Selen rola biologiczna, znaczenie w medycynie i stomatologii na podstawie

pimiennictwa
Se lenium its role in biology, medicine and dentystry according to literature
Zakad Propedeutyki i Profilaktyki Stomatologicznej Instytutu Stomatologii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego
Kierownik Zakadu dr a!" n" med" prof" nadzw" WUM #eopold Wagner
Seen (Se) zosta odkryty w 1918 r. przez
szwedzkego chemka |. |. Berzeusa.
Poczqtkowo, az do at trzydzestych XX
weku uznawano, z posada on wyqczne
toksyczne dzaane. Wykazano, ze nektre
regonane choroby zwerzqt hodowanych
sq nastpstwem spozywana przez ne
paszy o wysoke| zawartosc perwastka.
Zwerzta tracy sersc, chudy, ch kopyta
uegay deformac|. Prcz tego,
wystpoway u nch zaburzena ukadu
nerwowego, koordynac| ruchowe|
uposedzene wdzena, obserwowano
rwnez zmany w narzqdach wewntrznych
(35, 40). Dopero w atach 50. odkryto, ze
seen |est nezbdnym skadnkem
pozywena zwerzqt, a w roku 1973 rwnez
czoweka, gdy L. Fohe wyzoowa perwszy
seenoenzym - peroksydaz gutatonowq
(39).
Obecne seen nazywany |est
perwastkem zyca, zaczany |est do
mkroeementw, czy perwastkw
nezbdnych do prawdowego
funkc|onowana organizmw zywych.
Trwae zwqzk tworzy na -2, +4 +6
stopnu utenena. Moze wystpowac w
forme neorganczne|, np. |ako seenk
meta, seenny (IV), seenny (VI) oraz w
forme organczne|, np. |ako zwqzk
metyowe, amnokwasy seenowe,
seenoproteny. Perwotnym zrdem seenu
w srodowsku sq wyzewy awa
wukanczna. Osqga on rzne zakresy
stzen w powetrzu, wodze oraz gebe
zaezne od regonu geogracznego.
Zawartosc w gebe zmena s w
na|szerszym zakrese od 0,1 mg/kg do 1200
mg/kg, od nskch wartosc do toksycznych
da zwerzqt czoweka (26, 32).
Gwnym zrdem seenu da czoweka
|est woda deta. Perwastek ten poberany
|est z geby przez rosny dae| wzduz
ancucha pokarmowego transportowany do
organzmu udzkego. Rosny pobera|q
neorganczne zwqzk seenu
przeksztaca|q |e w formy organczne,
gwne w seenometonn seenocysten
(10, 42). W produktach pochodzena
zwerzcego mogq wystpowac rwnez
poqczena neorganczne: sarczk,
weosarczk seenk meta (23).
Zawartosc seenu w pokarmach
rosnnych zwerzcych |est zmenna,
zaezy, m.n. od pozomu tego perwastka
w gebe przeznaczone| do uprawy,
czynnkw kmatyczno-gebowych,
warunkw hodow oraz zastosowanych
procesw technoogcznych. Wpywa na nq
rwnez przetwarzane surowcw
zywnoscowych. Podczas obrbk cepne|
trac s ok. 40% perwastka, przy czym
na|mne|sze straty wystpu|q podczas
gotowana, na|wksze przy smazenu
peczenu (20).
Seen atwo qczy s z protenam,
datego zywnosc o duze| zawartosc baka,
a wc mso, podroby, ryby oraz owoce
morza stanowq |ego bogate zrdo. W
znaczne| osc wystpu|e rwnez w
produktach zbozowych. Mne|sze stzene
seenu zawera|q warzywa owoce, choc ne
naezy zapomnac o produktach
pochodzena rosnnego, ktre kumuu|q
seen, takch |ak brokuy, kapusta, czosnek
czy grzyby (12, 20).
Anazu|qc ro seenu |ako nezbdnego
skadnka organzmu udzkego, naezy
pamtac, ze zarwno nadmar, |ak
nedobr tego perwastka wywera
nekorzystne dzaane. Przeweke
narazene na seen tzw. seenoza wywou|e
nedokrwstosc, zank narzqdw
mqzszowych, zaburzena zoqdkowo-
|etowe, kardomopate, zesztywnene
be stawowe, wypadane owosena,
czerwone zabarwene paznokc, zbw
wosw oraz prchnc zbw o szybkm
przebegu (19, 41). Na nedobr seenu
organzm moze reagowac boesnoscq
msn, osabenem, uczucem
permanentnego zmczena, podatnoscq
na choroby wrusowe baktery|ne (3, 39).
Przy skra|ne nskm pozome perwastka
we krw ok. 11 g/, gdy norma wynos 60-
105 g/ (37) zaobserwowano
wystpowane na terenach Chn dwch
endemcznych chorb: choroby Keshan -
kardomopat choroby Keshn-Becka -
choroby ukadu kostno-stawowego (37).
1
W mdzynarodowych standardach
zywenowych przy|mu|e s w zwqzku z
tym, z dzenna podaz seenu pownna
mescc s w przedzae 50-200 g/dob.
Seen podawany w stzenach powyze| 600
g/dob sta|e s |ednym z na|bardze|
toksycznych perwastkw (42). W Posce
|ego stzene w gebe |est dosc nske,
datego sredna zawartosc Se w dece
wynos tyko 40 g/dob, a |ego pozom we
krw zameszku|qcych tu osb, okoo 80-90
g/ (12).
Mkroeement ten mozna oznaczac we
krw, moczu wosach (23). |ednak seen
|ako perwastek ne wykazu|e dzaana
boogcznego w organzme udzkm.
Aktywnosc boogcznq wykazu|q |edyne
|ego zwqzk, na|czsce| seenocystena
seenometonna wbudowane w baka (12).
Pozom seenu w surowcy krw ne
odzwerceda wc faktycznego statusu
perwastka w ustro|u. Czynone sq prby
znaezena markerw nedoboru seenu.
Obecne uwaza s, ze nsk pozom
peroksydazy gutatonowe| oraz zaburzena
metabozmu hormonw tarczycy
(zakcene konwers| tyroksyny w
tr||odotyronn) mogq byc wyznacznkem
nedoboru seenu w organzme (12).
Tkank wychwytu|q kumuu|q
perwastek pod postacq seenobaek. Do
te| pory znanych |est okoo 35
seenoproten obecnych w organzmach
zywych, choc budow funkc| w pen
poznano tyko 11 z nch. |ako skadnk
seenobaek perwastek ten odgrywa ro
zarwno strukturanq, |ak enzymatycznq.
Na|wazne|sza |ego funkc|a zwqzana |est
|ednak z tworzenem snego
antyutenacza, wchodz on bowem w skad
centrum aktywnego peroksydazy
gutatonowe| borqce| udza w detoksykac|
wonych rodnkw nadtenkw (7, 16, 30).
Zmne|szene osc seenu w pozywenu
przyczyna s do obnzena aktywnosc
peroksydazy gutatonowe|, co pocqga za
sobq wzrost stzena wonych rodnkw w
organzme (1). Uwaza s, ze stres
oksydacy|ny berze udza w patogeneze
weu |ednostek chorobowych, takch
|ak: choroby nowotworowe, choroby
ukadu sercowo-naczynowego rozw|a|qce
s na podozu mazdzycy ttnc, choroby
reumatodane (17) oraz w wkszosc
procesw zapanych, w tym zapaenu
przyzba (5).
Obecne perwastek ten uzna|e s za
czynnk antykancerogenny zapobega|qcy
procesom proferac| wzrostow
nowotworw. Inna wazna |ego funkc|a
poega na zapobeganu chorobom
naczynowym serca zawaom. Poza tym
stymuu|e on ukad odpornoscowy oraz
posada wascwosc przecwzapane
antywrusowe, posredno chron rwnez
przed zatrucem metaam czkm, tworzqc
neaktywne netoksyczne kompeksy z
rtcq, oowem kadmem (10, 12, 18, 33,
38). Ponadto |est nezbdny do
prawdowego wzrostu proferac| komrek
oraz odgrywa waznq ro w przekazywanu
mpusw nerwowych w osrodkowym
ukadze nerwowym (20).
Znaczne nedobory seenu obnza|q
aktywnosc mfocytw T, zmne|sza|q
fagocytoz. W ukadze humoranym |ego
nedobr powodu|e hamowane proferac|
rzncowana mfocytw B zmne|szene
produkc| mmunogobun, gwne IgG (2,
18). Obnzony pozom perwastka
obserwu|e s we krw osb chorych na
AIDS, astm oskrzeowq, cukrzyc,
reumatodane zapaene staww,
mukowscydoz oraz u pac|entw z
chorobam ukadu sercowo-naczynowego.
Uwaza s, ze spadek pozomu seenu we
krw ponze| 55 g/ wqze s ze wzrostem
ryzyka chorobywencowe| (25). Na
podstawe badan przeprowadzonych w
weu kra|ach zaobserwowano, ze pac|enc z
chorobq nowotworowq rwnez ma|q
znaczne obnzony pozom seenu we krw w
porwnanu z osobam zdrowym, wynos on
odpowedno 58 g/ 78 g/ (25). Spadek
wartosc seenu obserwowany |est ne tyko
podczas progres| choroby nowotworowe|,
ae rwnez podczas nawrotw.
Stwerdzono, ze stne|e zwqzek mdzy
nskm pozomem tego perwastka, a
ryzykem choroby nowotworowe|
powstawanem zman przedrakowych.
Hpotez t potwerdzono w przypadku
nowotworw mzgu, krw, puc, trzustk,
tarczycy, zoqdka, prostaty, |eta grubego,
|a|nka skry (21, 28, 37). Santorek-
Strumo wsp. (31) zaobserwowa
zaeznosc mdzy typem nowotworu a
pozomem peroksydazy gutatonowe| (GPx)
w hemozace erytrocytarnym. Autorzy
sugeru|q, ze w przyszosc moze s ona
stac markerem wystpowana choroby
nowotworowe|. Badana ostatnch at
wykazu|q, ze seen ma aktywnosc
przecwnowotworowq. Cark wsp. (6)
swom badanam udowodn, z
supementac|a tym perwastkem
2
zmne|sza zachorowanosc na raka prostaty,
|eta grubego, puc oraz w 50% zmne|sza
smertenosc z powodu tych schorzen.
Natomast podawane go zwerztom
doswadczanym hamu|e rozw|
nowotworw, m.n. sutka, wqtroby,
okrzncy, puc oraz skry (8, 29).
Udowodnono, ze seen
hamu|e wzrost weu typw komrek
nowotworowych (1, 14), dzaa|qc zarwno
na faz nc|ac| karcynogenezy, |ak na
rozw| nowotworu (8, 14, 25).
Od weu at badano rwnez zaeznosc
mdzy seenem, a prchncq. W atach 50-
tych Muher Shafer (24) podawa
szczurom det prchncotwrczq z
dodatkem seennu sodu, stopnowo
zwksza|qc |ego stzene z 10 mg/kg paszy
do 30 mg/kg paszy. Po 20 tygodnach ne
zaobserwowa wzrostu ntensywnosc
prchncy w te| grupe w stosunku do grupy
otrzymu|qce| tyko det prchncotwrczq.
Brtton wsp. (4) usta, ze dawkq, przy
ktre| dochodz do hamowana rozwo|u
prchncy u szczurw, |est 0,8 ppm Se
zawartego w seenne sodu. Ochronne
dzaane seenu na zby udzke
obserwowa rwnez Parko (27) w
badanach epdemoogcznych nskch
dzec modzezy. Fnanda ezy na
terenach o maym stzenu seenu w gebe,
od 1984 r. rozpoczto tu supementac| tym
perwastkem doda|qc seenek magnezowy
do nawozw mneranych pod zboza
kutury paszowe. W atach 1978-1988
wskaznk DMF w grupe dzec 6-17-etnch
zmne|szy s sredno o 60,4%. Parko
uwaza, ze przyczynq tego |est, mdzy
nnym fakt, ze seen zastpu|qc sark,
tworzy mocne|sze wqzana w koagene
budu|qcym matrx zbw. Gerat-
Kurzarzewska Karasnska (15), bada|qc
140 koron z usuntych zbw udzkch,
zaobserwoway, ze stzene seenu w
zbach z ubytkam prchncowym |est
znaczne nzsze w porwnanu z zbam bez
prchncy, co moze sugerowac, ze zby
zawera|qce nzsze stzene perwastka
sta|q s bardze| podatne na prchnc.
Odmenne wynk uzyska autorzy w
badanach epdemoogcznych
przeprowadzonych w USA, Ros| Indach.
Wykazano w nch, ze seen poberany z
detq w okrese rozwo|u zbw zwksza ch
podatnosc na prchnc (13, 34, 36).
Badano rwnez wpyw seenu na wzrost
drobnoustro|w prchncotwrczych.
Wykazano, ze zwqzk seenu (IV) mogq
hamowac wzrost bakter Streptococcus
mutans Streptococcus sobrinus (11).
Perwastek zawarty w seenne sodu
zmne|sza produkc| kwasw przez
prchncotwrcze steptococcus k-1 (22).
Natomast Esenberg wsp. (9) wykaza, ze
seen moze wykazywac rwnez dzaane
bakterob|cze na te baktere, a zaezy to
od pH srodowska.
Wynk cytowanych badan dowodzq, ze
roa seenu ne |est |eszcze w pen
wy|asnona. Z powyzszych badan pynq
ne|ednokrotne sprzeczne kontrowersy|ne
wnosk. Koneczne sq zatem dasze
dugotermnowe badana knczne nad
okresenem mozwosc wykorzystana
seenu w medycyne stomatoog.
3