PAIDEIA (gr. rutctu, ac.

educatio, humanitas, cultura) formowanie czo-

wieka od najmodszych lat przez edukacj i wychowanie uniwersalne podsta-
wy edukacji lu! idea wypracowany przez staro"ytnych #rek$w, a uznany za
og$lnoludzki.
%ategoria p. jako kluczowej dla zrozumienia kultury gr., a wraz z ni&
kultury zach. jako istotnie r$"nej od pozostaych kultur zostaa wyekspono-
wana przez '. (aegera (P. Formowanie czowieka greckiego). )utor ten twier-
dzi, "e cho* procesy wychowawcze s& o!ecne w ka"dej kulturze, to jednak do-
piero w kulturze gr. wychowanie !yo +wiadomie ukierunkowane na okre+lony
wiecznotrway i uniwersalny idea czowieka, a nie tylko na przygotowanie
do zawodu czy formowanie jednej warstwy spoecznej w o!r!ie jednego naro-
du. #$wnym motywem tej kultury !yo doskonalenie czowieka, co naj!ar-
dziej oddawao sowo ku\ov ,kal$n- (pikno) lu! ku\okuyu0tu ,kalokagath.a-
(pikno-do!ro, szlachetno+*, doskonao+*). #r. p. pojawia si w kontek+cie
sukcesywnego odkrywania prymatu czowieka wo!ec spoecze/stwa, jednak
nie ze wzgldu na indywidualizm (su!iektywne 0ja1) lu! postaw aspoeczn&,
lecz ze wzgldu na o!ecne w ka"dej jednostce czowiecze/stwo, posiadaj&ce
o!iektywne oparcie w naturze. (aeger uwa"a, "e gr. idea czowiecze/stwa !y
"ywotny, powstawa w krgu jednej warstwy spoecznej, !y z czasem na!ra*
znaczenia uniwersalnego.
2oskonalenie czowieka opisane przez 3omera, kt$rego 4laton uzna za
0wychowawc caej #recji1 (Resp., 565 7), dokonuje si w krgu kultury kr$-
lewskiej i szlacheckiej w$wczas krystalizuje si kategoria cnoty (upctq
,aret8-), o!ejmuj&ca mstwo i roztropno+* oraz am!icj !ycia lepszym, ale w
szlachetnej rywalizacji (0primus inter pares1). 3ezjod natomiast opiewaj&c
warstw chopsk& ukaza uniwersalny wymiar godno+ci ludzkiej pracy oraz
wyra"a przekonanie o ostatecznym zwycistwie sprawiedliwo+ci i prawa w
wymiarze moralnym i religijnym. 9olon sym!olizuje narodziny spoecze/stwa
o!ywatelskiego i demokratycznego, wsp$odpowiedzialnego za pa/stwo, w ra-
mach prawa stanowionego przez prawodawc zgodnie z wy"szymi (naturalny-
mi, !oskimi) prawami niepisanymi. 4resokratycy odkryli uniwersaln& warto+*
poznania dla samego poznania (0cptu ,theor.a-), kieruj&cego si nie dora:n&
korzy+ci&, lecz prawd& (u\q0ctu ,al8theia-). %luczow& rol w rozwoju p. przy-
pisa (aeger sofistom, poniewa" ich podej+cie do wychowania i edukacji prze-
amao ostatecznie !ariery uwarunkowa/ opartych na pokrewie/stwie, przyna-
4aideia 47; - < =opyright !y 4olskie >owarzystwo >omasza z )kwinu
le"no+ci do w&skiej grupy spoecznej czy narodowo+ci, kt$re to kategorie za-
st&pione zostay zasad& wsp$lnoty kultury, czyli p. (?sokrates). 9ofi+ci postulo-
wali powszechn& dostpno+* do mo"liwo+ci rozwoju zar$wno fizycznego, jak i
duchowego. 4. w ujciu sofist$w miaa wymiar uniwersalny i opieraa si na
optymistycznym przekonaniu, "e dziki p. ka"dy czowiek mo"e si rozwin&*.
@ajwiksz& rol przypisywano retoryce, kt$ra pozwala na sprawne posugiwa-
nie si intelektem i sowem. (ednak sofist$w koncepcja p. uwarunkowana !ya
su!iektywizmem, antropocentryzmem i moralnym relatywizmem. >e cechy zo-
stay zaatakowane przez 4latona, kt$ry d&"y do o!iektywizacji p. przez odwo-
anie do teorii idei. 4laton ogarniaj&c pojciem p. ca& kultur, rozwin& wizj
doskonaego pa/stwa, w kt$rym trze!a odpowiednio uformowa* wszystkie
warstwy spoeczne (rolnicy, rzemie+lnicy, stra"nicy, rz&dz&cy), najwicej uwa-
gi po+wicaj&c stra"nikom, poniewa" z tej warstwy wyaniana jest warstwa
rz&dz&ca, w kt$rej rkach spoczywaj& losy caego spoecze/stwa. (aeger !y
przekonany, "e p. jako 0cultura1 i 0humanitas1 zostaa zasymilowana przez
kultur rzymsk&, a tak"e przez chrze+cija/stwo (Wczesne chrzecijastwo i
grecka P.). Awa"a, "e nawi&zanie do idea$w gr. p. zawsze owocowao pod-
niesieniem na wy"szy poziom kultury ludzkiej w+r$d r$"nych narod$w i w
r$"nych epokach.
(aegera interpretacja gr. p. zawiera uproszczenia i nie+ciso+ci, zar$wno
co do samego sowa 0paideia1, jak i jego znaczenia. #$wne nieporozumienie
polega na tym, "e (aeger uto"sami p. z kultur& gr. lu! z wychowaniem w du-
chu kultury gr. na drodze wy&czno+ci. >ymczasem sam zauwa"a, "e sowo
0paideia1 pojawio si stosunkowo p$:no, !o dopiero u )jschylosa, i to wy-
&cznie w odniesieniu do wychowania dzieci, a nie formacji uniwersalnej i
przez cae "ycie. Bkre+lanie mianem p. kultury przedajschylesowej a" po 3o-
mera dotyczyo!y nie sowa 0paideia1, lecz raczej pojcia p. )le uniwersalne
znaczenie p. gr., o!ejmuj&ce ca& kultur, w tym zw. kultur wysok&, pojawio
si dopiero w ?C w. (P. Formowanie czowieka greckiego, DEF) i nie !yo po-
wszechne. ' dzieach %senofonta p. odnosi si do wychowania jako procesu,
kt$ry mo"e przynie+* r$"ne rezultaty, niekoniecznie pozytywne. Go"na kogo+
wychowa* na kr$la, a kogo+ na niewolnika (Memorabilia, H, I, D). 4odo!nie w
tekstach )rystotelesa p. wystpuje w r$"nych znaczeniach nie uniwersal-
nych, lecz partykularnych. @ie ma jednej p., skoro do ka"dego ustroju politycz-
4aideia 47; - < =opyright !y 4olskie >owarzystwo >omasza z )kwinu
nego trze!a !y* inaczej wychowanym (Polit., IDI6 a, IDDE a!) tak"e odr!-
nego wychowania potrze!uje wadca (tam"e, IHEE a).
@ajwicej odniesie/ do p. znajduje si w dzieach 4latona, kt$rego po-
gl&dom (aeger przypisywa najwiksze znaczenie. )le idealne spoecze/stwo
4lato/skiej utopii nie !yo egalitarne, a tym samym i p. musiaa !y* zr$"nico-
wana, jako kultura wy"sza moga !y* udziaem tylko warstwy panuj&cej. >rud-
no wic 4lato/sk& p. pogodzi* z p. jako og$lnoludzkim ideaem rozwoju czo-
wieka.
J$wnie" p$:niejsi autorzy staro"ytni u"ywali sowa 0paideia1 (i jego od-
mian) na oznaczenie jakiegokolwiek wychowania lu! wyksztacenia. (e+li ma
!y* to p. gr., to jest to specjalnie zaznaczone, np. )ppian z )leksandrii m$wi o
edukacji w krgu literatury gr. (rcrutcocvo tu |\\qvtku ,pepaideumenos ta
3ellenikK- Wojna cwilna, ?C L, 5F), w innych miejscach chodzi po prostu o
jakie+ wychowanie (tam"e, 5M5L) ($zef ;lawiusz pisa o tym, jak kucharz ;a-
raona wychowywa ($zefa, co tym !ardziej dowodzi, "e nie !yo to wychowa-
nie gr. (!taro"tnoci "#owskie, H, DL). (aeger przerysowa wic znaczenie gr.
p. nawet u samych #rek$w, kierowa si nie tylko pogl&dami 4latona, kt$ry w
swym Pastwie formowa utopijnego czowieka, ale prawdopodo!nie pozosta-
wa pod wpywem niem. odpowiednika p. jako 0Nildung1 koncepcji sigaj&-
cej jeszcze Gistrza 7ckharta, a rozwinitej przez '. Oon 3um!oldta.
' @> sowo 0paideia1 pojawia si ID razy. ' wikszo+ci przypadk$w
oznacza karcenie przez wychowawc (I %or II, DH )p, D, IL) oznacza te"
wychowanie w m&dro+ci egip., jakie otrzyma Goj"esz (2z E, HH), lu! nawet
wychowanie przez No"& ask (Pk HD, HH). ' @> sowo 0paideia1 nie oznacza
wic kultury gr. ' tradycji chrze+cija/skiej p. zwi&zana zostaa ze zdo!yciem
podstaw kultury og$lnej |cykok\tu rutctu ,enkykl.a paid8ia-) o!ejmuj&cej tri-
Oium (gramatyka, retoryka, dialektyka) i QuadriOium (artytmetyka, geometria,
muzyka, astronomia) niez!dnej do dalszego ksztacenia si, zar$wno w filo-
zofii, jak i w teologii jednak p. pojta jako idea czowieka i to w perspektywie
ostatecznego celu "ycia, jest inna w kulturze gr., a inna w kulturze chrze+cija/-
skiej pierwsza jest antropocentryczna, a druga teocentryczna.
7ksponuj&c wag gr. p. (aeger nada jej wiksze znaczenie ni" faktycznie
posiadaa, tym !ardziej "e nie zostaa ona sprowadzona tylko do kultury gr., za-
chowuj&c jako podstawowe odniesienie sam proces wychowania, kt$ry mo"e
!y* r$"ny dla r$"nych os$! i +rodowisk i prowadzi* mo"e do r$"nych rezulta-
4aideia 47; - < =opyright !y 4olskie >owarzystwo >omasza z )kwinu
t$w, nie zawsze pozytywnych. >ymczasem chrze+cija/stwo, przejmuj&c pod-
stawy kultury gr. jako niez!dne dla formowania czowieka (septem artes li!e-
rales, aretologia), ma na celu nie tyle doskonao+* czowieka samego w so!ie,
co jego otwarto+* na Noga w perspektywie ostatecznego z @im zjednoczenia.
#r. p. !ya!y tylko fragmentem kultury chrze+cija/skiej, w skad kt$rej wcho-
dziy dogmaty dotycz&ce natury ludzkiej (w tym pro!lem skutk$w grzechu
pierworodnego, co podwa"ao grecki optymizm edukacyjny), a tak"e zwr$ce-
nie uwagi na wyj&tkow& rol sakrament$w i aski No"ej jako +rodk$w niez!d-
nych dla osi&gnicia celu "ycia.
#r. p. nie wypenia cao+ci kultury chrze+cija/skiej zar$wno w pasz-
czy:nie antropologicznej, jak i etycznej, a tak"e teologicznej.
7. 3amilton, $he %reek Wa, Ro ILD6, @S ILED '. (aeger, P. &ie For'
m(ng #es griechischen Menschen, ????, N ILDDILTE, ILFL
T
(P. Formowanie
czowieka greckiego, ???, 'wa IL5HIL5T, H66I) 3.-?. Garrou, )istoire #e
l*+#(cation #ans l*anti,(it+, 4 ILTM, IL5F
E
()istoria wchowania w staro"t'
noci, 'wa IL5L) %reek -i.ilization an# -haracter. $he !el/'Re.elation o/
0ncient %reek !ociet (tum. ). (. >oyn!ee), @S ILFD ;. Jauhut, &ie )erk(n'
/t #er Worte (n# 1egri//e 2(lt(r3 -i.ilisation (n# 1il#(ng, #erman-
isch-Jomanische Gonatsschrift DT (ILFD), MILI 7. 3amilton, $he 4cho o/
%reece, @S ILFE '. (aeger, 4arl -hristianit an# %reek P., = (Gass.) IL5I
(Wczesne chrzecijastwo i grecka P., Nd ILLE) P. $he Worl# o/ the !econ#
!ophistic, N H66T.
Piotr 5aroszski
4aideia 47; - < =opyright !y 4olskie >owarzystwo >omasza z )kwinu