Uniwersytet Warszawski

Instytut Archeologii



Anna Maria Malinowska
Nr albumu: 248 766


Przyjaciel w zawiatach czy ofiara grobowa?
Pochwki koni na terenie Grecji w epoce brzu
A Friend in the Afterlife or Grave Good?
Horse Burials in the Bronze Age Greece



Praca magisterska
na kierunku archeologia
w zakresie archeologii egejskiej





Praca wykonana pod kierunkiem
Dr hab. prof. UW Kazimierza Lewartowskiego


Warszawa, wrzesie 2012




Owiadczenie kierujcego prac

Owiadczam, e niniejsza praca zostaa przygotowana pod moim kierunkiem i stwierdzam,
e spenia ona warunki do przedstawienia jej w postpowaniu o nadanie tytuu
zawodowego.


Data podpis kierujcego prac






Owiadczenie autora (autorw pracy)

wiadom odpowiedzialnoci prawnej owiadczam, e niniejsza praca dyplomowa
zostaa napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treci uzyskanych w sposb
niezgodny z obowizujcymi przepisami.
Owiadczam rwnie, e przedstawiona praca nie bya wczeniej przedmiotem
procedur zwizanych z uzyskaniem tytuu zawodowego w wyszej uczelni.
Owiadczam ponadto, e niniejsza wersja pracy jest identyczna z zaczon wersj
elektroniczn.

Data podpis autora (autorw) pracy
2




Streszczenie

We wczesnej epoce brzu konie po raz pierwszy pojawiy si na terenach Grecji. Na
pocztku okresu pnohelladzkiego zaczy pojawia si groby ludzi z komi, a take
samodzielne pochwki koni. Wydaje si, e pojedynczo skadane osobniki mogy by
ofiar grobow dla zmarego lub zwierzciem zoonym razem ze swoim wacicielem. W
przypadku znajdowania par koni zakada si, e byy to zwierzta, ktre cigny rydwan
lub wz ze zmarym, a potem zostay zabite w czasie pogrzebu. Nie znaleziono jednak jak
dotd adnych mykeskich rydwanw ani wdzide w poczeniu z komi. Pojawiaj si
te ofiary grobowe, kiedy to konie byy rytualnie wiartowane przed zdeponowaniem.
Wydaje si jednak, e zwyczaj ten by popularniejszy na Krecie ni na ldzie.


Sowa kluczowe:
Grecja, epoka brzu, kultura mykeska, pochwki koni, archeozoologia, konie, koci
koskie, ofiary grobowe


Dziedzina pracy
Archeologia 08400


Klasyfikacja tematyczna
Archeologia egejska
3


Spis treci

1.1 Wstp 5
1.2 Ramy chronologiczne i geograficzne pracy 6
1.3 Hipotezy na temat udomowienia i sprowadzenia koni do Grecji 7
1.4 Stan bada 10
2.1 Pochwki cakowite i czstkowe koni na terenie Grecji ldowej 12
2.2 Pochwki koni na terenie Krety oraz innych wysp 27
2.3 Znaleziska pojedynczych koci koskich 31
2.4 Analogie znane z innych kultur 34
3. Podsumowanie oglne tendencje zwizane z grzebaniem koni po
analizie stanowisk grobowych i prba zrozumienia ich celu 36
Ilustracje 40
Katalog stanowisk 50
Bibliografia 74















4


Rozdzia 1.1

Wstp

Pomys na napisanie pracy o koskich pochwkach w Grecji epoki brzu pojawi si
w mojej gowie niedugo po skoczeniu pracy licencjackiej, ktra rwnie poruszaa temat
koni, ale pod wzgldem sposobu ich przedstawiania w sztuce greckiej. Podczas pracy
natknam si na rne, czsto sprzeczne informacje na temat zwyczaju grzebania koni
przez Mykeczykw. Jako mioniczka zooarcheologii poczuam si mocno zaintrygowana
tematem i postanowiam dowiedzie si na ten temat jak najwicej. Zagadnienie wydao mi
si niezwykle ciekawe, ale niestety wikszo znalezionych przeze mnie ksiek
opisywaa gwnie konie w aspekcie militarnym, a nikt nie stara si zrozumie samego
zjawiska skadania ich w grobie, w kontekcie innym ni wojskowy (pochwki wojownikw
z wiernymi rumakami) lub porwnujc znane przykady z praktykowanym w czasach
pniejszych zwyczajem ekphory, czyli procesji pogrzebowej, w czasie ktrej ciao
zmarego bya transportowane do miejsca spoczynku na wozie zaprzonym w konie.
Moje zainteresowanie zagadnieniem odrobin zmalao, a do momentu pobytu na
Rodos w 2010r. Wtedy to, podczas wizyty w tamtejszym muzeum archeologicznym, dane
mi byo zobaczy na ywo pochwek czowieka z koniem znaleziony na cmentarzysku w
Ialysos. Aspektem, ktry zaintrygowa mnie w tym konkretnym znalezisku by sposb
uoenia zmarych. Czowiek bowiem, uoony na boku, lea tak, jakby by plecami
przytulony do zwierzcia. Mimo zimnej scenerii muzeum widok tego pochwku wywoywa
poczucie spokojnej radoci i harmonii, jakby pochowani nie leeli w szklanej gablocie, a
raczej jakby czowiek odpoczywa na ce z ulubionym zwierzciem. Wtedy wanie
uwiadomiam sobie, e chciaabym kiedy zrozumie motywy ludzi, ktrzy zdecydowali
si na zoenie swoich zmarych wraz ze zwierztami. Moe nie chodzio tylko o zoenie
zwierzt w ofierze czy o zapewnienie zmaremu poywienia w yciu pomiertnym? Wiem,
e niemoliwe jest zrozumienie sposobu mylenia ludzi, ktrzy yli ponad 3500 lat temu.
Zawsze jednak mona sprbowa przeanalizowa znane pochwki i zobaczy, czy jest
wicej przypadkw podobnych do tego z Rodos.



5


Rozdzia 1.2

Ramy chronologiczne i geograficzne pracy

Dugo zastanawiaam si nad tym, jaki przedzia chronologiczny oraz zakres
terytorialny powinna obejmowa moja praca. Pierwotnie chciaam zdecydowa si jedynie
na obszar ldu greckiego w okresie mykeskim, stamtd bowiem pochodzi najwicej
znanych pochwkw koni. Wtedy jednak musiaabym pomin przykady znane z Krety i
innych wysp, a ktre w wikszoci przypadkw byy z pewnoci inspirowane zwyczajami
przyniesionymi przez Mykeczykw podczas zasiedlania terenw poza Argolid.
Zdecydowaam si zatem na rozszerzeniem moich zainteresowa na obszar caej Grecji
egejskiej. Pod wzgldem chronologicznym praca obejmuje ca epok brzu, cho
oczywicie wikszo przykadw pochodzi ju z jej pnego okresu. W pracy tej staraam
si zawrze wszystkie znane mi znaleziska pochwkw i koci koskich, w tym te, o
ktrych jest naprawd bardzo mao informacji. Wydaje mi si jednak, e tylko w przypadku
uwzgldnienia wszystkich znanych przykadw mona pokusi si o w miar rzeteln
interpretacj i stara si zrozumie opisywane zjawisko.
Wikszo z uwzgldnionych w pracy pochwkw koni pochodzi z terenw
Pwyspu Peloponeskiego. Pojedyncze przypadki znane s ze stanowiska Kallithea w
Achai oraz Nichorii, Dara i Malthi w Mesenii, ale oczywicie znaczca wikszo znalezisk
zostaa odnaleziona w Argolidzie. Stamtd pochodz pochwki z Aidonii, Argos, Dendry,
Kokla, Lerny i Nauplionu, a take pojedyncze koci z Tirynsu i Myken. Poza Peloponezem
konie zostay znalezione w Maratonie i Atenach w Attyce, za pojedyncze koci w Tebach
w Beocji oraz w Argissa-Magoula w Tesalii. Poza ldem praca uwzgldnia pochwki z
Krety, gdzie konie zostay znalezione w Archanes, Rethymnonie oraz Tylissos, a take
Ialysos na Rodos oraz Koukounaries na Kos (Fig. 1). W pracy wykorzystaam chronologi
bezwzgldn kultur egejskich, na podstawie pracy P. Warren'a i V. Hankey'a Aegean
Bronze Age Chronology z 1989r. (Fig. 2).




6


Rozdzia 1.3

Hipotezy na temat udomowienia i sprowadzenia koni do Grecji

Na samym pocztku tego rozdziau naley przypomnie bardzo wan informacj.
Na obszarze Grecji konie wystpoway w stanie dzikim tylko do okresu plejstocenu, czyli
do tzw. epoki lodowcowej. Wtedy yy tam dwa rne gatunki koni: Equus ferus, ktrego
form udomowion znany do dzi oraz Equus hydruntinus, czyli osio europejski. Jego
koci s do czsto znajdowane w Grecji w materiaach paleolitycznych, gdy zwierz to
(obecnie cakowicie wymare) najduej przetrwao wanie na Pwyspie Bakaskim
(Forsten, Dimitrijevi 2004, 56-59). Z powodu zmian klimatycznych spowodowanych
zlodowaceniem pnocnej Europy, jak i zmniejszeniem si populacji koni w wyniku
polowa, zwierzta te cakowicie znikny z terenw wspczesnej Grecji, przetrway za
na trawiastych stepach Azji centralnej oraz poudniowej Rosji.
Problem miejsca i czasu udomowienia koni od lat spdza sen z powiek wielu
badaczy i jest tematem niezliczonych sporw. Wynika to z tego, e w przeciwiestwie do
innych zwierzt nie jest atwo rozrni szcztki koni udomowionych od dzikich. Obecnie
badacze przyjmuj 2 rodzaje dowodw na istnienie udomowionych koni: bezporednie i
porednie. Dowody bezporednie to przede wszystkim ikonografia, rda pisane oraz
znaleziska kostne, na ktrych s bardzo wyrane lady udomowienia, jak np. pojawienie
si diastemy od uywania wdzida. Dowody porednie to znaleziska koci bez ladw
udomowienia oraz artefaktw, ktre mogy wiadczy o wykorzystaniu zwierzt, jak np.
wdzide kocianych. Jednake w razie bdnej interpretacji przeznaczenia takich
znalezisk mog one wprowadzi badaczy w bd (Levine 2005, 7-9). Obecnie korzysta si
jeszcze z duo skuteczniejszych, nowoczesnych metod, jak badania DNA. Wedug
wieloletniej badaczki tego tematu, M. Levine, tylko badania interdyscyplinarne, gdzie
archeolodzy pocz siy z paleontologami, genetykami i specjalistami z innych dziedzin
mog nas zbliy do ustalenia miejsca i czasu udomowienia (Levine 2006, 192). Bada
nad tym zagadnieniem nie uatwia fakt, e udomowienie konia miao charakter
politopiczny, a wic proces ten przebiega w podobnym czasie na rnych obszarach. Jest
wic prawdopodobne, e jednoznaczna odpowied na pytanie o miejsce i czas
udomowienia moe nigdy nie by moliwa.
W cigu ostatnich lat dwa stanowiska pretendoway do miana miejsca
7


najwczeniejszego udomowienia koni. S to Dereievka, eneolityczne stanowisko
osadnicze z Ukrainy, oraz Botai, take osada z czasw eneolitu, lecz pooona w
Kazachstanie. Przez wiele lat wydawao si, e to wanie Dereievka dostarcza
najwczeniejszych dowodw na istnienie udomowionych koni. Wspczesne badania
wykazay jednak, e w obu przypadkach mielimy do czynienia z licznymi komi zwierzt,
na ktre polowano, a nie z osobnikami hodowanymi (Levine 2005, 14). W 2009r. ukaza
si artyku na temat stanowiska Ayakagytma w Uzbekistanie. Jest to neolityczny obz
datowany na ok. 8000-7400r. p.n.e. Wedug badaczy znalezione tam szcztki koni oraz
kociane wdzida mog wskazywa na to, e jest to najstarsze znane miejsce, gdzie
mogo doj do udomowienia koni (Lasota-Moskalewska, Szymczak, et al. 2009, 15-16).
Niestety, stanowisko to dostarczyo jedynie dowodw porednich, a nie znaleziono ani
jednego dowodu wskazujcego bezporednio na udomowienia znalezionych tam zwierzt.
Wydaje si, e w wietle dostpnych obecnie wynikw bada i znanych stanowisk
najbezpieczniej jest zaoy, e do udomowienia koni doszo na przeomie pitego i
czwartego tysiclecia p.n.e., w rnych miejscach obejmujcych ogromne tereny stepowe
Azji centralnej (Gaebel 2002, 32).
Na tereny Grecji ko zosta sprowadzony ju w formie udomowionej i obecnie
badacze s zgodni co do tego, kiedy mniej wicej miao to miejsce. Wicej problemw
sprawia to, jak drog zwierzta zostay sprowadzone. Wydaje si, e najbardziej
prawdopodobne s dwie: z pnocy przez Macedoni oraz ze wschodu drog morsk.
Pierwsz teori potwierdzaj znaleziska szcztkw koskich z terenw Macedonii, np. z
Servii. Axiochorii i Limnotopos. Za to na terenie Azji Mniejszej obecno koni zostaa
potwierdzona ju na pocztku drugiego tysiclecia p.n.e., gdzie suyy one gwnie do
cignicia rydwanw. Wydaje si jednak, e obie hipotezy s suszne i jedna nie wyklucza
drugiej. Ko zosta zapewne sprowadzony w rnym czasie na rne tereny Grecji, co
uatwio jego rozpowszechnienie. Wiemy na pewno, e konie byy obecne w Grecji ju w
poowie drugiego tysiclecia, a nawet mamy dowody bezporednie na ich uywanie w
zaprzgach. Wizerunki koni cigncych rydwany zostay bowiem znalezione na stelach
kamiennych z okrgu grobw szybowych A w Mykenach (Crouwel 1981, 38).
Najwczeniejsze znane koci koni pochodz ju z okresu WHIII i zostay znalezione w
Tirynsie. Wydaje si zatem, e konie byy znane w Grecji duo wczeniej ni si
spodziewano i mogy by wykorzystywane jako zwierzta wierzchowe, jeszcze zanim
sprowadzono do Grecji pomys na zaprzenie ich do rydwanw. Wydaje si to
prawdopodobne, zwaszcza ze wzgldu na grzyste tereny Grecji, gdzie rydwany nigdy nie
8


mogy by w peni wykorzystane. W takim terenie jazda wierzchem bya z pewnoci
szybsza i wygodniejsza ni uywanie wozw (Kelekna 2009, 19-20). Bardzo wczenie
znaleziono rwnie koci koni w Troi, po raz pierwszy na poziomie Troja VI, czyli ok. 1900r.
p.n.e. Dua ilo koci wskazuje na to, e konie mogy by tam spoywane. Bardziej
prawdopodobne wydaje si jednak to, e mogy one suy nie tylko jako poywienie, ale
rwnie jako zwierzta pocigowe i wierzchowe. Na ldzie greckim z okresu H znamy ju
liczne przykady koci, zwykle na stanowiskach osadniczych, np. z Lerna, Malthi czy
Nichorii (Drews 1988, 81-82).
Na Kret konie zostay zapewne przywiezione ju z ldu greckiego. Nastpio to ok.
1450r. p.n.e., gdy nie mamy adnych przykadw wystpowania tych zwierzt na wyspie
w okresie M, a w okresie PM zaczto je przedstawia w sztuce i pojawiy si ich koci.
Wrd najwczeniejszych przedstawie koni z Krety jest piecz z Knossos, na ktrej
widnieje ko stojcy na statku. Nie ma obecnie adnych przesanek, by uzna ten
wizerunek za przedstawienie mityczne (Fig. 16). Konie i rydwany wystpuj te bardzo
licznie na tabliczkach z pismem linearnym B z Knossos, dziki czemu wiemy jak istotne
militarnie na Krecie byy rydwany (Drews 1988, 182).


















9


Rozdzia 1.4

Stan bada

Badanie koci zwierzcych w czasie wykopalisk na terenie Grecji wci naley do
rzadkoci. Na szczcie wydaje si, e ju do przeszoci naley wyrzucanie koci
zwierzt w czasie bada. Jednak nadal obecno zooarcheologa na stanowisku jest
sporadyczna. Mimo tracenia przez to wielu bezcennych danych, na wikszoci stanowisk
koci s zwykle okrelane na szybko i czsto bez obecnoci specjalistw. S oczywicie
chlubne wyjtki od tej reguy. Bardzo dobrze opracowane s koci z Lerna, gdzie pracowa
nad nimi bardzo dowiadczony archeolog N.-G. Gejvall, ktry wczeniej okrela koci z
Troi. Wikszo koci z tego stanowiska zostaa opublikowana, a pozostaymi zaj si
niedawno D. Reese. Koci zwierzce znalezione w Nichorii rwnie zostay bardzo dobrze
przebadane i opublikowane, zajmowaa si nimi ekipa archeologw z uniwersytetu w
Minnesocie. Godne pochway s rwnie badania, jakim archeolog E. Pappi poddaa koci
koni z cmentarzyska w Dendra. Zaangaowaa ona licznych zooarcheologw i
specjalistw, wic kiedy wyniki zostan opublikowane, to z pewnoci bdzie to pozycja
godna uwagi. Dobrze opublikowane i przebadane s rwnie konie z Kokla, jest to jednak
zasuga nie prowadzcych badania, a archeologw z misji niemieckiej w Tirynsie, ktrzy
sami poprosili o moliwo zbadania koci. Rzetelna i wyczerpujca bya rwnie
publikacja na temat ofiary z konia w Archanes, gdzie Sakellarakis zaangaowa do
przebadania koci zoologa. Na wielu stanowiskach sytuacja przedstawia si jednak duo
gorzej. Na temat niektrych koni, jak np. z Nauplia, brak jakichkolwiek informacji. Inne
zwierzta doczekay si jedynie niewielkich wzmianek w raportach archeologicznych. Tak
jest chociaby w przypadku znalezisk z Dara, Kallithea czy z Aten.
Informacji na temat udomowienia koni dostarczyy mi bardzo ciekawe i
profesjonalne artykuy M. Levine, ktra od lat zajmuje si tym tematem. O sprowadzeniu
koni do Grecji dowiadywaam si z wielu rnych rde, jednak najwicej informacji
znajdowao si w ksice R. Drews'a The Coming of the Greeks oraz w ksice J.
Crouwel'a o rydwanach w Grecji.
Na temat samych koni w Grecji epoki brzu nie powstaa do tej pory adna
publikacja. Prac monograficzn na ten temat miaa pisa Protonotariou-Deilaki, jednak
nigdy nie ukoczya ona swego dziea. W Journal of Prehistoric Religion Kosmetatou i
10


Reese opublikowali 2 katalogi, w ktrych zawarli wszystkie znane im pochwki koni,
zarwno z Grecji, jak i z Cypru. Prace te bardzo pomogy mi w napisaniu tej pracy.
Najbardziej aktualnych danych o znalezionych koniach dostarczy mi jednak
niepublikowany jeszcze artyku E. Pappi na temat koni z Dendra. Jedno z pierwszych
takich zestawie byo jednak autorstwa Sakellarakisa, ktry ju w 1970r. stara si zebra
znane mu przypadki koskich pochwkw, w artykule powiconym znalezisku konia w
Archanes. Podstawowe informacje o koniach mona znale rwnie w opracowaniach na
tematy z nimi powizane, jak chociaby o kawalerii czy rydwanach. Pomocne okazay si
zwaszcza prace J. Crouwel'a i C. Conter o rydwanach, a take J. Andersona i R. Gaebel'a
o jedziectwie i kawalerii w czasach antycznych.
W przypadku bada niepublikowanych korzystaam z rnego rodzaju raportw.
Wiele wzmianek o koniach znalazam w Archaeological Reports, American Journal of
Archaeology oraz w Bulletin de correspondance hellnique. Nie miaam niestety dostpu
do greckich raportw, jak To Ergon tes Archaiologikes Etaireias czy Arkaiologikon Deltion,
nad czym ogromnie ubolewam. Wielk pomoc okazay si rwnie prace magisterskie i
doktorskie, publikowane przez naukowcw z USA i Kanady w internecie. Pozwoliy mi one
dotrze do informacji, ktre nie s dostpne w polskich bibliotekach.
W celu weryfikowania informacji zooarcheologicznych sigaam do ksiek A.
Lasoty-Moskalewskiej, zarwno w zakresie tematw osteologicznych, jak i w tematach
zwizanych ze skadaniem ofiar i pochwkami zwierzt. Wikszo archeologw
zajmujcych si komi zwierzcymi czerpie informacje i wzory osteometryczne z wydanej
w 1976r. ksiki von den Driesch'a A Guide to the Measurement of Animal Bones from
Archaeological Sites.











11


Rozdzia 2.1

Pochwki cakowite i czstkowe koni na terenie Grecji ldowej

Na samym pocztku tego rozdziau naley wyjani, co oznacza pojcie
pochwkw cakowitych i czstkowych oraz dlaczego bd one przedstawione w jednym
rozdziale. Przez pochwek cakowity, wg prof. Lasoty-Moskalewskiej, rozumie si
znalezienie kompletnego (co zdarza si bardzo rzadko, przede wszystkim z powodu
niszczcych koci procesw podepozycyjnych) lub prawie kompletnego szkieletu. Gdy
brakuje bardzo niewielkich fragmentw zwierzcia, jak np. ogona, to nadal moemy mwi
o pochwku cakowitym. Pochwek czstkowy natomiast, to znalezisko czci zwierzcia,
ale musi to by pewna partia szkieletu, np. poowa zwierzcia, koci koczyn, itp. (Lasota-
Moskalewska 2008, 19). Zdecydowaam si na poczenie tych dwch przypadkw w
jeden, poniewa w wielu sytuacjach maa ilo danych uniemoliwiaa decyzj, do ktrej
kategorii zaliczy dany przykad. Innym powodem byo to, e niektre zwierzta byy z
pewnoci grzebane w caoci, ale potem, z rnych powodw, ktre bd opisywa,
cz ciaa ulega zniszczeniu, czasem ju w trakcie wykopalisk. W osobnym rozdziale
bd opisywa tylko koci pojedyncze, czsto znajdowane w kontekcie osadniczym.
Wszystkie znane mi stanowiska, na ktrych odnaleziono szkielety koni umieciam na
mapie (Fig.1).
Pierwszym z opisywanych przeze mnie stanowisk jest Aidonia, znajdujca si
niedaleko Nemei w Argolidzie. W latach 1978-1980 badano tam mykeskie cmentarzysko
grobw komorowych i szybowych, ale stanowisko to jest znane przede wszystkim z
powodu gonej sprawy odzyskiwania przez rzd grecki skarbw zrabowanych stamtd i
wystawionych na aukcj w Stanach Zjednoczonych. Niestety, mimo e upyno ju duo
czasu od prowadzonych tam bada, nadal nie doczekalimy si wyczerpujcej publikacji,
a wszystkie znalezione przeze mnie informacje pochodz ze wstpnych raportw i ksiki
opisujcej zrabowany skarb. A szkoda, gdy wanie stamtd pochodz dwa bardzo
ciekawe znaleziska i by moe jedyne analogie dla znanej ofiary z konia z grobu
tolosowego w Archanes na Krecie (Krystalli-Votsi 2006, 24-25). W grobie szybowym nr 12,
jednym z niewielu, ktre nie zostay obrabowane, znaleziono szcztki zdekapitowanego
konia, ktry zapewne zosta zoony jako ofiara dla zmarego (Kat. 1a). Przy zwierzciu
znaleziono liczne fragmenty ceramiki, w wikszoci kyliksw. Z jedynego udostpnionego
12


zdjcia tego pochwku mona niestety uzyska niewiele informacji. Pozbawiony gowy ko
jest uoony na lewym boku, przednie nogi ma podkurczone (by moe by skrpowany),
za tylne wycignite. Szkielet jest w widocznie zym stanie zachowania, za w miejscu
gowy mona dostrzec jakie potne koci dugie, by moe udowe lub ramienne. Z ich
wielkoci mona wnioskowa, e mogy nalee do kolejnego, nie wspomnianego konia.
Poniej brzucha zwierzcia ley duy kamie. Kolejnym ciekawym odkryciem okaza si
grb nr 14, okrelony przez Demakopoulou jako grb bez komory (Kat. 1b). By to
starannie zbudowany dromos, ktry prowadzi do faszywych drzwi. W tym wanie
dromosie natknito si na szcztki konia in situ, za pod nim dodatkowo znaleziono
jeszcze 14 koskich uchw. Na kociach znaleziono liczne lady cicia, co nie powinno
dziwi, skoro cz koci bya oddzielona od reszty ciaa (Trantalidou 2010, 118). Oba
pochwki datowane s na okres PH, z czego ten w grobie nr 12 wydatowano dokadniej,
na okres PHIIIA (Demakopoulou 2006). Wedug ich odkrywcw oba przypadki przywodz
na myl ofiar z konia z Archanes.
Nastpnym stanowiskiem jest cmentarzysko w Argos Deiras. Badania prowadzi
tam w latach 50 XX w. J. Deshayes, ktry w 1955r. odkry grb nr 8. By on tak mocno
uszkodzony, e badacz nie mg okreli jego typu. Zastanawia si nad grobem jamowym
i skrzynkowym. W pniejszych publikacjach pojawia si nawet okrelenie grobu jako
naruszony grb szybowy (Crouwel 1981, 34; Sakellarakis 1970, 200). W jego wntrzu
Deshayes odnalaz mykeskie naczynia datowane na okres PHIIIA2-B, dwie ludzkie
czaszki oraz, przede wszystkim, zachowany w bardzo zym stanie i znw zdekapitowany
szkielet konia (Kat. 3). Zwierz byo niestety w tak zym stanie, e pocztkowo badacz nie
by nawet pewien, czy znalezione przez niego due zwierz na pewno naley do gatunku
Equus caballus (Deshayes 1956, 365). Potwierdzenie gatunku nadeszo dopiero w
obszerniejszym raporcie z 1959r., gdy ju z pewnoci stwierdzono, e znaleziony szkielet
nalea do konia (Daux 1959, 769). Stanowisko zostao opublikowane przez Deshayes'a w
1966r. i wtedy te podaje on troch wicej informacji na temat tego znaleziska. Grb nr 8
by bardzo nieregularnego ksztatu i gbokoci. Dno jamy grobowej byo pochye, gdy
gboko grobu wahaa si od ok. 0,5 do prawie 1m. Ko zosta uoony na lewym boku,
skierowany na N. W pobliu jego przednich ng zostaa odkryta ludzka czaszka, druga za
znajdowaa si bardziej na poudnie, blisko ciany E. Warstwa, w ktrej znaleziono koci
bya wypeniona bia ziemi. Gboko w N-E naroniku grobu znaleziono pozostaoci
naczynia ceramicznego. Dodatkowo znaleziono fragmenty mykeskiego dzbana i ceramiki
datowanej na okres H. Deshayes wysuwa przypuszczenie, e ko mg cign
13


rydwan/wz w czasie pogrzebu, a potem zosta zoony w ofierze (Deshayes 1966). Do
rydwanw zaprzgano jednak zawsze par koni, pojedyncze zwierzta badacze zwykli
interpretowa raczej jako wierzchowce. Pochwek z Argos przywodzi na myl
pozbawionego gowy konia ze stanowiska Aidonia, jednak by by pewniejszym tej analogii
naleaoby najpierw upewni si, e czaszki obu zwierzt nie zostay po prostu zniszczone
przez procesy podepozycyjne lub w czasie samych bada archeologicznych. Nie naley
zapomina, e czaszka koska atwo ulega destrukcji, a grb z Argos-Deiras by bardzo
mocno uszkodzony.
Z Argos pochodzi jeszcze jedno stanowisko, na ktrym odnaleziono szkielet konia.
Jest ono bardzo ciekawe i budzce wiele spekulacji, gdy nie mamy tu do czynienia z
pochwkiem w grobie, a ze zwierzciem znalezionym w studni (Kat. 4). W 1971r., w czasie
bada ratunkowych na ulicy Heraklesa w Argos, archeolog Ch. Kritzas odkry zbudowan
z tucznia pnohelladzk studni, o gbokoci ponad 7m. Grna cz szybu (do ok.
1,6m) bya wypeniona ziemi z niewielk domieszk skorup ceramicznych, a poniej (do
ok. 4m) studni wypeniay gwnie kamienie i dua ilo ceramiki. Pierwsze szcztki
pojawiy si na gbokoci ok. 4m. i potem byy ju regularnie znajdowane, a do samego
dna. Po przeprowadzeniu dokadnej eksploracji znaleziono ludzkie szkielety nalece do
prawdopodobnie 20 osb, a take liczne szcztki zwierzce. A. Poulianos, ktry bada
koci ludzi, zdoa rozpozna 10 mczyzn, 6 kobiet oraz 3 dzieci (w wieku od 1 do 5 lat).
Na kociach nie znaleziono adnych ladw przemocy i chorb (Hughes 1991, 197). Koci
zwierzt nie zostay niestety przebadane przez specjalist. Wiadomo jednak, e poza
koniem znaleziono rwnie ciaa byda, wini, kz-owiec i psw (McDonald, Wilkie, ed.
1978, 228). Szkielet konia zosta opisany przez Kritzas'a jako bardzo dobrze zachowany,
kompletny, z czaszk w wietnym stanie. Od pocztku odkrycie masowego pochwku w
studni budzio wiele domysw i interpretacji. Kritzas rozwaa wiele hipotez i w kocu
przedstawi siedem, z czego pi szybko odrzuci. Odrzucone zostay m.in. pomysy, e
mg to by grb zbiorowy dla biedoty i niewolnikw, albo e studnia miaa charakter
kultowy i wrzucano do niej ofiary. W obu przypadkach uoenie szcztkw i cakowity brak
darw pogrzebowych, nawet bardzo skromnych, przeczyy tym teoriom. Kolejne hipotezy
opieray si na tym, e zdeponowane zwoki naleay do ofiar jakiego kataklizmu, moe
trzsienie ziemi, zarazy czy godu. Kritzas skania si ku zarazie, jednak po dokadniejszej
analizie tematu okazao si, e poza wcieklizn adna choroba staroytnoci nie byaby
tak zabjcza dla zarwno ludzi, jak i zwierzt. Wcieklizna jednak nie przyjmuje formy
epidemii. W kocu Kritzas uzna, e najbardziej prawdopodobne jest to, e byy to ofiary
14


powodzi, ktra nawiedzia tamte tereny na przeomie okresu PHIIIB i PHIIIC lub w samym
pocztku PHIIIC (Little, Papadopoulou 1998, 383-385). Wedug E. Pappi znaleziska
kompletnych szkieletw koni na stanowiskach osadniczych (ktre s bardzo rzadkie)
naley rozwaa nie w kategoriach pochwkw intencjonalnych, a jako zwyke pozbycie
si kopotliwych zwok (Pappi, Isaakidou 2012, 8). Dlatego te uwaam, e przypadek
studni z Argos nie powinien by brany pod uwag w przypadku rozwaa na temat
zwyczajw pogrzebowych Mykeczykw, cho bez wtpienia jest bardzo ciekawy i moe
w wielu badaczach rozbudzi zamiowania detektywistyczne.
Kolejny ko zosta znaleziony w czasie bada ratunkowych przy budowie metra na
placu Syntagma w Atenach w 1994r (Kat. 5). Niestety, badania te nigdy nie zostay
opublikowane. Co gorsza. adne informacje o nich nie ukazay si nawet w raportach
archeologicznych. Jedyna wzmianka o wykopaliskach pochodzi z ateskiej gazety
codziennej Kathimerini. Std wiemy, e pod placem zosta znaleziony grb datowany na
okres PHIIIC, w ktrym znajdoway si szkielety konia i psa. Brak niestety informacji na
temat typu grobu, ukadu pochwku ani nawet tego, czy zwierzta towarzyszyy jakiemu
czowiekowi (Palmer 1997).
Nastpnym stanowiskiem, na ktrego temat jest bardzo niewiele informacji jest
Dara, pooona niedaleko Nichorii w Mesenii (Kat. 6). W 1973r. L. Parlama prowadzia tam
badania ruin grobu tolosowego, odkrytego wczeniej przez MME (Minnesota Messenia
Expedition). W najniszej warstwie datowanego na okres PHIIIA-B grobu znaleziono kilka
ludzkich pochwkw, kompletny szkielet konia, czaszki konia i jelenia oraz du ilo
ceramiki mykeskiej (Crouwel 1981, 35). Koci zwierzt zostay uznane przez odkrywcw
za ofiary grobowe, widoczne na nich byy te lady ognia (McDonald, Wilkie ed. 1978,
289). Z powodu maej iloci danych nie sposb jest niestety powiedzie nic wicej na
temat tego odkrycia.
Zdecydowanie najciekawszym i najbardziej spektakularnym stanowiskiem pod
wzgldem znalezisk szkieletw koni jest cmentarzysko w Dendra, niedaleko miasta Midea
(Kat. 7a-e). W tym rejonie ju od 1932r. prowadzono systematyczne badania
archeologiczne, jednak interesujce nas znaleziska ujrzay wiato dzienne dopiero w
1976r., kiedy to odkryto dwa podwjne pochwki koni pogrzebanych w caoci, a take
zbiorowisko koci, ktre uznano za rwnie nalece do gatunku Equus caballus. Co
ciekawe, w 2003r. odkryto kolejne, podobne pochwki i obecnie liczna znanych nam
znalezisk koni w uoeniu anatomicznym na tym stanowisku wynosi a 8 osobnikw! Na
adnym innym stanowisku w Grecji epoki brzu nie znaleziono ich a tylu, a trzeba
15


zaznaczy, e jeszcze nie cay obszar cmentarzyska zosta przebadany, a zatem moliwe
jest, e Dendra jeszcze nie raz nas zaskoczy. W latach 70 XX w. badania w Dendra
zacza prowadzi E. Protonotariou-Deilaki, ktra odkrya na terenie cmentarzyska 3 nowe
obiekty, ktre uznaa za tumulusy A, B i C. Obiekty te rniy si od siebie wielkoci i
sposobem konstrukcji. Badaczka uznaa, e byy uytkowane ju od okresu WH, a potem
przez cay H, a do PH. Datowanie to zostao oparte na obecnoci ceramiki z tych
okresw w pobliu kurhanw (Protonotariou-Deilaki 1990). Wanie niedaleko nich, w
zachodniej czci stanowiska, zostay odnalezione groby z komi. Pierwsza para zwierzt
zostaa odkryta na wschd od tumulusu B, a wedug badaczki nawet w jego obrbie. W
tym kurhanie znaleziono pochwek uoonego na boku w pozycji skurczonej mczyzny
(grb skrzynkowy 1). Zarwno rodzaj grobu, jak i uoenie zmarego pasowao bardziej do
okresu H, ale w grobie znaleziono rwnie ceramik mykesk. Par koni (Kat. 7a)
znaleziono przy wschodniej krawdzi tumulusa, w specjalnie do ich zoenia wykopanej
pytkiej jamie grobowej (Fig. 3). Zwierzta zostay uoone obok siebie, na prawych
bokach, jedno czciowo zachodzi na drugie, za gowy maj skierowane na N-E. Ciao
konia 2 ley w poprzek ng konia 1. Tylne nogi konia 1 s wyprostowane, za przednie
niezbyt mocno zgite. Ko 2 ma wszystkie nogi mocno ugite, by moe jest to
spowodowane tym, by dao si go zmieci w niewielkiej jamie. Przednie nogi konia s
uoone wyej ni reszta ciaa. Oba szkielety zostay do mocno uszkodzone, co jest z
pewnoci spowodowane bardzo pytkim uoeniem pod ziemi (Fig. 4). Z niektrych koci
zachoway si tylko fragmenty, a niektrych cakowicie brak (Fig. 5). Mona jednak z du
doz prawdopodobiestwa zaoy, e w momencie pochwku oba ciaa byy zoone do
jamy w caoci. Oba zwierzta byy starymi samcami, by moe waachami. Ukad zbw i
stopie starcia jest typowy dla starych koni, oba miay ok. 15 lat. Pierwszy z nich w
momencie mierci mia 13-15 lat, za drugi 15-17 (Reese 1995, 36). Dziki przebadaniu
zwierzt w czasie wykopalisk przez zooarcheologa S. Payne'a nie ma wtpliwoci, e byy
one gatunku Equus caballus. Konie byy takiej samej wielkoci, na podstawie pomiarw
koci dugich okrelono ich wysoko w kbie na ok. 1,35-1,40m. Wysoko taka
odpowiada przecitnemu wzrostowi koni w epoce brzu (Conter 2003, 5) i mona j
porwna do wzrostu wspczesnych wikszych kucw. Wedug Payne'a z kontekstu
wynika, e zwierzta byy z pewnoci udomowione. Reprezentoway one bardzo
popularny w rejonie Morza rdziemnego typ orientalny, czyli cechowaa je smuko i
elegancja sylwetki, niewielkie rozmiary, ale dua szybko i wytrzymao (Anderson
1961, 1; Crouwel 1981, 33). Z tego wanie typu morfologicznego, zwanego take
16


wschodnim, wywodz si m.in. gorcokrwiste konie arabskie. Na kociach nie znaleziono
adnych ladw, ktre mogyby wskaza, jak zwierzta zostay zabite. Konie zostay
wydatowane na okres H-PHI ze wzgldu na blisko grobu skrzynkowego z tego okresu
(Protonotariou-Deilaki 1990, 101). Z tym datowaniem nie zgadza si pniejsza badaczka
cmentarzyska w Dendra E. Pappi. Wedug niej jej poprzedniczka opara swoje datowanie
na mocno niepewnych rdach, poddaje te w wtpliwo to, czy znalezione tumulusy
rzeczywicie nimi byy. Kady bowiem jest zbudowany w zupenie inny sposb, a w
wikszoci przypadkw nie da si nawet okreli zasigu danej konstrukcji. Pappi zwraca
rwnie uwag na to, e mimo rozrnienia od siebie warstw z tumulusem, komi i
grobem skrzynkowym, Protonotariou-Deilaki uwaa znalezion ceramik mykesk
jedynie ze pniejsze wtrcenie. Ceramika znaleziona w okolicach tumulusw jest bardzo
mocno rozdrobniona i przemieszana, co jest typowe dla stanowisk wielowarstwowych,
ktre byy intensywnie uytkowane w kilku kolejnych okresach. Co wicej, fragmenty na
podstawie ktrych wydatowano pochwki nie pochodz z jednego, zamknitego
kontekstu. Kolejn spraw jest to, e ju podczas bada w latach 30 zlokalizowano w
obrbie cmentarzyska osad z okresu WH, jest wic bardzo moliwe, e znaleziona w
granicach tumulusu ceramika pochodzi wanie z niej. Kolejnym argumentem Pappi jest to,
e Protonotariou-Deilaki nie przestrzegaa jednej z podstawowych zasad w archeologii,
czyli nie datowania obiektw i stanowisk na podstawie najwczeniejszych znalezionych
zabytkw. Ostatnim argumentem przeciwko tak wczesnej dacie zoenia zwierzt jest to,
e uznany za podstaw datowania grb skrzynkowy nie musi wcale by z okresu H.
Zosta on wydatowany na podstawie przesanek typologicznych i tego, e znajduje si w
obrbie rzekomego tumulusu. Jest on jednak bardzo podobny do z pewnoci
pniejszego grobu skrzynkowego, ktry zosta odkryty przy grobie komorowym nr 15
(Pappi, Isaakidou, 2012). Pniejsz dat pochwkw zdaj si te potwierdza nowsze
znaleziska koni, o ktrych mowa bdzie w dalszej czci tekstu.
Kolejna para koni (Kat. 7b) rwnie zostaa odkryta w 1976r. i pod wieloma
wzgldami pochwek ten jest bardzo podobny do pierwszego. Zwierzta, znw zoone w
bardzo pytkiej jamie, spoczyway w obrbie tumulusa C. Kurhan ten, pooony na NW od
tumulusa B, zosta zbudowany z maych, nieregularnych kamieni. Saby stan zachowania
nie pozwala nawet na wyodrbnienie granic konstrukcji, wyrnia si go wic gwnie po
obecnoci materiau budowlanego (Protonotariou-Deilaki 1990, 94-95). W obrbie kurhanu
znaleziono dwa groby komorowe, oznaczone numerami 15 i 16. Dziki dokadnemu
przebadaniu tego obiektu wiemy, e w czasach mykeskich zosta on starannie
17


odnowiony, cznie z dromosem znajdujcym si pod powierzchni. Take w czasach
mykeskich przecito bok tumulusu w celu zoenia drugiego ciaa. W miejscach
nienaruszonych odnaleziono ceramik z okresu H i wczeniejsz. W grobach
komorowych leaa za ceramika datowana na okres PHIIIA. Konie zostay znalezione w
granicach warstwy, ktra pokrywaa tumulus C (Ryc.5). Wedug Protonotariou-Deilaki
konie wygldaj na zoone intencjonalnie, prawdopodobnie jako ofiara dla jednej z osb
pochowanych w kurhanie. Zwierzta zostay znalezione w gorszym stanie zachowania ni
poprzednia para (Fig. 6). Podczas badania koci przez Payne'a zdecydowano si na
pozostawienie ich in situ, z obawy przed cakowit destrukcj (Fig. 7). Przez to niestety w
ich przypadku dysponujemy duo mniejsz iloci danych. Sposb uoenia zwierzt by
przeciwiestwem ukadu poprzednich. Ko 3 spoczywa na lewym boku, zorientowany na
NS, z gow skierowan na N. Ko 4 za, mimo e te uoony na linii NS, gow ma
skierowan na S. Pierwszy z koni to znowu starszy osobnik, w wieku ok. 15 lat
(Kosmetatou 1993, 37). Zwierz to byo nieco mniejsze od koni 1 i 2, poniewa jego wzrost
w kbie wynosi ok. 1,30-1,35m. Niewiele dowiedziano si w 1976r. o koniu 4, ale s
przypuszczenia, e mg by nieco wyszy ni jego towarzysz (Payne 1990, 105-106). Z
powodu obecnoci ceramiki H znalezisko zostao wydatowane na ten okres przez
Protonotariou-Deilaki. I znw z tak wczesn dat nie zgadza si Pappi. Poza
przytoczonymi powyej argumentami twierdzi ona te, e w tym okresie nie byo w
tumulusie ludzkich pochwkw, ktrym zwierzta mogyby towarzyszy. W takim wypadku
mielibymy do czynienia z koskim cmentarzem z okresu H, co byoby przypadkiem
bez precedensu i jakichkolwiek analogii. Co najwaniejsze jednak, datowanie to nie ma
dobrego pokrycia w stratygrafii stanowiska, powinno si wic je przesun na okres
pniejszy, najprawdopodobniej na PHIIIA-B (Pappi, Isaakidou 2012).
Po wykopaliskach z lat 70 cmentarzysko w Dendra zostao opuszczone na wiele lat.
Dopiero w 2003r. badacze wrcili w okolice Midei w ramach prac sfinansowanych przez
European Support Framework. Miay one na celu przygotowanie stanowiska dla turystw,
poprzez stworzenie nowych planw i ponowne odkrycie wykopw zaoonych przez
Protonotariou-Deilaki, a wczeniej przez Perssona. I wanie w czasie tych, wydawaoby
si standardowych i mao ciekawych prac porzdkowych, wiato dzienne ujrzay kolejne
konie. Przy NE granicy wykopu z lat 70, na E od koni 1 i 2 znaleziono kolejn par, konie 5
i 6 (Kat. 7c). Zwierzta jednak, w przeciwiestwie do swoich poprzednikw, nie
spoczyway w grobie jamowym, a zostay zoone bezporednio na skalnym podou i
przysypane zwart warstw ziemi z du iloci wiru. Konie zostay uoone brzuchami
18


do siebie, a ich nogi, zarwno przednie, jak i tylne, pozginano i spleciono ze sob. by
zwierzt zostay skierowane na SW. Podobnie jak w poprzednich przypadkach z Dendra
pytkie uoenie zwok spowodowao due uszkodzenie koci. Cz z nich, zwaszcza
delikatniejsze koci krgosupa i ebra, zostaa czciowo lub cakowicie zniszczona. Poza
samymi zwierztami znaleziono bardzo ciekawe zabytki. Midzy ebrami konia 5
znajdowaa si rkoje z brzu, by moe pozostao specjalnego noa ofiarnego.
Miedzy tylnymi nogami znaleziono porozbijan ceramik, w tym kyliksy, co moe
wiadczy o sprawowaniu jaki ofiar pogrzebowych, zapewne libacyjnych (Pappi,
Isaakidou 2012, 3-4). Osobniki 5 i 6 zostay od razu przebadane in situ przez
zooarcheologa Antikasa, ktry uzna je za przedstawicieli gatunku Equus caballus pci
mskiej, w mocno ju podeszym dla koni wieku ok. 16 lat. Niestety, na razie brak danych
na temat wielkoci zwierzt.
Znalezione konie 1 i 2 oraz 5 i 6 badacze postanowili przykry szklanym dachem,
by udostpni je dla zwiedzajcych, a jednoczenie nie naraa poniszczonych koci na
niesprzyjajce warunki atmosferyczne i ciekawo turystw. Podczas prac nad budow
takiego dachu, na SE od koni 5 i 6 natrafiono na kilka pojedynczych koci. Po
rozszerzeniu wykopu w tym kierunku natrafiono na kolejn par koni, oznaczonych pniej
numerami 7 i 8 (Kat. 7d). Analogicznie do poprzednikw, zwierzta zostay zoone
bezporednio na ziemi, nie dopatrzono si adnej jamy grobowej. Ciaa koni znw uoono
brzuchami do siebie, z gowami w kierunku NE. Jednak gowa jednego z nich zostaa tak
przekrcona, by oba spoglday w kierunku NW. Mimo zego stanu zachowania koci
zdecydowano si na czciow eksploracj w celu dokonania odpowiednich pomiarw.
Tym razem badaniem zaja si zooarcheolog Isaakidou. Koci s obecnie
opracowywane, lecz ze wstpnych ogldzin i pomiarw mona wywnioskowa, e tu
rwnie mamy do czynienia z gatunkiem Equus caballus. Badanie zbw wykazao, e
byy to osobniki dojrzae, a obecno kw w uchwie i rozmiar koci postkranialnych
wskazuj na to, e byy to rwnie samce.
W przypadku nowych koni uyto metody datowania radiowglowego
14
C. Pobrano
7 prbek od koni 5, 7 i 8. Po kalibracji otrzymano dat 1431-1132, co odpowiada okresowi
PHIIIA-B. Zwaywszy na to, e okres trwania cmentarzyska w czasach mykeskich to
PHIIA do PHIIIB, za ssiadujce groby komorowe o numerach 15 i 16 wydatowane s na
okres PHIIIA, to taka data dla pochwkw zwierzt wydaje si prawdopodobna (Pappi,
Isaakidou 2012, 6-7).
Poza pochwkami caych koni, na cmentarzysku w Dendra znaleziono te skupisko
19


koci, ktre okazao si nie by bezporednio zwizane z tematem tej pracy. Wynika to z
tego, e koci odkryto w 1976r., kiedy to uznano je za koskie. Jednake po ich
ponownym przebadaniu w 2003r. okazay si one szcztkami nie koni, a osw. Wydaje mi
si jednak, e daj one bardzo ciekawe informacje na temat zwyczajw pogrzebowych na
tym stanowisku i mog pomc zrozumie cele, jakie przywiecay ludziom grzebicym
konie. Koci te po badaniach Protonotariou-Deilaki zostay ponownie zasypane w miejscu
odkrycia i zapomniane. Natrafia na nie ponownie ekipa Pappi w 2002r., podczas
czyszczenia starego wykopu midzy grobami komorowymi 15 i 16. Depozyt koci by
zoony na SW od koni 3 i 4, blisko gowy konia 3. Koci byy starannie zoone na jednej
stercie. Wydobyto je i przewieziono do Muzeum Archeologicznego w Nauplion, gdzie
zostay dokadnie przebadane. W depozycie znajdoway si koci ze wszystkich czci
szkieletu, w do dobrym stanie zachowania. Brakuje jedynie nasad koci dugich, ale
zapewne zostay zniszczone w sposb naturalny. Depozyt ten jest bardzo ciekawy, gdy
nie ma praktycznie adnych cech znajdowanych zwykle szcztkw pokonsumpcyjnych.
Zachowanie koci dugich w caoci wiadczy o tym, e nie rozupywano ich w celu
wydobycia szpiku. Na kociach brak rwnie ladw ogryzania, co wiadczy o tym, e nie
leay na otwartej przestrzeni, gdzie mogy by zjadane przez padlinoerne zwierzta. Na
niektrych kociach widoczne byy jednak niewielkie lady po uderzeniach, zadane
zapewne spiczastym narzdziem. Wszystkie znalezione koci naleay do gatunku Equus
asinus. Badania ilociowe wskazay na to, e koci naleay do co najmniej 4 osobnikw.
Co ciekawe, koci przylegajce do siebie w ukadzie kostnym nie zostay znalezione
razem. Wedug Pappi ciaa 4 osw zostay pogrzebane w caoci. Po rozkadzie ciaa
koci wykopano, zebrano i przeniesiono do specjalnie w tym celu wykopanej pytkiej jamy.
Przed ponownym pochwkiem dokonano te podziau koci, gdy poszczeglne ich
rodzaje byy obok siebie (np. uchwy, opatki) (Pappi, Isaakidou 2012, 4-6). Jeli hipoteza
ta okazaaby si suszna, mielibymy do czynienia ze zwyczajem pochwkw wtrnych i
przesuwania zwok u zwierzt. Rytuay takie do tej pory byy kojarzone jedynie z
pochwkami ludzkimi.
Nastpnym stanowiskiem jest Kallithea (Kat. 9), pooona w rejonie Patras w Achai.
W 1978r. T. Papadopoulos odkry tam grb tolosowy, ktrego dach by zawalony (Dirlik
2012, 13). Badania byy potem kontynuowane w 1990r., ale wci nie doczekalimy si ich
publikacji. Grb tolosowy (Fig. 9) sta w centralnej czci mykeskiego cmentarzyska,
skadajcego si z 23 grobw komorowych. W samym tolosie, ktry by uytkowany przez
bardzo dugi czas, bo od PHI do PHIIIC, znaleziono wiele nastpujcych po sobie warstw
20


z mocno przemieszanym materiaem i zakconym porzdkiem (Papazoglou-Manioudaki
2009, 515). Grb zosta po raz pierwszy obrabowany ju w czasach staroytnych, co
rwnie nie uatwia zrozumienia sytuacji stratygraficznej. W sumie znaleziono tam 40
pochwkw ludzi oraz liczne koci zwierzt. W najniszej, najstarszej warstwie tolosu
znaleziono za szkielet konia, ktry zapewne zosta zoony w ofierze (Papadopoulos
1991, 36). Osoby pochowane w grobie tolosowym stanowiy elit w lokalnej spoecznoci,
o czym wiadczy nie tylko pochowanie ich w bardziej prestiowym grobowcu, jakim jest
tolos, ale rwnie znalezione przy nich bogatsze wyposaenie. Znaleziono tam liczne
narzdzia brzowe i przedmioty zbytku, jak biuteria. W najniszej warstwie grobu, gdzie
znaleziono konia, by rwnie pochowany dorosy mczyzna, by moe waciciel
zwierzcia. Z tej warstwy pochodzi rwnie szkielet psa. Niestety, mimo analizy koci
zwierzt w 1987r., dokonanej przez Fischer'a, nadal nie zostaa ona opublikowana.
Kolejnym problemem jest to, e sam badacz nie ukrywa tego, e nie jest specjalist w
dziedzinie zoologii. Nie udostpniono rwnie adnej informacji na temat kompletnoci czy
sposobu uoenia koci koskich (Graff 2011, 18-20). E. Graff, ktra badaa koci z
cmentarzyska w Kallithea, podaje rwnie bardzo ciekaw informacj, porednio zwizan
z tematem mojej pracy. W czasie bada szcztkw osb tam pochowanych Graff zwracaa
uwag m.in. na entezopatie, czyli widoczne na kociach zmiany chorobowe, wywoane
przez poddawanie ciaa okrelonemu, powtarzalnemu wysikowi i napreniom. W
czasach wspczesnych najbardziej znan entezopati jest tzw. okie tenisisty. Dziki
takim zwyrodnieniom mona uzyska informacje na temat aktywnoci, jakim poddawali si
ludzie w przeszoci. W grobie komorowym nr 15 zosta znaleziony pochwek M, czyli
szkielet kobiety, datowany na okres PHIIIA2. Miaa ona entezopati koci udowych, ktre
s charakterystyczne chociaby dla osb regularnie uprawiajcych jazd konn. Przy
kobiecie nie znaleziono niestety adnych darw, ktre mogyby wyjani, czym si
zajmowaa, ale z pewnoci naleaa do elity. wiadczy o tym cenna biuteria znaleziona
przy zmarej (wyszukany naszyjnik z brzu i kamieni pszlachetnych) oraz to, e grb by
bardzo blisko grobu tolosowego, a bycie pochowanym blisko najznamienitszych czonkw
spoecznoci z pewnoci byo wane dla tych ludzi. Co wicej, badaczka zwraca uwag
na wietny stan uzbienia zmarej, co te oznacza dobre odywianie i zdrowy tryb ycia
(Graff 2011, 91-93). Gdyby zwyrodnienia na kociach rzeczywicie oznaczay to, e
kobieta bya mioniczk jazdy konnej, byoby to niezwykle ciekawe znalezisko i
informacja, e kobiety z mykeskiej arystokracji mogy korzysta z rozrywek, o ktrych
raczej zawsze mylano jako o mskich.
21


Z terenu Argolidy pochodzi kolejny grb, w ktrym znaleziono koci koni. W Kokla,
niedaleko Argos, w 1981r. K. Demakopoulou odkrya cmentarzysko z okresu mykeskiego.
W grobie szybowym nr 2, datowanym na okres PHIIIB1, znaleziono szcztki czterech koni
i psa. Grb ten opisywany jest w czci publikacji jako komorowy (Trantalidou 2002, 100),
ale w oficjalnej publikacji zawsze bya mowa o grobie szybowym. Badania koci
zwierzcych podjli si badacze z niemieckiej ekspedycji archeologicznej z Tirynsu, ktrzy
zaproponowali Demakopoulou dokonanie dokadnych ogldzin. Dziki temu dysponujemy
szczegowymi informacjami na temat znalezionych zwierzt. Przedmiotem
zainteresowania badaczy sta si przede wszystkim znaleziony w caoci in situ ko z
niszej, drugiej warstwy grobu (Kat. 10a). Ko zosta uoony na dnie komory, z gow w
wejciu do niej, ponad 6m od gwnego wejcia do grobu (Boessneck, Driesch 1984, 327).
W tej samej warstwie odkryto naczynie oraz koci ludzkie, ktre byy przesuwane na bok w
celu zrobienia miejsca dla kolejnych pochwkw (Pappi, Isaakidou 2012, 7). Z samego
szkieletu konia zachoway si gowa, krgosup do pierwszego krgu czci ogonowej,
wikszo eber, miednica, koci udowe i piszczelowe (lekko przesunite) oraz czciowo
koczyny przednie. Koce dalsze koczyn zostay przeniesione, za koci rdstopia
znaleziono w pobliu tylnej partii szkieletu razem z rnymi drobnymi komi nalecymi
do jednego z koni z wyszej warstwy oraz z zbem trzonowym 1 starego konia. Analiza
miednicy oraz silnie wyksztacony kie bezspornie wskazay na pe msk osobnika. Co
ciekawe, ko ten mia nie sze, a pi krgw ldwiowych, co czsto zdarza si u koni
typu orientalnego, a na co nie wszyscy badacze zwracaj uwag (Boessneck, Driesch
1984, 327). Na podstawie starcia siekaczy wiek konia okrelono na ok. 7 lat. Nie
znaleziono na kociach ladw cicia ani rbania. Koci s niestety bardzo kruche, a
niektre nieodwracalnie zniszczone, wic czci pomiarw nie mona byo przeprowadzi.
Destrukcji ulega np. grna cz czaszki, a zby zostay znalezione osobno.
Badacze zaoyli, e zwierzta z wyszej warstwy (Kat. 10b), oznaczonej numerem
jeden, rwnie zostay zoone w caoci. Prawdopodobnie tak byo, jednak ich szcztki s
bardzo mocno uszkodzone i rozproszone po caym pomieszczeniu. Cz koci ulega
cakowitej destrukcji, niektre s niekompletne. Wydaje si, e uszkodzenia te
spowodowao zawalenie si grnej czci grobu. Potwierdza to fakt, e w warstwie tej
znaleziono due iloci sporych kamieni (Pappi, Isaakidou 2012, 7). W zachodnim rogu
komory znaleziono dwie powki uchw koskich i jedn psi. Sabe wyksztacenie ka
pozwolio na identyfikacj jednej z uchw jako nalec do klaczy. Moliwe, e rwnie do
tego osobnika nale znalezione w przeciwlegym rogu pomieszczenia dugie i smuke
22


koci koczyn. Klacz miaa ok. 10 lat. Kolejna ze znalezionych uchw naleaa do bardzo
starego konia, gdy jego zby trzonowe byy bardzo mocno starte. Zapewne zb trzonowy
wanie tego osobnika by znaleziony w warstwie drugiej. Cz koci tego zwierzcia
zostaa znaleziona in situ, okrelono jego pe jako ogiera. W rnych miejscach komory
zebrano jeszcze du ilo pojedynczych koci, jednak czsto nie byo moliwe
przyporzdkowanie ich do poszczeglnych zwierzt. Najtrudniejsza jest sytuacja z
czwartym koniem, gdy jego koci zostay bardzo mocno rozproszone po pomieszczeniu i
nie ma nawet pewnoci czy zosta on, analogicznie do poprzednich osobnikw,
pochowany w caoci. Tego bardzo niekompletnego konia badacze okrelili jako klacz na
podstawie znalezionej koci rdstopia, ktra bya bardzo smuka, ale inna ni koci
pierwszej klaczy (Boessneck, Driesch 1984, 329). Nie wiadomo niestety czy konie z
warstwy pierwszej byy zdeponowane w tym samym czasie, czy moe pochwki
nastpoway po sobie. Jedn z moliwoci jest to, e koci zwierzt, podobnie jak ludzkie
w tym grobie, byy po rozkadzie ciaa przesuwane na bok w celu zrobienia miejsca dla
nowych osobnikw. Wedug badaczy jest to prawdopodobne, ale potwierdzenie tej tezy
wymaga dodatkowych danych, ktre by moe bd dostarczone po oficjalnym
opublikowaniu stanowiska.
Mierzenie koci wszystkich zwierzt wykazao, e byy one takiego samego
wzrostu, klacze tylko lekko drobniejsze i smuklejsze. Konie byy niewielkiego wzrostu,
miay ok. 1,31-1,33m w kbie. Ich krpa i mocna budowa przywodzi na myl wspczesne
kuce islandzkie. W porwnaniu z innymi komi z pnego okresu brzu, te z Kokla s ok.
10cm nisze.
Kolejny pochwek, odkryty w 1952r., pochodzi z Lerna i od pocztku budzi pewn
dyskusj. Wynikaa ona z tego, e konie na stanowiskach osadniczych (a takim
stanowiskiem wanie jest Lerna VII) jeli ju s znajdowane, to albo jako szcztki
pokonsumpcyjne, albo jako odpady, czyli martwe konie, ktrych trzeba byo si jako
pozby (Conter 2003, 5). Przypadek z Lerna nie mieci si jednak w tak jasno okrelonych
ramach. Mimo, e znaleziony w osadzie, to ma sporo cech pochwku intencjonalnego.
Zwierz zostao znalezione w wykopie F, gdzie po pocztkowym wystpowaniu warstw
pnoklasycznych, na gbokoci ok. 2,25m natrafiono na wirow warstw, na ktrej
spoczywaa wikszo ze znalezionych koskich koci (Fig.10). Koci te byy w wielkim
nieadzie, rozrzucone i w bardzo zym stanie zachowania. Cay pochwek wydatowano na
okres PHIIIB1. Ciekawym znaleziskiem byy fragmenty a 37 kyliksw, ktre znaleziono
obok zwierzcia, a take spora ilo innej ceramiki z okresu PHIII. J. Caskey, ktry
23


prowadzi wykopaliska w Lerna, zdawa sobie spraw z tego, ile spekulacji moe budzi
takie znalezisko i by bardzo ostrony w wysuwaniu hipotez. Przyzna jedynie, e
znalezienie naczy do picia musi przywodzi na myl jakie ofiary libacyjne, ale
oczywicie jest za mao danych, by przedstawia jakie wnioski (Caskey 1954, 11-12). Inni
badacze jednak zaczli na wasn rk interpretowa znalezisko. E. Vermeule wysuna
nawet hipotez, e by to ukochany ko, ktremu 37 osb zoyo ostatni toast w czasie
pogrzebu (Vermeule 1974, 299). Interpretacja taka jest bardzo sympatyczna, ale niestety
brak jest dowodw na to, by moga by prawdziwa.
Na stanowisku w Lerna koci zwierzce bada bardzo dowiadczony zooarcheolog
N.-G. Gejvall. Publikacja na temat znalezisk kostnych jest bardzo rzetelna i dokadna.
Dowiadujemy si z niej, e znaleziono w sumie 14 koci nalecych do tego konia. Byy
one bardzo mocno zniszczone i przemieszane z ziemi. Zwierz byo nieco wiksze ni
przecitne konie w tamtych czasach, miao bowiem ok. 1,45m w kbie. Znalezione zby
s niestety mocno starte i zniszczone, lecz dwa najlepiej zachowane (zby przedtrzonowe
3 i 4, czaszkowe) wskazuj na konia typu orientalnego. Co jednak ciekawe, zarwno
ksztat szkliwa, jak rozmiar sugeruj, e moemy mie do czynienia z hybryd konia i osa
(Gejvall 1969, 35-37). Pniejsza publikacja stanowiska napisana przez pracujc z
Caskey'em M. Wiencke, dostarcza jeszcze jednej wanej informacji. W pobliu konia
odnaleziono ludzki pochwek, ktry jednak nie zosta w caoci wyeksplorowany. Wydaje
si jednak bardzo prawdopodobne, e pochwek pochodzi z okresu PHIII i koresponduje z
pochwkiem konia. Przy kociach czowieka odkryto rwnie potuczone kyliksy. Gdyby
rzeczywicie te pochwki byy poczone, mielibymy zapewne do czynienia z koniem
zoonym jako ofiara grobowa lub zwierzciem pochowanym obok waciciela. Na takie
wnioski jednak trzeba poczeka do dokadnej eksploracji grobu (Wiencke 1998, 183-185).
W 2007r. D. Reese po raz kolejny przebada koci z Lerna, rwnie te niezbadane przez
Gejvalla, jednak na temat konia z Lerna VII, poza zidentyfikowaniem kilku mniejszych
koci, nie dowiedzielimy si niczego nowego.
Zdecydowanie najbardziej znanym z koskich pochwkw w Grecji jest ten z grobu
tolosowego w Maratonie. Badania w tamtej okolicy prowadzono ju od XIXw., gwnie z
powodu duego zainteresowania bitw pod Maratonem w 490r. p.n.e. Sam grb tolosowy
zosta jednak odkryty dopiero w 1933r. przez G. Sotriadisa, ktry prowadzi tam badania
przez trzy sezony. W 1958r. Badania wznowi I. Papadimitriou, ktry na pocztku dromosu
wiodcego do grobu odkry par koni (Steinhauer 2009, 20) (Fig. 11). Zwierzta zostay
zoone w pytkiej jamie grobowej o regularnym, prostoktnym ksztacie. Uoono je
24


podobnie jak par koni 5 i 6 z Dendra, le brzuchami do siebie, ich nogi s wycignite i
splecione ze sob, by skierowane s ku wyjciu z dromosu. Sam dromos mierzy 25m i po
pogrzebie zosta w caoci zagrzebany ziemi. W rodku tolosu znaleziono 2 groby
jamowe przykryte kamiennymi pytami. Co do przeznaczenia koni wszyscy badacze s
zgodni do tego, e byy one czci ceremonii pogrzebowej i prawdopodobnie zostay
zabite ju w dromosie, po zoeniu ciaa zmarego czowieka. Bardzo przykre jest to, e
mimo przykrycia znaleziska szklanym dachem ju w latach 50 zwierzta zostay bardzo
mocno uszkodzone przez zwiedzajcych (Fig. 12). Obecnie s one niedostpne dla
turystw, ale take nie zezwala si na ich ponowne przebadanie przez specjalistw. Po
odkryciu konie bada W. Pritchett, ktry przekaza informacj, e wzrostem byy niewiele
wiksze od kucw (Sakellarakis 1970, 200). Znalezisko datuje si na okres PHIIB. Ju w
1958r. G. Daux wysun hipotez, e konie mogy by uywane podczas ceremonii
pogrzebowej do cignicia wozu ze zmarym, a moe nawet rydwanu. Wszyscy badacze z
pewnoci pomyleli o roli koni w czasie pogrzebu Patroklosa, opisanego w Iliadzie w
ksidze XXIII, ale Daux uzna znalezisko za bezporednie nawizanie do tego dziea
(Bennett 2008, 13). Niestety, zarwno w Maratonie jak i w Dendra nie znaleziono adnych
ladw po wdzidach, zaprzgach ani pojazdach. Jedyn wskazwk moe by
znalezisko tajemniczych rynienek, ktre czasem znajdowane s w dromosach grobw
tolosowych. Znalaz je Persson w Dendra oraz Papadimitriou w Maratonie. Nie wiadomo
jednak, czy rzeczywicie mogy to by specjalne koleiny dla k rydwanw lub wozw
(Vermeule 1974, 298).
W Maratonie jest jeszcze jedno stanowisko, na ktrym znaleziono szcztki konia.
Wzbudza ono jednak ogromne kontrowersje i czsto zaarte dyskusje. Chodzi o
znalezisko beznogiego konia w tumulusie I na cmentarzysku we Vrana. Cmentarzysko to
zostao odkryte w 1970r. i badane przez S. Marinatosa. Znaleziono na nim cznie 7
kurhanw z okresu H. Niestety, do dzi stanowisko nie doczekao si publikacji i
wszystkie informacje pochodz z raportw. W tumulusie I znajduj si trzy groby
skrzynkowe: jeden gwny oraz dwa do niego przylegajce. Gwny grb znajduje si w
rodku tumulusu, a pozostae dwa uoone s symetrycznie do siebie, po obu stronach
rednicy kurhanu (Fig. 13). Jeden z nich zawiera pochwek kobiety, za drugi
wspomnianego wczeniej konia (Pelon 1976, 106). Marinatos nie wspomina o znalezieniu
czegokolwiek innego poza samym koniem, za opisujcy stanowisko kilka lat pniej P.
Themelis wspomina o kilku fragmentach ceramiki, z czego trzy s z niewiadomego okresu,
kiepskiej jakoci, a jeden z czasw bizantyjskich. Pytaniem, ktre od lat zadaj sobie
25


badacze jest to, czy ko zosta zoony w specjalnie dla niego utworzonym grobie, czy
moe jest koniem z czasw nowoytnych, ktry albo wpad do grobu i zgin, albo zosta
tam wrzucony ju martwy. Themelis skania si ku temu, e ko by wspczesny.
Jednake w czasie wykopalisk zwierz zostao przebadane przez paleontologa, ktry
uzna je za przedstawiciela gatunku Equus przewalskii w wieku ok. 8 lat. Jeli opinia nie
bya bdna, to byby to jedyny znany przypadek wystpowania tego gatunku podczas
caej epoki brzu w Grecji (Hielte-Stavropoulou 2004, 18-19). Z opini Themelisa nie
zgadza si Hielte-Stavropoulou, ktra twierdzi, e w przypadku osunicia si konia do
rodka kurhanu byaby widoczna duo wiksza ilo ziemi i kamieni midzy komi a
podoem. Inn jeszcze hipotez przytacza R. Drews. Twierdzi on, e analogii naley
szuka dalej, w kurhanach w S Rosji oraz tzw. grobach krlewskich z Alaca Huyuk w
Anatolii. W obu przypadkach konie byy znajdowane na dachach kurhanw in situ,
przysypane ziemi (Drews 1988, 190). Kolejn tajemnic jest brak ng. W przypadku
zaoenia, e ko zosta zdeponowany w czasach bizantyjskich wydaje si logiczne, e
nogi mogy zosta po prostu ucite, by zmieci zwierze do wskiego otworu w kurhanie.
Poza tym zwoki konia s bardzo cikie, wic moe ludzie chcieli sobie uatwi transport
zwierzcia. Wedug Hielte-Stavropoulou nogi mogy zosta odcite w czasie rytuaw
pogrzebowych, a nawet zosta spalone na otarzu, ktry zosta odnaleziony midzy
tumulusem I a II. Osobicie uwaam, e spory na temat konia z Vrana nie maj wikszego
sensu, dopki nie zostan przeprowadzone profesjonalne badania zooarcheologiczne.
Ciao zwierzcia wci przebywa na stanowisku in situ, wic przed dalszymi rozwaaniami
i szukaniem jakichkolwiek analogii naley uzyska wiksz ilo informacji.
Ostatnim znanym mi koniem z ldu greckiego, a zarazem najstarszym odkryciem z
tego zestawienia, jest pochwek z Nauplion. Odkryty ju w 1892r. przez V. Stais'a, nigdy
nie doczeka si publikacji. Jedyne informacje na jego temat znane s z krciutkich
wzmianek w rnych artykuach. Znaleziony w caoci szkielet konia wydaje si by
poczony ze znalezionym obok grobem komorowym z okresu PHIIIA-B. W grobie tym
znaleziono szcztki mczyzny, ale nie byo adnych darw grobowych (Conter 2003, 6).
Niektrzy autorzy pisz, e zwierz zostao znalezione bezporednio w grobie
komorowym. Pochwek z Nauplion zosta tradycyjnie uznany za grb wojownika z jego
koniem (Sakellarakis 1970, 201). Niestety, nie wiadomo rwnie co stao si z komi
zwierzcia. Wikszo znalezisk z Nauplia zostaa przeniesiona do Muzeum Narodowego
w Atenach, wic by moe koci konia te si tam znajduj (Protonotariou-Deilaki
1990,101).
26


Rozdzia 2.2

Pochwki cakowite i czstkowe koni na terenie Krety oraz innych wysp

Z terenw wysp greckich znanych jest nieporwnywalnie mniej koskich
pochwkw ni z ldu. Charakter tych znanych jest te zdecydowanie inny ni ldowych,
gdzie zwykle mielimy do czynienia ze zwierztami towarzyszcymi mczyznom w ich
ostatniej drodze. Mimo, e nie zawsze kompletne, zwykle konie chowane na ldzie byy
znajdowane w ukadzie anatomicznym. Przykad z Krety pokae nam jednak, e nie
musiaa to by regua w pnej epoce brzu.
Najbardziej znanym pochwkiem z greckich wysp jest bez wtpienia ten z grobu
tolosowego w Archanes Phourni. Samo cmentarzysko, pooone obok wspczesnej
miejscowoci Epano Archanes, jest szczeglne i niezmiernie ciekawe, gdy byo
uytkowane nieprzerwanie od okresu WMII a po okres PMIIIC (Fig. 14). Poza tym mona
tam zaobserwowa ogromn ilo typw grobw, w tym okrg grobowy skadajcy si z 7
grobw szybowych oznaczonych kamiennymi stelami, przywodzcy na myl te znane z
ldu greckiego (Sakellarakis 1992, 54). Co wicej, cmentarzysko w Phourni dostarczyo
wielu dowodw na praktykowanie przez mieszkacw Krety zwyczaju skadania ofiar ze
zwierzt. Szczeglnie ciekawe pod tym wzgldem s wanie 2 groby tolosowe, A i B, oba
datowane na okres PMIIIA. W mniej interesujcym nas grobie B odnaleziono du ilo
szcztkw zwierzcych, w tym liczne winie, owce-kozy, zajce i ptaki (Cromarty 2008,
95).
Grb tolosowy A (Fig. 15) zosta odkryty i zbadany przez J A. Sakellarakis'a w
1965r. Konstrukcja wyrniaa si bardzo dugim dromosem oraz boczn komor wycita
w skale, ktra zostaa odkryta w stanie nienaruszonym. Boczna komora zawieraa
niezwykle bogaty pochwek zoony w larnaksie i wydatowany na okres PMIIIA2. Szkielet
niestety zachowa si w bardzo zym stanie, wic tylko na podstawie obecnoci biuterii i
braku broni uznano, e pochowana bya kobiet (Palmer 1997). Szcztki konia zostay
znalezione w komorze gwnej, tu obok zamurowanego wejcia do komory bocznej.
Samo gwne pomieszczenie zostao niestety obrabowane i nie znaleziono w nim ju nic
wicej poza roztrzaskanym larnaksem z okresu PMIII. Poza koniem znaleziono jeszcze
pozostaoci innego zwierzcia, a mianowicie niezwykle mocno kojarzonego z Kret byka.
27


Czaszka tego zwierzcia zostaa znaleziona wsadzona midzy kamienie, ktre tworzyy
cian blokujc dostp do komory bocznej (Crouwel 1981, 34).
Mimo wystpowania pochwkw i ofiar z koni w wiecie egejskim, przypadek z
Archanes jest zdecydowanie wyjtkowy. Szkielet konia zosta znaleziony bezporednio na
pododze tolosu, na prawo od wejcia do komory bocznej. Zwierz zostao dosownie
rozczonkowane i to na wiele maych czci, ale potem zoono je w grobie w caoci, nie
brakowao adnych czci ciaa. Gow odcito od reszty ciaa, odjto koczyny, a nawet
poucinano pojedyncze ebra. uchwa zostaa oddzielona od czaszki i pocita na
drobniejsze fragmenty. Podobnie postpiono z reszt wikszych koci, np. koci dugie
porbano na mae kawaki. Na opatkach znaleziono lady cicia, co moe wiadczy o
usuniciu misa z koci przed pochwkiem (Cromarty 2008, 95). Na szyi konia mona
dostrzec gbokie nacicie powstae od uderzenia ostrym narzdziem. Wydaje si, e
chciano podzieli ciao na jak najmniejsze kawaki tak, aby po bardzo dokadnym zebraniu
na stert zajmowao jak najmniej miejsca. Z pewnoci by w tym jaki niezrozumiay dla
nas cel, gdy z pewnoci nie uczyniono tego z powodu maej iloci miejsca w grobie. Ko
zosta zbadany przez K. Melentisa, ktry uzna go za przedstawiciela gatunku Equus
caballus, ktry w chwili mierci mia ok. 6 lat. Badacz podaje rwnie informacj o
niewielkim wzrocie zwierzcia, ale nie wiadomo ile dokadnie sobie mierzy. By moe nie
byo po prostu moliwoci zmierzenia koci dugich z powodu ich mocnego
rozczonkowania (Sakellarakis 1970, 198-199).
Dla Sakellarakisa interpretacja tego znaleziska bya bardzo trudna i nie chcia on
wyciga pochowanych wnioskw. Byo to pierwsze tego typu odkrycie konia w kontekcie
pogrzebowym na wyspie i nie znano wtedy jeszcze adnych dla niego analogii. Badacz
uzna, e podobiestw naley szuka na ldzie greckim, gdy konie nieodcznie kojarzyy
mu si z kultur mykesk. Teraz wiemy, e rzeczywicie najbardziej zblione ofiary
pochodz z Aidonii z terenu Argolidy. Przytoczone przez Sakellarakisa przykady z
Nauplion, Argos i Maratonu wydaj si mie zupenie inny charakter, przede wszystkim ze
wzgldu na sposb potraktowania zwok zwierzcia. Wyjtkowe jest rwnie to, e ko
towarzyszy kobiecie. Przez to, e konie wykorzystywane byy gwnie w celach
militarnych, tradycyjnie zwyko si wiza je z grobami mczyzn (Sakellarakis 1970, 207).
Z epoki brzu jest to jedyny znany przypadek, z okresw pniejszych mamy jednak
przypadki pochwkw kobiet z komi, co bdzie opisane w pniejszych rozdziaach.
Wydaje si jednak, e kobiety mogy mie silniejsze powizania z komi ni wczeniej si
28


wydawao. Zwaszcza, jeli interpretacja kobiety z Kallithea jako jedca jest rzeczywicie
suszna.
Najwczeniejszym znanym pochwkiem czowieka z koniem na terenie wysp jest
datowany ju na PMIA pochwek z cmentarzyska w Ialysos na wyspie Rodos (Pappi,
Isaakidou 2012, 7). W czasach prehistorycznych w Ialysos (wspczesna miejscowo
nazywa si Trianda) znajdowaa si osada, do ktrej przynalea cmentarz. W okresie
PMIIA w osadzie pojawili si Mykeczyczy, a na ssiednich wzgrzach typowe dla nich
groby. A jednak pochwek czowieka z koniem jest wczeniejszy ni przybycie
mieszkacw ldu, nie powsta wic pod ich wpywem. Samo cmentarzysko byo badane w
latach 70 przez woskich archeologw. Odkryto wtedy 31 pochwkw zoonych w
prostych grobach jamowych oraz 3 pochwki w pithosach. Wszyscy zmarli uoeni byli na
boku w skurczonej pozycji, w grobach za nie wystpowao adne, nawet najskromniejsze
wyposaenie. Wanie w jednym z tych grobw znaleziono szkielet konia spoczywajcy
obok szkieletu mczyzny. Ko, podobnie jak ludzie, zosta uoony w pozycji skurczonej,
mczyzna za lea tak, e gow i grn czci plecw dotyka plecw konia. W tym
grobie rwnie nie znaleziono adnego wyposaenia. W odlegoci 5m na S od grobu
znaleziono czaszki byka i kozy, jednak badacze uwaaj, e nie byy one poczone z
pochwkiem konia. Ko by bardzo niewielkiego wzrostu, ale niestety brakuje
dokadniejszych danych na jego temat. Zajmujcy si zagadnieniem cmentarzyska w
Ialysos L. Girella twierdzi, e osoba pochowana z koniem moga mie wyszy status w
lokalnej spoecznoci ni reszta. Poza tym uwaa on, e mimo dominujcego w
architekturze osady stylu minojskiego, zwyczaje pogrzebowe przywodz raczej na myl
tereny Anatolii, stamtd te naley wywodzi zwyczaj pogrzebu z koniem (Girella 2008,
130). Niestety, mimo usilnych poszukiwa nie udao mi si znale analogii anatolijskich.
Dodatkowe informacje udostpnia T. Marketou (prowadzia ona badania w Trianda), ktra
zaznacza, e pochowani byli skadani w ziemi w popiechu i wszyscy w tym samym
czasie, nie rozwija ona jednak myli i nie wiadomo, czy mogo to by spowodowane jak
katastrof, czy moe najazdem. Zwraca te uwag na to, e ju wczeniej w Ialysos
grzebano ludzi w naczyniach i e zwyczaj ten by znany rwnie w Dodekanezie oraz na
wybrzeach Azji Mniejszej, a na Kos siga jeszcze okresu WBII. Pod wzgldem
zwyczajw grzebalnych powinnimy wic patrze raczej na pnoc i wschd, ni w
kierunku ldu greckiego. Marketou zwraca te uwag na may rozmiar konia i twierdzi, e
nie byo to przypadkowe. Mae wymiary zwierzcia uatwiay bowiem jego transport morski
29


i dlatego zarwno na Krecie jak i na wyspach Morza Egejskiego konie byy jeszcze
mniejsze ni na ldzie. Badaczka przypomina rwnie synn piecz (Fig. 16) znalezion
przez A. Evans'a w Maym Paacu w Knossos, na ktrej wida konia transportowanego na
statku (Marketou 2012, 784).
Ostatni wyspiarski pochwek pochodzi z Koukounaries na cykladzkiej wyspie Paros
i podobnie jak w przypadku studni z Argos jest zwizany z tragiczn histori. Na terenie
mykeskiej cytadeli w Koukounaries i na przylegej do niej osadzie badania prowadzono
od 1974r. W 1978r. badacze natknli si na liczne szcztki ludzi i zwierzt lece
bezporednio na poziomie dawnej, wskiej ulicy. Wrd zachowanych w caoci szkieletw
ludzi, owiec, kz i byda znaleziono rwnie dwa konie. Leay one wraz z reszt tragicznie
zmarych ofiar. Niestety, brak jest dokadniejszych informacji na temat tych zwierzt. Po
niedugim czasie znaleziono wicej takich grup, wszystkie na drogach wiodcych do
wejcia na cytadel. Zwglenie koci oraz znalezienie ich w warstwie z popioem
wskazywao na to, e byy to ofiary poaru (Catling 1982-1983, 47). Jednake znaleziono
te ludzi, ktrzy zginli w wyniku napaci, m.in. kobiet zabit uderzeniem w gow.
Badania archeologiczne dostarczyy dowodw na to, e caa osada zostaa zniszczona
gwatownie i po tym zniszczeniu przez duszy czas nie bya zamieszkana (White 1984,
53). Okazao si, e zarwno osada jak i cytadela z zabudow paacow zostay
zniszczone w czasie oblenia. Obrocy cytadeli starali si ratowa swj dobytek (w tym
przede wszystkim zwierzta) poprzez ucieczk na ufortyfikowany akropol, niestety nie
zdyli (Karageorghis 1998, 16). Cytadela zostaa zdobyta i doszcztnie spalona pod
koniec okresu PHIIIB lub na samym pocztku PHIIIC. Z Koukounaries mamy jeszcze
jedno ciekawe znalezisko, ktre potwierdza istnienie jedcw w epoce brzu. W jednym z
grobw datowanych na okres PHIIIC znaleziono szkielet mczyzny w wieku ok. 30 lat,
ktrego nogi byy zdeformowane wskutek czstej jazdy wierzchem (Schilardi 1999, 755).
W 1982r. pojawia si wiadomo o jeszcze jednym znalezionym w caoci
szkielecie konia. W 1979r. efor J. Tzedakis rozpocz badania w Rethymnonie. Odkry trzy
groby tolosowe z okresu PMIII z niewielkimi dromosami lub zupenie bez nich. W kolejnym
sezonie odkry dwa kolejne groby, z ktrych jeden zawiera szkielet konia, zoony
pomidzy larnaksami z okresu PM (Winter 1982, 554).



30


Rozdzia 2.3

Znaleziska pojedynczych koci koskich

W tym rozdziale opisane bd przypadki znalezienia zarwno koci pojedynczych
jak i wikszej ich iloci, ale tylko w przypadku, gdy nie tworzyy one adnego ukadu
anatomicznego. Koci pojedyncze znajdowane na stanowiskach osadniczych kojarz si
zwykle z odpadami pokonsumpcyjnymi i z jamami zasobowymi. W Grecji epoki brzu nie
jadano jednak koni, wic takie znaleziska s bardzo rzadkie. Kolejnym przypadkiem kiedy
mona znale pojedyncze koci s stanowiska grobowe, kiedy to pewne czci
zwierzcia dokadano do pochwku. Jeli jest to jedna lub kilka koci nalecych do
zwierzt tego samego gatunku, ale nie powizanych ze sob anatomicznie, a take nie
spalonych, to takie koci nazywa si dodatkiem. Jeli koci s spalone, to wtedy mwimy
ju o domieszce (Lasota-Moskalewska 2008, 19).
Na pocztku omwi dodatki znalezione w grobach na terenie Grecji. Czaszk
konia odnaleziono w opisanym w rozdziale 2.1 grobie tolosowym w Dara w Mesenii. Poza
czaszk konia znaleziono tam rwnie czaszk jelenia. Wydaje si, e by to jaki rodzaj
ofiar grobowych dla zmarego, jednak z powodu bardzo maej iloci danych nie da si na
ten temat powiedzie nic wicej (Crouwel 1981, 35).
Jednym ze starszych znalezisk pojedynczych koci koskich jest czaszka koska
znaleziona w grobie komorowym 505 w Mykenach. Grb ten znajdowa si na tzw.
cmentarzysku na trzecim kilometrze, ktre znajduje si niedaleko grobu Agamemnona.
Cmentarzysko byo badane w latach 1921-1922 i wtedy te znaleziono ten datowany na
okres PHIIIA2 grb. Czaszka, ktra jest opisana przez A. Wace jako prawdopodobnie
naleca do konia zostaa znaleziona w dromosie grobu ok. 6m nad poziomem podogi.
Razem z ni znaleziono 2 ludzkie szkielety o numerach XII i XIII oraz koci innych
zwierzt, w tym czaszki psa i wini (Wace 1932, 14). Mimo upynicia prawie stu lat od
tego odkrycia, nadal niestety nie wiemy, czy czaszka rzeczywicie naleaa do konia.
Wydaje mi si, e skoro jest mowa o Mykenach, to naleaoby te wyjani raz na zawsze
pewn spraw dotyczc konia pochowanego w grobie IV w tumulusie A w Mykenach
(Kosmetatou 1993, 37). Informacja o tym koniu pojawia si od lat w rnych zestawieniach
pochwkw koskich z terenu Grecji, po czym informacja jest powtarzana przez kolejne
31


pokolenia badaczy. W grobie tym nigdy nie znaleziono ani szkieletu ani pojedynczych
koci konia, a jedynie wdzido. Bd ten moe wynika z faktu, e kto uzna, i takie
znalezisko powinno czy si ze znalezieniem koci konia, a potem plotka zacza y
wasnym yciem (Pappi, Isaakidou 2012, 3).
Na stanowisku Nichoria w Mesenii badania prowadzono w latach 1972-1973r.
Znaleziono tam koci koskie zarwno w kontekcie grobowym jak i osadniczym. Z okresu
PHIIIA2-B pochodzi zb koski znaleziony w wykopie J24 Txy, tu obok dromosu grobu
tolosowego na obszarze I. Zb ten nalea do ogromnego zwierzcia, ktre mogo mie
nawet 1,6m w kbie. Jest to wielko porwnywalna z dzisiejszymi perszeronami i komi
Shire. Konie takie s rezultatem wielu lat hodowli selektywnej, wic obecno takiego
osobnika w Grecji w epoce brzu jest zdumiewajca. W poczeniu z grobem tolosowym
od razu przywodzi na myl istnienie koni bojowych, jest to jednak zdecydowanie zbyt
daleko idca interpretacja (Sloan, Duncan 1978, 69-70).
Pozostae znane koci koni pochodz ze stanowisk osadniczych. W Nichorii
znaleziono w sumie 13 koci nalecych do gatunku Equus caballus, co stanowio rednio
1% znalezionych w danych okresach koci zwierzcych. Chronologicznie nale one do
okresw od HI a do czasw bizantyjskich. Tak niska rednia wystpowania koci koni
wcale nie musi oznacza, e byo ich tak mao. Nie byy to zwierzta, ktrych miso
stanowio cz diety mieszkacw, a zdechego konia nikt by z pewnoci nie zostawi na
rodku osady. Dlatego te na takich stanowiskach znajdowane s gwnie mocno
zniszczone zby. Wszystkie znalezione konie, poza przypadkiem ogromnego konia
opisanego wyej, miay ok. 1,4m wysokoci w kbie (Sloan, Duncan 1978, 69-70).
Jedne z najliczniejszych, a zarazem najlepiej opisanych koci koskich pochodz z
przytaczanego ju stanowiska w Lerna. Osada bya zamieszkana od czasw neolitycznych
a do okresu klasycznego. W sumie znaleziono 63 fragmenty koci koniowatych, co
stanowi zaledwie 0,3% wszystkich znalezionych koci zwierzcych. Najwczeniej ko
gatunku Equus caballus pojawia si w warstwie Lerna V, co odpowiada okresowi H. By
to do mocno zbudowany koniec bliszy koci promieniowej. Z tego samego okresu
znane s rwnie zby koskie nalece do niewielkich zwierzt typu orientalnego. Z
okresu Lerna VI, czyli PHI znana jest jedna ko konia: bliszy koniec koci rdstopia.
Ciekawe jest znalezisko zba trzonowego z okresu Lerna VII (okres PHIII). Zb ten,
wedug Gejvalla, znaczco si rni od pozostaych zbw koskich znalezionych w
okresie H i PH. Jest to zb nalecy do bardzo duego konia typu zachodniego, po raz
32


pierwszy zidentyfikowanego na terenie Grecji. Konie typu zachodniego charakteryzuj si
wysokim wzrostem i bardzo mocn, krp budow. Byy one przodkami znanych dzi koni
zimnokrwistych (Gejvall 1969, 35-37). Wszystkie znalezione na terenie Lerna koci
koskie zostay wygodnie zestawione przez Reese'a (Reese 2008, 17-18).
Na temat pozostaych koci ze stanowisk osadniczych wiadomo niestety bardzo
niewiele. Najwczeniejsze znane koci koskie z terenu ldu greckiego zostay znalezione
w Tirynsie i datuje si je ju na okres WHIII (Conter 2003, 5). Koci koskie znaleziono
rwnie na stanowisku Malthi w Mesenii, gdzie wykopaliska prowadzono w latach 1933-
1934. Wszystkie znane stamtd przypadki pochodz z kontekstw datowanych na okres
H i s to koci koni i muw. Znajdowane byy gwnie fragmenty czaszki, uchw oraz
zby (Hielte-Stavropoulou 2004, 26). Wedug Crouwel'a warstwy, z ktrych pochodz koci
koni byy przemieszanymi warstwami z okresw WH, H oraz PH. Crouwel pisze te o
znalezionej w Tebach w Beocji uchwie konia z warstw H (Crouwel 1981, 35). Z terenw
Tesalii znane jest jedno znalezisko, a mianowicie znaleziony wrd odpadw zb trzonowy
konia ze stanowiska Argissa-Magoula. Zosta on wydatowany na wczesn faz okresu H
(Drews 1988, 82). W Kommos na Krecie znaleziono zb koski datowany na okres
PMIIIA2-B (Kosmetatou 1993, 34). Ostatnimi znanymi mi komi koni s te okresu PMIA
znalezione w Tylissos na Krecie centralnej (Crouwel 1981, 35).















33


Rozdzia 2.4

Analogie znane z innych kultur

W tym rozdziale chciaabym pokrtce przedstawi znane z innych kultur pochwki
koni, ktre mog mie jaki, zwykle bardzo odlegy, zwizek z tymi z Grecji. Na pocztku
pragn zaznaczy, e znane z Grecji przykady, jak ju zdylimy zauway, znacznie si
od siebie rni. W niektrych przypadkach konie skadane s w parach, czasem
pojedynczo, zwykle towarzysz mczyznom, ale zdarza si rwnie, e s skadane przy
kobiecie. Moliwe, e bywaj rwnie skadane same, jak w przypadku Dendra lub w
powizaniu z caym cmentarzyskiem a nie konkretnym grobem. Szukaam analogii jedynie
dla pochwkw, a nie dla pojedynczych koci znajdowanych na stanowiskach
osadniczych. Nie zagbiaam si rwnie w przypadki, gdy konie byy zdeponowane po
kataklizmie jak w przypadku Argos. Istniej na Cyprze epoki elaza pochwki koni w
studniach, jednak wydaje mi si, e interpretacja przypadku z Argos jako pozbycia si
zwok zwierzcia jest bardzo prawdopodobna, nie naley wic szuka dla niej
odpowiednikw.
Stanowiskiem, ktre najczciej pojawia si jako analogia dla koni z Dendra i z
Maratonu jest oczywicie Salamis na Cyprze. Pochwki z tego cmentarzyska s duo
pniejsze ni epoka brzu w Grecji, jednak czste kontakty Grekw z Cyprem i
stosunkowa blisko wyspy pozwalaj na porwnanie tych przypadkw. Ofiary z koni byy
bardzo czste na Cyprze w okresie geometrycznym i wczesnym archaicznym, jednak
najwicej przykadw znanych jest wanie z cmentarzyska grobw komorowych w
Salamis. Wikszo przypadkw przypominaa pochwki z Dendra i Maratonu, gdy na
pododze dromosu skadano jednego konia lub ich par. Jedyn rnic, aczkolwiek
bardzo znaczc, byo to, e na Cyprze znajdowane s rwnie pozostaoci rydwanw
(Fig. 17 i 18). Groby pochodz z VIII i VII w. p.n.e. Wydaje si, e zwyczaj pochwkw z
komi i rydwanami by bardzo wany dla mieszkacw Cypru, gdy w biedniejszych
grobach z VII w. p.n.e. znajduje si pochwki par osw. Z Cypru znane s rwnie
przypadki, gdy ludzie byli chowani ze zoonymi w ofierze zwierztami, w tym komi
(Kosmetatou 1993, 36).
Cmentarzysko w Salamis przynioso rwnie analogi dla kobiety pochowanej z
34


koniem z Archanes. Oba przypadki dzieli wprawdzie duy okres czasu, ale pochwkw
kobiet z komi byo niezwykle mao, warto wic to zaznaczy. W dromosie grobu
komorowego numer 1 datowanego na poow VIII w. p.n.e., znaleziono par koni i
pozostaoci rydwanu. W grobie spoczywaa tylko kobieta, wic konie z pewnoci
wanie jej towarzyszyy w ostatniej drodze. Znany jest jeszcze jeden pochwek kobiety z
koniem, ktry pochodzi z Toumba w Salonikach. Znaleziono tam pochwek kobiety,
skremowanego mczyzn oraz, w jamie obok, cztery pochowane konie. Niestety, brak
informacji o datowaniu tego grobu (Palmer 1997).
Z Cypru znane s rwnie pochwki pojedynczych koni, ktre nie zostay
znalezione w dromosach, nie miay wic cign rydwanu zmarego. Przypadki takie
notuje si ju od przeomu okresu wczesno i redniocypryjskiego. Przykadem moe by
pochwek konia w caoci w grobie komorowym na stanowisku Lapithos. Z okresu
redniocypryjskiego znany jest rwnie pochwek czowieka z caym koniem i psem w
Politico oraz Tamassos (Reese 1995, 37-38).
W okresie wspczesnym pnej epoce brzu w Grecji na hetyckim obszarze
Anatolii nie byo wiele znalezisk, ktre mogyby stanowi analogi dla znalezisk
mykeskich. Mamy jednak jeden zapis z opisem dugiego i bardzo skomplikowanego
rytuau pogrzebowego, przeprowadzanego w czasie 14-dniowego krlewskiego pogrzebu.
Czci uroczystoci bya ofiara ciaopalna z gw koni, krw, owiec, psw i ptakw. Takie
te zwierzce ofiary zostay znalezione w jednym z grobw na cmentarzysku w
Osmankayasi. W kulturze Hetytw konie nie s czone z kultur arystokratyczn, wic
koska czaszka moe nie mie adnego gbszego znaczenia i by tak sam ofiar jak
inne znalezione zwierzta (Carstens 2005, 67).
Pochwki z rydwanami i komi znane s jednak z Anatolii, ale z okresu
pniejszego, bo z pocztkw VII w. p.n.e. W Gordion znaleziono tumulusy, w rodku
ktrych znajdoway si groby komorowe, nie byo za dromosu, co jest typowe dla grobw
frygijskich z tamtego okresu. W jednym z takich grobw znaleziono starannie uoon par
koni (Fig. 19). Grb ten zosta zinterpretowany jako kimeryjski, wic nalecy do horyzontu
kultur koczowniczych (Carstens 2005, 69).
Analogii dla pochwkw koni z Grecji mona szuka rwnie wrd ludw
stepowych z terenw Europy i Azji. Najwczeniejsze pochwki ludzi z rydwanami i komi
pochodz z kultury Sintashka-Petrovka, mniej wicej z 2000r. p.n.e. Kultura ta rozwina
si mniej wicej na granicy wschodniej Europy i zachodniej Azji i dostarczya ogromnej
35


iloci koskich pochwkw i ofiar. Przykadem mog by groby z Azhan i Aul Ul', gdzie
znaleziono w grobach kolejno 150 i 360 koni (Jones-Bley 2000, 129). Szukanie tak
odlegych terytorialnie analogii powinno jednak pozosta tematem innej, powiconej
wanie temu tematowi pracy.

























36



Rozdzia 3

Podsumowanie oglne tendencje zwizane z grzebaniem koni po analizie
stanowisk grobowych i prba zrozumienia ich celu

Po opisaniu wszystkich znanych mi pochwkw koni na terenie ldu i wysp greckich
wydaje mi si, e znalazam kilka zalenoci rzdzcych tym zjawiskiem. Jak ju
wczeniej pisaam, konie znajdowane s zarwno w kontekcie grobowym jak i
osadniczym. Zebranie wszystkich znanych znalezisk koci koskich byo konieczne w tej
pracy, gdy nie wszystkie pochwki byy znalezione w zrozumiaym kontekcie.
Problematyczne byy chociaby pochwki z Argos i Koukounaries, gdzie mielimy do
czynienia ze zwierztami ofiarami kataklizmu. Przypadek z Argos nie jest pomocny w
tych rozwaaniach, lecz ten z Koukounaries przekazuje nam pewn wan informacj na
temat koni. Po zaatakowaniu osady przez najedcw okazao si, e ludzie bardziej dbali
o uratowanie swych zwierzt (w tym koni) ni o wasne zdrowie. Gdyby uciekali sami
mieliby wiksze szanse na przeycie. Mnstwo ludzi zdecydowao si jednak na
przeprowadzenie swych zwierzt, z pewnoci przeraonych poarem i prbujcych
ucieka na olep, w zasig bezpiecznych murw twierdzy. wiadczyo to o ogromnej
wartoci zwierzt w tamtych czasach.
Zawarcie w pracy stanowisk osadniczych dao nam wiele informacji na temat daty
pojawienia si koni w Grecji. Dziki bardzo dobrze przebadanym stanowiskom w Lerna i
Nichoria dowiedzielimy si sporo na temat typw morfologicznych koni, jakie istniay w
Grecji w epoce brzu. Dziki znalezionym tam zbom okazao si, e poza powszechnym
w basenie Morza rdziemnego typem orientalnym wystpowa take typ europejski.
Kolejn informacj uzyskan ze stanowisk osadniczych byo to, e w greckiej epoce brzu
nie jadano koniny, a wic wykorzystywano konie w innych celach, zapewne jako
wierzchowce i zwierzta pocigowe. Wrd lokalnych elit posiadanie koni mogo by
rwnie wyznacznikiem statusu i pewn nobilitacj. Jak bowiem wiadomo nie od dzi,
konie s zwierztami bardzo delikatnymi, czsto choruj, a w pracach gospodarskich duo
od nich praktyczniejsze s woy. Ciekawym przypadkiem jest Lerna, gdzie pochwek konia
(by moe powizany ze znalezionym w pobliu pochwkiem mczyzny) zosta
37


znaleziony w rodku osady. Jest to tym ciekawsze, e przy koniu znaleziono liczne kyliksy,
co oczywicie spowodowao spekulacje na temat moliwych ofiar libacyjnych skadanych
pademu zwierzciu.
Najciekawsze jednak informacje pochodz z cmentarzysk. Pochwki koni
znajdowano w poczeniu z przernymi typami grobw. Najczciej byy one skadane w
grobach jamowych w pobliu wikszych konstrukcji, jak np. przy tumulusach lub w
dromosach grobw tolosowych, a czasem nawet w samym ich wntrzu. W naszym
zestawieniu mielimy jednak i inne groby. Konie znajdowane byy te w grobach
szybowych, komorowych, a by moe nawet w skrzynkowych. Nie wida wikszej
prawidowoci midzy iloci pochowanych koni a typem grobu. W prawie wszystkich
przypadkach konie towarzyszyy mczyznom, tylko jeden przykad pochodzi z grobu
kobiety.
Pewn rnic mona jednak dostrzec w samym sposobie traktowania zwok.
Zwyczaj dzielenia zwierzcia, przywodzcy na myl wystpujc ju w czasach
klasycznych sfagia, czyli rytualne wiartowanie zwierzt ofiarnych, mona zaobserwowa
w Archanes oraz w Aidonii. Co ciekawe, pochwki te pochodz z podobnego okresu, a w
okresie uytkowania cmentarza w Aidonii kontakty midzy mieszkacami Krety i Nemea
byy bardzo silne (Krystalli-Votsi 2006, 24). Czy wic konie byy traktowane inaczej w
spoecznoci mykeskiej i minojskiej? Wydaje si to moliwe, bowiem na stanowiskach
typowo ldowych konie byy zwykle skadane w caoci, a na kociach brak jest ladw
cicia, rbania i innej przemocy. Czy moe to oznacza, e konie na ldzie byy
traktowane bardziej humanitarnie i e inna bya ich rola w greckim spoeczestwie? Tego
prawdopodobnie nigdy si nie dowiemy, jednak jest kilka dowodw na to, e Grecy
traktowali konie z ogromnym szacunkiem i zapewne te po prostu z sympati.
Nie znalazam niestety adnej analogii dla pochwku czowieka i konia z Ialysos.
Przypadki chowania pojedynczych zwierzt z ludmi s zwykle interpretowane jako groby
jedcw i wojownikw, gdy mczyni chowani s z broni. Pochwki z Ialysos nie maj
adnego wyposaenia, nieznany jest wic status pochowanego. By moe mamy wic do
czynienia z bezprecedensow sytuacj pochowania ukochanego zwierzcia z jego panem.
Nie jest to wcale a tak pozbawione sensu, zwaszcza gdy spojrzymy dokadniej na
pochwki z Dendra. Praktycznie od momentu odkrycia konia w Nauplia pochwki koni
interpretowane byy gwnie przez pryzmat pogrzebu Patroklosa z Iliady oraz do czsto
przedstawianego w pniejszych czasach zwyczaju ekphory, czyli uroczystego transportu
38


zwok na cmentarz na wozie zaprzonym w konie. Wydaje mi si jednak, e Iliada jest
zbyt pnym tekstem, by na jego podstawie interpretowa te pochwki koskie. Co wicej,
opisane tam konie zostaj spalone na stosie pogrzebowym, co nie byo praktykowane w
Grecji mykeskiej. Przewoenie ciaa na miejsce spoczynku na wozie zaprzonym w
konie moe jednak by wiarygodn hipotez. Duo zaley od tego, czy wysunita przez
niektrych badaczy interpretacja znajdowanych w dromosach podunych ladw jako
kolein na koa pojazdw jest suszna. Bardzo problematyczny jest fakt, e nie znamy z
okresu brzu w Grecji ani jednego zachowanego rydwanu. Ponadto aden ze
znalezionych koni nie mia ani w pysku, ani nigdzie wok wdzida, a take adnych
innych elementw zaprzgu. Wdzida jednak s znajdowane na stanowiskach
mykeskich, niektre nawet w parach, co by sugerowao przeznaczenie dla pary
zaprzgowej. Takie podwjne znaleziska wdzide znane s z Myken, mykeskiego grobu
komorowego w Milecie, a take z Teb. W Tebach wdzida zostay znalezione w tzw.
Arsenale, co wiadczy moe o ich militarnym przeznaczeniu (Conter 2003, 7).
Wracajc jednak do przykadu z Dendra, naley si zastanowi nad wyjtkowoci
znalezionych tam zwierzt. Po pierwsze, nie przynale one do adnego konkretnego
grobu. Wedug Pappi moe to wiadczy o tym, e lokalna spoeczno grzebaa konie na
cmentarzu nie jako ofiary grobowe dla poszczeglnych zmarych, a raczej w ramach jaki
nieznanych nam rytuaw, ktre obejmoway swym zasigiem cay cmentarz. By moe
konie byy rytualnie niszczone, a potem grzebane w zasigu cmentarza. Praktyka
niszczenia przedmiotw przed zoeniem do grobu jest znana z wielu kultur, jednak nigdy
nie postrzegano jej przez pryzmat chowania zwierzt. Bardzo mia, ale nasuwajc si
na myl interpretacj jest to, e stare ju i by moe bezuyteczne zwierzta (wszystkie
konie z Dendra poza jednym byy w mocno podeszym wieku) byy zabijane w czasie
nieznanych nam obrzdw. Wtedy te zwierzta mona byoby grzeba przed mierci ich
wacicieli. Utrzymanie konie sporo kosztuje, a stare zwierz mogo by mocnym
obcieniem finansowym dla waciciela. By moe jednak zwierzta te cieszyy si tak
du estym, e nie wypadao ich po prostu zabi i wyrzuci na mietnik. Na tym
stanowisku traktowano te w specjalny sposb koci osw, ktre po rozkadzie ciaa byy
starannie przenoszone. By moe w stosunku do koni rwnie praktykowano taki zwyczaj,
a my jeszcze nie odkrylimy wszystkich ich pochwkw? Moliwo przesuwania koci
koni zostaa te przytoczona przy opisywaniu pochwku czterech koni w Kokla. Niestety, w
tamtym przypadku zawalenie si dachu na szkielety uniemoliwio odpowiedni
39


interpretacj zjawiska. Bardzo ciekawe jest rwnie to, e przy wielu z opisywanych w tej
pracy koniach zostay znalezione fragmenty kyliksw. Powtarza si to na wystarczajcej
iloci stanowisk, by rozwaa to w kategoriach rytuaw libacyjnych, najwidoczniej
odprawianych nad pochowanym koniem. Wydaje si to niesamowite, ale by moe konie
byy szanowane przez Grekw jeszcze bardziej ni nam si wczeniej wydawao?
Analiza pochwkw koni przyniosa mi chyba jeszcze wicej pyta, ni miaam na
pocztku. Wydaje si, e zwyke rozrnienie koni na ofiary i towarzyszy w zawiatach nie
bdzie nigdy moliwe. Z pewnoci konie cieszyy si w Grecji ogromnych powaaniem i
otaczane byy trosk. Czy jednak kiedykolwiek dowiemy si dlaczego tyle osb
przeznaczao mnstwo swego czasu i wysiku na skadanie tych, przecie bardzo duych
zwierzt, w grobach? Dlaczego po zabiciu ukadano je w wyszukanych pozycjach, a nie
skadano po prostu w jamach? Po co tak dokadnie wiartowano ich ciaa, a potem
skadano w wymylny sposb? A wreszcie, czemu zadawano sobie trud odkopywania cia,
wyjmowania koci, a potem ponownego ich skadania po uprzednim uporzdkowaniu ich w
jaki nieznany nam, ale najwyraniej niezwykle wany sposb? Obawiam si, e wiele
motyww jakimi kierowali si tamci ludzie nigdy nie bdzie dla nas jasnych. Moemy
jedynie stara si, aby znajdowane zwierzta byy jak najlepiej dokumentowane i badane.
Dziki temu jest szansa, e kiedy w przyszoci dane nam bdzie zrozumienie sposobu
mylenia Mykeczykw i dowiemy si, czemu czca ich z komi wi bya tak niezwyka.












40


Ilustracje
Fig. 1 Mapa stanowisk z cakowitymi i czstkowymi pochwkami koni
Fig. 2 Chronologia bezwzgldna kultur egejskich
(Warren, Hankey 1989)
41



Fig. 3 Miejsce znalezienia koni 1 i 2 w tumulusie B, w odniesieniu do grobu nr 1.
(Protonotariou-Deilaki 1990, 95, no. 7)

Fig. 4 Stan zachowania koni 1 i 2 w momencie eksploracji.
(Protonotariou-Deilaki 1990, 98, no. 11)
42



Fig. 5 Kompletno szkieletw koni 1 i 2 w momencie eksploracji.
(Payne 1990, 104)

Fig. 6 Plan cmentarzyska w okolicach tumulusw i miejsca pochwkw koni.
(Protonotariou-Deilaki 1990, 92, no. 4)
43


Fig. 7 Stan zachowania koni 3 i 4 w momencie eksploracji.
(Protonotariou-Deilaki 1990, 99, no. 13)
Fig. 8 Kompletno szkieletw koni 3 i 4 w momencie eksploracji.
(Payne 1990, 105)
44


Fig. 9 Oglny widok na zawalony grb tolosowy w Kallithea
(Graff 2011, 19, no. 2.1)
Fig. 10 Wykop F w Lerna, gdzie znaleziono szcztki konia
(Wiencke 1998, 184, no. 36)
45


Fig. 11 Wejcie do grobu tolosowego w Maratonie z pochwkiem pary koni
(Steinhauer 2009, 75)


Fig. 12 Para koni z Maratonu, obecny stan zachowania
(Steinhauer 2009, 78)
46




Fig. 13 Plan tumulusu I we Vrana
(Pelon 1976, tabl. XXIII)

Fig. 14 Plan stanowiska w Archanes Phourni, ofiara z konia znaleziono w tolosie A
(Sakellarakis 1992, 54, no. 3.1)
47




Fig. 15 Plan grobu tolosowego A w Archanes z widocznym pochwkiem konia
(Sakelalarakis 1970, 141, no. 2)

Fig. 16 Piecz z Knossos przedstawiajca transport morski konia
(Evans 1928, 244, no. 141)
48


Fig. 17 Para koni znaleziona w dromosie grobu komorowego w Salamis na Cyprze
(Kosmetatou 1993, 35, no. 4)

Fig. 18 Rydwan znaleziony w grobie komorowym 3 w Salamis na Cyprze
(Carstens 2005, 71, no. 5)

49







Fig. 19 Pochwek koni w tumulusie w Gordion
(Carstens 2005, 70, no. 4)













50


Katalog stanowisk
Karta stanowiska nr 1
a) obiekt nr 1
Nazwa stanowiska: Aidonia Nemea, Argolida
Miejsce odkrycia: grb nr 12
Typ grobu: grb szybowy
Wymiary: 2 x 4m
Data odkrycia: 1979-1980 (okres prowadzenia bada)
Liczba pochwkw w grobie: 1
Miejsce przechowywania zabytkw: Muzeum Archeologiczne w Nemea
Stan zachowania koci: szkielet uszkodzony, niekompletny, bez gowy
Ukad pochwku: ko uoony na lewym boku, przednie nogi podkurczone, tylne
wycignite
Analogie: pochwek konia z Archanes na Krecie
Datowanie: zabytki z grobu datowane na okres LHIIA (Demakopoulou 2006)
Bibliografia: Demakopoulou 2006; Kosmetatou 1993; Protonotariou-Deilaki 1990;




(Demakopoulou 2006, 25)
51


Karta stanowiska nr 1
b) obiekt nr 2
Nazwa stanowiska: Aidonia Nemea, Argolida
Miejsce odkrycia: w dromosie grobu nr 14
Typ grobu: pozorny grb komorowy, z dromosem prowadzcym do faszywych drzwi
Wymiary: brak danych
Data odkrycia: 1979-1980 (okres prowadzenia bada)
Liczba pochwkw w grobie: 1 szkielet + 14 czaszek
Miejsce przechowywania zabytkw: brak danych
Stan zachowania koci: brak danych
Ukad pochwku: szkielet konia in situ zosta starannie uoony w dromosie obok
faszywych drzwi, za pod nim zoono 14 koskich uchw
Analogie: pochwek konia z Archanes na Krecie
Datowanie: PH (Demakopoulou 2006)
Bibliografia: Demakopoulou 2006; Kosmetatou 1993; Protonotariou-Deilaki 1990;















52


Karta stanowiska nr 2

Nazwa stanowiska: Archanes Phourni, Kreta
Miejsce odkrycia: w grobie tolosowym A, bezporednio na pododze gwnego
pomieszczenia, na prawo od zablokowanego wejcia do bocznej komory
Typ grobu: grb tolosowy
Wymiary: gwnego pomieszczenia ok. 6m
Data odkrycia: 1965
Liczba pochwkw w grobie: 1
Miejsce przechowywania zabytkw: Muzeum w Iraklionie
Stan zachowania koci: brak danych
Ukad pochwku: ko zosta pocity na kawaki, ktre potem uoono w jednym miejscu
tak, aby zajmoway jak najmniejsz przestrze
Analogie: pochwki koni z cmentarzyska Aidonia, pochwek z Kallithea
Datowanie: PMIIIA (Sakellarakis 1994)
Bibliografia: Cromarty 2008; Crouwel 1981; Kosmetatou 1993; Reese 1995; Sakellarakis
1970; Sakellarakis 1994;

(Sakellarakis 1970, tabl. XIII, no. 13,2)
53


Karta stanowiska nr 3

Nazwa stanowiska: Argos Deiras, Argolida
Miejsce odkrycia: w grobie nr 8
Typ grobu: grb jamowy lub skrzynkowy (mocno uszkodzony)
Wymiary: 2,14 x 0,66-0,71m, gboko od 1,60 do 1,95m (ksztat nieregularny)
Data odkrycia: 1955
Liczba pochwkw w grobie: 1
Miejsce przechowywania zabytkw: brak danych
Stan zachowania koci: szkielet niekompletny, niektre koci ulegy zniszczeniu
Ukad pochwku: ko zosta uoony na boku, skierowany na N, jego gowa zostaa
odcita, za reszta ciaa pochowana z dwiema ludzkimi czaszkami
Analogie: zdekapitowany ko z Aidonii, pochwek konia z Nauplion
Datowanie: PHIIIA2-B (Deshayes 1956)
Bibliografia: Crouwel 1981; Daux 1959; Deshayes 1956; Deshayes 1966; Kosmetatou
1993; Sakellarakis 1970;

(Deshayes 1956, 365, no. 7)
54


Karta stanowiska nr 4

Nazwa stanowiska: Argos Odos Herakleous, Argolida
Miejsce odkrycia: studnia
Typ grobu: nie dotyczy
Wymiary: studni: 1,35-1,40 m, gboko: 7,35 m
Data odkrycia: 1971
Liczba pochwkw w grobie: okoo 20 szkieletw ludzi oraz liczne zwierzce
Miejsce przechowywania zabytkw: brak danych
Stan zachowania koci: szkielet kompletny, bardzo dobrze zachowany, szczeglnie
czaszka
Ukad pochwku: brak danych
Analogie: pochwki w studniach z Koryntu, Eleusis, Myken, pochwki koni w studniach z
Cypru z okresu PC
Datowanie: LHIIIB/PHIIIC (Little, Papadopoulos 1998)
Bibliografia: Kosmetatou 1993; Kritzas 1976-1978; Little, Papadopoulos 1998;
Protonotariou-Deilaki 1990;
















55


Karta stanowiska nr 5

Nazwa stanowiska: Ateny Syntagma, Attyka
Miejsce odkrycia: plac Syntagma w Atenach
Typ grobu: brak danych
Wymiary: brak danych
Data odkrycia: 1994
Liczba pochwkw w grobie: 1 pochwek konia oraz 1 psa
Miejsce przechowywania zabytkw: brak danych
Stan zachowania koci: brak danych
Ukad pochwku: brak danych
Analogie: zbyt maa ilo danych, by znale analogie
Datowanie: PHIIIC2
Bibliografia: Palmer 1997; Reese 1995;
















56


Karta stanowiska nr 6

Nazwa stanowiska: Dara, Mesenia
Miejsce odkrycia: w grobie tolosowym
Typ grobu: grb tolosowy
Wymiary: tolosu: 6,75m, dugo dromosu: 5,8m
Data odkrycia: 1973
Liczba pochwkw w grobie: 1 kompletny szkielet konia oraz 2 czaszki (ko i jele)
Miejsce przechowywania zabytkw: brak danych
Stan zachowania koci: na kociach widoczne lady ognia
Ukad pochwku: brak danych
Analogie: zbyt maa ilo danych, by znale analogie
Datowanie: PHIIIA-B (Pappi)
Bibliografia: Crouwel 1981; Reese 1995;
















57


Karta stanowiska nr 7
a) obiekt nr 1
Nazwa stanowiska: Dendra, Argolida
Miejsce odkrycia: pochwek na wschd od tumulusu B
Typ grobu: pytki grb jamowy
Wymiary: ok. 1,5 x 3m
Data odkrycia: 1976
Liczba pochwkw w grobie: 2
Miejsce przechowywania zabytkw: cmentarzysko w Dendra, pod szklanym dachem
Stan zachowania koci: koci w ukadzie anatomicznym, do mocno zniszczone,
niektrych koci brak
Ukad pochwku: konie I i II uoone s na prawym boku, na linii W-E, z gowami
skierowanymi na NE
Analogie: pozostae pochwki koni z Dendra, konie z Maratonu
Datowanie: H-PHI (Protonotariou-Deilaki 1990)
Bibliografia: Kosmetatou 1993; Pappi, Isaakidou 2012; Payne 1990; Protonotariou-Deilaki
1980, 1990; Reese 1995;

(Protonotariou-Deilaki 1990, 100, no. 16)
58


Karta stanowiska nr 7
b) obiekt nr 2
Nazwa stanowiska: Dendra, Argolida
Miejsce odkrycia: pochwek na obszarze tumulusu C, pomidzy pniejszymi grobami
komorowymi 15 i 16
Typ grobu: jamowy
Wymiary: ok. 1,5 x 3m
Data odkrycia: 1976
Liczba pochwkw w grobie: 2
Miejsce przechowywania zabytkw: brak danych
Stan zachowania koci: koci w ukadzie anatomicznym, jednak le zachowane, zwaszcza
ko IV
Ukad pochwku: konie III i IV uoone s na lewym boku, oba mniej wicej w linii NS,
pierwszy z gow skierowan na S, za drugi, uoony poniej, na N
Analogie: pozostae pochwki koni z Dendra, konie z Maratonu
Datowanie: H (Protonotariou-Deilaki 1990)
Bibliografia: Driesch 1976; Kosmetatou 1993; Pappi, Isaakidou 2012; Payne 1990;
Protonotariou-Deilaki 1990; Reese 1995;

(Protonotariou-Deilaki 1990, 100, no. 17)

59


Karta stanowiska nr 7
c) obiekt nr 3
Nazwa stanowiska: Dendra, Argolida
Miejsce odkrycia: na wschd od pary koni I i II, blisko grobw komorowych 2, 15 i 16
Typ grobu: zwierzta zostay zoone bezporednio na ziemi
Wymiary: nie dotyczy
Data odkrycia: 2003
Liczba pochwkw w grobie: 2
Miejsce przechowywania zabytkw: cmentarzysko w Dendra, pod szklanym dachem
Stan zachowania koci: koci nienaruszone, ale podniszczone z powodu erozji i procesw
podepozycyjnych, cz koci rozpada si
Ukad pochwku: ko V uoony na lewym boku, za VI na prawym, skierowane pyskami
do siebie, gowami skierowane na SW
Analogie: pozostae pochwki koni z Dendra, pochwek koni z Maratonu
Datowanie: PHIIIA-B (Pappi)
Bibliografia: Pappi 2012; Pappi, Isaakidou 2012;

(Pappi 2012, 91, no. 9)
60



Karta stanowiska nr 7
d) obiekt nr 4
Nazwa stanowiska: Dendra, Argolida
Miejsce odkrycia: na SE od pary koni 5 i 6
Typ grobu: zwierzta zostay zoone bezporednio na ziemi
Wymiary: nie dotyczy
Data odkrycia: 2003
Liczba pochwkw w grobie: 2
Miejsce przechowywania zabytkw:
Stan zachowania koci: zy stan zachowania, koci podniszczone
Ukad pochwku: ko VII uoony na lewym boku, za VIII na prawym, skierowane
brzuchami do siebie, gowy w kierunku NE, ale gowa jednego z koni wykrcona tak, by
oba spoglday na NW
Analogie: pozostae pochwki koni z Dendra, pochwek koni z Maratonu
Datowanie: PHIIIA-B (Pappi)
Bibliografia: Pappi 2012; Pappi, Isaakidou 2012;

(Antikas 2008, 32, no.5)
61


Karta stanowiska nr 7
e) obiekt nr 5
Nazwa stanowiska: Dendra, Argolida
Miejsce odkrycia: midzy grobami komorowymi 15 i 16, na SE od koni III i IV
Typ grobu: koci zoone bezporednio na ziemi lub w bardzo pytkiej jamie
Wymiary: brak danych
Data odkrycia: 1976 (ponowne odkrycie w 2002)
Liczba pochwkw w grobie: koci 4 osobnikw, niekompletne
Miejsce przechowywania zabytkw: Muzeum Archeologiczne w Nauplion
Stan zachowania koci: saby stan zachowania, koci pouszkadzane
Ukad pochwku: koci zostay starannie zebrane i uoone w stos
Analogie: brak znanych
Datowanie: brak danych
Bibliografia: Protonotariou-Deilaki 1990; Pappi, Isaakidou 2012;

(Protonotariou-Deilaki, 1980, tabl. Den. 5, no. 2)
Uwaga: odnalezione osobniki okazay si przedstawicielami gatunku Equus asinus

62


Karta stanowiska nr 8

Nazwa stanowiska: Ialysos (Trianda), Rodos
Miejsce odkrycia: NE sektor cmentarzyska, wrd licznych grobw jamowych
Typ grobu: grb jamowy
Wymiary: brak danych
Data odkrycia: 1978
Liczba pochwkw w grobie: 2 pochwki: 1 ko i 1 czowiek
Miejsce przechowywania zabytkw: Muzeum Archeologiczne w Rodos
Stan zachowania koci: brak danych
Ukad pochwku: ko ley w skurczonej pozycji na lewym boku, obok niego ley szkielet
mczyzny na prawym boku, te w pozycji skurczonej, ko i czowiek le plecami do
siebie
Analogie: brak znanych
Datowanie: PMIA (Pappi)
Bibliografia: Cline 2012; Girella 2005;

(Girella 2005, tabl. XVIb)
63


Karta stanowiska nr 9

Nazwa stanowiska: Kallithea Laganidia, Achaja
Miejsce odkrycia: w najniej pooonej warstwie tolosu
Typ grobu: grb tolosowy
Wymiary: tolosu ok. 3,90m, dugo dromosu 7,10m
Data odkrycia: 1987
Liczba pochwkw w grobie: 40 osb, 1 ko, koci rnych zwierzt
Miejsce przechowywania zabytkw: brak danych
Stan zachowania koci: koci przechowywane s w Patras
Ukad pochwku: brak danych
Analogie: pochwek konia z Archanes?
Datowanie: PHIIIA-B (Pappi), tolos uytkowany w okresie PHI-PHIIIC (Trantalidou 2006),
lub w PHII-PHIIIA (Papazoglou-Manioudaki 2009)
Bibliografia: Catling 1988-1989; Graff 2011; Hamilakis 1996; Papadopoulos 1991;
Papazoglou-Manioudaki 2009;
















64


Karta stanowiska nr 10
a) warstwa 2 - starsza
Nazwa stanowiska: Kokla, Argolida
Miejsce odkrycia: warstwa 2 grobu, pooona najniej
Typ grobu: grb szybowy
Wymiary: wymiary komory grobu: ok. 3m x 3,5m
Data odkrycia: 1981
Liczba pochwkw w grobie: w tej warstwie 1 ko i 1 czowiek
Miejsce przechowywania zabytkw: Muzeum Archeologiczne w Argos
Stan zachowania koci: koci bardzo kruche, zniszczone, czci brakuje
Ukad pochwku: ko w pozycji lecej, cz koci poprzemieszczana
Analogie: pochwek konia z Nauplion
Datowanie: PHIIIA2 (Trantalidou 2002), PHIIIB1 (Boessneck, Driesch 1984)
Bibliografia: Boessneck, Driesch 1984; Reese 1995;


(Boessneck, Driesch, 1984, 328, no. 1)


65


Karta stanowiska nr 10
b) warstwa 1 - modsza
Nazwa stanowiska: Kokla, Argolida
Miejsce odkrycia: warstwa 1 grobu, pooona wyej
Typ grobu: grb szybowy
Wymiary: wymiary komory grobu: ok. 3m x 3,5m
Data odkrycia: 1981
Liczba pochwkw w grobie:w tej warstwie 3 konie i 1 pies
Miejsce przechowywania zabytkw: Muzeum Archeologiczne w Argos
Stan zachowania koci: koci poniszczone, poamane, wielu brakuje
Ukad pochwku: koci zostay rozrzucone po caej komorze grobu
Analogie: zy stan zachowania koci uniemoliwia znalezienie
Datowanie: PHIIIA2 (Trantalidou 2002), PHIIIB1 (Boessneck, Driesch 1984)
Bibliografia: Boessneck, Driesch 1984; Reese 1995;

(Boessneck, Driesch, 1984, 328, no. 2)
66


Karta stanowiska nr 11

Nazwa stanowiska: Koukounaries, Paros
Miejsce odkrycia: na jednej z ulic prowadzcych do cytadeli
Typ grobu: nie dotyczy
Wymiary: nie dotyczy
Data odkrycia: 1978
Liczba pochwkw w grobie: 2 konie, liczne szkielety ludzi i zwierzt
Miejsce przechowywania zabytkw: brak danych
Stan zachowania koci: brak danych
Ukad pochwku: grupy koci ludzi i zwierzt, w nieadzie, zwglone
Analogie: studnia z ofiarami powodzi z Argos
Datowanie: PHIIIB (Crouwel 1981), PHIIIC (Catling 1982-1983)
Bibliografia: Catling 1979-1980, 1982-1983; Crouwel 1981; Karageorghis 1998; Winter
1984;

(Winter 1984, tab. 18, no. 2)
67


Karta stanowiska nr 12

Nazwa stanowiska: Lerna, Argolida
Miejsce odkrycia: w wykopie F
Typ grobu: ko zoony bezporednio na ziemi
Wymiary: nie dotyczy
Data odkrycia: 1952
Liczba pochwkw w grobie: 1
Miejsce przechowywania zabytkw: Muzeum Archeologiczne w Argos
Stan zachowania koci: cz mocno zniszczona, poamana, le zachowana
Ukad pochwku: koci luno rozrzucone, przemieszane
Analogie: jeli by to pochwek intencjonalny, to konie z Nauplion i z Argos
Datowanie: PHIIIB1 (Wiencke 1998)
Bibliografia: Caskey 1954; Crouwel 1981; Gejvall 1969; Reese 1995, 2008; Sakellarakis
1970; Wiencke 1998;

(Wiencke 1998, tabl. 19b)
68


Karta stanowiska nr 13

Nazwa stanowiska: Maraton, Attyka
Miejsce odkrycia: jama w dromosie grobu tolosowego
Typ grobu: pytki grb jamowy
Wymiary: tolosu: ok. 7m, dugo dromosu: 25m, szeroko: 2,8-1,75m
Data odkrycia: 1958
Liczba pochwkw w grobie: 2
Miejsce przechowywania zabytkw: pozostawione in situ
Stan zachowania koci: koci mocno uszkodzone, ale szkielety s kompletne
Ukad pochwku: konie zostay uoone symetrycznie, brzuchami do siebie, dotykaj si
nogami, gowy skierowane w wyjcia
Analogie: pochwki koni z Dendra
Datowanie: LHII (Kosmetatou 1993; Sakellarakis 1970), LHIIB (Pappi);
Bibliografia: Kosmetatou 1993; Sakellarakis 1970; Steinhauer 2009; Vanderpool 1959;


(Daux 1959, p. 585, no. 7)

69


Karta stanowiska nr 14

Nazwa stanowiska: Maraton Vrana, Attyka
Miejsce odkrycia: grb skrzynkowy 3 w tumulusie I
Typ grobu: skrzynkowy
Wymiary: brak danych
Data odkrycia: 1970
Liczba pochwkw w grobie: 1
Miejsce przechowywania zabytkw: pozostawione in situ
Stan zachowania koci: bardzo dobry stan zachowania koci, usunite nogi
Ukad pochwku: ukad anatomiczny, ciao skrcone, usunite koczyny
Analogie: najpierw naley zweryfikowa datowanie pochwku
Datowanie: H (Hielte-Stavropoulou 2004), bizantyjski (Themelis 1974)
Bibliografia: Hielte-Stavropoulou 2004; Pelon 1976; Protonotariou-Deilaki 1990;

(http://www.eaap.org/Previous_Annual_Meetings/2010Crete/Papers/42_Karakitsou.pdf)
Uwaga: moliwe, e mamy do czynienia z osem zdeponowanym w czasach
bizantyjskich
70


Karta stanowiska nr 15

Nazwa stanowiska: Mykeny tzw. cmentarzysko na trzecim kilometrze, Argolida
Miejsce odkrycia: w dromosie, 6m powyej podogi
Typ grobu: grb komorowy
Wymiary: dromos: dugo 32m, szeroko 2-2,3m; komora: 5,5 x 6,5m
Data odkrycia: 1921-1922
Liczba pochwkw w grobie: liczne pochwki ludzkie oraz szcztki zwierzt
Miejsce przechowywania zabytkw: brak danych
Stan zachowania koci: brak danych
Ukad pochwku: czaszk, prawdopodobnie konia, znaleziono przy pozostaociach
ludzkich pochwkw, nr 12 i 13
Analogie: zbyt mao danych, by znale analogie
Datowanie: PHIIIA2 (Wace 1932)
Bibliografia: Crouwel 1981; Reese 1995; Wace 1932;




(Wace 1932, 13, no. 7)



71


Karta stanowiska nr 16

Nazwa stanowiska: Nauplion, Argolida
Miejsce odkrycia: w samym grobie komorowym lub w jego pobliu
Typ grobu: grb komorowy
Wymiary: brak danych
Data odkrycia: 1892
Liczba pochwkw w grobie: 1 ko i 1 czowiek
Miejsce przechowywania zabytkw: brak danych
Stan zachowania koci: szkielet by w stanie nienaruszonym i kompletnym
Ukad pochwku: brak danych
Analogie: pochwek z Lerna
Datowanie: PHIIIA-B (Protonotariou-Deilaki 1990)
Bibliografia: Kosmetatou 1993; Sakellarakis 1970;



















72


Karta stanowiska nr 17

Nazwa stanowiska: Nichoria, Mesenia
Miejsce odkrycia: na obszarze osady oraz w okolicach dromosu grobu tolosowego
Typ grobu: nie dotyczy
Wymiary: nie dotyczy
Data odkrycia: 1972-1973
Liczba pochwkw w grobie: na rnych obszarach stanowiska znaleziono 14 koci
Miejsce przechowywania zabytkw: Muzea Archeologiczne w Chora i Kalamata, Muzeum
Historii Naturalnej Uniwersytetu w Minnesocie
Stan zachowania koci: mocno zniszczone, pocierane zby
Ukad pochwku: pojedyncze koci znajdoway si w rnych warstwach osady
Analogie: koci z Lerna
Datowanie: HI - PHIIIA2-B (Sloan, Duncan 1978)
Bibliografia: Reese 1995; Sloan, Duncan 1978;

(Rapp, Aschenbrenner, ed. 1978, 299, no. 6-8)
73


Bibliografia

Anderson J. K.
1961 Ancient Greek Horsemanship, London.
Antikas T.
2008 Fish Eating Horses in Central Macedonia of the 5
th
Century BCE: Was
Herodotus Finally Right? [w:] Veterinarija ir Zootechnika, vol. 44 (66),
Kaunas, p. 31-37.
Bennett M.
2008 Burial Customs and the Reconstruction of Mycenaean Social Structure,
Cincinnati.
Boessneck J., Driesch A.
1984 Die zoologische Dokumentation der Reste von vier Pferden und einem
Hund aus einem mykenischen Schachtgrab in Kokla bei Argos
(Peloponnes) [w:] Spixiana, vol. 7(3), Mnchen, p. 327-333.
Carstens A. M.
2005 To Bury a Ruler. The Meaning of the Horse in Aristocratic Burials [w:] V.
Karageorghis, H. Matthus, ed., Cyprus: Religion and Society from the
Late Bronze Age to the End of the Archaic Period, Mhnesee, p. 57-76.
Caskey J.
1954 Excavations at Lerna, 1952-1953 [w:] Hesperia, vol. 23, p. 3-30.
Catling H. W.
1979-1980 Archaeology in Greece, 1979-1980 [w:] Archaeological Reports, vol. 26,
p. 3-53.
1982-1983 Archaeology in Greece, 1982-1983 [w:] Archaeological Reports, vol. 29,
p. 3-62.
1988-1989 Archaeology in Greece, 1988-1989 [w:] Archaeological Reports, vol. 35,
p. 3-116.
Cline E., ed.
2012 The Oxford Handbook of the Bronze Age Aegean, Oxford.
Conter C. N.
2003 Chariot Usage in Greek Dark Age Warfare [w:] Electronic Theses,
74


Treatises and Dissertations, vol. 3423, [on-line] modyfikowany: 17
sierpnia 2012, http://diginole.lib.fsu.edu/etd/3423/.
Cromarty R. J.
2008 Burning Bulls, Broken Bones: Sacrificial Ritual in the Context of Palace
Period Minoan Religion, Oxford.
Crouwel J. H.
1981 Chariots and other Means of Land Transport in Bronze Age Greece,
Amsterdam.
Daux G.
1959 Deiras. Chronique des fouilles [w:] Bulletin de correspondance
hellnique, vol. 83, Paris, p. 769-774.
Demakopoulou K., ed.
2006 The Aidonia Treasure: Seals and Jewellery of the Aegean Late Bronze
Age, Athens.
Deshayes J.
1956 Ncropole de la Deiras [w:] Bulletin de correspondance hellnique, vol.
80, Paris, p. 361-365.
1966 Argos, les fouilles de la Deiras, tudes ploponnsiennes IV, Paris.
Dirlik N.
2012 The Tholos Tombs of Mycenaean Greece, Uppsala.
Drews R.
1988 The Coming of the Greeks. Indo-European Conquests in the Aegean
and the Near East, Princeton.
Evans A.
1928 The Palace of Minos, vol. 2(1), London.
75


Gaebel R.
2002 Cavalry Operations in the Ancient Greek World, Norman, Oklahoma.
Gejvall N.-G.
1969 Lerna. A Preclassical Site in the Argolid. Results of Excavations
Conducted by the American School of Classical Studies at Athens,
vol. I, The Fauna, Princeton.
Girella L.
2005 Ialysos. Foreign Relations in the Late Bronze Age. A Funerary
Perspective [w:] R. Laffineur, E. Greco, ed., Emporia: Aegeans in the
Central and Eastern Mediterranean. Proceedings of the 10
th

International Aegean Conference/10e Rencontre genne
internationale, Athens, Italian School of Archaeology, 14-18 April 2004,
Aegaeum, vol. 25, p. 129-139.
Graff E.
2011 Mycenaean Occupants of Ancient Kallithea: Understanding a
Population's Health, Culture and Lifestyle Through Bioarchaeological
Analysis, Waterloo.
Hamilakis Y.
1996 A Footnote on the Archaeology of Power: Animal Bones from a
Mycenaean Chamber Tomb at Galatas, NE Peloponnese [w:] The
Annual of the British School at Athens, vol. 91, London, p. 153-166.
Hielte-Stavropoulou M.
2004 Traces of Ritual in Middle Helladic Funeral Contexts including an
Assessment of Geographical Location [w:] M. Wedde, ed.,
Celebrations. Selected Papers and Discussions from the Tenth
76


Anniversary Symposion of the Norwegian Institute at Athens, 12-16
May 1999, Bergen, p. 9-33.
Hughes D.
1991 Human Sacrifice in Ancient Greece, London.
Jones-Bley K
2000 Sintashta Burials and their Western European Counterparts [w:]
J. Davis-Kimball, E. Murphy, et al., ed. Kurgans, Ritual Sites and
Settlements: Eurasian Bronze and Iron Age, Oxford, p. 126-134.
Karageorghis V.
1998 Mycenaean Acropoleis in the Aegean and Cyprus: some Comparisons
[w:] Aegaeum, vol. 18, p. 127-136.
Kelekna P.
2009 The Politico-Economic Impact of the Horse on Old World Cultures: an
Overview [w:] Sino-Platonic Papers, vol. 190, p. 1-31.
Kosmetatou E.
1993 Horse Sacrifices in Greece and Cyprus. [w:] Journal of Prehistoric
Religion, vol. VII, Jonsered, p. 31-41.
Kritzas Ch.
1976-1978 [w:]
, vol. 2, !"#. [non
vidi]
Krystalli-Votsi K.
2006 The Excavation of the Mycenaean Cemetery at Aidonia [w:] K.
77


Demakopoulou, ed. The Aidonia Treasure: Seals and Jewellery of the
Aegean Late Bronze Age, Athens, p. 21-31.
Lasota-Moskalewska A.
2005 Zwierzta udomowione w dziejach ludzkoci, Warszawa.
2008 Archeologia. Ssaki, Warszawa.
2009 A Problem of the Earliest Horse Domestication. Data from the Neolithic
Camp Ayakagytma the Site, Uzbekistan, Central Asia [w:]
Archaeologia Baltica, vol. 11, p. 14-20.
Levine M.
1990 Dereievka and the Problem of Horse Domestication [w:] Antiquity, vol.
64, p. 727-740.
2005 Domestication and Early History of the Horse [w:] D. Mills, S. McDonell, ed.
The Domestic Horse: The Origins, Development and Management of its
Behaviour, Cambridge, p. 5-22.
2006 MtDNA and Horse Domestication: the Archaeologist's Cut [w:] M.
Mashkou, ed. Equids in Time and Space. Papers in Honour of Vera
Eisenmann, Oxford, p. 192-201.
Little L., Papadopoulos J.
1998 A Social Outcast in Early Iron Age Athens [w:] Hesperia, vol. 67,
p. 375-404.
Marketou T.
2012 Rhodes [w:] E. Cline, ed. The Oxford Handbook of the Bronze Age
Aegean, Oxford, p. 775-796.
McDonald W., Wilkie N., ed.
78


1978 Excavations at Nichoria in Southwest Greece, vol. 2, The Bronze Age
Occupation, Minneapolis.
Mee C., Cavanagh W.
1990 The Spatial Distribution of Mycenaean Tombs [w:] The Annual of the
British School At Athens, vol. 85, London, p. 225-243.
Nefedkin A.
2001 Boevye kolesnicy i kolesni$ie drevnich Grekov, Sankt-Petersburg. [non
vidi]
Palmer R.
1997 Appendix A: Bronze Age and Iron Age Aegean and Cypriote Burials
with Horses [w:] L. Edmunds, The Horse and the Maiden: An Urban
Legend in Ancient Athens, [on-line] modyfikowany: 19 grudnia 1999,
http://www.rci.rutgers.edu/~edmunds/HorseMaidenTOC.html.
Papadopoulos T.
1991 Achaea's Role in the Mycenaean World [w:] A. Rizakes, ed., Achaia und
Elis in der Antike: Akten des 1. Internationalen Symposiums, Athen,
19-21 Mai 1989, Athens, p. 31-37.
Papazoglou-Manioudaki L.
2009 Dishonouring the Dead: the Plundering of Tholos Tombs in the Early
Palatial Period and the Case of the Tholos Tomb at Mygdalia Hill
(Petroto) in Achaea [w:] H. Cavanagh, W. Cavanagh, J. Roy, ed.,
Honouring the Dead in the Peloponnese. Proceedings of the
Conference held at Sparta 23-25 April 2009, Nottingham, p. 501-520.
Pappi E.
2012 % [w:] M. Andreadaki-Blazaki, ed. 2000-2010. ! &
79


' ( &) *#(, A"#, p. 90-91.
Pappi E., Isaakidou V.
2012 On the Significance of Equids in the Late Bronze Age Aegean: New and
Old Finds from the Cemetery of Dendra in Context [artyku jeszcze nie
publikowany, otrzymany od autorek w 2012r.]
Payne S.
1990 Appendix: Field Report on the Dendra Horses [w:] R. Hgg, G.
Nordquist, ed., Celebrations of Death and Divinity in the Bronze Age
Argolid, Stockholm.
Pelon O.
1976 Tholoi, tumuli et cercles funraires. Recherches sur les monuments
funraires de plan circulaire dans l'ge de l'ge du Bronze, Paris.
Protonotariou-Deilaki E.
1980 + , , !"#.
1990 The Tumuli of Mycenae and Dendra. [w:] R. Hgg, G. Nordquist, ed.
Celebrations of Death and Divinity in the Bronze Age Argolid,
Stockholm.
Rapp G., Aschenbrenner S., ed.
1978 Excavations at Nichoria in Southwest Greece, vol. 1, Site, Environs,
and Techniques, Minneapolis.
Reese D.
1995 Equid Sacrifices/Burials in Greece and Cyprus: An Addendum [w:]
Journal of Prehistoric Religion, vol. IX, Jonsered, p. 3542.
80


2008 Faunal Remains from Late Helladic Lerna (Argolid, Greece) [w:]
Mediterranean Archaeology and Archaeometry, vol. 8(1), p. 5-25.
Sakellarakis J. A.

1970 Das Kuppelgrab A von Archanes und das kretisch-mykenische
Tieropferritual. [w:] Praehistorische Zeitschrift, vol. 45, p. 135-219.
1992 Archanes Phourni [w:] E. Myers, J. Myers, ed. The Aerial Atlas of
Ancient Crete, London.
Schilardi D.
1999 The Mycenaean Horseman (?) of Koukounaries [w:] Aegaeum, vol.
20(3), p. 751-755.
Sloan R., Duncan M.
1978 Zooarchaeology of Nichoria [w:] G. Rapp, S. Aschenbrenner, ed.
Excavations at Nichoria in Southwest Greece, vol. 1, Site, Environs,
and Techniques, Minneapolis.
Steinhauer G.
2009 Marathon and the Archaeological Museum, Athens.
Themelis P. G.
1974 ". -& # * [w:] ,
vol. 29, p. 242-244. [non vidi]
Trantalidou K.
2006 Companions from the Oldest Times: Dogs in Ancient Greek Literature,
Iconography and Osteological Testimony [w:] L. Snyder, E. Moore, ed.,
Dogs and People in Social, Working, Economic or Symbolic Interaction.
Proceedings of the 9
th
Conference of the International Council of
Archaeozoology, Durham, August 2002, Oxford, p. 96-119.
2010 Mikri Doxipara-Zoni. The Horses from the Tumulus Osteometric Data
and Comparisons with Equid Remains from Southeastern European
Sites [w:] D. Triantaphyllos-Domna Terzopoulou, ed. Horses and
Wagons in the Ancient World. Proceedings of One Day Scientific
Meeting, Orestiada-Greece September 30, 2008, Orestiada, p. 117-
124.
Vanderpool E.
81


1959 News Letter from Greece [w:] American Journal of Archaeology, vol. 63,
p. 279-283.
Vermeule E.
1974 Greece in the Bronze Age, Chicago.
1981 Aspects of Death in Early Greek Art and Poetry, Los Angeles.
Wace A. J. B.
1932 Chamber Tombs at Mycenae [w:] Archaeologia, vol. 82, Oxford.
Warren P., Hankey V.
1989 Aegean Bronze Age Chronology, Bristol.
White N.
1984 News Letter from Greece 1982 [w:] American Journal of Archaeology,
vol. 88(1), p. 51-58.
Wiencke M.
1998 Mycenaean Lerna [w:] Hesperia, vol. 67, p. 125-214.
Winter N.
1982 News Letter from Greece [w:] American Journal of Archaeology, vol. 86,
p. 539-556.

82