Uniwersytet Warszawski

Instytut Archeologii


Anna Maria Malinowska
Nr albumu: 248 766


Piercie z Aidonii na tle innych przedstawie koni
w kulturze mykeskiej
The Aidonia Ring and other Representations of Horses
In Mycenaean Culture


Praca licencjacka
na kierunku archeologia
w zakresie archeologii egejskiej




Praca wykonana pod kierunkiem
Dr hab. prof. UW Kazimierza Lewartowskiego




Warszawa, czerwiec 2010
2


Owiadczenie kierujcego prac

Owiadczam, e niniejsza praca zostaa przygotowana pod moim kierunkiem
i stwierdzam, e spenia ona warunki do przedstawienia w postpowaniu o nadanie tytuu
zawodowego.



Data podpis kierujcego prac











Owiadczenie autora (autorw pracy)

wiadom odpowiedzialnoci prawnej owiadczam, e niniejsza praca dyplomowa
zostaa napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treci uzyskanych w sposb
niezgodny z obowizujcymi przepisami.
Owiadczam rwnie, e przedstawiona praca nie bya wczeniej przedmiotem
procedur zwizanych z uzyskaniem tytuu zawodowego na wyszej uczelni.
Owiadczam ponadto, e niniejsza wersja jest identyczna z zaczon wersj
elektroniczn.


Data podpis autora (autorw) pracy







3


Streszczenie
Przedstawienie koni na piercieniu z Aidonii jest bardzo realistyczne, zwaszcza w
porwnaniu z innymi zabytkami z komi w kulturze mykeskiej. Z powodu posiadania tych
zwierzt jedynie przez arystokracj, najbardziej dopracowane s przedstawienia na sztuce
zwizanej z paacami, czyli freskach i pieczciach. Wizerunki na ceramice s bardzo
uproszczone i schematyczne. Z czasem w kulturze mykeskiej wytworzya si specyficzna
maniera ukazywania koni, najczciej cigny one rydwan. Na zabytkach mona rozpozna
dwa typy morfologiczne koni: podobne do kucw oraz drobne konie czystej krwi.












Sowa kluczowe:

Grecja, kultura mykeska, archeozoologia, konie, ikonografia






Dziedzina pracy
Archeologia 08400







Klasyfikacja tematyczna
Archeologia egejska




4

Spis treci

1. Wstp
1.1 wyjanienie wyboru tematu... 5
1.2 ramy chronologiczne i geograficzne kultury mykeskiej.. 7
1.3 historia koni, ich udomowienie i pojawienie si w Grecji.. 9
1.4 stan bada nad komi w Grecji, rda... 12
2. Rozdziay
2.1 krtka historia skarbu z Aidonii 14
2.2 piecz z koniem z Aidonii 17
2.3 przedstawienia na pieczciach 20
2.4 przedstawienia koni na freskach. 25
2.5 przedstawienia koni na ceramice 29
3. Podsumowanie. 33
Katalog zabytkw.. 35
Bibliografia.. 55












5
Rozdzia 1.1
Wyjanienie wyboru tematu

Inspiracj dla napisania tej pracy stao si dla mnie zobaczenie na ywo, w
Muzeum Archeologicznym w Nemea, zotego piercienia z Aidonii, na ktrym
przedstawiono rydwan cignity przez par koni. Zachwycajca bya dla mnie
szczegowo, z jak ukazane zostay nawet drobne szczegy koskiej budowy,
minie, a nawet yy. Postanowiam znale inne zabytki przedstawiajce te
zwierzta na zabytkach mykeskich, nie znalazam jednak ksiki, ktra byaby
powicona tylko i wycznie koniom w kulturze mykeskiej. Postanowiam wic
przedstawienia koni, porwnywane z najpikniejszym dla mnie sygnetem z
cmentarzyska w Aidonii, uczyni tematem mojej pracy licencjackiej.
Bardzo trudno byo mi dobra kryteria wyboru zabytkw dla tej pracy. Istnieje
ogromna liczba zabytkw z komi, czsto s to jednak przedstawienia
fragmentaryczne, nie zachowane w caoci. Postanowiam skupi si na pieczciach,
freskach oraz ceramice z tego prostego powodu, e tego typu zabytkw jest po
prostu najwicej i najatwiej jest wybra te, ktre maj najkompletniejsze
przedstawienia i mog by przydatne w mojej pracy.
Jeli chodzi o pieczcie, wybraam te bardziej znane, dobrze zachowane, ktre
mona w miar bezpiecznie porwna z t z Aidonii. Zrobiam jeden wyjtek,
poniewa w zbiorze umieciam rwnie odciski sygnetu z Krety, gdy stanowi one
analogi dla pieczci z Aidonii. Z zachowanych bardzo licznie fragmentw malowide
ciennych wybraam te, na ktrych moemy bez wtpienia stwierdzi, e
przedstawiaj konie. Sporo freskw jest od dawna zrekonstruowanych i dawno nie
weryfikowanych, jak np. fresk z megaronu w Mykenach, gdzie na rekonstrukcji
przedstawiany jest ko, mimo e jego rzekomy brzuch moe by tak naprawd
wieloma innymi rzeczami. Wybraam freski z rnych paacw, z ciekawymi
przedstawieniami koni, nawet jeli s one bardzo niewielkie. Najwicej problemw
przysporzya mi ceramika. Istnieje ogromna ilo ceramiki typu pictorial z
przedstawieniami koni, a zwaszcza kraterw z rydwanami. Bardzo trudno wybra
odpowiednie kryteria dla tych zabytkw. Zdecydowaam si na wybr rnych
przedstawie z okresw od PHIIIA do PHIIIC. Czsto w swoich wyborach
przedkadaam interesujce szczegy anatomiczne nad kompletno
6
przedstawienia, jak np. na fragmencie krateru z Myken, gdzie widoczne s niemal
wycznie koskie kopyta. Wybieraam zabytki, czsto mniej znane, ktre mnie
zainteresoway, i na ktrych konie s ukazane w sposb ciekawy, czsto
niestandardowy dla tej kultury.





























7
Rozdzia 1.2
Zarys chronologiczny i geograficzny kultury mykeskiej

Kultura mykeska rozwina si na ldzie greckim, a dokadniej na Pwyspie
Peloponeskim, pod koniec rodkowej epoki brzu i trwaa a do koca pnej epoki
brzu. Dominacja i ekspansja Mykeczykw w wiecie greckim spowodowaa, e
pna epoka helladzka jest nazywana zamiennie okresem mykeskim. Kultura ta
wzia nazw od swego najsynniejszego stanowiska, czyli miasta Mykeny w
Argolidzie, ktre byo badane w drugiej poowie XIX wieku przez Heinricha
Schliemanna. Odkry on Okrg Grobw Szybowych A, wany dlatego, e pochodzi
on z tzw. okresu grobw szybowych, kiedy to nastpio przejcie od budowli i kultury
redniego brzu do epoki pnej. Okresem kocowym by za sub-mykeski, kiedy
to rozpocza si epoka elaza i tzw. okres wiekw ciemnych (Lewartowski et al.
1999).
Na pocztku kultura mykeska rozwijaa si na terenie pnocno-wschodniego
pwyspu Peloponeskiego, czyli w Argolidzie, gdzie znajduj si najwaniejsze
stanowiska i paace. Szybko jednak nastpio rozprzestrzenianie si wpyww
mykeskich, a w okresie PHIIIA2 Mykeczycy zdominowali obszar Grecji ldowej, a
take Kret i wyspy na Morzu Egejskim. lady Mykeczykw s znajdowane rwnie
w Tessalii, Macedonii, Azji Mniejszej i w wielu innych, czsto do odlegych
miejscach (Mountjoy 1993, 5-30).
Piszc t prac korzystaam z chronologii bezwzgldnej kultur egejskich
zaproponowanej przez P.Warrena i V.Hankey (ryc.1), z wyczeniem chronologii dla
wysp cykladzkich, poniewa nie zajmowaam si zabytkami z tego rejonu. Kultura
mykeska dzieli si na trzy fazy: wczesnomykesk, ktra obejmuje okres od H/PH
do PHII-IIIA, rodkowomykesk, czyli od PHIIIA do PHB oraz pnomykesk, czyli
okres PHIIIC. Fazy te zwane s te kolejno przedpaacow, paacow i popaacow
(Lewartowski et al. 1999).



8

Ryc. 1(Hankey, Warren 1989)










9
Rozdzia 1.3
Historia koni, ich udomowienie i pojawienie si w Grecji

Pierwsze znane przedstawienia koni pochodz z okresu pnego paleolitu, czyli
mniej wicej sprzed 15000 lat. S to malunki naskalne z terenw dzisiejszej Francji i
Hiszpanii, wizane z kultur magdalesk. W tak dawnym okresie nie mona jeszcze
mwi o udomowieniu. Na stada dzikich koni polowano w celu zdobycia misa i skr
dla cigle zwikszajcej si populacji ludzi. Na wielu stanowiskach archeologicznych
datowanych na koniec ostatniej epoki lodowcowej znajduje si szcztki koni, czsto
w bardzo duej iloci (przykadem moe by stanowisko Solutr we Francji). Masowe
wybijanie koni i ocieplenie klimatu, przez ktre liczne niegdy stepy zostay
zastpione przez lasy, tak znaczco zmniejszyy ilo dzikich koni, e okoo 10000
lat p.n.e. na terenie Ameryki Pnocnej wygina caa ich populacja. Z terenw
Europy dzikie konie emigroway do centralnej czci Azji, gdzie do pocztkw XX
wieku yy niewielkie konie Przewalskiego, posiadajce wiele cech koni pierwotnych.
A do 7000 lat p.n.e. konie byy niezwykle rzadkie na zachodzie Eurazji. (Clutton-
Brock 1992, 11, 24).
Udomowienie koni do dzi przysparza zooarcheologom wielu problemw. Nie
ma nadal jasnej odpowiedzi na pytanie gdzie i kiedy to nastpio. Jest rwnie
problem z okreleniem gatunku zwierzcia, ktre mogo by bezporednim
przodkiem konia domowego. Z dzikiego konia, Equus ferus, zamieszkujcego we
wczesnym holocenie tereny Europy i Azji (Benecke 1998, 9-21) wytworzyy si dwa
podgatunki, tarpan i ko Przewalskiego, i teoretycznie obydwa mog by przodkami
konia domowego. Wynika to z tego, e udomowienie konia miao charakter
politopiczny, czyli mogo przebiega niezalenie od siebie, na rnych terenach,
wrd rnych grup ludnoci. Na korzy tarpana przemawia jednak fakt, i ko
Przewalskiego i ko domowy maj inn liczb chromosomw. Genotyp tarpana nie
jest niestety dotd znany, jednak wywodzce si od niego koniki polskie s
identyczne pod wzgldem liczby chromosomw koniom domowym i wynosi 2n=64
(Lasota-Moskalewska et al. 2009, 14-20).
Nie okrelono dotd miejsca ani daty moliwego udomowienia konia. Mogo to
by wszdzie tam, gdzie wystpowa tarpan, czyli w Europie i zachodniej Azji.
10
Zazwyczaj dla okrelenia najwczeniejszej daty udomowienia danego gatunku
wystarczy znalezienie na kociach z okrelonego stanowiska zmian morfologicznych,
charakterystycznych dla procesu udomowienia. Niestety, dla konia nie mona
zastosowa tej metody, poniewa przez bardzo dugi czas szkielety koni dzikich i
domowych nie rniy si od siebie. W tej sytuacji stosuje si inne znaczniki
udomowienia, jak pozostaoci uprzy, lady na kociach bdce wynikiem
uytkowania tych zwierzt, jak np. starcie zbw przez wdzido, pochwki koskie
(cho mogy to by rwnie ofiary z koni dzikich), zwikszenie rnorodnoci koci,
czyli ich ksztatu i wymiarw oraz zwikszenie udziau koci na stanowiskach, co
moe nie by dowodem udomowienia, ale przynajmniej oswojenia. Dziki tym
znacznikom Benecke doszed do wniosku, e najwczeniejsze znane miejsce
udomowienia konia znajduje si na terenach neolitycznej kultury Tripoli, czyli na
obecnej Ukrainie, nad Dnieprem. Materia stamtd jest datowany na pierwsz
poow szstego tysiclecia p.n.e. (Benecke 1998). Wedug innego badacza, O.
Zhuravleva, udomowienie konia rozpoczo si na terenach innej neolitycznej kultury
z Ukrainy, kultury Bug-Dniestr i miao miejsce w czwartym tysicleciu p.n.e. Obecnie
data udomowienia moe si znaczco przesun. Na wczesnoneolitycznym
stanowisku Ayakagytma w Uzbekistanie, ktre jest datowane na okoo 8000-7400
p.n.e. znaleziono duo koci udomowionych zwierzt, jak np. byda, za udzia
procentowy koci koskich wynis a 30-40%, co jest najwczeniejsz znana dat
udomowienia koni (Lasota-Moskalewska et al. 2009). Do mniej wicej 2000 roku
p.n.e. ko domowy rozpowszechni si na terenie Europy i jego koci znajdowane s
na stanowiskach z pnego neolitu od zachodniej Azji, a po Wyspy Brytyjskie.
Wtedy te konie czciowo mogy zastpi bydo jako zwierzta pocigowe, gwnie
dziki swej szybkoci (Clutton-Brock 1992, 57).
Na terenie Grecji dzikie konie nie przetrway okresu plejstocenu i zostay
sprowadzone duo pniej jako zwierzta ju udomowione. Najwczeniejsze
znaleziska koci koskich z obszaru pwyspu Peloponeskiego s datowane na
okres WHIII (znalezione w Tirynsie) (Laszczak 1999, 85-86). S dwie moliwe drogi
sprowadzenia koni domowych na teren Grecji. Pierwszym, bardziej oczywistym, jest
import koni z terenw pooonych na pnoc, co powiadczaj znaleziska z
Macedonii, datowane na okres wczesnej epoki brzu. Przykadem moe by
stanowisko Servia w zachodniej Macedonii, gdzie podczas wykopalisk w latach
11
1971-73 brytyjscy badacze odkryli kosk ko, ktra zostaa wydatowana na okres
WH. Konie mogy dotrze do Grecji take ze wschodu. Na terenach Anatolii i
Lewantu udomowione konie pojawiaj si ju w drugim tysicleciu p.n.e. jako
zwierzta pocigowe. W zachowanych przekazach s przedstawiane te jako
drogocenne dary wrczane sobie przez wadcw. Pierwsze znane przedstawienia
koni z terenw Peloponezu pochodz z drugiej poowy XVI wieku p.n.e. i s to
wizerunki koni cigncych rydwany. Jest przypuszczenie, e wczeniej konie mogy
by uywane do jazdy wierzchem lub jako egzotyczne ciekawostki trzymane przez
bogatych ludzi, ale nie ma adnych dowodw mogcych powiadczy te
przypuszczenia (Crouwel 1981, 32, 40).




















12
Rozdzia 1.4
Stan bada nad komi w Grecji, rda.

Informacje o koniach w kulturze mykeskiej uzyskujemy z trzech podstawowych
rde: pozostaoci osteologicznych, ikonografii oraz z tabliczek z pismem linearnym
B (Crouwel 1981, 32). Duym problemem w Grecji jest to, e nadal stosunkowo
rzadko prowadzi si tam badania archeozoologiczne na stanowiskach, a jeli ju s
prowadzone, czsto koci badane s przez zwykych archeologw, a nie przez
ekspertw. Mimo braku szczegowych opisw szcztkw kostnych, wielu autorw
od dawna powicao koniom miejsce w swych ksikach. Byy to jednak zwykle
opisy na podstawie ikonografii, jak na przykad prace Arthura Evansa (Evans 1935).
Wiele stanowisk badanych na przeomie XIX i XX wieku do dzi nie doczekao si
wynikw bada archeozoologicznych (Laszczak 1999, 2-5).
Wyjtkiem dla starszych wykopalisk s badania Carla Blegena z lat 30 XX
wieku na stanowisku Troja Hisarlik, gdzie przeprowadzono szczegowe badania
koci zwierzcych (Crouwel 1981, 32-39). Chyba najbardziej szczegowe badania
nad komi byy przeprowadzone w Lerna w Argolidzie, gdzie materiaem
zoologicznym zajmowa si Nils-Gustav Gejvall. Dziki do licznym szcztkom koni
udao mu si ustali redni wysoko w kbie na okoo 1,45m. Zblion wysoko
w epoce brzu miay konie z terenw Anatolii i Egiptu. Podobne konie zostay
zidentyfikowane przez Gejvalla take w Troi w okresie od Troi VI do koca Troi VII
(Gejvall 1969).
Informacje osteologiczne o koniach zostay rwnie opublikowane przez
amerykask ekspedycj prowadzc badania w Nichorii w Messenii, gdzie take
odnaleziono koci niewielkich, kucykowatych koni. W Maratonie w Attyce w 1958
roku odnaleziono w grobie tolosowym dwa kompletne koskie szkielety. W 1978
roku w Dendra odkryto cztery szkielety koni w dromosach mykeskich grobw.
Innym stanowiskami z opublikowanymi znaleziskami archeozoologicznymi jest
jeszcze, midzy innymi, Archanes, gdzie znaleziono pojedynczy koski szkielet w
1965 roku (Crouwel 1981, 36). Trzy szcztki koni znane s z Tirynsu (Driesch 1990).
W mojej pracy najwikszym problemem okaza si brak publikacji w peni
powiconych koniom w epoce brzu w Grecji. W celu najlepszego poznania
problemu naley zapozna si z ksikami z rnych dziedzin. Publikacji o
13
udomowieniu zwierzt jest bardzo duo, szybko jednak informacje w nich zawarte
ulegaj dezaktualizacji, z powodu wielu nowych odkry, gwnie na terenach Rosji i
Ukrainy. Bardzo dobry i wci aktualny podrcznik o udomowieniu zwierzt zosta
napisany przez Alicj Lasot-Moskalewsk (Lasota-Moskalewska 2005). Bardzo
duo informacji nie tylko o samym udomowieniu, ale rwnie o przedstawieniach i
wykorzystaniu koni zawiera ksika Juliet Clutton-Brock (Clutton-Brock 1992).
Najaktualniejsz publikacj dotyczc najdawniejszego znanego miejsca
udomowienia konia jest artyku z czasopisma Baltica z 2009 roku autorstwa Alicji
Lasoty-Moskalewskiej i Karola Szymczaka o koskich szcztkach ze stanowiska
Ayakagytma w Uzbekistanie (Lasota-Moskalewska et al. 2009).
Informacje o ikonografii czerpaam z wielu rnych publikacji. Duo zabytkw
z wizerunkami koni jest przedstawionych w ksikach Arthura Evansa (Evans 1935),
mimo e cz informacji jest ju przestarzaa. Bardzo szczegowy spis wikszoci
zabytkw przedstawiajcych konie zawiera ksika Joosta Crouwela powicona
rydwanom w epoce brzu w Grecji (Crouwel 1981). Przedstawienia na pieczciach
s najlepiej opisane w Corpus der minoischen und mykenischen Siegel, jednak dla
opisu samych koni na nich przedstawionych wystarcza Crouwel, Evans oraz dobry
atlas anatomii zwierzt. Wikszo wydanych w Polsce atlasw jest niezwykle
szczegowa i przeznaczona dla studentw weterynarii, jednak korzystaam z do
przystpnego, trzytomowego atlasu anatomii autorstwa Popesko (Popesko 1977).
Informacje o przedstawieniach na freskach czerpaam z Crouwela, oglnego
opracowania Sary Immerwahr (Immerwahr 1989), ksiki o malarstwie ciennym
Lydii Morgan (Morgan 2005) oraz z opracowa poszczeglnych stanowisk, jak na
przykad publikacji z wykopalisk w Tirynsie (Rodenwaldt 1912). Oglne dane
dotyczce ceramiki mykeskiej czerpaam z monumentalnego dziea Arne
Furumarka (Furumark 1941) oraz z ksiki P. Mountjoy, zwaszcza z podrozdziaw
dotyczcych ceramiki typu pictorial (Mountjoy 1993). Sama ceramika typu pictorial
ze stanowiska w Mykenach zostaa opisana przez Joosta Crouwela w jednej z czci
Well built Mycenae (Crouwel 1991). Duo informacji dostarcza rwnie katalog
ceramiki typu pictorial z Narodowego Muzeum Archeologicznego w Atenach
(Sakellarakis 1992).

14
Rozdzia 2.1
Krtka historia skarbu z Aidonii

W roku 1996 Grecy witowali powrt do kraju cennego skarbu skradzionego z
mykeskiego cmentarzyska w Aidonii. Groby zostay spldrowane prawdopodobnie
w latach 70 i 80 XXw., tu przed rozpoczciem tam wykopalisk przez greck
ekspedycj, a same zabytki przebyy niezwyk i dug drog a do ich wystawienia
na aukcji w Nowym Jorku w roku 1993. Z powodu problemw czysto formalnych
miny jednak jeszcze a trzy lata nim skradzione przedmioty wrciy do ojczyzny.
Pierwsze wykopaliska na stanowisku Aidonia, niedaleko miasta Nemea w
Argolidzie rozpoczy si w czerwcu 1978 roku i byy prowadzone przez efora
staroytnoci tego regionu, Katie Demakopoulou. Prace trway 4 sezony w latach
1978-1980. Ju wtedy byo wiadome, e cmentarzysko jest miejscem bardzo
istotnym dla lepszego poznania kultury mykeskiej. Prace zaczto od stanowiska
Gournospilia wchodzcego w skad miejscowoci Aidonia. W badanej czci
cmentarzyska groby byy umieszczone na grzbiecie wzgrza i prawdopodobnie z
powodu braku miejsca wchodziy na siebie, na przykad cz komory grobowej
jednego grobu nachodzia na dromos innego. Odkopano w sumie 17 grobw
komorowych, dwa same dromosy i jeden grb szybowy. Wikszo grobw ma
monumentalne i zdobione fasady, czsto spotykane s rwnie nisze w cianach i
niewielkie wykopy w pododze. Cmentarzysko prawdopodobnie byo uytkowane od
XVI w. p.n.e., kiedy byy utrzymywane kontakty z kultur minojsk oraz z Cykladami;
wpywy te s widoczne w znalezionych zabytkach.
Niestety, wikszo grobw zostaa spldrowana przez zodziei zabytkw,
ktrzy rozorali ziemi na bardzo duym obszarze i kradli wszystko co trafio im w
rce. Co najgorsze, kontekstu zostay pozbawione znaleziska wiadczce o
praktykach kultowych w Aidonii, podobnych do powiadczonych na minojskiej Krecie.
Na przykad, w niezrabowanym grobie szybowym znaleziono pozbawione gw
szkielety koni i porozbijane kyliksy. Z kolei w grobie komorowym nr 14 znalaz si
sam dromos z faszywymi drzwiami, za ktrymi znajdowa si in situ szkielet konia.
Za szcztkami konia znajdowao si 14 koskich uchw. Pewne podobiestwa
mona odnale w grobie tolosowym z Archanes.
15
W Aidonii praca archeologw polegaa nie tylko na samych wykopaliskach, ale
rwnie na, w miar moliwoci, odtwarzaniu rzeczywistoci zniszczonej przez
zodziei. Na szczcie dziki czsto nie odkrytym niszom i nie spldrowanym grobom
okryto okoo 270 zabytkw ceramiki, ktra posuya do wydatowania cmentarzyska.
Wyoni si rwnie obraz czci spoeczestwa tam pochowanego: byli to ludzie
bogaci, utrzymujcy bliskie stosunki z reszt Argolidy, a nawet z minojsk Kret.
Bro wkadana do mskich grobw bya najlepszej jakoci, natomiast wszelka
biuteria, midzy innymi ze zota, bursztynu i kamieni pszlachetnych bya
wykonana w bardzo dobrych warsztatach.
Przeomem dla pniejszego odzyskania zabytkw stay si badania w grobie
nr 7, gdzie badacze odnaleli niezrabowan jam z wtrnym pochwkiem, przy
ktrym znajdowa si skarb cennej biuterii, w wikszoci zotej, wydatowany na
okoo 1500r. p.n.e.. Niezwyky kunszt wykonania przypomina najlepsze wyroby z
Myken. Uwag zwraca zwaszcza zoty piercie, przedstawiajcy kobiety w czasie
procesji. W skarbie znalazy si zote sygnety, zote paciorki o rnorakich ksztatach,
pieczcie z kamieni pszlachetnych i wiele innych wspaniaych przedmiotw, dziki
ktrym mona ju byo mie pewno co do wysokiego statusu spoecznego
pochowanych.
Od tej pory archeolodzy zwizani z wykopaliskami w Aidonii zaczli ledzi
wszelkie moliwe aukcje na caym wiecie, wierzc, e w kocu skarby z pozostaych
grobw zostan ujawnione. I rzeczywicie, w kwietniu 1993 roku dua kolekcja
mykeskiej biuterii zostaa wystawiona na aukcj w Galerii Michaela Warda w
Nowym Jorku. Porwnanie wystawionych przedmiotw z odkrytymi w kryjwce w
grobie nr 7 dao silne przesanki aby sdzi, e zabytki s tymi zrabowanymi z
cmentarzyska w Aidonii. Najlepiej byo to widoczne na wspomnianym wyej
piercieniu z kobiec procesj, ktry w stylistyce i wykonaniu bardzo przypomina
piercie przedstawiajcy procesj kobiet trzymajcych papirusy i lilie. W
wystawionej kolekcji znalaz si rwnie synny piercie z przedstawieniem koni i
rydwanu. (Krystalli-Votsi 2006, 21-31)
Ju w maju 1993 roku grecki rzd i Ministerstwo Kultury wystpio z daniem
zwrotu skarbu. Obydwie strony spotkay si w sdzie w grudniu tego samego roku.
Grecy przedstawili wszystkie dokumenty z wykopalisk w Aidonii i pokazali niezwyke
podobiestwo zabytkw. Porwnywano piercienie z procesj, ale rwnie
16
przedstawienia zwierzt na pieczciach, zote ornamenty rozet z obydwu skarbw i
paciorki ze zota, ametystu, bursztynu i fajansu. Michael Ward musia pokry koszta
drogiego procesu i przekaza du dotacj dla Society for the Preservation of the
Greek Heritage w Waszyngtonie, ktra w 1996 roku zwrcia skarb Grekom. Tzw.
sprawa Warda wzbudzaa jednak wiele kontrowersji. Archeolog odpowiedzialny za
tworzenie katalogu na aukcj zosta poddanych wielkiej krytyce, sam Ward za by
wtedy czonkiem Cultural Property Advisory Committee, jednostki podlegajcej
Prezydentowi USA, ktra miaa za zadanie pomaga UNESCO w wypenianiu
postanowie konwencji. Ta organizacja pozwolia Wardowi przekaza ca kolekcj
na rzecz organizacji non profit, czyli Society for the Preservation of the Greek
Heritage, dziki czemu mg on stara si o zwrot podatku z 1,5 miliona dolarw,
jakie warta bya wystawiana kolekcja (Herscher 1998, 809-813).
Obecnie przywiezione z USA zabytki doczyy do reszty skarbw odkopanych w
Aidonii i znajduj si one w Muzeum Archeologicznym w Nemea. Niestety to co
najwaniejsze, czyli kontekst znalezisk zosta bezpowrotnie utracony. Jednak
opracowane ju prawie w caoci zabytki daj nam du wiedz na temat bogactwa i
duych umiejtnoci rzemielniczych Mykeczykw (Demakopoulou 2006).













17
Rozdzia 2.2
Piecz z koniem z Aidonii

Pord odzyskanych przez Grekw zabytkw znalaz si rwnie zoty piercie
z przedstawieniem konia cigncego rydwan (karta nr I). Jest to sygnet, ktrego
oczko suyo jako piecz. Pieczcie mykeskie s mocno inspirowane minojskimi,
ktrych rozkwit przypada na okres modszych paacw. Wpywy minojskie s
widoczne zwaszcza midzy 1550 a 1450 r. p.n.e. Wystpowanie pieczci czy si z
paacami i ich funkcjami administracyjnymi i ekonomicznymi (Demakopoulou 2006,
34).
wietnymi przykadami najpikniejszych pieczci pnej epoki brzu s wanie
zote piercienie z rnymi, czsto bardzo zoonymi, przedstawieniami. Ich tematyka
jest przewanie religijna, a najczstszym kontekstem ich znajdowania s groby.
Pierwsze pieczcie z ldu greckiego pochodz z grobw szybowych w Mykenach,
potem znajdowano je rwnie w innych mykeskich grobach, a take w Pylos,
Vapheio, Tirynsie i na wielu innych stanowiskach.
Poza zotem pieczcie byy wykonywane gwnie z kamieni pszlachetnych,
nawet bardzo twardych, co wymagao nie tylko sporych umiejtnoci, ale rwnie
odpowiedniego sprztu do obrbki i grawerowania. Popularnymi kamieniami byy np.
ametyst, kryszta grski, karneol czy agat. Tematyka przedstawie poza czysto
religijnymi koncentrowaa si rwnie na scenach polowania, zwierztach (czsto
wystpoway lwy, kozy, byki) oraz stworzeniach mitologicznych, jak gryfy
(Demakopoulou 2006, 34).
Piecz z Aidonii jest jednym z najwikszych do tej pory znalezionych
mykeskich piercieni, mimo jego niewielkich rozmiarw way 24,3g, rednica oczka
wynosi 2,1 na 3,3cm. Tym bardziej zdumiewa szczegowo wykonanego na niej
przedstawienia. Oczko jest owalne, umieszczone na okrgym piercionku,
trapezoidalne w przekroju i z wypuk grn powierzchni. Na nim s widoczne dwa
konie cignce rydwan i wonica trzymajcy w prawej doni lejce, w lewej za bat.
Konie przedstawione s bardzo realistycznie, z wielk dbaoci o szczegy. W
przeciwiestwie do wikszoci zabytkw mykeskich z wizerunkami koni (zwaszcza
na zabytkach ceramicznych i na freskach) widoczne s obydwa konia w zaprzgu.
18
Zwierz z tyu ma widoczn cz pyska i nogi, ktre s ustawione identycznie jak
bliszego konia, jednak s lekko przesunite w stosunku do nich. Konie nie s
prawdopodobnie zbyt duego wzrostu, jeli porwnamy je z postaci stojc na
rydwanie. Jest to normalne dla epoki brzu, badania wykazay, e konie miay wtedy
okoo 150cm w kbie (Crouwel 1981, 32-34). Jest to wysoko zwierzcia mierzona
od ziemi do kbu, czyli najwyszego punktu na grzbiecie. Widoczny w caoci ko,
mimo niewielkiego wzrostu, nie ma jednak bardzo krpej sylwetki charakterystycznej
dla ras pierwotnych. Ciao jest raczej smuke, nogi dugie i ksztatne, nieco zbyt
przerysowany brzuch. Uwag zwraca zwaszcza gowa, bardzo delikatna i smuka,
wrcz szlachetna, przypomina wrcz gow wspczesnych koni arabskich. Wyranie
zarysowane chrapy, due oczy i do mocno zarysowane ganasze rwnie dodaj
szlachetnoci gowie. Mao widoczne s uszy, grawerunek by moe jest lekko starty.
Szyja ma zdecydowanie abdzi ksztat, bardzo dobrze zosta zaznaczony rowek yy
jarzmowej (Popesko 1977). Koska grzywa jest zapleciona w charakterystyczne dla
kultury mykeskiej uczesanie: kilka kucykw uoonych pionowo poprzez splecenie
wszystkich wosw i, by moe, ich usztywnienie, aby nie opaday nawet wtedy, gdy
ko nie jest w pdzie (moliwa rekonstrukcja uczesania na ryc.1).
Ryc.1 (McBride 2005, 40 )

19
opatka jest mocno zarysowana, pier dobrze zbudowana. Cao psuje
jedynie zbytnie wyduenie ciaa i obwisy brzuch, by moe rzemielnik mia problem
z proporcjami konia, cho, biorc pod uwag szczegowo przedstawienia, wydaje
si pewne, e mia moliwo korzystania z ywego modelu. Rzep i poladki s
nieco zbyt okrge i wystajce, za ldwie wklse, jednak dobrze jest ukazane to,
e zad znajduje si w linii niemal tak wysoko jak kb. Nogi s raczej dobrej dugoci,
adnie zostay zaznaczone stawy nadgarstkowy i skokowy. Kopyta s do sabo
widoczne, jednak mona dostrzec wyraziste ostrogi, zwaszcza w nogach przednich.
Kopyta zostay ukazane poprawnie, niestety na piercieniu brak zakoczenia lewej
przedniej nogi (prawdopodobnie grawerunek zatarty). Co ciekawe, na przedstawieniu
zosta najprawdopodobniej ukazany inochd, czyli jednoczesne unoszenie ng
najpierw z jednej, a potem z drugiej strony. Na pieczci konie maj wyrzucone do
przodu lewe nogi, za prawe pozostaj z tyu. Przedstawiony chd to zapewne kus,
czyli drugi pod wzgldem prdkoci chd po stpie. (Popesko 1977)
Przedstawienie konia i rydwanu jest czstym tematem sztuki mykeskiej,
jednak znamy tylko jeden, wczeniejszy zabytek tego typu wykonany ze zota. Jest to
piercie z grobu szybowego nr IV w Mykenach i jest on wczeniejszy ni omawiany
zabytek, wydatowany jest bowiem na okres PHI. Innymi analogiami dla sygnetu s
zachowane odciski pieczci znalezione w Aia Triada i Sklavokampos na Krecie, ktre
zostay wykonane zapewne bardzo podobnym piercieniem (Demakopoulou 2006,
70).








20
Rozdzia 2.3
Przedstawienia na pieczciach

Poza opisan w poprzednim rozdziale pieczci z Aidonii znanych jest jeszcze
kilka zabytkw o podobnej tematyce. Pochodz one nie tylko z ldu greckiego, ale
rwnie z Krety, z czasw panowania tam kultury mykeskiej. Z wyspy tej pochodzi
rwnie duo wczeniejszych pieczci z wizerunkami rydwanw, z okresu sprzed
przybycia Mykeczykw. Nie wchodz one jednak w zakres zainteresowa tej pracy,
nie tylko ze wzgldu na chronologi, ale rwnie dlatego, e stworzeniami
pocigowymi s na nich zwykle nie zwierzta koniowate, ale kozy czy gryfy.
Pierwsz znan z ldu greckiego pieczci z wizerunkiem koni jest zoty
sygnet znaleziony w grobie szybowym nr IV, w okrgu grobw szybowych A w
Mykenach (karta nr II). Jest to piecz wykonaniem najbardziej podobna do pieczci
z Aidonii, ale jest od niej starsza, datuje si j na okres PMI (Demakopoulou 2006,
70). Piecz przedstawia scen polowania. Na rydwanie, cignitym przez par koni,
stoj dwie osoby: wonica oraz myliwy z napitym ukiem. Strzaa jest skierowana w
stron uciekajcego zwierzcia, prawdopodobnie daniela (Evans 1935, 579). Istnieje
przypuszczenie, e scena ta jest mocno inspirowana scenami polowania z Bliskiego
Wschodu. wiadczy o tym nie tylko tematyka, bardzo popularna w Lewancie, ale
rwnie to, e jest to jedyna scena polowania z ukiem z rydwanu w sztuce
mykeskiej, potem ju nie powtarzana (Crouwel 1981, 121-122). Same konie s
ukazane w tak zwanym leccym galopie. Oznacza to, e zwierzta s pokazywane w
pdzie, za nogi, zarwno przednie, jak i tylne, s tak mocno wyrzucone, e tworz
niemale lini prost z tuowiem. Jest to oczywicie poza niemoliwa do uzyskania
przez konie, jednak motyw ten jest bardzo popularny w sztuce od staroytnoci a do
dzi. Poza samym chodem, s jeszcze inne szczegy, ktre nie zgadzaj si z
rzeczywist anatomi konia, bd one opisane poniej.
W przeciwiestwie do pniejszej maniery, na pieczci z Myken bardzo
dobrze s widoczne obydwa konie, a nie jedynie zarys tego, ktry znajduje si na
drugim planie. Zwierzta s bardzo niskie i krpe, ksztatem przypominaj bardziej
kuce ni penowymiarowe konie. (Laszczak 1999, 87). Maj one niewielkie gowy o
do dziwnym ksztacie, pysk jest zbyt wyduony, a minie gowy, zwaszcza
wacza, s bardzo due. Dziwny, wyduony ksztat maj rwnie oczy, s one
21
osadzone zbyt nisko. Szyja jest do krtka, bardzo gruba, grzywa jest rozwiana,
brak jeszcze charakterystycznej dla pniejszego okresu fryzury z kitkami.
Tuw koni jest bardzo dugi, prawdopodobnie ma to zwiksza wraenie
pdu. Wyranie zarysowane s ebra, ale cao jest zbyt chuda, sprawia wraenie
nierealnej. Nogi s do dugie, z wyranie zaznaczonymi stawami, trudno jednak
okrela ich budow z powodu dziwnego wygicia. Uwag zwracaj kopyta, ktre
maj bardzo dziwny, stokowaty ksztat, zupenie niepodobny do zwykych koskich
kopyt. Rwnie ogon jest nie do koca koski, nienaturalnie wygity ku grze.
Sprawia wraenie raczej puchatego, ni pokrytego zwykym koskim wosiem
(Popesko 1977). Kiedy patrzy si na piercie po raz pierwszy, odnosi si wraenie,
e przedstawia on po prostu konie. Po dokadniejszym przyjrzeniu si okazuje si
jednak, e wiele szczegw si nie zgadza. Nie wiadomo jednak, czy wynika to z
braku dobrej znajomoci koskiej anatomii w tak wczesnym okresie kultury
mykeskiej, czy po prostu tak konie byy wtedy przedstawiane. Wydaje mi si, e
bardziej prawdopodobna jest pierwsza moliwo, by moe konie byy jeszcze
wtedy mao popularne, lub znane gwnie z przedstawie bliskowschodnich
(Crouwel 1981, 122).
Kolejnymi zabytkami s dwie pieczcie odnalezione w Vapheio w Lakonii.
Obydwa zostay znalezione w grobie tolosowym, jedna z nich na pododze komory
(karta III), druga w jamie (karta nr IV). Obydwie s datowane na okres PHII. Pierwsza
z pieczci jest wykonana z sardonyksu i przedstawia rydwan zaprzony w par
koni, w ktrym siedzi wonica. Trzyma on w lewej rce dugi, cienki przedmiot, za w
prawej lejce. Obydwa konie s widoczne, wida cz gowy oraz nogi konia z
drugiego planu. Konie s niewielkie, porwnujc z wielkoci czowieka na rydwanie,
s grube i maj cienkie nki. Sylwetk przypominaj niewielkie, krpe kuce. Gowa
jest stosunkowo maa i w duej czci zasonita przez lejce, widoczne jest jednak
paskie czoo, bardzo wyduony pysk i podobnie jak w pieczci z Myken nisko
osadzone oczy. Brak ukazanej grzywy i ogona, by moe wynika to z jakoci
zachowania zabytku. Szyja u nasady gowy jest mocno wycita i w caoci do
gruba. Brak zarysowanych mini na caym ciele. Oglny ksztat tuowia jest
przedstawiony poprawie i charakterystyczny dla budowy kucw. Nogi s bardzo
cienkie, wyranie zarysowane s stawy nadgarstkowy i skokowy. Zdecydowanie zbyt
ostro artysta przedstawi staw pcinowy z ostrog, wyglda ona jak zakrzywiony
22
pazur. Kopyta s mao wyraziste, zbyt zaokrglone, by moe jest to te wynik
starcia zabytku (Popesko 1977).
Druga z pieczci jest wykonana z karneolu i, podobnie jak poprzednia,
przedstawia rydwan zaprzony w par koni, w ktrym siedzi jedna osoba.
Wizerunek jest zdecydowanie bardziej schematyczny ni poprzednie, konie s
bardzo pokrzywione i nierzeczywiste. Ko z dalszego planu ma widoczn prawie ca
gow i spor cz szyi, a take nogi. Ciao wydaje si skada z figur
geometrycznych, np. gowy wygldaj jak poczenie kek i kwadratu pomidzy
nimi, trudno wic mwi o podobiestwie anatomicznych z prawdziwym koniem.
Ciekawe s podune przedmioty wiszce przy pysku, by moe s to jakie ozdoby,
majce na celu nada zaprzgowi bardziej uroczystego wygldu. Brak widocznych
grzyw i ogonw. Szyje, tuw i zad maj wyduony ksztat, linie s proste,
nienaturalne. Nogi zdecydowanie nie przypominaj koskich ng, mimo e s zgite
w odpowiedni stron, kopyta wygldaj jak obute nogi. Co ciekawe, rydwan z tego
przedstawienia nie zosta zidentyfikowany, by moe cao jest po prostu fantazj
autora, a sposb przedstawienia zwierzt stosowan przez niego manier. W
porwnaniu z pierwsz, piknie wykonan pieczci z tego samego grobu, t uwaa
si za toporn (Crouwel 1981).
Bardzo ciekawym zabytkiem s pochodzce z Krety, zachowane w glinie,
odbicia pieczci, lub raczej sygnetu (karta nr V). Odciski tego samego piercienia
zostay odnalezione w Aia Triada oraz w Sklavokambos. Przedstawiaj one par
koni, ktre wg Crouwela cign rydwan, zosta on jednak intencjonalnie pominity na
przedstawieniu, za to bardzo dokadnie zostay ukazane zwierzta oraz wonica
(Crouwel 1981). Mona przypuszcza, e nie odnaleziony sygnet by wietnej roboty,
zapewne podobny do piercienia z Aidonii. Odbicie ukazuje bardzo dokadne
przedstawienie, wykonane z dbaoci o szczegy. Wg Evansa mamy tu wizerunek
koni czystej krwi, ktre po raz pierwszy pojawiaj si wtedy na Krecie i w ogle w
wiecie greckim, zastpujc wczeniejsze kucykowate koniki. (Evans 1935, 828-
830). Przedstawienie jest datowane na okres PHII. Istnienie drugiego konia moemy
pozna tylko po tym, e jest przedstawionych osiem ng oraz po zarysie z przodu
szyi i na gowie. Niekompletno przedstawienia utrudnia nieco ocen, jednak
wikszo szczegw jest widoczna. Ko ma bardzo zgrabn, niewielk gow, z
charakterystycznym dla koni czystej krwi arabskiej tzw. profilem szczupaczym, czyli
23
wyduony pysk, wklsy profil (wspczesny wygld koni czystej krwi arabskiej zosta
przedstawiony na ryc. 2). Oczy s osadzone w prawidowym miejscu gowy.


Ryc. 2 (http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/9f/LaMirage_body07.jpg)

Uwag zwraca mocno uminiona szyja, dobrze widoczny jest rowek yy
jarzmowej. Brak widocznej grzywy, ale zaznaczona zostaa sama grzywka. Tuw,
podobnie jak na pieczci z Aidonii, jest zbytnio wyduony. Ogon jest ukowato
wygity, co te uwaa si za jedn z cech koni czystej krwi. Nogi s nieco
nienaturalnie wygite, jednak dobrze ukazano stawy i pciny. Cz kopyt zostaa
przedstawiona prawidowo, cz nienaturalna, moe to jednak wynika ze zego
zachowania dolnej czci odciskw. (Popesko 1977) Konie przedstawiono w kusie.
Ostatnim zabytkiem jest piecz, rwnie pochodzca z Krety, znaleziona w
grobie w Knossos, jeszcze przed odkryciem tam paacu (karta nr VI). Jest to niewielki
przedmiot, wymiary wynosz 3,3 na 2,1cm, wykonany z karneolu. Zabytek datuje
si na okres PHIIA-B. Przedstawia on rydwan, cignity przez par koni, w rydwanie
stoi wonica z batem w prawej rce i lejcami w lewej. Widoczne s gowa i nogi konia
z tyu. Przedstawienie jest do proste, ale bardzo adne. Zwierzta maj sylwetk
kucykowat. Gowy o paskim profilu, uwag zwracaj bardzo due oczy. Szyja jest
mocno zbudowana, ale nie gruba. Brak zaznaczonych mini i grzywy. Nogi s
bardzo krtkie, ale to budowa moliwa u niewielkich, krpych koni. Ogon zosta
prawdopodobnie zapleciony u nasady. Ciko jest rozpozna ktra noga naley do
24
ktrego konia, nie da si wic rozpozna chodu. Oglnie przedstawienie bez wielu
szczegw, ale wietnie wykonane i realistyczne.




























25
Rozdzia 2.4
Przedstawienia na freskach

Mykeskie freski na pocztku pozostaway pod silnym wpywem minojskich,
zarwno pod wzgldem stylistyki, jak rwnie ukazywanych tematw. Dopiero po
zniszczeniach na Krecie, po okresie PMIB malarstwo mykeskie rozwino si, a
Mykeczycy zaczli wprowadza nowe, blisze sobie przedstawienia, jak wojna czy
polowania. Wrd tych wanie nowych wzorw pojawiy si rydwany, a co za tym
idzie rwnie freski przedstawiajce konie. Duym problemem w badaniu i
odtwarzaniu malowide jest saba jako ich zachowania. Czsto pozostay z nich
tylko niewielkie fragmenty, z ktrych bardzo trudno jest odtworzy cao
przedstawie (Immerwahr 1989, 77-78). Ten sam problem pojawia si przy prbie
odtworzenia wygldu mykeskich koni. Zazwyczaj z caego wizerunku zwierzcia s
do dyspozycji jedynie niewielkie fragmenty, np. fragment ba czy kopyta. Zwykle
mona si jedynie domyla wymiarw zwierzcia, czy uksztatowania jego sylwetki.
Jest to bardzo niekorzystne, poniewa freski, jako sztuka czysto paacowa, bya
tworzona przez ludzi, ktrzy z pewnoci mieli na co dzie styczno z komi, i
ktrzy mogli nam ukaza wiele wanych szczegw dotyczcych ich budowy, rzdu
koskiego czy sposobu uytkowania.
Jednymi z najciekawszych dla tej pracy przedstawie s freski z Myken, na
ktrych szczliwie zachowaa si dua cz malowide z komi. Pierwszym z nich
jest fragment fresku z komi i rydwanami z Centrum Kultowego w Mykenach,
datowany na okres PHIIIB (karta nr VII). Fresk nie zosta zrekonstruowany, a
przedstawienie jest bardzo wyblake, mona jednak dostrzec konia, lub, jak si
mona domyla z oglnej konwencji przedstawiania koni w zaprzgu, par koni,
ktre cign rydwan, za ktrym idzie jedna osoba. Ko w wikszoci zachowa si,
brakuje mu jedynie gowy z czci szyi, fragmentu przedniej, prawej nogi oraz zadu
i ogona. Jednake nawet na do sabo widocznym malunku moemy dostrzec, e
nie jest to zdecydowanie niewielki kucyk, ktrego widzielimy na wikszoci pieczci.
Ko nie jest bardzo wysoki, nawet jak na standardy staroytne, jednak ma sylwetk
zgrabnego konia czystej krwi. Cae ciao wydaje si wyduone, jakby twrca chcia
jeszcze bardziej uwypukli smuko zwierzcia. Nogi s bardzo dugie, wida na
nich zaznaczone minie i yy. Ma konia jest kasztanowata, wydaje si jednak, e
26
na dole ng jest ona jasna, czyli ma on tzw. skarpetki. Ko jest ukazany
najprawdopodobniej w bezruchu lub w wolnym stpie.
Kolejnym freskiem z Myken to prawdopodobnie nieco wczeniejszy, lub
pochodzcy z tego samego okresu fresk stajennych, pochodzcy z tzw. obszaru z
pitosami (karta nr VIII). Jest on datowany na okres PHIIIA2-B. Ukazuje do
niecodzienn, jak na standardy mykeskie, scen, a mianowicie oporzdzanie koni
przez stajennych. W kulturze mykeskiej konie s bardzo rzadko przedstawiane bez
rydwanw, nie w kontekcie militarnym lub polowania. Z zachowanych fragmentw
zrekonstruowano scen z trzema komi, trjk mczyzn, zapewne stajennych,
chocia jeden z nich ma na nogach nagolenniki oraz z jednym mczyzn
uzbrojonym we wczni, hem oraz nagolenniki (Immerwahr 1989, 123-124). Z konia
najbardziej po lewej zachowa si fragment potylicy, uszu i szyi. Nie mona z niego
wiele wywnioskowa poza umaszczeniem konia, ktre jest ciemne oraz faktem, e
namalowany ko nie jest uczesany w charakterystyczne kitki. Ko po rodku ma
zachowany fragment szyi, wida te kb oraz grzbiet. Za koniem widoczny jest
czowiek, co moe pomc w ocenie wysokoci zwierzcia. Koski kb siga
czowiekowi mniej wicej powyej pasa, zwierz nie mogo wic by duego wzrostu,
by moe miao okoo 140cm w kbie. Ma, podobnie jak u poprzedniego konia,
jest ciemna. Z ostatniego konia zachowao si najwicej: dwa fragmenty z pyskiem,
jeden z szyj i grzyw oraz jeden z tuowiem, zadem i czciowo ogonem. Na
przedstawieniu wida adnie zarysowany pysk i spore oczy, ktre maj migdaowaty
ksztat. Ko jest ubrany zapewne w biay kantar, czyli prost, noszon na co dzie
uzd, ktra nie ma wdzida. Na kantar dopiero zakada si bardziej specjalistyczny
rzd. Dziki fragmentowi z grzyw moemy zobaczy fryzur z kitkami. Ko stoi
spokojnie, a mimo to fryzura sprawia wraenie rozwianej w pdzie. Tuw jest
janiejszy ni gowa, by moe wynika to ze zego zachowania zabytku, lub gowa
naley do innego zwierzcia.
Niewiele moemy zobaczy na kolejnym zabytku, czyli na fresku z Pylos,
pochodzcym z hallu 64 w Budynku Poudniowo-zachodnim (karta nr IX). Datuje si
go na okres PHIIIB i przedstawia prawdopodobnie scen militarn. Uzbrojony
mczyzna powozi zaprzonym w konie rydwanem, z tylu idzie drugi mczyzna,
rwnie z broni i pancerzem. Z koni zachowao si bardzo mao, jedynie cz
zadw, ogonw i tylnych ng. Ko na bliszym planie ma ciemne umaszczenie, za
ko za nim jest zapewne siwkiem, mimo e wida jedynie jego zarysy (Laszczak
27
1999, 87-88). To, e zostay przedstawione dwa konie dobrze wida po zakoczeniu
ogonw, na czubku wida bowiem dwa oddzielne zakoczenia. Bardzo adnie
namalowane s nogi, dobrze zachowany zosta ich ksztat. Bardzo wyrazisty jest
staw skokowy oraz pciny. Widoczne jest rwnie pomalowane na janiejszy kolor
kopyto o bardzo adnym ksztacie (Immerwahr 1989, 128, 132).
Inn tematyk maj freski z paacu w Tirynsie. Przedstawiaj one sceny
polowania na dzika i s datowane na okres PHIIIB. Zostay one zdrapane ze cian
paacu i wrzucone do jamy ze mieciami pod zachodni cian. Odnaleziono ponad
dwiecie pidziesit fragmentw fryzu, przez co stworzenie prawidowej
rekonstrukcji stao si bardzo trudne. Freski dziel si na trzy tematy: sceny z
myliwymi prowadzcymi psy, sceny z rydwanami oraz sceny z samym polowaniem
na dzika (Immerwahr 1989, 129-130).
Jako pierwsze omwi fragmenty z myliwymi (karta nr XI) . Na rekonstrukcji
wida mczyzn prowadzcego na smyczy bardzo duego psa myliwskiego, ktry
wyglda jak wspczesny chart. Za mczyzn wida przd konia, z ktrego
zachowaa si jedynie czciowo gowa, szyja oraz przypuszczalnie fragment nogi.
Na przedstawieniu wida, e ko znw ma ciemne umaszczenie, nie jest widoczne
zwierz za nim, zapewne wynika to z kiepskiego zachowania malowida. Dobrze
widoczna jest fryzura w kitki oraz czciowo uzda, wida rwnie kka doczepiane
do wdzida. Na malowidach przedstawiajcych rydwany zachowao si jeszcze
mniej fragmentw z komi. Fresk z rydwanami przedstawia powtarzajcy si motyw
dwch kobiet, jadcych w zaprzgnitym w konie rydwanie. Nie s one uzbrojone,
zapewne maj by tylko widzami na polowaniu. Z koni zachowa si niestety jedynie
fragment zadu z ogonem oraz tylne kopyto. Mimo tak niewielkich czci, moemy
jedna dostrzec podwjny kontur konia, ktry wiadczy o parze koni w zaprzgu.
Podobnie jak w przypadku Pylos, ko na pierwszym planie jest kasztanowaty, za na
drugim, zapewne maci siwej. Nie wiadomo, czy pokrywa si to z rzeczywistym
umaszczeniem koni mykeskich, czy po prostu ma uatwi rozrnienie
poszczeglnych zwierzt (Crouwel 1981, 36-37). Widoczna jest nasada ogona,
dziki czemu wida, e ogon by u gry w jaki sposb zaplatany lub okrcany
czym, by moe kolorowym materiaem. Nad zachowanym kopytem widoczna jest
janiejsza farba na nodze, co moe potwierdza to, e byy wybierane konie ze
skarpetkami na nogach. Z powodu fragmentarycznoci malowida nie da si
wywnioskowa nic wicej.
28
Ostatnim zabytkiem jest niewielki fragment z Orchomenos z okresu PHIIIB2,
stanowicy cz freskw z polowaniem na dzika, podobnych do tych z Tirynsu
(Immerwahr 1989). Malowido przedstawia dwa koskie pyski, jeden za drugim,
bardzo smuke, z duymi chrapami, widoczne s rwnie uzdy z kkami. Mimo tak
niewielkiego fragmentu mona zauway, e przedstawienie jest bardzo realistyczne,
wida niezwyk dbao o szczegy. Artysta z pewnoci zna si na koskiej
anatomii w stopniu co najmniej dobrym.

























29
Rozdzia 2.5
Przedstawienia na ceramice

Istotna dla omawianego zagadnienia ceramika typu pictorial pojawia si na
przeomie okresw PHIIIA1 i PHIIIA2. Dekoracja z obrazkami wystpowaa
najczciej na kraterach, na pocztku przedstawiano ptaki i ryby, potem pojawiy si
naczynia z rydwanami i komi. Dekoracja pokrywaa wikszo naczynia,
przypuszcza si, e motywy czerpano z malarstwa ciennego. Do okresu PHIIIB
ceramika ta bya produkowana przede wszystkim w Berbati w Argolidzie, ale pniej
wytwarzano j rwnie w Tebach, Tirynsie i Mykenach. Po zniszczeniu paacw we
wczesnej fazie PHIIIC ceramika staa si mniej jednolita, a ju w rodkowej fazie
okresu PHIIIC nastpi rozkwit lokalnych stylw (Mountjoy 1993, 22-28).
Cech mykeskiej ceramiki typu pictorial jest ch ukazania przez artyst nie
realistycznego przedstawienia danej osoby czy zwierzcia, mimo e z pewnoci
mia on do dyspozycji ywy model, lecz pewnej konwencji, schematu. By moe
wynikao to z tego, e malarz mia do dyspozycji ograniczon ilo czasu oraz
niewielk przestrze na naczyniu do wykorzystania. Innym przypuszczeniem jest to,
e by moe w okresie PHIIIB2, z ktrego mamy du liczb przedstawie, twrcy
mieli skonno do do ascetycznego przedstawiania postaci, istniay take utarte
schematy przedstawiania poszczeglnych fragmentw rzeczywistoci (Sakellarakis
1992, 11). Na przedstawieniach widoczny jest postpujcy konwencjonalizm w
przedstawianiu perspektywy czy detali.
Sposb przedstawiania koni rwnie przeszed swoist ewolucj. Pocztkowo,
podobnie jak na freskach, konie w zaprzgu byy przedstawiane oddzielnie, potem
jednak pojawia si coraz silniej tendencja do zlewania si obu zwierzt w jedno.
Jeszcze we wczesnej fazie okresu PHIIIA2 konie s osobno, ale ju w pniejszej
zwierzta zaczynaj si czy w jedno. Pocztkowo dotyczy to niektrych czci
ciaa, jak na przykad nogi i ogony, lecz nigdy cae gowy. W okresie PHIIIB tendencja
ta staje si coraz wyraniejsza i nastpuje zczenie koskich gw, ktre wygldaj
jak jedna, ale przedstawiana en face. Istniej take przedstawienia pojedynczych
koni, wtedy gowa jest ukazywana z profilu. Na ceramice, podobnie jak na freskach,
rzd koski, a zwaszcza uzda, jest czsto malowana na biay kolor. Koskie ciao
byo zwykle malowane w sposb lity, dopiero w okresie PHIIIB pojawiaj si
30
charakterystyczne malunki w pasy, czasem przypominajce ukadem szkielet, za w
okresie PHIIIC konie mog by malowane w rne wzory (Furumark 1941, 242-244).
Dobry przykad stosunkowo wczesnego, datowanego na okres PHIIIA-B,
przedstawienia zronitych koskich gw daje fragment krateru ze stanowiska
Kopreza w Attyce, znaleziony w grobie komorowym (karta nr XIII). Jest to may
zabytek, jego wymiary wynosz 5,9 na 9,2 cm. Widoczna jest koska gowa en face
oraz posta ludzka, trzymajca w rku dugi przedmiot, prawdopodobnie bat. Innym
dowodem na to, e przedstawione s dwa konie s oczy. Wida par, jedno nad
drugim, pooone bardzo nisko na gowie konia. Jest to skrt perspektywiczny, ktry
ma ukazywa to, e oczy nale do dwch rnych koni. Na fragmencie widoczna
jest rwnie charakterystyczna fryzura w kitki. Bardzo ciekawie artysta ukaza tez
grzywk, malujc jedynie dwie kreseczki.
Kolejnym zabytkiem jest bardzo ciekawe przedstawienie pojedynczego konia,
datowane na okres PHIIIB-C (karta nr XIV). Trzy czce si ze sob fragmenty
krateru zostay znalezione w cytadeli w Mykenach. O tym, e mamy do czynienia z
jednym koniem wiadczy to, e jego gowa zostaa ukazana z profilu i wida tylko
jedno oko. Na fragmentach zachowaa si prawie caa sylwetka zwierzcia, brakuje
jedynie ng. Zwaywszy na widoczne nad grzbietem lejce, mona przypuszcza, e
ko cignie rydwan, zreszt ukazano go w leccym galopie, o czym wiadczy
wyrzucenie daleko do przodu i tyu ng. Zwierz jest ukazane schematycznie, jednak
niektre szczegy zwracaj nasz uwag, jak na przykad bardzo due, okrge oko,
czy grzywa, wygldajca jak kreski. Symbolizuj one zapewne kucyki z wosw. Ko
ma przesadnie chud szyj, grube uszy i bardzo chudy tuw.
Jedno z bardziej kompletnych przedstawie koni zachowao si na kraterze,
znalezionym na cmentarzysku w Mykenach (karta nr XV). Rekonstrukcj wykonano z
trzynastu fragmentw, ma ona 31,5cm wysokoci oraz 38cm szerokoci. Krater
wydatowano na okres PHIIIB2. Na naczyniu widoczny jest rydwan cignity przez
par koni, w ktrym stoj dwie osoby. Przed grup idzie jeden czowiek. Artysta
przedstawi konie wedug opisanego wczeniej schematu, gowa widziana od przodu
symbolizuje par zwierzt. Oczy to czarne kropki w okrgym biaym polu. Ko
zamalowany jest na ciemno, jednak na szyi namalowane s biae kreski, za na
tuowiu rzdek namalowanych bia farb ukwiaw (Sakellarakis 1992, 25). Do
dobrze jest widoczne jedno nozdrze koskie. Grzywa ukazana jako kitki. Ciao
konia ma wyduony ksztat. Z powodu schematw, ktrych trzyma si artysta, trudno
31
szuka szczegw anatomicznych w przedstawieniu. Trzeba jednak zwrci uwag
na to, e mimo schematycznego przedstawienia, zostay adnie ukazane pciny i
kopyta.
Pojedynczy ko jest przedstawiony na fragmencie naczynia, znalezionym na
akropoli w Mykenach (karta nr XVI). Fragment ma 10cm wysokoci i 12cm
szerokoci i jest datowany na okres PHIIIB2. Zachowa si zarys gowy i szyi konia. Z
tyu szyi widoczne s liczne i bardzo due kitki. Dwa trjkty na czole symbolizuj
grzywk, uszy s bardziej z tyu. Oko jest przedstawione jako kropka pomidzy
wygitymi liniami. Pod okiem wida lini, ktra jest albo rozlan przy malowaniu
farb, albo zaznaczon y (Sakellarakis 1992, 24).
Spore przedstawienie konia zachowao si na kraterze z Tirynsu, datowanym
na okres PHIIIB2 (karta nr XVII). Zrekonstruowany fragment skada si z trzynastu
czci i ma wymiary 25,5 na 46cm. Na naczyniu ukazany jest rydwan, zaprzony w
par koni, biegncy pies oraz mczyni z niewielkimi, okrgymi tarczami. Dwa
konie s symbolizowane przez gow ukazan z przodu oraz przez czciowo nie
zczone tylne nogi. Oczy s przedstawione jako kropki otoczone jasnymi koami.
Biaa farba zostaa uyta do obramowania koni oraz do namalowania linii na ciele. Na
szyi i nogach s one poziome, za na ciele pionowe. Grzywa spleciona w kitki
(Sakellarakis 1992, 27). Obraz jest bardzo schematyczny, trudno rozpozna
charakterystyczne cechy anatomiczne, mona jednak powiedzie, e ko ma
wyduon sylwetk i bardzo cienkie nki.
Bardzo ciekawym zabytkiem jest fragment krateru pochodzcy z Myken,
poniewa mona na nim zobaczy wojownika idcego obok konia, a nie jadcego na
rydwanie (karta nr XVIII). Zabytek pochodzi z tzw. Skarbca Atreusza i jest datowany
na okres PHIIIC. Jego wymiary wynosz 8,5 na 10,2cm. Dziki ukazaniu czowieka
zza zwierzcia, artycie udao si utworzy poczucie gbi w przedstawieniu.
Niestety, malunek jest niekompletny, mczynie brakuje czci gowy i stp, za
koniowi gowy, przednich i czciowo tylnych ng. Zarys zwierzcia ma kolor czarno-
brzowy. Tuw jest podzielony na segmenty, na przemian lite pomaraczowe i z
zygzakami. Aby ukaza wewntrzn cz nogi, pomalowana zostaa ona w
koncentryczne uki, podobne do widocznych na piersi. Na szyi namalowano zygzaki.
Ogon jest dugi i prawdopodobnie zapleciony (Sakellarakis 1992, 38). Nie ma
jednoznacznej interpretacji co do tego, dlaczego ko zosta pomalowany w
rnokolorowe wzory. Najprostszym rozwizaniem wydaje si to, e po prostu zosta
32
tu pokazany jaki strj, np. wczesna derka czy ozdobny rzd. Nie jest to jednak w
aden sposb udowodnione. Stylistycznie fragment podobny do Wazy Wojownikw.
Kolejny fragment, mimo e do may, gdy jego wymiary to 4,9 na 7cm, jest
bardzo ciekawy (karta nr XIX). Jest to kawaek krateru, znaleziony w Mykenach,
datowany na okres PHIIIB2. Malunek przedstawia tylne nogi konia, zgite w stawie
skokowym, zakoczone kopytami o bardzo adnym ksztacie, z wyrazistymi pcinami.
Mimo, e przedstawienie jest niewielkie, wietnie zostay na nim ukazane szczegy
anatomiczne zwierzcia.
Ostatnim omawianym zabytkiem jest znalezione w Mykenach naczynie z
ptakami i komi (karta nr XX). Zostao ono znalezione w rejonie mieszkalnym cytadeli
i wydatowane na okres PHIIIC. Jest to rewelacyjne i jedyne w swoim rodzaju
przedstawienie koni w kulturze mykeskiej. Widoczne s zarwno dorose osobniki,
jak i rebak, biegajce wolno bez adnej uprzy czy nawet kantarw. Zwierzta
maj uniesione gowy o cylindrycznym ksztacie, dugie nogi i uniesione ogony.
Bardzo wyranie zaznaczone s stawy, grzywa nie jest zapleciona. rebaczek
wyglda jak pomniejszona wersja dorosego konia, ale ma duo wiksze oczy w
stosunku do gowy i jest bardzo chudy. Nie ma adnych znanych analogii dla tego
przedstawienia (Crouwel 1991, 15).














33
Rozdzia 3.1
Podsumowanie pracy

Po opisaniu wybranych przeze mnie zabytkw przedstawiajcych konie mog
stwierdzi, e piercie z Aidonii jest jednym z ciekawszych mykeskich dzie sztuki,
z naprawd piknym i unikalnym wizerunkiem tych zwierzt. Sygnet ten ukazuje
nieznane we wczeniejszych okresach na ldzie greckim konie penej krwi, podobne
do wspczesnych koni arabskich. Co jednak najciekawsze, to rewelacyjne
przedstawienie koskiej anatomii na tak niewielkim przedmiocie. Wprawdzie wiele
pieczci mykeskich zostao bardzo starannie wykonanych, jak np. ta z grobu
szybowego nr IV w Mykenach, jednak przedstawienie z Aidonii jest najbardziej
realistyczne i zblione do rzeczywistego wygldu koni. Poza nieco zbyt wyduonym
tuowiem naprawd ciko doszuka si wikszych wad. Pod wzgldem wic
realizmu, piecz z Aidonii jest wg mnie najlepszym z zachowanych zabytkw.
Dziki przejrzeniu zabytkw zarwno ceramicznych, jak i pieczci i freskw,
mona zauway, e najbardziej realistyczne przedstawienia koni wi si
zdecydowanie ze sztuk paacow oraz z arystokracj. W epoce brzu, a waciwie
nawet i do dzi, niewiele osb moe sobie pozwoli na utrzymanie konia. W kulturze
mykeskiej jedynie najbogatsi mogli posiada rydwany i konie, wic osoby
biedniejsze mogy nawet nie mie z tymi zwierztami wikszej stycznoci. Malunki na
ceramice, ktra jest zdecydowanie mniej prestiow form sztuki ni freski czy
pieczcie, przedstawiaj konie schematycznie, w sposb uproszczony, by moe
byy malowane przez lokalnych artystw w czasie jakich uroczystoci czy procesji, w
popiechu, kiedy to prbowali oni uchwyci jak najwicej szczegw w krtkim
czasie. W przedstawianiu koni, zarwno na ceramice, jak i na freskach, wytworzya
si okrelona maniera. Na wikszoci zabytkw, zwaszcza pniejszych, widoczny
jest w caoci tylko jeden ko, drugi jest nieco przesunity w stosunku do niego, za
w ceramice przybrao to form stapiania si dwch zwierzt w jedno, z pominiciem
oczu. Poza pojedynczymi wyjtkami, wikszo koni ma grzywy splecione w kitki,
nawet gdy s w czasie odpoczynku, jak wida na fresku stajennych z Myken.
Na wybranych przeze mnie zabytkach mona zauway oglnie dwa typy
koni. Pierwsze z nich pojawiaj si znacznie wczeniej, po raz pierwszy na zotej
pieczci z Myken z okresu PHI. S to niewielkie, krpe koniki, ktre przypominaj
34
budow dzisiejsze kuce, nie byy jednak kucami, lecz raczej miniaturowymi komi.
Maj czsto krtkie nki, barykowaty brzuszek i niewielkie gowy o mao
szlachetnym profilu, czyli typowe cechy koni ras pierwotnych. Ze znanych obecnie
koni najblisze ich wygldowi byyby zapewne yjce w Mongolii konie
Przewalskiego. Ju w okresie PHII pojawia si w Grecji nowy typ koni,
prawdopodobnie sprowadzony na ld grecki drog morsk z Azji Mniejszej.
Wygldaj one na konie penej krwi, podobne do arabskich. S niewielkiego wzrostu,
aczkolwiek nieco wiksze ni ich poprzednicy. Maj niewielkie, eleganckie gowy,
czsto ze szczupakowatym profilem, abdzie szyje, dugie smuke nogi i wygite w
uk, bujne ogony. Pojawiaj si one najczciej na freskach, ale take na pozostaych
zabytkach. Z fazy pnej kultury mykeskiej znane s ju wycznie przedstawienia
tych szlachetnych koni.
Zdecydowanie najpopularniejszym motywem przedstawiania koni jest ich
wizerunek jako zwierzt pocigowych, cigncych rydwan. Jest to najczstsze
przedstawienie, zarwno na pieczciach, jak i na ceramice i freskach. Rne s tylko
okolicznoci tych przedstawie. Zazwyczaj jest to kontekst militarny, ale pojawiaj si
rwnie sceny polowa, a take w niektrych przypadkach mona si zastanawia
nad udziaem koni w procesjach pogrzebowych czy witecznych. Istniej oczywicie
wyjtki od tych przedstawie, jak np. fresk stajennych z Myken, gdzie konie zostay
pokazane w mniej uroczystej stylistyce, prawdopodobnie w czasie ich oporzdzania
w stajni. Najbardziej oryginalnym z nietypowych przedstawie jest jednak naczynie z
ptakami i komi z Myken, gdzie mamy do czynienia z jedynym w kulturze mykeskiej
przedstawieniem rebaka. Poza tym konie s tam ukazane na swobodzie,
prawdopodobnie w czasie pobytu na pastwisku czy ce.
Po przejrzeniu bardzo duej iloci zabytkw z wizerunkami koni dostrzega si,
e zwierzta te zajmoway z pewnoci wane miejsce w wiadomoci
Mykeczykw. Mimo ich mao uytkowej roli, byy bardzo cenione i zapewne
stanowiy obiekt zazdroci i podania biedniejszych ludzi, ktrzy mogli je oglda
rzadko, lub tylko na ceramice. Przez prawie ca histori ludzkoci ko by dla nas
symbolem pikna i wolnoci. Nie wiadomo, czy tak by postrzegany ju w epoce
brzu, jednak wspaniae jest to, e ju wtedy te pikne zwierzta stay si inspiracj
dla sztuki, ktra do dzi budzi nasz podziw.

35
Katalog zabytkw
I. Pieczcie

Karta nr I
Nazwa: Piercie z rydwanem
Miejsce znalezienia: cmentarzysko w Aidonii
Kontekst: znaleziony w grobie
Miejsce przechowywania: Narodowe Muzeum Archeologiczne w Atenach
Nr inwentarzowy: BE 1996/11.1
Wymiary: rednica obrczki 1,2cm
Waga: 24,3g
Materia: zoto
Stan zachowania: bardzo dobry
Opis: zoty piercie z przedstawieniem rydwanu cignitego przez par koni, w
rydwanie siedzi jedna posta z batem w jednej rce i lejcami w drugiej
Analogie: zoty piercie ze scen polowania z grobu szybowego nr IV w Mykenach,
2 gliniane pieczcie z Aia Triada i Sklavokampos na Krecie
Datowanie: PHIIA (ok. 1500BC)
Bibliografia: Demakopoulou 2006, 70, no.1

36
Karta nr II
Nazwa: Piercie ze scen polowania
Miejsce znalezienia: okrg grobw szybowych A w Mykenach
Kontekst: grb szybowy nr IV
Miejsce przechowywania: Narodowe Muzeum Archeologiczne w Atenach
Nr inwentarzowy: NM 240
Wymiary: brak danych
Materia: zoto
Stan zachowania: bardzo dobry
Opis: zoty piercie z przedstawieniem rydwanu cignitego przez par koni, w
rydwanie siedz dwie osoby, jedna z nich strzela z uku do uciekajcego jelenia
Analogie: zoty piercie z cmentarzyska w Aidonii, 2 gliniane pieczcie z Aia Triada i
Sklavokampos na Krecie
Datowanie: PHI (ok. 1600BC)
Bibliografia: Schliemann 1878, 257ff, no.334; Karo 1930-1933, 73f, no.240









37
Karta nr III
Nazwa: Piecz z sardonyksu
Miejsce znalezienia: grb tolosowy w Vapheio w Lakonii
Kontekst: podoga komnaty grobu
Miejsce przechowywania: Narodowe Muzeum Archeologiczne w Atenach
Nr inwentarzowy: NM 1770
Wymiary: brak danych
Materia: sardonyks
Stan zachowania: bardzo dobry
Opis: piecz z wizerunkiem pary koni cigncych rydwan, w ktrym jedzie wonica
trzymajcy dugi przedmiot
Analogie: piecz z karneolu z Knossos, inna podobna piecz z Vapheio
Datowanie: PHII (ok. 1500BC)
Bibliografia: Tsountas 1889, 164, no.1; Evans 1935, 820, no.799; Crouwel 1981,
no.11(G3)





38
Karta nr IV
Nazwa: Piecz z karneolu
Miejsce znalezienia: grb tolosowy w Vapheio w Lakonii
Kontekst: jama w grobie
Miejsce przechowywania: Narodowe Muzeum Archeologiczne w Atenach
Nr inwentarzowy: NM 1796
Wymiary: brak danych
Materia: karneol
Stan zachowania: bardzo dobry
Opis: piecz z wizerunkiem pary koni cigncych rydwan, w ktrym jedzie jedna
posta
Analogie: inna podobna piecz z Vapheio
Datowanie: PHII (ok. 1500BC)
Bibliografia: Tsountas 1889, 167, no.10; Crouwel 1981, no.12(G4)





39
Karta nr V
Nazwa: Odciski pieczci z piercieni
Miejsce znalezienia: Aia Triada i Sklavokambos
Kontekst: wille w Aia Triada i Sklavokambos
Miejsce przechowywania: Muzeum Archeologiczne w Heraklionie
Nr inwentarzowy: HM 516A (Aia Triada), 632-635 (Sklavokambos)
Wymiary: brak danych
Materia: glina
Stan zachowania: poczenie niekompletnych przedstawie
Opis: odbicie pieczci z wizerunkiem postaci powocej par koni
Analogie: piercie z Aidonii, piercie z grobu szybowego nr IV z Myken
Datowanie: PHII (ok. 1500BC)
Bibliografia: Levi 1925-26, 125f, no.117; Evans 1935, 828, no.808








40
Karta nr VI
Nazwa: Piecz z karneolu
Miejsce znalezienia: Knossos na Krecie
Kontekst: jama grobu
Miejsce przechowywania: British Museum w Londynie
Nr inwentarzowy: BM GR/R.1880.4.28.1
Wymiary: d. 3,3cm, szer. 2,1cm
Materia: karneol
Stan zachowania: bardzo dobry
Opis: piecz z wizerunkiem pary koni cigncych rydwan, w ktrym jedzie jedna
posta, trzymajca w prawej rce bat, a w lewej lejce
Analogie: piecz z Vapheio
Datowanie: PHIIA-B (ok.1450-1300 BC)
Bibliografia: Furtwangler 1900, no.2.9; Evans 1935, 816, no.795









41
II. Freski

Karta nr VII
Nazwa: fragment fresku rydwanami i komi
Miejsce znalezienia: Centrum Kultowe w Mykenach
Kontekst: przy drzwiach zamykajcych drog procesyjn
Miejsce przechowywania: Muzeum Archeologiczne w Mykenach
Nr inwentarzowy: brak danych
Wymiary: rne wymiary poszczeglnych fragmentw
Stan zachowania: we fragmentach
Opis: malowido przedstawienie konia cigncego rydwan, zwierz jest w duej
czci kompletne, za rydwan idzie czowiek
Analogie: brak danych
Datowanie: PHIIIB (ok.1300BC)
Bibliografia: Kritseli-Probidi 1982, 90-91, no. 27

42
Karta nr VIII
Nazwa: fragment fresku stajennych
Miejsce znalezienia: tzw. obszar z pitosami w Mykenach
Kontekst: przy zachodnich drzwiach
Miejsce przechowywania: Narodowe Muzeum Archeologiczne w Atenach
Nr inwentarzowy: NM 2915
Wymiary: brak danych
Stan zachowania: we fragmentach
Opis: fresk stajenny, przedstawiajcy mczyzn i konie
Analogie: fresk z megaronu w Mykenach
Datowanie: PHIIIA2/B (ok.1330-1340BC)
Bibliografia: Rodenwaldt 1912, 239f, no.10; Immerwahr 1989, no.64











43
Karta nr IX
Nazwa: fragment fresku z Pylos
Miejsce znalezienia: hall 64 w Budynku Poudniowo-Zachodnim
Kontekst: brak danych
Miejsce przechowywania: Muzeum Archeologiczne w Hora
Nr inwentarzowy: brak danych
Wymiary: brak danych
Stan zachowania: we fragmentach
Opis: fresk z mczyzn w rydwanie cignitym przez konia, za nim idzie drugi
mczyzna
Analogie: fresk stajenny z Myken
Datowanie: PHIIIB (ok.1300BC)
Bibliografia: Lang 1969, 73, no.26H; Immerwahr 1989, no. 67







44
Karta nr X
Nazwa: fragment fresku polowania na dzika
Miejsce znalezienia: paac w Tirynsie
Kontekst: zachodnie wzniesienie epichosis
Miejsce przechowywania: Narodowe Muzeum Archeologiczne w Atenach
Nr inwentarzowy: NMA 5878 - 5882
Wymiary: brak danych
Stan zachowania: we fragmentach
Opis: dwie kobiety siedzce w rydwanie, cignitym przez konia
Analogie: brak danych
Datowanie: PHIIIB (ok.1300BC)
Bibliografia: Rodenwaldt 1912, pl.XI, no.11; Muskett 2007, 31, no 1.14




45
Karta nr XI
Nazwa: kolejny fragment fresku polowania na dzika
Miejsce znalezienia: paac w Tirynsie
Kontekst: zachodnie wzniesienie epichosis
Miejsce przechowywania: Narodowe Muzeum Archeologiczne w Atenach
Nr inwentarzowy: NMA 5878 - 5882
Wymiary: brak danych
Stan zachowania: we fragmentach
Opis: mczyzna prowadzcy psa, za nim stojcy ko
Analogie: brak danych
Datowanie: PHIIIB (ok.1300BC)
Bibliografia: Rodenwaldt 1912, pl.XIV, no.3; Immerwahr 1989, no. 68


46
Karta nr XII
Nazwa: fragment fresku z polowaniem na dzika
Miejsce znalezienia: paac w Orchomenos
Kontekst: megaron paacu
Miejsce przechowywania: Muzeum Archeologiczne w Tebach
Nr inwentarzowy: brak danych
Wymiary: brak danych
Stan zachowania: we fragmentach
Opis: fragment koskiego pyska
Analogie: fresk z polowaniem na dzika z Tirynsu
Datowanie: PHIIIB2
Bibliografia: Spyropoulos 1974, 320, no.10a; Crouwel 1981, no. 90 (W33)







47
III. Ceramika

Karta nr XIII
Nazwa: fragment krateru
Miejsce znalezienia: Kopreza w Attyce
Kontekst: znaleziony w grobie komorowym
Miejsce przechowywania: Narodowe Muzeum Archeologiczne w Atenach
Nr inwentarzowy: NM 3472
Wymiary: wys.5,9cm, szer.9,2cm
Stan zachowania: fragment
Opis: widoczna jest koska gowa i fragment postaci trzymajcej prawdopodobnie
bat
Analogie: wczeniejsze kratery z rydwanami
Datowanie: PHIIIA-IIIB
Bibliografia: Stais 1895, pl.10-12; Crouwel 1981, no. 51(V31)





48
Karta nr XIV
Nazwa: fragmenty krateru z Myken
Miejsce znalezienia: Mykeny
Kontekst: cytadela w Mykenach
Miejsce przechowywania: Muzeum Archeologiczne w Nafplion
Nr inwentarzowy: brak danych
Wymiary: brak danych
Stan zachowania: 3 czce si ze sob fragmenty
Opis: ko w cwale, widoczna prawie caa sylwetka bez ng
Analogie:
Datowanie: PHIIIB-IIIC
Bibliografia: Crouwel 1981, no. 52(V13)







49
Karta nr XV
Nazwa: krater z Myken
Miejsce znalezienia: cytadela w Mykenach
Kontekst: znaleziony w grobie
Miejsce przechowywania: Narodowe Muzeum Archeologiczne w Atenach
Nr inwentarzowy: 7387
Wymiary: wys. 31,5cm, szer. 38cm
Stan zachowania: czciowo zrekonstruowany
Opis: dwie postacie w rydwanie cignitym przez konia, z przodu kolejna osoba
Analogie: tzw. Waza wojownikw
Datowanie: PHIIIB2
Bibliografia: Furumark 1941, no.4.55; Sakellarakis 1992, 25, no.11






50
Karta nr XVI
Nazwa: fragment naczynia
Miejsce znalezienia: akropola w Mykenach
Kontekst: brak danych
Miejsce przechowywania: Narodowe Muzeum Archeologiczne w Atenach
Nr inwentarzowy: 1272.1
Wymiary: wys.10cm, szer.12cm
Stan zachowania: 3 zachowane fragmenty
Opis: wizerunek koskiej gowy, czciowo zachowana te szyja
Analogie: przedstawienie konia podobne do malarstwa ciennego
Datowanie: PHIIIB2
Bibliografia: Furtwangler, Loeschke 1886, no. 429; Sakellarakis 1992, 24, no.9









51
Karta nr XVII
Nazwa: fragmenty krateru
Miejsce znalezienia: Tiryns
Kontekst: brak danych
Miejsce przechowywania: Narodowe Muzeum Archeologiczne w Atenach
Nr inwentarzowy: 1511
Wymiary: wys.25,5cm, szer.46cm
Stan zachowania: z krateru zachoway si 3 nie czce si ze sob fragmenty
Opis: wizerunek konia, psa i dwch postaci z okrgymi tarczami
Analogie: brak danych
Datowanie: PHIIIB2
Bibliografia: Schliemann 1886, 101, no.XIV; Sakellarakis 1992, 27, no.12








52
Karta nr XVIII
Nazwa: fragment krateru
Miejsce znalezienia: Mykeny
Kontekst: Skarbiec Atreusza
Miejsce przechowywania: Narodowe Muzeum Archeologiczne w Atenach
Nr inwentarzowy: 4691
Wymiary: wys.8,5cm, szer.10,2cm
Stan zachowania: jedyny fragment naczynia
Opis: wizerunek pieszego onierza idcego obok konia, posta ukazana za
zwierzciem
Analogie: Waza Wojownikw
Datowanie: PHIIIC
Bibliografia: Tsountas 1897, 26-27; Sakellarakis 1992, 38, no.33





53
Karta nr XIX
Nazwa: fragment krateru
Miejsce znalezienia: Mykeny
Kontekst: akropola w Mykenach
Miejsce przechowywania: Narodowe Muzeum Archeologiczne w Atenach
Nr inwentarzowy: 3051.3
Wymiary: wys.4,9cm, szer. 7cm
Stan zachowania: jedyny fragment naczynia
Opis: wizerunek kopyt tylnych ng konia
Analogie: brak danych
Datowanie: PHIIIB2
Bibliografia: Furumark 1941, no. 13:281; Sakellarakis 1992, 42, no.46












54
Karta nr XX
Nazwa: naczynie z ptakami i komi
Miejsce znalezienia: Mykeny
Kontekst: rejon mieszkalny cytadeli
Miejsce przechowywania: Muzeum Archeologiczne w Nafplion
Nr inwentarzowy: brak danych
Wymiary: brak danych
Stan zachowania: czciowo zrekonstruowane
Opis: wizerunek koni, zarwno dorosych, jak i rebit oraz ptakw
Analogie: brak znanych
Datowanie: poowa PHIIIC
Bibliografia: Crouwel 1991, 37, no. 10


55
Bibliografia

Benecke N.
1998 The domestication of the Horse. [in:] J. Schffer, ed. Domestication of
Animals. Interactions between Veterinary and Medical Sciences,
Frankfurt.

Clutton-Brock J.
1992 Horse Power. A History of the Horse and the Donkey in Human
Societies, Cambridge Massachusetts.

Crouwel J. H.
1981 Chariots and other Means of Land Transport in Bronze Age Greece,
Amsterdam.
1991 Mycenaean Pictorial Pottery: Well Built Mycenae. The Helleno-
British Excavations within the Citadel at Mycenae, 1959-1969., vol. 21,
Oxford.

Demakopoulou K., ed.
2006 The Aidonia Treasure: Seals and Jewellery of the Aegean Late Bronze
Age, Athens.

Driesch, et al.
1990 Tiryns. Forschungen und Berichte, vol. 11, Mainz am Rhein.

Evans A. J.
1935 The Palace of Minos. A comparative account of the successive stages
of the early Cretan civilization as illustrated by the discoveries at
Knossos, vol. IV, London.

Furtwngler A.
1900 Die antiken Gemmen: Geschichte der Steinschneidekunst im
klassischen Altertum, Leipzig.
56


Furtwngler A., Loeschke G.
1886 Mykenische Vasen: vorhellenische Thongefsse aus dem Gebiete des
Mittelmeeres, Berlin.

Furumark A.
1941 Mycenaean Pottery: Analysis and Classification, Stockholm.

Gejvall N.
1969 Lerna: a Preclassical Site in the Argolid, vol. I. The Fauna, Princeton.

Grguric N., McBride A.
2005 The Mycenaeans c. 1650-1100, Oxford.

Hankey V., Warren P.
1989 Aegean Bronze Age Chronology, Bristol.

Herscher E.
1998 Many happy returns? New contributions to the repatriation debate.
American Journal of Archaeology, vol. 102, p. 809-813.

Immerwahr S. A.
1989 Aegean Painting in the Bronze Age, University Park.

Karo G.
1930-1933 Die Schachtgraber von Mykenai, Mnchen.

Kritseli-Probidi I.
1982 Toichographies tou Threskeymatikou Kentrou ton Mykenon, Athenai.



57
Krystalli-Votsi, K.
2006 The excavation of the Mycenaean cemetery at Aidonia. [in:] K.
Demakopoulou, ed. The Aidonia Treasure: Seals and Jewellery of the
Aegean Late Bronze Age, Athens, p. 21-31.

Lang M.L.
1969 The Palace of Nestor 2. The Frescoes, Princeton.

Lasota-Moskalewska
2005 Zwierzta udomowione w dziejach ludzkoci, Warszawa.

Lasota-Moskalewska A., Szymczak K.
2009 A Problem of the Earliest Horse Domestication. Data from the Neolithic
Camp Ayakagytma 'The Site, Uzbekistan, Central Asia. A. Bliujiene, ed.
Archeologia Baltica, vol. 11, Klaipda.

Laszczak K.
1999 Hodowla i uytkowanie zwierzt w Grecji w epoce neolitu i brzu,
Warszawa.

Lewartowski K., Ulanowska A.
1999 Archeologia egejska. Grecja od paleolitu po wczesn epok elaza.
Warszawa.

Morgan L.
2005 Aegean Wall Painting: A Tribute to Mark Cameron. British School at
Athens Studies 13, London.

Mountjoy P.A.
1993 Mycenaean Pottery. An Introduction, Oxford.

Muskett G.
2007 Mycenaean Art: A Psychological Approach, Oxford.

58
Popesko P.
1977 Atlas anatomii topograficznej zwierzt domowych, Warszawa.

Rodenwaldt G.
1912 Die Fresken des Palastes. Tiryns: die Ergebnisse der
Ausgrabungen des Instituts, vol. II, Wiesbaden.

Sakellarakis J.A.
1992 The Mycenaean Pictorial Style in the National Archaeological Museum
of Athens, Athens.

Schliemann, H.
1878 Mykenae. Bericht ber meine Forschungen und Entdeckungen in
Mykenae und Tiryns, Darmstadt.
1886 Tiryns. Der prahistorische Palast der Konige von Tiryns, Leipzig.

Spyropoulos Th.G.
1974 The Palace of Minyas in Boeotian Orchomenos, Athens Annals of
Archaeology, vol. 7.

Stais V.
1895 Proistorikoi Synoikismoi en Attiki kai Aigini, Archaiologike
Ephemeris.

Tsountas C.
1889 Excavation of the Tomb at Vapheio, Archaiologike Ephemeris.
1897 The Mycenaean Age. A Study of the Monuments and Culture of Pre-
Homeric Greece, Cambridge.