wykonay postawionego im zadania, za to sam
genera owiadczy co nastpuje: W walkach tych zahartowalimy si,
jeszcze lepiej poznalimy przeciwnika, nauczylimy si go bi (ciekawe,
gdzie i kiedy go pobi? - uwaga autora) [...]. Miao to wielki wpyw na
umocnienie moralnego ducha wojsk, a jednoczenie byo dobitnym prze-
jawem bohaterstwa [...]".
326
Dwudziesta Pierwsza Armia nie zdoaa umocni si na linii Desny
i wycofywaa si na poudnie. W czasie dziesiciu dni walk wojska pra-
wego skrzyda Frontu Poudniowo-Zachodniego poniosy cikie straty,
zakcono ich wspdziaanie. Co prawda przeciwnik rwnie ponis
spore straty. W 2. Grupie Pancernej Guderiana pozostao 190 zdolnych
do walki czogw - w 3. DPanc. byo 41 wozw bojowych, a po dzie-
siciu dniach walk pozostao 10. W 4. DPanc. - 49, w 17. DPanc. 38.
a w 18. DPanc. - 62. Na domiar zego brakowao paliwa i czci zamien-
nych, a onierze od 22 czerwca nie mieli ani jednego dnia wypoczynku.
Wojska ajdaka Guderiana" nie dostay z Niemiec ani jednego no-
wego wozu bojowego, gdy w tym samym czasie same tylko zakady
w Charkowie wysyay miesicznie na front 180 trzydziestek czwrek",
a Zakady Kirowa w Leningradzie - ponad 100 cikich KW. Pod ko-
niec sierpnia w rejonie Charkowa z 43. Dywizji Pancernej, ktra utraci-
a cay sprzt, sformowano 10. i 11. Brygad Pancern. Kada brygada
miaa puk pancerny, batalion strzelcw zmotoryzowanych, dwa dywi-
zjony artylerii, trzy kompanie - ponad 100 czogw KW, T-34 i T-60.
Puk pancerny zosta sformowany bardzo szybko. Transporty z czoga-
mi - nowiutkimi KW i T-34 - przychodziy do nas codziennie. Robotnicy
charkowskiej fabryki traktorw przeprowadzali przegld i przekazyway
czogi zaogom". Po dwch tygodniach 10. Brygada Pancerna wyruszya
na front, a za ni - 11. Pancerna, 12., 129., 133...
Kiedy tylko stao si jasne, e akcje Guderiana przynosz powo-
dzenie, Niemcy rozpoczli aktywne dziaania na caym odcinku Frontu
Poudniowo-Zachodniego. Na poudniowy wschd od Krzemieczuga
jednostki niemieckiej 17. Armii sforsoway Dniepr i 9 wrzenia uchwy-
ciy duy przyczek. Skoncentroway si na nim gwne siy I. Grupy
Pancernej. Kolejny przyczek utworzono na pnoc od Kijowa. Czogi
von Kleista odrzuciy 38. Armi i zaczy rozwija natarcie na pnoc, na
spotkanie 2. Grupy Pancernej.
Sowieckie dowdztwo pospiesznie przerzucao na ten kierunek jed-
nostki z innych odcinkw frontu. Ale decyzja o tym zapada / opnie-
niem. Wojska wprowadzano do walki pojedynczo, bez przygotowania.
Dlatego te nie zdoay w istotny sposb zmieni sytuacji i zlikwidowa
przyczka pod Krzemieczugiem. Do 10 wrzenia 38. Armia wycofaa
si na rubie Maksimowka, Uljanowka, Pieriewaoczna.
Tego samego dnia dowdca Frontu Poudniowo-Zachodniego, wi-
dzc, e jego wojskom gro/i okrenie, zameldowa Moskwie, e 40.
327
i 21. Armia nie s w stanie zlikwidowa grupy pancernej przeciwnika,
ktra przedara si do Romn, i poprosi o zgod na natychmiastowe prze-
rzucenie wojsk z Kijowskiego Rejonu Umocnionego, by zamkny drog
czogom Guderiana, a take o zezwolenie na oglny odwrt wojsk na
rubie rzeki Psio. W odpowiedzi szef Sztabu Generalnego Szaposzni-
kow zakaza zabiera wojska z Kijowskiego RU i wyda polecenie, by
wyczy ze skadu 26. Armii dwie dywizje i wykorzysta je do likwi-
dacji przeciwnika. Kwatera Gwna Naczelnego Dowdztwa uznaa, e
wycofanie wojsk na wschd byoby na razie przedwczesne.
Opinia, jak w tej kwestii wyrazia sowiecka Stawka, bya spenie-
niem najgortszych pragnie niemieckiego dowdztwa. Przeprowadzony
w por, zorganizowany odwrt wojsk Frontu Poudniowo-Zachodniego
po prostu zmitby znajdujce si na jego tyach nieliczne jednostki Gu-
deriana i zapobiegby katastrofie. Dlatego Niemcy byli bardzo zadowole-
ni, e do tego nie doszo. Dowdztwo Grupy Armii Poudnic" w dzien-
niku dziaa bojowych odnotowao 12 wrzenia: Obawy, e dowdztwo
czerwonych zrezygnuje z obrony na rzece Dniepr i wycofa na wschd
swoje siy, nie sprawdziy si".
Rada Wojenna Frontu Poudniowo-Zachodniego, w przeciwiestwie
do Stawki, podzielaa zdanie dowdztwa Frontu. W raporcie do Kwa-
tery Gwnej stwierdzia: [...] Opnienie wycofania Frontu Poudnio-
wo-Zachodniego moe pocign za sob utrat wojsk i ogromnej iloci
sprztu [...]".
Stalin nie zatwierdzi tych propozycji. Jedenastego wrzenia rozkaza
utrzyma Kijw i jednoczenie przeprowadzi zacieke ataki na kono-
topskie zgrupowanie przeciwnika we wspdziaaniu z Jeremienk [...]".
Genera Kirponos usysza bez owijania w bawen: Przesta wreszcie
szuka rubiey do wycofania wojsk, a zacznij szuka sposobu, by stawi
opr [...]". Stalin wychodzi z siebie, kiedy choby wspomniano o ko-
niecznoci opuszczenia Kijowa.
Aby wzmocni Front Poudniowo-Zachodni, Stawka wyczya ze
skadu Frontu Poudniowego dwie brygady pancerne, 100. Dywizj Pie-
choty i 2. Korpus Kawalerii. Ale wojska te nie zdoay przyby na czas.
Na miejsce zwolnionego ze stanowiska Budionnego, ktry nalega, by
niezwocznie rozpocz odwrt z Kijowa i uku Dniepru, nowym dowd-
c kierunku strategicznego zosta mianowany Timoszenko. Do wykony-
wania obowizkw przystpi 13 wrzenia, kiedy nacierajce od pnocy
i poudnia niemieckie wojska ju przeciy w rejonie Konotopu i na po-
328
ludnie od niego linie komunikacyjne Frontu Poudniowo-Zachodniego.
Pitnastego wrzenia zwizki taktyczne Guderiana i von Kleista nawi-
zay styczno w okolicach ochwicy.
Natychmiast po objciu dowdztwa Timoszenko zorientowa si, e
jego poprzednik prawidowo ocenia sytuacj. Wiedzc o nieustpliwym
stanowisku Stalina, marszaek wysa samolotem do Kirponosa pukow-
nika Bagramiana z ustnym rozkazem rozpoczcia odwrotu. Odmow
przekazania polecenia na pimie uzasadnia tym, e samolot moe zosta
zestrzelony, a wtedy tajny dokument wpadnie w rce Niemcw. W rze-
czywistoci marszakowi chodzio o co innego. Jeeli Kirponos wycofa
si z Kijowa, a Stalin tego nie zaakceptuje, mona bdzie wszystko zrzu-
ci na samowol dowdcy frontu. Natomiast jeli odwrt przebiegnie
pomylnie i Wdz Naczelny uzna podjt decyzj za prawidow, wtedy
Timoszenko, ktry w por wyda rozkaz, rwnie na tym wygra. Ale Kir-
ponos, ktry ju wczeniej otrzymywa cakowicie sprzeczne polecenia,
nie uwierzy Bagramianowi na sowo i zada pisemnego potwierdzenia
ze Stawki. Stracono na to kolejn bezcenn dob. Zezwolenie Moskwy
na opuszczenie Kijowskiego Rejonu Umocnionego (i niczego wicej!
- uwaga autora) dotaro 18 wrzenia.
W okreniu znalazay si 5., 37. i 26. Armia, a take cz jednostek
21. i 28. Armii. Rada Wojenna wezwaa wszystkie wojska, aby przeja-
wiay wytrwao i mstwo, do koca walczc z faszystowskimi najed-
cami". Genera Kirponos prbowa zorganizowa wyjcie swoich wojsk
z okrenia. Ale utracono dowodzenie. Pododdziay i jednostki rnych
zwizkw taktycznych wymieszay si ze sob, z czonkami pospolitego
ruszenia i uciekinierami. Do 20 wrzenia wojska frontu zostay rozczon-
kowane na kilka odizolowanych od siebie grup.
Stawka usiowaa udzieli pomocy znajdujcym si w kotle. W tym
celu utworzya grup pod dowdztwem generaa majora P.A. Bieowa,
w ktrej skad weszy 2. Korpus Kawalerii, 100. Dywizja Strzelecka,
1. i 129. Brygada Pancerna. Grupa otrzymaa rozkaz wykona uderzenie
na Romny i otworzy korytarz, przez ktry wyszyby okrone wojska.
Ale organizacja tego uderzenia rwnie bya obarczona dobrze nam ju
znanymi bdami. Na przykad 2. Korpus Kawalerii rozpocz natarcie
17 wrzenia, nie doczekawszy si piechoty oraz brygad pancernych,
i nie uzyska powodzenia. Osiemnastego wrzenia do walki wprowadzo-
no 129. BPanc, 20 wrzenia - 1. BPanc, nastpnego dnia 100. Dywi-
zj Strzeleck. Nic dziwnego, e przy tak dziwacznej organizacji adna
U9
i 21. Armia nie s w stanie zlikwidowa grupy pancernej przeciwnika,
ktra przedara si do Romn, i poprosi o zgod na natychmiastowe prze-
rzucenie wojsk z Kijowskiego Rejonu Umocnionego, by zamkny drog
czogom Guderiana, a take o zezwolenie na oglny odwrt wojsk na
rubie rzeki Psio. W odpowiedzi szef Sztabu Generalnego Szaposzni-
kow zakaza zabiera wojska z Kijowskiego RU i wyda polecenie, by
wyczy ze skadu 26. Armii dwie dywizje i wykorzysta je do likwi-
dacji przeciwnika. Kwatera Gwna Naczelnego Dowdztwa uznaa, e
wycofanie wojsk na wschd byoby na razie przedwczesne.
Opinia, jak w tej kwestii wyrazia sowiecka Stawka, bya spenie-
niem najgortszych pragnie niemieckiego dowdztwa. Przeprowadzony
w por, zorganizowany odwrt wojsk Frontu Poudniowo-Zachodniego
po prostu zmitby znajdujce si na jego tyach nieliczne jednostki Gu-
deriana i zapobiegby katastrofie. Dlatego Niemcy byli bardzo zadowole-
ni, e do tego nie doszo. Dowdztwo Grupy Armii Poudnic" w dzien-
niku dziaa bojowych odnotowao 12 wrzenia: Obawy, e dowdztwo
czerwonych zrezygnuje z obrony na rzece Dniepr i wycofa na wschd
swoje siy, nie sprawdziy si".
Rada Wojenna Frontu Poudniowo-Zachodniego, w przeciwiestwie
do Stawki, podzielaa zdanie dowdztwa Frontu. W raporcie do Kwa-
tery Gwnej stwierdzia: [...] Opnienie wycofania Frontu Poudnio-
wo-Zachodniego moe pocign za sob utrat wojsk i ogromnej iloci
sprztu [...]".
Stalin nie zatwierdzi tych propozycji. Jedenastego wrzenia rozkaza
utrzyma Kijw i jednoczenie przeprowadzi zacieke ataki na kono-
topskie zgrupowanie przeciwnika we wspdziaaniu z Jeremienk [...]".
Genera Kirponos usysza bez owijania w bawen: Przesta wreszcie
szuka rubiey do wycofania wojsk, a zacznij szuka sposobu, by stawi
opr [...]". Stalin wychodzi z siebie, kiedy choby wspomniano o ko-
niecznoci opuszczenia Kijowa.
Aby wzmocni Front Poudniowo-Zachodni, Stawka wyczya ze
skadu Frontu Poudniowego dwie brygady pancerne, 100. Dywizj Pie-
choty i 2. Korpus Kawalerii. Ale wojska te nie zdoay przyby na czas.
Na miejsce zwolnionego ze stanowiska Budionnego, ktry nalega, by
niezwocznie rozpocz odwrt z Kijowa i uku Dniepru, nowym dowd-
c kierunku strategicznego zosta mianowany Timoszenko. Do wykony-
wania obowizkw przystpi 13 wrzenia, kiedy nacierajce od pnocy
i poudnia niemieckie wojska ju przeciy w rejonie Konotopu i na po-
328
ludnie od niego linie komunikacyjne Frontu Poudniowo-Zachodniego.
Pitnastego wrzenia zwizki taktyczne Guderiana i von Kleista nawi-
zay styczno w okolicach ochwicy.
Natychmiast po objciu dowdztwa Timoszenko zorientowa si, e
jego poprzednik prawidowo ocenia sytuacj. Wiedzc o nieustpliwym
stanowisku Stalina, marszaek wysa samolotem do Kirponosa pukow-
nika Bagramiana z ustnym rozkazem rozpoczcia odwrotu. Odmow
przekazania polecenia na pimie uzasadnia tym, e samolot moe zosta
zestrzelony, a wtedy tajny dokument wpadnie w rce Niemcw. W rze-
czywistoci marszakowi chodzio o co innego. Jeeli Kirponos wycofa
si z Kijowa, a Stalin tego nie zaakceptuje, mona bdzie wszystko zrzu-
ci na samowol dowdcy frontu. Natomiast jeli odwrt przebiegnie
pomylnie i Wdz Naczelny uzna podjt decyzj za prawidow, wtedy
Timoszenko, ktry w por wyda rozkaz, rwnie na tym wygra. Ale Kir-
ponos, ktry ju wczeniej otrzymywa cakowicie sprzeczne polecenia,
nie uwierzy Bagramianowi na sowo i zada pisemnego potwierdzenia
ze Stawki. Stracono na to kolejn bezcenn dob. Zezwolenie Moskwy
na opuszczenie Kijowskiego Rejonu Umocnionego (i niczego wicej!
- uwaga autora) dotaro 18 wrzenia.
W okreniu znalazay si 5., 37. i 26. Armia, a take cz jednostek
21. i 28. Armii. Rada Wojenna wezwaa wszystkie wojska, aby przeja-
wiay wytrwao i mstwo, do koca walczc z faszystowskimi najed-
cami". Genera Kirponos prbowa zorganizowa wyjcie swoich wojsk
z okrenia. Ale utracono dowodzenie. Pododdziay i jednostki rnych
zwizkw taktycznych wymieszay si ze sob, z czonkami pospolitego
ruszenia i uciekinierami. Do 20 wrzenia wojska frontu zostay rozczon-
kowane na kilka odizolowanych od siebie grup.
Stawka usiowaa udzieli pomocy znajdujcym si w kotle. W tym
celu utworzya grup pod dowdztwem generaa majora P.A. Bieowa,
w ktrej skad weszy 2. Korpus Kawalerii, 100. Dywizja Strzelecka,
1. i 129. Brygada Pancerna. Grupa otrzymaa rozkaz wykona uderzenie
na Romny i otworzy korytarz, przez ktry wyszyby okrone wojska.
Ale organizacja tego uderzenia rwnie bya obarczona dobrze nam ju
znanymi bdami. Na przykad 2. Korpus Kawalerii rozpocz natarcie
17 wrzenia, nie doczekawszy si piechoty oraz brygad pancernych,
i nie uzyska powodzenia. Osiemnastego wrzenia do walki wprowadzo-
no 129. BPanc, 20 wrzenia - 1. BPanc, nastpnego dnia 100. Dywi-
zj Strzeleck. Nic dziwnego, e przy tak dziwacznej organizacji adna
U9
z tych jednostek nie uzyskaa powodzenia. Nie udaa si take prba de-
blokowania, ktr 23 wrzenia podjy 5. Dywizja Kawalerii i 1. Brygada
Pancerna, atakujc w kierunku ochwicy. A tymczasem przeciwnikiem
penowartociowej grupy Bieowa byy wyczerpane jednostki 10. Dywi-
zji Zmotoryzowanej von Loepera i kilka baterii armat przeciwlotniczych.
Dopiero pniej przyszy im z pomoc pododdziay 4. Dywizji Pancernej
oraz Dywizji SS Das Reich".
Kijw pad 19 wrzenia. Przepada Flotylla Piska. Zacieke walki
okronych wojsk trway do 27 wrzenia. Z okrenia zdoao wyj
21 000 ludzi, w tym rwnie genera W.I. Kuzniecow, ktry po raz drugi
przedosta si do swoich.
Poleg w walce dowdca frontu genera M.P. Kirponos, szef sztabu
genera W.I. Tupikow, wiksza cz oficerw sztabu i zarzdu poli-
tycznego frontu. Front zosta cakowicie rozbity. Niemcy zdobyli 3718
dzia, 884 czogi, wzili 665 tysicy jecw, w tym take dowdc 5. Ar-
mii, generaa Potapowa. W czasie przesuchania dowdca armii zezna:
Otrzymalimy rozkaz dowdztwa frontu opuci Kijw i wycofa si
na wschd i ju bylimy do tego przygotowani, kiedy przyszed nastpny
rozkaz, ktry uchyla poprzedni i da, aby broni Kijowa do koca".
Wtedy bardzo zdziwilimy si tej ingerencji naczelnego dowdztwa ro-
syjskiego" - napisa Guderian
3
.
W sowieckiej obronie na charkowskim kierunku powstaa dwustu-
kilometrowa luka. Klska Frontu Poudniowo-Zachodniego spowodo-
waa, e przeciwnik wdar si do Zagbia Donieckiego, zaj Ukrain
Lewobrzen, rozpocz oblenie Odessy i znalaz si na podejciach do
Krymu. Tylko dziki wprowadzeniu nowych odwodw udao si pn
jesieni odtworzy lini frontu i zatrzyma Niemcw pod Charkowem,
Krasnogradem i Nowo-Moskowskim. Na pocztku listopada Niemcy
znaleli si pod Rostowem.
!
H. Guderian, op.cit, s. 186. Przyp. tum.
330
Operacja Tajfun"
K
iedy we wrzeniu 1941 roku niemieckie wojska odniosy powa-
ne sukcesy na kierunkach leningradzkim i kijowskim, niemiec-
kie dowdztwo uznao, e stworzono przesanki do zwycistwa
na skrzydach, i rozpoczo przygotowania do natarcia na Moskw. Zno-
wu odyy nadzieje na to, e mimo wszystko uda si jeszcze w 1941
roku doprowadzi do wygranej na froncie wschodnim. Hitler i jego gene-
raowie przypuszczali, e wystarczy zaj stolic Zwizku Sowieckiego
i polityczne cele wojny zostan zrealizowane.
Ta optymistyczna ocena sytuacji na froncie wynikaa z tego, e Fuh-
rer uwaa, i moliwe jest doprowadzenie do okrenia Leningradu sia-
mi Grupy Armii Pnoc", przy jednoczesnym pomylnym kontynuowa-
niu pod Kijowem operacji majcej na celu okrenie duej liczby wojsk
przeciwnika. Podjto decyzj, e poza gwn operacj na kierunku mo-
skiewskim, naley na pnocy nawiza styczno z Finami na wschd od
jeziora adoga, a na poudniu zaj Krym, Zagbie Donieckie i przebi
si na Kaukaz. Uwaano, e jedynie pod Moskw moliwe jest zetknicie
si z jakim powanym oporem sowieckich wojsk. Wszystko to pozwa-
lao przypuszcza, e Niemcw czeka kolejne historyczne zwycistwo
o wszechwiatowym znaczeniu i szansa, e po przeprowadzeniu natarcia
na Moskw mona bdzie w czasie zimowej pauzy przegrupowa wojska
i zapewni im odpoczynek.
Zgodnie z zaoeniami Dyrektywy nr 35 z 6 wrzenia decydujca
operacja przeciwko grupie armii Timoszenki toczcej walki na zachd
od Moskwy" powinna zwycisko zakoczy ca kampani. Do Moskwy
pozostao 300 kilometrw. Hitler, ktry zdawa sobie spraw, e czas
ucieka, stwierdza, e zgrupowanie wojsk przeciwnika na kierunku mo-
skiewskim powinno zosta zdecydowanie zniszczone przed nastaniem
zimy. W tym celu naley koniecznie skoncentrowa wszystkie znajdujce
si na skrzydach siy wojsk ldowych oraz Luftwaffe i w odpowiednim
czasie rzuci je do natarcia [...]".
W dyrektywie OKW dotyczcej przeprowadzenia nowej operacji,
ktra 19 wrzenia otrzymaa kryptonim Tajfun", podkrelono, e trzeba
331
z tych jednostek nie uzyskaa powodzenia. Nie udaa si take prba de-
blokowania, ktr 23 wrzenia podjy 5. Dywizja Kawalerii i 1. Brygada
Pancerna, atakujc w kierunku ochwicy. A tymczasem przeciwnikiem
penowartociowej grupy Bieowa byy wyczerpane jednostki 10. Dywi-
zji Zmotoryzowanej von Loepera i kilka baterii armat przeciwlotniczych.
Dopiero pniej przyszy im z pomoc pododdziay 4. Dywizji Pancernej
oraz Dywizji SS Das Reich".
Kijw pad 19 wrzenia. Przepada Flotylla Piska. Zacieke walki
okronych wojsk trway do 27 wrzenia. Z okrenia zdoao wyj
21 000 ludzi, w tym rwnie genera W.I. Kuzniecow, ktry po raz drugi
przedosta si do swoich.
Poleg w walce dowdca frontu genera M.P. Kirponos, szef sztabu
genera W.I. Tupikow, wiksza cz oficerw sztabu i zarzdu poli-
tycznego frontu. Front zosta cakowicie rozbity. Niemcy zdobyli 3718
dzia, 884 czogi, wzili 665 tysicy jecw, w tym take dowdc 5. Ar-
mii, generaa Potapowa. W czasie przesuchania dowdca armii zezna:
Otrzymalimy rozkaz dowdztwa frontu opuci Kijw i wycofa si
na wschd i ju bylimy do tego przygotowani, kiedy przyszed nastpny
rozkaz, ktry uchyla poprzedni i da, aby broni Kijowa do koca".
Wtedy bardzo zdziwilimy si tej ingerencji naczelnego dowdztwa ro-
syjskiego" - napisa Guderian
3
.
W sowieckiej obronie na charkowskim kierunku powstaa dwustu-
kilometrowa luka. Klska Frontu Poudniowo-Zachodniego spowodo-
waa, e przeciwnik wdar si do Zagbia Donieckiego, zaj Ukrain
Lewobrzen, rozpocz oblenie Odessy i znalaz si na podejciach do
Krymu. Tylko dziki wprowadzeniu nowych odwodw udao si pn
jesieni odtworzy lini frontu i zatrzyma Niemcw pod Charkowem,
Krasnogradem i Nowo-Moskowskim. Na pocztku listopada Niemcy
znaleli si pod Rostowem.
!
H. Guderian, op.cit, s. 186. Przyp. tum.
330
Operacja Tajfun"
K
iedy we wrzeniu 1941 roku niemieckie wojska odniosy powa-
ne sukcesy na kierunkach leningradzkim i kijowskim, niemiec-
kie dowdztwo uznao, e stworzono przesanki do zwycistwa
na skrzydach, i rozpoczo przygotowania do natarcia na Moskw. Zno-
wu odyy nadzieje na to, e mimo wszystko uda si jeszcze w 1941
roku doprowadzi do wygranej na froncie wschodnim. Hitler i jego gene-
raowie przypuszczali, e wystarczy zaj stolic Zwizku Sowieckiego
i polityczne cele wojny zostan zrealizowane.
Ta optymistyczna ocena sytuacji na froncie wynikaa z tego, e Fuh-
rer uwaa, i moliwe jest doprowadzenie do okrenia Leningradu sia-
mi Grupy Armii Pnoc", przy jednoczesnym pomylnym kontynuowa-
niu pod Kijowem operacji majcej na celu okrenie duej liczby wojsk
przeciwnika. Podjto decyzj, e poza gwn operacj na kierunku mo-
skiewskim, naley na pnocy nawiza styczno z Finami na wschd od
jeziora adoga, a na poudniu zaj Krym, Zagbie Donieckie i przebi
si na Kaukaz. Uwaano, e jedynie pod Moskw moliwe jest zetknicie
si z jakim powanym oporem sowieckich wojsk. Wszystko to pozwa-
lao przypuszcza, e Niemcw czeka kolejne historyczne zwycistwo
o wszechwiatowym znaczeniu i szansa, e po przeprowadzeniu natarcia
na Moskw mona bdzie w czasie zimowej pauzy przegrupowa wojska
i zapewni im odpoczynek.
Zgodnie z zaoeniami Dyrektywy nr 35 z 6 wrzenia decydujca
operacja przeciwko grupie armii Timoszenki toczcej walki na zachd
od Moskwy" powinna zwycisko zakoczy ca kampani. Do Moskwy
pozostao 300 kilometrw. Hitler, ktry zdawa sobie spraw, e czas
ucieka, stwierdza, e zgrupowanie wojsk przeciwnika na kierunku mo-
skiewskim powinno zosta zdecydowanie zniszczone przed nastaniem
zimy. W tym celu naley koniecznie skoncentrowa wszystkie znajdujce
si na skrzydach siy wojsk ldowych oraz Luftwaffe i w odpowiednim
czasie rzuci je do natarcia [...]".
W dyrektywie OKW dotyczcej przeprowadzenia nowej operacji,
ktra 19 wrzenia otrzymaa kryptonim Tajfun", podkrelono, e trzeba
331
przeprowadzi pomylnie, w jak najkrtszym czasie, przed nadejciem
jesiennych roztopw i zimy. O tym, jakie znaczenie przypisywa Hitler
czynnikowi czasu, wiadczy skierowane do Haidera danie, by rozpo-
cz natarcie w cigu 8-10 dni. Byo to jednak niewykonalne - 2. Armia
i 2. Grupa Pancerna bray udzia w walkach o Kijw, a pozostae siy
po dugotrwaych walkach na wschd od Smoleska nie mogy nacie-
ra przed wykonaniem przegrupowania i uzupenieniem zasobw. Aby
mimo wszystko rozpocz natarcie w wyznaczonym terminie, Hitler po-
leci przekaza na front z odwodu 2. i 5. Dywizj Pancern, przewidziane
do uycia dopiero po zakoczeniu Barbarossy". Zostay wic wykorzy-
stane ostatnie dysponujce pen zdolnoci bojow rezerwy, ale nie byo
ju moliwoci uzupenienia strat.
k -k -k
Zgodnie z koncepcj dowdztwa, Grupa Armii rodek
,,
miaa trze-
ma potnymi, zbienymi uderzeniami trzech grup pancernych i trzech
armii polowych (z rejonw Duchowszcziny, Rosawia i Szostek w kie-
runkach wschodnim i pnocno-wschodnim) rozczonkowa obron so-
wieckich wojsk, okry je w rejonie Wiamy oraz Briaska i otworzy
sobie drog na Moskw. Nastpnie za dziaaniami silnych szybkich grup
oskrzydli sowieck stolic od pnocy i poudnia i jednoczesnym czoo-
wym natarciem jednostek piechoty opanowa Moskw.
Przygotowania do operacji trway okoo dwch tygodni. Przeprowa-
dzajc przegrupowanie, Niemcy rozwinli na kierunku zachodnim 77 dy-
wizji, w tym 13 pancernych i 7 zmotoryzowanych, a take gwne siy
2. Floty Powietrznej - razem byo to okoo miliona ludzi, ponad 14 tysi-
cy dzia i modzierzy, 1 700 czogw i 950 samolotw.
W rozkazie bojowym z 26 wrzenia armie GA rodek" otrzymay
konkretne zadania:
9. Armia Polowa razem z 3. Grup Pancern przeamuje sowieck
obron na wschd od Duchowszcziny i po wyjciu na rubie linii kole-
jowej Wiama-Rew wykonuje jednostkami zmotoryzowanymi gwne
uderzenie w kierunku Chom-erkowskie, a jednym korpusem na pou-
dnie w celu oskrzydlenia Wiamy od pnocy i wschodu.
4. Armia Polowa, wzmocniona 4. Grup Pancern, ma rozkaz nacie-
ra z rejonu Rosawia. Po dokonaniu przeamania i wyjciu pod Spas-
.*> M
Demiesk gwnymi siami wykonuje uderzenie na pnoc w kierunku
Wiamy, w celu okrenia gwnych si Frontu Zachodniego.
Zwizki taktyczne dziaajce na wewntrznych skrzydach 4. i 9. Ar-
mii w rejonie midzy Duchowszczin a Rosawiem pozoruj natarcie
i za porednictwem pojedynczych, skoncentrowanych uderze o ograni-
czonych celach w maksymalny sposb wi przeciwnika", nic pozwala-
jc mu na wycofanie si w por z planowanego kota".
2. Armia Polowa osania poudniowe skrzydo 4. Armii. W lym celu
przeamuje obron Frontu Briaskicgo na Denie i wykonujc uderzenie
w kierunku Suchinicze-Mieszczowsk, oskrzydla wojska tego frontu od
pnocy. 2. Grupa Pancerna zadaje gwne uderzenie w kierunku Orze-
Tua, a po wyjciu w rejon Siewska - uderzenie pomocnicze na Briask,
w celu okrenia jednostek Frontu Briaskicgo.
Niemieckie wojska w pasie planowanej operacji miay jako przeciw-
nika 15 sowieckich armii wchodzcych w skad trzech frontw - ogem
95 dywizji (w tym 2 strzeleckie zmotoryzowane, 1 pancerna, 9 kawalerii)
i 14 brygad pancernych. Znajdowao si w nich ponad 1 250 000 o-
nierzy, 9600 dzia i modzierzy, 1400 czogw i 680 samolotw. Niem-
cy wreszcie uzyskali niewielk przewag w sprzcie, w tym rwnie
w czogach. Ale jeeli wemiemy pod uwag, e Sowieci byli stron bro-
nic si, przewaga ta bya nieistotna. Przy takim stosunku si sowieckie
wojska po utworzeniu gboko urzutowanej obrony mogy bez problemu
zatrzyma i wykrwawi przeciwnika na zajmowanych przez siebie pozy-
cjach. Ale co za pech, nikt takiej obrony nie planowa.
Wojska Frontu Zachodniego, ktrym od 12 wrzenia dowodzi ge-
nera Koniew, osaniay bezporednio kierunek moskiewski wzdu linii
Andreapol-Jarcewo-Jelnia o oglnej dugoci okoo 300 kilometrw.
W skad frontu wchodzia 22. Armia generaa W.A. Juszkiewicza,
29. Armia generaa 1.1. Maslennikowa, 30. Armia generaa W.A. Cho-
mienki, 19. Armia generaa M.F. ukina, 16. Armia generaa K.K. Rokos-
sowskiego i 20. Armia generaa F.A. Jerszakowa - ogem 34 dywizje.
w tym i 01. i 107. Dywizja Strzelecka (zmot.), 5 brygad pancernych (126.,
127., 128., 143. i 147.) oraz 3 samodzielne bataliony czogw. Zgodnie
z zatwierdzonym we wrzeniu nowym etatem, w brygadzie pancerne]
znajdowao si 67 czogw.
Jednoczenie trwao formowanie samodzielnych batalionw czo-
gw, ktre na wanych kierunkach i rubieach miay wzmacnia dywizje
strzeleckie. Zgodnie z etatem batalion taki mia 29 czogw i 130 ludzi.
333
przeprowadzi pomylnie, w jak najkrtszym czasie, przed nadejciem
jesiennych roztopw i zimy. O tym, jakie znaczenie przypisywa Hitler
czynnikowi czasu, wiadczy skierowane do Haidera danie, by rozpo-
cz natarcie w cigu 8-10 dni. Byo to jednak niewykonalne - 2. Armia
i 2. Grupa Pancerna bray udzia w walkach o Kijw, a pozostae siy
po dugotrwaych walkach na wschd od Smoleska nie mogy nacie-
ra przed wykonaniem przegrupowania i uzupenieniem zasobw. Aby
mimo wszystko rozpocz natarcie w wyznaczonym terminie, Hitler po-
leci przekaza na front z odwodu 2. i 5. Dywizj Pancern, przewidziane
do uycia dopiero po zakoczeniu Barbarossy". Zostay wic wykorzy-
stane ostatnie dysponujce pen zdolnoci bojow rezerwy, ale nie byo
ju moliwoci uzupenienia strat.
k -k -k
Zgodnie z koncepcj dowdztwa, Grupa Armii rodek
,,
miaa trze-
ma potnymi, zbienymi uderzeniami trzech grup pancernych i trzech
armii polowych (z rejonw Duchowszcziny, Rosawia i Szostek w kie-
runkach wschodnim i pnocno-wschodnim) rozczonkowa obron so-
wieckich wojsk, okry je w rejonie Wiamy oraz Briaska i otworzy
sobie drog na Moskw. Nastpnie za dziaaniami silnych szybkich grup
oskrzydli sowieck stolic od pnocy i poudnia i jednoczesnym czoo-
wym natarciem jednostek piechoty opanowa Moskw.
Przygotowania do operacji trway okoo dwch tygodni. Przeprowa-
dzajc przegrupowanie, Niemcy rozwinli na kierunku zachodnim 77 dy-
wizji, w tym 13 pancernych i 7 zmotoryzowanych, a take gwne siy
2. Floty Powietrznej - razem byo to okoo miliona ludzi, ponad 14 tysi-
cy dzia i modzierzy, 1 700 czogw i 950 samolotw.
W rozkazie bojowym z 26 wrzenia armie GA rodek" otrzymay
konkretne zadania:
9. Armia Polowa razem z 3. Grup Pancern przeamuje sowieck
obron na wschd od Duchowszcziny i po wyjciu na rubie linii kole-
jowej Wiama-Rew wykonuje jednostkami zmotoryzowanymi gwne
uderzenie w kierunku Chom-erkowskie, a jednym korpusem na pou-
dnie w celu oskrzydlenia Wiamy od pnocy i wschodu.
4. Armia Polowa, wzmocniona 4. Grup Pancern, ma rozkaz nacie-
ra z rejonu Rosawia. Po dokonaniu przeamania i wyjciu pod Spas-
.*> M
Demiesk gwnymi siami wykonuje uderzenie na pnoc w kierunku
Wiamy, w celu okrenia gwnych si Frontu Zachodniego.
Zwizki taktyczne dziaajce na wewntrznych skrzydach 4. i 9. Ar-
mii w rejonie midzy Duchowszczin a Rosawiem pozoruj natarcie
i za porednictwem pojedynczych, skoncentrowanych uderze o ograni-
czonych celach w maksymalny sposb wi przeciwnika", nic pozwala-
jc mu na wycofanie si w por z planowanego kota".
2. Armia Polowa osania poudniowe skrzydo 4. Armii. W lym celu
przeamuje obron Frontu Briaskicgo na Denie i wykonujc uderzenie
w kierunku Suchinicze-Mieszczowsk, oskrzydla wojska tego frontu od
pnocy. 2. Grupa Pancerna zadaje gwne uderzenie w kierunku Orze-
Tua, a po wyjciu w rejon Siewska - uderzenie pomocnicze na Briask,
w celu okrenia jednostek Frontu Briaskicgo.
Niemieckie wojska w pasie planowanej operacji miay jako przeciw-
nika 15 sowieckich armii wchodzcych w skad trzech frontw - ogem
95 dywizji (w tym 2 strzeleckie zmotoryzowane, 1 pancerna, 9 kawalerii)
i 14 brygad pancernych. Znajdowao si w nich ponad 1 250 000 o-
nierzy, 9600 dzia i modzierzy, 1400 czogw i 680 samolotw. Niem-
cy wreszcie uzyskali niewielk przewag w sprzcie, w tym rwnie
w czogach. Ale jeeli wemiemy pod uwag, e Sowieci byli stron bro-
nic si, przewaga ta bya nieistotna. Przy takim stosunku si sowieckie
wojska po utworzeniu gboko urzutowanej obrony mogy bez problemu
zatrzyma i wykrwawi przeciwnika na zajmowanych przez siebie pozy-
cjach. Ale co za pech, nikt takiej obrony nie planowa.
Wojska Frontu Zachodniego, ktrym od 12 wrzenia dowodzi ge-
nera Koniew, osaniay bezporednio kierunek moskiewski wzdu linii
Andreapol-Jarcewo-Jelnia o oglnej dugoci okoo 300 kilometrw.
W skad frontu wchodzia 22. Armia generaa W.A. Juszkiewicza,
29. Armia generaa 1.1. Maslennikowa, 30. Armia generaa W.A. Cho-
mienki, 19. Armia generaa M.F. ukina, 16. Armia generaa K.K. Rokos-
sowskiego i 20. Armia generaa F.A. Jerszakowa - ogem 34 dywizje.
w tym i 01. i 107. Dywizja Strzelecka (zmot.), 5 brygad pancernych (126.,
127., 128., 143. i 147.) oraz 3 samodzielne bataliony czogw. Zgodnie
z zatwierdzonym we wrzeniu nowym etatem, w brygadzie pancerne]
znajdowao si 67 czogw.
Jednoczenie trwao formowanie samodzielnych batalionw czo-
gw, ktre na wanych kierunkach i rubieach miay wzmacnia dywizje
strzeleckie. Zgodnie z etatem batalion taki mia 29 czogw i 130 ludzi.
333
Gwne siy frontu zgrupoway si w centrum, wzdu szosy Smolesk-
Wiama, natomiast wojska niemieckie skoncentroway swoje grupy ude-
rzeniowe na wskich odcinkach na skrzydach. Sowieckie dowdztwo
postpio na odwrt - osabio skrzyda wanie tam, gdzie przeciwnik
zamierza przeprowadzi dziaania, ktre miay zadecydowa o wyniku
walki.
Rzadko ktry sowiecki dowdca nie skorzysta ze sposobnoci wy-
tknicia niemieckim strategom, e walczyli wedug szablonu". Ale takie
zasady walki zbrojnej jak prowadzenie rozpoznania, wyszukiwanie sa-
bych miejsc obrony przeciwnika, koncentracja si na wybranym odcinku
w potn pi, wspdziaanie rnych rodzajw wojsk na polu walki
- to abecado sztuki wojennej, a nie szablon. Kt jest temu winien, e
takie abecado" dugo byo jako niepojte dla czerwonych dowdcw,
nieuznajcych buruazyjnej nauki".
Z punktu widzenia przeciwnika, Rosjanie take mieli swoje szablony
- zdobywa miasta przed proletariackimi witami, ukada stosy tru-
pw u stp nikomu niepotrzebnych, bezimiennych wzniesie, naciera
jednoczenie w kilku kierunkach, pdzi do walki tysice ludzi z jednym
karabinem na trzech... Armia Czerwona prowadzia dziaania bojowe
zgodnie z przyjt u Rosjan zasad-jeeli Iwan postanowi co zdo-
by, rzuca do walki wielkie masy wojsk do momentu, kiedy zrealizuje
wyznaczony cel albo wyczerpie swoje rezerwy - napisa niemiecki ge-
nera Mellenthin. - Rosjanie nacierali na kade wzgrze i walczyli o nie
z ogromnym uporem, bez wzgldu na jego warto taktyczn. Nieraz by-
wao, e opanowanie takiego wzniesienia nie byo podyktowane taktycz-
n koniecznoci, ale Rosjanie nigdy tego nie rozumieli i niepotrzebnie
ponosili ogromne straty".
* * *
Na zapleczu Frontu Zachodniego, na linii Jelce-Olenino na wschd
od Dorogobua-Spas-Demiesk rozmieszczone byy 31., 49., 32. i 33.
Armia Frontu Odwodowego marszaka Budionnego. Kolejne dwie armie
- 24. i 43. - zajmoway obron w pierwszym rzucie od Jelni i dalej na
poudnie na odcinku do 100 kilometrw. Poza 34 dywizjami strzeleckimi
w skadzie frontu znajdoway si 144., 145., 146. i 148. Brygada Pancer-
na i trzy samodzielne bataliony czogw. Ciekawe, e po zwycistwie"
334
ukowa pod Jelnize skadu 43. Armii znikny 104. i 109 Dywizja Pan-
cerna, przeksztacone w dwie brygady pancerne (145. i 148).
Naley stwierdzi, e 11 dywizji Frontu Odwodowego byo jednost-
kami moskiewskiego pospolitego ruszenia. Ju w lipcu Moskwa sfor-
mowaa 12 dywizji pospolitego ruszenia, w ktrych ogem znalazo si
160 tysicy ludzi. Pocztkowo zamierzano wykorzysta je do budowy
umocnie i jako jednostki odwodowe rozmieszczone na bezporednim
zapleczu frontu. Liczebno stanu osobowego i uzbrojenie dywizji byy
niewystarczajce. Poniewa waciwie nie uwaano ich za jednostki bo-
jowe, pocztkowo nie zaopatrywano ich w sprzt, prowiant i wyposae-
nie.
Praktycznie rzecz biorc, zbieray ludzi na wojn te dzielnice i przed-
sibiorstwa patronackie, ktre je wystawiay. Na przykad 1. Dywizja
Pospolitego Ruszenia dzielnicy leniskiej liczya 7908 ludzi, ale jej
uzbrojenie stanowio zaledwie 2 tysice karabinw, 30 karabinw ma-
szynowych, 11 armat i modzierzy oraz 15 czogw. Sidma Dywizja
dzielnicy baumaskiej liczca 7614 ludzi miaa na stanie 3963 karabiny,
201 karabinw maszynowych, 33 dziaa. Pozostae dywizje sformowane
przez dzielnice otrzymyway uzbrojenie dopiero na froncie, ale rwnie
w daleko niewystarczajcej liczbie.
Poniewa modzie w wieku poborowym, ktra nie czekajc na
uchwa GKO O ochotniczej mobilizacji ludzi pracy Moskwy i okr-
gu moskiewskiego do dywizji pospolitego ruszenia", na samym poczt-
ku wojny zgosia si do wojskowych komisji uzupenie, wiadomo,
z jakiego rodzaju ochotnikw byy formowane te dywizje. Przeszkolenie
wojskowe te byo adekwatne. Mimo to dywizje rzucano do walki razem
z kadrowymi jednostkami ju pod Jelni. Dwie armie Frontu Odwodo-
wego byy cakowicie ochotnicze i 32. Armia generaa majora S.W. Wisz-
niewskiego-2., 7., 8., 13., i 18. Dywizja Pospolitego Ruszenia- oraz33.
Armia kombriga D.P Onuprijenki - 1., 5., 9., 17. i 21. DPR. Wymieniam
je specjalnie, poniewa nie ocala z nich prawie nikt.
Dowodzone przez generaa Jeremienk wojska Frontu Briaskiego
- 50., 3. i 13. Armia oraz grupa operacyjna generaa A.N. Jermakowa
- prawym skrzydem i centrum powinny osania kierunki briasko- ka-
uski oraz siewsko-orowski, lewym za prowadzi aktywne dziaania
bojowe w rejonie Guchowa w celu poprawienia sytuacji operacyjnej.
W skadzie frontu znajdoway si 108. Dywizja Pancerna, 42., 121.. 141.
i 150. Brygada Pancerna oraz 113. samodzielny batalion czogw.
335
Gwne siy frontu zgrupoway si w centrum, wzdu szosy Smolesk-
Wiama, natomiast wojska niemieckie skoncentroway swoje grupy ude-
rzeniowe na wskich odcinkach na skrzydach. Sowieckie dowdztwo
postpio na odwrt - osabio skrzyda wanie tam, gdzie przeciwnik
zamierza przeprowadzi dziaania, ktre miay zadecydowa o wyniku
walki.
Rzadko ktry sowiecki dowdca nie skorzysta ze sposobnoci wy-
tknicia niemieckim strategom, e walczyli wedug szablonu". Ale takie
zasady walki zbrojnej jak prowadzenie rozpoznania, wyszukiwanie sa-
bych miejsc obrony przeciwnika, koncentracja si na wybranym odcinku
w potn pi, wspdziaanie rnych rodzajw wojsk na polu walki
- to abecado sztuki wojennej, a nie szablon. Kt jest temu winien, e
takie abecado" dugo byo jako niepojte dla czerwonych dowdcw,
nieuznajcych buruazyjnej nauki".
Z punktu widzenia przeciwnika, Rosjanie take mieli swoje szablony
- zdobywa miasta przed proletariackimi witami, ukada stosy tru-
pw u stp nikomu niepotrzebnych, bezimiennych wzniesie, naciera
jednoczenie w kilku kierunkach, pdzi do walki tysice ludzi z jednym
karabinem na trzech... Armia Czerwona prowadzia dziaania bojowe
zgodnie z przyjt u Rosjan zasad-jeeli Iwan postanowi co zdo-
by, rzuca do walki wielkie masy wojsk do momentu, kiedy zrealizuje
wyznaczony cel albo wyczerpie swoje rezerwy - napisa niemiecki ge-
nera Mellenthin. - Rosjanie nacierali na kade wzgrze i walczyli o nie
z ogromnym uporem, bez wzgldu na jego warto taktyczn. Nieraz by-
wao, e opanowanie takiego wzniesienia nie byo podyktowane taktycz-
n koniecznoci, ale Rosjanie nigdy tego nie rozumieli i niepotrzebnie
ponosili ogromne straty".
* * *
Na zapleczu Frontu Zachodniego, na linii Jelce-Olenino na wschd
od Dorogobua-Spas-Demiesk rozmieszczone byy 31., 49., 32. i 33.
Armia Frontu Odwodowego marszaka Budionnego. Kolejne dwie armie
- 24. i 43. - zajmoway obron w pierwszym rzucie od Jelni i dalej na
poudnie na odcinku do 100 kilometrw. Poza 34 dywizjami strzeleckimi
w skadzie frontu znajdoway si 144., 145., 146. i 148. Brygada Pancer-
na i trzy samodzielne bataliony czogw. Ciekawe, e po zwycistwie"
334
ukowa pod Jelnize skadu 43. Armii znikny 104. i 109 Dywizja Pan-
cerna, przeksztacone w dwie brygady pancerne (145. i 148).
Naley stwierdzi, e 11 dywizji Frontu Odwodowego byo jednost-
kami moskiewskiego pospolitego ruszenia. Ju w lipcu Moskwa sfor-
mowaa 12 dywizji pospolitego ruszenia, w ktrych ogem znalazo si
160 tysicy ludzi. Pocztkowo zamierzano wykorzysta je do budowy
umocnie i jako jednostki odwodowe rozmieszczone na bezporednim
zapleczu frontu. Liczebno stanu osobowego i uzbrojenie dywizji byy
niewystarczajce. Poniewa waciwie nie uwaano ich za jednostki bo-
jowe, pocztkowo nie zaopatrywano ich w sprzt, prowiant i wyposae-
nie.
Praktycznie rzecz biorc, zbieray ludzi na wojn te dzielnice i przed-
sibiorstwa patronackie, ktre je wystawiay. Na przykad 1. Dywizja
Pospolitego Ruszenia dzielnicy leniskiej liczya 7908 ludzi, ale jej
uzbrojenie stanowio zaledwie 2 tysice karabinw, 30 karabinw ma-
szynowych, 11 armat i modzierzy oraz 15 czogw. Sidma Dywizja
dzielnicy baumaskiej liczca 7614 ludzi miaa na stanie 3963 karabiny,
201 karabinw maszynowych, 33 dziaa. Pozostae dywizje sformowane
przez dzielnice otrzymyway uzbrojenie dopiero na froncie, ale rwnie
w daleko niewystarczajcej liczbie.
Poniewa modzie w wieku poborowym, ktra nie czekajc na
uchwa GKO O ochotniczej mobilizacji ludzi pracy Moskwy i okr-
gu moskiewskiego do dywizji pospolitego ruszenia", na samym poczt-
ku wojny zgosia si do wojskowych komisji uzupenie, wiadomo,
z jakiego rodzaju ochotnikw byy formowane te dywizje. Przeszkolenie
wojskowe te byo adekwatne. Mimo to dywizje rzucano do walki razem
z kadrowymi jednostkami ju pod Jelni. Dwie armie Frontu Odwodo-
wego byy cakowicie ochotnicze i 32. Armia generaa majora S.W. Wisz-
niewskiego-2., 7., 8., 13., i 18. Dywizja Pospolitego Ruszenia- oraz33.
Armia kombriga D.P Onuprijenki - 1., 5., 9., 17. i 21. DPR. Wymieniam
je specjalnie, poniewa nie ocala z nich prawie nikt.
Dowodzone przez generaa Jeremienk wojska Frontu Briaskiego
- 50., 3. i 13. Armia oraz grupa operacyjna generaa A.N. Jermakowa
- prawym skrzydem i centrum powinny osania kierunki briasko- ka-
uski oraz siewsko-orowski, lewym za prowadzi aktywne dziaania
bojowe w rejonie Guchowa w celu poprawienia sytuacji operacyjnej.
W skadzie frontu znajdoway si 108. Dywizja Pancerna, 42., 121.. 141.
i 150. Brygada Pancerna oraz 113. samodzielny batalion czogw.
335
Na moskiewskim kierunku Stawka miaa w odwodzie jeszcze 6 dywi-
zji strzeleckich i 6 brygad pancernych.
Tworzc zgrupowania wojsk frontw, sowieckie dowdztwo opierao
si na wasnych ocenach znaczenia rejonw i kierunkw operacyjnych,
nie majc pojcia o zamiarach i zgrupowaniach wojsk przeciwnika. Na
przykad Front Briaski prawic wszystkie swoje odwody trzyma w re-
jonie Briaska, gdy tymczasem przeciwnik zamierza zada gwne ude-
rzenie z rejonu Szostek, oskrzydlajc briaskie zgrupowanie sowieckich
wojsk.
Przez cay sierpie i wrzesie wojska frontw nie zajmoway si
wzmacnianiem rubiey obronnych, lecz wykonyway czstkowe operacje
zaczepne, ktre powodoway nieuzasadnione straty siy ywej i sprztu,
odwracay uwag wojsk oraz sztabw od organizowania obrony i z ca
pewnoci nie przynosiy adnych pozytywnych rezultatw. Poza tym
sowieckie dowdztwo nie przypuszczao, e nowe niemieckie natarcie
rozpocznie si ju na jesieni 1941 roku. Powszechnie panowa pogld,
e Niemcy zdaj sobie spraw z majcych nastpi jesiennych roztopw
i po walkach pod Kijowem nie bd przeprowadza duych operacji za-
czepnych.
Dopiero 26 wrzenia dowdztwo Frontu Zachodniego zameldowao
Stawce, e wedug danych rozpoznania, ktre wykryo przegrupowanie
i przemieszczanie niemieckich wojsk, moliwe jest ponowne natarcie
przeciwnika na Moskw. Nastpnego dnia wydano dyrektyw, w kt-
rej zwracano uwag na konieczno przejcia do twardej i uporczywej
obrony", utworzenia frontowych i armijnych odwodw, prowadzenia
intensywnego rozpoznania, wzmacniania pozycji obronnych, nasilenia
prac inynieryjnych. Dokumentw tych nawet nie zdono dostarczy do
wszystkich jednostek na pierwszej linii.
Poza tym sowieckie rozpoznanie jednak nie ustalio kierunku gw-
nego uderzenia niemieckich wojsk. Rozmieszczenie odwodw frontw
nie odpowiadao sytuacji, artyleria nie bya przygotowana do zwalczania
czogw, gboko obrony wynosia zaledwie 15-20 kilometrw, a sama
obrona nie miaa charakteru cigego, ale bya zogniskowana w poszcze-
glnych rejonach. A tymczasem do rozpoczcia niemieckiego natarcia
pozostay zaledwie trzy dni.
* -k *
XMi
Operacja Tajfun" rozpocza si 30 wrzenia 1941 roku, kiedy to
na lewe skrzydo Frontu Briaskiego uderzya 2. Grupa Pancerna. Jej
dywizje posiaday 50 procent sprztu - jako uzupenienie otrzymaa
z Niemiec 50 czogw. Guderian mia 5 dywizji pancernych i 4 zmo-
toryzowane (650 czogw) i podporzdkowane mu 6 dywizji piechoty.
Gwne uderzenie przez Guchw na Orze wykonywa XXIV Korpus
generaa Geyra von Schweppenburga. Na prawo od niego mia naciera
przez Putywl XXXXVI11 Korpus Kempfa, a z lewej, z rejonu Szostka
- XXXXVII Skrzyda klinw pancernych osaniay zwizki taktyczne
piechoty XXXIV i XXXV Korpusu Armijnego.
Kiedy potem zarzucano marszakowi Jeriemience, e na pocztku
wrzenia nie zdoa zapobiec przeamaniu Guderiana do Konotopu, mar-
szaek tumaczy, e Front Briaski utworzono, aby osoni moskiewski
rejon strategiczny, a nie w zwizku z przewidywanym zwrotem zaczep-
nym gwnych si Grupy Armii rodek". Moemy powiedzie, e woj-
ska Frontu Briaskiego rzetelnie wypeniy podstawowe zadanie, jakie
postawia im Stawka, a mianowicie nie dopuciy do przebicia si grupy
Guderiana przez Briask na Moskw" - napisa Jeremienko. Wykonanie
tego zadania nie sprawiao w tym czasie adnych trudnoci, poniewa
Guderian wcale nie szed na Moskw, a w d Dniepru, aby poczy si
z von Kleistem i okry wojska Frontu Poudniowo-Zachodniego.
Miesic pniej 2. Grupa Pancerna rzeczywicie uderzya na Moskw.
No i co? Okazao si, e przez cay ten czas nikt si jednak do obrony nie
przygotowywa. Guderian napisa: Nasze natarcie byo dla przeciwnika
zaskoczeniem". Ju pierwszego dnia niemieckie wojska przeamay po-
zycje Frontu Briaskiego, a nastpnego, 1 padziernika, XXIV KZmot.
zaj Siewsk. Niemieckie kolumny zmotoryzowane wykonay szedzie-
sicio- i pitnastokilometrowy wyom na odcinku 13. Armii generaa
A.M. Gorodnianskiego i grupy generaa A.N. Jermakowa, weszy 130
kilometrw w gb sowieckiej obrony i zagroziy oskrzydleniem caemu
lewemu skrzydu frontu.
Niemcy stosunkowo atwo przeamali obron sowieckich wojsk
w rejonie Guchowa nie tylko dziki utworzonej przewadze liczebnej
na kierunku gwnego uderzenia, ale rwnie dlatego, e w tym rejonie
nie zorganizowano zwartej obrony. Wrcz przeciwnie, wojska lewego
skrzyda - grupa Jermakowa i cz si 13. Armii -jeszcze 29 wrzenia
przeszy do natarcia, aby opanowa Guchw i pozbawi przeciwnika
taktycznej przewagi na lewym skrzydle frontu".
337
Na moskiewskim kierunku Stawka miaa w odwodzie jeszcze 6 dywi-
zji strzeleckich i 6 brygad pancernych.
Tworzc zgrupowania wojsk frontw, sowieckie dowdztwo opierao
si na wasnych ocenach znaczenia rejonw i kierunkw operacyjnych,
nie majc pojcia o zamiarach i zgrupowaniach wojsk przeciwnika. Na
przykad Front Briaski prawic wszystkie swoje odwody trzyma w re-
jonie Briaska, gdy tymczasem przeciwnik zamierza zada gwne ude-
rzenie z rejonu Szostek, oskrzydlajc briaskie zgrupowanie sowieckich
wojsk.
Przez cay sierpie i wrzesie wojska frontw nie zajmoway si
wzmacnianiem rubiey obronnych, lecz wykonyway czstkowe operacje
zaczepne, ktre powodoway nieuzasadnione straty siy ywej i sprztu,
odwracay uwag wojsk oraz sztabw od organizowania obrony i z ca
pewnoci nie przynosiy adnych pozytywnych rezultatw. Poza tym
sowieckie dowdztwo nie przypuszczao, e nowe niemieckie natarcie
rozpocznie si ju na jesieni 1941 roku. Powszechnie panowa pogld,
e Niemcy zdaj sobie spraw z majcych nastpi jesiennych roztopw
i po walkach pod Kijowem nie bd przeprowadza duych operacji za-
czepnych.
Dopiero 26 wrzenia dowdztwo Frontu Zachodniego zameldowao
Stawce, e wedug danych rozpoznania, ktre wykryo przegrupowanie
i przemieszczanie niemieckich wojsk, moliwe jest ponowne natarcie
przeciwnika na Moskw. Nastpnego dnia wydano dyrektyw, w kt-
rej zwracano uwag na konieczno przejcia do twardej i uporczywej
obrony", utworzenia frontowych i armijnych odwodw, prowadzenia
intensywnego rozpoznania, wzmacniania pozycji obronnych, nasilenia
prac inynieryjnych. Dokumentw tych nawet nie zdono dostarczy do
wszystkich jednostek na pierwszej linii.
Poza tym sowieckie rozpoznanie jednak nie ustalio kierunku gw-
nego uderzenia niemieckich wojsk. Rozmieszczenie odwodw frontw
nie odpowiadao sytuacji, artyleria nie bya przygotowana do zwalczania
czogw, gboko obrony wynosia zaledwie 15-20 kilometrw, a sama
obrona nie miaa charakteru cigego, ale bya zogniskowana w poszcze-
glnych rejonach. A tymczasem do rozpoczcia niemieckiego natarcia
pozostay zaledwie trzy dni.
* -k *
XMi
Operacja Tajfun" rozpocza si 30 wrzenia 1941 roku, kiedy to
na lewe skrzydo Frontu Briaskiego uderzya 2. Grupa Pancerna. Jej
dywizje posiaday 50 procent sprztu - jako uzupenienie otrzymaa
z Niemiec 50 czogw. Guderian mia 5 dywizji pancernych i 4 zmo-
toryzowane (650 czogw) i podporzdkowane mu 6 dywizji piechoty.
Gwne uderzenie przez Guchw na Orze wykonywa XXIV Korpus
generaa Geyra von Schweppenburga. Na prawo od niego mia naciera
przez Putywl XXXXVI11 Korpus Kempfa, a z lewej, z rejonu Szostka
- XXXXVII Skrzyda klinw pancernych osaniay zwizki taktyczne
piechoty XXXIV i XXXV Korpusu Armijnego.
Kiedy potem zarzucano marszakowi Jeriemience, e na pocztku
wrzenia nie zdoa zapobiec przeamaniu Guderiana do Konotopu, mar-
szaek tumaczy, e Front Briaski utworzono, aby osoni moskiewski
rejon strategiczny, a nie w zwizku z przewidywanym zwrotem zaczep-
nym gwnych si Grupy Armii rodek". Moemy powiedzie, e woj-
ska Frontu Briaskiego rzetelnie wypeniy podstawowe zadanie, jakie
postawia im Stawka, a mianowicie nie dopuciy do przebicia si grupy
Guderiana przez Briask na Moskw" - napisa Jeremienko. Wykonanie
tego zadania nie sprawiao w tym czasie adnych trudnoci, poniewa
Guderian wcale nie szed na Moskw, a w d Dniepru, aby poczy si
z von Kleistem i okry wojska Frontu Poudniowo-Zachodniego.
Miesic pniej 2. Grupa Pancerna rzeczywicie uderzya na Moskw.
No i co? Okazao si, e przez cay ten czas nikt si jednak do obrony nie
przygotowywa. Guderian napisa: Nasze natarcie byo dla przeciwnika
zaskoczeniem". Ju pierwszego dnia niemieckie wojska przeamay po-
zycje Frontu Briaskiego, a nastpnego, 1 padziernika, XXIV KZmot.
zaj Siewsk. Niemieckie kolumny zmotoryzowane wykonay szedzie-
sicio- i pitnastokilometrowy wyom na odcinku 13. Armii generaa
A.M. Gorodnianskiego i grupy generaa A.N. Jermakowa, weszy 130
kilometrw w gb sowieckiej obrony i zagroziy oskrzydleniem caemu
lewemu skrzydu frontu.
Niemcy stosunkowo atwo przeamali obron sowieckich wojsk
w rejonie Guchowa nie tylko dziki utworzonej przewadze liczebnej
na kierunku gwnego uderzenia, ale rwnie dlatego, e w tym rejonie
nie zorganizowano zwartej obrony. Wrcz przeciwnie, wojska lewego
skrzyda - grupa Jermakowa i cz si 13. Armii -jeszcze 29 wrzenia
przeszy do natarcia, aby opanowa Guchw i pozbawi przeciwnika
taktycznej przewagi na lewym skrzydle frontu".
337
Nieustanne dziaania zaczepne grupy Jermakowa, chyboczcy si
przez cay czas front grupy, ugrupowanie jej wojsk do dziaa zaczepnych,
wykluczay moliwo stworzenia trwaej, gbokiej obrony" - wspo-
mina genera pukownik Sandaw. - W gbi sektora grupy wojska
inynieryjne frontu zbudoway na podejciach do Rylska tyow rubie
obrony. Ale jednostki grupy jej nie zajy i rubie nie odegraa wyznaczo-
nej jej roli [...] ani wadze rejonowe Rylska, ani miejscowi dowdcy jed-
nostek nie wiedzieli o grupie Jermakowa bdcej gwnym elementem
obrony rylskiego odcinka obrony [...]. To, e grupa Jermakowa w dru-
giej poowie wrzenia prowadzia przede wszystkim dziaania ofensywne
i zagadnieniom obrony powicaa niewiele uwagi, osabio wojska le-
wego skrzyda frontu, przeciwnikowi za przynioso ogromne korzyci.
Genera Jermakow prawie dwa tygodnie tuk gow o Guchw, niszczc
przede wszystkim wasne wojska. Tylko 27 wrzenia jego grupa utracia
4913 ludzi zabitych, rannych i zaginionych bez wieci".
Prby zajcia Guchowa doprowadziy do powanego zdezorganizo-
wania ugrupowania wojsk frontu. Grupa operacyjna Jermakowa natkna
si na przygotowany do natarcia XXIV Korpus Zmotoryzowany, ktre-
go wyjcia na podstaw do ataku sowieckie rozpoznanie nie zauwayo,
i poniosa powane straty. Guderian zaatakowa rozbite i znajdujce si
poza pozycjami obronnymi wojska.
Genera Gorodnianski prbowa odtworzy pooenie, wprowadzajc
do walki 141. Brygad Pancern pukownika PG. Czernowa. Jej kontr-
atak spowodowa zniszczenie 12 niemieckich czogw, ale nie zmienio
to oglnej, krytycznej sytuacji. Genera Jermakow take prbowa wy-
prowadzi od poudnia na skrzydo XXIV KZmot. uderzenie siami 121.
Brygady Pancernej pukownika N.N. Radkiewicza, 150. Brygady Pan-
cernej pukownika B.S. Bacharowa i 2. Dywizji Strzeleckiej Gwardii.
Ale solidnie przetrzebione pod Guchowem jednostki nie byy w stanie
wykona zadania. Na przykad w 108. Dywizji Pancernej pozostao tylko
20 czogw.
Dowdca frontu dokona analizy sytuacji i 1 padziernika zameldo-
wa Stawce swoj decyzj. Jej istota sprowadzaa si do tego, eby si-
ami trzech brygad pancernych - 42. pukownika N.I. Wojejkowa, 121.
oraz 150. - wspdziaajc z jednostkami piechoty oraz grup kawalerii,
zniszczy zgrupowanie przeciwnika pocztkowo w kierunku grupy Jer-
makowa, a nastpnie na lewym skrzydle 13. Armii". Tak wic zadanie
338
zaryglowania nieprzyjacielskiego wamania dowdca frontu powierzy
13. Armii i operacyjnej grupie Jermakowa wzmocnionej 42. Brygad
Pancern pukownika Wojejkowa. Cay problem polega na tym, e sztab
Jeremienki uwaa, i niemieckie natarcie z rejonu Guchowa nosi cha-
rakter pozorujcy, a gwnego naley si spodziewa na kierunku bria-
skim.
Spogldajc wstecz, analizujc sytuacj ju z odsonitymi kartami,
nie sposb poj, dlaczego nie zdoalimy wtedy rozszyfrowa zamiarw
przeciwnika [...]. Lepszego miejsca do natarcia grupy pancernej na Mo-
skw ni rejon Guchowa, Nowogrodu Siewierskiego, Szostek nie sposb
znale. Std prowadziy najkrtsze drogi na Orze i Tu. Nie trzeba for-
sowa Desny. Lasy briaskie zostaj na pnocy. Ale dowdztwo i sztab
Frontu Briaskiego nie zdoay odczyta tego atwego szyfru".
Do poudnia 1 padziernika w wyniku dziaa nieprzyjacielskiego
lotnictwa urwaa si czno ze sztabami 3. i 13. Armii, z grup Jerma-
kowa i Sztabem Generalnym. Dowodzenie wojskami na lewym skrzydle
frontu zostao sparaliowane. Teraz Jeremienko w ogle nie mia cz-
noci z podwadnymi i nie mg uruchomi stojcych bezczynnie odwo-
dw. Doszo do tego, e przez dziesi nastpnych db armiami Frontu
Briaskiego dowodzi bezporednio Sztab Generalny, ktry nie wiedzia
dokadnie, jak wyglda sytuacja na miejscu.
Zwizki taktyczne, ktre miay zniszczy dokonujce wklinowania
wojska przeciwnika, nie mogy wykona zadania.
W tym samym czasie niemieckie wojska jedn cz si skieroway
na Karaczew, na tyy 50. Armii generaa M.P Pitrowa, drug za - na
Orze. W czwartym dniu natarcia, 3 padziernika, 4. Dywizja Pancerna po
przejciu w walkach 250 kilometrw, ku penemu zaskoczeniu dowdz-
twa Frontu Briaskiego i okrgu wojskowego odpowiedzialnego za obro-
n miasta, wdara si do Ora. W miecie jeszcze kursoway tramwaje.
Dowdca okrgu genera porucznik A.A. Tiurin opowiada, e znajdowa
si w swoim sztabie, kiedy wbieg goniec i powiedzia, e na ulicach s
niemieckie czogi. Wojska Guderiana zdobyy nieprzygotowany do walki
sprzt czterech pukw artylerii przeciwpancernej i jednego puku hau-
bic. W rezultacie wojska Frontu Briaskiego zostay na duej gbokoci
oskrzydlone z flanki i od tyu. Niemieckie pancerne wozy bojowe wyszy
na drog prowadzc do Moskwy. W pierwszych dniach padziernika
droga do rosyjskiej stolicy staa otworem.
339
Nieustanne dziaania zaczepne grupy Jermakowa, chyboczcy si
przez cay czas front grupy, ugrupowanie jej wojsk do dziaa zaczepnych,
wykluczay moliwo stworzenia trwaej, gbokiej obrony" - wspo-
mina genera pukownik Sandaw. - W gbi sektora grupy wojska
inynieryjne frontu zbudoway na podejciach do Rylska tyow rubie
obrony. Ale jednostki grupy jej nie zajy i rubie nie odegraa wyznaczo-
nej jej roli [...] ani wadze rejonowe Rylska, ani miejscowi dowdcy jed-
nostek nie wiedzieli o grupie Jermakowa bdcej gwnym elementem
obrony rylskiego odcinka obrony [...]. To, e grupa Jermakowa w dru-
giej poowie wrzenia prowadzia przede wszystkim dziaania ofensywne
i zagadnieniom obrony powicaa niewiele uwagi, osabio wojska le-
wego skrzyda frontu, przeciwnikowi za przynioso ogromne korzyci.
Genera Jermakow prawie dwa tygodnie tuk gow o Guchw, niszczc
przede wszystkim wasne wojska. Tylko 27 wrzenia jego grupa utracia
4913 ludzi zabitych, rannych i zaginionych bez wieci".
Prby zajcia Guchowa doprowadziy do powanego zdezorganizo-
wania ugrupowania wojsk frontu. Grupa operacyjna Jermakowa natkna
si na przygotowany do natarcia XXIV Korpus Zmotoryzowany, ktre-
go wyjcia na podstaw do ataku sowieckie rozpoznanie nie zauwayo,
i poniosa powane straty. Guderian zaatakowa rozbite i znajdujce si
poza pozycjami obronnymi wojska.
Genera Gorodnianski prbowa odtworzy pooenie, wprowadzajc
do walki 141. Brygad Pancern pukownika PG. Czernowa. Jej kontr-
atak spowodowa zniszczenie 12 niemieckich czogw, ale nie zmienio
to oglnej, krytycznej sytuacji. Genera Jermakow take prbowa wy-
prowadzi od poudnia na skrzydo XXIV KZmot. uderzenie siami 121.
Brygady Pancernej pukownika N.N. Radkiewicza, 150. Brygady Pan-
cernej pukownika B.S. Bacharowa i 2. Dywizji Strzeleckiej Gwardii.
Ale solidnie przetrzebione pod Guchowem jednostki nie byy w stanie
wykona zadania. Na przykad w 108. Dywizji Pancernej pozostao tylko
20 czogw.
Dowdca frontu dokona analizy sytuacji i 1 padziernika zameldo-
wa Stawce swoj decyzj. Jej istota sprowadzaa si do tego, eby si-
ami trzech brygad pancernych - 42. pukownika N.I. Wojejkowa, 121.
oraz 150. - wspdziaajc z jednostkami piechoty oraz grup kawalerii,
zniszczy zgrupowanie przeciwnika pocztkowo w kierunku grupy Jer-
makowa, a nastpnie na lewym skrzydle 13. Armii". Tak wic zadanie
338
zaryglowania nieprzyjacielskiego wamania dowdca frontu powierzy
13. Armii i operacyjnej grupie Jermakowa wzmocnionej 42. Brygad
Pancern pukownika Wojejkowa. Cay problem polega na tym, e sztab
Jeremienki uwaa, i niemieckie natarcie z rejonu Guchowa nosi cha-
rakter pozorujcy, a gwnego naley si spodziewa na kierunku bria-
skim.
Spogldajc wstecz, analizujc sytuacj ju z odsonitymi kartami,
nie sposb poj, dlaczego nie zdoalimy wtedy rozszyfrowa zamiarw
przeciwnika [...]. Lepszego miejsca do natarcia grupy pancernej na Mo-
skw ni rejon Guchowa, Nowogrodu Siewierskiego, Szostek nie sposb
znale. Std prowadziy najkrtsze drogi na Orze i Tu. Nie trzeba for-
sowa Desny. Lasy briaskie zostaj na pnocy. Ale dowdztwo i sztab
Frontu Briaskiego nie zdoay odczyta tego atwego szyfru".
Do poudnia 1 padziernika w wyniku dziaa nieprzyjacielskiego
lotnictwa urwaa si czno ze sztabami 3. i 13. Armii, z grup Jerma-
kowa i Sztabem Generalnym. Dowodzenie wojskami na lewym skrzydle
frontu zostao sparaliowane. Teraz Jeremienko w ogle nie mia cz-
noci z podwadnymi i nie mg uruchomi stojcych bezczynnie odwo-
dw. Doszo do tego, e przez dziesi nastpnych db armiami Frontu
Briaskiego dowodzi bezporednio Sztab Generalny, ktry nie wiedzia
dokadnie, jak wyglda sytuacja na miejscu.
Zwizki taktyczne, ktre miay zniszczy dokonujce wklinowania
wojska przeciwnika, nie mogy wykona zadania.
W tym samym czasie niemieckie wojska jedn cz si skieroway
na Karaczew, na tyy 50. Armii generaa M.P Pitrowa, drug za - na
Orze. W czwartym dniu natarcia, 3 padziernika, 4. Dywizja Pancerna po
przejciu w walkach 250 kilometrw, ku penemu zaskoczeniu dowdz-
twa Frontu Briaskiego i okrgu wojskowego odpowiedzialnego za obro-
n miasta, wdara si do Ora. W miecie jeszcze kursoway tramwaje.
Dowdca okrgu genera porucznik A.A. Tiurin opowiada, e znajdowa
si w swoim sztabie, kiedy wbieg goniec i powiedzia, e na ulicach s
niemieckie czogi. Wojska Guderiana zdobyy nieprzygotowany do walki
sprzt czterech pukw artylerii przeciwpancernej i jednego puku hau-
bic. W rezultacie wojska Frontu Briaskiego zostay na duej gbokoci
oskrzydlone z flanki i od tyu. Niemieckie pancerne wozy bojowe wyszy
na drog prowadzc do Moskwy. W pierwszych dniach padziernika
droga do rosyjskiej stolicy staa otworem.
339
* * *
Rankiem 2 padziernika przesza do natarcia caa Grupa Armii ro-
dek". Z rejonu Rosawla dziaaa najpotniejsza z wszystkich 4. Gru-
pa Pancerna, majca prawie 100 procent sprztu. W jej skad wchodziy
XXXXVI, XXXX i LVII Korpus Zmotoryzowany. Grupa Hopnera prze-
amaa obron przeciwnika na odcinku 43. Armii Frontu Odwodowego,
co pozwolio zwizkom taktycznym 2. Armii von Weichsa wklinowa
si w sowieck obron na styku 43. Armii Sobiennikowa z 50. Armi
Pitrowa i prawym skrzydem wyj na tyy Frontu Briaskiego. Pitego
padziernika niemieckie czowki zajy yzdr, a 18. Dywizja Pancer-
na zdobya Karaczew, przecia drog Orze-Briask i rozwijaa natar-
cie na pnoc. Zmotoryzowane kolumny Hopnera szybko posuway si
po szosie warszawskiej na Juchnow. Pi dywizji pospolitego ruszenia
33. Armii nie byo w stanie ich zatrzyma.
Szstego padziernika wojskom Jeriemienki Niemcy odcili wszyst-
kie drogi odwrotu i zaopatrzenia, jego wszystkie trzy armie znalazy si
w okreniu na pnoc i poudnie od Briaska, a resztki grupy Jermako-
wa zostay zepchnite na poudnie. Siedemnasta Dywizja pancerna za-
ja Briask i naprawia most przez Desn, co pozwolio Guderianowi
nawiza kontakt z armi von Weichsa. W kotle znalazo si 27 dywizji,
2 brygady pancerne, 19 pukw artylerii OND trzech sowieckich armii.
Sidmego padziernika wojska Frontu Briaskiego otrzymay rozkaz
przebijania si na wschd. Pniej Jeremienko wstydliwie nazwa za-
istnia sytuacj uderzeniami Frontu Briaskiego na wschd z odwr-
conym frontem". Rozkaz stawia dowdcom armii nastpujce zadanie:
[...] niszczc przeciwnika, w cile zorganizowany sposb przebija si
i wyprowadza wojska" na kolejne rubiee i w czasie szeciu db odej
na odlego 120-160 kilometrw. Wojska miay wykonywa przemar-
sze z reguy w nocy, porusza si szybko, nie dopuszcza do okrenia
adnej dywizji, zachowa w peni sprzt i rodki ogniowe [...]".
Jaki wida, Jeremienko nie utraci wrodzonego optymizmu i poczucia
humoru. Front ju nie istnia, zosta podzielony na trzy odizolowane gru-
py, ktre nie miay ze sob cznoci. Sam genera 13 padziernika zosta
ranny w czasie niemieckiego nalotu i ewakuowany samolotem z kota do
Moskwy, natomiast jego wojska pozostay, aby naciera z odwrconym
frontem" i okazywa bohaterstwo".
340
Do 17 padziernika Niemcy zlikwidowali okrone na pnoc od
Briaska zgrupowanie 50. Armii, wzili 50 000 jecw i zdobyli okoo
400 dzia. Dowodzcy armi genera major M.P. Pietrow poleg. Dwu-
dziestego padziernika w rejonie Trubczewska wojska Gorodnianskiego
i Krejzera zostay unicestwione. Z okrenia zdoao wyj nie wicej ni
20 procent stanu osobowego 3. i 13. Armii.
onierze 13. Armii wyszli z okrenia w liczbie 10 000 ludzi, wszy-
scy z karabinami, majc ze sob 32 cikie i 34 rczne karabiny maszy-
nowe, 130 automatw PPSz i 11 armat. Wszyscy komunici mieli przy
sobie legitymacje partyjne" - informuje byy czonek Rady Wojennej
armii M.A. Kozw. Oczywicie, przecie wanie legitymacja partyjna
to nasza najstraszniejsza bro. Wystarczy j pokaza Niemcowi, a na-
tychmiast zemdleje. A nawiasem mwic, 30 wrzenia w 13. Armii byo
8 dywizji i 169 czogw. A z 50. Armii zostao w ogle tylko 10 procent
ludzi i 2,4 procent dzia i modzierzy.
k -k *
Po zdobyciu przez Niemcw Ora powstao realne niebezpiecze-
stwo przedarcia si wojsk GA rodek" przez Tu i dalej od poudnia
do Moskwy. Aby zlikwidowa zagroenie, Stawka pospiesznie rozwijaa
w rejonie Mceska now grup wojsk w skadzie: 5. i 6. Dywizja Gwar-
dii, 5. Korpus Powietrznodesantowy, Wysza Szkoa Wojskowa w Tul,
4. i 11. Brygada Pancerna. Jednostki te poczono w 1. Korpus Strzelecki
Gwardii pod dowdztwem generaa majora D.D. Leluszenki. Do chwili
zetknicia si z przeciwnikiem nie wszystkie te jednostki dotarty do wy-
znaczonego rejonu. Cz z nich przerzucano samolotami z Jarosawia.
Pierwsi przystpili do walki czogici 4. Brygady Pancernej sformo-
wanej z zag byej 15. Dywizji Pancernej. 4. Brygad dowodzi ju zna-
ny nam pukownik Katukow. Brygada miaa 49 czogw batalion T-34
i KW, oraz batalion BT-7. Najwaniejsze jednak byo to, e jej dowdca
wycign wnioski z wasnych dowiadcze z walk na Ukrainie. Czwar-
tego padziernika brygada wesza pod Orem w kontakt bojowy z nacie-
rajc wzdu drogi Orze-Tua 4. Dywizj Pancern von Langermanna.
Katukow nie rzuca swoich czogw do boju spotkaniowego, ale
umiejtnie zastosowa metod zasadzek czogowych, urzdzajc je na
dogodnych dla siebie pozycjach. Kiedy rankiem 6 padziernika ko-
lumna niemieckich czogw wysza z Ora, trzydziestki czwrki
3 11
* * *
Rankiem 2 padziernika przesza do natarcia caa Grupa Armii ro-
dek". Z rejonu Rosawla dziaaa najpotniejsza z wszystkich 4. Gru-
pa Pancerna, majca prawie 100 procent sprztu. W jej skad wchodziy
XXXXVI, XXXX i LVII Korpus Zmotoryzowany. Grupa Hopnera prze-
amaa obron przeciwnika na odcinku 43. Armii Frontu Odwodowego,
co pozwolio zwizkom taktycznym 2. Armii von Weichsa wklinowa
si w sowieck obron na styku 43. Armii Sobiennikowa z 50. Armi
Pitrowa i prawym skrzydem wyj na tyy Frontu Briaskiego. Pitego
padziernika niemieckie czowki zajy yzdr, a 18. Dywizja Pancer-
na zdobya Karaczew, przecia drog Orze-Briask i rozwijaa natar-
cie na pnoc. Zmotoryzowane kolumny Hopnera szybko posuway si
po szosie warszawskiej na Juchnow. Pi dywizji pospolitego ruszenia
33. Armii nie byo w stanie ich zatrzyma.
Szstego padziernika wojskom Jeriemienki Niemcy odcili wszyst-
kie drogi odwrotu i zaopatrzenia, jego wszystkie trzy armie znalazy si
w okreniu na pnoc i poudnie od Briaska, a resztki grupy Jermako-
wa zostay zepchnite na poudnie. Siedemnasta Dywizja pancerna za-
ja Briask i naprawia most przez Desn, co pozwolio Guderianowi
nawiza kontakt z armi von Weichsa. W kotle znalazo si 27 dywizji,
2 brygady pancerne, 19 pukw artylerii OND trzech sowieckich armii.
Sidmego padziernika wojska Frontu Briaskiego otrzymay rozkaz
przebijania si na wschd. Pniej Jeremienko wstydliwie nazwa za-
istnia sytuacj uderzeniami Frontu Briaskiego na wschd z odwr-
conym frontem". Rozkaz stawia dowdcom armii nastpujce zadanie:
[...] niszczc przeciwnika, w cile zorganizowany sposb przebija si
i wyprowadza wojska" na kolejne rubiee i w czasie szeciu db odej
na odlego 120-160 kilometrw. Wojska miay wykonywa przemar-
sze z reguy w nocy, porusza si szybko, nie dopuszcza do okrenia
adnej dywizji, zachowa w peni sprzt i rodki ogniowe [...]".
Jaki wida, Jeremienko nie utraci wrodzonego optymizmu i poczucia
humoru. Front ju nie istnia, zosta podzielony na trzy odizolowane gru-
py, ktre nie miay ze sob cznoci. Sam genera 13 padziernika zosta
ranny w czasie niemieckiego nalotu i ewakuowany samolotem z kota do
Moskwy, natomiast jego wojska pozostay, aby naciera z odwrconym
frontem" i okazywa bohaterstwo".
340
Do 17 padziernika Niemcy zlikwidowali okrone na pnoc od
Briaska zgrupowanie 50. Armii, wzili 50 000 jecw i zdobyli okoo
400 dzia. Dowodzcy armi genera major M.P. Pietrow poleg. Dwu-
dziestego padziernika w rejonie Trubczewska wojska Gorodnianskiego
i Krejzera zostay unicestwione. Z okrenia zdoao wyj nie wicej ni
20 procent stanu osobowego 3. i 13. Armii.
onierze 13. Armii wyszli z okrenia w liczbie 10 000 ludzi, wszy-
scy z karabinami, majc ze sob 32 cikie i 34 rczne karabiny maszy-
nowe, 130 automatw PPSz i 11 armat. Wszyscy komunici mieli przy
sobie legitymacje partyjne" - informuje byy czonek Rady Wojennej
armii M.A. Kozw. Oczywicie, przecie wanie legitymacja partyjna
to nasza najstraszniejsza bro. Wystarczy j pokaza Niemcowi, a na-
tychmiast zemdleje. A nawiasem mwic, 30 wrzenia w 13. Armii byo
8 dywizji i 169 czogw. A z 50. Armii zostao w ogle tylko 10 procent
ludzi i 2,4 procent dzia i modzierzy.
k -k *
Po zdobyciu przez Niemcw Ora powstao realne niebezpiecze-
stwo przedarcia si wojsk GA rodek" przez Tu i dalej od poudnia
do Moskwy. Aby zlikwidowa zagroenie, Stawka pospiesznie rozwijaa
w rejonie Mceska now grup wojsk w skadzie: 5. i 6. Dywizja Gwar-
dii, 5. Korpus Powietrznodesantowy, Wysza Szkoa Wojskowa w Tul,
4. i 11. Brygada Pancerna. Jednostki te poczono w 1. Korpus Strzelecki
Gwardii pod dowdztwem generaa majora D.D. Leluszenki. Do chwili
zetknicia si z przeciwnikiem nie wszystkie te jednostki dotarty do wy-
znaczonego rejonu. Cz z nich przerzucano samolotami z Jarosawia.
Pierwsi przystpili do walki czogici 4. Brygady Pancernej sformo-
wanej z zag byej 15. Dywizji Pancernej. 4. Brygad dowodzi ju zna-
ny nam pukownik Katukow. Brygada miaa 49 czogw batalion T-34
i KW, oraz batalion BT-7. Najwaniejsze jednak byo to, e jej dowdca
wycign wnioski z wasnych dowiadcze z walk na Ukrainie. Czwar-
tego padziernika brygada wesza pod Orem w kontakt bojowy z nacie-
rajc wzdu drogi Orze-Tua 4. Dywizj Pancern von Langermanna.
Katukow nie rzuca swoich czogw do boju spotkaniowego, ale
umiejtnie zastosowa metod zasadzek czogowych, urzdzajc je na
dogodnych dla siebie pozycjach. Kiedy rankiem 6 padziernika ko-
lumna niemieckich czogw wysza z Ora, trzydziestki czwrki
3 11
zaday tak straszliwe uderzenie na jej skrzydo, e na polu walki pozosta-
o ponad 30 dopalajcych si niemieckich maszyn. Katukow nie stara si
rozwija uzyskanego powodzenia, ale przezornie si wycofa. Nastpna
walka koo wioski Pierwyj Woin na poudnie od Mceska trwaa 12 go-
dzin. Niemcy przez cay dzie nie posunli si ani o krok i stracili 43 czogi,
16 armat przeciwpancernych i okoo 500 szeregowych onierzy i oficerw.
Brygada Katukowa stracia 6 czogw, z ktrych 2 spony na polu
walki, a 4 ewakuowano na tyy, by je wyremontowa. Po zmczeniu prze-
ciwnika brygada w nocy z 6 na 7 padziernika wycofaa si na now ru-
bie obrony, gdzie przez dwa dni, wspdziaajc z jednostkami 201. Bry-
gady Powietrznodesantowej i 11. Brygad Pancern podpukownika W.A.
Bondara, rwnie pomylnie odpieraa ataki czogw nieprzyjaciela.
W tych walkach sowieccy czogici wreszcie zdoali wykorzysta
w peni zalety swoich trzydziestek czwrek". Musia to rwnie przy-
zna Guderian, ktry do tej pory do sceptycznie ocenia sowieckie woj-
ska pancerne i ich dowdcw. Tym razem dostrzeg niepokojce obja-
wy:
Na poudnie od Mceska 4. Dywizja Pancerna zostaa zaatakowana
przez rosyjskie czogi i przeya krytyczne chwile. Po raz pierwszy w ja-
skrawy sposb ujawnia si wyszo rosyjskiego czogu T-34. Dywizja
poniosa cikie straty. Od zamiaru szybkiego natarcia na Tu musiano
na razie odstpi [...]. Bardzo niepocieszajco brzmiao sprawozdanie
Geyra o skutecznoci dziaania rosyjskich czogw, a zwaszcza o ich
zmienionej taktyce. W walce z czogiem T-34 nasza wczesna bro
przeciwpancerna okazywaa si skuteczna tylko w wyjtkowo pomyl-
nych warunkach. Nasze czogi PzKpfw IV ze swymi 75 mm armatami
o krtkiej lufie mogy go atakowa tylko od tyu, trafiajc poprzez sa-
b oson w silnik. Uchwycenie odpowiedniego momentu strzau byo
nie lada sztuk. Rosjanie od czoa atakowali nas piechot, czogi za,
i to w zmasowanej liczbie, rzucali przeciwko naszym skrzydom. Zd-
yli ju si czego nauczy [...]. Postanowiem uda si natychmiast do
4. Dywizji Pancernej, aby bezporednio przekona si o sytuacji. Na polu
bitwy, gdzie 6 i 7 padziernika toczyy si boje, dowdca walczcego
zgrupowania bojowego opisa mi ich przebieg. Uszkodzone rosyjskie
i niemieckie czogi znajdoway si jeszcze na miejscu. Straty Rosjan
byy znacznie mniejsze od naszych".
1
H. Guderian, op. cii., s. 193 i 194. Przyp. tum.
342
Jedenastego padziernika dywizja Langermana znowu poniosa kl-
sk pod Mceskiem. Wieczorem, kiedy czowki 4. Dywizji Pancernej
weszy na ogarnite poarem przedmiecie, jej kolumna rozcigna si
na szosie na okoo 20 kilometrw, a przydzielona artyleria i piechota
znalazy si prawie poza zasigiem cznoci radiowej. Katukow wanie
ten moment wybra do przeprowadzenia kontrataku. Pomalowane bia
farb trzydziestki czwrki" 4. BPanc. pojawiay si jak widma na skrzy-
dach niemieckiej kolumny, rozcinay j na czci i niszczyy.
Po kilku godzinach dywizja Langermanna zostaa rozbita. Celowni-
czowie czogw 4. Dywizji Pancernej, ktrych duch bojowy ju zosta
nadwerony w czasie pierwszego starcia z brygad Katukowa, znowu
widzieli, jak ich pociski po prostu odskakuj od pochyego pancerza so-
wieckich czogw. Rzadko kiedy w tak dobitny sposb zostao zademon-
strowane znaczenie przewagi technicznej.
Rosjanie rzucili do walki znaczn liczb czogw typu T-34, wyrz-
dzajc wojskom niemieckim wielkie straty w czogach. Dotychczas my
mielimy materialn przewag w czogach, obecnie mieli j Rosjanie.
Widoki na szybkie, decydujce sukcesy malay z kadym dniem"
2
.
Dodajmy, e tym samym zniky wszelkie szanse na zwycistwo w mar-
szu na wschd". Po raz pierwszy Guderian odnotowuje przypadki paniki
w niemieckich jednostkach i wstrzsu moralnego" dowdcw. W wal-
kach pod Mceskiem wedug danych wczesnego szefa sztabu, generaa
Kurta von Liebensteina, 2. Grupa Pancerna utracia 242 czogi.
Zacieke walki pod Mceskiem trway siedem db. Katukowcy"
wedug sowieckich komunikatw zniszczyli 133 czogi i 49 dzia, za co
brygada zostaa przemianowana na 1. Brygad Pancern Gwardii. Dwu-
dziesty Czwarty Korpus Zmotoryzowany Geyra von Schweppenburga
zosta powstrzymany na podejciach do miasta. Pozwolio to zyska czas
niezbdny do zorganizowania obrony Tuy.
W tym samym czasie sowieckie wojska poniosy miadc klsk na
kierunku wiaziemskim. Jak ju wspomniano, 2 padziernika do ostat-
niej wielkiej i decydujcej bitwy tego roku" przystpiy wszystkie woj-
ska Grupy Armii rodek". Przeamanie wykonane przez grup Hpnera
z rejonu Rosawia na odcinku 24. i 43. Armii byo wyjtkowo udane.
2
Ibid., s. 196. Ciekawe, e w polskim przekadzie ostatnia konkluzja br/mi i
kategorycznie ni w cytacie przytoczonym w oryginale, gdzie mwi sic. e ,.s
zniky". Przyp. tum.
343
zaday tak straszliwe uderzenie na jej skrzydo, e na polu walki pozosta-
o ponad 30 dopalajcych si niemieckich maszyn. Katukow nie stara si
rozwija uzyskanego powodzenia, ale przezornie si wycofa. Nastpna
walka koo wioski Pierwyj Woin na poudnie od Mceska trwaa 12 go-
dzin. Niemcy przez cay dzie nie posunli si ani o krok i stracili 43 czogi,
16 armat przeciwpancernych i okoo 500 szeregowych onierzy i oficerw.
Brygada Katukowa stracia 6 czogw, z ktrych 2 spony na polu
walki, a 4 ewakuowano na tyy, by je wyremontowa. Po zmczeniu prze-
ciwnika brygada w nocy z 6 na 7 padziernika wycofaa si na now ru-
bie obrony, gdzie przez dwa dni, wspdziaajc z jednostkami 201. Bry-
gady Powietrznodesantowej i 11. Brygad Pancern podpukownika W.A.
Bondara, rwnie pomylnie odpieraa ataki czogw nieprzyjaciela.
W tych walkach sowieccy czogici wreszcie zdoali wykorzysta
w peni zalety swoich trzydziestek czwrek". Musia to rwnie przy-
zna Guderian, ktry do tej pory do sceptycznie ocenia sowieckie woj-
ska pancerne i ich dowdcw. Tym razem dostrzeg niepokojce obja-
wy:
Na poudnie od Mceska 4. Dywizja Pancerna zostaa zaatakowana
przez rosyjskie czogi i przeya krytyczne chwile. Po raz pierwszy w ja-
skrawy sposb ujawnia si wyszo rosyjskiego czogu T-34. Dywizja
poniosa cikie straty. Od zamiaru szybkiego natarcia na Tu musiano
na razie odstpi [...]. Bardzo niepocieszajco brzmiao sprawozdanie
Geyra o skutecznoci dziaania rosyjskich czogw, a zwaszcza o ich
zmienionej taktyce. W walce z czogiem T-34 nasza wczesna bro
przeciwpancerna okazywaa si skuteczna tylko w wyjtkowo pomyl-
nych warunkach. Nasze czogi PzKpfw IV ze swymi 75 mm armatami
o krtkiej lufie mogy go atakowa tylko od tyu, trafiajc poprzez sa-
b oson w silnik. Uchwycenie odpowiedniego momentu strzau byo
nie lada sztuk. Rosjanie od czoa atakowali nas piechot, czogi za,
i to w zmasowanej liczbie, rzucali przeciwko naszym skrzydom. Zd-
yli ju si czego nauczy [...]. Postanowiem uda si natychmiast do
4. Dywizji Pancernej, aby bezporednio przekona si o sytuacji. Na polu
bitwy, gdzie 6 i 7 padziernika toczyy si boje, dowdca walczcego
zgrupowania bojowego opisa mi ich przebieg. Uszkodzone rosyjskie
i niemieckie czogi znajdoway si jeszcze na miejscu. Straty Rosjan
byy znacznie mniejsze od naszych".
1
H. Guderian, op. cii., s. 193 i 194. Przyp. tum.
342
Jedenastego padziernika dywizja Langermana znowu poniosa kl-
sk pod Mceskiem. Wieczorem, kiedy czowki 4. Dywizji Pancernej
weszy na ogarnite poarem przedmiecie, jej kolumna rozcigna si
na szosie na okoo 20 kilometrw, a przydzielona artyleria i piechota
znalazy si prawie poza zasigiem cznoci radiowej. Katukow wanie
ten moment wybra do przeprowadzenia kontrataku. Pomalowane bia
farb trzydziestki czwrki" 4. BPanc. pojawiay si jak widma na skrzy-
dach niemieckiej kolumny, rozcinay j na czci i niszczyy.
Po kilku godzinach dywizja Langermanna zostaa rozbita. Celowni-
czowie czogw 4. Dywizji Pancernej, ktrych duch bojowy ju zosta
nadwerony w czasie pierwszego starcia z brygad Katukowa, znowu
widzieli, jak ich pociski po prostu odskakuj od pochyego pancerza so-
wieckich czogw. Rzadko kiedy w tak dobitny sposb zostao zademon-
strowane znaczenie przewagi technicznej.
Rosjanie rzucili do walki znaczn liczb czogw typu T-34, wyrz-
dzajc wojskom niemieckim wielkie straty w czogach. Dotychczas my
mielimy materialn przewag w czogach, obecnie mieli j Rosjanie.
Widoki na szybkie, decydujce sukcesy malay z kadym dniem"
2
.
Dodajmy, e tym samym zniky wszelkie szanse na zwycistwo w mar-
szu na wschd". Po raz pierwszy Guderian odnotowuje przypadki paniki
w niemieckich jednostkach i wstrzsu moralnego" dowdcw. W wal-
kach pod Mceskiem wedug danych wczesnego szefa sztabu, generaa
Kurta von Liebensteina, 2. Grupa Pancerna utracia 242 czogi.
Zacieke walki pod Mceskiem trway siedem db. Katukowcy"
wedug sowieckich komunikatw zniszczyli 133 czogi i 49 dzia, za co
brygada zostaa przemianowana na 1. Brygad Pancern Gwardii. Dwu-
dziesty Czwarty Korpus Zmotoryzowany Geyra von Schweppenburga
zosta powstrzymany na podejciach do miasta. Pozwolio to zyska czas
niezbdny do zorganizowania obrony Tuy.
W tym samym czasie sowieckie wojska poniosy miadc klsk na
kierunku wiaziemskim. Jak ju wspomniano, 2 padziernika do ostat-
niej wielkiej i decydujcej bitwy tego roku" przystpiy wszystkie woj-
ska Grupy Armii rodek". Przeamanie wykonane przez grup Hpnera
z rejonu Rosawia na odcinku 24. i 43. Armii byo wyjtkowo udane.
2
Ibid., s. 196. Ciekawe, e w polskim przekadzie ostatnia konkluzja br/mi i
kategorycznie ni w cytacie przytoczonym w oryginale, gdzie mwi sic. e ,.s
zniky". Przyp. tum.
343
Mylne przekonanie sowieckiego dowdztwa, e niecelowe jest przygoto-
wanie do obrony rejonu znajdujcego si pomidzy Frontem Zachodnim
i Briaskim oraz podporzdkowanego Frontowi Odwodowemu, miao
katastrofalne konsekwencje.
Kiedy w wyniku niemieckiego uderzenia obie armie rozpoczy od-
wrt, poudniowe skrzydo Frontu Zachodniego i pnocne Frontu Bria-
skiego zostay odsonite. Pitego padziernika Budionny meldowa w tej
sprawie: Na lewym skrzydle Frontu Odwodowego powstaa wyjtkowo
powana sytuacja. Nie ma czym zamkn powstaego wyomu wzdu
szosy moskiewskiej".
Naley zaznaczy, e nikt nie koordynowa dziaa trzech sowiec-
kich frontw. Marszaek Koniew po wojnie napisa, e bdy w organi-
zacji sprawiay, i klska bya nieunikniona: Naley ubolewa, e przed
rozpoczciem przez przeciwnika natarcia i w czasie jego trwania Sztab
Generalny nie informowa Frontu Zachodniego o zadaniach Frontu Od-
wodowego i w niedostatecznym stopniu koordynowa dziaania frontw
[...]. Dwie armie Frontu Odwodowego znajdoway si w pierwszym rzu-
cie, w jednej linii z naszymi armiami [...]. Jednoczenie trzy armie Fron-
tu Odwodowego, ktre znajdoway si w sektorze Frontu Zachodniego
(na rubiey tyowej), nie byy nam podporzdkowane".
Pocztkowo dowdztwo Armii Czerwonej uwaao, e niemieckie
natarcie ma ograniczony charakter i e sytuacja nie jest wcale taka za.
Ale ju nastpnego dnia poudniowe skrzydo grupy Hpnera dotaro do
Kirowa, sforsowao Ok i 5 padziernika jego czowki podeszy pod
Juchnow. Jednostki szybkie Niemcw obeszy lewe skrzydo Frontu Za-
chodniego i wydostay si na jego tyy. Tego samego dnia klin pancerny
wykona zwrot zaczepny na pnoc i dotar do Wiamy. Ale zakcenia
cznoci spowodoway, e dowdcy zwizkw taktycznych i dowdz-
two sowieckie wyszego szczebla nie mieli dobrego rozeznania tego, co
dzieje si na froncie.
K.F. Telegin, ktry w tym okresie by czonkiem Rady Wojennej Mo-
skiewskiego Okrgu Wojskowego, przedstawia, jak wyglday sprawy
w sowieckich sztabach: Do 5 padziernika caa uwaga KC partii. Na-
czelnego Dowdztwa i Rady Wojennej okrgu skupiona bya na sytuacji
pod Tua, ktra gwatownie si skomplikowaa.
Czwartego padziernika pracownicy Zarzdu Politycznego przynieli
tumaczenie przemwienia wygoszonego przez Hitlera przez radio. Fuh-
rer owiadczy, e na froncie wschodnim rozpoczo si ostatnie, decydu-
344
jce natarcie i e Armia Czerwona jest rozbita i ju nie zdoa odtworzy
swoich si. Nie wiadomo byo, o jakim decydujcym natarciu i roz-
biciu Armii Czerwonej mowa. Z Frontu Zachodniego i Odwodowego
takie dane do Sztabu Generalnego nie docieray [...]. czno tele-
foniczna z Frontem Zachodnim bya przerwana i nasz oficer cznoci
niczego nie komunikowa [...].
Ale nagle o godzinie 12 latajcy na patrole lotnicy 120. puku myliw-
skiego zameldowali, e szos od strony Spas-Diemiaska na Juchnow
posuwa si kolumna czogw i piechoty zmotoryzowanej o dugoci do
25 kilometrw i e nie wykryli przed ni obecnoci naszych wojsk". Roz-
poznanie, organizacja cznoci, kierowanie wojskami byy w sowieckim
Sztabie Generalnym na niebotycznym poziomie, nieprawda? Sytuacja
zupenie jak w jakim dowcipie - dowdztwo wojskowe najwyszego
szczebla dowiaduje si o pogromie swoich wojsk z audycji niemieckiego
radia!
Telegin zada, aby rozpoznanie lotnicze sprawdzio ten meldunek.
Okazuje si, e takie rodki byy. tylko jako zapominano z nich korzy-
sta. Tym razem samoloty nawet zostay ostrzelane, ale Telegin znowu
nie uwierzy lotnikom. Dowdztwo po prostu nic mogo sobie wyobra-
zi, e Niemcy byli w stanie wedrze si na gboko 120 kilometrw.
Na trzecie rozpoznanie polecieli najlepsi lotnicy i tym razem zameldowa-
li, e Niemcy w tym czasie zajli ju Juchnow. Dopiero wtedy Naczelne
Dowdztwo uznao, e sytuacja jest powana, a Stalin rozkaza posta-
wi w stan penej gotowoci bojowej Moskiewski Rejon Obronny. Rada
Wojenna otrzymaa rozkaz obsadzi wszystkimi znajdujcymi si w jej
dyspozycji wojskami pozycje pod Moajskicm i za wszelk cen zatrzy-
ma przeciwnika przed moajsk rubie na pi-siedem dni, dopki nic
podejd odwody Stawki".
Na pnocnym skrzydle niemieckich wojsk nacieray zwizki taktycz-
ne niemieckiej 9. Armii i 3. Grupa Pancerna Hotha. W jej skadzie znaj-
doway si 3 dywizje pancerne i jedna zmotoryzowana 415 czogw.
Dywizje te przeamay rosyjski front na styku 19. i 30. Armii. I zrobiy
to. jak pisze w swoich wspomnieniach Hoth, z nieoczekiwan atwoci
[...]. Opr przeciwnika na odcinku, gdzie dokonay przeamania czogi-
by mniej twardy, ni oczekiwalimy". Potem LVI Korpus zmotoryzo-
->
Mylne przekonanie sowieckiego dowdztwa, e niecelowe jest przygoto-
wanie do obrony rejonu znajdujcego si pomidzy Frontem Zachodnim
i Briaskim oraz podporzdkowanego Frontowi Odwodowemu, miao
katastrofalne konsekwencje.
Kiedy w wyniku niemieckiego uderzenia obie armie rozpoczy od-
wrt, poudniowe skrzydo Frontu Zachodniego i pnocne Frontu Bria-
skiego zostay odsonite. Pitego padziernika Budionny meldowa w tej
sprawie: Na lewym skrzydle Frontu Odwodowego powstaa wyjtkowo
powana sytuacja. Nie ma czym zamkn powstaego wyomu wzdu
szosy moskiewskiej".
Naley zaznaczy, e nikt nie koordynowa dziaa trzech sowiec-
kich frontw. Marszaek Koniew po wojnie napisa, e bdy w organi-
zacji sprawiay, i klska bya nieunikniona: Naley ubolewa, e przed
rozpoczciem przez przeciwnika natarcia i w czasie jego trwania Sztab
Generalny nie informowa Frontu Zachodniego o zadaniach Frontu Od-
wodowego i w niedostatecznym stopniu koordynowa dziaania frontw
[...]. Dwie armie Frontu Odwodowego znajdoway si w pierwszym rzu-
cie, w jednej linii z naszymi armiami [...]. Jednoczenie trzy armie Fron-
tu Odwodowego, ktre znajdoway si w sektorze Frontu Zachodniego
(na rubiey tyowej), nie byy nam podporzdkowane".
Pocztkowo dowdztwo Armii Czerwonej uwaao, e niemieckie
natarcie ma ograniczony charakter i e sytuacja nie jest wcale taka za.
Ale ju nastpnego dnia poudniowe skrzydo grupy Hpnera dotaro do
Kirowa, sforsowao Ok i 5 padziernika jego czowki podeszy pod
Juchnow. Jednostki szybkie Niemcw obeszy lewe skrzydo Frontu Za-
chodniego i wydostay si na jego tyy. Tego samego dnia klin pancerny
wykona zwrot zaczepny na pnoc i dotar do Wiamy. Ale zakcenia
cznoci spowodoway, e dowdcy zwizkw taktycznych i dowdz-
two sowieckie wyszego szczebla nie mieli dobrego rozeznania tego, co
dzieje si na froncie.
K.F. Telegin, ktry w tym okresie by czonkiem Rady Wojennej Mo-
skiewskiego Okrgu Wojskowego, przedstawia, jak wyglday sprawy
w sowieckich sztabach: Do 5 padziernika caa uwaga KC partii. Na-
czelnego Dowdztwa i Rady Wojennej okrgu skupiona bya na sytuacji
pod Tua, ktra gwatownie si skomplikowaa.
Czwartego padziernika pracownicy Zarzdu Politycznego przynieli
tumaczenie przemwienia wygoszonego przez Hitlera przez radio. Fuh-
rer owiadczy, e na froncie wschodnim rozpoczo si ostatnie, decydu-
344
jce natarcie i e Armia Czerwona jest rozbita i ju nie zdoa odtworzy
swoich si. Nie wiadomo byo, o jakim decydujcym natarciu i roz-
biciu Armii Czerwonej mowa. Z Frontu Zachodniego i Odwodowego
takie dane do Sztabu Generalnego nie docieray [...]. czno tele-
foniczna z Frontem Zachodnim bya przerwana i nasz oficer cznoci
niczego nie komunikowa [...].
Ale nagle o godzinie 12 latajcy na patrole lotnicy 120. puku myliw-
skiego zameldowali, e szos od strony Spas-Diemiaska na Juchnow
posuwa si kolumna czogw i piechoty zmotoryzowanej o dugoci do
25 kilometrw i e nie wykryli przed ni obecnoci naszych wojsk". Roz-
poznanie, organizacja cznoci, kierowanie wojskami byy w sowieckim
Sztabie Generalnym na niebotycznym poziomie, nieprawda? Sytuacja
zupenie jak w jakim dowcipie - dowdztwo wojskowe najwyszego
szczebla dowiaduje si o pogromie swoich wojsk z audycji niemieckiego
radia!
Telegin zada, aby rozpoznanie lotnicze sprawdzio ten meldunek.
Okazuje si, e takie rodki byy. tylko jako zapominano z nich korzy-
sta. Tym razem samoloty nawet zostay ostrzelane, ale Telegin znowu
nie uwierzy lotnikom. Dowdztwo po prostu nic mogo sobie wyobra-
zi, e Niemcy byli w stanie wedrze si na gboko 120 kilometrw.
Na trzecie rozpoznanie polecieli najlepsi lotnicy i tym razem zameldowa-
li, e Niemcy w tym czasie zajli ju Juchnow. Dopiero wtedy Naczelne
Dowdztwo uznao, e sytuacja jest powana, a Stalin rozkaza posta-
wi w stan penej gotowoci bojowej Moskiewski Rejon Obronny. Rada
Wojenna otrzymaa rozkaz obsadzi wszystkimi znajdujcymi si w jej
dyspozycji wojskami pozycje pod Moajskicm i za wszelk cen zatrzy-
ma przeciwnika przed moajsk rubie na pi-siedem dni, dopki nic
podejd odwody Stawki".
Na pnocnym skrzydle niemieckich wojsk nacieray zwizki taktycz-
ne niemieckiej 9. Armii i 3. Grupa Pancerna Hotha. W jej skadzie znaj-
doway si 3 dywizje pancerne i jedna zmotoryzowana 415 czogw.
Dywizje te przeamay rosyjski front na styku 19. i 30. Armii. I zrobiy
to. jak pisze w swoich wspomnieniach Hoth, z nieoczekiwan atwoci
[...]. Opr przeciwnika na odcinku, gdzie dokonay przeamania czogi-
by mniej twardy, ni oczekiwalimy". Potem LVI Korpus zmotoryzo-
->
wany generaa Ferdinanda Schaala rozpocz natarcie na Chom siami
dwch dywizji pancernych, a IV Korpus Reinhardta mia opanowa mia-
sto Bieyj.
Stawka zadaa od dowdztwa Frontu Zachodniego, by zniszczyo
nieprzyjacielskie wojska, ktre dokonay przeamania, i odtworzyo po-
oenie. Zadanie to miaa wykona utworzona grupa operacyjna pod do-
wdztwem generaa Bodina, skadajca si ze 152. Dywizji Strzeleckiej,
101. Dywizji Zmotoryzowanej generaa majora Michajowa oraz 126.
i 128. Brygady Pancernej. W pierwszych dniach padziernika grupa Bo-
dina odpara w rejonie Choma kilka atakw 6. i 7. Dywizji Pancernej
LVI Korpusu Zmotoryzowanego. Miasto dwukrotnie przechodzio z rk
do rk.
Genera Hoth powiadcza: Zacieke walki rozegray si na poudnio-
wy zachd od Choma. Z poudnia podesza tu brygada pancerna Rosjan.
ktra walczya na mier i ycie. Walki te opniy sforsowanie Dnie-
pru". Ale 4 padziernika niemieckie czogi przeszy po niezniszczonych
mostach na wschodni brzeg i przeamujc opr przeciwnika, wykona-
y zwrot zaczepny na Wiam. Pitego padziernika sowieckie brygady
pancerne znalazy si w okreniu, w ktrym zginy, walczc do ostat-
niego pocisku.
Szef zarzdu politycznego Frontu Zachodniego komisarz dywizji
Liestiew zameldowa komisarzowi 1 stopnia Mechlisowi: Naley szcze-
glnie podkreli bohaterstwo 126., 127. i 128 Brygady Pancernej. Skad
osobowy tych brygad walczy do ostatniego pocisku, ostatniego naboju
i ostatniego czogu. Ludzie odwanie przystpowali do walki z przewa-
ajcymi siami przeciwnika, ponli razem z czogami, ale nie opuszcza-
li pola walki [...]".
Tego dnia dowdca Frontu Zachodniego zrozumia, e nie udao
si zlikwidowa niemieckiego wamania, i podj decyzj o wycofaniu
wojsk na lini Rew Wiama. Stawka j zatwierdzia i dodatkowo odda-
a do dyspozycji Koniewa 3 I. i 32. Armi Frontu Odwodowego. Odwrt
zamierzano przeprowadzi w nocy z 5 na 6 padziernika, a jego oson
miay zapewni pozostaoci grupy Bodina oraz pospolite ruszenie (!)
z 32. Armii generaa Wiszniewskiego. Ale wszystkie te posunicia byy
spnione.
Szstego padziernika dywizja pancerna von Funcka wysza na szos
Wiama Moskwa i znalaza si na tylach przeciwnika, ktry za pno
rozpocz odwrt na wschodni brzeg Dniepru. Nastpnego dnia polczy-
346
a si w rejonie Wiamy z 10. Dywizj Pancern z grupy Hpnera. Do
tego momentu LVI KZmot. zamkn ju piercie okrenia na odcin-
ku od Wiamy do Dniepru na wschd od Choma. smego padziernika
Rada Wojenna Frontu wysaa rozpaczliwy telegram do dowdcw armii
i generaa Bodina: Wyprowadzi wojska za Wiam. Inaczej - katastro-
fa. I dniem i noc. Tempo - 70 kilometrw na dob. Jestecie potrzebni
do obrony Moskwy".
Ale sowieckie wojska nie zdoay wykona rozkazu. W okreniu
znalazo si 37 dywizji, 10 brygad pancernych, 31 pukw artylerii OND
i dowdztwa polowe 19., 20., 24. i 32. Armii. Z 16. Armii ocala tylko
Rokossowski ze swoim sztabem.
Dwadziecia pi lat pniej marszaek Koniew wspomina, e [...]
podejmujc decyzj o wyjciu z okrenia, wyznaczylimy zadanie gru-
pom uderzeniowym armii, aby przerway front przeciwnika w kierunku
na Gatsk (od 1968 r. Gagarin), na pnoc i poudnie od szosy Wiama-
Moskwa, nie czc armii w jedno zgrupowanie i nie wyznaczajc cige-
go odcinka przeamania. Naszym celem byo nie pozwoli, by wrg zaci-
ska piercie okrenia, a jednoczenie dziki temu, e dysponowalimy
duym terytorium, manewrowa siami, by powstrzyma przewaajce
siy przeciwnika. Oczywicie, walka w okreniu jest skomplikowan
form dziaa bojowych i jak udowodnio dowiadczenie wojny, powin-
nimy si do niej przygotowywa, czego jednak niestety przed wojn nie
robiono. W wojnie manewrowej taka forma walki nie jest niczym wyjt-
kowym i nie wyklucza jej rwnie wspczesna sztuka wojenna".
To wanie byo pomyk Koniewa: zrezygnowa z prby zebrania
okronych wojsk w pi i po utworzeniu potnego zgrupowania,
korzystajc z wsparcia pozostaych czogw i caego znajdujcego si
w dyspozycji lotnictwa, postarania si o rozerwanie na wskim odcin-
ku jeszcze niezbyt zwartego piercienia okrenia. Zamiast tego znowu
uderzano rozczapierzonymi palcami. 19. i 32. Armia otrzymay rozkaz
przebija si w zalenoci od sytuacji albo na Syczewk, albo na Gatsk,
natomiast 20. Armii wydano polecenie przedziera si w kierunku po-
udniowo-zachodnim i wyj na tyy niemieckich wojsk, ktre w tym
czasie gwnymi siami podchodziy w rejon Wiamy".
Dowdca Frontu Zachodniego wci nie potrafi poegna si z kon-
cepcj przeciwuderze, ktre cho w ograniczonym stopniu zadayby
klsk Niemcom i tym samym uatwiy pozostaym wojskom wycofa-
nie si na nowe rubiee. W praktyce aktywna walka" i manewrowa-
347
wany generaa Ferdinanda Schaala rozpocz natarcie na Chom siami
dwch dywizji pancernych, a IV Korpus Reinhardta mia opanowa mia-
sto Bieyj.
Stawka zadaa od dowdztwa Frontu Zachodniego, by zniszczyo
nieprzyjacielskie wojska, ktre dokonay przeamania, i odtworzyo po-
oenie. Zadanie to miaa wykona utworzona grupa operacyjna pod do-
wdztwem generaa Bodina, skadajca si ze 152. Dywizji Strzeleckiej,
101. Dywizji Zmotoryzowanej generaa majora Michajowa oraz 126.
i 128. Brygady Pancernej. W pierwszych dniach padziernika grupa Bo-
dina odpara w rejonie Choma kilka atakw 6. i 7. Dywizji Pancernej
LVI Korpusu Zmotoryzowanego. Miasto dwukrotnie przechodzio z rk
do rk.
Genera Hoth powiadcza: Zacieke walki rozegray si na poudnio-
wy zachd od Choma. Z poudnia podesza tu brygada pancerna Rosjan.
ktra walczya na mier i ycie. Walki te opniy sforsowanie Dnie-
pru". Ale 4 padziernika niemieckie czogi przeszy po niezniszczonych
mostach na wschodni brzeg i przeamujc opr przeciwnika, wykona-
y zwrot zaczepny na Wiam. Pitego padziernika sowieckie brygady
pancerne znalazy si w okreniu, w ktrym zginy, walczc do ostat-
niego pocisku.
Szef zarzdu politycznego Frontu Zachodniego komisarz dywizji
Liestiew zameldowa komisarzowi 1 stopnia Mechlisowi: Naley szcze-
glnie podkreli bohaterstwo 126., 127. i 128 Brygady Pancernej. Skad
osobowy tych brygad walczy do ostatniego pocisku, ostatniego naboju
i ostatniego czogu. Ludzie odwanie przystpowali do walki z przewa-
ajcymi siami przeciwnika, ponli razem z czogami, ale nie opuszcza-
li pola walki [...]".
Tego dnia dowdca Frontu Zachodniego zrozumia, e nie udao
si zlikwidowa niemieckiego wamania, i podj decyzj o wycofaniu
wojsk na lini Rew Wiama. Stawka j zatwierdzia i dodatkowo odda-
a do dyspozycji Koniewa 3 I. i 32. Armi Frontu Odwodowego. Odwrt
zamierzano przeprowadzi w nocy z 5 na 6 padziernika, a jego oson
miay zapewni pozostaoci grupy Bodina oraz pospolite ruszenie (!)
z 32. Armii generaa Wiszniewskiego. Ale wszystkie te posunicia byy
spnione.
Szstego padziernika dywizja pancerna von Funcka wysza na szos
Wiama Moskwa i znalaza si na tylach przeciwnika, ktry za pno
rozpocz odwrt na wschodni brzeg Dniepru. Nastpnego dnia polczy-
346
a si w rejonie Wiamy z 10. Dywizj Pancern z grupy Hpnera. Do
tego momentu LVI KZmot. zamkn ju piercie okrenia na odcin-
ku od Wiamy do Dniepru na wschd od Choma. smego padziernika
Rada Wojenna Frontu wysaa rozpaczliwy telegram do dowdcw armii
i generaa Bodina: Wyprowadzi wojska za Wiam. Inaczej - katastro-
fa. I dniem i noc. Tempo - 70 kilometrw na dob. Jestecie potrzebni
do obrony Moskwy".
Ale sowieckie wojska nie zdoay wykona rozkazu. W okreniu
znalazo si 37 dywizji, 10 brygad pancernych, 31 pukw artylerii OND
i dowdztwa polowe 19., 20., 24. i 32. Armii. Z 16. Armii ocala tylko
Rokossowski ze swoim sztabem.
Dwadziecia pi lat pniej marszaek Koniew wspomina, e [...]
podejmujc decyzj o wyjciu z okrenia, wyznaczylimy zadanie gru-
pom uderzeniowym armii, aby przerway front przeciwnika w kierunku
na Gatsk (od 1968 r. Gagarin), na pnoc i poudnie od szosy Wiama-
Moskwa, nie czc armii w jedno zgrupowanie i nie wyznaczajc cige-
go odcinka przeamania. Naszym celem byo nie pozwoli, by wrg zaci-
ska piercie okrenia, a jednoczenie dziki temu, e dysponowalimy
duym terytorium, manewrowa siami, by powstrzyma przewaajce
siy przeciwnika. Oczywicie, walka w okreniu jest skomplikowan
form dziaa bojowych i jak udowodnio dowiadczenie wojny, powin-
nimy si do niej przygotowywa, czego jednak niestety przed wojn nie
robiono. W wojnie manewrowej taka forma walki nie jest niczym wyjt-
kowym i nie wyklucza jej rwnie wspczesna sztuka wojenna".
To wanie byo pomyk Koniewa: zrezygnowa z prby zebrania
okronych wojsk w pi i po utworzeniu potnego zgrupowania,
korzystajc z wsparcia pozostaych czogw i caego znajdujcego si
w dyspozycji lotnictwa, postarania si o rozerwanie na wskim odcin-
ku jeszcze niezbyt zwartego piercienia okrenia. Zamiast tego znowu
uderzano rozczapierzonymi palcami. 19. i 32. Armia otrzymay rozkaz
przebija si w zalenoci od sytuacji albo na Syczewk, albo na Gatsk,
natomiast 20. Armii wydano polecenie przedziera si w kierunku po-
udniowo-zachodnim i wyj na tyy niemieckich wojsk, ktre w tym
czasie gwnymi siami podchodziy w rejon Wiamy".
Dowdca Frontu Zachodniego wci nie potrafi poegna si z kon-
cepcj przeciwuderze, ktre cho w ograniczonym stopniu zadayby
klsk Niemcom i tym samym uatwiy pozostaym wojskom wycofa-
nie si na nowe rubiee. W praktyce aktywna walka" i manewrowa-
347
nie" znajdujcych si w kotle sowieckich armii sprawiy, e spado na
nie uderzenie gwnych si Grupy Armii rodek" i zostay zniszczone.
Z okrenia nie wyszed prawie nikt. Na przykad w rejonie Bogorodic-
koje-Wiama polega 127. Brygada Pancerna, osaniajca wyjcie z kota
jednostek strzeleckich grupy generaa ukina. Dwukrotnie ranny dowd-
ca 19. Armii trafi do niemieckiej niewoli. Haider z zadowoleniem od-
notowa w dzienniku: Walki w rejonie Wiamy przeciwko okronemu
zgrupowaniu przeciwnika maj wrcz klasyczny charakter".
Do zlikwidowania powstaego kota Niemcy uyli 28 dywizji, ktre
rozczonkoway sowieckie zgrupowanie i zniszczyy kolejno jego czci.
Niemieckie wojska wziy do niewoli 660 tysicy czerwonoarmistw,
zdobyy 1242 czogi i 5412 dzia. Front zosta przeamany w miejscu.
gdzie droga na Moskw bya najkrtsza.
Po pomylnym zakoczeniu walk w rejonie Briaska i Wiamy Gru-
pa Armii Srodek odniosa tym samym kolejny duy sukces taktyczny.
To, czy jest ona w stanie kontynuowa natarcie i przeksztaci sukces
taktyczny w operacyjny, byo najwaniejszym od pocztku wojny zagad-
nieniem, ktre musiao rozwiza naczelne dowdztwo Wehrmachtu"
3
.
Na pocztku padziernika na poudniowym skrzydle sowiecko-nie-
mieckiego frontu pancerne zwizki taktyczne von Kleista sforsoway
Dniepr w okolicach Melitopola, okryy 18. Armi generaa porucznika
Smirnowa i ruszyy na Bierdiask.
* * *
Sidmego padziernika, kiedy zamykanie piercienia wok Frontu
Zachodniego i Odwodowego dobiego koca, niemieckie dowdztwo do-
szo do wniosku, e przeciwnik nie dysponuje ju znaczcymi siami, za
pomoc ktrych mgby powstrzyma dalszy marsz Grupy Armii ro-
dek" na Moskw, i dlatego mona natychmiast rozpocz pocig za rozbi-
tymi sowieckimi wojskami, zanim zdoaj si umocni na nowych liniach
obrony. Feldmarszaek von Bock chcia uwolni moliwie jak najwicej
si i z marszu wczy je do nowej operacji. I chocia w kotle" walki byy
w penym toku. von Bock uwaa, e ma do si, aby zrealizowa dwa
zadania - zlikwidowa okronego przeciwnika i zacz pocig.
Patrz Ci. Guderian, Wospominanija sodata, s 32X. Przyp. autora. IW polskim
przekadzie / l
l
)5<s roku tego fragmentu nic znalazem. Przyp. dum.].
348
Sztab Grupy Armii rodek" by w optymistycznym nastroju: Dzi-
siaj mona byo odnie wraenie, e przeciwnik nie dysponuje wikszy-
mi siami, ktre mogyby przeciwdziaa dalszemu posuwaniu si grupy
armii na Moskw [...]. Wedug zezna jecw, do bezporedniej obrony
Moskwy Rosjanie maj dywizje pospolitego ruszenia, ktre jednak cz-
ciowo ju zostay wprowadzone do walki, jak te znajduj si wrd
okronych wojsk". Te bogie nadzieje sprawiy, e 7 padziernika 1941
roku wydano Rozkaz o kontynuowaniu operacji w kierunku Moskwy".
Tego dnia doszo do jeszcze jednego wanego wydarzenia, odnotowanego
przede wszystkim przez generaw na froncie - spad pierwszy nieg.
Hoth wspomina: [...] w dniu, w ktrym zakoczono okrenie
wojsk przeciwnika pod Wiam, na caym froncie spad pierwszy nieg
- ostrzeenie, e czas wstrzyma operacje. Mimo to niemieckie dowdz-
two postanowio nadal je prowadzi, aby do koca roku opanowa lub
okry Moskw [...]. Przeciwnik dosta sprzymierzeca, ktremu udao
si to, czego bez wzgldu na ponoszone straty nie zdoao osign rosyj-
skie dowdztwo. Nic rosyjska zima, ale jesienne deszcze pooyy kres
niemieckiemu natarciu. Deszcz la w dzie i w nocy, pada bez przerwy.
na zmian ze niegiem. Drogi rozmiky i ruch stan. Niedobr amu-
nicji, paliwa i smarw oraz prowiantu okrelay taktyczn i operacyjn
sytuacj trzech nastpnych tygodni".
Na odcinku marszu 2. Armii Pancernej
4
byo jeszcze gorzej, pierw-
szy nieg [...] zmieni drogi w nieprzebyte bota, przez ktre nasze wozy
[czogi] posuwa si mogy tylko w wim tempie i przy nadmiernym
ich zuyciu [...]. Nastpne tygodnie stay cakowicie pod znakiem rozto-
pw. Samochody koowe mogy si porusza jedynie wtedy, gdy cigny
je samochody gsienicowe [...]. Z braku acuchw i innych rodkw
do sprzgania pojazdw samoloty zrzucay wizki sznurw, aby dopo-
mc wozom, ktre ugrzzy w drodze. Zaogi setek tych wozw musiano
przez cae tygodnie zaopatrywa z powietrza. Przygotowania do kampa-
nii zimowej byy w ogle w stanie opakanym"".
Z powyszych relacji wynika, e pobici hitlerowscy generaowie
i wielu buruazyjnych historykw wci twierdzi, e [...] warunki me-
teorologiczne stay si przyczyn fiaska padziernikowego natarcia nie-
miecko-faszystowskich wojsk na Moskw". My jednak od dziecka wie-
4
Czyli dawnej 2. Grupy Pancernej. Przyp. tum.
5
H. Guderian, op. cii., s. 193 i 196. Przyp. tum.
V9
nie" znajdujcych si w kotle sowieckich armii sprawiy, e spado na
nie uderzenie gwnych si Grupy Armii rodek" i zostay zniszczone.
Z okrenia nie wyszed prawie nikt. Na przykad w rejonie Bogorodic-
koje-Wiama polega 127. Brygada Pancerna, osaniajca wyjcie z kota
jednostek strzeleckich grupy generaa ukina. Dwukrotnie ranny dowd-
ca 19. Armii trafi do niemieckiej niewoli. Haider z zadowoleniem od-
notowa w dzienniku: Walki w rejonie Wiamy przeciwko okronemu
zgrupowaniu przeciwnika maj wrcz klasyczny charakter".
Do zlikwidowania powstaego kota Niemcy uyli 28 dywizji, ktre
rozczonkoway sowieckie zgrupowanie i zniszczyy kolejno jego czci.
Niemieckie wojska wziy do niewoli 660 tysicy czerwonoarmistw,
zdobyy 1242 czogi i 5412 dzia. Front zosta przeamany w miejscu.
gdzie droga na Moskw bya najkrtsza.
Po pomylnym zakoczeniu walk w rejonie Briaska i Wiamy Gru-
pa Armii Srodek odniosa tym samym kolejny duy sukces taktyczny.
To, czy jest ona w stanie kontynuowa natarcie i przeksztaci sukces
taktyczny w operacyjny, byo najwaniejszym od pocztku wojny zagad-
nieniem, ktre musiao rozwiza naczelne dowdztwo Wehrmachtu"
3
.
Na pocztku padziernika na poudniowym skrzydle sowiecko-nie-
mieckiego frontu pancerne zwizki taktyczne von Kleista sforsoway
Dniepr w okolicach Melitopola, okryy 18. Armi generaa porucznika
Smirnowa i ruszyy na Bierdiask.
* * *
Sidmego padziernika, kiedy zamykanie piercienia wok Frontu
Zachodniego i Odwodowego dobiego koca, niemieckie dowdztwo do-
szo do wniosku, e przeciwnik nie dysponuje ju znaczcymi siami, za
pomoc ktrych mgby powstrzyma dalszy marsz Grupy Armii ro-
dek" na Moskw, i dlatego mona natychmiast rozpocz pocig za rozbi-
tymi sowieckimi wojskami, zanim zdoaj si umocni na nowych liniach
obrony. Feldmarszaek von Bock chcia uwolni moliwie jak najwicej
si i z marszu wczy je do nowej operacji. I chocia w kotle" walki byy
w penym toku. von Bock uwaa, e ma do si, aby zrealizowa dwa
zadania - zlikwidowa okronego przeciwnika i zacz pocig.
Patrz Ci. Guderian, Wospominanija sodata, s 32X. Przyp. autora. IW polskim
przekadzie / l
l
)5<s roku tego fragmentu nic znalazem. Przyp. dum.].
348
Sztab Grupy Armii rodek" by w optymistycznym nastroju: Dzi-
siaj mona byo odnie wraenie, e przeciwnik nie dysponuje wikszy-
mi siami, ktre mogyby przeciwdziaa dalszemu posuwaniu si grupy
armii na Moskw [...]. Wedug zezna jecw, do bezporedniej obrony
Moskwy Rosjanie maj dywizje pospolitego ruszenia, ktre jednak cz-
ciowo ju zostay wprowadzone do walki, jak te znajduj si wrd
okronych wojsk". Te bogie nadzieje sprawiy, e 7 padziernika 1941
roku wydano Rozkaz o kontynuowaniu operacji w kierunku Moskwy".
Tego dnia doszo do jeszcze jednego wanego wydarzenia, odnotowanego
przede wszystkim przez generaw na froncie - spad pierwszy nieg.
Hoth wspomina: [...] w dniu, w ktrym zakoczono okrenie
wojsk przeciwnika pod Wiam, na caym froncie spad pierwszy nieg
- ostrzeenie, e czas wstrzyma operacje. Mimo to niemieckie dowdz-
two postanowio nadal je prowadzi, aby do koca roku opanowa lub
okry Moskw [...]. Przeciwnik dosta sprzymierzeca, ktremu udao
si to, czego bez wzgldu na ponoszone straty nie zdoao osign rosyj-
skie dowdztwo. Nic rosyjska zima, ale jesienne deszcze pooyy kres
niemieckiemu natarciu. Deszcz la w dzie i w nocy, pada bez przerwy.
na zmian ze niegiem. Drogi rozmiky i ruch stan. Niedobr amu-
nicji, paliwa i smarw oraz prowiantu okrelay taktyczn i operacyjn
sytuacj trzech nastpnych tygodni".
Na odcinku marszu 2. Armii Pancernej
4
byo jeszcze gorzej, pierw-
szy nieg [...] zmieni drogi w nieprzebyte bota, przez ktre nasze wozy
[czogi] posuwa si mogy tylko w wim tempie i przy nadmiernym
ich zuyciu [...]. Nastpne tygodnie stay cakowicie pod znakiem rozto-
pw. Samochody koowe mogy si porusza jedynie wtedy, gdy cigny
je samochody gsienicowe [...]. Z braku acuchw i innych rodkw
do sprzgania pojazdw samoloty zrzucay wizki sznurw, aby dopo-
mc wozom, ktre ugrzzy w drodze. Zaogi setek tych wozw musiano
przez cae tygodnie zaopatrywa z powietrza. Przygotowania do kampa-
nii zimowej byy w ogle w stanie opakanym"".
Z powyszych relacji wynika, e pobici hitlerowscy generaowie
i wielu buruazyjnych historykw wci twierdzi, e [...] warunki me-
teorologiczne stay si przyczyn fiaska padziernikowego natarcia nie-
miecko-faszystowskich wojsk na Moskw". My jednak od dziecka wie-
4
Czyli dawnej 2. Grupy Pancernej. Przyp. tum.
5
H. Guderian, op. cii., s. 193 i 196. Przyp. tum.
V9
my, e prawdziw przyczyn fiaska natarcia przeciwnika stanowi nie-
zniszczalna moc ustroju socjalistycznego, wysoki moralny duch Armii
Czerwonej". Mimo wszystko jednak pogoda przysza z pomoc sowiec-
kim wojskom. Kiedy tkwicy w bocie czogici Guderiana apali wizki
sznurw i nacigali na grzbiety rosyjskie szynele, mija bezcenny czas,
ulatniaa si jedyna realna szansa, by ostatnim skokiem wedrze si do
sowieckiej stolicy.
Oczywicie roztopy miay wpyw rwnie na sowieckie wojska. Te
ostatnie byy jednak w znacznie mniejszym stopniu zmotoryzowane i to
okazao si ich atutem. Za pogoda uniemoliwiaa Luftwffe wykorzysty-
wanie swojego panowania w powietrzu. Poza tym sowieckie dowdztwo
dysponowao sieci linii kolejowych, gdy tymczasem zaopatrzenie Gru-
py Armii rodek" byo uzalenione od stanu rosyjskich drg grunto-
wych. Niemieccy kolejarze musieli dostosowywa kolej do europejskich
standardw, ale jak na razie zajmowali si tym na terenie Ukrainy i Bia-
orusi.
Ponadto w Armii Czerwonej przypomniano sobie wreszcie dowiad-
czenia lat dwudziestych i znaleziono zajcie dla Starinowa i jego kole-
gw. Trudnoci z zaopatrzeniem przerodziy si w kryzys. W dzienniku
dziaa bojowych niemieckiej 9. Armii odnotowano: Gwnprzyczyn
powstania i pogbienia si kryzysu jest to, e remont drogi o utwardzo-
nej nawierzchni wymaga znacznie wicej si i czasu, ni przypuszczano.
Bezpodstawno pocztkowych zaoe w pierwszej kolejnoci ujawniy
zniszczenia powodowane przez rosyjskie miny o opnionym dziaaniu.
Eksplozja takiej miny powoduje lej o gbokoci 10 metrw i rednicy
30 metrw. Detonatory ustawione s z tak dokadnoci, e codziennie
ma miejsce kilka wybuchw i dlatego trzeba kadego dnia od nowa uka-
da objazdy. Stosujc te zaplanowane na szerok skal dziaania dywer-
syjne, ktre wydaj si nie mie koca, przeciwnik wprawdzie nie moe
zatrzyma naszego natarcia pod Wiam, ale utrudnia i opnia rozwi-
nicie osignitego przez nas powodzenia, a przecie zblia si zima".
* * *
Gbokie przeamania niemieckich pancernych zwizkw taktycz-
nych, ktre 10 padziernika dotary do linii moajskiej, stworzyy nie-
bezpieczn sytuacj na podejciach do sowieckiej stolicy. Sidmego
padziernika Stawka przerzucia na moajsk lini obrony 14 dywizji
350
strzeleckich, 16 brygad pancernych, 40 pukw artylerii, kilka batalio-
nw karabinw maszynowych, jak rwnie pozostae jednostki Frontu
Odwodowego.
Na kierunek centralny pospiesznie przerzucano wojska ssiednich
frontw i z prawego, jak dotd jeszcze nieatakowanego skrzyda Frontu
Zachodniego. Siy dziaajce w rejonie Moajsk poczono w 5. Armi.
Aby zaryglowa wyom na najkrtszym kierunku na Moskw, do rejonu
Gatska skierowano przyby 18. Brygad Pancern podpukownika A.S.
Druynina i 19. BPanc. pukownika S.A. Kalichowicza.
Dziaajce przed rozwijajc si 5. Armi brygady pancerne otrzy-
may zadanie uderzenia na skrzydo gatskiego zgrupowania przeciw-
nika, opanowania Gatska, a nastpnie, kontynuujc natarcie w kierun-
ku Wiamy, uatwienia wyjcia z okrenia jednostkom 19. i 20. Armii.
Przez dwa dni czogici toczyli zaarte walki na wschd od Gatska. Nie
zdoali zdoby miasta, ale spowolnili marsz przeciwnika na Moajsk.
Na danie przedstawiciela Stawki marszaka Woroszyowa
6
gene-
ra Koniew resztkami swoich wojsk sprbowa 12 padziernika wyko-
na uderzenie z rubiey Gatsk-Juchnow, eby deblokowa wiaziemskie
zgrupowanie. Wykonanie zadania powierzono grupie operacyjnej gene-
raa Kalinina, ktr sam mia zorganizowa. Jedenstego padziernika
zdoa zebra dwa bataliony strzeleckie.
Ludzie z rnych jednostek zupenie nie znaj si nawzajem, a na
dodatek s zszokowani przegranymi walkami i chaotycznym odwrotem.
Przypuszczam, e przy pierwszym powaniejszym nacisku wroga znowu
uciekn- wyrazi swoje obawy szef sztabu. - eby mona byo poczeka
choby jedn dob, zanim wyle si ich na pierwsz lini. Ale innego
wyjcia nie byo"
7
.
Grupa Kalinina otrzymaa jako wzmocnienie brygad / 21 czogami,
dywizjon katiusz" i pouczenia niezwycionego czerwonego marsza-
ka", przesza do natarcia i jej czogi osigny stacj Tumanw a. ale do
wieczora zostaa odrzucona na pozycje wyjciowe.
Na lewym skrzydle Moajskiego Rejonu Umocnionego w pobliu
miasta Wiereja od 11 do 13 padziernika prowadzia walki obronne 20.
" Jak stwierdzono w podrczniku przysposobieniu wojskowego dla s/kol s
z 1946 roku. W przyszych bitwach z imperialistami powiedzie nas w boi nie;
ony marszaek klasy robotniczej Klim Woroszylow".
S.A. Kalinin. Razmyszlenija <> munuwszem, s. 173.
^[
my, e prawdziw przyczyn fiaska natarcia przeciwnika stanowi nie-
zniszczalna moc ustroju socjalistycznego, wysoki moralny duch Armii
Czerwonej". Mimo wszystko jednak pogoda przysza z pomoc sowiec-
kim wojskom. Kiedy tkwicy w bocie czogici Guderiana apali wizki
sznurw i nacigali na grzbiety rosyjskie szynele, mija bezcenny czas,
ulatniaa si jedyna realna szansa, by ostatnim skokiem wedrze si do
sowieckiej stolicy.
Oczywicie roztopy miay wpyw rwnie na sowieckie wojska. Te
ostatnie byy jednak w znacznie mniejszym stopniu zmotoryzowane i to
okazao si ich atutem. Za pogoda uniemoliwiaa Luftwffe wykorzysty-
wanie swojego panowania w powietrzu. Poza tym sowieckie dowdztwo
dysponowao sieci linii kolejowych, gdy tymczasem zaopatrzenie Gru-
py Armii rodek" byo uzalenione od stanu rosyjskich drg grunto-
wych. Niemieccy kolejarze musieli dostosowywa kolej do europejskich
standardw, ale jak na razie zajmowali si tym na terenie Ukrainy i Bia-
orusi.
Ponadto w Armii Czerwonej przypomniano sobie wreszcie dowiad-
czenia lat dwudziestych i znaleziono zajcie dla Starinowa i jego kole-
gw. Trudnoci z zaopatrzeniem przerodziy si w kryzys. W dzienniku
dziaa bojowych niemieckiej 9. Armii odnotowano: Gwnprzyczyn
powstania i pogbienia si kryzysu jest to, e remont drogi o utwardzo-
nej nawierzchni wymaga znacznie wicej si i czasu, ni przypuszczano.
Bezpodstawno pocztkowych zaoe w pierwszej kolejnoci ujawniy
zniszczenia powodowane przez rosyjskie miny o opnionym dziaaniu.
Eksplozja takiej miny powoduje lej o gbokoci 10 metrw i rednicy
30 metrw. Detonatory ustawione s z tak dokadnoci, e codziennie
ma miejsce kilka wybuchw i dlatego trzeba kadego dnia od nowa uka-
da objazdy. Stosujc te zaplanowane na szerok skal dziaania dywer-
syjne, ktre wydaj si nie mie koca, przeciwnik wprawdzie nie moe
zatrzyma naszego natarcia pod Wiam, ale utrudnia i opnia rozwi-
nicie osignitego przez nas powodzenia, a przecie zblia si zima".
* * *
Gbokie przeamania niemieckich pancernych zwizkw taktycz-
nych, ktre 10 padziernika dotary do linii moajskiej, stworzyy nie-
bezpieczn sytuacj na podejciach do sowieckiej stolicy. Sidmego
padziernika Stawka przerzucia na moajsk lini obrony 14 dywizji
350
strzeleckich, 16 brygad pancernych, 40 pukw artylerii, kilka batalio-
nw karabinw maszynowych, jak rwnie pozostae jednostki Frontu
Odwodowego.
Na kierunek centralny pospiesznie przerzucano wojska ssiednich
frontw i z prawego, jak dotd jeszcze nieatakowanego skrzyda Frontu
Zachodniego. Siy dziaajce w rejonie Moajsk poczono w 5. Armi.
Aby zaryglowa wyom na najkrtszym kierunku na Moskw, do rejonu
Gatska skierowano przyby 18. Brygad Pancern podpukownika A.S.
Druynina i 19. BPanc. pukownika S.A. Kalichowicza.
Dziaajce przed rozwijajc si 5. Armi brygady pancerne otrzy-
may zadanie uderzenia na skrzydo gatskiego zgrupowania przeciw-
nika, opanowania Gatska, a nastpnie, kontynuujc natarcie w kierun-
ku Wiamy, uatwienia wyjcia z okrenia jednostkom 19. i 20. Armii.
Przez dwa dni czogici toczyli zaarte walki na wschd od Gatska. Nie
zdoali zdoby miasta, ale spowolnili marsz przeciwnika na Moajsk.
Na danie przedstawiciela Stawki marszaka Woroszyowa
6
gene-
ra Koniew resztkami swoich wojsk sprbowa 12 padziernika wyko-
na uderzenie z rubiey Gatsk-Juchnow, eby deblokowa wiaziemskie
zgrupowanie. Wykonanie zadania powierzono grupie operacyjnej gene-
raa Kalinina, ktr sam mia zorganizowa. Jedenstego padziernika
zdoa zebra dwa bataliony strzeleckie.
Ludzie z rnych jednostek zupenie nie znaj si nawzajem, a na
dodatek s zszokowani przegranymi walkami i chaotycznym odwrotem.
Przypuszczam, e przy pierwszym powaniejszym nacisku wroga znowu
uciekn- wyrazi swoje obawy szef sztabu. - eby mona byo poczeka
choby jedn dob, zanim wyle si ich na pierwsz lini. Ale innego
wyjcia nie byo"
7
.
Grupa Kalinina otrzymaa jako wzmocnienie brygad / 21 czogami,
dywizjon katiusz" i pouczenia niezwycionego czerwonego marsza-
ka", przesza do natarcia i jej czogi osigny stacj Tumanw a. ale do
wieczora zostaa odrzucona na pozycje wyjciowe.
Na lewym skrzydle Moajskiego Rejonu Umocnionego w pobliu
miasta Wiereja od 11 do 13 padziernika prowadzia walki obronne 20.
" Jak stwierdzono w podrczniku przysposobieniu wojskowego dla s/kol s
z 1946 roku. W przyszych bitwach z imperialistami powiedzie nas w boi nie;
ony marszaek klasy robotniczej Klim Woroszylow".
S.A. Kalinin. Razmyszlenija <> munuwszem, s. 173.
^[
Brygada Pancerna pukownika T.S. Orlenki, osaniajc rozwinicie na tej
rubiey wojsk 33. Armii.
Wzdu szosy na odcinku Miedy-Jucmow dziaaa podporzdko-
wana operacyjnie 43. Armii 17. Brygada Pancerna, odpierajc ataki nie-
mieckiego XII Korpusu Armijnego.
Wojska bronice si w okolicach Ora poczono w 50. Armi.
W tym okresie odbyo si take przerzucenie wojsk z Dalekiego Wscho-
du i Azji rodkowej. Sztaby 16., 31., 33. i 49. Armii zostay przeniesione
na wschd i otrzymay zadanie sformowania nowych armii z zasobw
znajdujcych si w rezerwie. Do 13 padziernika w rejonie Wookoam-
ska udao si sformowa 16. Armi pod dowdztwem Rokossowskiego,
w rejonie Maojarosawca 43. Armi pod dowdztwem generaa porucz-
nika S.D. Akimowa, na kierunku moajskim 5. Armi Leluszenki, na ka-
uskim now 49. Armi pod dowdztwem generaa porucznika I.G. Za-
charkina. Siedemnastego padziernika genera Jefremow stan na czele
sformowanej od nowa 33. Armii. Z jej dawnego skadu zostaa 5. Dywi-
zja Pospolitego Ruszenia, przemianowana na 113. Dywizj Strzeleck.
Z tych wszystkich zwizkw operacyjnych utworzono nowy Front
Zachodni pod dowdztwem odwoanego z Leningradu ukowa. Otrzy-
ma on zadanie, aby wszelkimi znajdujcymi si w jego dyspozycji sia-
mi, opierajc si o moajsk rubie obronn, zatrzyma natarcie niemiec-
kich wojsk.
Na caym liczcym 230 kilometrw froncie od Moskiewskiego Mo-
rza" (Zalewu Iwankowskiego) do Kaugi znajdowao si zaledwie 90 ty-
sicy ludzi. Takie siy nie byy w stanie utworzy trwaej obrony w caym
sektorze. Dlatego ukw skierowa wysiek sformowanych wanie czte-
rech armii na oson najwaniejszych kierunkw na Moskw. Ich dzia-
ania wspieray przydzielone przez Stawk 9., 17., 18.. 19. i 20. Brygada
Pancerna. W drugiej poowie padziernika na kierunek centralny dotary
jeszcze 5., 22., 24., 25. i 28. Brygada Pancerna.
Trzynastego padziernika w jednostkach Frontu Zachodniego odczy-
tano pierwszy rozkaz nowego dowdcy:
Dowdztwo faszystowskich wojsk, ktre obieca/o w tydzie zaj Le-
ningrad, ponioso fiasko, tracc w tym natarciu dziesitki tysicy swoich
onierzy. Nasze wojska zmusiy faszystw do przerwania podjtego na-
tarcia.
352
Teraz, eby usprawiedliwi t klsk, faszyci rozpoczli now awan-
tur - natarcie na Moskw. Faszyci rzuci/i do niego wszystkie swoje
rezerwy, w tym rwnie sabo przeszkolonych i wszelk przypadkow ha-
astr, pijakw i dezerterw. Nastpia chwila, w ktrej nie tylko powin-
nimy da odpr faszystowskiej awanturze, ale rwnie zniszczy rzucone
do tej awantury rezerw):
W tej chwili wszyscy jak jeden, od czerwonoarmisty do dowdcy wy-
sokiego szczebla, powinnimy dzielnie i ofiarnie walczy za swoj Ojczy-
zn, za Moskw!
W tych warunkach tchrzostwo i panika rwne s zdradzie Ojczyzny.
W zwizku z tym rozkazuj:
Tchrzy i pa ni korzy, porzucajcych pole walki, wycofujcych si bez
pozwolenia z zajmowanych pozycji, porzucajcych bro i sprzt, roz-
strzeliwa no miejscu.
Trybunaowi wojskowemu i prokuratorowi j ront u zapewni moliwo
wypeniania niniejszego rozkazu.
Towarzysze czerwonoarmici, dowdcy i pracownicy polityczni, bd-
cie mni i wytrwali.
ANI KROKU W TY! NAPRZD ZA OJCZYZN!
Piszc o ostatnich rezerwach rzuconych przez Niemcw do natarcia,
ukw si nie myli, ale w sprawie nieprzeszkolonych uzupenie i kry-
minalnej haastry przesadzi. To w Armii Czerwonej od p roku zmy-
wali krwi" swoj win byli winiowie (w tym rwnie polityczni".
ktrzy w ogle nie byli niczemu winni). A nieprzeszkolonc uzupenienia
wanie ukw i inni sowieccy generaowe wielokrotnie rzucali do walki
nie tylko pod Moskw, ale rwnie, pod Berlinem, ktry chcieli zdoby
koniecznie z okazji Dnia Solidarnoci wszystkich ludzi pracy.
Sam pomys z niemieckimi inwalidami bardzo si spodoba towarzy-
szowi A.S. Szczerbakowowi, szefowi Sowieckiego Biura Informacyjne-
go, ktry go twrczo rozwin i przekaza narodowi:
Wrd wzitych ostatnio do niewoli faszystowskich onierzy znalazo
si wielu z fizycznymi wadami takimi jak: brak od wczesnego dziecistwa
jednego oka (!), silna krtkowzroczno, przy ktrej czowiek bez okula-
rw w ogle niczego nie widzi, ku/awizna w wyniku wielokrotnych ope-
racji z powodu stanw ropnych nogi oraz inne podobne wady fizyczne.
Jecy owiadczyli, e w chwili obecnej do niemieckiego wojska wzito
353
Brygada Pancerna pukownika T.S. Orlenki, osaniajc rozwinicie na tej
rubiey wojsk 33. Armii.
Wzdu szosy na odcinku Miedy-Jucmow dziaaa podporzdko-
wana operacyjnie 43. Armii 17. Brygada Pancerna, odpierajc ataki nie-
mieckiego XII Korpusu Armijnego.
Wojska bronice si w okolicach Ora poczono w 50. Armi.
W tym okresie odbyo si take przerzucenie wojsk z Dalekiego Wscho-
du i Azji rodkowej. Sztaby 16., 31., 33. i 49. Armii zostay przeniesione
na wschd i otrzymay zadanie sformowania nowych armii z zasobw
znajdujcych si w rezerwie. Do 13 padziernika w rejonie Wookoam-
ska udao si sformowa 16. Armi pod dowdztwem Rokossowskiego,
w rejonie Maojarosawca 43. Armi pod dowdztwem generaa porucz-
nika S.D. Akimowa, na kierunku moajskim 5. Armi Leluszenki, na ka-
uskim now 49. Armi pod dowdztwem generaa porucznika I.G. Za-
charkina. Siedemnastego padziernika genera Jefremow stan na czele
sformowanej od nowa 33. Armii. Z jej dawnego skadu zostaa 5. Dywi-
zja Pospolitego Ruszenia, przemianowana na 113. Dywizj Strzeleck.
Z tych wszystkich zwizkw operacyjnych utworzono nowy Front
Zachodni pod dowdztwem odwoanego z Leningradu ukowa. Otrzy-
ma on zadanie, aby wszelkimi znajdujcymi si w jego dyspozycji sia-
mi, opierajc si o moajsk rubie obronn, zatrzyma natarcie niemiec-
kich wojsk.
Na caym liczcym 230 kilometrw froncie od Moskiewskiego Mo-
rza" (Zalewu Iwankowskiego) do Kaugi znajdowao si zaledwie 90 ty-
sicy ludzi. Takie siy nie byy w stanie utworzy trwaej obrony w caym
sektorze. Dlatego ukw skierowa wysiek sformowanych wanie czte-
rech armii na oson najwaniejszych kierunkw na Moskw. Ich dzia-
ania wspieray przydzielone przez Stawk 9., 17., 18.. 19. i 20. Brygada
Pancerna. W drugiej poowie padziernika na kierunek centralny dotary
jeszcze 5., 22., 24., 25. i 28. Brygada Pancerna.
Trzynastego padziernika w jednostkach Frontu Zachodniego odczy-
tano pierwszy rozkaz nowego dowdcy:
Dowdztwo faszystowskich wojsk, ktre obieca/o w tydzie zaj Le-
ningrad, ponioso fiasko, tracc w tym natarciu dziesitki tysicy swoich
onierzy. Nasze wojska zmusiy faszystw do przerwania podjtego na-
tarcia.
352
Teraz, eby usprawiedliwi t klsk, faszyci rozpoczli now awan-
tur - natarcie na Moskw. Faszyci rzuci/i do niego wszystkie swoje
rezerwy, w tym rwnie sabo przeszkolonych i wszelk przypadkow ha-
astr, pijakw i dezerterw. Nastpia chwila, w ktrej nie tylko powin-
nimy da odpr faszystowskiej awanturze, ale rwnie zniszczy rzucone
do tej awantury rezerw):
W tej chwili wszyscy jak jeden, od czerwonoarmisty do dowdcy wy-
sokiego szczebla, powinnimy dzielnie i ofiarnie walczy za swoj Ojczy-
zn, za Moskw!
W tych warunkach tchrzostwo i panika rwne s zdradzie Ojczyzny.
W zwizku z tym rozkazuj:
Tchrzy i pa ni korzy, porzucajcych pole walki, wycofujcych si bez
pozwolenia z zajmowanych pozycji, porzucajcych bro i sprzt, roz-
strzeliwa no miejscu.
Trybunaowi wojskowemu i prokuratorowi j ront u zapewni moliwo
wypeniania niniejszego rozkazu.
Towarzysze czerwonoarmici, dowdcy i pracownicy polityczni, bd-
cie mni i wytrwali.
ANI KROKU W TY! NAPRZD ZA OJCZYZN!
Piszc o ostatnich rezerwach rzuconych przez Niemcw do natarcia,
ukw si nie myli, ale w sprawie nieprzeszkolonych uzupenie i kry-
minalnej haastry przesadzi. To w Armii Czerwonej od p roku zmy-
wali krwi" swoj win byli winiowie (w tym rwnie polityczni".
ktrzy w ogle nie byli niczemu winni). A nieprzeszkolonc uzupenienia
wanie ukw i inni sowieccy generaowe wielokrotnie rzucali do walki
nie tylko pod Moskw, ale rwnie, pod Berlinem, ktry chcieli zdoby
koniecznie z okazji Dnia Solidarnoci wszystkich ludzi pracy.
Sam pomys z niemieckimi inwalidami bardzo si spodoba towarzy-
szowi A.S. Szczerbakowowi, szefowi Sowieckiego Biura Informacyjne-
go, ktry go twrczo rozwin i przekaza narodowi:
Wrd wzitych ostatnio do niewoli faszystowskich onierzy znalazo
si wielu z fizycznymi wadami takimi jak: brak od wczesnego dziecistwa
jednego oka (!), silna krtkowzroczno, przy ktrej czowiek bez okula-
rw w ogle niczego nie widzi, ku/awizna w wyniku wielokrotnych ope-
racji z powodu stanw ropnych nogi oraz inne podobne wady fizyczne.
Jecy owiadczyli, e w chwili obecnej do niemieckiego wojska wzito
353
bez wyjtku wszystkie osoby w wieku od 17 do 50 lat, w tym rwnie
osoby z takimi wadami fizycznymi, z ktrymi poprzednio nie brano do
wojska.
k * -k
Dziesitego padziernika ludzie z powanymi wadami fizycznymi"
z 3. Grupy Pancernej i 9. Armii rozpoczli natarcie na kierunku kalini-
skim przeciwko wojskom prawego skrzyda Frontu Zachodniego i 31.
Armii Frontu Odwodowego. W czasie dwch dni przebili si wzdu
Wogi z okolic na poudniowy zachd od Rewa i wyszli pod Kalinin.
W miecie nie byo sowieckich wojsk, ucieka caa miejscowa milicja
i kilkuset funkcjonariuszy NKWD. adnej ewakuacji nie przeprowadzo-
no. Pospiesznie sformowane, liczce okoo 1000 osb, pospolite rusze-
nie take poszo w rozsypk po pierwszych wystrzaach przeciwnika. Na
odcinku od Rewa do Kalinina znajdoway si wprawdzie do solidne
i przygotowane zawczasu umocnienia zbudowane w czasie kilku mie-
sicy przez setki tysicy robotnikw, jednak nie byo w nich ani jednego
onierza.
Trzynastego padziernika genera Chomienko przerzuci do miasta
5. i 265. Dywizj Strzeleck, ktre z marszu przystpiy do walki z Niem-
cami. Ale po dwudniowej bitwie sowieckie wojska opuciy Kalinin.
Podjt przez XXXXI Korpus Zmotoryzowany prb rozwinicia
natarcia na Torok - na skrzydo i tyy Frontu Pnocno-Zachodnie-
go - udaremnia grupa operacyjna generaa N.F. Watutina. W jej skad
wchodziy dwie dywizje strzeleckie i dwie kawalerii, 8. Brygada Pancer-
na pukownika P.A. Rotmistrowa i 46. puk motocyklowy. Gwne siy
brygady - okoo 60 czogw i puk motocyklowy - przez ptorej doby
wykonay dwustuczterdziestokilometrowy marsz, 15 padziernika oko-
o godziny 14.00 zbliyy si do Kalinina, a dwie i p godziny pniej
przeszy do natarcia, aby rozbi przeciwnika w pnocno-zachodniej cz-
ci miasta. Zacieke walki trway trzy dni. O Kalinin walczya take 21.
Brygada Pancerna pod dowdztwem pukownika B.M. Skworcowa, ktra
17 padziernika wykonaa uderzenie od poudnia.
Przez nastpne cztery dni, od 19 do 22 padziernika, 8. Brygada Pan-
cerna, dziaajc z zasadzek organizowanych wzdu szosy Kalinin-Tor-
ok, wsplnie z jednostkami 185. Dywizji Strzeleckiej prowadzia walki
z nacierajcym nieprzyjacielem na pnocny zachd od Kalinina. Bryga-
354
dy pancerne na kierunku kaliniskim wprawdzie nie wykonay zadania
i nie wyzwoliy miasta, ale zatrzymay niemieckie natarcie na pnocny
wschd, na Torok. Trzecia Grupa Pancerna, dowodzona obecnie przez
generaa Reinhardta, poniosa due straty. Na przykad w 6. Dywizji Pan-
cernej, ktra 10 padziernika dysponowaa 200 czogami, 16 padzierni-
ka pozostao zaledwie 60 zdolnych do walki wozw bojowych, a w caej
grupie pancernej byo ich obecnie 259.
Siedemnastego padziernika Stawka, chcc osoni stolice od p-
nocnego zachodu, utworzya z 22., 29., 30. i 31. Armii Front Kalini-
ski, powierzajc go generaowi Koniewowi. Zagraajce od pnocy GA
rodek" wojska frontu zmusiy niemieckie dowdztwo do wydzielenia
duych si do zabezpieczenia lewego skrzyda, co spowodowao osabie-
nie nacierajcych na Moskw gwnych si niemieckich.
k -k -k
Zacieke walki toczyy si na kierunku moskiewskim 13-18 padzier-
nika. Podjta przez Niemcw prba przedarcia si od zachodu, przez Wo-
okoamsk, nie powioda si. Tutaj po raz pierwszy wojska sowieckie
zastosoway urzutowan na du gboko obron przeciwpancern
(przypomnijmy, e wojna trwaa ju prawie 4 miesice). Polegaa ona
na systemie przeciwpancernych punktw i rejonw, zorganizowanych na
zagroonych dziaaniami czogw kierunkach na gbokoci do 20 25
kilometrw. Do zwalczania czogw uywano wszystkich systemw ar-
tyleryjskich, w tym rwnie armat przeciwlotniczych i wyrzutni poci-
skw rakietowych, utworzono manewrowe oddziay saperw wyposao-
nych w miny i adunki wybuchowe. Ogie zaporowy artylerii skupiony
by na najbardziej zagroonych kierunkach, co pozwalao na jaki czas
zatrzyma czogi przeciwnika.
W tym okresie wane miejsce w arsenale Armii Czerwonej zajmo-
way rodki zapalajce. Przede wszystkim byy to legendarne butelki
z. koktajlem Mootowa". Cho nadzwyczajnie proste i stwarzajce za-
groenie dla uytkownika, przy braku innych rodkw przeciwpancer-
nych okazay si do skutecznym narzdziem do zwalczania czogw\
* Na marginesie mwic, nazw t w czasie wojny zimowej nadali butelkom / py-
nem zapalajcym Finowie, ktrzy za ich pomoc zniszczyli wiele sowieckich czogw.
Fiski Pastwowy Monopol Alkoholowy dostarczy ponad czterdzieci tysicy butelek.
355
bez wyjtku wszystkie osoby w wieku od 17 do 50 lat, w tym rwnie
osoby z takimi wadami fizycznymi, z ktrymi poprzednio nie brano do
wojska.
k * -k
Dziesitego padziernika ludzie z powanymi wadami fizycznymi"
z 3. Grupy Pancernej i 9. Armii rozpoczli natarcie na kierunku kalini-
skim przeciwko wojskom prawego skrzyda Frontu Zachodniego i 31.
Armii Frontu Odwodowego. W czasie dwch dni przebili si wzdu
Wogi z okolic na poudniowy zachd od Rewa i wyszli pod Kalinin.
W miecie nie byo sowieckich wojsk, ucieka caa miejscowa milicja
i kilkuset funkcjonariuszy NKWD. adnej ewakuacji nie przeprowadzo-
no. Pospiesznie sformowane, liczce okoo 1000 osb, pospolite rusze-
nie take poszo w rozsypk po pierwszych wystrzaach przeciwnika. Na
odcinku od Rewa do Kalinina znajdoway si wprawdzie do solidne
i przygotowane zawczasu umocnienia zbudowane w czasie kilku mie-
sicy przez setki tysicy robotnikw, jednak nie byo w nich ani jednego
onierza.
Trzynastego padziernika genera Chomienko przerzuci do miasta
5. i 265. Dywizj Strzeleck, ktre z marszu przystpiy do walki z Niem-
cami. Ale po dwudniowej bitwie sowieckie wojska opuciy Kalinin.
Podjt przez XXXXI Korpus Zmotoryzowany prb rozwinicia
natarcia na Torok - na skrzydo i tyy Frontu Pnocno-Zachodnie-
go - udaremnia grupa operacyjna generaa N.F. Watutina. W jej skad
wchodziy dwie dywizje strzeleckie i dwie kawalerii, 8. Brygada Pancer-
na pukownika P.A. Rotmistrowa i 46. puk motocyklowy. Gwne siy
brygady - okoo 60 czogw i puk motocyklowy - przez ptorej doby
wykonay dwustuczterdziestokilometrowy marsz, 15 padziernika oko-
o godziny 14.00 zbliyy si do Kalinina, a dwie i p godziny pniej
przeszy do natarcia, aby rozbi przeciwnika w pnocno-zachodniej cz-
ci miasta. Zacieke walki trway trzy dni. O Kalinin walczya take 21.
Brygada Pancerna pod dowdztwem pukownika B.M. Skworcowa, ktra
17 padziernika wykonaa uderzenie od poudnia.
Przez nastpne cztery dni, od 19 do 22 padziernika, 8. Brygada Pan-
cerna, dziaajc z zasadzek organizowanych wzdu szosy Kalinin-Tor-
ok, wsplnie z jednostkami 185. Dywizji Strzeleckiej prowadzia walki
z nacierajcym nieprzyjacielem na pnocny zachd od Kalinina. Bryga-
354
dy pancerne na kierunku kaliniskim wprawdzie nie wykonay zadania
i nie wyzwoliy miasta, ale zatrzymay niemieckie natarcie na pnocny
wschd, na Torok. Trzecia Grupa Pancerna, dowodzona obecnie przez
generaa Reinhardta, poniosa due straty. Na przykad w 6. Dywizji Pan-
cernej, ktra 10 padziernika dysponowaa 200 czogami, 16 padzierni-
ka pozostao zaledwie 60 zdolnych do walki wozw bojowych, a w caej
grupie pancernej byo ich obecnie 259.
Siedemnastego padziernika Stawka, chcc osoni stolice od p-
nocnego zachodu, utworzya z 22., 29., 30. i 31. Armii Front Kalini-
ski, powierzajc go generaowi Koniewowi. Zagraajce od pnocy GA
rodek" wojska frontu zmusiy niemieckie dowdztwo do wydzielenia
duych si do zabezpieczenia lewego skrzyda, co spowodowao osabie-
nie nacierajcych na Moskw gwnych si niemieckich.
k -k -k
Zacieke walki toczyy si na kierunku moskiewskim 13-18 padzier-
nika. Podjta przez Niemcw prba przedarcia si od zachodu, przez Wo-
okoamsk, nie powioda si. Tutaj po raz pierwszy wojska sowieckie
zastosoway urzutowan na du gboko obron przeciwpancern
(przypomnijmy, e wojna trwaa ju prawie 4 miesice). Polegaa ona
na systemie przeciwpancernych punktw i rejonw, zorganizowanych na
zagroonych dziaaniami czogw kierunkach na gbokoci do 20 25
kilometrw. Do zwalczania czogw uywano wszystkich systemw ar-
tyleryjskich, w tym rwnie armat przeciwlotniczych i wyrzutni poci-
skw rakietowych, utworzono manewrowe oddziay saperw wyposao-
nych w miny i adunki wybuchowe. Ogie zaporowy artylerii skupiony
by na najbardziej zagroonych kierunkach, co pozwalao na jaki czas
zatrzyma czogi przeciwnika.
W tym okresie wane miejsce w arsenale Armii Czerwonej zajmo-
way rodki zapalajce. Przede wszystkim byy to legendarne butelki
z. koktajlem Mootowa". Cho nadzwyczajnie proste i stwarzajce za-
groenie dla uytkownika, przy braku innych rodkw przeciwpancer-
nych okazay si do skutecznym narzdziem do zwalczania czogw\
* Na marginesie mwic, nazw t w czasie wojny zimowej nadali butelkom / py-
nem zapalajcym Finowie, ktrzy za ich pomoc zniszczyli wiele sowieckich czogw.
Fiski Pastwowy Monopol Alkoholowy dostarczy ponad czterdzieci tysicy butelek.
355
W RKKA stosowano dwa rodzaje butelek zapalajcych - z opraco-
wanym jeszcze przed wojn samozapalajcym si pynem KS, bdcym
mieszank fosforu i siarki, oraz z pynami zapalajcymi nr I i 3 - ben-
zyn samochodow z proszkiem powodujcym zapon. Butelki z mie-
szank KS stosowano nic tylko jak bro do bezporedniego zwalczania
czogw. Pod Moskw na zagroonych dziaaniami czogw kierunkach
oprcz pl minowych ustawiano rwnie pola butelkowe".
Do walki z atakujc piechot przeciwnika ustawiano z butelek zapa-
lajcych zapory ogniowe - tak zwane fugasy ogniowe wykopane przed
przednim skrajem dziury w ziemi, w ktrych ukadano po 20 butelek
zapalajcych i niewielkie adunki wybuchowe. Zdetonowany zapalni-
kiem o dziaaniu nacigowym fugas wyrzuca sup ognia na wysoko
8 metrw, rac poncym pynem na powierzchni okoo 300 metrw
kwadratowych.
Szerokie zastosowanie miay miotacze ognia, termitowe pociski ar-
tyleryjskie, ampuy zapalajce. W czasie kiedy niemieckie czogi szy na
Moskw i kiedy stosowano wszelkie moliwe rodki, eby je zatrzyma,
opracowano tak zwane worki ogniowe". Byy to ceratowe, odporne na
dziaanie benzyny worki o pojemnoci 30 litrw, ktre bezporednio na
lotniskach napeniano kleistym pynem zapalajcym, a nastpnie, ataku-
jc z maych wysokoci, zrzucano rcznie z samolotw U-2.
k ~k rk
Gwne siy Grupy Armii rodek" byy jeszcze zwizane walkami
z okronymi w rejonie Wiamy sowieckimi wojskami, a prowadzce
pocig czowki okazay si zbyt sabe, eby przeama now lini obro-
ny. Pitnastego padziernika dowdca 4. Armii von Kluge po dokona-
niu analizy sytuacji stwierdzi, e pod wzgldem psychologicznym na
froncie wschodnim pooenie jest krytyczne, poniewa z jednej strony
wojska w czasie mrozw znalazy si bez zimowego umundurowania
i ciepych kwater, z drugiej za trudny do sforsowania teren i upr, z ja-
kim przeciwnik si broni, osaniajc swoje linie i rejony zakwaterowania,
niezwykle utrudnia posuwanie si naszych, jak na razie jeszcze sabych,
jednostek czoowych".
ktre wypeniano mieszanin nafty, smoy i benzyny. Jako zapalnik" czsto suya
nasezona t mieszanin szmata owinita wokci szyjki butelki i zapalana tu przed rzu-
tem. Przyp. tum.
356
Bock w swoim dzienniku zmuszony by przyzna, e pocig nie przy-
nis sukcesu, na jaki liczy. Oglnie rzecz biorc, mona to wszystko
oceni jako nic. Rozczonkowanie ugrupowania bojowego Grupy Armii
i koszmarna pogoda doprowadziy do tego, e tkwimy w miejscu. Nato-
miast Rosjanie zyskuj czas na uzupenienie swoich rozbitych dywizji
i wzmocnienie obrony, tym bardziej e pod Moskw maj w swoich r-
kach mnstwo linii kolejowych i szos. To bardzo le!".
Dwudziestego trzeciego padziernika Niemcy ponownie przystpili
do natarcia na odcinku 16. Armii i 27 padziernika zdobyli Wookoamsk.
Sowieci nie zdoali utrzyma miasta nie z powodu przewagi przeciwnika
w ludziach i sprzcie, ale w konsekwencji zego dowodzenia. General
Panfiow wysa na najbardziej niebezpieczny kierunek nie taki puk swo-
jej dywizji, ktry posiada najwiksz sprawno bojow, ale najsabszy,
ktry nie zakoczy jeszcze formowania. Rokossowski nic wykorzysta
do wsparcia panfiowcw korpusu kawalerii Dowatora. ktry znajdowa
si na spokojnym odcinku frontu. Poza tym w czasie tych walk 16. Armia
pozostawia Niemcom 65 ze 125 armat polowych i 60 z 73 przeciwpan-
cernych tylko dlatego, e piechota nic ubezpieczaa w naleyty sposb
artylerii.
Jak stwierdzi pniej szef artylerii armii genera major W.I. Kaza-
kow, w czasie dziaa bojowych na kierunku wookoamskim artyleria
w ogle nie miaa strat spowodowanych przez czogi, a straty zadane
przez lotnictwo byy nieznaczne [...] zarwno w personelu, jak i sprz-
cie, dopki nie poniosa cikich strat zadanych przez piechot i fizylic-
rw przeciwnika, ktrzy wyszli na skrzyda i tyy ugrupowania bojowego
artylerii. Przy normalnej obecnoci naszej piechoty osaniajcej dziaa
artyleria nie poniosaby tak duych strat, a przeciwnik ponisby due
straty w czogach i piechocie [...]".
Szczeglnie zacieke walki wybuchy na kierunku mojskim, bro-
nionym przez 5. Armi. Gwny ich ciar spad na 32. Dywizj pukow-
nika W.I. Poosuchina, obsadzajc pozycje na zachodnich podejciach
do miasta w rejonie Pola Borodiskiego. Dywizj wspieray IX., 19.,
i 20. Brygada Pancerna dysponujce ogem 53 czogami. Jednostki te
przez cztery doby powstrzymyway XXXX KZmot. przeciwnika, ale 16
padziernika Niemcy gboko obeszli skrzyda i wyszli na tyy dywizji.
W okolicach stanowiska dowodzenia armii doszo do walk wrcz, w cza-
sie ktrych zosta ranny genera Leluszenko. Dowdztwo 5. Armii obj
genera L.A. Goworow.
357
W RKKA stosowano dwa rodzaje butelek zapalajcych - z opraco-
wanym jeszcze przed wojn samozapalajcym si pynem KS, bdcym
mieszank fosforu i siarki, oraz z pynami zapalajcymi nr I i 3 - ben-
zyn samochodow z proszkiem powodujcym zapon. Butelki z mie-
szank KS stosowano nic tylko jak bro do bezporedniego zwalczania
czogw. Pod Moskw na zagroonych dziaaniami czogw kierunkach
oprcz pl minowych ustawiano rwnie pola butelkowe".
Do walki z atakujc piechot przeciwnika ustawiano z butelek zapa-
lajcych zapory ogniowe - tak zwane fugasy ogniowe wykopane przed
przednim skrajem dziury w ziemi, w ktrych ukadano po 20 butelek
zapalajcych i niewielkie adunki wybuchowe. Zdetonowany zapalni-
kiem o dziaaniu nacigowym fugas wyrzuca sup ognia na wysoko
8 metrw, rac poncym pynem na powierzchni okoo 300 metrw
kwadratowych.
Szerokie zastosowanie miay miotacze ognia, termitowe pociski ar-
tyleryjskie, ampuy zapalajce. W czasie kiedy niemieckie czogi szy na
Moskw i kiedy stosowano wszelkie moliwe rodki, eby je zatrzyma,
opracowano tak zwane worki ogniowe". Byy to ceratowe, odporne na
dziaanie benzyny worki o pojemnoci 30 litrw, ktre bezporednio na
lotniskach napeniano kleistym pynem zapalajcym, a nastpnie, ataku-
jc z maych wysokoci, zrzucano rcznie z samolotw U-2.
k ~k rk
Gwne siy Grupy Armii rodek" byy jeszcze zwizane walkami
z okronymi w rejonie Wiamy sowieckimi wojskami, a prowadzce
pocig czowki okazay si zbyt sabe, eby przeama now lini obro-
ny. Pitnastego padziernika dowdca 4. Armii von Kluge po dokona-
niu analizy sytuacji stwierdzi, e pod wzgldem psychologicznym na
froncie wschodnim pooenie jest krytyczne, poniewa z jednej strony
wojska w czasie mrozw znalazy si bez zimowego umundurowania
i ciepych kwater, z drugiej za trudny do sforsowania teren i upr, z ja-
kim przeciwnik si broni, osaniajc swoje linie i rejony zakwaterowania,
niezwykle utrudnia posuwanie si naszych, jak na razie jeszcze sabych,
jednostek czoowych".
ktre wypeniano mieszanin nafty, smoy i benzyny. Jako zapalnik" czsto suya
nasezona t mieszanin szmata owinita wokci szyjki butelki i zapalana tu przed rzu-
tem. Przyp. tum.
356
Bock w swoim dzienniku zmuszony by przyzna, e pocig nie przy-
nis sukcesu, na jaki liczy. Oglnie rzecz biorc, mona to wszystko
oceni jako nic. Rozczonkowanie ugrupowania bojowego Grupy Armii
i koszmarna pogoda doprowadziy do tego, e tkwimy w miejscu. Nato-
miast Rosjanie zyskuj czas na uzupenienie swoich rozbitych dywizji
i wzmocnienie obrony, tym bardziej e pod Moskw maj w swoich r-
kach mnstwo linii kolejowych i szos. To bardzo le!".
Dwudziestego trzeciego padziernika Niemcy ponownie przystpili
do natarcia na odcinku 16. Armii i 27 padziernika zdobyli Wookoamsk.
Sowieci nie zdoali utrzyma miasta nie z powodu przewagi przeciwnika
w ludziach i sprzcie, ale w konsekwencji zego dowodzenia. General
Panfiow wysa na najbardziej niebezpieczny kierunek nie taki puk swo-
jej dywizji, ktry posiada najwiksz sprawno bojow, ale najsabszy,
ktry nie zakoczy jeszcze formowania. Rokossowski nic wykorzysta
do wsparcia panfiowcw korpusu kawalerii Dowatora. ktry znajdowa
si na spokojnym odcinku frontu. Poza tym w czasie tych walk 16. Armia
pozostawia Niemcom 65 ze 125 armat polowych i 60 z 73 przeciwpan-
cernych tylko dlatego, e piechota nic ubezpieczaa w naleyty sposb
artylerii.
Jak stwierdzi pniej szef artylerii armii genera major W.I. Kaza-
kow, w czasie dziaa bojowych na kierunku wookoamskim artyleria
w ogle nie miaa strat spowodowanych przez czogi, a straty zadane
przez lotnictwo byy nieznaczne [...] zarwno w personelu, jak i sprz-
cie, dopki nie poniosa cikich strat zadanych przez piechot i fizylic-
rw przeciwnika, ktrzy wyszli na skrzyda i tyy ugrupowania bojowego
artylerii. Przy normalnej obecnoci naszej piechoty osaniajcej dziaa
artyleria nie poniosaby tak duych strat, a przeciwnik ponisby due
straty w czogach i piechocie [...]".
Szczeglnie zacieke walki wybuchy na kierunku mojskim, bro-
nionym przez 5. Armi. Gwny ich ciar spad na 32. Dywizj pukow-
nika W.I. Poosuchina, obsadzajc pozycje na zachodnich podejciach
do miasta w rejonie Pola Borodiskiego. Dywizj wspieray IX., 19.,
i 20. Brygada Pancerna dysponujce ogem 53 czogami. Jednostki te
przez cztery doby powstrzymyway XXXX KZmot. przeciwnika, ale 16
padziernika Niemcy gboko obeszli skrzyda i wyszli na tyy dywizji.
W okolicach stanowiska dowodzenia armii doszo do walk wrcz, w cza-
sie ktrych zosta ranny genera Leluszenko. Dowdztwo 5. Armii obj
genera L.A. Goworow.
357
Osiemnastego padziernika nie pomogy kategoryczne rozkazy
oraz dania dowdcy i Rady Wojennej Frontu Zachodniego i Moajsk
pad. Wielokrotne prby odzyskania miasta nie przyniosy rezultatw.
W zwizku z tym ukw zada od dowdztwa 5. Armii, aby bezlito-
nie rozstrzeliwa" tych, ktrzy samowolnie porzucili front", nie co-
fajc si przed cakowitym zniszczeniem wszystkich porzucajcych
front". I nie cofano si: za odejcie bez rozkazu z rejonu Ruzy jednostek
133. Dywizji Strzeleckiej rozstrzelano przed frontem pododdziaw jej
dowdc pukownika A.G. Gierasimowa i komisarza brygady G.F. Sza-
baowa.
Nie wiem. co bardziej pomogo, egzekucje dowdcw czy przekaza-
nie Goworowowi dwch dywizji i 22. Brygady Pancernej podpukow-
nika I.P. Jermakowa, ale front na tym kierunku tymczasowo si ustabi-
lizowa. Uzupeniano sprzt rwnie w innych zwizkach taktycznych.
Dwudziestego trzeciego padziernika w skad armii weszy 82. Dywizja
Strzelecka (zmot.) i 25. Brygada Pancerna. Teraz Goworow dysponowa
4 dywizjami i 5 brygadami pancernymi. Do 31 padziernika przeciwnik
zosta zatrzymany.
Do obrony Maojarosawca na odcinku 43. Armii, skierowano
312. Dywizj Strzeleck, kursantw Podolskiej Wyszej Szkoy Piechoty
oraz Wyszej Szkoy Artylerii i Karabinw Maszynowych, sze pukw
artylerii, puk artylerii rakietowej, siedem samodzielnych kompanii mio-
taczy ognia i dwa bataliony puku zapasowego. Stanowiska obronne na
zachd od miasta byy zawczasu przygotowane i miay schrony bojowe.
Na dobr spraw dowdca armii genera porucznik S.D. Akimow mia
wystarczajco duo si i rodkw, eby odeprze natarcie jednej dywi-
zji zmotoryzowanej i jednej dywizji piechoty LVII KZmot. Ale wszel-
kie prby zatrzymania przeciwnika na tym kierunku spezy na niczym.
Wtedy na rozkaz dowdztwa Frontu Zachodniego 13 i 14 padziernika
110. i 113. Dywizja Strzelecka wykonay przeciwuderzenie. Ale rwnie
i ono nie dao rezultatw. Nie zmienio sytuacji take wprowadzenie do
walki 53. Dywizji Strzeleckiej, 9. Brygady Pancernej pukownika I.F.
Kirpiczenki oraz 17. Brygady Pancernej majora N.J. Kypina.
Oglne wyobraenie o organizacji i przebiegu tych walk moe da
nam notatka szefa sztabu 43. Armii:
16.10. 8.20. 12. puk strzelecki otrzyma rozkaz natarcia w kierunku
Czerkasowo-Bolsza Szubinka w celu odtworzenia pooenia na lewym
skrzydle podolskiej szkoy piechoty i jednoczesnego zniszczenia prze-
358
ciwnika w rejonie Czerkasowa. Puk postawionego zadania nie wykona.
Wci krci si wok Czerkasowa [...]".
[...] 17.10. 17.00. 8 czogw cikich i 6 czogw rednich prze-
ciwnika wraz z piechot zmotoryzowan zaatakowao z Czerkasowa
1. puk strzelecki i przeamao front. Jak zameldowali delegaci Sztarmu".
12. puk strzelecki rozbieg si i nie przyj walki".
W zwizku z zaistnia sytuacj i koniecznoci zlikwidowania wa-
mania, dowdca armii genera porucznik Akimow o 4.00. 17.10 wydal
rozkaz 53. Dywizji Strzeleckiej: w czasie 17.10. podporzdkowawszy
sobie podolsk szko piechoty, 108. puk zapasowy, odtworzy poo-
enie na lewym skrzydle [...]. Rozkaz ten przez dowdc 53. DSlrz. nie
zosta wykonany.
O 12.00. 17.10 nowy dowdca armii genera Goubiew potwierdzi
ten rozkaz i zada jego wykonania. Dowdca 53. DStrz. zameldowa,
e przystpi do wykonania, ale jak si pniej okazao, jedynie wyda
rozkaz, natomiast wojska nie ruszyy si z miejsca".
223. puk strzelecki 16.10 samowolnie opuci front w rejonie Ka-
wierina i wszed do Dobroje na wschd od Maojarosawca. Dowdca
puku i komisarz puku rozstrzelani".
17.10. przybya bateria RS"', ktra oddaa jedn nieudan salw.
Strzelaa do wsi Czerkasowo, ale w nianie trafia, trafia za w nasz pie-
chot i zabia 7 czerwonoarmistw"".
Niewystarczajco elastyczne dowodzenie wojskami, za wsppraca
pomidzy rodzajami wojsk doprowadziy do tego, e Niemcom udao si
przebi na pnoc od miasta na Bobrujsk. Wikszo podolskich kursan-
tw polega, poniewa na nich wanie spado gwne uderzenie. Rozbite
sowieckie jednostki odeszy w stron Naro-Fomiska i na lini rzeki Pro-
twa. Siedemnastego padziernika dowdztwo 43. Armii i obj genera
major Goubiew.
Osiemnastego padziernika niemieckie czogi wdary si do Mao-
jarosawca. Ale w obejmujcym ten okres meldunku niemieckiego LVII
Korpusu Zmotoryzowanego stwierdzono, e ostatnie walki o opanowa-
" Sztabu armii. Przyp. tum.
111
Rakietmch Snariadow pociskw rakietowych, czyli katiusz". Przyp. tum.
" Autor lubi przytacza rosyjski folklor wojskowy, przypomnijmy wic popular-
ne powiedzonko sowieckich onierz} o celnoci wasnej artylerii: pricel nolpia . /><>
swoim apiat' czyli w wolnym przekadzie celownik zero pi i po swoich znw bc .
Przyp. tum.
-W
Osiemnastego padziernika nie pomogy kategoryczne rozkazy
oraz dania dowdcy i Rady Wojennej Frontu Zachodniego i Moajsk
pad. Wielokrotne prby odzyskania miasta nie przyniosy rezultatw.
W zwizku z tym ukw zada od dowdztwa 5. Armii, aby bezlito-
nie rozstrzeliwa" tych, ktrzy samowolnie porzucili front", nie co-
fajc si przed cakowitym zniszczeniem wszystkich porzucajcych
front". I nie cofano si: za odejcie bez rozkazu z rejonu Ruzy jednostek
133. Dywizji Strzeleckiej rozstrzelano przed frontem pododdziaw jej
dowdc pukownika A.G. Gierasimowa i komisarza brygady G.F. Sza-
baowa.
Nie wiem. co bardziej pomogo, egzekucje dowdcw czy przekaza-
nie Goworowowi dwch dywizji i 22. Brygady Pancernej podpukow-
nika I.P. Jermakowa, ale front na tym kierunku tymczasowo si ustabi-
lizowa. Uzupeniano sprzt rwnie w innych zwizkach taktycznych.
Dwudziestego trzeciego padziernika w skad armii weszy 82. Dywizja
Strzelecka (zmot.) i 25. Brygada Pancerna. Teraz Goworow dysponowa
4 dywizjami i 5 brygadami pancernymi. Do 31 padziernika przeciwnik
zosta zatrzymany.
Do obrony Maojarosawca na odcinku 43. Armii, skierowano
312. Dywizj Strzeleck, kursantw Podolskiej Wyszej Szkoy Piechoty
oraz Wyszej Szkoy Artylerii i Karabinw Maszynowych, sze pukw
artylerii, puk artylerii rakietowej, siedem samodzielnych kompanii mio-
taczy ognia i dwa bataliony puku zapasowego. Stanowiska obronne na
zachd od miasta byy zawczasu przygotowane i miay schrony bojowe.
Na dobr spraw dowdca armii genera porucznik S.D. Akimow mia
wystarczajco duo si i rodkw, eby odeprze natarcie jednej dywi-
zji zmotoryzowanej i jednej dywizji piechoty LVII KZmot. Ale wszel-
kie prby zatrzymania przeciwnika na tym kierunku spezy na niczym.
Wtedy na rozkaz dowdztwa Frontu Zachodniego 13 i 14 padziernika
110. i 113. Dywizja Strzelecka wykonay przeciwuderzenie. Ale rwnie
i ono nie dao rezultatw. Nie zmienio sytuacji take wprowadzenie do
walki 53. Dywizji Strzeleckiej, 9. Brygady Pancernej pukownika I.F.
Kirpiczenki oraz 17. Brygady Pancernej majora N.J. Kypina.
Oglne wyobraenie o organizacji i przebiegu tych walk moe da
nam notatka szefa sztabu 43. Armii:
16.10. 8.20. 12. puk strzelecki otrzyma rozkaz natarcia w kierunku
Czerkasowo-Bolsza Szubinka w celu odtworzenia pooenia na lewym
skrzydle podolskiej szkoy piechoty i jednoczesnego zniszczenia prze-
358
ciwnika w rejonie Czerkasowa. Puk postawionego zadania nie wykona.
Wci krci si wok Czerkasowa [...]".
[...] 17.10. 17.00. 8 czogw cikich i 6 czogw rednich prze-
ciwnika wraz z piechot zmotoryzowan zaatakowao z Czerkasowa
1. puk strzelecki i przeamao front. Jak zameldowali delegaci Sztarmu".
12. puk strzelecki rozbieg si i nie przyj walki".
W zwizku z zaistnia sytuacj i koniecznoci zlikwidowania wa-
mania, dowdca armii genera porucznik Akimow o 4.00. 17.10 wydal
rozkaz 53. Dywizji Strzeleckiej: w czasie 17.10. podporzdkowawszy
sobie podolsk szko piechoty, 108. puk zapasowy, odtworzy poo-
enie na lewym skrzydle [...]. Rozkaz ten przez dowdc 53. DSlrz. nie
zosta wykonany.
O 12.00. 17.10 nowy dowdca armii genera Goubiew potwierdzi
ten rozkaz i zada jego wykonania. Dowdca 53. DStrz. zameldowa,
e przystpi do wykonania, ale jak si pniej okazao, jedynie wyda
rozkaz, natomiast wojska nie ruszyy si z miejsca".
223. puk strzelecki 16.10 samowolnie opuci front w rejonie Ka-
wierina i wszed do Dobroje na wschd od Maojarosawca. Dowdca
puku i komisarz puku rozstrzelani".
17.10. przybya bateria RS"', ktra oddaa jedn nieudan salw.
Strzelaa do wsi Czerkasowo, ale w nianie trafia, trafia za w nasz pie-
chot i zabia 7 czerwonoarmistw"".
Niewystarczajco elastyczne dowodzenie wojskami, za wsppraca
pomidzy rodzajami wojsk doprowadziy do tego, e Niemcom udao si
przebi na pnoc od miasta na Bobrujsk. Wikszo podolskich kursan-
tw polega, poniewa na nich wanie spado gwne uderzenie. Rozbite
sowieckie jednostki odeszy w stron Naro-Fomiska i na lini rzeki Pro-
twa. Siedemnastego padziernika dowdztwo 43. Armii i obj genera
major Goubiew.
Osiemnastego padziernika niemieckie czogi wdary si do Mao-
jarosawca. Ale w obejmujcym ten okres meldunku niemieckiego LVII
Korpusu Zmotoryzowanego stwierdzono, e ostatnie walki o opanowa-
" Sztabu armii. Przyp. tum.
111
Rakietmch Snariadow pociskw rakietowych, czyli katiusz". Przyp. tum.
" Autor lubi przytacza rosyjski folklor wojskowy, przypomnijmy wic popular-
ne powiedzonko sowieckich onierz} o celnoci wasnej artylerii: pricel nolpia . /><>
swoim apiat' czyli w wolnym przekadzie celownik zero pi i po swoich znw bc .
Przyp. tum.
-W
nie rosyjskich pozycji byy najbardziej zacieke w czasie caej kampa-
nii w Rosji, gdy przeciwnik stawia zaarty opr". Poniewa niemieckie
jednostki szybkie daleko oderway si od swojej piechoty, gwatownie
wzrosy straty czogw. Dwudziesta Dywizja Pancerna utracia bezpow-
rotnie 43 czogi. Ogem 16 padziernika 4. Grupa Pancerna dyspono-
waa 710 czogami. Naley jednak stwierdzi, e mowa tu o czogach
w ogle znajdujcych si w grupie, natomiast zdolnych do walki byo
o wicie mniej.
Po opuszczeniu Borowska i Maojarosawca powstaa niebezpieczna
sytuacja na kierunku podolskim i narofomiskim. dlatego wojska wal-
czce w rejonie Naro-Fomiska na polecenie Stawki przekazano pod
dowdztwo 33. Armii generaa Jefremowa. Kierunku podolskiego nadal
bronia 43. Armia, wzmocniona jedn dywizj i dwiema brygadami pan-
cernymi. Dalej na poudnie kierunek sierpuchowski osaniaa 49. Armia.
Jej nieliczne jednostki nic byy w stanie obroni Kaugi i wycofyway
si na wschd. Pod koniec padziernika walki trway ju w odlegoci
80-100 kilometrw od Moskwy. Niemcom udao si wyprze Front Za-
chodni z moajskicj linii obrony. Wtedy jednak wojska frontu wykonay
kilka przeciwuderze w rejonach Skirmanowa, Dorochowa i Naro-Fo-
miska.
Genera ukw, podobnie jak w lecie na Ukrainie, przy najmniej-
szej okazji stara si przeprowadza kontrataki i przeciwuderzenia, co
powodowao nieuzasadnione wysokie straty. Jednostki rzucano do walki
bez przygotowania, traciy wiele ludzi i sprztu, ale postawionych zada
nie wykonyway. Wykorzystanie tych si i rodkw w obronie na pewno
przyniosoby lepsze rezultaty i pozwolioby zada przeciwnikowi o wiele
wiksze straty. Ale kad przyby na front now jednostk natychmiast
rzucano do szturmu na jakie wzgrze albo punkt umocniony.
Dowdca Frontu Zachodniego stanowczo da: Obron prowadzi
jako obron aktywn, poczon kontratakami. Nie czekajc, a prze-
ciwnik sam uderzy. Samemu przechodzi do kontratakw. Wszelkimi
sposobami mczy i wyczerpywa wroga. Bezlitonie rozprawia si
z tchrzami i dezerterami, zapewniajc tym samym zdyscyplinowanie
i zorganizowanie swoich jednostek. Tak uczy nas nasz STALIN".
Na przykad pod koniec padziernika 16. Armia Rokossowskiego
otrzymaa dopiero co sformowan i posiadajc pene stany etatowe 28.
Brygad Pancern pukownika K.A. Malygina. W brygadzie byy dwa ba-
36()
taliony czogw, batalion fizylierw, bateria artyleryjska i modzierzowa.
W jednym batalionie czogw znajdoway si cztery KW i 1 I ..trzydzie-
stek czwrek", drugi wyposaony by w czogi lekkie T-60. W pierwszym
klasycznym starciu obronnym o wie Rodiestwienno brygada zniszczya
dwadziecia cztery czogi i dwa transportery opancerzone przeciwnika,
nie ponoszc strat. Nastpnie otrzymaa zadanie, aby wsplnie z 4. Bry-
gad Pancern zaj wie Skirmanowo przeksztacon przez. Niemcw
w wze oporu. Na bliskich podejciach do wsi znajdowao si wznie-
sienie, na ktrym przeciwnik skoncentrowa artyleri przeciwpancern
i okopane czogi. Od pnocy niemieckie pozycje osania gboki pa-
rw.
..W celu skoordynowania wysikw obu brygad ze sztabu frontu
przyby do nas pukownik Miakuchin. Malygin zaproponowa, by obej
Skirmanowo od lewej strony i uderzy na skrzydo i tyy przeciwnika.
Ale przedstawiciel frontu zdecydowanie odrzuci taki wariant. Uwaa,
e na manewr obejcia nie wystarczy nam ani czasu, ani si.
- Ale atakowa tu od czoa, oznacza wysya ludzi na mier broni
swojego stanowiska Maygin.
- A wy co. chcielibycie na wojnie unikn strat? - z szyderczym
umieszkiem zapyta Miakuchin. Nie udao si go przekona". Tak opisa
t scen komisarz 28. BPanc. W.G. Gusiew.
W czasie beznadziejnego, czoowego ataku sponek) sze czogw
T-34. Trzydziestego padziernika brygada otrzymaa rozkaz zaatakowa
Skirmanowo od poudnia i nie docierajc do celu. stracia kolejne siedem
czogw. Na pocztku listopada Skirmanowo atakoway poczone si)
27.. 28. BPanc. oraz I. Brygady Pancernej Gwardii. Wreszcie po czterech
dniach nieustannych walk trwajcych od 11 do 14 listopada wie oczysz-
czono od Niemcw - ale na krtko. Natomiast w brygadzie Malygina
zostay 3 KW, 4 trzydziestki czwrki" i 12 T-60.
W innych jednostkach sytuacja nie wygldaa lepiej. W 1. BPanc.
Gwardii, przed rozpoczciem przez Niemcw nowego natarcia byo 15
czogw (2 cikie, 7 rednich i 6 lekkich), w 27. BPanc. - 17 czogw
(6 rednich i 11 lekkich). Natomiast ze 126. Dywizji Piechoty pozosta)
dwa ptiki. w tym jeden dwubatalionowy. Po tych wydarzeniach trzeba
byo przej do taktyki zasadzek.
Ostatecznie obrona Frontu Kaliniskiego i Zachodniego ustabilizo-
waa si na rubiey: na poudnie od Ostaszkowa-Kalinin Zalew Iwan-
kowski- Wookolamsk Naro-Fomisk rzeki Nara i Oka do Aleksina.
361
nie rosyjskich pozycji byy najbardziej zacieke w czasie caej kampa-
nii w Rosji, gdy przeciwnik stawia zaarty opr". Poniewa niemieckie
jednostki szybkie daleko oderway si od swojej piechoty, gwatownie
wzrosy straty czogw. Dwudziesta Dywizja Pancerna utracia bezpow-
rotnie 43 czogi. Ogem 16 padziernika 4. Grupa Pancerna dyspono-
waa 710 czogami. Naley jednak stwierdzi, e mowa tu o czogach
w ogle znajdujcych si w grupie, natomiast zdolnych do walki byo
o wicie mniej.
Po opuszczeniu Borowska i Maojarosawca powstaa niebezpieczna
sytuacja na kierunku podolskim i narofomiskim. dlatego wojska wal-
czce w rejonie Naro-Fomiska na polecenie Stawki przekazano pod
dowdztwo 33. Armii generaa Jefremowa. Kierunku podolskiego nadal
bronia 43. Armia, wzmocniona jedn dywizj i dwiema brygadami pan-
cernymi. Dalej na poudnie kierunek sierpuchowski osaniaa 49. Armia.
Jej nieliczne jednostki nic byy w stanie obroni Kaugi i wycofyway
si na wschd. Pod koniec padziernika walki trway ju w odlegoci
80-100 kilometrw od Moskwy. Niemcom udao si wyprze Front Za-
chodni z moajskicj linii obrony. Wtedy jednak wojska frontu wykonay
kilka przeciwuderze w rejonach Skirmanowa, Dorochowa i Naro-Fo-
miska.
Genera ukw, podobnie jak w lecie na Ukrainie, przy najmniej-
szej okazji stara si przeprowadza kontrataki i przeciwuderzenia, co
powodowao nieuzasadnione wysokie straty. Jednostki rzucano do walki
bez przygotowania, traciy wiele ludzi i sprztu, ale postawionych zada
nie wykonyway. Wykorzystanie tych si i rodkw w obronie na pewno
przyniosoby lepsze rezultaty i pozwolioby zada przeciwnikowi o wiele
wiksze straty. Ale kad przyby na front now jednostk natychmiast
rzucano do szturmu na jakie wzgrze albo punkt umocniony.
Dowdca Frontu Zachodniego stanowczo da: Obron prowadzi
jako obron aktywn, poczon kontratakami. Nie czekajc, a prze-
ciwnik sam uderzy. Samemu przechodzi do kontratakw. Wszelkimi
sposobami mczy i wyczerpywa wroga. Bezlitonie rozprawia si
z tchrzami i dezerterami, zapewniajc tym samym zdyscyplinowanie
i zorganizowanie swoich jednostek. Tak uczy nas nasz STALIN".
Na przykad pod koniec padziernika 16. Armia Rokossowskiego
otrzymaa dopiero co sformowan i posiadajc pene stany etatowe 28.
Brygad Pancern pukownika K.A. Malygina. W brygadzie byy dwa ba-
36()
taliony czogw, batalion fizylierw, bateria artyleryjska i modzierzowa.
W jednym batalionie czogw znajdoway si cztery KW i 1 I ..trzydzie-
stek czwrek", drugi wyposaony by w czogi lekkie T-60. W pierwszym
klasycznym starciu obronnym o wie Rodiestwienno brygada zniszczya
dwadziecia cztery czogi i dwa transportery opancerzone przeciwnika,
nie ponoszc strat. Nastpnie otrzymaa zadanie, aby wsplnie z 4. Bry-
gad Pancern zaj wie Skirmanowo przeksztacon przez. Niemcw
w wze oporu. Na bliskich podejciach do wsi znajdowao si wznie-
sienie, na ktrym przeciwnik skoncentrowa artyleri przeciwpancern
i okopane czogi. Od pnocy niemieckie pozycje osania gboki pa-
rw.
..W celu skoordynowania wysikw obu brygad ze sztabu frontu
przyby do nas pukownik Miakuchin. Malygin zaproponowa, by obej
Skirmanowo od lewej strony i uderzy na skrzydo i tyy przeciwnika.
Ale przedstawiciel frontu zdecydowanie odrzuci taki wariant. Uwaa,
e na manewr obejcia nie wystarczy nam ani czasu, ani si.
- Ale atakowa tu od czoa, oznacza wysya ludzi na mier broni
swojego stanowiska Maygin.
- A wy co. chcielibycie na wojnie unikn strat? - z szyderczym
umieszkiem zapyta Miakuchin. Nie udao si go przekona". Tak opisa
t scen komisarz 28. BPanc. W.G. Gusiew.
W czasie beznadziejnego, czoowego ataku sponek) sze czogw
T-34. Trzydziestego padziernika brygada otrzymaa rozkaz zaatakowa
Skirmanowo od poudnia i nie docierajc do celu. stracia kolejne siedem
czogw. Na pocztku listopada Skirmanowo atakoway poczone si)
27.. 28. BPanc. oraz I. Brygady Pancernej Gwardii. Wreszcie po czterech
dniach nieustannych walk trwajcych od 11 do 14 listopada wie oczysz-
czono od Niemcw - ale na krtko. Natomiast w brygadzie Malygina
zostay 3 KW, 4 trzydziestki czwrki" i 12 T-60.
W innych jednostkach sytuacja nie wygldaa lepiej. W 1. BPanc.
Gwardii, przed rozpoczciem przez Niemcw nowego natarcia byo 15
czogw (2 cikie, 7 rednich i 6 lekkich), w 27. BPanc. - 17 czogw
(6 rednich i 11 lekkich). Natomiast ze 126. Dywizji Piechoty pozosta)
dwa ptiki. w tym jeden dwubatalionowy. Po tych wydarzeniach trzeba
byo przej do taktyki zasadzek.
Ostatecznie obrona Frontu Kaliniskiego i Zachodniego ustabilizo-
waa si na rubiey: na poudnie od Ostaszkowa-Kalinin Zalew Iwan-
kowski- Wookolamsk Naro-Fomisk rzeki Nara i Oka do Aleksina.
361
* * *
W sektorze Frontu Briaskiego czogi Guderiana 29 padziernika po-
deszy do Tuy. Prba zajcia miasta z marszu napotkaa twardy opr
i zakoczya si fiaskiem. Niemcy ponieli due straty w czogach i kadrze
oficerskiej. W 2. Armii Pancernej zostao 271 czogw, a w poszczerbio-
nej 4. DPanc. - zaledwie 38 sprawnych wozw bojowych. Tylko w cza-
sie przeamania pod Mceskiem wojska Guderiana utraciy 242 czogi,
a kolejne 34 w walkach o Tu. Obrona Tuy staa si kocowym etapem
padziernikowych walk obronnych na poudniowych podejciach do sto-
licy. Odegray one ogromn rol w ustabilizowaniu Frontu Briaskiego
i zapewniy trwao lewego skrzyda Frontu Zachodniego. Na pocztku
listopada niemieckie natarcie na Moskw zostao zatrzymane na niemal
wszystkich kierunkach. Niemcy odnieli duy sukces operacyjny, ale
nie zrealizowali celu strategicznego nic zajli Moskwy. Po przejciu
200-250 kilometrw na wschd ponownie byli zmuszeni zrobi prze-
rw.
Feldmarszaek von Bock wyda rozkaz, w ktrym stwierdzi, e skoro
na razie nic mona dalej naciera, naley przynajmniej zrobi wszyst-
ko co si da, aby przygotowa natarcie i jak najszybciej przezwyciy
problemy z zaopatrzeniem wojsk, a kiedy tylko nadejd przymrozki,
wznowi natarcie. W ten sposb von Bock przyznawa, e ostatnia prba
rozbicia w byskawicznej bitwie pozostaych jednostek Armii Czerwonej
i zajcia przed nadejciem zimy Moskwy si nie udaa. Operacja Taj-
fun" zarwno pod wzgldem zakadanych celw, jaki i terminw trzesz-
czaa w szwach.
W sektorze Grupy Armii Pnoc" niemieckie wojska 16 padzierni-
ka sforsoway Wochow, a nastpnie prboway przebi si do rzeki wir
i nawiza styczno z jednostkami fiskimi. smego listopada zajy
Tychwin, ale ju 10 listopada Rosjanie kontratakowali i odrzucili prze-
ciwnika na pozycje wyjciowe.
Na poudniowym odcinku frontu 29 wrzenia wojska Grupy Armii
Poudnie" przeszy do natarcia i przedary si do Zagbia Donieckic-
go. Sowieckie dowdztwo nie miao moliwoci przerzuci odwodw
na kierunek poudniowo-zachodni i byo zmuszone wycofywa wojska.
W padzierniku Niemcy przebili si na Krym i rozpoczli oblenie Se-
wastopola. Siedemnastego listopada zaczy si walki o Rostw nad Do-
362
nem, ktry pad 21 listopada. Ale pr/ceiwuderzenie sowieckich wojsk
oswobodzio 29 listopada to miasto.
W ten sposb zadania Wehrmachtu na skrzydach frontu wschodniego
zostay wykonane tylko czciowo, wojska za byy zwizane walkami.
co nie pozwolio niemieckiemu dowdztwu przerzuci z tych odcinkw
do Grupy Armii rodek" ani jednego zwizku taktycznego.
* * *
W sektorze Frontu Briaskiego czogi Guderiana 29 padziernika po-
deszy do Tuy. Prba zajcia miasta z marszu napotkaa twardy opr
i zakoczya si fiaskiem. Niemcy ponieli due straty w czogach i kadrze
oficerskiej. W 2. Armii Pancernej zostao 271 czogw, a w poszczerbio-
nej 4. DPanc. - zaledwie 38 sprawnych wozw bojowych. Tylko w cza-
sie przeamania pod Mceskiem wojska Guderiana utraciy 242 czogi,
a kolejne 34 w walkach o Tu. Obrona Tuy staa si kocowym etapem
padziernikowych walk obronnych na poudniowych podejciach do sto-
licy. Odegray one ogromn rol w ustabilizowaniu Frontu Briaskiego
i zapewniy trwao lewego skrzyda Frontu Zachodniego. Na pocztku
listopada niemieckie natarcie na Moskw zostao zatrzymane na niemal
wszystkich kierunkach. Niemcy odnieli duy sukces operacyjny, ale
nie zrealizowali celu strategicznego nic zajli Moskwy. Po przejciu
200-250 kilometrw na wschd ponownie byli zmuszeni zrobi prze-
rw.
Feldmarszaek von Bock wyda rozkaz, w ktrym stwierdzi, e skoro
na razie nic mona dalej naciera, naley przynajmniej zrobi wszyst-
ko co si da, aby przygotowa natarcie i jak najszybciej przezwyciy
problemy z zaopatrzeniem wojsk, a kiedy tylko nadejd przymrozki,
wznowi natarcie. W ten sposb von Bock przyznawa, e ostatnia prba
rozbicia w byskawicznej bitwie pozostaych jednostek Armii Czerwonej
i zajcia przed nadejciem zimy Moskwy si nie udaa. Operacja Taj-
fun" zarwno pod wzgldem zakadanych celw, jaki i terminw trzesz-
czaa w szwach.
W sektorze Grupy Armii Pnoc" niemieckie wojska 16 padzierni-
ka sforsoway Wochow, a nastpnie prboway przebi si do rzeki wir
i nawiza styczno z jednostkami fiskimi. smego listopada zajy
Tychwin, ale ju 10 listopada Rosjanie kontratakowali i odrzucili prze-
ciwnika na pozycje wyjciowe.
Na poudniowym odcinku frontu 29 wrzenia wojska Grupy Armii
Poudnie" przeszy do natarcia i przedary si do Zagbia Donieckic-
go. Sowieckie dowdztwo nie miao moliwoci przerzuci odwodw
na kierunek poudniowo-zachodni i byo zmuszone wycofywa wojska.
W padzierniku Niemcy przebili si na Krym i rozpoczli oblenie Se-
wastopola. Siedemnastego listopada zaczy si walki o Rostw nad Do-
362
nem, ktry pad 21 listopada. Ale pr/ceiwuderzenie sowieckich wojsk
oswobodzio 29 listopada to miasto.
W ten sposb zadania Wehrmachtu na skrzydach frontu wschodniego
zostay wykonane tylko czciowo, wojska za byy zwizane walkami.
co nie pozwolio niemieckiemu dowdztwu przerzuci z tych odcinkw
do Grupy Armii rodek" ani jednego zwizku taktycznego.
Moskwa
H
itler nie wycign adnych wnioskw z informacji o coraz bar-
dziej pogarszajcej si sytuacji na froncie. Zreszt to znana pra-
widowo: im dalej od frontu, tym wicej optymizmu. Chocia
pod koniec padziernika niemieckie natarcie wyhamowao, a niemiecka
ludno z. coraz wiksz rezerw i niedowierzaniem traktowaa komuni-
katy o kolejnych sukcesach. Hitler zachwycony wielkimi zwycistwami
pod Wiam i Briaskiem nadal wierzy, e wojna zostaa ju wygrana.
Dwudziestego pitego padziernika 1941 roku w rozmowie z woskim
ministrem spraw zagranicznych hrabi Galeazzo Ciano zapewnia, e
pod wzgldem wojskowym Rosja ju zostaa rozbita. W tym czasie Fuh-
rer mylami by ju na Kaukazie albo nawet w Indiach. Uwaa, e Ro-
sja nie moe doj do siebie po poniesionych stratach i wydaje ostatnie
tchnienie
1
'.
W rzeczywistoci sytuacja Wehrmachtu bya daleka od idealnej.
Szybkie zmniejszanie si liczebnoci i zapasw materiaowych w jed-
nostkach na froncie wschodnim miao coraz wyraniejszy wpyw na ich
zdolno bojow. Pod koniec padziernika zapasy przygotowane na po-
trzeby operacji Tajfun" byy ju wyczerpane. Wojska funkcjonoway
dziki codziennym dostawom, ktre nie byy w stanie w peni pokry
zapotrzebowania. Gdyby trzewo ocenia sytuacj, szereg wanych prze-
sanek przemawiaoby przeciwko kontynuowaniu ofensywy na Wscho-
dzie. Chocia od polowy padziernika pada nieg, niemieccy onierze
jeszcze na pocztku listopada nie mieli zimowego umundurowania i wy-
posaenia. Plan operacji Barbarossa" zakada, e kampania powinna
zakoczy si najpniej na jesieni.
Kiedy genera Paulus ostrzega, mwic o moliwych kopotach z za-
opatrzeniem frontu wschodniego, Hitler zaprotestowa: Nie chc wicej
sucha tego gadania o trudnociach z zaopatrzeniem naszych wojsk w
zimie [...]. adnej zimowej kampanii nie bdzie. Wojska ldowe powin-
ny zada Rosjanom jeszcze tylko kilka potnych uderze [...]. Dlatego
kategorycznie zabraniam mwi mi o kampanii zimowej".
36 i
Pod koniec padziernika w samych Niemczech specjalici do spraw
przemysu zbrojeniowego wyranie widzieli, e gospodarcze trudnoci
spotgoway si i bez zdecydowanego przeksztacenia caego systemu.
czyli bez zrezygnowania z koncepcji wojny byskawicznej" i przesta-
wienia przemysu na tryb czasu wojny, zwycistwo bdzie niemoliwe.
Jednoczenie na biurku Hitlera znalaz si raport generaa Georga Tho-
masa, w ktrym stwierdzono, e natarcie na Moskw i zdobycie rosyj-
skiej stolicy w aden sposb nie bdzie oznaczao gospodarczego krachu
Zwizku Sowieckiego aby to osign, naleaoby przynajmniej zaj
rejony przemysowe na Uralu. Ocena ta nie znalaza uznania wrd kie-
rownictwa wojskowo-politycznego Trzeciej Rzeszy. Poza tym nadawano
decydujce znaczenie politycznemu wydwikowi, jaki miaoby zdoby-
cie Moskwy w kraju i za granic.
Na marginesie mwic, dziesi lat wczeniej genera Kurt baron von
Hammerstein-Equord, szef kierownictwa wojsk ldowych Reichswehry,
ktry zastpi na tym stanowisku von Seeckta. owiadczy wgierskie-
mu ambasadorowi w Berlinie: [...] Rosja dziki swojemu doskonaemu
pooeniu geograficznemu jest niezwyciona. Bo jakie moe mie dla
Rosji znaczenie, jeeli nawet na jaki czas uda si zaj Moskw!".
Hitler i jego doradcy byli przekonani, e Armia Czerw ona ma jeszcze
wiksze problemy ni ich wasne wojska i e chocia istniej pcw ne trud-
noci. mona nalega, by natarcie na Moskw byo prowadzone nadal.
a do osignicia celu. Fiihrer do tego stopnia wierzy, e bolszewicki
reym ju zosta pokonany, e rozkaza przerzuci na rdziemnomorski
teatr dziaa wojennych wiksz cz 2. Floty Powietrznej. Jako lotni-
cze wsparcie Grupy Armii rodek" pozosta tylko VIII Korpus Lotniczy
generaa lotnictwa Wolframa von Richthofena.
Generaowie na froncie doskonale si orientowali, e uzyskanie po-
wodzenia w nowej operacji zaczepnej bdzie trudnym zadaniem, a jej
fiasko jest bardzo prawdopodobne. Ale przerwanie natarcia i przejcie
do obrony po to. eby przetrwa zim i kontynuowa natarcie dopiero
na wiosn 1942 roku. byoby jednoznaczne z przyznaniem, e pierwotna
koncepcja kampanii na Wschodzie, podobnie jak plany strategiczne Hi-
tlera, si nie sprawdziy. Taka konstatacja naraziaby na szwank politycz-
ny presti Niemiec i grozia komplikacjami zarwno wewntrz kraju, jak
i na arenie midzynarodowej. Dlatego niemieckie naczelne dowdztwo
w czasie analizy sytuacji zwracao uwag na czynniki pozytywne, kt-
re w jego odczuciu mogy zadecydowa o kontynuowaniu natarcia. To
i(o
Moskwa
H
itler nie wycign adnych wnioskw z informacji o coraz bar-
dziej pogarszajcej si sytuacji na froncie. Zreszt to znana pra-
widowo: im dalej od frontu, tym wicej optymizmu. Chocia
pod koniec padziernika niemieckie natarcie wyhamowao, a niemiecka
ludno z. coraz wiksz rezerw i niedowierzaniem traktowaa komuni-
katy o kolejnych sukcesach. Hitler zachwycony wielkimi zwycistwami
pod Wiam i Briaskiem nadal wierzy, e wojna zostaa ju wygrana.
Dwudziestego pitego padziernika 1941 roku w rozmowie z woskim
ministrem spraw zagranicznych hrabi Galeazzo Ciano zapewnia, e
pod wzgldem wojskowym Rosja ju zostaa rozbita. W tym czasie Fuh-
rer mylami by ju na Kaukazie albo nawet w Indiach. Uwaa, e Ro-
sja nie moe doj do siebie po poniesionych stratach i wydaje ostatnie
tchnienie
1
'.
W rzeczywistoci sytuacja Wehrmachtu bya daleka od idealnej.
Szybkie zmniejszanie si liczebnoci i zapasw materiaowych w jed-
nostkach na froncie wschodnim miao coraz wyraniejszy wpyw na ich
zdolno bojow. Pod koniec padziernika zapasy przygotowane na po-
trzeby operacji Tajfun" byy ju wyczerpane. Wojska funkcjonoway
dziki codziennym dostawom, ktre nie byy w stanie w peni pokry
zapotrzebowania. Gdyby trzewo ocenia sytuacj, szereg wanych prze-
sanek przemawiaoby przeciwko kontynuowaniu ofensywy na Wscho-
dzie. Chocia od polowy padziernika pada nieg, niemieccy onierze
jeszcze na pocztku listopada nie mieli zimowego umundurowania i wy-
posaenia. Plan operacji Barbarossa" zakada, e kampania powinna
zakoczy si najpniej na jesieni.
Kiedy genera Paulus ostrzega, mwic o moliwych kopotach z za-
opatrzeniem frontu wschodniego, Hitler zaprotestowa: Nie chc wicej
sucha tego gadania o trudnociach z zaopatrzeniem naszych wojsk w
zimie [...]. adnej zimowej kampanii nie bdzie. Wojska ldowe powin-
ny zada Rosjanom jeszcze tylko kilka potnych uderze [...]. Dlatego
kategorycznie zabraniam mwi mi o kampanii zimowej".
36 i
Pod koniec padziernika w samych Niemczech specjalici do spraw
przemysu zbrojeniowego wyranie widzieli, e gospodarcze trudnoci
spotgoway si i bez zdecydowanego przeksztacenia caego systemu.
czyli bez zrezygnowania z koncepcji wojny byskawicznej" i przesta-
wienia przemysu na tryb czasu wojny, zwycistwo bdzie niemoliwe.
Jednoczenie na biurku Hitlera znalaz si raport generaa Georga Tho-
masa, w ktrym stwierdzono, e natarcie na Moskw i zdobycie rosyj-
skiej stolicy w aden sposb nie bdzie oznaczao gospodarczego krachu
Zwizku Sowieckiego aby to osign, naleaoby przynajmniej zaj
rejony przemysowe na Uralu. Ocena ta nie znalaza uznania wrd kie-
rownictwa wojskowo-politycznego Trzeciej Rzeszy. Poza tym nadawano
decydujce znaczenie politycznemu wydwikowi, jaki miaoby zdoby-
cie Moskwy w kraju i za granic.
Na marginesie mwic, dziesi lat wczeniej genera Kurt baron von
Hammerstein-Equord, szef kierownictwa wojsk ldowych Reichswehry,
ktry zastpi na tym stanowisku von Seeckta. owiadczy wgierskie-
mu ambasadorowi w Berlinie: [...] Rosja dziki swojemu doskonaemu
pooeniu geograficznemu jest niezwyciona. Bo jakie moe mie dla
Rosji znaczenie, jeeli nawet na jaki czas uda si zaj Moskw!".
Hitler i jego doradcy byli przekonani, e Armia Czerw ona ma jeszcze
wiksze problemy ni ich wasne wojska i e chocia istniej pcw ne trud-
noci. mona nalega, by natarcie na Moskw byo prowadzone nadal.
a do osignicia celu. Fiihrer do tego stopnia wierzy, e bolszewicki
reym ju zosta pokonany, e rozkaza przerzuci na rdziemnomorski
teatr dziaa wojennych wiksz cz 2. Floty Powietrznej. Jako lotni-
cze wsparcie Grupy Armii rodek" pozosta tylko VIII Korpus Lotniczy
generaa lotnictwa Wolframa von Richthofena.
Generaowie na froncie doskonale si orientowali, e uzyskanie po-
wodzenia w nowej operacji zaczepnej bdzie trudnym zadaniem, a jej
fiasko jest bardzo prawdopodobne. Ale przerwanie natarcia i przejcie
do obrony po to. eby przetrwa zim i kontynuowa natarcie dopiero
na wiosn 1942 roku. byoby jednoznaczne z przyznaniem, e pierwotna
koncepcja kampanii na Wschodzie, podobnie jak plany strategiczne Hi-
tlera, si nie sprawdziy. Taka konstatacja naraziaby na szwank politycz-
ny presti Niemiec i grozia komplikacjami zarwno wewntrz kraju, jak
i na arenie midzynarodowej. Dlatego niemieckie naczelne dowdztwo
w czasie analizy sytuacji zwracao uwag na czynniki pozytywne, kt-
re w jego odczuciu mogy zadecydowa o kontynuowaniu natarcia. To
i(o
e Sowieci zamykali pojawiajce si na froncie wyomy oddziaami po-
spolitego ruszenia, nie za jednostkami regularnymi, jedynie potgowao
wraenie, e przeciwnik goni ju resztk si i e wojna na Wschodzie
moe zakoczy si w najbliszej przyszoci.
Na naradzie dowdcw grup armii 13 listopada w Orszy Hitler ka-
tegorycznie zada, aby za wszelk cen zdoby Moskw. Poparli go
naczelny dowdca wojsk ldowych Walther von Brauchitsch, szef Sztabu
Generalnego Haider, dowdca Grupy Armii rodek" von Bock i inni.
Ustalono, e natarcie rozpocznie si w poowie listopada.
Niemiecki Sztab Generalny uwaa, e sowieckie rezerwy zostay ju
w przewaajcej czci wykorzystane i Stalin nic dysponuje siami po-
zwalajcymi utworzy now rubie obrony, a sowieckie dowdztwo ju
pod koniec wrzenia zaczo przerzuca na zachd dywizje ze wschod-
nich rejonw ZSRR. Zgodnie z postanowieniem GKO z 1 padziernika
1941 roku w kraju wprowadzono obowizkowe przeszkolenie wszyst-
kich obywateli pci mskiej w wieku od 16 do 50 lat: kady zdolny
do noszenia broni obywatel Zwizku SRR powinien zosta przeszkolo-
ny wojskowo, aby by gotw z broni w rku broni swojej Ojczyzny".
Zreszt jako zdolnych do suby powoywano niekiedy rwnie siedcm-
dziesiciolatkw, a obywatelki pci eskiej walczyy caymi pukami,
w tym take w wojskach pancernych i piechocie morskiej.
Zupenie niedawno Mootow tumaczy deputatom Rady Najwyszej
ZSRR, e hitleryzm jest ideologi narodu niemieckiego i wojna z hitle-
ryzmem to pojcie bezsensowne: Ideologi hitleryzmu, podobnie jak
kady inny system ideowy, mona przyj albo odrzuci, jest to sprawa
pogldw politycznych. Ale kady czowiek rozumie, e ideologii nie
sposb zniszczy si, nie mona unicestwi jej za porednictwem wojny.
Dlatego prowadzenie takiej wojny, jak wojna w celu zniszczenia hitle-
ryzmu, jest nie tylko dziaaniem bezsensownym, ale rwnie przestp-
czym [...]".
Teraz sytuacja ulega zmianie i wojn uznano za narodow. Celem
tej oglnonarodowej wojny byo nie tylko usunicie niebezpieczestwa,
jakie zawiso nad Zwizkiem Sowieckim, ale take udzielenie pomocy
wszystkim narodom Europy jczcym pod niemieckim jarzmem" i ca-
kowite zniszczenie wyznawcw obcego systemu ideologicznego". Hi-
tler swoimi rasowymi szalestwami sam zainicjowa w proces i sprzyja
konsolidacji narodu sowieckiego w celu odparcia najedcw.
V,(,
Po rozpoczciu wojny ze Zwizkiem Sowieckim Hitler dy do
nadania jej charakteru krucjaty caej Europy przeciwko bolszewizmowi
traktowanemu jako miertelne niebezpieczestwo, zagraajce samemu
istnieniu Zachodu"'. Jednake realia wprowadzanego na terenach okupo-
wanych nowego porzdku" zniechciy wielu gotowych w splpracowae
z Niemcami, by walczy z bolszewizmem. Hitler nie mia zamiaru uzna
za rwnoprawnych partnerw antybolszewickich rodowisk krajw nad-
batyckich. Ukrainy czy Rosji. Podbite narody miay tylko jedno prawo:
suy niemieckim interesom.
Uwolnieni od chimery sumienia" esesmani oraz ideowo zdeklaro-
wani" czonkowie partii narodowosocjalistycznej rozstrzeliwali politru-
kw, komunistw i aktywistw (na podstawie rozkazu O komisarzach").
ydw i Cyganw (na podstawie teorii rasowej), muzumanw (poczt-
kowo nie orientowali si, e obrzezanie nie jest typowe tylko dla ydw)
i po prostu ludno cywiln (czemu zwyciski Aryjczyk nie miaby sobie
postrzela do podludzi?).
Dziaania niemieckich sub specjalnych (gestapo, SD i innych) re-
alizujcych polityk terroru i za jej porednictwem wpajajcych ludno-
ci szacunek do Niemcw" tylko nasilay opr przeciwko okupantom.
Sowieckie radio codziennie przekazywao informacje o bestialstwie
najedcw. I chocia prawda bya w nich do solidnie przemieszana
z wymysami (jak na przykad wspomniana jaki czas temu bzdura o be-
stialstwach czogistw Mansteina), tym atutem sowiecka propaganda po-
sugiwaa si niezwykle czsto.
Nienawi do faszystw wpajano na wrcz filozoficznym poziomie:
Kura nie ptak, faszysta nie czowiek.
Faszyst drczy chandra, jeeli nie zabije czowieka.
Do faszystw tylko pogarda - ohydni do obrzydliwoci.
Od faszystowskich gadw cignie smrodem.
Daj faszycie nawozu dwa wozy
U faszystw morda niemyta - jak wiskie koryto.
Faszysta wredna wesz, szybciej faszyst zniszcz .
1
K. Tippelskirch, Istorija Wtoroj mirowoj wojny, Moskwa 1956.
:
Dodatkowego wdziku tym oryginalnym hasom dodawao ciekawe rymo
A lak na marginesie pierwsze haso jest nam dobrze znane w innej wersji: Kur,
ptica, Polsza nie zagranica. Przyp. tum.
307
e Sowieci zamykali pojawiajce si na froncie wyomy oddziaami po-
spolitego ruszenia, nie za jednostkami regularnymi, jedynie potgowao
wraenie, e przeciwnik goni ju resztk si i e wojna na Wschodzie
moe zakoczy si w najbliszej przyszoci.
Na naradzie dowdcw grup armii 13 listopada w Orszy Hitler ka-
tegorycznie zada, aby za wszelk cen zdoby Moskw. Poparli go
naczelny dowdca wojsk ldowych Walther von Brauchitsch, szef Sztabu
Generalnego Haider, dowdca Grupy Armii rodek" von Bock i inni.
Ustalono, e natarcie rozpocznie si w poowie listopada.
Niemiecki Sztab Generalny uwaa, e sowieckie rezerwy zostay ju
w przewaajcej czci wykorzystane i Stalin nic dysponuje siami po-
zwalajcymi utworzy now rubie obrony, a sowieckie dowdztwo ju
pod koniec wrzenia zaczo przerzuca na zachd dywizje ze wschod-
nich rejonw ZSRR. Zgodnie z postanowieniem GKO z 1 padziernika
1941 roku w kraju wprowadzono obowizkowe przeszkolenie wszyst-
kich obywateli pci mskiej w wieku od 16 do 50 lat: kady zdolny
do noszenia broni obywatel Zwizku SRR powinien zosta przeszkolo-
ny wojskowo, aby by gotw z broni w rku broni swojej Ojczyzny".
Zreszt jako zdolnych do suby powoywano niekiedy rwnie siedcm-
dziesiciolatkw, a obywatelki pci eskiej walczyy caymi pukami,
w tym take w wojskach pancernych i piechocie morskiej.
Zupenie niedawno Mootow tumaczy deputatom Rady Najwyszej
ZSRR, e hitleryzm jest ideologi narodu niemieckiego i wojna z hitle-
ryzmem to pojcie bezsensowne: Ideologi hitleryzmu, podobnie jak
kady inny system ideowy, mona przyj albo odrzuci, jest to sprawa
pogldw politycznych. Ale kady czowiek rozumie, e ideologii nie
sposb zniszczy si, nie mona unicestwi jej za porednictwem wojny.
Dlatego prowadzenie takiej wojny, jak wojna w celu zniszczenia hitle-
ryzmu, jest nie tylko dziaaniem bezsensownym, ale rwnie przestp-
czym [...]".
Teraz sytuacja ulega zmianie i wojn uznano za narodow. Celem
tej oglnonarodowej wojny byo nie tylko usunicie niebezpieczestwa,
jakie zawiso nad Zwizkiem Sowieckim, ale take udzielenie pomocy
wszystkim narodom Europy jczcym pod niemieckim jarzmem" i ca-
kowite zniszczenie wyznawcw obcego systemu ideologicznego". Hi-
tler swoimi rasowymi szalestwami sam zainicjowa w proces i sprzyja
konsolidacji narodu sowieckiego w celu odparcia najedcw.
V,(,
Po rozpoczciu wojny ze Zwizkiem Sowieckim Hitler dy do
nadania jej charakteru krucjaty caej Europy przeciwko bolszewizmowi
traktowanemu jako miertelne niebezpieczestwo, zagraajce samemu
istnieniu Zachodu"'. Jednake realia wprowadzanego na terenach okupo-
wanych nowego porzdku" zniechciy wielu gotowych w splpracowae
z Niemcami, by walczy z bolszewizmem. Hitler nie mia zamiaru uzna
za rwnoprawnych partnerw antybolszewickich rodowisk krajw nad-
batyckich. Ukrainy czy Rosji. Podbite narody miay tylko jedno prawo:
suy niemieckim interesom.
Uwolnieni od chimery sumienia" esesmani oraz ideowo zdeklaro-
wani" czonkowie partii narodowosocjalistycznej rozstrzeliwali politru-
kw, komunistw i aktywistw (na podstawie rozkazu O komisarzach").
ydw i Cyganw (na podstawie teorii rasowej), muzumanw (poczt-
kowo nie orientowali si, e obrzezanie nie jest typowe tylko dla ydw)
i po prostu ludno cywiln (czemu zwyciski Aryjczyk nie miaby sobie
postrzela do podludzi?).
Dziaania niemieckich sub specjalnych (gestapo, SD i innych) re-
alizujcych polityk terroru i za jej porednictwem wpajajcych ludno-
ci szacunek do Niemcw" tylko nasilay opr przeciwko okupantom.
Sowieckie radio codziennie przekazywao informacje o bestialstwie
najedcw. I chocia prawda bya w nich do solidnie przemieszana
z wymysami (jak na przykad wspomniana jaki czas temu bzdura o be-
stialstwach czogistw Mansteina), tym atutem sowiecka propaganda po-
sugiwaa si niezwykle czsto.
Nienawi do faszystw wpajano na wrcz filozoficznym poziomie:
Kura nie ptak, faszysta nie czowiek.
Faszyst drczy chandra, jeeli nie zabije czowieka.
Do faszystw tylko pogarda - ohydni do obrzydliwoci.
Od faszystowskich gadw cignie smrodem.
Daj faszycie nawozu dwa wozy
U faszystw morda niemyta - jak wiskie koryto.
Faszysta wredna wesz, szybciej faszyst zniszcz .
1
K. Tippelskirch, Istorija Wtoroj mirowoj wojny, Moskwa 1956.
:
Dodatkowego wdziku tym oryginalnym hasom dodawao ciekawe rymo
A lak na marginesie pierwsze haso jest nam dobrze znane w innej wersji: Kur,
ptica, Polsza nie zagranica. Przyp. tum.
307
Wanie zderzenie dwch ideologii nadao tej wojnie niemal religijny
charakter, sprawio, e staa si niezwykle okrutna i bezkompromisowa.
Ale jeeli chodzi o okruciestwo, europejski ludojad Hitler by w porwna-
niu z kaukaskim ludojadem Stalinem po prostu infantylnym maolatem.
* * *
Poniewa czasu do nastania zimy byo niewiele, Niemcy nie plano-
wali adnych szczeglnie skomplikowanych przegrupowa wojsk. Nie
mona ju duej stosowa operacyjnych trikw. Przegrupowanie wojsk
niemoliwe. Moliwe s jedynie celowe dziaania taktyczne, wynikajce
z zaistniaej sytuacji". Tak opini von Bocka zanotowa w swoim dzien-
niku Haider. Wynika z tego, e Niemcy zamierzali rozpocz natarcie
w poprzednim ugrupowaniu bojowym, co byo sprzeczne z wszelkimi
zasadami sztuki wojennej, ale innego wyjcia nic mieli. Kierunki nie-
mieckich uderze staway si dla sowieckiego dowdztwa coraz bardziej
ewidentne i w konsekwencji przewaga manewrowa, jak dysponowali
Niemcy, tracia na wartoci.
Do drugiego natarcia na Moskw niemieckie dowdztwo utworzyo
na skrzydach Frontu Zachodniego dwa zgrupowania uderzeniowe. Od
pnocnego zachodu na sowieck stolic miao naciera zgrupowanie
w skadzie 3. i 4. Grupa Pancerna oraz cz si 9. Armii, na kierunku
lulsko-kaszyrskim - 2. Armia Pancerna.
Czwarta Armia polowa szykowaa si do dziaa bojowych na kilku
kierunkach zwinogrdzkim. kubiskim, naro-fomiskim, podolskim
i sierpuchowskim. Na kadym z nich dziaa jeden korpus armijny
wzmocniony czogami. Koncepcja operacji polegaa na tym, aby dwiema
potnymi grupami szybkimi zada jednoczesne, miadce uderzenia na
stykach trzech sowieckich frontw, rozbi przeciwnika i szybko obej
Moskw od pnocy i poudnia, zamykajc pancerne kleszcze na wschd
od stolicy.
Do zdobycia Moskwy skierowano ogem 51 dywizji, w tym 13 pan-
cernych i 7 zmotoryzowanych. Znajdowao si w nich 1000 czogw
i okoo 10 400 dzia i modzierzy. Zewntrzne skrzyda zgrupowa ude-
rzeniowych miay osania 9. i 2. Armia. Oson lotnicz operacji zapew-
niao okoo 600 samolotw.
Do rozpoczcia nowego natarcia Grupy Armii rodek" nie usunito
kopotw z zaopatrzeniem. Dywizje nie miay penych stanw uzbroje-
368
nia, zwaszcza czogw. Od podjcia operacji Tajfun" straty osobowe
wynosiy ju ogem 316 596 ludzi, czyli prawie 50 procent wszystkich
strat na Froncie Wschodnim. Od pocztku padziernika grupa armii nic
otrzymywaa adnych uzupenie. Ogem do 10 listopada 1941 roku
Wehrmacht straci w Rosji ponad 2000 czogw, a otrzyma! w tym sa-
mym okresie zaledwie 601 czogw i dzia szturmowych. W Raporcie
o ocenie moliwoci bojowych armii na Wschodzie" OKW doszo do
wniosku, e z powodu duych strat materiaowych bojowe stany ilocio-
we pukw pancernych zmalay przecitnie o 65 75 procent i rzeczywi-
sta sia dywizji pancernej spada do 35 procent stanu etatowego.
Due - wedug niemieckich standardw - straty czogw ujawniy
braki organizacyjne sub remontowo-ewakuaeyjnych. Poniewa grupy
armii dysponoway jedynie magazynami czci zamiennych i nic mia-
y dostatecznej liczby pododdziaw remontowych, trzeba byo wysya
uszkodzone maszyny do Niemiec, aby wykonywa naprawy w warun-
kach fabrycznych. Wobec strat bojowych, a take wynikajcych z niepla-
nowanego wikszego zuycia z temperaturami i warunkami pogodowymi
panujcymi w Rosji, scentralizowane suby remontowe nie naday ze
zwikszaniem mocy przerobowych. Daway o sobie zna rwnie braki
w zaopatrzeniu w czci zamienne, potgowane dodatkowo obecnoci
w subie rnorodnych, w tym rwnie zdobycznych, typw czogw.
Scentralizowanie remontw wozw bojowych sprawiao rwnie, e
transport z frontu i z powrotem zmniejsza i tak niedu przepustowo
linii kolejowych, front za traci remontowane czogi na do dugi okres.
Niemieckie przedsibiorstwa przemysowe bardziej ni planowano ob-
cione byy pracami remontowymi i nie mogy w penym zakresie re-
alizowa zada zwizanych z produkcj czogw. Dopiero w 1942 roku
nastpio przejcie do zdecentralizowanego systemu remontw broni
pancernej w warunkach polowych.
Straty w rodkach transportu samochodowego osigny katastrofal-
ne rozmiary, co znacznie ograniczyo manewrowo i szybko porusza-
nia si jednostek piechoty. Z prawie 500 tysicy samochodw, traktorw
i motocykli, z ktrymi niemieckie wojska na wschodzie rozpoczyna)
wojn 22 czerwca 1941 roku, do 15 padziernika pozostao sprawnych
jedynie 15 procent, czyli okoo 75 tysicy.
Niemieckie wojska, zaopatrywane w stopniu, ktry nie zaspokaja
ich potrzeb, znacznie osabione, niewystarczajco wyposaone i nieprzy-
gotowane do zimy, miay obecnie do czynienia z przeciwnikiem zdecy-
M)
1
)
Wanie zderzenie dwch ideologii nadao tej wojnie niemal religijny
charakter, sprawio, e staa si niezwykle okrutna i bezkompromisowa.
Ale jeeli chodzi o okruciestwo, europejski ludojad Hitler by w porwna-
niu z kaukaskim ludojadem Stalinem po prostu infantylnym maolatem.
* * *
Poniewa czasu do nastania zimy byo niewiele, Niemcy nie plano-
wali adnych szczeglnie skomplikowanych przegrupowa wojsk. Nie
mona ju duej stosowa operacyjnych trikw. Przegrupowanie wojsk
niemoliwe. Moliwe s jedynie celowe dziaania taktyczne, wynikajce
z zaistniaej sytuacji". Tak opini von Bocka zanotowa w swoim dzien-
niku Haider. Wynika z tego, e Niemcy zamierzali rozpocz natarcie
w poprzednim ugrupowaniu bojowym, co byo sprzeczne z wszelkimi
zasadami sztuki wojennej, ale innego wyjcia nic mieli. Kierunki nie-
mieckich uderze staway si dla sowieckiego dowdztwa coraz bardziej
ewidentne i w konsekwencji przewaga manewrowa, jak dysponowali
Niemcy, tracia na wartoci.
Do drugiego natarcia na Moskw niemieckie dowdztwo utworzyo
na skrzydach Frontu Zachodniego dwa zgrupowania uderzeniowe. Od
pnocnego zachodu na sowieck stolic miao naciera zgrupowanie
w skadzie 3. i 4. Grupa Pancerna oraz cz si 9. Armii, na kierunku
lulsko-kaszyrskim - 2. Armia Pancerna.
Czwarta Armia polowa szykowaa si do dziaa bojowych na kilku
kierunkach zwinogrdzkim. kubiskim, naro-fomiskim, podolskim
i sierpuchowskim. Na kadym z nich dziaa jeden korpus armijny
wzmocniony czogami. Koncepcja operacji polegaa na tym, aby dwiema
potnymi grupami szybkimi zada jednoczesne, miadce uderzenia na
stykach trzech sowieckich frontw, rozbi przeciwnika i szybko obej
Moskw od pnocy i poudnia, zamykajc pancerne kleszcze na wschd
od stolicy.
Do zdobycia Moskwy skierowano ogem 51 dywizji, w tym 13 pan-
cernych i 7 zmotoryzowanych. Znajdowao si w nich 1000 czogw
i okoo 10 400 dzia i modzierzy. Zewntrzne skrzyda zgrupowa ude-
rzeniowych miay osania 9. i 2. Armia. Oson lotnicz operacji zapew-
niao okoo 600 samolotw.
Do rozpoczcia nowego natarcia Grupy Armii rodek" nie usunito
kopotw z zaopatrzeniem. Dywizje nie miay penych stanw uzbroje-
368
nia, zwaszcza czogw. Od podjcia operacji Tajfun" straty osobowe
wynosiy ju ogem 316 596 ludzi, czyli prawie 50 procent wszystkich
strat na Froncie Wschodnim. Od pocztku padziernika grupa armii nic
otrzymywaa adnych uzupenie. Ogem do 10 listopada 1941 roku
Wehrmacht straci w Rosji ponad 2000 czogw, a otrzyma! w tym sa-
mym okresie zaledwie 601 czogw i dzia szturmowych. W Raporcie
o ocenie moliwoci bojowych armii na Wschodzie" OKW doszo do
wniosku, e z powodu duych strat materiaowych bojowe stany ilocio-
we pukw pancernych zmalay przecitnie o 65 75 procent i rzeczywi-
sta sia dywizji pancernej spada do 35 procent stanu etatowego.
Due - wedug niemieckich standardw - straty czogw ujawniy
braki organizacyjne sub remontowo-ewakuaeyjnych. Poniewa grupy
armii dysponoway jedynie magazynami czci zamiennych i nic mia-
y dostatecznej liczby pododdziaw remontowych, trzeba byo wysya
uszkodzone maszyny do Niemiec, aby wykonywa naprawy w warun-
kach fabrycznych. Wobec strat bojowych, a take wynikajcych z niepla-
nowanego wikszego zuycia z temperaturami i warunkami pogodowymi
panujcymi w Rosji, scentralizowane suby remontowe nie naday ze
zwikszaniem mocy przerobowych. Daway o sobie zna rwnie braki
w zaopatrzeniu w czci zamienne, potgowane dodatkowo obecnoci
w subie rnorodnych, w tym rwnie zdobycznych, typw czogw.
Scentralizowanie remontw wozw bojowych sprawiao rwnie, e
transport z frontu i z powrotem zmniejsza i tak niedu przepustowo
linii kolejowych, front za traci remontowane czogi na do dugi okres.
Niemieckie przedsibiorstwa przemysowe bardziej ni planowano ob-
cione byy pracami remontowymi i nie mogy w penym zakresie re-
alizowa zada zwizanych z produkcj czogw. Dopiero w 1942 roku
nastpio przejcie do zdecentralizowanego systemu remontw broni
pancernej w warunkach polowych.
Straty w rodkach transportu samochodowego osigny katastrofal-
ne rozmiary, co znacznie ograniczyo manewrowo i szybko porusza-
nia si jednostek piechoty. Z prawie 500 tysicy samochodw, traktorw
i motocykli, z ktrymi niemieckie wojska na wschodzie rozpoczyna)
wojn 22 czerwca 1941 roku, do 15 padziernika pozostao sprawnych
jedynie 15 procent, czyli okoo 75 tysicy.
Niemieckie wojska, zaopatrywane w stopniu, ktry nie zaspokaja
ich potrzeb, znacznie osabione, niewystarczajco wyposaone i nieprzy-
gotowane do zimy, miay obecnie do czynienia z przeciwnikiem zdecy-
M)
1
)
dowanym kontynuowa walk, a co waniejsze, mogcym sprowadza
z gbi kraju nowe siy. Korzystajc z tego, e niemieckie natarcie pod
Moskw zaczo buksowa", sowieckie dowdztwo niezwocznie do-
datkowo umocnio linie obrony - moajsk i inne. Zbudowano nowe
stanowiska, na szerok skal minowano teren. Do minowania drg utwo-
rzono dwie grupy operacyjno-inynieryjnc, z ktrych kada skadaa si
z 9 batalionw saperw. Ze swoich odwodw Stawka sformowaa ca
armi inynieryjn. Poza tym w budowie obiektw obronnych uczestni-
czyy bataliony robocze utworzone z mieszkacw Moskwy i jej okolic.
Wzgrza i masywy lene daway due moliwoci obrony i ograni-
czay moliwoci nacierajcych. Dziki niewielkiej odlegoci od baz
zaopatrzenia szybko dostarczono sowieckim wojskom amunicj, paliwo
i prowiant, a take sprawnie przerzucano niezbdne siy na szczeglnie
zagroone odcinki rokadowymi liniami kolejowymi. Dobrze wyposaone
lotniska stacjonarne wok stolicy pozwalay udziela wsparcia lotnicze-
go jednostkom Armii Czerwonej nawet wwczas, gdy niemieccy lotnicy
nie mogli startowa z rozmokych lub skutych lodem lotnisk polowych.
Jeszcze waniejszym czynnikiem stay si uzupenienia w ludziach
i sprzcie, jakie otrzymay w pierwszej poowie listopada Front Zachodni
i Kaliningradzki. Od 1 do 15 listopada Stawka skierowaa na Front Za-
chodni 100 tysicy ludzi, 300 czogw i 2000 dzia. Na pierwszej linii
umieszczano nie pospolite ruszenie, ale kadrowe dywizje przerzucone
z Azji rodkowej i Dalekiego Wschodu, a take z innych frontw. Staw-
ce udao si 15 listopada wystawi przeciwko niemieckim wojskom 82
dywizje. Co prawda ich stany liczebne byy nisze od etatowych. redni
stan osobowy dywizji na Froncie Zachodnim wynosi 6500 ludzi, na Ka-
liniskim - 5600 ludzi. Dziki wykorzystaniu lotnictwa OPL Moskwy,
liczba samolotw bojowych wynosia 1138 maszyn, przy czym wik-
szo stanowiy myliwce.
Na jesieni 1941 roku liczba czogw w Armii Czerwonej znacznie
si zmniejszya i do listopada straty wyniosy okoo 27 000 wozw bojo-
wych. W padzierniku rozpocza si ewakuacja na wschd leningradz-
kich Zakadw Kirowskich i zakadw w Charkowie. W okresie bitwy
o Moskw jedynym duym orodkiem produkcji trzydziestek czwrek"
pozostaa stalingradzka fabryka traktorw. Mimo to jednak do jednostek
nieustannie dostarczano sprzt. Zakady samochodowe w Gorkim mie-
sicznie wysyay na front 400 lekkich czogw T-60 o pancerzu czoo-
wym 35 mm.
370
Ale to nic wszystko: od pocztku wrzenia 1941 roku Wielka Bry-
tania zacza dostarcza Zwizkowi Sowieckiemu sprzt wojskowy na
zasadach lend-lcase'u. Do Brytyjczykw wkrtce doczyli Ameryka-
nie. Zgodnie z podpisan I padziernika w Moskwie umow pomidzy
ZSRR, Stanami Zjednoczonymi i Wielk Brytani, mocarstwa zachodnie
zobow izyway si miesicznie dostarcza Zwizkowi Sowieckiemu 400
samolotw. 500 czogw, du liczb samochodw ciarowych i wiele
innego sprztu. W konsekwencji do koca roku Armia Czerwona otrzy-
maa 750 brytyjskich i 180 amerykaskich czogw. Dla porwnania.
2. Grupa Pancerna Guderiana w czasie procznych dziaa bojowych
otrzymaa w charakterze uzupenienia zaledwie 150 wozw bojowych.
Tylko na kierunku moskiewskim Frontu Zachodniego sowieckie woj-
ska pancerne liczyy 3 dywizje pancerne i 3 strzelcw zmotoryzowanych.
19 brygad pancernych i samodzielny batalion czogw. Znajdowao si
w nich 890 czogw, w tym okoo 650 lekkich. Wszystkie pancerne jed-
nostki i zwizki taktyczne dziaay w skadach armii oglnowojskowych.
k it A
Dziaania bojowe rozpoczo 15 listopada natarcie 3. Grupy Pancer-
nej, podjte silami 3 dywizji pancernych i 2 zmotoryzowanych, wspiera-
nych przez jednostki piechoty XXVII Korpusu Armijnego. Zostao ono
wyprowadzone z rejonu na pnocny zachd od Wookoamska, przeciw-
ko 30. Armii generaa Chomienki. Dzie pniej, 16 listopada, do natar-
cia przesza 4. Grupa Pancerna, dziaajca na odcinku obrony 16. Armii
Rokossowskiego.
Trzydziesta Armia, ktrej sektor obrony liczy okoo 70 kilometrw,
miaa w swoim skadzie dwie dywizje strzeleckie, jedn kawalerii oraz
21. i 8. Brygad Pancern. Co prawda, po walkach o Kalinin w obu bry-
gadach pozostao zalcdw ie 56 czogw. Prowadzc obron w pierwszym
rzucie wojsk armii, sowieccy czogici oraz jednostki piechot) musieli
toczy cikie walki z przewaajcymi silami przeciwnika, ktry na tym
kierunku wprowadzi do boju 300 czogw. Szczeglnie dobrze spraw ia
si w tym okresie 21. Brygada Pancerna podpukownika A.L.. Lesowego.
Jej dziaajce z zasadzek pododdziay zniszczyy 15 i 16 listopada 18
czogw przeciwnika. Ale sama brygada w czasie tych dwch dni stracia
wszystkie czogi i okoo 35 procent stanu osobowego.
371
dowanym kontynuowa walk, a co waniejsze, mogcym sprowadza
z gbi kraju nowe siy. Korzystajc z tego, e niemieckie natarcie pod
Moskw zaczo buksowa", sowieckie dowdztwo niezwocznie do-
datkowo umocnio linie obrony - moajsk i inne. Zbudowano nowe
stanowiska, na szerok skal minowano teren. Do minowania drg utwo-
rzono dwie grupy operacyjno-inynieryjnc, z ktrych kada skadaa si
z 9 batalionw saperw. Ze swoich odwodw Stawka sformowaa ca
armi inynieryjn. Poza tym w budowie obiektw obronnych uczestni-
czyy bataliony robocze utworzone z mieszkacw Moskwy i jej okolic.
Wzgrza i masywy lene daway due moliwoci obrony i ograni-
czay moliwoci nacierajcych. Dziki niewielkiej odlegoci od baz
zaopatrzenia szybko dostarczono sowieckim wojskom amunicj, paliwo
i prowiant, a take sprawnie przerzucano niezbdne siy na szczeglnie
zagroone odcinki rokadowymi liniami kolejowymi. Dobrze wyposaone
lotniska stacjonarne wok stolicy pozwalay udziela wsparcia lotnicze-
go jednostkom Armii Czerwonej nawet wwczas, gdy niemieccy lotnicy
nie mogli startowa z rozmokych lub skutych lodem lotnisk polowych.
Jeszcze waniejszym czynnikiem stay si uzupenienia w ludziach
i sprzcie, jakie otrzymay w pierwszej poowie listopada Front Zachodni
i Kaliningradzki. Od 1 do 15 listopada Stawka skierowaa na Front Za-
chodni 100 tysicy ludzi, 300 czogw i 2000 dzia. Na pierwszej linii
umieszczano nie pospolite ruszenie, ale kadrowe dywizje przerzucone
z Azji rodkowej i Dalekiego Wschodu, a take z innych frontw. Staw-
ce udao si 15 listopada wystawi przeciwko niemieckim wojskom 82
dywizje. Co prawda ich stany liczebne byy nisze od etatowych. redni
stan osobowy dywizji na Froncie Zachodnim wynosi 6500 ludzi, na Ka-
liniskim - 5600 ludzi. Dziki wykorzystaniu lotnictwa OPL Moskwy,
liczba samolotw bojowych wynosia 1138 maszyn, przy czym wik-
szo stanowiy myliwce.
Na jesieni 1941 roku liczba czogw w Armii Czerwonej znacznie
si zmniejszya i do listopada straty wyniosy okoo 27 000 wozw bojo-
wych. W padzierniku rozpocza si ewakuacja na wschd leningradz-
kich Zakadw Kirowskich i zakadw w Charkowie. W okresie bitwy
o Moskw jedynym duym orodkiem produkcji trzydziestek czwrek"
pozostaa stalingradzka fabryka traktorw. Mimo to jednak do jednostek
nieustannie dostarczano sprzt. Zakady samochodowe w Gorkim mie-
sicznie wysyay na front 400 lekkich czogw T-60 o pancerzu czoo-
wym 35 mm.
370
Ale to nic wszystko: od pocztku wrzenia 1941 roku Wielka Bry-
tania zacza dostarcza Zwizkowi Sowieckiemu sprzt wojskowy na
zasadach lend-lcase'u. Do Brytyjczykw wkrtce doczyli Ameryka-
nie. Zgodnie z podpisan I padziernika w Moskwie umow pomidzy
ZSRR, Stanami Zjednoczonymi i Wielk Brytani, mocarstwa zachodnie
zobow izyway si miesicznie dostarcza Zwizkowi Sowieckiemu 400
samolotw. 500 czogw, du liczb samochodw ciarowych i wiele
innego sprztu. W konsekwencji do koca roku Armia Czerwona otrzy-
maa 750 brytyjskich i 180 amerykaskich czogw. Dla porwnania.
2. Grupa Pancerna Guderiana w czasie procznych dziaa bojowych
otrzymaa w charakterze uzupenienia zaledwie 150 wozw bojowych.
Tylko na kierunku moskiewskim Frontu Zachodniego sowieckie woj-
ska pancerne liczyy 3 dywizje pancerne i 3 strzelcw zmotoryzowanych.
19 brygad pancernych i samodzielny batalion czogw. Znajdowao si
w nich 890 czogw, w tym okoo 650 lekkich. Wszystkie pancerne jed-
nostki i zwizki taktyczne dziaay w skadach armii oglnowojskowych.
k it A
Dziaania bojowe rozpoczo 15 listopada natarcie 3. Grupy Pancer-
nej, podjte silami 3 dywizji pancernych i 2 zmotoryzowanych, wspiera-
nych przez jednostki piechoty XXVII Korpusu Armijnego. Zostao ono
wyprowadzone z rejonu na pnocny zachd od Wookoamska, przeciw-
ko 30. Armii generaa Chomienki. Dzie pniej, 16 listopada, do natar-
cia przesza 4. Grupa Pancerna, dziaajca na odcinku obrony 16. Armii
Rokossowskiego.
Trzydziesta Armia, ktrej sektor obrony liczy okoo 70 kilometrw,
miaa w swoim skadzie dwie dywizje strzeleckie, jedn kawalerii oraz
21. i 8. Brygad Pancern. Co prawda, po walkach o Kalinin w obu bry-
gadach pozostao zalcdw ie 56 czogw. Prowadzc obron w pierwszym
rzucie wojsk armii, sowieccy czogici oraz jednostki piechot) musieli
toczy cikie walki z przewaajcymi silami przeciwnika, ktry na tym
kierunku wprowadzi do boju 300 czogw. Szczeglnie dobrze spraw ia
si w tym okresie 21. Brygada Pancerna podpukownika A.L.. Lesowego.
Jej dziaajce z zasadzek pododdziay zniszczyy 15 i 16 listopada 18
czogw przeciwnika. Ale sama brygada w czasie tych dwch dni stracia
wszystkie czogi i okoo 35 procent stanu osobowego.
371
Pomimo aktywnych dziaa sowieckich wojsk i zmasowanych ude-
rze sowieckiego lotnictwa, przeciwnik zdoa 17 listopada dokona
przeamania na poudnie od Zalewu [wankowskiego i na szerokim fron-
cie wyj nad Wog na poudnie od Kalinina. Trzydziesta Armia zostaa
rozczonkowana na trzy zgrupowania i na jej lewym skrzydle Niemcy
rozwijali natarcie na Soniecznogorsk i Klin. Sto Sidma Dywizja Strze-
lecka (zmot.) pukownika P.G. Czanczibadze walczya w okreniu.
a nastpnie przebia si pod Klin. W momencie wyjcia do swoich byo
w niej nie wicej ni 200 onierzy i 15 lekkich czogw. Na pnocny
zachd od Moskwy powstaa trudna sytuacja. Aby zapewnie jednolite
dowodzenie w tym sektorze, 30. Armia, ktra utracia 70 procent stanu.
zostaa przekazana Frontowi Zachodniemu i jej dowdc zamiast gene-
raa Chomienki zosta genera Leluszenko.
Zacieke walki pancerne rozgorzay w kierunku na Istr. w sekto-
rze 16. Armii. Rokossowski dysponowa solidnymi siami - 4 dywizje
strzeleckie, 6 kawalerii. 58. Dywizja Pancerna, 5 brygad pancernych.
W jednostkach tych znajdowao si 218 czogw (w tym 172 lekkie)
i 746 dzia. Przeciwnik wprowadzi do walki XXXXVI i XXXX Kor-
pus Zmotoryzowany oraz V Korpus Armijny - razem okoo 400 czogw
i 1030 dzia.
Dowdztwo Frontu Zachodniego, biorc pod uwag liczebn prze-
wag Niemcw w czogach, postanowio skupi gwne wysiki brygad
pancernych na obronie szosy wookoainskiej. W tym celu szosa zosta-
a osonita systemem gboko urzutowanych zasadzek brygad pancer-
nych. Pierwszy rzut stanowia I. Brygada Pancerna Gwardii i 27. BPanc.
W drugim znajdowaa si 23. Brygada Pancerna pod dowdztwem pu-
kownika J.J. Bieowa oraz 28. BPanc. Trzeci rzut zasadzek zorganizo-
waa 33. Brygada Pancerna podpukownika S.L. Gontariewa. Wszystkie
zasadzki miay czno ze sob oraz z dywizjami strzeleckimi, na kt-
rych odcinkach dziaay. Poza tym wzdu szosy wookoainskiej utwo-
rzono 12 rejonw przeciwpancernych, w ktrych za przeszkodami prze-
ciwpancernymi znajdoway si baterie artyleryjskie i pojedyncze czogi.
Dowdztwo frontu zlecio oson styku 30. i 16. Armii 58. D.Panc. oraz
dwm dywizjom kawalerii.
Ale przed samym niemieckim natarciem to ugrupowanie bojowe zo-
stao zdemontowane. Jeszcze 15 listopada Rokossowski mia dwa razy
wicej czogw, ale zdoa je wykoczy w jeden dzie. Sowieccy wo-
dzw ie nie potrafili walczy z maymi stratami, a ludzi oszczdzali tylko
w deklaracjach. Przed samym niemieckim natarciem Zukw wydal do-
wdcy 16. Armii rozkaz, by z rejonu na pnoc od Wookoamska zaata-
kowa zgrupowanie przeciwnika.
Na przygotowania dawano j edn noc. Mwic szczerze, nie mo-
gem zrozumie, czym kierowa si dowdca, wydajc taki rozkaz. Si na
t operacj moglimy przeznaczy niewiele. Czasu na jej przygotowanie
nie byo. Nieprzyjaciel lada chwila mg na nas uderzy. Moja proba do-
tyczca przynajmniej przeduenia czasu niezbdnego do przygotowania
operacji nie zostaa uwzgldniona'*'.
Przypuszczam, e dowdca 16. Armii niezbyt mocno protestowa.
Bd co bd nie mia ochoty wraca na wizienn prycz. Szesnastego
listopada Rokossowski rzuci do walki dopiero co przekazan mu 58. Dy-
wizj Pancern. Dywizja przybya z Dalekiego Wschodu i wczono j
do skadu armii dopiero 14 padziernika. Nie zdya jeszcze przeprowa-
dzi rozpoznania terenu i stanowisk przeciwnika. Wysano j do czoo-
wego ataku i zgodnie z tradycj, przez bagno. Wiele czogw utkno, po-
zostae rozstrzelali Niemcy z zamaskowanych stanowisk artyleryjskich.
W jednym ataku dywizja stracia bezpowrotnie 157 ze l98 posiadanych
czogw i 1731 zabitych i rannych jedn trzeci skadu osobowego.
Rokossowski win za niepowodzenie obarczy dowdc dywizji ge-
neraa majora A.A. Kotlarowa, ktry nie wytrzyma tego wszystkiego
i zastrzeli si, pozostawiajc przedmiertn notatk: Oglna dezorga-
nizacja i utrata dowodzenia. Winne s wysze sztaby. Nic chc ponosi
odpowiedzialnoci. Jamuga, odchodcie za przeszkod przeciw pancern.
Ratujcie Moskw. Z przodu bez perspektyw". Po wojnie w swoich pa-
mitnikach Rokossowski wspomnia mimochodem: Otrzymalimy [...]
prawie pozbawion sprztu bojowego 58. Dywizj Pancern"
4
.
Tego samego dnia dowdca 16. Armii wysia do szary na okopa-
n niemieck piechot i czogi 7. Dywizji Pancernej, a take przybye
z Azji rodkowej 17. i 44. Dywizji Kawalerii! Zdolno bojow kawalerii
Rokossowski ocenia niezbyt wysoko: [...] konie nie zostay przekute na
zim, a w okolicach podmoskiewskich ziemia ju zamarza i na bagnach
pojawi si ld, co utrudniao kawalerii poruszanie si. Ponadto onierze
i dowdcy tych dywizji nie umieli jeszcze dziaa w terenie pocitym
i lesisto-bagnistym I wanie tych Azjatw- 6 tysicy ludzi-dowdca
' K. Rokossowski. <>/>. cii., s. 103. Przyp. tum.
4
Ibid. Przyp. tum.
5
Ibid., s. 1(12. Przyp. tum.
373
Pomimo aktywnych dziaa sowieckich wojsk i zmasowanych ude-
rze sowieckiego lotnictwa, przeciwnik zdoa 17 listopada dokona
przeamania na poudnie od Zalewu [wankowskiego i na szerokim fron-
cie wyj nad Wog na poudnie od Kalinina. Trzydziesta Armia zostaa
rozczonkowana na trzy zgrupowania i na jej lewym skrzydle Niemcy
rozwijali natarcie na Soniecznogorsk i Klin. Sto Sidma Dywizja Strze-
lecka (zmot.) pukownika P.G. Czanczibadze walczya w okreniu.
a nastpnie przebia si pod Klin. W momencie wyjcia do swoich byo
w niej nie wicej ni 200 onierzy i 15 lekkich czogw. Na pnocny
zachd od Moskwy powstaa trudna sytuacja. Aby zapewnie jednolite
dowodzenie w tym sektorze, 30. Armia, ktra utracia 70 procent stanu.
zostaa przekazana Frontowi Zachodniemu i jej dowdc zamiast gene-
raa Chomienki zosta genera Leluszenko.
Zacieke walki pancerne rozgorzay w kierunku na Istr. w sekto-
rze 16. Armii. Rokossowski dysponowa solidnymi siami - 4 dywizje
strzeleckie, 6 kawalerii. 58. Dywizja Pancerna, 5 brygad pancernych.
W jednostkach tych znajdowao si 218 czogw (w tym 172 lekkie)
i 746 dzia. Przeciwnik wprowadzi do walki XXXXVI i XXXX Kor-
pus Zmotoryzowany oraz V Korpus Armijny - razem okoo 400 czogw
i 1030 dzia.
Dowdztwo Frontu Zachodniego, biorc pod uwag liczebn prze-
wag Niemcw w czogach, postanowio skupi gwne wysiki brygad
pancernych na obronie szosy wookoainskiej. W tym celu szosa zosta-
a osonita systemem gboko urzutowanych zasadzek brygad pancer-
nych. Pierwszy rzut stanowia I. Brygada Pancerna Gwardii i 27. BPanc.
W drugim znajdowaa si 23. Brygada Pancerna pod dowdztwem pu-
kownika J.J. Bieowa oraz 28. BPanc. Trzeci rzut zasadzek zorganizo-
waa 33. Brygada Pancerna podpukownika S.L. Gontariewa. Wszystkie
zasadzki miay czno ze sob oraz z dywizjami strzeleckimi, na kt-
rych odcinkach dziaay. Poza tym wzdu szosy wookoainskiej utwo-
rzono 12 rejonw przeciwpancernych, w ktrych za przeszkodami prze-
ciwpancernymi znajdoway si baterie artyleryjskie i pojedyncze czogi.
Dowdztwo frontu zlecio oson styku 30. i 16. Armii 58. D.Panc. oraz
dwm dywizjom kawalerii.
Ale przed samym niemieckim natarciem to ugrupowanie bojowe zo-
stao zdemontowane. Jeszcze 15 listopada Rokossowski mia dwa razy
wicej czogw, ale zdoa je wykoczy w jeden dzie. Sowieccy wo-
dzw ie nie potrafili walczy z maymi stratami, a ludzi oszczdzali tylko
w deklaracjach. Przed samym niemieckim natarciem Zukw wydal do-
wdcy 16. Armii rozkaz, by z rejonu na pnoc od Wookoamska zaata-
kowa zgrupowanie przeciwnika.
Na przygotowania dawano j edn noc. Mwic szczerze, nie mo-
gem zrozumie, czym kierowa si dowdca, wydajc taki rozkaz. Si na
t operacj moglimy przeznaczy niewiele. Czasu na jej przygotowanie
nie byo. Nieprzyjaciel lada chwila mg na nas uderzy. Moja proba do-
tyczca przynajmniej przeduenia czasu niezbdnego do przygotowania
operacji nie zostaa uwzgldniona'*'.
Przypuszczam, e dowdca 16. Armii niezbyt mocno protestowa.
Bd co bd nie mia ochoty wraca na wizienn prycz. Szesnastego
listopada Rokossowski rzuci do walki dopiero co przekazan mu 58. Dy-
wizj Pancern. Dywizja przybya z Dalekiego Wschodu i wczono j
do skadu armii dopiero 14 padziernika. Nie zdya jeszcze przeprowa-
dzi rozpoznania terenu i stanowisk przeciwnika. Wysano j do czoo-
wego ataku i zgodnie z tradycj, przez bagno. Wiele czogw utkno, po-
zostae rozstrzelali Niemcy z zamaskowanych stanowisk artyleryjskich.
W jednym ataku dywizja stracia bezpowrotnie 157 ze l98 posiadanych
czogw i 1731 zabitych i rannych jedn trzeci skadu osobowego.
Rokossowski win za niepowodzenie obarczy dowdc dywizji ge-
neraa majora A.A. Kotlarowa, ktry nie wytrzyma tego wszystkiego
i zastrzeli si, pozostawiajc przedmiertn notatk: Oglna dezorga-
nizacja i utrata dowodzenia. Winne s wysze sztaby. Nic chc ponosi
odpowiedzialnoci. Jamuga, odchodcie za przeszkod przeciw pancern.
Ratujcie Moskw. Z przodu bez perspektyw". Po wojnie w swoich pa-
mitnikach Rokossowski wspomnia mimochodem: Otrzymalimy [...]
prawie pozbawion sprztu bojowego 58. Dywizj Pancern"
4
.
Tego samego dnia dowdca 16. Armii wysia do szary na okopa-
n niemieck piechot i czogi 7. Dywizji Pancernej, a take przybye
z Azji rodkowej 17. i 44. Dywizji Kawalerii! Zdolno bojow kawalerii
Rokossowski ocenia niezbyt wysoko: [...] konie nie zostay przekute na
zim, a w okolicach podmoskiewskich ziemia ju zamarza i na bagnach
pojawi si ld, co utrudniao kawalerii poruszanie si. Ponadto onierze
i dowdcy tych dywizji nie umieli jeszcze dziaa w terenie pocitym
i lesisto-bagnistym I wanie tych Azjatw- 6 tysicy ludzi-dowdca
' K. Rokossowski. <>/>. cii., s. 103. Przyp. tum.
4
Ibid. Przyp. tum.
5
Ibid., s. 1(12. Przyp. tum.
373
armii rzuci na niemieckie czogi, aby, e lak powiem, uczyli si dzia-
a".
Opis tej walki zachowa si w dzienniku dziaa bojowych 4. Dywizji
Pancernej grupy Hpnera: [...] Nie moglimy uwierzy, e nieprzyjaciel
zamierza atakowa po tym szerokim polu, nadajcym si chyba tylko do
defilad [...]. Ale oto trzy rzdy jedcw ruszyo na nas. Po owietlonej
zimowym socem przestrzeni pdzili do ataku przytuleni do koskich
szyi jedcy z lnicymi klingami [...]. Pierwsze pociski rozerway si
w gstwie szarujcych [...]. Wkrtce zawis nad nimi straszliwy, czar-
ny obok. W powietrze wylatuj szcztki rozerwanych ludzi i koni [...].
Trudno si zorientowa, gdzie konie, a gdzie jedcy [...]. W tym piekle
galopuj oszalae konie. Nielicznych ocalaych jedcw dobi ogie ar-
tylerii i karabinw maszynowych",
Co byo potem? Potem mia miejsce nastpny atak! Przecie Rokos-
sowski nie mg zameldowa, e zadanie nie zastao wykonane, a ludzie
s cali i zdrowi. I oto z lasu pdzi do szary druga fala jedcw. Nie
mona sobie wyobrazi, e po mierci pierwszych szwadronw koszmar-
ny spektakl powtrzy si znowu [...]. Ale teren jest ju przystrzelany
i mier drugiej fali kawalerii nastpia jeszcze szybciej ni pierwszej".
A nam opowiada si anegdoty o polskich uanach, ktrzy w konnym szy-
ku atakowali niemieckie czogi!''.
W tej jatce 44. Dywizja Kawalerii zgina prawie w caoci, a 17.
DKaw. stracia trzy czwarte stanu osobowego - zostao z niej 800 ludzi.
Teraz ju mona byo zameldowa ukowowi o swoich ograniczonych
siach" i prosi o nowe uzupenienia. Kilka dni pniej, ju na froncie in-
nej armii, zdemoralizowana 17. DKaw. bez rozkazu opucia stanowiska.
Jej dowdc i komisarza natychmiast oddano pod sd.
W ten oto sposb natarcie 16. Armii zakoczyo si fiaskiem. Rokos-
sowski opisa jego przebieg nastpujco: Pocztkowo dziki zaskocze-
niu udao nam si wama w ugrupowanie wojsk hitlerowskich na gbo-
ko okoo trzech kilometrw. Jednak w tym samym czasie rozpoczo
si natarcie na caym froncie naszej armii. Nasze wysunite do przodu
oddziay musiay si w popiechu wycofywa".
Wida w sowieckiej i chyba rwnie obecnej literaturze rosyjskiej ten produkt
goebbelsowskiej propagandy nadal cies/y sic powodzeniem! Niestety, ma w tym pe-
wien udzia i Lotna Andrzeja Wajdy. Przyp. tum.
K. Rokossowski, op.cit., s. 103. Przyp. tum.
574
Rwnie nieudane byo natarcie przeprowadzone 1 1 listopada przez
49. i 50. Armi pod Sierpuchowem i Tul. Szczeglnie due straty po-
niosa przybya z Dalekiego Wschodu 112. Brygada Pancerna Getmana
(przed walk miaa 210 czogw T-26).
A marszaek ukw w swoich pamitnikach (tak cenionych przez
leciwych weteranw wojny) owiadczy, e nieudane przeciwuderzenia
sowieckich wojsk uatwiy zadanie Grupie Armii rodek":
Jednak przeciwuderzenia te, zwaszcza tam, gdzie dziaaa gw-
nie kawaleria [nie day rezultatw, jakich oczekiwa naczelny dowd-
ca.] nic powanego nie zdziaay, dysponoway zbyt maymi siami, eby
wywrze wpyw na zgrupowania uderzeniowe. Jednostki uczestniczce
w przeciwuderzeniach poniosy straty i w chwili potrzeby nie znalazy
si tam, gdzie powinny by. Przeciwnik uderzeniami lotnictwa i kontr-
atakiem czogw zada straty naszej grupie przeciwuderzeniowej i po jej
obejciu uderzy w styk Frontu Kaliniskiego i Zachodniego. Przeciw u
derzenie w rejonie Sierpuchowa niczego istotnego nie dao i kiedy roz-
poczo si natarcie armii Guderiana oskrzydlajce Tu i kierujce si
na Kaszyr, trzeba byo z wielkimi problemami wyprowadza z walki
korpus kawaleryjski Bieowa i dywizj pancern Getmana i forsownym
marszem przerzuca je na Kasziy"*.
Swoj wybitn" rol w organizowaniu tych bezsensownych prze-
ciwuderze sobiepan ukw przemilcza, wszelkimi grzechami obarcza-
jc gwnego sobiepana - Stalina.
k & "k
Rankiem 16 listopada Niemcy przeszli do natarcia na odcinku 16.
Armii, siami dwch dywizji pancernych i dwch piechoty zadajc gw-
ne uderzenie na poudnie od Wookoamska przeciwko lewemu skrzydu
armii Rokossowskiego. Uderzenie spado na styk bronicej szosy 316.
Dywizji Strzeleckiej generaa l.W. Panfiowa z korpusem kawalerii ge-
neraa L.M. Dowatora. Niemieckie natarcia rozpoczo si jednoczenie
s
(i. ukw, op.cit., i. II-
s
- 33. Jak ju sygnalizowaem, poszczeglne wydania
dziel ukowa powanie sic rni. W wydaniu polskim / I
l
>7d roku. czyli dwa lata
wczeniejszym ni. cytowana przez autora publikacja. / caego obszernego cytatu jest
tylko pierwsze /danie i to niecae, koczce si na przytoczonym przeze mmc w na-
wiasie kwadratowym fragmencie. Przyp. tum.
375
armii rzuci na niemieckie czogi, aby, e lak powiem, uczyli si dzia-
a".
Opis tej walki zachowa si w dzienniku dziaa bojowych 4. Dywizji
Pancernej grupy Hpnera: [...] Nie moglimy uwierzy, e nieprzyjaciel
zamierza atakowa po tym szerokim polu, nadajcym si chyba tylko do
defilad [...]. Ale oto trzy rzdy jedcw ruszyo na nas. Po owietlonej
zimowym socem przestrzeni pdzili do ataku przytuleni do koskich
szyi jedcy z lnicymi klingami [...]. Pierwsze pociski rozerway si
w gstwie szarujcych [...]. Wkrtce zawis nad nimi straszliwy, czar-
ny obok. W powietrze wylatuj szcztki rozerwanych ludzi i koni [...].
Trudno si zorientowa, gdzie konie, a gdzie jedcy [...]. W tym piekle
galopuj oszalae konie. Nielicznych ocalaych jedcw dobi ogie ar-
tylerii i karabinw maszynowych",
Co byo potem? Potem mia miejsce nastpny atak! Przecie Rokos-
sowski nie mg zameldowa, e zadanie nie zastao wykonane, a ludzie
s cali i zdrowi. I oto z lasu pdzi do szary druga fala jedcw. Nie
mona sobie wyobrazi, e po mierci pierwszych szwadronw koszmar-
ny spektakl powtrzy si znowu [...]. Ale teren jest ju przystrzelany
i mier drugiej fali kawalerii nastpia jeszcze szybciej ni pierwszej".
A nam opowiada si anegdoty o polskich uanach, ktrzy w konnym szy-
ku atakowali niemieckie czogi!''.
W tej jatce 44. Dywizja Kawalerii zgina prawie w caoci, a 17.
DKaw. stracia trzy czwarte stanu osobowego - zostao z niej 800 ludzi.
Teraz ju mona byo zameldowa ukowowi o swoich ograniczonych
siach" i prosi o nowe uzupenienia. Kilka dni pniej, ju na froncie in-
nej armii, zdemoralizowana 17. DKaw. bez rozkazu opucia stanowiska.
Jej dowdc i komisarza natychmiast oddano pod sd.
W ten oto sposb natarcie 16. Armii zakoczyo si fiaskiem. Rokos-
sowski opisa jego przebieg nastpujco: Pocztkowo dziki zaskocze-
niu udao nam si wama w ugrupowanie wojsk hitlerowskich na gbo-
ko okoo trzech kilometrw. Jednak w tym samym czasie rozpoczo
si natarcie na caym froncie naszej armii. Nasze wysunite do przodu
oddziay musiay si w popiechu wycofywa".
Wida w sowieckiej i chyba rwnie obecnej literaturze rosyjskiej ten produkt
goebbelsowskiej propagandy nadal cies/y sic powodzeniem! Niestety, ma w tym pe-
wien udzia i Lotna Andrzeja Wajdy. Przyp. tum.
K. Rokossowski, op.cit., s. 103. Przyp. tum.
574
Rwnie nieudane byo natarcie przeprowadzone 1 1 listopada przez
49. i 50. Armi pod Sierpuchowem i Tul. Szczeglnie due straty po-
niosa przybya z Dalekiego Wschodu 112. Brygada Pancerna Getmana
(przed walk miaa 210 czogw T-26).
A marszaek ukw w swoich pamitnikach (tak cenionych przez
leciwych weteranw wojny) owiadczy, e nieudane przeciwuderzenia
sowieckich wojsk uatwiy zadanie Grupie Armii rodek":
Jednak przeciwuderzenia te, zwaszcza tam, gdzie dziaaa gw-
nie kawaleria [nie day rezultatw, jakich oczekiwa naczelny dowd-
ca.] nic powanego nie zdziaay, dysponoway zbyt maymi siami, eby
wywrze wpyw na zgrupowania uderzeniowe. Jednostki uczestniczce
w przeciwuderzeniach poniosy straty i w chwili potrzeby nie znalazy
si tam, gdzie powinny by. Przeciwnik uderzeniami lotnictwa i kontr-
atakiem czogw zada straty naszej grupie przeciwuderzeniowej i po jej
obejciu uderzy w styk Frontu Kaliniskiego i Zachodniego. Przeciw u
derzenie w rejonie Sierpuchowa niczego istotnego nie dao i kiedy roz-
poczo si natarcie armii Guderiana oskrzydlajce Tu i kierujce si
na Kaszyr, trzeba byo z wielkimi problemami wyprowadza z walki
korpus kawaleryjski Bieowa i dywizj pancern Getmana i forsownym
marszem przerzuca je na Kasziy"*.
Swoj wybitn" rol w organizowaniu tych bezsensownych prze-
ciwuderze sobiepan ukw przemilcza, wszelkimi grzechami obarcza-
jc gwnego sobiepana - Stalina.
k & "k
Rankiem 16 listopada Niemcy przeszli do natarcia na odcinku 16.
Armii, siami dwch dywizji pancernych i dwch piechoty zadajc gw-
ne uderzenie na poudnie od Wookoamska przeciwko lewemu skrzydu
armii Rokossowskiego. Uderzenie spado na styk bronicej szosy 316.
Dywizji Strzeleckiej generaa l.W. Panfiowa z korpusem kawalerii ge-
neraa L.M. Dowatora. Niemieckie natarcia rozpoczo si jednoczenie
s
(i. ukw, op.cit., i. II-
s
- 33. Jak ju sygnalizowaem, poszczeglne wydania
dziel ukowa powanie sic rni. W wydaniu polskim / I
l
>7d roku. czyli dwa lata
wczeniejszym ni. cytowana przez autora publikacja. / caego obszernego cytatu jest
tylko pierwsze /danie i to niecae, koczce si na przytoczonym przeze mmc w na-
wiasie kwadratowym fragmencie. Przyp. tum.
375
z przeprowadzonym przez Rokossowskiego przeciwnatarciem na skrzy-
do i tyy 4. Grupy Pancernej. W rezultacie wojska 16. Armii na jednym
swoim skrzydle nacieray, na drugim za odpieray atak zgrupowania
pancernego przeciwnika, ktry jak zawsze okaza si zaskakujcy i wia-
roomny".
Ju wiemy, czym zakoczyo si sowieckie przeciw uderzenie. Roz-
bite doszcztnie 58. Dywizja Pancerna oraz 24. i 17. Dywizja Kawalerii
zostay zepchnite do sektora 30. Armii, ktrej je podporzdkowano, po-
niewa nie miay ju adnej cznoci ze swoim sztabem. Po kolejnym
dniu walk 58. DPanc. miaa 15 lekkich czogw. 5 armat i 350 ludzi.
Innymi sowy, dywizja skurczya si do jednego batalionu!
W takiej sytuacji rozegraa si walka kolo przystanku Dubosiekowo,
ktra wesza do wszystkich sowieckich podrcznikw jako bohaterski
czyn 28 gwardzistw-panfiowcw
,
\ Otwrzmy t ewangeli wedug In-
stytutu Marksizmu-Leninizmu:
Grupa niszczycieli czogw 2. batalionu 1075. puku strzeleckiego
w skadzie 28 ludzi zajmowaa zamaskowane stanowisko koo przystan-
ku Dubosiekowo. Rankiem 16 listopada kompania piechoty przeciwnika
ruszya do ataku. Nasi onierze dopucili fizylierw wroga na odlego
1 50 metrw, a nastpnie otworzyli nagy, zmasowany ogie z broni strze-
leckiej. Hitlerowcy stracili okoo 70 onierzy i oficerw i wycofali si na
podstaw wyjciow. Jaki czas pniej po silnym uderzeniu artyleryj-
skim powtrzyli atak, wysyajc przodem 20 czogw. Napicie wzmo-
go si. Naszych onierzy czekaa nierwna walka. W tym momencie
na pozycj przedosta si politruk 4. kompanii W.G. Koczkow. No to
co. bracia! - zawoa do onierzy. Dwadziecia czogw. Mniej ni po
jednym na brata. To nie lak wiele!.
Granatami, butelkami z pynem zapalajcym, ogniem rusznic prze-
ciwpancernych mni niszczyciele zniszczyli 14 czogw. Drugi atak
przeciwnika utkn. Maleka, ale silna duchem grupa sowieckich o-
nierzy zwyciya wielokrotnie przewaajcego wroga. Wrd onierzy
tej grupy byli Rosjanie, Ukraicy, Biaorusini. Kazachowie- ich onier-
skie braterstwo, scementowane krwi, stao si ucielenieniem jednoci
i niezomnej przyjani narodw naszego kraju, ktre powstay przeciwko
cudzoziemskim najedcom.
Wrg, nie zwaajc na straty, znowu rzuci si do ataku. Tym razem
na okopy bohaterw ruszyo 30 pancernych wozw bojowych. Sowiec-
cy onierze podczas czterogodzinnej walki ponieli znaczne straty, ale
376
aden z. pozostaych nawet nie drgn. Politruk Koczkow zwrci si do
onierzy, mwic: Wielka jest Rosja, ale nie ma dokd si cofa - za
nami Moskwa!. Odwani onierze pozwalali niemieckim czogom zbli-
y si na niewielk odlego i rozstrzeliwali je z rusznic przeciwpan-
cernych, podpalali butelkami z pynem zapalajcym, niszczyli granatami
przeciwpancernymi i minami. W najbardziej krytycznych chwilach walki
z wizkami granatw rzucali si pod gsienice. Nieustraszeni bohaterzy
walczyli z bezgranicznym mstwem. Nierwny pojedynek z wrogiem za-
koczy si ich zwycistwem. Ten akt wielkiego bohaterstwa i mstwa
zosta doceniony przez Ojczyzn. Uchwa Prezydium Rady Naczelnej
Zwizku SRR z 21 lipca 1942 roku 28 bohaterw-panfHowcw zostao
wyrnionych tytuem Bohatera Zwizku Sowieckiego
,
\
W rzeczywistoci ca t histori, a przy okazji haso politruka, wymy-
li korpcspondcnt gazety Krasnaja Zwiezda" Kriwicki i redaktor gazety
Ortenberg. Wprawdzie walka koo Dubosiekowa bya, byo bohaterstwo
i onierze rzeczywicie odpierali ataki czogw granatami i butelkami
z pynem zapalajcym, ale koo przystanku znajdowao si ich nie 28,
lecz 140, i pozostali na polu walki prawie wszyscy.
A w ogle 316. Dywizji sformowanej w Kazachstanie w skadzie
1073., 1075. i 1077. puk strzelecki nie mona byo uwaa za prawo-
myln". Mniej wicej 50 procent jej skadu osobowego stanowili Ro-
sjanie, z ktrych wielu trafio do Azji rodkowej jako zesacy i roz-
kurczeni". Poza nimi byli tam Kazachowie, Kirgizi i niewielka liczba
Uzbekw. Czerwonoarmici narodowoci kazachskiej dobrze pamitali
ludobjstwo z pocztku lat trzydziestych, kiedy podczas tumienia spon-
tanicznego powstania i w konsekwencji spowodowanego kolektywizacj
godu zgino ponad ptora miliona Kazachw, a kawalerzyci Budion-
nego rbali szablami kadego, kto mia na tyku lady po siodle.
Zgodnie z doniesieniem z 27 padziernika 1941 roku czonka Rady
Wojennej 16. Armii, A.A. obaczowa, jeden z czerwonoarmistw 1075.
puku mwi do kolegw: Chc nas zamorzy godem. Z czerwonoar-
mistami obchodz si jak z psami. Przysali nas na rze". W pozosta-
ych pukach nastroje nie byy lepsze: Teraz 50 procent kochonikw
nastrojonych jest przeciwko wadzy sowieckiej. Nasi generaowie krzy-
czeli, e bd bi wroga na obcym terytorium, a wszystko dzieje si na
odwrt. Generaowie sprzedali nard rosyjski". Oczywicie takich o-
nierzy mona byo miao rzuca do walki i koniecznie do ostatniego
czowieka".
z przeprowadzonym przez Rokossowskiego przeciwnatarciem na skrzy-
do i tyy 4. Grupy Pancernej. W rezultacie wojska 16. Armii na jednym
swoim skrzydle nacieray, na drugim za odpieray atak zgrupowania
pancernego przeciwnika, ktry jak zawsze okaza si zaskakujcy i wia-
roomny".
Ju wiemy, czym zakoczyo si sowieckie przeciw uderzenie. Roz-
bite doszcztnie 58. Dywizja Pancerna oraz 24. i 17. Dywizja Kawalerii
zostay zepchnite do sektora 30. Armii, ktrej je podporzdkowano, po-
niewa nie miay ju adnej cznoci ze swoim sztabem. Po kolejnym
dniu walk 58. DPanc. miaa 15 lekkich czogw. 5 armat i 350 ludzi.
Innymi sowy, dywizja skurczya si do jednego batalionu!
W takiej sytuacji rozegraa si walka kolo przystanku Dubosiekowo,
ktra wesza do wszystkich sowieckich podrcznikw jako bohaterski
czyn 28 gwardzistw-panfiowcw
,
\ Otwrzmy t ewangeli wedug In-
stytutu Marksizmu-Leninizmu:
Grupa niszczycieli czogw 2. batalionu 1075. puku strzeleckiego
w skadzie 28 ludzi zajmowaa zamaskowane stanowisko koo przystan-
ku Dubosiekowo. Rankiem 16 listopada kompania piechoty przeciwnika
ruszya do ataku. Nasi onierze dopucili fizylierw wroga na odlego
1 50 metrw, a nastpnie otworzyli nagy, zmasowany ogie z broni strze-
leckiej. Hitlerowcy stracili okoo 70 onierzy i oficerw i wycofali si na
podstaw wyjciow. Jaki czas pniej po silnym uderzeniu artyleryj-
skim powtrzyli atak, wysyajc przodem 20 czogw. Napicie wzmo-
go si. Naszych onierzy czekaa nierwna walka. W tym momencie
na pozycj przedosta si politruk 4. kompanii W.G. Koczkow. No to
co. bracia! - zawoa do onierzy. Dwadziecia czogw. Mniej ni po
jednym na brata. To nie lak wiele!.
Granatami, butelkami z pynem zapalajcym, ogniem rusznic prze-
ciwpancernych mni niszczyciele zniszczyli 14 czogw. Drugi atak
przeciwnika utkn. Maleka, ale silna duchem grupa sowieckich o-
nierzy zwyciya wielokrotnie przewaajcego wroga. Wrd onierzy
tej grupy byli Rosjanie, Ukraicy, Biaorusini. Kazachowie- ich onier-
skie braterstwo, scementowane krwi, stao si ucielenieniem jednoci
i niezomnej przyjani narodw naszego kraju, ktre powstay przeciwko
cudzoziemskim najedcom.
Wrg, nie zwaajc na straty, znowu rzuci si do ataku. Tym razem
na okopy bohaterw ruszyo 30 pancernych wozw bojowych. Sowiec-
cy onierze podczas czterogodzinnej walki ponieli znaczne straty, ale
376
aden z. pozostaych nawet nie drgn. Politruk Koczkow zwrci si do
onierzy, mwic: Wielka jest Rosja, ale nie ma dokd si cofa - za
nami Moskwa!. Odwani onierze pozwalali niemieckim czogom zbli-
y si na niewielk odlego i rozstrzeliwali je z rusznic przeciwpan-
cernych, podpalali butelkami z pynem zapalajcym, niszczyli granatami
przeciwpancernymi i minami. W najbardziej krytycznych chwilach walki
z wizkami granatw rzucali si pod gsienice. Nieustraszeni bohaterzy
walczyli z bezgranicznym mstwem. Nierwny pojedynek z wrogiem za-
koczy si ich zwycistwem. Ten akt wielkiego bohaterstwa i mstwa
zosta doceniony przez Ojczyzn. Uchwa Prezydium Rady Naczelnej
Zwizku SRR z 21 lipca 1942 roku 28 bohaterw-panfHowcw zostao
wyrnionych tytuem Bohatera Zwizku Sowieckiego
,
\
W rzeczywistoci ca t histori, a przy okazji haso politruka, wymy-
li korpcspondcnt gazety Krasnaja Zwiezda" Kriwicki i redaktor gazety
Ortenberg. Wprawdzie walka koo Dubosiekowa bya, byo bohaterstwo
i onierze rzeczywicie odpierali ataki czogw granatami i butelkami
z pynem zapalajcym, ale koo przystanku znajdowao si ich nie 28,
lecz 140, i pozostali na polu walki prawie wszyscy.
A w ogle 316. Dywizji sformowanej w Kazachstanie w skadzie
1073., 1075. i 1077. puk strzelecki nie mona byo uwaa za prawo-
myln". Mniej wicej 50 procent jej skadu osobowego stanowili Ro-
sjanie, z ktrych wielu trafio do Azji rodkowej jako zesacy i roz-
kurczeni". Poza nimi byli tam Kazachowie, Kirgizi i niewielka liczba
Uzbekw. Czerwonoarmici narodowoci kazachskiej dobrze pamitali
ludobjstwo z pocztku lat trzydziestych, kiedy podczas tumienia spon-
tanicznego powstania i w konsekwencji spowodowanego kolektywizacj
godu zgino ponad ptora miliona Kazachw, a kawalerzyci Budion-
nego rbali szablami kadego, kto mia na tyku lady po siodle.
Zgodnie z doniesieniem z 27 padziernika 1941 roku czonka Rady
Wojennej 16. Armii, A.A. obaczowa, jeden z czerwonoarmistw 1075.
puku mwi do kolegw: Chc nas zamorzy godem. Z czerwonoar-
mistami obchodz si jak z psami. Przysali nas na rze". W pozosta-
ych pukach nastroje nie byy lepsze: Teraz 50 procent kochonikw
nastrojonych jest przeciwko wadzy sowieckiej. Nasi generaowie krzy-
czeli, e bd bi wroga na obcym terytorium, a wszystko dzieje si na
odwrt. Generaowie sprzedali nard rosyjski". Oczywicie takich o-
nierzy mona byo miao rzuca do walki i koniecznie do ostatniego
czowieka".
Szesnastego listopada 1941 roku 3 16. Dywizja Strzelecka, ktra mimo
wszystko nie zdya sensownie przygotowa stanowisk, zgodnie z roz-
kazem ukowa przygotowywaa si do natarcia, kiedy okoo godziny
11.00 pojawiy si niemieckie czogi. Rubie osada Pietelino-przystanek
Dubosiekowo obsadza 2. batalion 1075. puku, ktrym dowodzi pu-
kownik I.W. Karpow. Politrukiem 4. kompani batalionu by kanonizowa-
ny W.G. Koczkow. W caym batalionie byy 4 rusznice przeciwpancer-
ne. Puk odpar pierwszy atak czoowego oddziau niemieckiego. Okoo
godziny 16.00, po zaciekej, czterdziestominutowej walce przeciwnik
rozjecha stanowiska 2. batalionu i wklinowa si w obron 316. Dywizji.
Tego dnia z 4. kompanii pozostao 25 ludzi. Sowieckie jednostki zmu-
szone byy wycofa si na now lini obrony. W czasie dwch dni walk
straty 1075. puku strzeleckiego wyniosy 400 zabitych. 100 rannych
i 600 zaginionych.
Naczelnik oddziau politycznego dywizji Gauszko w meldunku
z 17 listopada stwierdzi, e pomimo ofiarnoci onierzy i dowdcw
1075. puku, saba obrona przeciwpancerna nie pozwolia powstrzyma
Niemcw, przy czym w puku przepady dwie kompanie". Dowdc
i komisarza puku zdjto ze stanowisk i oskarono o wycofanie si z pozy-
cji bez rozkazu i due straty puku. Natomiast zniszczone przez cay puk
15 niemieckich czogw przypisano mitycznym 28 panfiowcom",
uznajc za bohaterw 23 polegych i 5 pozostaych przy yciu onierzy
4. kompanii.
Do wieczora 20 listopada Niemcy zdoali przej zaledwie 25 kilo-
metrw, przy rednim dobowym tempie 4 kilometry na dob. Wreszcie,
po wprowadzeniu dodatkowych sil, niemieckie jednostki zdoay wkli-
nowa si w gb obrony w kierunku na Klin, na styku 30. i 16. Armii.
Aby zaryglowa ten kierunek, do walki rzucono 58. Dywizj Pancern,
25. Brygad Pancern pukownika I.A. Taranowa oraz 31. Brygad Pan-
cern pukownika A.G. Krawczcnki. Obron Klina powierzono grupie
operacyjnej generaa F.D. Zacharowa, ktremu podporzdkowane byy
prawoskrzydowe jednostki 16. Armii.
Walki o Klin trway trzy doby. Zgodnie / obowizujcymi zasadami
aktywnej obrony wydano Zacharowowi rozkaz wykonania kontrataku
i odrzucenia Niemcw od miasta, ale wrg uprzedzi nasz kontratak
i sam rozpocz atak na m. Klin z trzech stron". Sowieckie wojska, ktre
przez cay czas przygotowyway si do atakw, na co zazwyczaj miay
noc albo zaledwie kilka godzin, po prostu nie naday z kopaniem oko-
378
pw. Dwudziestego drugiego listopada niemieckie czogi wdary si do
miasta od pnocy. Przez cay dzie trway zacieke walki na przedmie-
ciach. W brygadzie Rotmistrowa zostay 4 wozy bojowe, w 25. BPanc.
- 6 czogw i 150 ludzi. Po raz pierwszy wojska sowieckie masowo
zastosoway psy minerskie, ktre zniszczyy 12 czogw przeciwnika.
W nocy z 23 na 24 listopada sowieckie wojska pod naporem przewaaj-
cych si przeciwnika opuciy miasto.
Po opanowaniu Klina niemieckie zwizki taktyczne rozwijay natarcie
na Rogaczew i Jachrom. Brygady pancerne przez siedem db osaniay
ten kierunek. Sowieckie wojska znalazy si w trudnej sytuacji. Dowdz-
two Frontu Zachodniego podejmowao wszelkie kroki, aby zatrzyma
wroga na pnocno-zachodnich podejciach do miasta. Trzydziest Armi
wzmocniono dwiema dywizjami strzeleckimi, do sektora dziaania wojsk
prawego skrzyda skierowano 145. i 24. Brygad Pancern oraz 126.
i 138. samodzielny batalion czogw. Dziki temu 30. Armia w ostatnich
dniach listopada zatrzymaa przeciwnika.
W tym czasie armia Rokossowskiego wycofywaa si pod naporem
przeciwnika do zalewu istriskiego. Dowdca armii postanowi wycofa
wojska za t przeszkod wodn, aby skrci lini frontu i w ten sposb
uwolni cz si, ktre posuyyby do obsadzenia pozycji obronnych
pod Soniecznogorskiem. ukw kategorycznie odrzuci t propozycj
i zada obrony do ostatniego czowieka. Rokossowski uzna polecenie
za bezsensowne i zwrci si bezporednio do szefa Sztabu Generalnego,
ktry zatwierdzi odwrt.
Ale kiedy ukw si o tym dowiedzia, wysa do sztabu armii szyfro-
gram: Wojskami frontu dowodz ja! Rozkaz o odwrocie wojsk za zalew
istriski uchylam, rozkazuj broni si na zajmowanej rubiey i nie cofa
si ani o krok
1
'. Wojska, wysane do obrony kierunku soniecznogorskie-
go, dostay od ukowa polecenie wykonania kolejnego przeeiwuderze-
nia. Dwudziestego trzeciego listopada zada, aby wzmocniona reszt-
kami 44. DKaw. grupa generaa Dowatora wykonaa uderzenie na tyy
soniecznogorskiego zgrupowania wojsk przeciwnika.
Pospiesznie przygotowane natarcie nic przynioso rezultatw i woj-
ska Rokossowskiego zostay odrzucone na pozycje wyjciowe. W tym
samym czasie Niemcy, siedzc na karkach wycofujcych si jednostek.
sforsowali zalew istriski, a 25 listopada pad Soniecznogorsk. W ten
sposb wielki wdz" po raz kolejny rozbi sobie swj uparty leb.
379
Szesnastego listopada 1941 roku 3 16. Dywizja Strzelecka, ktra mimo
wszystko nie zdya sensownie przygotowa stanowisk, zgodnie z roz-
kazem ukowa przygotowywaa si do natarcia, kiedy okoo godziny
11.00 pojawiy si niemieckie czogi. Rubie osada Pietelino-przystanek
Dubosiekowo obsadza 2. batalion 1075. puku, ktrym dowodzi pu-
kownik I.W. Karpow. Politrukiem 4. kompani batalionu by kanonizowa-
ny W.G. Koczkow. W caym batalionie byy 4 rusznice przeciwpancer-
ne. Puk odpar pierwszy atak czoowego oddziau niemieckiego. Okoo
godziny 16.00, po zaciekej, czterdziestominutowej walce przeciwnik
rozjecha stanowiska 2. batalionu i wklinowa si w obron 316. Dywizji.
Tego dnia z 4. kompanii pozostao 25 ludzi. Sowieckie jednostki zmu-
szone byy wycofa si na now lini obrony. W czasie dwch dni walk
straty 1075. puku strzeleckiego wyniosy 400 zabitych. 100 rannych
i 600 zaginionych.
Naczelnik oddziau politycznego dywizji Gauszko w meldunku
z 17 listopada stwierdzi, e pomimo ofiarnoci onierzy i dowdcw
1075. puku, saba obrona przeciwpancerna nie pozwolia powstrzyma
Niemcw, przy czym w puku przepady dwie kompanie". Dowdc
i komisarza puku zdjto ze stanowisk i oskarono o wycofanie si z pozy-
cji bez rozkazu i due straty puku. Natomiast zniszczone przez cay puk
15 niemieckich czogw przypisano mitycznym 28 panfiowcom",
uznajc za bohaterw 23 polegych i 5 pozostaych przy yciu onierzy
4. kompanii.
Do wieczora 20 listopada Niemcy zdoali przej zaledwie 25 kilo-
metrw, przy rednim dobowym tempie 4 kilometry na dob. Wreszcie,
po wprowadzeniu dodatkowych sil, niemieckie jednostki zdoay wkli-
nowa si w gb obrony w kierunku na Klin, na styku 30. i 16. Armii.
Aby zaryglowa ten kierunek, do walki rzucono 58. Dywizj Pancern,
25. Brygad Pancern pukownika I.A. Taranowa oraz 31. Brygad Pan-
cern pukownika A.G. Krawczcnki. Obron Klina powierzono grupie
operacyjnej generaa F.D. Zacharowa, ktremu podporzdkowane byy
prawoskrzydowe jednostki 16. Armii.
Walki o Klin trway trzy doby. Zgodnie / obowizujcymi zasadami
aktywnej obrony wydano Zacharowowi rozkaz wykonania kontrataku
i odrzucenia Niemcw od miasta, ale wrg uprzedzi nasz kontratak
i sam rozpocz atak na m. Klin z trzech stron". Sowieckie wojska, ktre
przez cay czas przygotowyway si do atakw, na co zazwyczaj miay
noc albo zaledwie kilka godzin, po prostu nie naday z kopaniem oko-
378
pw. Dwudziestego drugiego listopada niemieckie czogi wdary si do
miasta od pnocy. Przez cay dzie trway zacieke walki na przedmie-
ciach. W brygadzie Rotmistrowa zostay 4 wozy bojowe, w 25. BPanc.
- 6 czogw i 150 ludzi. Po raz pierwszy wojska sowieckie masowo
zastosoway psy minerskie, ktre zniszczyy 12 czogw przeciwnika.
W nocy z 23 na 24 listopada sowieckie wojska pod naporem przewaaj-
cych si przeciwnika opuciy miasto.
Po opanowaniu Klina niemieckie zwizki taktyczne rozwijay natarcie
na Rogaczew i Jachrom. Brygady pancerne przez siedem db osaniay
ten kierunek. Sowieckie wojska znalazy si w trudnej sytuacji. Dowdz-
two Frontu Zachodniego podejmowao wszelkie kroki, aby zatrzyma
wroga na pnocno-zachodnich podejciach do miasta. Trzydziest Armi
wzmocniono dwiema dywizjami strzeleckimi, do sektora dziaania wojsk
prawego skrzyda skierowano 145. i 24. Brygad Pancern oraz 126.
i 138. samodzielny batalion czogw. Dziki temu 30. Armia w ostatnich
dniach listopada zatrzymaa przeciwnika.
W tym czasie armia Rokossowskiego wycofywaa si pod naporem
przeciwnika do zalewu istriskiego. Dowdca armii postanowi wycofa
wojska za t przeszkod wodn, aby skrci lini frontu i w ten sposb
uwolni cz si, ktre posuyyby do obsadzenia pozycji obronnych
pod Soniecznogorskiem. ukw kategorycznie odrzuci t propozycj
i zada obrony do ostatniego czowieka. Rokossowski uzna polecenie
za bezsensowne i zwrci si bezporednio do szefa Sztabu Generalnego,
ktry zatwierdzi odwrt.
Ale kiedy ukw si o tym dowiedzia, wysa do sztabu armii szyfro-
gram: Wojskami frontu dowodz ja! Rozkaz o odwrocie wojsk za zalew
istriski uchylam, rozkazuj broni si na zajmowanej rubiey i nie cofa
si ani o krok
1
'. Wojska, wysane do obrony kierunku soniecznogorskie-
go, dostay od ukowa polecenie wykonania kolejnego przeeiwuderze-
nia. Dwudziestego trzeciego listopada zada, aby wzmocniona reszt-
kami 44. DKaw. grupa generaa Dowatora wykonaa uderzenie na tyy
soniecznogorskiego zgrupowania wojsk przeciwnika.
Pospiesznie przygotowane natarcie nic przynioso rezultatw i woj-
ska Rokossowskiego zostay odrzucone na pozycje wyjciowe. W tym
samym czasie Niemcy, siedzc na karkach wycofujcych si jednostek.
sforsowali zalew istriski, a 25 listopada pad Soniecznogorsk. W ten
sposb wielki wdz" po raz kolejny rozbi sobie swj uparty leb.
379
Obie walczce strony ponosiy due straty. W razem wzitych
1. DPancGw., 23., 27. i 28. BPanc. byo zaledwie 15 czogw, a w 25.
BPanc. pozostao 50 ludzi i 4 tankietki.
By to krytyczny moment bitwy pod Moskw. ukw w pamitni-
kach dobrze odda dramatyczne napicie towarzyszce ostatnim walkom
obronnym na podejciach do stolicy.
Do rejonu Soniecznogorska, do dyspozycji dowdcy 16 armii rada
wojenna Frontu Zachodniego przerzucaa wszystko, co moga cign
z innych odcinkw, midzy innymi grupy onierzy wyposaonych
w rusznice przeciwpancerne, pojedyncze grupy czogw, baterie artyle-
rii polowej, i dywizjony artylerii przeciwlotniczej [...]. Trzeba byo za
wszelk cen zatrzyma nieprzyjaciela na tym zagroonym odcinku,
do chwili przybycia 7 dywizji piechoty gwardii z rejonu Sierpuchowa,
dwch brygad pancernych i dwch pukw artylerii przeciwpancernej
z odwodu Kwatery Gwnej [...]. Wieczorem 29 listopada, na skutek
sabej obrony mostu na kanale Moskwa-Woga w rejonie Jachromy, nie-
miecka jednostka pancerna zdobya go i przedara si na drug stron
kanau. Zatrzymay j tutaj podcignite czoowe oddziay I armii ude-
rzeniowej, ktr dowodzi genera lejtnant W. Kuzniecow. Po zaartej
walce czogi niemieckie odrzucono za kana"
9
.
Starajc si za wszelk cen przebi do Moskwy, dowdztwo Grupy
Armii rodek" wprowadzio do walki ostatnie rezerwy - I. Dywizj
Pancern i 23. DP. Rankiem 1 grudnia te zwizki taktyczne wykonay
silne uderzenie wzdu szosy rogaczewskiej i zdobyy Bieyj, Katiuszki,
Krasn Polan. Niemieckie radio poinformowao, i niemieccy onierze
dotarli tak daleko, e mona ju przez dobr lornet obejrze wewntrz-
n cz miasta". Drugiego grudnia redakcje berliskich gazet otrzymay
polecenie zostawia w kolejnych numerach puste miejsca na komunikat
0 zdobyciu sowieckiej stolicy. Do Moskwy pozostao nie wicej ni 30
kilometrw i do rejonu Kriukowa cigano ju dziaa wielkiej mocy prze-
znaczone do ostrzau miasta, ale to byy ostatnie sukcesy. W tym czasie
przekazano Rokossowskiemu 7. DGw., 133. i 354. Dywizj Strzeleck,
1 7., 19., 23. i 146. Brygad Pancern, dwa puki artylerii przeciwpancer-
nej i inne jednostki.
(i. ukw. op.cii., t. II. s. 37 38. Przyp. tum.
380
* * *
Aby opni niemiecki marsz, sowieckie wojska stosoway taktyk
spalonej ziemi". Siedemnastego listopada 1941 roku Stawka wydala
podpisany przez Stalina i Szaposznikowa rozkaz O utworzeniu specjal-
nych grup w celu niszczenia i palenia miejscowoci na tyach niemiecko-
faszystowskich wojsk". Zwracano w nim uwag, e niemieckie wojska
s le przygotowane do prowadzenia wojny w warunkach zimowych, nie
maj ciepej odziey i napotykajc ogromne problemy z powodu panuj-
cych mrozw, chroni si w strefie przyfrontowej w wioskach i osadach
[...]. Naley pozbawi niemieckie wojska moliwoci zakwaterowania
w wioskach i miastach, wygna niemieckich najedcw z wszystkich
miejscowoci na mrz, wykurzy ich z wszystkich pomieszcze i zmu-
si, by marzli pod goym niebem -j est to niccierpice zwoki zadanie.
od ktrego wykonania w duym stopniu zaley przyspieszenie rozbicia
wroga i demoralizacja jego armii".
Stawka daa, by niszczy i pali do cna wszystkie miejscowoci"
na niemieckich tyach, wykorzystujc w tym celu lotnictwo, artyleri
i oddziay specjalne wyposaone w materiay wybuchowe i butelki z py-
nem zapalajcym. Polecano, aby w kadym puku tworzy grupy pod-
palaczy" skadajce si z 20-30 najodwaniejszych i niezawodnych pod
wzgldem moralno-politycznym onierzy, dowdcw i pracownikw
politycznych", a wyrniajcych si zuchw za odwane dziaania przy
niszczeniu punktw zamieszkanych" (!) przedstawia do odznacze.
W czasie odwrotu wojska powinny wyprowadza ze sob sowieck
ludno i obowizkowo niszczy bez wyjtku wszystkie punkty zamiesz-
kane".
Dwudziestego dziewitego listopada ukw zameldowa Stawce, e
zespoy podpalaczy" ju zostay utworzone i na niemieckie tyy skiero-
wano grupy dywersyjne liczce ogem 500 ludzi. Wypeniajc roka/.
sowieckie wojska tylko przez tydzie i tylko na odcinku 5. Armii pra-
wie cakowicie zniszczyy 53 miejscowoci. W desperacji postanowiono
przerzuci na tyy niemieckich wojsk dodatkowe kilka tysicy tak zwa-
nych partyzantek-dywersantek". Kierowano si nastpujc logik je-
eli kada z 5 tysicy sowieckich patriotek spali choby dwa trzy donn.
Niemcy nie bd mieli gdzie mieszka.
Do czego prowadzia podobna taktyka", wiadczy przykad wszyst-
kim dobrze znanej Zoi Kosmodicmiaskiej. Przedostaa si do zajtej
WJ
Obie walczce strony ponosiy due straty. W razem wzitych
1. DPancGw., 23., 27. i 28. BPanc. byo zaledwie 15 czogw, a w 25.
BPanc. pozostao 50 ludzi i 4 tankietki.
By to krytyczny moment bitwy pod Moskw. ukw w pamitni-
kach dobrze odda dramatyczne napicie towarzyszce ostatnim walkom
obronnym na podejciach do stolicy.
Do rejonu Soniecznogorska, do dyspozycji dowdcy 16 armii rada
wojenna Frontu Zachodniego przerzucaa wszystko, co moga cign
z innych odcinkw, midzy innymi grupy onierzy wyposaonych
w rusznice przeciwpancerne, pojedyncze grupy czogw, baterie artyle-
rii polowej, i dywizjony artylerii przeciwlotniczej [...]. Trzeba byo za
wszelk cen zatrzyma nieprzyjaciela na tym zagroonym odcinku,
do chwili przybycia 7 dywizji piechoty gwardii z rejonu Sierpuchowa,
dwch brygad pancernych i dwch pukw artylerii przeciwpancernej
z odwodu Kwatery Gwnej [...]. Wieczorem 29 listopada, na skutek
sabej obrony mostu na kanale Moskwa-Woga w rejonie Jachromy, nie-
miecka jednostka pancerna zdobya go i przedara si na drug stron
kanau. Zatrzymay j tutaj podcignite czoowe oddziay I armii ude-
rzeniowej, ktr dowodzi genera lejtnant W. Kuzniecow. Po zaartej
walce czogi niemieckie odrzucono za kana"
9
.
Starajc si za wszelk cen przebi do Moskwy, dowdztwo Grupy
Armii rodek" wprowadzio do walki ostatnie rezerwy - I. Dywizj
Pancern i 23. DP. Rankiem 1 grudnia te zwizki taktyczne wykonay
silne uderzenie wzdu szosy rogaczewskiej i zdobyy Bieyj, Katiuszki,
Krasn Polan. Niemieckie radio poinformowao, i niemieccy onierze
dotarli tak daleko, e mona ju przez dobr lornet obejrze wewntrz-
n cz miasta". Drugiego grudnia redakcje berliskich gazet otrzymay
polecenie zostawia w kolejnych numerach puste miejsca na komunikat
0 zdobyciu sowieckiej stolicy. Do Moskwy pozostao nie wicej ni 30
kilometrw i do rejonu Kriukowa cigano ju dziaa wielkiej mocy prze-
znaczone do ostrzau miasta, ale to byy ostatnie sukcesy. W tym czasie
przekazano Rokossowskiemu 7. DGw., 133. i 354. Dywizj Strzeleck,
1 7., 19., 23. i 146. Brygad Pancern, dwa puki artylerii przeciwpancer-
nej i inne jednostki.
(i. ukw. op.cii., t. II. s. 37 38. Przyp. tum.
380
* * *
Aby opni niemiecki marsz, sowieckie wojska stosoway taktyk
spalonej ziemi". Siedemnastego listopada 1941 roku Stawka wydala
podpisany przez Stalina i Szaposznikowa rozkaz O utworzeniu specjal-
nych grup w celu niszczenia i palenia miejscowoci na tyach niemiecko-
faszystowskich wojsk". Zwracano w nim uwag, e niemieckie wojska
s le przygotowane do prowadzenia wojny w warunkach zimowych, nie
maj ciepej odziey i napotykajc ogromne problemy z powodu panuj-
cych mrozw, chroni si w strefie przyfrontowej w wioskach i osadach
[...]. Naley pozbawi niemieckie wojska moliwoci zakwaterowania
w wioskach i miastach, wygna niemieckich najedcw z wszystkich
miejscowoci na mrz, wykurzy ich z wszystkich pomieszcze i zmu-
si, by marzli pod goym niebem -j est to niccierpice zwoki zadanie.
od ktrego wykonania w duym stopniu zaley przyspieszenie rozbicia
wroga i demoralizacja jego armii".
Stawka daa, by niszczy i pali do cna wszystkie miejscowoci"
na niemieckich tyach, wykorzystujc w tym celu lotnictwo, artyleri
i oddziay specjalne wyposaone w materiay wybuchowe i butelki z py-
nem zapalajcym. Polecano, aby w kadym puku tworzy grupy pod-
palaczy" skadajce si z 20-30 najodwaniejszych i niezawodnych pod
wzgldem moralno-politycznym onierzy, dowdcw i pracownikw
politycznych", a wyrniajcych si zuchw za odwane dziaania przy
niszczeniu punktw zamieszkanych" (!) przedstawia do odznacze.
W czasie odwrotu wojska powinny wyprowadza ze sob sowieck
ludno i obowizkowo niszczy bez wyjtku wszystkie punkty zamiesz-
kane".
Dwudziestego dziewitego listopada ukw zameldowa Stawce, e
zespoy podpalaczy" ju zostay utworzone i na niemieckie tyy skiero-
wano grupy dywersyjne liczce ogem 500 ludzi. Wypeniajc roka/.
sowieckie wojska tylko przez tydzie i tylko na odcinku 5. Armii pra-
wie cakowicie zniszczyy 53 miejscowoci. W desperacji postanowiono
przerzuci na tyy niemieckich wojsk dodatkowe kilka tysicy tak zwa-
nych partyzantek-dywersantek". Kierowano si nastpujc logik je-
eli kada z 5 tysicy sowieckich patriotek spali choby dwa trzy donn.
Niemcy nie bd mieli gdzie mieszka.
Do czego prowadzia podobna taktyka", wiadczy przykad wszyst-
kim dobrze znanej Zoi Kosmodicmiaskiej. Przedostaa si do zajtej
WJ
przez Niemcw wsi Pietriszczewo i podpalia tam (dokadnie wype-
niajc otrzymane instrukcje) wcale nie stajni z komi, ale dwie chaty,
w ktrych mieszkali miejscowi - kobiety, dzieci i starcy. To wanie oni
schwytali mod patriotk na miejscu dywersji", a nastpnie przekazali
j Niemcom.
Taktyka spalonej ziemi" w pewnym stopniu utrudnia posuwanie si
niemieckim wojskom. Ale najwiksze cierpienia sprawia wanie so-
wieckiej ludnoci". onierze Wehrmachtu mieli paliwo i mogli ogrze-
wa si w samochodach czy namiotach. Poza tym w ocalaych domach
zajmowali kwatery tylko oni, wypdzajc miejscow ludno na mrz.
Zreszt takimi drobiazgami towarzysz Stalin nigdy si nie przejmowa.
Z pozostaych na okupowanych terenach starcw czy kobiet i tak nie byo
adnej korzyci.
k -k *
Jednoczenie z odparciem atakw od pnocnego zachodu rozgorzay
zacieke walki na kierunku tulsko-kaszyrskim. Tutaj w skadzie 50. Armii
Bodina znajdowao si 7 dywizji strzeleckich, 2 kawalerii, 1 pancerna,
2 brygady pancerne i 125. batalion czogw. Co prawda po bitwie pod
Briaskiem i ukowskich przeciwuderzeniach z dywizji pozostay tylko
numery. Nie zdyy otrzyma w peni uzupenie i miay od 800 do 2000
ludzi oraz po 2-3 baterie artylerii. Na przykad 108. Dywizja Pancerna
pukownika S.A. Iwanowa miaa 32 czogi lekkie, 6 armat polowych,
4 modzierze i 5 armat przeciwlotniczych kalibru 37 mm, a 32. Brygada
Pancerna - 13 wozw bojowych. Tylko 413. Dywizja Strzelecka miaa
pene stany - 12 000 ludzi i okoo 100 dzia i modzierzy.
W skad armii Guderiana wchodziy 4 dywizje pancerne, 2 zmotory-
zowane i 6 dywizji piechoty. Dwudziesty Czwarty Korpus otrzyma zada-
nie siami 4., 3. i 17. DPanc, puku Grossdeutschland" i nacierajcej od
poudnia 296. Dywizji Piechoty oskrzydli z obu stron Tul i opanowa
miasto. Specjalnie utworzona grupa bojowa 17. Dywizji Pancernej miaa
podej do Kaszyry, opanowa most przez Ok i uniemoliwi podejcie
sowieckiego wsparcia z rejonu Moskwy. Oceniajc z perspektywy cza-
su zaistnia sytuacj, Guderian napisa: Jej [2. APanc. - uzupenienie
tumacza] piechota wci nie otrzymaa odziey zimowej i bya prawie
e niezdolna do jakichkolwiek ruchw [...]. [Czy w tych warunkach
2 armia pancerna w ogle zdolna jeszcze bya wykona powierzone jej
382
zadanie - uzupenienie tumacza wg. Guderiana] byo wicej ni wtpli-
we [...]. W wyniku trwajcych od miesicy walk znacznie zmniejszya
si rwnie sia bojowa XXIV korpusu pancernego""'. W caej 2. Armii
Pancernej pozostao 150 czogw.
Po przejciu do natarcia 18 listopada niemiecka 2. Armia Pancerna
przeamaa obron 50. Armii na poudniowy wschd od Tuy i zacza si
posuwa w kierunku Kaszyra-Koomna. Ale w coraz wikszym stopniu
daway o sobie zna takie czynniki, jak nasilajcy si opr sowieckich
wojsk, brak rezerw i odwodw, nieprzygotowanie niemieckich wojsk
do wojny w warunkach zimowych. Ju trzeciego dnia natarcia Guderian
napisa: Lodowate zimno, ndzne kwatery, brak ciepej odziey, ci-
kie straty w ludziach i materiale, opakany stan zaopatrzenia w paliwo
- wszystko to sprawia, e prowadzenie tej wojny staje si mczarni.
Z kadym dniem coraz bardziej uginam si pod olbrzymim ciarem od-
powiedzialnoci, ktrej nikt mimo wszystkich piknych sw nie moe
ze mnie zdj"".
Na podejciach do Tuy strzeleckie jednostki i zwizki taktyczne
wsplnie z 11. i 32. Brygad oraz 108. Dywizj Pancern prowadzi-
y zacieke walki, starajc si zatrzyma przeciwnika. Czogi dziaay
w niewielkich grupach z zasadzek i ogniem z miejsca zadaway Niem-
com due straty. W kadej zasadzce byy 2-3 czogi, druyna piechoty
i liczca 5-6 ludzi grupa niszczycieli czogw.
Dwudziestego pitego listopada czowka niemieckiej 17. Dywizji
Pancernej obesza Tu od wschodu i wdara si na poudniowe przed-
miecia Kaszyry. Za ten sukces Niemcy zapacili wysok cen w dywi-
zji von Webera zostao tylko 5 czogw.
Aby zlikwidowa wamanie w rejonie Kaszyry, utworzono grup ope-
racyjn pod dowdztwem generaa PA. Bieowa, w ktrej skad weszy
1. Korpus Kawalerii, 112. Dywizja Pancerna podpukownika A.L. Get-
mana, 9. Brygada Pancerna podpukownika I.F. Kiriczenki i 2 samodziel-
ne bataliony czogw (35. i 127.) Ogem w grupie Bieowa znajdowao
si okoo 100 czogw. Wykonujc zadanie, 27 listopada grupa wspl-
nie ze 173. Dywizj Strzeleck wykonaa przeciw uderzenie najednost-
111
II. Guderian, op.cit., s. 207 i 209. Uwaga w cytacie uytym przez autora w po
rwnaniu / polskim przekadem dwa pierwsze fragmenty s przestawione. Przyp. tum
1
II. Guderian, op.c/7., s. 207. Przyp. tum.
3H3
przez Niemcw wsi Pietriszczewo i podpalia tam (dokadnie wype-
niajc otrzymane instrukcje) wcale nie stajni z komi, ale dwie chaty,
w ktrych mieszkali miejscowi - kobiety, dzieci i starcy. To wanie oni
schwytali mod patriotk na miejscu dywersji", a nastpnie przekazali
j Niemcom.
Taktyka spalonej ziemi" w pewnym stopniu utrudnia posuwanie si
niemieckim wojskom. Ale najwiksze cierpienia sprawia wanie so-
wieckiej ludnoci". onierze Wehrmachtu mieli paliwo i mogli ogrze-
wa si w samochodach czy namiotach. Poza tym w ocalaych domach
zajmowali kwatery tylko oni, wypdzajc miejscow ludno na mrz.
Zreszt takimi drobiazgami towarzysz Stalin nigdy si nie przejmowa.
Z pozostaych na okupowanych terenach starcw czy kobiet i tak nie byo
adnej korzyci.
k -k *
Jednoczenie z odparciem atakw od pnocnego zachodu rozgorzay
zacieke walki na kierunku tulsko-kaszyrskim. Tutaj w skadzie 50. Armii
Bodina znajdowao si 7 dywizji strzeleckich, 2 kawalerii, 1 pancerna,
2 brygady pancerne i 125. batalion czogw. Co prawda po bitwie pod
Briaskiem i ukowskich przeciwuderzeniach z dywizji pozostay tylko
numery. Nie zdyy otrzyma w peni uzupenie i miay od 800 do 2000
ludzi oraz po 2-3 baterie artylerii. Na przykad 108. Dywizja Pancerna
pukownika S.A. Iwanowa miaa 32 czogi lekkie, 6 armat polowych,
4 modzierze i 5 armat przeciwlotniczych kalibru 37 mm, a 32. Brygada
Pancerna - 13 wozw bojowych. Tylko 413. Dywizja Strzelecka miaa
pene stany - 12 000 ludzi i okoo 100 dzia i modzierzy.
W skad armii Guderiana wchodziy 4 dywizje pancerne, 2 zmotory-
zowane i 6 dywizji piechoty. Dwudziesty Czwarty Korpus otrzyma zada-
nie siami 4., 3. i 17. DPanc, puku Grossdeutschland" i nacierajcej od
poudnia 296. Dywizji Piechoty oskrzydli z obu stron Tul i opanowa
miasto. Specjalnie utworzona grupa bojowa 17. Dywizji Pancernej miaa
podej do Kaszyry, opanowa most przez Ok i uniemoliwi podejcie
sowieckiego wsparcia z rejonu Moskwy. Oceniajc z perspektywy cza-
su zaistnia sytuacj, Guderian napisa: Jej [2. APanc. - uzupenienie
tumacza] piechota wci nie otrzymaa odziey zimowej i bya prawie
e niezdolna do jakichkolwiek ruchw [...]. [Czy w tych warunkach
2 armia pancerna w ogle zdolna jeszcze bya wykona powierzone jej
382
zadanie - uzupenienie tumacza wg. Guderiana] byo wicej ni wtpli-
we [...]. W wyniku trwajcych od miesicy walk znacznie zmniejszya
si rwnie sia bojowa XXIV korpusu pancernego""'. W caej 2. Armii
Pancernej pozostao 150 czogw.
Po przejciu do natarcia 18 listopada niemiecka 2. Armia Pancerna
przeamaa obron 50. Armii na poudniowy wschd od Tuy i zacza si
posuwa w kierunku Kaszyra-Koomna. Ale w coraz wikszym stopniu
daway o sobie zna takie czynniki, jak nasilajcy si opr sowieckich
wojsk, brak rezerw i odwodw, nieprzygotowanie niemieckich wojsk
do wojny w warunkach zimowych. Ju trzeciego dnia natarcia Guderian
napisa: Lodowate zimno, ndzne kwatery, brak ciepej odziey, ci-
kie straty w ludziach i materiale, opakany stan zaopatrzenia w paliwo
- wszystko to sprawia, e prowadzenie tej wojny staje si mczarni.
Z kadym dniem coraz bardziej uginam si pod olbrzymim ciarem od-
powiedzialnoci, ktrej nikt mimo wszystkich piknych sw nie moe
ze mnie zdj"".
Na podejciach do Tuy strzeleckie jednostki i zwizki taktyczne
wsplnie z 11. i 32. Brygad oraz 108. Dywizj Pancern prowadzi-
y zacieke walki, starajc si zatrzyma przeciwnika. Czogi dziaay
w niewielkich grupach z zasadzek i ogniem z miejsca zadaway Niem-
com due straty. W kadej zasadzce byy 2-3 czogi, druyna piechoty
i liczca 5-6 ludzi grupa niszczycieli czogw.
Dwudziestego pitego listopada czowka niemieckiej 17. Dywizji
Pancernej obesza Tu od wschodu i wdara si na poudniowe przed-
miecia Kaszyry. Za ten sukces Niemcy zapacili wysok cen w dywi-
zji von Webera zostao tylko 5 czogw.
Aby zlikwidowa wamanie w rejonie Kaszyry, utworzono grup ope-
racyjn pod dowdztwem generaa PA. Bieowa, w ktrej skad weszy
1. Korpus Kawalerii, 112. Dywizja Pancerna podpukownika A.L. Get-
mana, 9. Brygada Pancerna podpukownika I.F. Kiriczenki i 2 samodziel-
ne bataliony czogw (35. i 127.) Ogem w grupie Bieowa znajdowao
si okoo 100 czogw. Wykonujc zadanie, 27 listopada grupa wspl-
nie ze 173. Dywizj Strzeleck wykonaa przeciw uderzenie najednost-
111
II. Guderian, op.cit., s. 207 i 209. Uwaga w cytacie uytym przez autora w po
rwnaniu / polskim przekadem dwa pierwsze fragmenty s przestawione. Przyp. tum
1
II. Guderian, op.c/7., s. 207. Przyp. tum.
3H3
ki przeciwnika, ktre przedostay sic nad Ok, i odrzucia je w okolice
Mordwiesu.
W tym samym czasie spod Tuy w kierunku Wieniewa zaatakowaa
32. Brygada Pancerna pukownika Juszczuka. Oszoomiony zaskakuj-
cymi uderzeniami przeciwnik cofn si 15 kilometrw i musia przej
na tym kierunku do obrony. Guderian zrozumia, e dalsze natarcie na
pnoc w kierunku Oki raczej nie przyniesie sukcesw, i poprosi do-
wdztwo grupy o zgod na przerwanie natarcia. Dwudziestego smego
listopada von Bock j wyda. W ten sposb uderzenie na Moskw od
poudnia rwnie zostao odparte.
Bock i Guderian postanowili zrobi wszystko, aby przynajmniej za-
j Tu. Jednoczenie z uderzeniem wykonywanym w kierunku pnoc-
nym jednostki 3. i 4. Dywizji Pancernej oraz puk piechoty Grossdeust-
schland" rozpoczy natarcie na zachd, aby wsplnie ze znajdujcym
si na pnocny zachd od Tuy XXXXIII Korpusem zamkn na p-
noc od miasta piercie okrenia. Niemcy zdoali jeszcze przeci szos
i lini kolejow Tua-Sierpuchow, ale na nic wicej nie mieli ju si. Ze
110 zdolnych do walki czogw, ktrymi dysponowali przed rozpocz-
ciem operacji, pozostao mniej ni 30 wozw bojowych. Pitego grudnia
przeciwuderzenie 340. Dywizji Strzeleckiej i 112. Pancernej zadao prze-
ciwnikowi due straty i odrzucio go na poprzednie pozycje. Niemieckie
natarcie na Tu zakoczyo si fiaskiem.
* * *
Kiedy Niemcy nie odnieli sukcesu na pnocnych i poudniowych
podejciach do Moskwy, sprbowali przeama sowieck obron na
centralnym odcinku Frontu Zachodniego. W czasie listopadowego na-
tarcia sytuacja bya tu wzgldnie spokojna. Czwarta Armia Polowa i jej
przeciwnik - sowieckie 5., 33. i 43. Armia nie prowadziy zakrojonych
na du skal dziaa bojowych. Jedynie na kierunku zwinogrdzkim
Niemcy rozpoczli 19 listopada natarcie siami IX Korpusu Armijnego
3 dywizje piechoty), wykorzystujc powodzenie dziaajcych nieco dalej
na pnoc gwnych si zgrupowania uderzeniowego. Prawoskrzydowe
zwizki taktyczne armii Goworowa zmuszone byy do odwrotu. Wtedy
jednak dowdca armii przerzuci z kierunku moajskiego na prawe skrzy-
do 108. Dywizj Strzeleck, a ze swojego odwodu 22. Brygad Pancer-
384
n. Jednostki te wraz z pododdziaami 1 H. BPanc. prowadziy uporczyw
obron i do koca listopada zatrzymay przeciwnika pod Zwingrdk.
Pierwszego grudnia Niemcy zdoali przebi si na pnoc od Naro-
Fomiska, gdzie 258. Dywizji Piechoty wspieranej przez jednostki 19.
Dywizji Pancernej (60 czogw) oraz 3. Dywizji Zmotoryzowanej udao
si wklinowa w ugrupowanie bojowe 33. Armii Jefremowa. Niemieckie
czogi i piechota zmotoryzowana dotary do osady Akuowo, chcc wyj
tyami 5. Armii pod Kubink, na szos Moskwa-Misk.
Jednake ich dalszy marsz zatrzymay przeciwuderzenia 5. i 33. Ar-
mii, w ktrych skadzie dziaaa 1. Dywizja Strzelcw Zmotoryzowa-
nych Gwardii pod dowdztwem pukownika T.J. Nowikowa, 5. Brygada
Pancerna podpukownika M.G. Sachny, 20. Brygada Pancerna pukow-
nika G.P. Antonowa i pi samodzielnych batalionw czogw. Zgodnie
z nowym etatem w batalionie czogw znajdowaa si kompania czogw
cikich (5 maszyn), kompania rednich (11 czogw) i dwie kompanie
czogw lekkich - ogem 36 wozw bojowych i 202 ludzi. Czwartego
grudnia sowieckie jednostki rozbiy niemieckie wojska, ktre dokonay
wklinowania i odtworzyy lini frontu na rzece Nara.
W tym okresie feldmarszaek von Bock podkrela, e powstaa sy-
tuacja, w ktrej ostatni batalion, jaki zostanie rzucony do walki, moe
zadecydowa o losie bitwy
1
'. Ale dowdztwo Grupy Armii rodek" nie
miao ju adnych batalionw, ktre mona by byo rzuci na szal. Nie
byo ju si, eby pomylnie zakoczy operacj okrenia i zdobycia
Moskwy. Wedug sprawozdania z 30 listopada, w 3. Grupie Pancernej
znajdowaa si nastpujca liczba czogw: w l. Dywizji Pancernej - 37.
w 6. DPanc. - 4, w 7. DPanc. - 36. Razem byo to zaledwie 77 czogw.
Dowdca 4. Armii von Kluge meldowa, e jego wojska znajduj si
w wyjtkowo trudnej sytuacji: Zdolno bojowa LVII i XXI Korpusu
zmniejszya si do tego stopnia, e pod wzgldem operacyjnym nie maj
ju one adnego znaczenia [...]. Straty w ludziach s po prostu kolosal-
ne". Na pocztku grudnia Niemcy jeszcze nie dotarli do waciwej strety
obrony Moskwy, a ju wyczerpali wszystkie moliwoci kontynuowania
natarcia.
W tym samym czasie na zapleczu ukowa skoncentroway si nie-
dawno sformowane nowe zwizki operacyjne, a wic ju nic bataliony,
ale armie - l. Armia Uderzeniowa, 20., 10. i 61. Tylko w nich samych
znajdowao si 18 dywizji i 10 brygad strzeleckich. Zbliaa si 24.
i 60. Armia. Poza tym 30. i 16. Armia oraz armie Frontu Kaliniskiego
385
ki przeciwnika, ktre przedostay sic nad Ok, i odrzucia je w okolice
Mordwiesu.
W tym samym czasie spod Tuy w kierunku Wieniewa zaatakowaa
32. Brygada Pancerna pukownika Juszczuka. Oszoomiony zaskakuj-
cymi uderzeniami przeciwnik cofn si 15 kilometrw i musia przej
na tym kierunku do obrony. Guderian zrozumia, e dalsze natarcie na
pnoc w kierunku Oki raczej nie przyniesie sukcesw, i poprosi do-
wdztwo grupy o zgod na przerwanie natarcia. Dwudziestego smego
listopada von Bock j wyda. W ten sposb uderzenie na Moskw od
poudnia rwnie zostao odparte.
Bock i Guderian postanowili zrobi wszystko, aby przynajmniej za-
j Tu. Jednoczenie z uderzeniem wykonywanym w kierunku pnoc-
nym jednostki 3. i 4. Dywizji Pancernej oraz puk piechoty Grossdeust-
schland" rozpoczy natarcie na zachd, aby wsplnie ze znajdujcym
si na pnocny zachd od Tuy XXXXIII Korpusem zamkn na p-
noc od miasta piercie okrenia. Niemcy zdoali jeszcze przeci szos
i lini kolejow Tua-Sierpuchow, ale na nic wicej nie mieli ju si. Ze
110 zdolnych do walki czogw, ktrymi dysponowali przed rozpocz-
ciem operacji, pozostao mniej ni 30 wozw bojowych. Pitego grudnia
przeciwuderzenie 340. Dywizji Strzeleckiej i 112. Pancernej zadao prze-
ciwnikowi due straty i odrzucio go na poprzednie pozycje. Niemieckie
natarcie na Tu zakoczyo si fiaskiem.
* * *
Kiedy Niemcy nie odnieli sukcesu na pnocnych i poudniowych
podejciach do Moskwy, sprbowali przeama sowieck obron na
centralnym odcinku Frontu Zachodniego. W czasie listopadowego na-
tarcia sytuacja bya tu wzgldnie spokojna. Czwarta Armia Polowa i jej
przeciwnik - sowieckie 5., 33. i 43. Armia nie prowadziy zakrojonych
na du skal dziaa bojowych. Jedynie na kierunku zwinogrdzkim
Niemcy rozpoczli 19 listopada natarcie siami IX Korpusu Armijnego
3 dywizje piechoty), wykorzystujc powodzenie dziaajcych nieco dalej
na pnoc gwnych si zgrupowania uderzeniowego. Prawoskrzydowe
zwizki taktyczne armii Goworowa zmuszone byy do odwrotu. Wtedy
jednak dowdca armii przerzuci z kierunku moajskiego na prawe skrzy-
do 108. Dywizj Strzeleck, a ze swojego odwodu 22. Brygad Pancer-
384
n. Jednostki te wraz z pododdziaami 1 H. BPanc. prowadziy uporczyw
obron i do koca listopada zatrzymay przeciwnika pod Zwingrdk.
Pierwszego grudnia Niemcy zdoali przebi si na pnoc od Naro-
Fomiska, gdzie 258. Dywizji Piechoty wspieranej przez jednostki 19.
Dywizji Pancernej (60 czogw) oraz 3. Dywizji Zmotoryzowanej udao
si wklinowa w ugrupowanie bojowe 33. Armii Jefremowa. Niemieckie
czogi i piechota zmotoryzowana dotary do osady Akuowo, chcc wyj
tyami 5. Armii pod Kubink, na szos Moskwa-Misk.
Jednake ich dalszy marsz zatrzymay przeciwuderzenia 5. i 33. Ar-
mii, w ktrych skadzie dziaaa 1. Dywizja Strzelcw Zmotoryzowa-
nych Gwardii pod dowdztwem pukownika T.J. Nowikowa, 5. Brygada
Pancerna podpukownika M.G. Sachny, 20. Brygada Pancerna pukow-
nika G.P. Antonowa i pi samodzielnych batalionw czogw. Zgodnie
z nowym etatem w batalionie czogw znajdowaa si kompania czogw
cikich (5 maszyn), kompania rednich (11 czogw) i dwie kompanie
czogw lekkich - ogem 36 wozw bojowych i 202 ludzi. Czwartego
grudnia sowieckie jednostki rozbiy niemieckie wojska, ktre dokonay
wklinowania i odtworzyy lini frontu na rzece Nara.
W tym okresie feldmarszaek von Bock podkrela, e powstaa sy-
tuacja, w ktrej ostatni batalion, jaki zostanie rzucony do walki, moe
zadecydowa o losie bitwy
1
'. Ale dowdztwo Grupy Armii rodek" nie
miao ju adnych batalionw, ktre mona by byo rzuci na szal. Nie
byo ju si, eby pomylnie zakoczy operacj okrenia i zdobycia
Moskwy. Wedug sprawozdania z 30 listopada, w 3. Grupie Pancernej
znajdowaa si nastpujca liczba czogw: w l. Dywizji Pancernej - 37.
w 6. DPanc. - 4, w 7. DPanc. - 36. Razem byo to zaledwie 77 czogw.
Dowdca 4. Armii von Kluge meldowa, e jego wojska znajduj si
w wyjtkowo trudnej sytuacji: Zdolno bojowa LVII i XXI Korpusu
zmniejszya si do tego stopnia, e pod wzgldem operacyjnym nie maj
ju one adnego znaczenia [...]. Straty w ludziach s po prostu kolosal-
ne". Na pocztku grudnia Niemcy jeszcze nie dotarli do waciwej strety
obrony Moskwy, a ju wyczerpali wszystkie moliwoci kontynuowania
natarcia.
W tym samym czasie na zapleczu ukowa skoncentroway si nie-
dawno sformowane nowe zwizki operacyjne, a wic ju nic bataliony,
ale armie - l. Armia Uderzeniowa, 20., 10. i 61. Tylko w nich samych
znajdowao si 18 dywizji i 10 brygad strzeleckich. Zbliaa si 24.
i 60. Armia. Poza tym 30. i 16. Armia oraz armie Frontu Kaliniskiego
385
otrzymyway uzupenienia z odwodu Stawki. W ostatnich dniach listopa-
da Front Zachodni dosta 15 samodzielnych batalionw czogw, a take
ponad 100 czogw, ktre miay czciowo odtworzy stany brygad pan-
cernych.
Sowieckie wojska znajdujce si na zachd od Moskwy dysponowa-
y ogem jedn dywizj pancern, 16 brygadami pancernymi i 20 sa-
modzielnymi batalionami czogw. Byo to ogem 1068 czogw, czyli
wicej ni tu przed bitw!
A wic na pocztku grudnia niemieckie natarcie na Moskw utkn-
o. Armia Czerwona zatrzymaa przeciwnika na wszystkich kierunkach.
Zgrupowania uderzeniowe nieprzyjaciela byy wyczerpane i wykrwa-
wione. W listopadzie Niemcy stracili 1478 czogw. Wikszo dywizji
stracia prawie poow swojego pocztkowego skadu. Drugiego grudnia
dowdca 4. Grupy Pancernej zameldowa sztabowi Grupy Armii ro-
dek":
Skad osobowy 10. Dywizji Pancernej jest bardzo zmczony.
W chwili obecnej nie jest w stanie prowadzi dziaa zaczepnych".
W pozostaych zwizkach taktycznych sytuacja nie bya lepsza: Ludzie
s do tego stopnia wyczerpani, e nic z nimi nie mona zrobi. Powodem
s straszliwe mrozy, ze warunki zakwaterowania i nieustanne walki".
Pitego grudnia Haider stwierdzi: Von Bock melduje: siy wyczerpane.
4. Grupa Pancerna jutro nie moe ju naciera. Jutro zapyta, czy nie jest
konieczne wycofanie wojsk". Niemcy musieli przej na kierunku mo-
skiewskim do obrony, nie realizujc wyznaczonego celu.
Ale strat materiaowych w aden sposb nie mona byo porwna ze
stratami o charakterze psychologicznym. Przeciwuderzenia sowieckich
dywizji w niektrych sektorach 2. Armii Pancernej i 4. Armii wywoay
prawdziw panik wrd onierzy. Dowdztwo byo zmuszone przy-
zna, e wojska straciy hart ducha i wiar w powodzenie. W meldun-
ku wydziau cenzury poczty polowej 2. Armii stwierdzono: Wysokie
morale, ktrym odznaczay si nasze wojska w zwizku z odnoszonymi
w ubiegych miesicach ogromnymi sukcesami, w listopadzie jest niewi-
doczne".
Bardziej obrazowo wyrazi t myl przedstawiciel Ministerstwa Spraw
Zagranicznych przy sztabie 2. Armii, hrabia Bossi-Fedrigotti: onierz
na froncie widzi tylko, e kadego dnia pojawiaj si przed nim wci
nowe jednostki przeciwnika, e dywizje i puki, ktre dawno uwaano za
zniszczone, znowu przystpuj do walki, uzupenione i wzmocnione [...].
386
Niemiecki onierz na froncie widzi, e szeregi armii do tego stopnia si
przerzedziy, i przy caym bohaterstwie mao prawdopodobne, by mona
byo przeciwstawi przeciwnikowi jakie cho troch znaczce siy [...].
I oto znalazszy si w takiej sytuacji na odlegym wschodzie, utraciwszy
frontowych przyjaci, czuje si samotny, czuje przeszywajcy chd ro-
syjskiej zimy, ktra przysza tak nagle i z tak surowoci, spowodowaa
takie straty, e w dywizjach po jednej nocy nie mona si byo doliczy
po 800 ludzi, a w dwch pukach 1200 [...]. onierz codziennie widzi
i czuje, jakimi trudami obarcza go wojna na froncie wschodnim. Czeka
na zastpstwo, ktrego nie ma. onierz na froncie mwi cakiem otwar-
cie, e ta kampania nieprdko si skoczy".
Tak wic nasza ofensywa na Moskw nie udaa si. Wszystkie ofiary
i wysiek naszych walecznych wojsk byy daremne. Ponielimy powa-
n klsk, ktra w cigu ostatnich tygodni z powodu uporu najwyszego
kierownictwa pocigna za sob zgubne nastpstwa"
12
- napisa Gude-
rian.
Niemcy znalazy si na progu ogromnego wojenno-gospodarczego
kryzysu. Dwudziestego dziewitego listopada Fritz Todt, minister prze-
mysu zbrojeniowego, oznajmi Hitlerowi, e pod wzgldem wojsko-
wo-gospodarczym wojna zostaa ju przegrana" i niezbdne s regulacje
polityczne.
Wtedy te okazao si, e niemieckie dowdztwo nie ma adnych pla-
nw na tego rodzaju sytuacj, poniewa w ogle nie brano pod uwag
moliwoci, e ofensywa moe si nie uda. Wrcz przeciwnie, zakada-
no, e przeciwnik si wykrwawi i nie dysponuje siami pozwalajcymi
przeprowadzi przeciwnatarcie. Ale rwnie von Bock nie mia pojcia
o dalszych zamiarach OKW. Nie wiedzia, jak jego grupa armii ma przy-
gotowa si do obrony w warunkach zimowych, czy zostan jej dostar-
czone odwody i czy nie naley wycofa wojsk, skracajc lini frontu. So-
wieci wkrtce uwolnili go od koniecznoci zajmowania si domysami.
Wojska Frontu Zachodniego, Poudniowo-Zachodniego i Kalini-
skiego 5 i 6 grudnia przeszy do kontrofensywy.
12
H. Guderian, op.cit, s. 213. Przyp. tum.
387
otrzymyway uzupenienia z odwodu Stawki. W ostatnich dniach listopa-
da Front Zachodni dosta 15 samodzielnych batalionw czogw, a take
ponad 100 czogw, ktre miay czciowo odtworzy stany brygad pan-
cernych.
Sowieckie wojska znajdujce si na zachd od Moskwy dysponowa-
y ogem jedn dywizj pancern, 16 brygadami pancernymi i 20 sa-
modzielnymi batalionami czogw. Byo to ogem 1068 czogw, czyli
wicej ni tu przed bitw!
A wic na pocztku grudnia niemieckie natarcie na Moskw utkn-
o. Armia Czerwona zatrzymaa przeciwnika na wszystkich kierunkach.
Zgrupowania uderzeniowe nieprzyjaciela byy wyczerpane i wykrwa-
wione. W listopadzie Niemcy stracili 1478 czogw. Wikszo dywizji
stracia prawie poow swojego pocztkowego skadu. Drugiego grudnia
dowdca 4. Grupy Pancernej zameldowa sztabowi Grupy Armii ro-
dek":
Skad osobowy 10. Dywizji Pancernej jest bardzo zmczony.
W chwili obecnej nie jest w stanie prowadzi dziaa zaczepnych".
W pozostaych zwizkach taktycznych sytuacja nie bya lepsza: Ludzie
s do tego stopnia wyczerpani, e nic z nimi nie mona zrobi. Powodem
s straszliwe mrozy, ze warunki zakwaterowania i nieustanne walki".
Pitego grudnia Haider stwierdzi: Von Bock melduje: siy wyczerpane.
4. Grupa Pancerna jutro nie moe ju naciera. Jutro zapyta, czy nie jest
konieczne wycofanie wojsk". Niemcy musieli przej na kierunku mo-
skiewskim do obrony, nie realizujc wyznaczonego celu.
Ale strat materiaowych w aden sposb nie mona byo porwna ze
stratami o charakterze psychologicznym. Przeciwuderzenia sowieckich
dywizji w niektrych sektorach 2. Armii Pancernej i 4. Armii wywoay
prawdziw panik wrd onierzy. Dowdztwo byo zmuszone przy-
zna, e wojska straciy hart ducha i wiar w powodzenie. W meldun-
ku wydziau cenzury poczty polowej 2. Armii stwierdzono: Wysokie
morale, ktrym odznaczay si nasze wojska w zwizku z odnoszonymi
w ubiegych miesicach ogromnymi sukcesami, w listopadzie jest niewi-
doczne".
Bardziej obrazowo wyrazi t myl przedstawiciel Ministerstwa Spraw
Zagranicznych przy sztabie 2. Armii, hrabia Bossi-Fedrigotti: onierz
na froncie widzi tylko, e kadego dnia pojawiaj si przed nim wci
nowe jednostki przeciwnika, e dywizje i puki, ktre dawno uwaano za
zniszczone, znowu przystpuj do walki, uzupenione i wzmocnione [...].
386
Niemiecki onierz na froncie widzi, e szeregi armii do tego stopnia si
przerzedziy, i przy caym bohaterstwie mao prawdopodobne, by mona
byo przeciwstawi przeciwnikowi jakie cho troch znaczce siy [...].
I oto znalazszy si w takiej sytuacji na odlegym wschodzie, utraciwszy
frontowych przyjaci, czuje si samotny, czuje przeszywajcy chd ro-
syjskiej zimy, ktra przysza tak nagle i z tak surowoci, spowodowaa
takie straty, e w dywizjach po jednej nocy nie mona si byo doliczy
po 800 ludzi, a w dwch pukach 1200 [...]. onierz codziennie widzi
i czuje, jakimi trudami obarcza go wojna na froncie wschodnim. Czeka
na zastpstwo, ktrego nie ma. onierz na froncie mwi cakiem otwar-
cie, e ta kampania nieprdko si skoczy".
Tak wic nasza ofensywa na Moskw nie udaa si. Wszystkie ofiary
i wysiek naszych walecznych wojsk byy daremne. Ponielimy powa-
n klsk, ktra w cigu ostatnich tygodni z powodu uporu najwyszego
kierownictwa pocigna za sob zgubne nastpstwa"
12
- napisa Gude-
rian.
Niemcy znalazy si na progu ogromnego wojenno-gospodarczego
kryzysu. Dwudziestego dziewitego listopada Fritz Todt, minister prze-
mysu zbrojeniowego, oznajmi Hitlerowi, e pod wzgldem wojsko-
wo-gospodarczym wojna zostaa ju przegrana" i niezbdne s regulacje
polityczne.
Wtedy te okazao si, e niemieckie dowdztwo nie ma adnych pla-
nw na tego rodzaju sytuacj, poniewa w ogle nie brano pod uwag
moliwoci, e ofensywa moe si nie uda. Wrcz przeciwnie, zakada-
no, e przeciwnik si wykrwawi i nie dysponuje siami pozwalajcymi
przeprowadzi przeciwnatarcie. Ale rwnie von Bock nie mia pojcia
o dalszych zamiarach OKW. Nie wiedzia, jak jego grupa armii ma przy-
gotowa si do obrony w warunkach zimowych, czy zostan jej dostar-
czone odwody i czy nie naley wycofa wojsk, skracajc lini frontu. So-
wieci wkrtce uwolnili go od koniecznoci zajmowania si domysami.
Wojska Frontu Zachodniego, Poudniowo-Zachodniego i Kalini-
skiego 5 i 6 grudnia przeszy do kontrofensywy.
12
H. Guderian, op.cit, s. 213. Przyp. tum.
387
Podsumowanie
D
obieg koca rok 1941 - najtrudniejszy rok wojny. W czasie
trwajcej pi i p miesica letnio-jesiennej kampanii Wehr-
macht zdoby kraje nadbatyckie, Biaoru, Modawi, wiksz
cz Ukrainy, tereny w Karelii, kilka zachodnich okrgw Federacji Ro-
syjskiej. Zwizek Sowiecki straci wane gospodarczo rejony, w ktrych
mieszkao 40 procent ludnoci kraju, gdzie produkowano 58 procent stali,
68 procent eliwa, 60 procent aluminium, wydobywano 63 procent w-
gla, zbierano 38 procent zboa. Niemcy zdoali zablokowa Leningrad,
podej pod sam Moskw, opanowa Charkw, znaczn cz Zagbia
Donieckiego i Krymu.
Niemieckie wojska odniosy niezwyke sukcesy. Jak napisa J.F.C.
Fuller: Biorc pod uwag takie czynniki, jak stojce przed Niemcami
ogromne trudnoci z zaopatrzeniem, sabo rozwinita sie drg w Rosji,
nieoczekiwanie silny opr, mylne kalkulacje zwizane ze stanem rosyj-
skich rezerw oraz to, e Niemcy, nie wprowadzili do akcji wicej ni 25
dywizji pancernych (w rzeczywistoci byo to 19 dywizji - uwaga auto-
ra), naley podkreli, e niemieckie natarcie od 22 czerwca do 6 grudnia
1941 roku to zadziwiajce osignicie si zbrojnych".
Straty sowieckich wojsk w zabitych, rannych i wzitych do niewoli
wyniosy okoo 8 milionw ludzi - okoo 2/3 oglnej liczby wprowadzo-
nych do walki onierzy. Z tego prawie poowa trafia do niewoli - 3,9
miliona szeregowych i dowdcw.
A co na ten temat zakomunikowano w Moskwie? Prosz bardzo:
Kolejna bujda Hitlera.
Jedenastego grudnia Hitler wystpi w swoim zwierzycu - Reichsta-
gu - z kolejn kuglarsk sztuczk.
W zwizku z tym, e w Niemczech prawie nic ma rodziny, ktra nic
utraciaby na froncie wschodnim syna, ojca, brata lub ma, Hit/er nawet
ju w swojej jarmarcznej budzie nie mg nie powiedzie niczego o stra-
tach poniesionych przez niemiecko-faszystowskie wojska w czasie wojny
ze Zwizkiem Sowieckim. I oto Hit/er ogosi niemieckie straty". Oka-
388
uje si. e podczas dziaa wojennych w ZSRR. czyli od 22 czerwca do
I grudnia 1941 roku, armia niemiecka jakoby stracia zaledwie 162 314
zabitych, 571 767 rannych i 33 334 zaginionych bez wieci, czyli razem
zaledwie 767 415 ludzi.
Te liczby nie mog nie wzbudza miechu. Kto jak kto. ale ludo/ad Hi-
tler dobrze zna prawdziwe straty jego rozbjniczych hord. Straty te s tak
ogromne, e hitlerowska szajka nigdy nie zdecyduje si powiadomi o nich
narodu niemieckiego. Tylko na froncie zachodnim od 16 listopada do 10
grudnia, czyli w okresie krtszym ni miesic, ponad 85 000 niemieckich
onierzy i oficerw znalazo grb na dalekich podejciach do sowieckiej
stolicy. Natomiast w czasie piciu miesicy na froncie wschodnim zoyo
swoje koci cale pokolenie Niemcw. W zabitych, rannych i wzitych do
niewoli Niemcy utracili okoo 6 milionw onierzy i oficerw.
Hitler oznajmi rwnie, e oglna liczba wzitych do niewoli Rosjan
siga 3 806 000 ludzi. W rzeczywistoci nasze straty w zaginionych bez
wieci w czasie 5 miesicy wojny wynosz zaledwie 520 000. a w liczb
t wchodz rwnie jecy. Astronomiczne liczby Rosjan, jakoby wzi-
tych do niewoli przez Niemcw, byy najwyraniej sumowane w spelunce
szulerw i faszerzy z kompanii Hitlera. Hitler najwidoczniej zalicza do
jecw ludno cywiln opuszczonych przez nas rejonw, zmobilizowan
przez Niemcw do prac drogowych, budowlanych i innych o podobnym
charakterze. A na jakiej, jeeli o to chodzi, podstawie'.' Czy dla Niemcw
istniej granice amania elementarnych midzynarodowych zasad'.'
Na marginesie mwic, Hitler jednak si nie zdecydowa, by tym ra-
zem zakomunikowa o stratach poniesionych przez Niemcw w uzbro-
jeniu i sprzcie. W zwizku z tym nie od rzeczy bdzie przypomnie, e
hitlerowska armia tylko w czasie piciu miesicy dziaa wojennych na
froncie wschodnim stracia do 19 000 dzia, ponad 15 000 czogw i oko-
o 13 000 samolotw. Nie wliczono tu ogromnych strat sprztu i uzbroje-
nia, jakie armia hitlerowska poniosa od 16 listopada do 10 grudnia na
podejciach do Moskwy.
Taka jest gorzka prawda, ktr tak bezczelnie i nieskutecznie prbuje
ukry przed niemieckim narodem i opini ludojad Hitler.
W rzeczywistoci gorzka prawda" wygldaa tak, e kiedy Hitler po-
wiadomi swoich generaw, i straty sowieckie s dziesi razy wiksze
od niemieckich, to niestety si nie myli. Pod koniec roku oglne nie-
mieckie straty na wschodzie nie przekraczay 831 tysicy ludzi. W Armii
389
Podsumowanie
D
obieg koca rok 1941 - najtrudniejszy rok wojny. W czasie
trwajcej pi i p miesica letnio-jesiennej kampanii Wehr-
macht zdoby kraje nadbatyckie, Biaoru, Modawi, wiksz
cz Ukrainy, tereny w Karelii, kilka zachodnich okrgw Federacji Ro-
syjskiej. Zwizek Sowiecki straci wane gospodarczo rejony, w ktrych
mieszkao 40 procent ludnoci kraju, gdzie produkowano 58 procent stali,
68 procent eliwa, 60 procent aluminium, wydobywano 63 procent w-
gla, zbierano 38 procent zboa. Niemcy zdoali zablokowa Leningrad,
podej pod sam Moskw, opanowa Charkw, znaczn cz Zagbia
Donieckiego i Krymu.
Niemieckie wojska odniosy niezwyke sukcesy. Jak napisa J.F.C.
Fuller: Biorc pod uwag takie czynniki, jak stojce przed Niemcami
ogromne trudnoci z zaopatrzeniem, sabo rozwinita sie drg w Rosji,
nieoczekiwanie silny opr, mylne kalkulacje zwizane ze stanem rosyj-
skich rezerw oraz to, e Niemcy, nie wprowadzili do akcji wicej ni 25
dywizji pancernych (w rzeczywistoci byo to 19 dywizji - uwaga auto-
ra), naley podkreli, e niemieckie natarcie od 22 czerwca do 6 grudnia
1941 roku to zadziwiajce osignicie si zbrojnych".
Straty sowieckich wojsk w zabitych, rannych i wzitych do niewoli
wyniosy okoo 8 milionw ludzi - okoo 2/3 oglnej liczby wprowadzo-
nych do walki onierzy. Z tego prawie poowa trafia do niewoli - 3,9
miliona szeregowych i dowdcw.
A co na ten temat zakomunikowano w Moskwie? Prosz bardzo:
Kolejna bujda Hitlera.
Jedenastego grudnia Hitler wystpi w swoim zwierzycu - Reichsta-
gu - z kolejn kuglarsk sztuczk.
W zwizku z tym, e w Niemczech prawie nic ma rodziny, ktra nic
utraciaby na froncie wschodnim syna, ojca, brata lub ma, Hit/er nawet
ju w swojej jarmarcznej budzie nie mg nie powiedzie niczego o stra-
tach poniesionych przez niemiecko-faszystowskie wojska w czasie wojny
ze Zwizkiem Sowieckim. I oto Hit/er ogosi niemieckie straty". Oka-
388
uje si. e podczas dziaa wojennych w ZSRR. czyli od 22 czerwca do
I grudnia 1941 roku, armia niemiecka jakoby stracia zaledwie 162 314
zabitych, 571 767 rannych i 33 334 zaginionych bez wieci, czyli razem
zaledwie 767 415 ludzi.
Te liczby nie mog nie wzbudza miechu. Kto jak kto. ale ludo/ad Hi-
tler dobrze zna prawdziwe straty jego rozbjniczych hord. Straty te s tak
ogromne, e hitlerowska szajka nigdy nie zdecyduje si powiadomi o nich
narodu niemieckiego. Tylko na froncie zachodnim od 16 listopada do 10
grudnia, czyli w okresie krtszym ni miesic, ponad 85 000 niemieckich
onierzy i oficerw znalazo grb na dalekich podejciach do sowieckiej
stolicy. Natomiast w czasie piciu miesicy na froncie wschodnim zoyo
swoje koci cale pokolenie Niemcw. W zabitych, rannych i wzitych do
niewoli Niemcy utracili okoo 6 milionw onierzy i oficerw.
Hitler oznajmi rwnie, e oglna liczba wzitych do niewoli Rosjan
siga 3 806 000 ludzi. W rzeczywistoci nasze straty w zaginionych bez
wieci w czasie 5 miesicy wojny wynosz zaledwie 520 000. a w liczb
t wchodz rwnie jecy. Astronomiczne liczby Rosjan, jakoby wzi-
tych do niewoli przez Niemcw, byy najwyraniej sumowane w spelunce
szulerw i faszerzy z kompanii Hitlera. Hitler najwidoczniej zalicza do
jecw ludno cywiln opuszczonych przez nas rejonw, zmobilizowan
przez Niemcw do prac drogowych, budowlanych i innych o podobnym
charakterze. A na jakiej, jeeli o to chodzi, podstawie'.' Czy dla Niemcw
istniej granice amania elementarnych midzynarodowych zasad'.'
Na marginesie mwic, Hitler jednak si nie zdecydowa, by tym ra-
zem zakomunikowa o stratach poniesionych przez Niemcw w uzbro-
jeniu i sprzcie. W zwizku z tym nie od rzeczy bdzie przypomnie, e
hitlerowska armia tylko w czasie piciu miesicy dziaa wojennych na
froncie wschodnim stracia do 19 000 dzia, ponad 15 000 czogw i oko-
o 13 000 samolotw. Nie wliczono tu ogromnych strat sprztu i uzbroje-
nia, jakie armia hitlerowska poniosa od 16 listopada do 10 grudnia na
podejciach do Moskwy.
Taka jest gorzka prawda, ktr tak bezczelnie i nieskutecznie prbuje
ukry przed niemieckim narodem i opini ludojad Hitler.
W rzeczywistoci gorzka prawda" wygldaa tak, e kiedy Hitler po-
wiadomi swoich generaw, i straty sowieckie s dziesi razy wiksze
od niemieckich, to niestety si nie myli. Pod koniec roku oglne nie-
mieckie straty na wschodzie nie przekraczay 831 tysicy ludzi. W Armii
389
Czerwonej, ktra przed wojn miaa pond 25 000 czogw, w grudniu
byo zaledwie 1731 wozw bojowych. Naley przy tym wzi pod uwa-
g, e w drugim proczu 1941 roku przemys wyprodukowa dodatkowe
4742 czogi najnowszych typw, w tym 933 cikie i 1886 rednich. Wy-
nika z tego, e oglne straty przekroczyy liczb 28 000 czogw!
Ju do 10 sierpnia Luftwaffe zdya zniszczy 10 000 sowieckich
samolotw - praktycznie rzecz biorc, cae lotnictwo rozlokowane tu
przed 22 czerwca w okrgach przygranicznych. Pierwszego grudnia po-
zostao w linii tylko 2238 samolotw. Niemcy zniszczyli lub zdobyli
101 tysicy dzia i modzierzy ze 117 tysicy znajdujcych si na stanie
RK.K.A na pocztku wojny. Bardziej katastrofalne wyniki trudno sobie
nawet wyobrazi.
Co prawda Wehrmacht straci zniszczone lub uszkodzone 3730 czo-
gw i 4643 samoloty, ale wikszo uszkodzonego sprztu zdoano wy-
remontowa i przywrci do suby. Mimo to jednak Hitler nie osign
zakadanego celu - nie zama sowieckiego oporu i nie dotar do linii
Archangielsk-Astracha. Linia ta wci pozostawaa nieosigalna nawet
dla niemieckiego lotnictwa.
* * *
Fuhrer narodu niemieckiego nie doceni zdolnoci komunistycznego
reymu do przeprowadzenia powszechnej mobilizacji. Ju w 1941 roku
w Zwizku Sowieckim mobilizacja zasobw ludzkich na potrzeby woj-
ska i przemysu zbrojeniowego bya bardziej totalna ni w Niemczech
w 1944 roku - u szczytu wysiku wojennego Trzeciej Rzeszy. Wystarczy
powiedzie, e w Vaterlandzie a do 1943 roku zachowany zosta znacz-
ny wolumen produkcji przeznaczonej dla ludnoci cywilnej.
Jeszcze waniejsze byo to, e Stalin i jego generaowie gotowi byli
zasypa przeciwnika trupami czerwonoarmistw. Do walki rzucali oni
wszystkich mczyzn zdolnych do noszenia broni, a ich miejsca na ty-
ach zajmoway kobiety i dzieci. W Niemczech przez ca wojn, a do
samego jej koca, kadziono nacisk na dobre przygotowanie uzupenie.
W ZSRR przez ca wojn preferowano rzucanie do walki niedouczo-
nych, a czsto w ogle nieprzeszkolonych rekrutw.
W kraju feudalno-paszczynianego niewolnictwa, ktre w XX wie-
ku otrzymao nazw ostatecznie zwyciskiego socjalizmu", czowiek
nie mia adnej wartoci. Marksici operowali klasami" i masami".
390
Te pierwsze skutecznie wytpiono, drugie po szeregu spoecznych
eksperymentw przerobiono na sowiecki nard". A nard u nas liczny,
ludzi duo... Dlatego nie aowano ani ludzi, ani sprztu.
Niemiecki oficer w licie do rodziny tak zrelacjonowa jeden z czo-
owych atakw przeprowadzonych w sierpniu pod Kijowem przez
37. Armi Wasowa.
Otworzylimy ogie z odlegoci 600 metrw i cae druyny
w pierwszej fali atakujcych runy na ziemi [...]. Ocalali pojedynczy
ludzie tpo szli przed siebie. To byo koszmarne, nieprawdopodobne, nie-
ludzkie. aden z naszych onierzy nie szedby do przodu. Druga fala te
poniosa straty, ale zwara szeregi nad trupami swoich towarzyszy, kt-
rzy padli w pierwszej fali. W miar ich zbliania sycha byo niezgrane,
przecige Uraa! [...]. Pierwsze trzy fale zostay zniszczone naszym
ogniem [...]. Napr czwartej fali by bardziej powolny: ludzie musieli i
po dywanie trupw [...]. Karabiny maszynowe rozpaliy si do czerwo-
noci od nieprzerwanego ognia i czsto trzeba byo przerywa strzelanie,
eby wymieni lufy [...]. Liczba, dugotrwao i zacieko tych atakw
zupenie nas wyczerpay i doprowadziy do otpienia. Nie bd ukrywa,
e nas przeraziy [...]. Jeeli Sowieci mog sobie pozwoli na utracenie
tylu ludzi po to, by sprbowa zlikwidowa nawet mao istotne rezultaty
naszego natarcia, to jak czsto i jak liczb ludzi bd atakowali, jeeli
obiekt rzeczywicie bdzie bardzo wany?".
Podobne ataki, ktre miay zamczy przeciwnika, zasypa go tru-
pami atakujcych, byy zwyczajnym zjawiskiem w roku 1941, 1942
i pniej. Czstokro tumy rekrutw pdzono do walki, nawet nic da-
jc im mundurw czy broni. Aktualne stao si haso: Bro zdobdzie-
cie w walce!". I nie dlatego, e za mao produkowano karabinw. Stalin
i jego wsptowarzysze woleli powoa do wojska jak najwicej ludzi,
nie biorc pod uwag realnych zapasw uzbrojenia.
W 1943 roku do Armii Czerwonej zaczy trafia uzupenienia ska-
dajce si z rekrutw z okupowanych terytoriw, a wic ludzi, ktrych
uwaano za potencjalnych zdrajcw. Praktycznie rzecz biorc, pdzo-
no ich do ataku, jak bydo na ubj. Liczono na to, e czarna piechota
zmczy przeciwnika, zmusi go do zuycia czci amunicji, po to, eby
pniej wiee jednostki zmusiy przeciwnika do wycofania si z zajmo-
wanych stanowisk. Dlatego nieszcznikom nie wydawano ani umundu-
rowania, ani karabinw. Po co marnowa je na tych, ktrym sdzone byo
polec ju w pierwszej walce? A e polegn, to nic zego. NKWD bdzie
391
Czerwonej, ktra przed wojn miaa pond 25 000 czogw, w grudniu
byo zaledwie 1731 wozw bojowych. Naley przy tym wzi pod uwa-
g, e w drugim proczu 1941 roku przemys wyprodukowa dodatkowe
4742 czogi najnowszych typw, w tym 933 cikie i 1886 rednich. Wy-
nika z tego, e oglne straty przekroczyy liczb 28 000 czogw!
Ju do 10 sierpnia Luftwaffe zdya zniszczy 10 000 sowieckich
samolotw - praktycznie rzecz biorc, cae lotnictwo rozlokowane tu
przed 22 czerwca w okrgach przygranicznych. Pierwszego grudnia po-
zostao w linii tylko 2238 samolotw. Niemcy zniszczyli lub zdobyli
101 tysicy dzia i modzierzy ze 117 tysicy znajdujcych si na stanie
RK.K.A na pocztku wojny. Bardziej katastrofalne wyniki trudno sobie
nawet wyobrazi.
Co prawda Wehrmacht straci zniszczone lub uszkodzone 3730 czo-
gw i 4643 samoloty, ale wikszo uszkodzonego sprztu zdoano wy-
remontowa i przywrci do suby. Mimo to jednak Hitler nie osign
zakadanego celu - nie zama sowieckiego oporu i nie dotar do linii
Archangielsk-Astracha. Linia ta wci pozostawaa nieosigalna nawet
dla niemieckiego lotnictwa.
* * *
Fuhrer narodu niemieckiego nie doceni zdolnoci komunistycznego
reymu do przeprowadzenia powszechnej mobilizacji. Ju w 1941 roku
w Zwizku Sowieckim mobilizacja zasobw ludzkich na potrzeby woj-
ska i przemysu zbrojeniowego bya bardziej totalna ni w Niemczech
w 1944 roku - u szczytu wysiku wojennego Trzeciej Rzeszy. Wystarczy
powiedzie, e w Vaterlandzie a do 1943 roku zachowany zosta znacz-
ny wolumen produkcji przeznaczonej dla ludnoci cywilnej.
Jeszcze waniejsze byo to, e Stalin i jego generaowie gotowi byli
zasypa przeciwnika trupami czerwonoarmistw. Do walki rzucali oni
wszystkich mczyzn zdolnych do noszenia broni, a ich miejsca na ty-
ach zajmoway kobiety i dzieci. W Niemczech przez ca wojn, a do
samego jej koca, kadziono nacisk na dobre przygotowanie uzupenie.
W ZSRR przez ca wojn preferowano rzucanie do walki niedouczo-
nych, a czsto w ogle nieprzeszkolonych rekrutw.
W kraju feudalno-paszczynianego niewolnictwa, ktre w XX wie-
ku otrzymao nazw ostatecznie zwyciskiego socjalizmu", czowiek
nie mia adnej wartoci. Marksici operowali klasami" i masami".
390
Te pierwsze skutecznie wytpiono, drugie po szeregu spoecznych
eksperymentw przerobiono na sowiecki nard". A nard u nas liczny,
ludzi duo... Dlatego nie aowano ani ludzi, ani sprztu.
Niemiecki oficer w licie do rodziny tak zrelacjonowa jeden z czo-
owych atakw przeprowadzonych w sierpniu pod Kijowem przez
37. Armi Wasowa.
Otworzylimy ogie z odlegoci 600 metrw i cae druyny
w pierwszej fali atakujcych runy na ziemi [...]. Ocalali pojedynczy
ludzie tpo szli przed siebie. To byo koszmarne, nieprawdopodobne, nie-
ludzkie. aden z naszych onierzy nie szedby do przodu. Druga fala te
poniosa straty, ale zwara szeregi nad trupami swoich towarzyszy, kt-
rzy padli w pierwszej fali. W miar ich zbliania sycha byo niezgrane,
przecige Uraa! [...]. Pierwsze trzy fale zostay zniszczone naszym
ogniem [...]. Napr czwartej fali by bardziej powolny: ludzie musieli i
po dywanie trupw [...]. Karabiny maszynowe rozpaliy si do czerwo-
noci od nieprzerwanego ognia i czsto trzeba byo przerywa strzelanie,
eby wymieni lufy [...]. Liczba, dugotrwao i zacieko tych atakw
zupenie nas wyczerpay i doprowadziy do otpienia. Nie bd ukrywa,
e nas przeraziy [...]. Jeeli Sowieci mog sobie pozwoli na utracenie
tylu ludzi po to, by sprbowa zlikwidowa nawet mao istotne rezultaty
naszego natarcia, to jak czsto i jak liczb ludzi bd atakowali, jeeli
obiekt rzeczywicie bdzie bardzo wany?".
Podobne ataki, ktre miay zamczy przeciwnika, zasypa go tru-
pami atakujcych, byy zwyczajnym zjawiskiem w roku 1941, 1942
i pniej. Czstokro tumy rekrutw pdzono do walki, nawet nic da-
jc im mundurw czy broni. Aktualne stao si haso: Bro zdobdzie-
cie w walce!". I nie dlatego, e za mao produkowano karabinw. Stalin
i jego wsptowarzysze woleli powoa do wojska jak najwicej ludzi,
nie biorc pod uwag realnych zapasw uzbrojenia.
W 1943 roku do Armii Czerwonej zaczy trafia uzupenienia ska-
dajce si z rekrutw z okupowanych terytoriw, a wic ludzi, ktrych
uwaano za potencjalnych zdrajcw. Praktycznie rzecz biorc, pdzo-
no ich do ataku, jak bydo na ubj. Liczono na to, e czarna piechota
zmczy przeciwnika, zmusi go do zuycia czci amunicji, po to, eby
pniej wiee jednostki zmusiy przeciwnika do wycofania si z zajmo-
wanych stanowisk. Dlatego nieszcznikom nie wydawano ani umundu-
rowania, ani karabinw. Po co marnowa je na tych, ktrym sdzone byo
polec ju w pierwszej walce? A e polegn, to nic zego. NKWD bdzie
391
miao mniej pracy po wojnie. Wanie ci ludzie, ktrych z reguy powo-
ywano bezporednio do jednostki, byli w ogromnym stopniu powodem
zanienia statystyki sowieckich strat bezpowrotnych. Tylko niektrym
takim rekrutom sdzone byo ocale, zosta normalnymi onierzami
i otrzyma mundur oraz bro"'.
Oczywicie takie ataki" byy przyczyn ogromnych strat. W poo-
wie stycznia 1942 roku niemiecki wywiad wyda biuletyn Dowiadcze-
nia wojny na Wschodzie, w ktrym zawar uoglnion charakterystyk
rosyjskich atakw:
Z reguy ataki Rosjan odbywaj si wedug raz na zawsze przyjtego
schematu - wielkimi masami ludzkimi - i s powtarzane kilkakrotnie
bez jakichkolwiek zmian. Nacierajca piechota zwartymi grupami opusz-
cza pozycje wyjciowe i z duej odlegoci rusza do ataku z okrzykiem
Ura. Oficerowie i komisarze id z tyu i strzelaj do zwalniajcych
kroku. W wikszoci przypadkw atak poprzedza rozpoznanie walk na
szerokim froncie, ktra po przeamaniu albo przesczeniu si w nasze
ugrupowanie bojowe przeksztaca si w zdecydowane uderzenie od tyu
i na skrzyda.
Przygotowanie artyleryjskie ataku stosowane jest rzadko, ale Rosjanie
bardzo chtnie stosuj w noc przed atakiem krtki, silny ogie nkajcy
z duych odlegoci, nieustannie zmieniajc przy tym stanowiska ognio-
we. Swoje ataki Rosjanie rozpoczynaj o zmierzchu albo o wicie. Wyko-
rzystujc ciemno, mg, zamie albo intensywny deszcz, zajmuj pozy-
cje wyjciowe do ataku. Odparte ataki s powtarzane, bez oszczdzania
si i bez adnych zmian. Trudno zakada, by w czasie jednego dnia walk
nacierajca jednostka w jaki sposb zmienia schemat przeprowadzania
ataku. W rezultacie do odpierania atakw Rosjan potrzebne s mocne
nerwy i wiadomo, e nasza doskonaa bro strzelecka jest w stanie
przeciwstawi si ich zmasowanemu natarciu".
Dla Niemcw tego rodzaju taktyka przekraczaa granice pojmowania,
dlatego te rosyjskie ataki wryy si w pami dosownie kadego, kt-
remu udao si przey: Prowadzenie dziaa bojowych przez Rosjan,
zwaszcza w natarciu, charakteryzuje si wykorzystaniem duej liczby
siy ywej i sprztu, ktre dowdztwo czsto wprowadza do walki bez-
mylnie i uparcie, ale mimo wszystko osiga powodzenie. Rosjanie za-
wsze synli ze swojej pogardy mierci, reym komunistyczny jeszcze
1
B. Sokow. Nieizwiestnyj ukw. s. 429. Przyp. autora.
392
bardziej rozwin t cech [...]. Przeprowadzony dwukrotnie atak bdzie
powtrzony po raz trzeci i czwarty, bez wzgldu na ponoszone straty,
przy czym trzeci i czwarty zostan wykonane z takim samym uporem
i zimn krwi. Do samego koca wojny Rosjanie, nic zwracajc uwagi na
straty, rzucali piechot do ataku prawie w szyku zwartym.
Instynkt stadny i niezdolno modszych dowdcw do samodziel-
nego dziaania zawsze zmuszay Rosjan do prowadzenia zmasowanych
atakw w zwartym szyku. Dziki przewadze liczebnej metoda ta po-
zwolia uzyska wiele powanych sukcesw (to wanie bya podsta-
wowa metoda taktyczna wszystkich sowieckich wodzw, pozostaych
rzeczy nie byo kiedy si uczy - uwaga autora). Teren przed frontem
bronicych si w mgnieniu oka nagle wypenia si Rosjanami. Pojawiaj
si dosownie jak spod ziemi i wydaje si, e nie sposb powstrzyma
nadcigajcej lawiny. Ogromne wyrwy powodowane naszym ogniem na-
tychmiast si wypeniaj- fale piechoty tocz si jedna za drug i dopie-
ro kiedy rezerwy ludzkie si wyczerpi, mog zacz si cofa. Czsto
jednak si nie cofay, ale niepowstrzymanie pary naprzd. Odparcie ta-
kiego ataku zaley w mniejszym stopniu od naszego sprztu ni od tego,
czy wytrzymaj nerwy. Tylko zahartowani w walkach onierze byli
w stanie przezwyciy strach, ktry ogarnia kadego".
Armia Czerwona nacieraa wedug tego szablonu a do 1945 roku
wcznie. Jest to nie tylko przykad ograniczonoci umysowej sowiec-
kich dowdcw i istotnych luk w ich przygotowaniu zawodowym. Przede
wszystkim to przejaw ich marksistowsko-leninowskiego wiatopogldu.
Ci przedstawiciele stalinowskiego pokolenia, ktre nic miao pojcia
o osobistej wolnoci, sami byli niewolnikami systemu i dlatego pdzili na
mier miliony jeszcze bardziej pozbawionych praw niewolnikw.
W sierpniu 1945 roku marszaek ukow oszoomi generaa Dwighta
Eisenhowera opowieci o sowieckiej metodzie forsowania pol mino-
wych: Kiedy zbliamy si do pola minowego, nasza piechota przeprowa-
dza atak, jakby tego pola nie byo. Straty, ktre wojska ponosz z powodu
min przeciwpiechotnych, uwaane s za takie same, jakie ponielibymy
od ognia artylerii i karabinw maszynowych [...]. Atakujca piechota nie
powoduje eksplozji min przeciwpancernych. Kiedy dociera do drugie-
go koca pola, powstaje przejcie, ktrym id saperzy i zdejmuj miny
przeciwpancerne, eby mona byo puci sprzt". (Na marginesie m-
wic, czogi rwnie rzucano w taki sposb na pola minowe. Na przykad
w czasie kontrofensywy pod Stalingradem 422. Dywizja Strzelecka otr/y-
393
miao mniej pracy po wojnie. Wanie ci ludzie, ktrych z reguy powo-
ywano bezporednio do jednostki, byli w ogromnym stopniu powodem
zanienia statystyki sowieckich strat bezpowrotnych. Tylko niektrym
takim rekrutom sdzone byo ocale, zosta normalnymi onierzami
i otrzyma mundur oraz bro"'.
Oczywicie takie ataki" byy przyczyn ogromnych strat. W poo-
wie stycznia 1942 roku niemiecki wywiad wyda biuletyn Dowiadcze-
nia wojny na Wschodzie, w ktrym zawar uoglnion charakterystyk
rosyjskich atakw:
Z reguy ataki Rosjan odbywaj si wedug raz na zawsze przyjtego
schematu - wielkimi masami ludzkimi - i s powtarzane kilkakrotnie
bez jakichkolwiek zmian. Nacierajca piechota zwartymi grupami opusz-
cza pozycje wyjciowe i z duej odlegoci rusza do ataku z okrzykiem
Ura. Oficerowie i komisarze id z tyu i strzelaj do zwalniajcych
kroku. W wikszoci przypadkw atak poprzedza rozpoznanie walk na
szerokim froncie, ktra po przeamaniu albo przesczeniu si w nasze
ugrupowanie bojowe przeksztaca si w zdecydowane uderzenie od tyu
i na skrzyda.
Przygotowanie artyleryjskie ataku stosowane jest rzadko, ale Rosjanie
bardzo chtnie stosuj w noc przed atakiem krtki, silny ogie nkajcy
z duych odlegoci, nieustannie zmieniajc przy tym stanowiska ognio-
we. Swoje ataki Rosjanie rozpoczynaj o zmierzchu albo o wicie. Wyko-
rzystujc ciemno, mg, zamie albo intensywny deszcz, zajmuj pozy-
cje wyjciowe do ataku. Odparte ataki s powtarzane, bez oszczdzania
si i bez adnych zmian. Trudno zakada, by w czasie jednego dnia walk
nacierajca jednostka w jaki sposb zmienia schemat przeprowadzania
ataku. W rezultacie do odpierania atakw Rosjan potrzebne s mocne
nerwy i wiadomo, e nasza doskonaa bro strzelecka jest w stanie
przeciwstawi si ich zmasowanemu natarciu".
Dla Niemcw tego rodzaju taktyka przekraczaa granice pojmowania,
dlatego te rosyjskie ataki wryy si w pami dosownie kadego, kt-
remu udao si przey: Prowadzenie dziaa bojowych przez Rosjan,
zwaszcza w natarciu, charakteryzuje si wykorzystaniem duej liczby
siy ywej i sprztu, ktre dowdztwo czsto wprowadza do walki bez-
mylnie i uparcie, ale mimo wszystko osiga powodzenie. Rosjanie za-
wsze synli ze swojej pogardy mierci, reym komunistyczny jeszcze
1
B. Sokow. Nieizwiestnyj ukw. s. 429. Przyp. autora.
392
bardziej rozwin t cech [...]. Przeprowadzony dwukrotnie atak bdzie
powtrzony po raz trzeci i czwarty, bez wzgldu na ponoszone straty,
przy czym trzeci i czwarty zostan wykonane z takim samym uporem
i zimn krwi. Do samego koca wojny Rosjanie, nic zwracajc uwagi na
straty, rzucali piechot do ataku prawie w szyku zwartym.
Instynkt stadny i niezdolno modszych dowdcw do samodziel-
nego dziaania zawsze zmuszay Rosjan do prowadzenia zmasowanych
atakw w zwartym szyku. Dziki przewadze liczebnej metoda ta po-
zwolia uzyska wiele powanych sukcesw (to wanie bya podsta-
wowa metoda taktyczna wszystkich sowieckich wodzw, pozostaych
rzeczy nie byo kiedy si uczy - uwaga autora). Teren przed frontem
bronicych si w mgnieniu oka nagle wypenia si Rosjanami. Pojawiaj
si dosownie jak spod ziemi i wydaje si, e nie sposb powstrzyma
nadcigajcej lawiny. Ogromne wyrwy powodowane naszym ogniem na-
tychmiast si wypeniaj- fale piechoty tocz si jedna za drug i dopie-
ro kiedy rezerwy ludzkie si wyczerpi, mog zacz si cofa. Czsto
jednak si nie cofay, ale niepowstrzymanie pary naprzd. Odparcie ta-
kiego ataku zaley w mniejszym stopniu od naszego sprztu ni od tego,
czy wytrzymaj nerwy. Tylko zahartowani w walkach onierze byli
w stanie przezwyciy strach, ktry ogarnia kadego".
Armia Czerwona nacieraa wedug tego szablonu a do 1945 roku
wcznie. Jest to nie tylko przykad ograniczonoci umysowej sowiec-
kich dowdcw i istotnych luk w ich przygotowaniu zawodowym. Przede
wszystkim to przejaw ich marksistowsko-leninowskiego wiatopogldu.
Ci przedstawiciele stalinowskiego pokolenia, ktre nic miao pojcia
o osobistej wolnoci, sami byli niewolnikami systemu i dlatego pdzili na
mier miliony jeszcze bardziej pozbawionych praw niewolnikw.
W sierpniu 1945 roku marszaek ukow oszoomi generaa Dwighta
Eisenhowera opowieci o sowieckiej metodzie forsowania pol mino-
wych: Kiedy zbliamy si do pola minowego, nasza piechota przeprowa-
dza atak, jakby tego pola nie byo. Straty, ktre wojska ponosz z powodu
min przeciwpiechotnych, uwaane s za takie same, jakie ponielibymy
od ognia artylerii i karabinw maszynowych [...]. Atakujca piechota nie
powoduje eksplozji min przeciwpancernych. Kiedy dociera do drugie-
go koca pola, powstaje przejcie, ktrym id saperzy i zdejmuj miny
przeciwpancerne, eby mona byo puci sprzt". (Na marginesie m-
wic, czogi rwnie rzucano w taki sposb na pola minowe. Na przykad
w czasie kontrofensywy pod Stalingradem 422. Dywizja Strzelecka otr/y-
393
maa wzmocnienie pod postaci batalionu czogw. Na pocztku natarcia
batalion straci na polach minowych 24 z posiadanych 28 maszyn).
Bardzo ywo wyobraziem sobie - napisa Eisenhower - co by byo,
gdyby jaki amerykaski czy brytyjski dowdca stosowa podobn tak-
tyk [...]. Amerykanie okrelaj koszt wojny w ludzkich istnieniach,
Rosjanie - w oglnym oczyszczeniu narodu [...]. O ile mogem si zo-
rientowa, ukow zwraca niewiele uwagi na metody, ktre uwaalimy
za yciowo wane dla zapewnienia morale w amerykaskich wojskach:
systematyczn wymian jednostek i stworzenie im warunkw do wypo-
czynku, udzielanie urlopw i maksymalny rozwj technicznych rodkw
walki po to, aby nie naraa ludzi na polu walki na niepotrzebne ryzyko.
Wszystko to dla amerykaskiej armii byo czym zwyczajnym, ale od-
nosiem wraenie, e byo czym nieznanym w tej armii, w ktrej suy
ukow".
Pewien niemiecki onierz w licie do domu opisa sowieckie ata-
ki przez pola minowe, o ktrych mwi krwawy Gieorgij-Zwycizca"
Eisenhowerowi: Wielkie, zwarte masy ludzi maszeroway rami przy
ramieniu przez pola minowe, ktre dopiero co ustawilimy. Ludzie po
cywilnemu i onierze batalionw karnych szli przed siebie, jak auto-
maty. Luki w ich szeregach pojawiay si tylko wtedy, kiedy ktrego
z nich zabia albo rania eksplozja miny. Odnosio si wraenie, e ci ludzie
nie czuj strachu ani niepewnoci. Zauwaylimy, e tych, ktrzy upadli,
dobijaa niewielka fala komisarzy lub oficerw, ktra sza z tyu, bardzo
blisko ofiar kary. Nie wiadomo, co takiego zrobili ci ludzie, e si z nimi
w taki sposb obchodzono, ale wrd jecw znaleli si oficerowie,
ktrzy nie zdoali wykona otrzymanego zadania, podoficerowie, ktrzy
utracili w walce karabin maszynowy i onierz, ktrego przestpstwo po-
legao na tym, e podczas marszu wyszed z szyku [...]. Ale mimo to
prawie aden z nich nie skary si na podobne traktowanie [...]. aden
nie by gotw przyzna, e otrzymane zadanie mogo by niewykonalne,
a wyrok - niesprawiedliwy".
Dwa wiaty - dwa systemy. W armii amerykaskiej, podobnie jak
w brytyjskiej czy niemieckiej, dowdcy mieli obowizek troszczy si
o ycie podwadnych, w przeciwnym bowiem razie nieuchronnie zostali-
by zdjci ze stanowiska i oddani pod sd. W Armii Czerwonej najstrasz-
liwszym przestpstwem byo niewykonanie rozkazu dowdcy wyszego
szczebla, nawet rozkazu ewidentnie niewykonalnego lub zbrodniczego.
Nieposusznemu grozio natychmiastowe rozstrzelanie albo, co oznacza-
394
o prawie to samo, wysyka do karnego batalionu - sztrafbatu". Wasny
przeoony by straszniejszy od wroga. Wanie dlatego, zdaniem Mellen-
thina, sowieccy dowdcy niszego i redniego szczebla byli nieporadni
i nie umieli samodzielnie podejmowa decyzji. Z powodu surowych kar
dyscyplinarnych bali si przyjmowa odpowiedzialno. Szablonowo
w przeszkoleniu dowdcw maych pododdziaw powodowaa, e
uczyli si nie wychodzi poza ramy regulaminw oraz instrukcji i tracili
inicjatyw oraz samodzielno, czyli cechy bardzo wane dla dobrego
dowdcy. Instynkt stadny u onierzy jest do tego stopnia duy, e po-
szczeglni onierze staraj si zla z tumem" [...]. W instynkcie tym
mona dostrzega rdo zarwno paniki, jak te ogromnego bohater-
stwa i samopowicenia".
Ograniczenie operacyjnego i strategicznego mylenia kadry dowd-
czej Armii Czerwonej z naddatkiem wyrwnywano bezmylnymi, mor-
derczymi atakami od czoa. Piknie napisa o tym marszaek Bagramian:
Trzeba byo polega na najwaniejszym - na niezomnej sile ducha na-
szych ludzi, e nie ma dla nich niewykonalnych zada". Dlatego wanie
stawiano wojskom z zadziwiajcym uporem ewidentnie nierealne zada-
nia".
W zachodnich armiach onierze i dowdcy odmwiliby wykonania
rozkazu, ktry wysyaby ich do ataku przez pola minowe, i z ca pew-
noci doprowadziliby do dochodzenia sdowego i zmiany dowdcy.
Sowieccy onierze wrcz przeciwnie, dobrze wiedzieli, e skargi na do-
wdztwo to kadzenie gowy pod topr. Co znaczy szeregowiec w armii,
kiedy marszakowie bij po mordzie generaw, generaowie - pukow-
nikw, a dowdcw dywizji rozstrzel i wuja bez sdu przed frontem pod-
oddziaw. Poczciwiec Koniew wola uczy podwadnych rozumu kijem.
Genera pukownik G.F. Bajdukow, dowdca dywizji lotniczej w ska-
dzie Frontu Kaliniskiego wspomina: [...] wezwali na Rad Wojenn
Frontu. Przybylimy. Z chaty wychodzi Matwiej Zacharw, szef sztabu,
przyszy marszaek Zwizku Sowieckiego, i wyciera krew z nosa: Ude-
rzy, bydlak!".
To tak, jakby Eisenhower odwin si i waln w ucho Pattona-.
A u nas do woli omotali podwadnych ukw i Budionny. Jeremienko
2
Ktry to Patton mia grube nieprzyjemnoci i mona powiedzie, zwichn sobie
karier, policzkujc na Sycylii w szpitalu onierzy, ktrych uzna za tchrzy, poniewa
znajdowali si tam bez adnych widocznych obrae (jeden mia gorczk, a drugi t/w.
W5
maa wzmocnienie pod postaci batalionu czogw. Na pocztku natarcia
batalion straci na polach minowych 24 z posiadanych 28 maszyn).
Bardzo ywo wyobraziem sobie - napisa Eisenhower - co by byo,
gdyby jaki amerykaski czy brytyjski dowdca stosowa podobn tak-
tyk [...]. Amerykanie okrelaj koszt wojny w ludzkich istnieniach,
Rosjanie - w oglnym oczyszczeniu narodu [...]. O ile mogem si zo-
rientowa, ukow zwraca niewiele uwagi na metody, ktre uwaalimy
za yciowo wane dla zapewnienia morale w amerykaskich wojskach:
systematyczn wymian jednostek i stworzenie im warunkw do wypo-
czynku, udzielanie urlopw i maksymalny rozwj technicznych rodkw
walki po to, aby nie naraa ludzi na polu walki na niepotrzebne ryzyko.
Wszystko to dla amerykaskiej armii byo czym zwyczajnym, ale od-
nosiem wraenie, e byo czym nieznanym w tej armii, w ktrej suy
ukow".
Pewien niemiecki onierz w licie do domu opisa sowieckie ata-
ki przez pola minowe, o ktrych mwi krwawy Gieorgij-Zwycizca"
Eisenhowerowi: Wielkie, zwarte masy ludzi maszeroway rami przy
ramieniu przez pola minowe, ktre dopiero co ustawilimy. Ludzie po
cywilnemu i onierze batalionw karnych szli przed siebie, jak auto-
maty. Luki w ich szeregach pojawiay si tylko wtedy, kiedy ktrego
z nich zabia albo rania eksplozja miny. Odnosio si wraenie, e ci ludzie
nie czuj strachu ani niepewnoci. Zauwaylimy, e tych, ktrzy upadli,
dobijaa niewielka fala komisarzy lub oficerw, ktra sza z tyu, bardzo
blisko ofiar kary. Nie wiadomo, co takiego zrobili ci ludzie, e si z nimi
w taki sposb obchodzono, ale wrd jecw znaleli si oficerowie,
ktrzy nie zdoali wykona otrzymanego zadania, podoficerowie, ktrzy
utracili w walce karabin maszynowy i onierz, ktrego przestpstwo po-
legao na tym, e podczas marszu wyszed z szyku [...]. Ale mimo to
prawie aden z nich nie skary si na podobne traktowanie [...]. aden
nie by gotw przyzna, e otrzymane zadanie mogo by niewykonalne,
a wyrok - niesprawiedliwy".
Dwa wiaty - dwa systemy. W armii amerykaskiej, podobnie jak
w brytyjskiej czy niemieckiej, dowdcy mieli obowizek troszczy si
o ycie podwadnych, w przeciwnym bowiem razie nieuchronnie zostali-
by zdjci ze stanowiska i oddani pod sd. W Armii Czerwonej najstrasz-
liwszym przestpstwem byo niewykonanie rozkazu dowdcy wyszego
szczebla, nawet rozkazu ewidentnie niewykonalnego lub zbrodniczego.
Nieposusznemu grozio natychmiastowe rozstrzelanie albo, co oznacza-
394
o prawie to samo, wysyka do karnego batalionu - sztrafbatu". Wasny
przeoony by straszniejszy od wroga. Wanie dlatego, zdaniem Mellen-
thina, sowieccy dowdcy niszego i redniego szczebla byli nieporadni
i nie umieli samodzielnie podejmowa decyzji. Z powodu surowych kar
dyscyplinarnych bali si przyjmowa odpowiedzialno. Szablonowo
w przeszkoleniu dowdcw maych pododdziaw powodowaa, e
uczyli si nie wychodzi poza ramy regulaminw oraz instrukcji i tracili
inicjatyw oraz samodzielno, czyli cechy bardzo wane dla dobrego
dowdcy. Instynkt stadny u onierzy jest do tego stopnia duy, e po-
szczeglni onierze staraj si zla z tumem" [...]. W instynkcie tym
mona dostrzega rdo zarwno paniki, jak te ogromnego bohater-
stwa i samopowicenia".
Ograniczenie operacyjnego i strategicznego mylenia kadry dowd-
czej Armii Czerwonej z naddatkiem wyrwnywano bezmylnymi, mor-
derczymi atakami od czoa. Piknie napisa o tym marszaek Bagramian:
Trzeba byo polega na najwaniejszym - na niezomnej sile ducha na-
szych ludzi, e nie ma dla nich niewykonalnych zada". Dlatego wanie
stawiano wojskom z zadziwiajcym uporem ewidentnie nierealne zada-
nia".
W zachodnich armiach onierze i dowdcy odmwiliby wykonania
rozkazu, ktry wysyaby ich do ataku przez pola minowe, i z ca pew-
noci doprowadziliby do dochodzenia sdowego i zmiany dowdcy.
Sowieccy onierze wrcz przeciwnie, dobrze wiedzieli, e skargi na do-
wdztwo to kadzenie gowy pod topr. Co znaczy szeregowiec w armii,
kiedy marszakowie bij po mordzie generaw, generaowie - pukow-
nikw, a dowdcw dywizji rozstrzel i wuja bez sdu przed frontem pod-
oddziaw. Poczciwiec Koniew wola uczy podwadnych rozumu kijem.
Genera pukownik G.F. Bajdukow, dowdca dywizji lotniczej w ska-
dzie Frontu Kaliniskiego wspomina: [...] wezwali na Rad Wojenn
Frontu. Przybylimy. Z chaty wychodzi Matwiej Zacharw, szef sztabu,
przyszy marszaek Zwizku Sowieckiego, i wyciera krew z nosa: Ude-
rzy, bydlak!".
To tak, jakby Eisenhower odwin si i waln w ucho Pattona-.
A u nas do woli omotali podwadnych ukw i Budionny. Jeremienko
2
Ktry to Patton mia grube nieprzyjemnoci i mona powiedzie, zwichn sobie
karier, policzkujc na Sycylii w szpitalu onierzy, ktrych uzna za tchrzy, poniewa
znajdowali si tam bez adnych widocznych obrae (jeden mia gorczk, a drugi t/w.
W5
i Gordow to uwaano nawet za swego rodzaju bohaterstwo! Jeli by
kurw maci oboy - w porzdku, to na wojnie rzecz normalna, ale on
stara si poniy, rozdepta czowieka. Pamitam, spotka pewnego ge-
neraa: Kto ty taki? - Ten zameldowa. A on do niego: Worek gwna
jeste, nie genera!" - opowiada o ukowie marszaek lotnictwa Goo-
wanow. No ale przecie trzeba byo tak selekcjonowa owych generaw.
Napoleon uwaa, e onierz, ktrego bij, nie ma honoru. A genera?
Moe wic owi kraskomi" - czerwoni dowdcy" - rozstrzelani
w latach trzydziestych i tak aowani przez Chruszczowa byli inni - dum-
ni, niezalenie mylcy, honorowi"? Oto fragment listu z 15 lutego 1931
roku. Pisze szef sztabu RKKA, bohater wojny domowej, czterokrotnie
odznaczony orderami, adresatem jest komisarz ludowy do spraw wojsko-
wych i morskich:
Drogi Klimancie Jfremowiczu!
Z samej gbi sercu le ci, drogi przyjacielu, bojowy towarzyszu broni
i ukochany Dowdco - kierowniku, w dniu twego wspaniaego jubileuszu
najgortsze gratulacje. Oczywicie, bybym nieskoczenie szczliwy, wi-
dzc ci w te dni i osobicie wyraajc wszystkie te wzruszajce mnie
jak dziecko uczucia, zwizane z dniami twojego historycznego jubileuszu
Z jakim zachwytem wspominaem t blisk wspln bojow prac,
prowadzon pod bezporednim taktycznym kierownictwem naszego go-
rco ukochanego wodza Josifa Wissarionowicza Stalina. Kiedy pomyli
si, e historia do zrealizowania swoich zada potrzebuje ludzi, zdolnych
przejawi wielkie zalety umysu, woli, twardoci, zdecydowania i bezwa-
runkowego oddania dzieu Lenina, i wie si, e takich ludzi w osobach
Josifa Wissarionowicza i Klimenta Jefremowicza nasz Zwizek Sowiecki
posiada, czowiek staje si jeszcze radoniejszy i rzeko niczym ywy
strumie, przenika wszystkie wkna organizmu j...j.
Twj AJ. Jegorow
nerwic okopow). Spraw prbowano zatuszowa, ale kiedy dobraa sic do niej prasa
Eisenhower musia odebra Pattonowi dowdztwo nad 7. Armi, na danie Marshalla
Patton nie dosta ju wyszego stanowiska ni dowdca armii (dowdc grupy armii
zosta Bradley, byy podwadny Pattona na Sycylii), nie wzi te udziau w inwazji
w Normandii. W Armii Czerwonej zapewne Pattonowi wos by z gowy nie spad nawet
gdyby osobicie zastrzeli obu delikwentw, ktrych zreszt na pewno me znalazby
w szpitalu polowym - pierwszy gorczkowaby sobie do skutku w okopie albo w z
miance, a drugiego zastrzeliby za tchrzostwo bezporedni przeoony Przyp tum
zie-
396
Jeeli to nie lizusostwo, to z ca pewnoci wielka i czysta mio.
Siedem lat pniej marszaek Jegorow, siedzc w celi, wyrzek si wa-
snej ony, kiedy dowiedziaem si ojej wyjtkowej podoci i zdradzie
ojczyzny"'' i wszelkimi wknami organizmu nadal uwielbia Josifa Wis-
sarionowicza i Klimenta Jefremowicza. Uwielbia" ich w dalszym ci-
gu, a do chwili, kiedy go rozstrzelano 23 lutego 1939 roku.
Nie znam innego kraju, gdzie czowiek oddychaby wiksz wolno-
ci...".
Aby pojawiay si samobjcze dla wojska rozkazy, potrzebni byli nie
tylko dowdcy, ktrzy je wydaj, ale rwnie podkomendni, golowi po-
kornieje wykonywa. A czego jak czego, ale tej cechy, jak powiadaj, nie
sposb nam odmwi. W tym miejscu nasze niedostatki przeksztacaj
si w nasze atuty. Jednym z gwnych atutw Rosji jest jej zdolno
wytrzymania ogromnych zniszcze i krwawych walk, a take moliwo-
ci stawiania niezwykle cikich wymogw ludnoci i armii czynnej.
Problem zaopatrzenia wojsk w prowiant ma dla rosyjskiego dowdztwa
drugorzdne znaczenie, i Rosjanie faktycznie nie potrzebuj centralnego
zaopatrzenia armijnego. Kuchnia polowa, prawie wito dla onierzy
innych armii, dla Rosjanina jest jedynie mil niespodziank". Brzmi to
przykro, ale przeklty Niemiec, ani troch nie przesadza. W pierwszym
kwartale 1943 roku na Froncie Kaliniskim 76 onierzy zmaro z godu
(!), poniewa na pierwsz lini nie dostarczano prowiantu, a w 2. Armii
Uderzeniowej mniej wicej w tym samym czasie dochodzio do kaniba-
lizmu'.
1 jak po czym takim si dziwi, e na wyspie Russkij w latach dzie-
widziesitych XX wieku su dystroficzni marynarze Rosyjskiej Ma-
rynarki Wojennej!
Ciekawi pastwa, jak te odywiali si ojcw ie-dowdcy?
Spjrzmy na wniosek o wydanie produktw ywnociowych dla Rady
Wojennej Frontu Zachodniego z 29 wrzenia 1941 roku: W celu prze-
!
2. Armia Uderzeniowa pod dowdztwem Wasowa miaa odblokowa Leningrad.
le zorganizowany i przeprowadzony bez wspdziaania innych jednostek atak utkn
i armia Wasowa zostaa okrona przez Niemcw. Pozostawiona sama sobie, be/
wsparcia i zaopatrzenia czciowo wygina, czciowo posza do niewoli. Podda si
te genera Wasow. Los 2. Armii w duej mierze wpyn na jego decyzj przejcia na
stron Niemcw. Naley tu jednak stwierdzi, e do wypadkw tych nie doszo ..mniej
wicej w tym samym czasie, co mier godowa na Froncie Kaliniskim. lecz nieco
ponad p roku wczeniej. Przyp. tum.
-W"
i Gordow to uwaano nawet za swego rodzaju bohaterstwo! Jeli by
kurw maci oboy - w porzdku, to na wojnie rzecz normalna, ale on
stara si poniy, rozdepta czowieka. Pamitam, spotka pewnego ge-
neraa: Kto ty taki? - Ten zameldowa. A on do niego: Worek gwna
jeste, nie genera!" - opowiada o ukowie marszaek lotnictwa Goo-
wanow. No ale przecie trzeba byo tak selekcjonowa owych generaw.
Napoleon uwaa, e onierz, ktrego bij, nie ma honoru. A genera?
Moe wic owi kraskomi" - czerwoni dowdcy" - rozstrzelani
w latach trzydziestych i tak aowani przez Chruszczowa byli inni - dum-
ni, niezalenie mylcy, honorowi"? Oto fragment listu z 15 lutego 1931
roku. Pisze szef sztabu RKKA, bohater wojny domowej, czterokrotnie
odznaczony orderami, adresatem jest komisarz ludowy do spraw wojsko-
wych i morskich:
Drogi Klimancie Jfremowiczu!
Z samej gbi sercu le ci, drogi przyjacielu, bojowy towarzyszu broni
i ukochany Dowdco - kierowniku, w dniu twego wspaniaego jubileuszu
najgortsze gratulacje. Oczywicie, bybym nieskoczenie szczliwy, wi-
dzc ci w te dni i osobicie wyraajc wszystkie te wzruszajce mnie
jak dziecko uczucia, zwizane z dniami twojego historycznego jubileuszu
Z jakim zachwytem wspominaem t blisk wspln bojow prac,
prowadzon pod bezporednim taktycznym kierownictwem naszego go-
rco ukochanego wodza Josifa Wissarionowicza Stalina. Kiedy pomyli
si, e historia do zrealizowania swoich zada potrzebuje ludzi, zdolnych
przejawi wielkie zalety umysu, woli, twardoci, zdecydowania i bezwa-
runkowego oddania dzieu Lenina, i wie si, e takich ludzi w osobach
Josifa Wissarionowicza i Klimenta Jefremowicza nasz Zwizek Sowiecki
posiada, czowiek staje si jeszcze radoniejszy i rzeko niczym ywy
strumie, przenika wszystkie wkna organizmu j...j.
Twj AJ. Jegorow
nerwic okopow). Spraw prbowano zatuszowa, ale kiedy dobraa sic do niej prasa
Eisenhower musia odebra Pattonowi dowdztwo nad 7. Armi, na danie Marshalla
Patton nie dosta ju wyszego stanowiska ni dowdca armii (dowdc grupy armii
zosta Bradley, byy podwadny Pattona na Sycylii), nie wzi te udziau w inwazji
w Normandii. W Armii Czerwonej zapewne Pattonowi wos by z gowy nie spad nawet
gdyby osobicie zastrzeli obu delikwentw, ktrych zreszt na pewno me znalazby
w szpitalu polowym - pierwszy gorczkowaby sobie do skutku w okopie albo w z
miance, a drugiego zastrzeliby za tchrzostwo bezporedni przeoony Przyp tum
zie-
396
Jeeli to nie lizusostwo, to z ca pewnoci wielka i czysta mio.
Siedem lat pniej marszaek Jegorow, siedzc w celi, wyrzek si wa-
snej ony, kiedy dowiedziaem si ojej wyjtkowej podoci i zdradzie
ojczyzny"'' i wszelkimi wknami organizmu nadal uwielbia Josifa Wis-
sarionowicza i Klimenta Jefremowicza. Uwielbia" ich w dalszym ci-
gu, a do chwili, kiedy go rozstrzelano 23 lutego 1939 roku.
Nie znam innego kraju, gdzie czowiek oddychaby wiksz wolno-
ci...".
Aby pojawiay si samobjcze dla wojska rozkazy, potrzebni byli nie
tylko dowdcy, ktrzy je wydaj, ale rwnie podkomendni, golowi po-
kornieje wykonywa. A czego jak czego, ale tej cechy, jak powiadaj, nie
sposb nam odmwi. W tym miejscu nasze niedostatki przeksztacaj
si w nasze atuty. Jednym z gwnych atutw Rosji jest jej zdolno
wytrzymania ogromnych zniszcze i krwawych walk, a take moliwo-
ci stawiania niezwykle cikich wymogw ludnoci i armii czynnej.
Problem zaopatrzenia wojsk w prowiant ma dla rosyjskiego dowdztwa
drugorzdne znaczenie, i Rosjanie faktycznie nie potrzebuj centralnego
zaopatrzenia armijnego. Kuchnia polowa, prawie wito dla onierzy
innych armii, dla Rosjanina jest jedynie mil niespodziank". Brzmi to
przykro, ale przeklty Niemiec, ani troch nie przesadza. W pierwszym
kwartale 1943 roku na Froncie Kaliniskim 76 onierzy zmaro z godu
(!), poniewa na pierwsz lini nie dostarczano prowiantu, a w 2. Armii
Uderzeniowej mniej wicej w tym samym czasie dochodzio do kaniba-
lizmu'.
1 jak po czym takim si dziwi, e na wyspie Russkij w latach dzie-
widziesitych XX wieku su dystroficzni marynarze Rosyjskiej Ma-
rynarki Wojennej!
Ciekawi pastwa, jak te odywiali si ojcw ie-dowdcy?
Spjrzmy na wniosek o wydanie produktw ywnociowych dla Rady
Wojennej Frontu Zachodniego z 29 wrzenia 1941 roku: W celu prze-
!
2. Armia Uderzeniowa pod dowdztwem Wasowa miaa odblokowa Leningrad.
le zorganizowany i przeprowadzony bez wspdziaania innych jednostek atak utkn
i armia Wasowa zostaa okrona przez Niemcw. Pozostawiona sama sobie, be/
wsparcia i zaopatrzenia czciowo wygina, czciowo posza do niewoli. Podda si
te genera Wasow. Los 2. Armii w duej mierze wpyn na jego decyzj przejcia na
stron Niemcw. Naley tu jednak stwierdzi, e do wypadkw tych nie doszo ..mniej
wicej w tym samym czasie, co mier godowa na Froncie Kaliniskim. lecz nieco
ponad p roku wczeniej. Przyp. tum.
-W"
prowadzenia szeregu przedsiwzi przez Rad Wojenn Frontu Zachod-
niego prosz o zarzdzenie przez Was wydania jak nastpuje: 1. Owoce
rne (winogrona, gruszki, jabka, pomaracze, mandarynki i owoce kon-
serwowane). 2. Wyroby rybne (bayk, oso, tieszka, siewruga
4
), kawiory.
3. Konserwy rybne (szproty, sardynki, kilki, byczki). 4. Wina i wdki za
3000 rubli. 5. Wyroby cukiernicze - zestaw. 6. Piwa i napoje owocowe.
Sekretarz Rady Wojennej Frontu Zachodniego, komisarz batalionu Asta-
pow". Sdzc z zamwienia, normalnie si odywiali.
A oto co pisze, widzc to wszystko, cudzoziemiec: Rosyjski onierz
[...] nie myli samodzielnie i nie panuje nad swoimi dziaaniami, ale po-
stpuje w zalenoci od swojego nastroju, w sposb cakowicie niezro-
zumiay dla czowieka z Zachodu. Jego osobowo jest nietrwaa i atwo
rozmywa si w masie, co innego cierpliwo i wytrzymao - cechy
charakteru, ktre uformoway si pod wpywem wielowiekowych cier-
pie i niedostatkw. Dziki wrodzonej sile tych cech Rosjanie pod wie-
loma wzgldami gruj nad bardziej wiadomymi onierzami Zachodu,
ktrzy mog rekompensowa swoje braki jedynie wyszym stopniem
rozwoju umysowego i duchowego [...]. Bezlitosna dyscyplina wojsko-
wa - ktrej, jestem pewien, nie wytrzymaaby adna inna armia - prze-
ksztacia niezorganizowany tum w niezwykle potne narzdzie wojny.
Dyscyplina to gwny atut komunizmu, sia napdowa armii. Jest ona
take decydujcym czynnikiem odniesionych przez Stalina ogrom-
nych sukcesw politycznych i wojskowych".
Nie na prno wielki wdz wszystkich narodw tak kocha nard ro-
syjski!
k -k ~k
Pod wzgldem strat poniesionych przez Armi Czerwon rok 1941
nie by dla kierownictwa partii i rzdu czym szczeglnym. Wojska so-
wieckie czekaa jeszcze nieudana operacja rewsko-wiaziemska, kata-
strofy pod Charkowem i nad Donem, tragedia 2. Armii Uderzeniowej,
nieuzasadnione straty ponoszone w licznych operacjach zaczepnych.
Konstanty Simonw przytacza list jednego z frontowcw, uczestni-
kw operacji kerczesko-teodozyjskiej: Byem na Pwyspie Kercze-
4
Bayk to wdzony grzbiet ryb jesiotrowatych, siewruga to inaczej jesiotr gwia-
dzisty. Przyp. tum.
398
skim w 1942 roku. Przyczyna tej haniebnej klski jest dla mnie zupenie
jasna. Cakowity brak zaufania do dowdcw armii i frontw, sobiepa-
stwo i samowola Mechlisa, czowieka niemajcego adnej wiedzy woj-
skowej [...]. Zakaza kopa okopy, eby nie obniy morale onierzy.
Wysun cik artyleri i sztaby armii na pierwsz lini i temu podobne
(Wci usiujemy zgadn, kto byby lepszy: rozstrzelani tuchaczewscy
i blucherowie, czy pochodzcy z awansu ukowowie i kirponosowie?
A w ogle jaka to rnica, skoro i tak dyszeliby im w kark mechlisowie
i waszuginowie - autor). Trzy armie obsadzay front o dugoci 16 kilo-
metrw, dywizja zajmowaa odcinek 600-700 metrw, nigdzie i nigdy
nie widziaem pniej takiego nasycenia wojskami. I mimo wszystko
zmienio si to w krwaw kasz, zostao zepchnite do morza, zgino
tylko dlatego, e frontem dowodzi nie dowdca, lecz szaleniec [...]".
W dziesi dni Manstein rozgromi wojska Frontu Krymskiego - 44.
i 51. Armi, ktre miay nad nim dwukrotn przewag, wzi 170 tysicy
jecw, zdoby 1133 dzia i 258 czogw.
W 1942 rozbito na gow jeszcze niejedn sowieck armi: 33., 29.,
28., 6., 57., 12., 39. ...
Sowieckie wojska pancerne pniej rwnie traciy ponad 20 tysi-
cy wozw bojowych rocznie, a przez ca wojn, jak twierdzi byy szef
Sztabu Generalnego M.A. Moisiejew, stracono okoo 95 000 czogw!
Niewtpliwie udao si usun wiele niedocigni w dowodzeniu, orga-
nizacji cznoci i zaopatrzenia, remoncie sprztu. Na wiosn 1942 roku
zaczto formowa korpusy pancerne (nowy korpus mia zgodnie z etatem
168 czogw, czyli dwa razy mniej ni przedwojenna dywizja) oraz armie
pancerne, ktre stay si gron broni w rkach odwanych i zdolnych
dowdcw. Ale wady samego systemu nie zostay usunite. Uzupenie-
nia szkolono pospiesznie i bezlitonie rzucano do walki do ostatniego
czowieka i ostatniego czogu. Na przykad 3. Armia Pancerna Gwardii
w czasie trzech lat uzupeniaa 90-100 procent parku wozw bojowych
siedem razy, w tym czterokrotnie w samym tylko 1943 roku! Mimo ze
dowiadczenie bojowe dowodzio, i wykorzystywanie zwizkw pan-
cernych do granic ich zdolnoci bojowej sprawia, e odtworzenie ich wy-
maga znacznie wikszego czasu.
Poza tym tracone jest zdobyte wysokim kosztem dowiadczenie bo-
jowe, potrzebne s dodatkowe przedsiwzicia majce na celu zgranie
jednostek, zag, pododdziaw, dowdztw i sztabw. Wszystko trzeba
byo zaczyna od zera. Potwornie wysokie straty powodoway, e w Ar-
399
prowadzenia szeregu przedsiwzi przez Rad Wojenn Frontu Zachod-
niego prosz o zarzdzenie przez Was wydania jak nastpuje: 1. Owoce
rne (winogrona, gruszki, jabka, pomaracze, mandarynki i owoce kon-
serwowane). 2. Wyroby rybne (bayk, oso, tieszka, siewruga
4
), kawiory.
3. Konserwy rybne (szproty, sardynki, kilki, byczki). 4. Wina i wdki za
3000 rubli. 5. Wyroby cukiernicze - zestaw. 6. Piwa i napoje owocowe.
Sekretarz Rady Wojennej Frontu Zachodniego, komisarz batalionu Asta-
pow". Sdzc z zamwienia, normalnie si odywiali.
A oto co pisze, widzc to wszystko, cudzoziemiec: Rosyjski onierz
[...] nie myli samodzielnie i nie panuje nad swoimi dziaaniami, ale po-
stpuje w zalenoci od swojego nastroju, w sposb cakowicie niezro-
zumiay dla czowieka z Zachodu. Jego osobowo jest nietrwaa i atwo
rozmywa si w masie, co innego cierpliwo i wytrzymao - cechy
charakteru, ktre uformoway si pod wpywem wielowiekowych cier-
pie i niedostatkw. Dziki wrodzonej sile tych cech Rosjanie pod wie-
loma wzgldami gruj nad bardziej wiadomymi onierzami Zachodu,
ktrzy mog rekompensowa swoje braki jedynie wyszym stopniem
rozwoju umysowego i duchowego [...]. Bezlitosna dyscyplina wojsko-
wa - ktrej, jestem pewien, nie wytrzymaaby adna inna armia - prze-
ksztacia niezorganizowany tum w niezwykle potne narzdzie wojny.
Dyscyplina to gwny atut komunizmu, sia napdowa armii. Jest ona
take decydujcym czynnikiem odniesionych przez Stalina ogrom-
nych sukcesw politycznych i wojskowych".
Nie na prno wielki wdz wszystkich narodw tak kocha nard ro-
syjski!
k -k ~k
Pod wzgldem strat poniesionych przez Armi Czerwon rok 1941
nie by dla kierownictwa partii i rzdu czym szczeglnym. Wojska so-
wieckie czekaa jeszcze nieudana operacja rewsko-wiaziemska, kata-
strofy pod Charkowem i nad Donem, tragedia 2. Armii Uderzeniowej,
nieuzasadnione straty ponoszone w licznych operacjach zaczepnych.
Konstanty Simonw przytacza list jednego z frontowcw, uczestni-
kw operacji kerczesko-teodozyjskiej: Byem na Pwyspie Kercze-
4
Bayk to wdzony grzbiet ryb jesiotrowatych, siewruga to inaczej jesiotr gwia-
dzisty. Przyp. tum.
398
skim w 1942 roku. Przyczyna tej haniebnej klski jest dla mnie zupenie
jasna. Cakowity brak zaufania do dowdcw armii i frontw, sobiepa-
stwo i samowola Mechlisa, czowieka niemajcego adnej wiedzy woj-
skowej [...]. Zakaza kopa okopy, eby nie obniy morale onierzy.
Wysun cik artyleri i sztaby armii na pierwsz lini i temu podobne
(Wci usiujemy zgadn, kto byby lepszy: rozstrzelani tuchaczewscy
i blucherowie, czy pochodzcy z awansu ukowowie i kirponosowie?
A w ogle jaka to rnica, skoro i tak dyszeliby im w kark mechlisowie
i waszuginowie - autor). Trzy armie obsadzay front o dugoci 16 kilo-
metrw, dywizja zajmowaa odcinek 600-700 metrw, nigdzie i nigdy
nie widziaem pniej takiego nasycenia wojskami. I mimo wszystko
zmienio si to w krwaw kasz, zostao zepchnite do morza, zgino
tylko dlatego, e frontem dowodzi nie dowdca, lecz szaleniec [...]".
W dziesi dni Manstein rozgromi wojska Frontu Krymskiego - 44.
i 51. Armi, ktre miay nad nim dwukrotn przewag, wzi 170 tysicy
jecw, zdoby 1133 dzia i 258 czogw.
W 1942 rozbito na gow jeszcze niejedn sowieck armi: 33., 29.,
28., 6., 57., 12., 39. ...
Sowieckie wojska pancerne pniej rwnie traciy ponad 20 tysi-
cy wozw bojowych rocznie, a przez ca wojn, jak twierdzi byy szef
Sztabu Generalnego M.A. Moisiejew, stracono okoo 95 000 czogw!
Niewtpliwie udao si usun wiele niedocigni w dowodzeniu, orga-
nizacji cznoci i zaopatrzenia, remoncie sprztu. Na wiosn 1942 roku
zaczto formowa korpusy pancerne (nowy korpus mia zgodnie z etatem
168 czogw, czyli dwa razy mniej ni przedwojenna dywizja) oraz armie
pancerne, ktre stay si gron broni w rkach odwanych i zdolnych
dowdcw. Ale wady samego systemu nie zostay usunite. Uzupenie-
nia szkolono pospiesznie i bezlitonie rzucano do walki do ostatniego
czowieka i ostatniego czogu. Na przykad 3. Armia Pancerna Gwardii
w czasie trzech lat uzupeniaa 90-100 procent parku wozw bojowych
siedem razy, w tym czterokrotnie w samym tylko 1943 roku! Mimo ze
dowiadczenie bojowe dowodzio, i wykorzystywanie zwizkw pan-
cernych do granic ich zdolnoci bojowej sprawia, e odtworzenie ich wy-
maga znacznie wikszego czasu.
Poza tym tracone jest zdobyte wysokim kosztem dowiadczenie bo-
jowe, potrzebne s dodatkowe przedsiwzicia majce na celu zgranie
jednostek, zag, pododdziaw, dowdztw i sztabw. Wszystko trzeba
byo zaczyna od zera. Potwornie wysokie straty powodoway, e w Ar-
399
mii Czerwonej prawie nie byo dowiadczonych onierzy, ktrzy mogli
pomc rekrutom przywykn do warunkw bojowych. Dowdcy kompa-
nii i plutonw yli zazwyczaj bardzo krtko. Sowieckie wojska ldowe
w czasie czterech lat wojny utraciy okoo dwch milionw oficerw!
Dlatego wanie niemieckie czogi chodziy do ataku przecitnie jedena-
cie razy, a sowieckie tylko trzy. Dlatego w Armii Czerwonej nie mogo
by takich czogistw jak Michael Wittman, ktry w czasie trzech lat
zniszczy 138 czogw i 132 dziaa - naszym po prostu nie udawao si
tyle czasu przey.
Ajednak...
Pomimo wyjtkowo wysokich strat, sowieckim siom zbrojnym udao
si udaremni niemiecki plan wojny byskawicznej i po zmczeniu prze-
ciwnika stworzy pod Moskw warunki pozwalajce przej do kontr-
ofensywy. Na pocztku grudnia niemieckie wojska w istocie przeszy do
obrony. Poniewa w Berlinie panowao przekonanie, e przeciwnik nie
dysponuje siami potrzebnymi do przeprowadzenia przeciwuderzenia,
rozpoczte 5-6 grudnia sowieckie natarcie cakowicie zaskoczyo Niem-
cw, ktrzy nie mogc utrzyma linii frontu, zaczli si wycofywa.
smego grudnia niemieckie dowdztwo pozwolio wojskom przej do
obrony na caym froncie sowiecko-niemieckim, ostatecznie przyznajc,
e marsz na wschd" zakoczy si niepowodzeniem. Teraz - napisa
genera Giinther Blumentritt - nawet w Kwaterze Gwnej Hitlera na-
gle zrozumiano, e wojna w Rosji w gruncie rzeczy dopiero si zaczyna
Pomimo znaczcych sukcesw Wehrmachtu, blitzkrieg ponis fia-
sko. Nawet w najkorzystniejszej sytuacji operacyjno-strategicznej roz-
gromienie Zwizku Sowieckiego okazao si dla Niemiec, ktre rzuciy
na wschd swoje najlepiej przygotowane do walki jednostki, zadaniem
ponad siy. Niemieckie dowdztwo postawio na byskawiczne pokona-
nie Zwizku Sowieckiego, starannie przygotowao agresj, wybierajc
najbardziej dogodn chwil do ataku i od samego pocztku przechwytu-
jc inicjatyw strategiczn, ale nie zdoao wykorzysta uzyskanej prze-
wagi, poniewa zupenie nie wyobraao sobie, z jakim przeciwnikiem
bdzie musiao walczy. Zimowa ofensywa Armii Czerwonej wyranie
udowodnia, e Niemcy czeka dugotrwaa wojna na dwa fronty. Przyst-
pienie Stanw Zjednoczonych do wojny po stronie si antyhitlerowskich
sprawiao, e sytuacja Trzeciej Rzeszy stawaa si beznadziejna. Genera
Hoth, w peni poznawszy sens powiedzenia rosyjski walec parowy", na-
400
pisa, oceniajc po wojnie przebieg kampanii: Przyszy historyk dojdzie
do wniosku, e biorc pod uwag sytuacj wojenn, napa na Rosj bya
politycznym bdem i dlatego wszelkie wojenne wysiki od samego po-
cztku skazane byy na niepowodzenie".
Jak stwierdzi genera Carl von Clausewitz, uczestnik wojny narodo-
wej 1812 roku i czowiek wybitnie inteligentny: Rosja nie jest krajem.
ktry mona rzeczywicie podbi, czyli okupowa [...]. Taki kraj moe
zosta pokonany tylko przez wasn sabo i pod wpywem wewntrz-
nych niesnasek".
Najwaniejsze, eby nie zapominali o tym sami Rosjanie.
STOPNIE GENERALSKIE
Niemcy
Armeegeneral - genera armii
Generaloberst - genera pukownik - genera broni
General leutnant - genera porucznik - genera dywizji
Generalmajor - genera major - genera brygady
Brigadegeneral - brygadier
ZSRR
Gienieral armii - genera armii
Gienieral-polkownik - genera bronii
Gieniera-lejtienant - genera dywizji
Gienieral-major - genera brygady
~
mii Czerwonej prawie nie byo dowiadczonych onierzy, ktrzy mogli
pomc rekrutom przywykn do warunkw bojowych. Dowdcy kompa-
nii i plutonw yli zazwyczaj bardzo krtko. Sowieckie wojska ldowe
w czasie czterech lat wojny utraciy okoo dwch milionw oficerw!
Dlatego wanie niemieckie czogi chodziy do ataku przecitnie jedena-
cie razy, a sowieckie tylko trzy. Dlatego w Armii Czerwonej nie mogo
by takich czogistw jak Michael Wittman, ktry w czasie trzech lat
zniszczy 138 czogw i 132 dziaa - naszym po prostu nie udawao si
tyle czasu przey.
Ajednak...
Pomimo wyjtkowo wysokich strat, sowieckim siom zbrojnym udao
si udaremni niemiecki plan wojny byskawicznej i po zmczeniu prze-
ciwnika stworzy pod Moskw warunki pozwalajce przej do kontr-
ofensywy. Na pocztku grudnia niemieckie wojska w istocie przeszy do
obrony. Poniewa w Berlinie panowao przekonanie, e przeciwnik nie
dysponuje siami potrzebnymi do przeprowadzenia przeciwuderzenia,
rozpoczte 5-6 grudnia sowieckie natarcie cakowicie zaskoczyo Niem-
cw, ktrzy nie mogc utrzyma linii frontu, zaczli si wycofywa.
smego grudnia niemieckie dowdztwo pozwolio wojskom przej do
obrony na caym froncie sowiecko-niemieckim, ostatecznie przyznajc,
e marsz na wschd" zakoczy si niepowodzeniem. Teraz - napisa
genera Giinther Blumentritt - nawet w Kwaterze Gwnej Hitlera na-
gle zrozumiano, e wojna w Rosji w gruncie rzeczy dopiero si zaczyna
Pomimo znaczcych sukcesw Wehrmachtu, blitzkrieg ponis fia-
sko. Nawet w najkorzystniejszej sytuacji operacyjno-strategicznej roz-
gromienie Zwizku Sowieckiego okazao si dla Niemiec, ktre rzuciy
na wschd swoje najlepiej przygotowane do walki jednostki, zadaniem
ponad siy. Niemieckie dowdztwo postawio na byskawiczne pokona-
nie Zwizku Sowieckiego, starannie przygotowao agresj, wybierajc
najbardziej dogodn chwil do ataku i od samego pocztku przechwytu-
jc inicjatyw strategiczn, ale nie zdoao wykorzysta uzyskanej prze-
wagi, poniewa zupenie nie wyobraao sobie, z jakim przeciwnikiem
bdzie musiao walczy. Zimowa ofensywa Armii Czerwonej wyranie
udowodnia, e Niemcy czeka dugotrwaa wojna na dwa fronty. Przyst-
pienie Stanw Zjednoczonych do wojny po stronie si antyhitlerowskich
sprawiao, e sytuacja Trzeciej Rzeszy stawaa si beznadziejna. Genera
Hoth, w peni poznawszy sens powiedzenia rosyjski walec parowy", na-
400
pisa, oceniajc po wojnie przebieg kampanii: Przyszy historyk dojdzie
do wniosku, e biorc pod uwag sytuacj wojenn, napa na Rosj bya
politycznym bdem i dlatego wszelkie wojenne wysiki od samego po-
cztku skazane byy na niepowodzenie".
Jak stwierdzi genera Carl von Clausewitz, uczestnik wojny narodo-
wej 1812 roku i czowiek wybitnie inteligentny: Rosja nie jest krajem.
ktry mona rzeczywicie podbi, czyli okupowa [...]. Taki kraj moe
zosta pokonany tylko przez wasn sabo i pod wpywem wewntrz-
nych niesnasek".
Najwaniejsze, eby nie zapominali o tym sami Rosjanie.
STOPNIE GENERALSKIE
Niemcy
Armeegeneral - genera armii
Generaloberst - genera pukownik - genera broni
General leutnant - genera porucznik - genera dywizji
Generalmajor - genera major - genera brygady
Brigadegeneral - brygadier
ZSRR
Gienieral armii - genera armii
Gienieral-polkownik - genera bronii
Gieniera-lejtienant - genera dywizji
Gienieral-major - genera brygady
~
Soobszczenija Sowietskogo Inforbiuro, t. 1 (ijun-diekabr 1941 goda),
Moskwa 1944, Izdanije Sowinformbiuro.
Sowietskaja wojenna/a encikopiedija, t. 1-8, Moskwa 1976-1980, Wo-
jenizdat.
Starinow I.G., Miny dut swojego czasa, Moskwa 1964, Wojenizdat.
Stroitielstwo i hojewoje primienienije sowietskich tankowych wojsk
w gody Wielikoj Otieczestwiennoj wojny (pod red. O.A. osika), Mo-
skwa 1979, Wojenizdat.
Suworow W., Liedoko Die M", Moskwa 1995, AST; wyd. polskie
Suworow W., Lodoamacz, Warszawa 1992 i wiele wznowie, Edi-
tions Spotkania.
Suworow Wiktor, Dzie M", Warszawa 1996, Wyd. AiB.
Suworow W., Posliedniaja riespublika (Foczemu Sowietskij Sojuz pro-
igra wtoruju mirowuju wojnu), Moskwa 1996, AST; wyd. polskie:
Suworow Wiktor, Ostatnia republika, Warszawa 2000, Wyd. AiB.
Szmielew I.P., Tanki w boju, Moskwa 1984, Wojenizdat.
Sztemienko S.M., Generalnyj sztab w gody wojny Moskwa 1985, Woje-
nizdat; wyd. polskie: Sztemienko Siergiej, Sztab Generalny w latach
wojny, Warszawa 1969, Wyd. MON.
T-34. Istorija sozdanija i primienienija, Moskwa 1996, Wostocznyj
front".
Tippelskirch T, Istorija Wtoroj mirowoj wojny, Moskwa 1956, Inostran-
naja literatura".
wyd. oryginalne: Tippelskirch Kurt von, Geschichte des Zweitens Welt-
kriegs, 1951.
Tiuleniew I.W., Czerez tri wojny Moskwa 1972, Wojenizdat.
Wert A., Rossija w wojnie 1941-1945 Moskwa, Progress"; wyd. orygi-
nalne: Werth A.. Russia at War 1941-1945, New York 1984.
Wielikolepow N.N., Ogon radipobiedy Moskwa 1977, Wojenizdat.
Woprosy stratiegii i opieratiwnogo isskustwa w sowietskich wojennych
trudach (1917-1940 gg), Moskwa 1965, Wojenizdat.
Woprosy taktiki w sowietskich wojennych trudach 1917-1940, Moskwa
1970, Wojenizdat.
Woronow N.N., Na subie wojenno/, Moskwa 1963, Wojenizdat.
Zadw A.S., Czetyrie goda wojny, Moskwa 1978, Wojenizdat.
Zukw G.K., Wospominanija i razmyszlcnija, Moskwa 1978, Wojenizdat;
wyd. polskie: ukw G., Wspomnienia i refleksje Warszawa 1976,
Wyd. MON.
406
Spis treci
Przedmowa 5
CZ 1 PRZED WOJN 9
Sowiecko-niemiecka wsppraca wojskowa (1922-1933) 11
Pierwsze czogi 28
Teorie i doktryny wojskowe 36
Wielka Brytania 38
Francja 40
Niemcy 43
Zwizek Sowiecki 53
Czogi Niemiec i ZSRR 63
Ile czogw mia Stalin? 84
Niemieckie i sowieckie plany wojny 92
Rozwinicie wojsk 130
CZ 2. LETNI POGROM 155
Front Pnocno-Zachodni 159
Front Zachodni 182
Front Poudniowo-Zachodni
225
Front Poudniowy 265
Podsumowanie 270
CZ 3. JESIENNY POGROM 289
Bitwa smoleska 291
Bitwa o Kijw 3 1 8
Operacja Tajfun" 33 I
Moskwa 364
Podsumowanie 388
Wykorzystana literatura 402
407