275

Nazwa rzeczowa bruk w jzyku polskim wy-

wodzi si od niemieckiego wyrazu oznaczajcego
most die Brcke (Ptanik 1934, s. 455; Duda 1998,
s. 7). Terminem tym okrelano powierzchni drogi,
ulicy, placu wyoon kamieniami, przy czym wa-
ny by sposb wykonania takiej utwardzanej
nawierzchni. W dawnym Krakowie bruki byy wy-
konywane z wyselekcjonowanej kostki brukowej
uzyskiwanej z amanego kamienia wapiennego
i ukadanej na specjalnie przygotowanym podou
w postaci warstwy wyrwnawczej piasku. Kostkom
brukowym nadawano ksztat klinw, ktre wbijano
w podsypk piaskow tak, aby poszczeglne kamie-
nie przylegay cile do siebie i tworzyy od gry
zwart struktur paskiej nawierzchni (ryc. 1). W wy-
niku uytkowania, zwaszcza pod wpywem ruchu
koowego, kamienie brukowe ulegay deformacji, ich
krawdzie kruszyy si. Takie zniszczone bruki okre-
lane byy jako kocie by (z francuskiego tte de
chat zob. Duda 1998, s. 30, tam starsza literatura
francuska). Specyficznym rodzajem ulicy o trwaej
nawierzchni jest szosa (od francuskiego chausse)
bity gociniec utwardzony za pomoc rozsypane-
go wiru lub drobnego tucznia kamiennego, uzy-
skujcego odporno na przesunicia w trakcie za-
gszczania pod koami wozw (Rosset 1974, s. 33;
Duda 1998, s. 7).
Jan Ptanik wyraz bruk wywodzi od drew-
nianych pomostw, okrelanych po niemiecku jako
die Brcke, powstaych w wyniku moszczenia
drewnem miejskich ulic zanieczyszczonych botem
i gnojem (Ptanik 1934, s. 455; Rosset 1974, s. 30,
33; Duda 1998, s. 7, przyp. 9). Charakterystyczne,
e w jzyku polskim ukadanie drewnianych na-
wierzchni ulic okrelano sowem moszczenie.
Wadysaw uszczkiewicz wspomina o takich drew-
nianych konstrukcjach nawierzchni drg odkrywa-
nych w Krakowie w schyku XIX w. podczas zaka-
dania kanalizacji: Na ul. w. Jana od Rynku odko-
pano bruk kamienny, ktry mia dugo kilkudzie-
siciu krokw, ale zamienia si niespodziewanie
w pomost drewniany, kadk utworzon z dylw sos-
nowych ociosanych siekier, szerokich na 25 do 35
centymetrw, grubszych 2025 cm ukadanych po-
przecznie do kierunku cigncej si ulicy, a spoczy-
wajcych na legarach niezwykle dugich, sosnowych
lub dbowych i przymocowanych kokami [...]. Po-
nad drewnianym brukiem 0,8 m materiaw wsz-
dzie bruk kamienny podobny zwykym z upanego
kamienia wapiennego, na nim za leay rury drew-
niane wodocigowe. Podobne pomosty odnalezio-
no w ulicy: Szpitalnej (niektre dyle sosnowe odr-
niay si kolosalnymi rozmiarami i zdrowiem przez
czas nietknitym); w cigu ul. Jzefa w kierunku
Skaki (bruk drewniany sosnowy, z okrajkw brzu-
chem do gry zwrconych, ukadanych szczelnie
obok siebie na podkadach z okrglakw dochodz-
cych czasem do 40 cm rednicy). Pomost ten skr-
ca w kierunku ulicy Szerokiej czyli do Starej Wi-
sy. Pomost by pod dawnym brukiem (uszczkie-
wicz 1899, s. 19).
W 1897 r. na ul. w. Jana w czarnej organicznej
warstwie odkry miano chodniki biegnce wzdu
cian (Leczyk 1959, s. 44, 46). W nieco innym
miejscu, u zbiegu ulic w. Jana i Pijarskiej, pod bru-
kiem odkrytym na gbokoci 2 m odsonito war-
stw kulturow, a w jej spgu, na gbokoci 2,95
m, pomost z drewnianych belek (Leczyk 1959, s.
44). W 1931 r. przy pnocno-zachodnim naroni-
ku Sukiennic, w rejonie tzw. Syndykwki, w pno-
DARIUSZ NIEMIEC
BRUKI NA PLACACH I ULICACH REDNIOWIECZNEGO
ZESPOU MIEJSKIEGO KRAKWKAZIMIERZKLEPARZ
276
redniowiecznej organicznej warstwie kulturowej
zalegajcej na gbokoci 33,9 m poniej pozio-
mu najstarszego bruku z gbokoci 22,3 m od-
kopano rodzaj pomostu osadzonego na trzech palach
dbowych o rednicy 1820 cm, wbitych w calco-
we podoe (Leczyk 1959, s. 31, rys. 2; Jamka 1963,
s. 4849). W 1944 r. Gabriel Leczyk po pnocno-
wschodniej stronie Rynku, w obrbie organicznej
warstwy zawierajcej monety Wacawa II Czeskie-
go (13001305), odkry pozostaoci trzech drew-
nianych chodnikw, uoonych z dwch lub trzech
lecych obok siebie pni, zabezpieczonych wbity-
mi supami przeciw rozsuwaniu si (Leczyk 1959,
s. 38, rys. 4:2; Jamka 1963, s. 46, ryc. 1819).
W 1962 r. w poudniowej i poudniowo-wschodniej
czci Rynku natrafi miano na drewniane pomosty-
chodniki oraz specjalne wzmocnienia i obudowy ci-
gw komunikacyjnych (Radwaski 1964, s. 232).
Najstarsz utwardzon nawierzchni w Krakowie
moe by nawierzchnia placu targowego w central-
nej czci zwanego Okoem podgrodzia krakowskie-
go. Jego poziom uytkowy, typu szosowego, wyko-
nano z drobnego tucznia wapiennego pod koniec
XII lub w 1. po. XIII w. (Lenkiewicz 1958, s. 211;
Radwaski 1959, s. 70; 1975, s. 105; Bicz-Sukna-
rowska i in. 1996, s. 89; Niewalda, Krasnowolski
1981, s. 73; Firlet 2002a, s. 30). Na placu tym pod
koniec 1. po. XIII w., moe w 3. wierci XIII w.
wzniesiono pnoromaski koci Marii Magdale-
ny (Lenkiewicz 1958, s. 211; 1959, s. 98; Radwa-
ski 1959, s. 72; Radwaski 1975, s. 106; Waowy
1979, s. 15; Bicz-Suknarowska i in. 1996, s. 89; Firlet
2002, s. 250251; 2002a, s. 30; Szyma 2004, s. 199;
Pianowski 2006, s. 189, 191; Bober 2008, s. 91). Na
pl. Marii Magdaleny, poniej warstwy budowlanej
zwizanej z powstaniem tego kocioa oraz poniej
poziomw uytkowych wntrza pnoromaskiego
kocioa (badania Teresy Lenkiewicz w roku 1957),
odkryto poziom wczesnoredniowieczny, utwardzo-
ny za pomoc drobnych kamieni wapiennych (Len-
kiewicz 1958, s. 211; Radwaski 1975, s. 105; Nie-
walda, Krasnowolski 1981, s. 73; Firlet 2002a, s. 30).
Na stropie tej nawierzchni znaleziono kilka odwa-
nikw oowianych wiadczcych o handlowej funk-
cji placu (Radwaski 1959, s. 70). Identyczne frag-
menty poziomw uytkowych zwizanych z tym
placem odkryto w ssiedztwie kocioa w. Andrzeja,
koo Collegium Iuridicum i na odcinku ul. Senac-
kiej pomidzy ul. Grodzk i Kanonicz (Radwa-
ski 1959, s. 70; Radwaski 1975, s. 105). Pod t
najniej pooon nawierzchni odkryto warstw
kulturow z XIXII w. z reliktami zabudowa mie-
szkalnych oraz towarzyszcymi im paleniskami
i jamami (Lenkiewicz 1958, s. 211; Radwaski 1959,
s. 70; 1975, s. 105; Waowy 1979, s. 16, ryc. 2).
Oprcz ladw dziaalnoci rzemielniczej (koncen-
tracje bry ula, przliki tkackie) znaleziono w tej
warstwie przedmioty zwizane z wymian han-
dlow, m.in. monety (Lenkiewicz 1958, s. 211; Rad-
waski 1959, s. 68, 70). Na tej podstawie mona
sdzi, e koci Marii Magdaleny wybudowano
okoo poowy XIII w. na starszym placu targowym,
pokrytym szosow nawierzchni z tucznia wapien-
nego (Lenkiewicz 1958, s. 211). W wielu punktach
badawczych zlokalizowanych wok kocioa Marii
Magdaleny odsonito te modsz nawierzchni,
utwardzon okoo poowy XIII w. drobnymi kamie-
niami wapiennymi i zalegajc na tym samym po-
ziomie co najstarsza posadzka kocioa Marii Mag-
daleny, uoona z pnoromaskich pytek ceramicz-
nych (Radwaski 1975, s. 105; Waowy 1979, s. 15,
ryc. 2; Firlet 2002a, s. 30). Zaobserwowano, e przy
murach obwodowych kocioa bruk ten lekko si
DARIUSZ NIEMIEC
Ryc.1. Praca brukarza redniowiecznego na miniaturze
z 1425 r. pochodzcej z kodeksu Das Hausbuch der
Mendelschen Zwlfbrderstiftung zu Nrnberg. Reprodukcja
za reprintem: Mnchen 1965, t. 2, s. 116, ryc. 77
Abb. 1. Arbeit eines mittelalterlichen Pflsterers auf einer
Miniatur aus dem Jahr 1425 vom Kodex Das Hausbuch
der Mendelschen Zwlfbrderstiftung zu Nrnberg.
Abgebildet vom Nachdruck Ausgabe Mnchen 1965,
Bd. 2, S. 116, Abb. 77
277
podnosi, wyranie dostosowujc swj poziom do
odsadzki fundamentowej wityni (Radwaski 1975,
s. 105). Jeszcze modszy, trzeci poziom bruku od-
kryty wok kocioa, najprawdopodobniej z 1. po.
XIV w., wykonany z duych kamieni wapiennych
uoonych na podsypce piaskowej, mia zdaniem
K. Radwaskiego odpowiada gotyckiemu poziomo-
wi uytkowemu wewntrz wityni, o czym moe
te wiadczy sekwencja nawarstwie pnorednio-
wiecznych, z 2. po. XIV i z XV w., zalegajcych
nad wspomnianym brukiem (Radwaski 1975, s.
106; Waowy 1979, s. 16, ryc. 2). Bruk z 1. po. XIV
w., odkryty w ssiedztwie kocioa Marii Magda-
leny, wraz z ssiednimi murowanymi kramami su-
kiennymi pod Collegium Iuridicum, moe wiad-
czy o funkcjonowaniu w tym rejonie rynku, ktry
w 1. po. XIV w. mg by gwnym placem Nova
Civitas in Okol (Niewalda, Krasnowolski 1981, s. 76,
8081; 1987, s. 6876; Krasnowolski 2008, s. 55
57). Teren ten, jak sugeruj dwa modsze poziomy
brukw pnoredniowiecznych, dugo by uytko-
wany w charakterze placu handlowego. Najstarsze
wydatki zwizane z brukowaniem ul. Grodzkiej po-
wiadczone s dopiero w rachunkach z lat 1390, 1395
i 1397 (Waowy 1979, s. 16).
Najstarszy bruk uoony w pnocnym odcinku
ul. Floriaskiej naley datowa na przeom XIII
i XIV w. (po roku 1298, gdy rozpoczto budow mu-
rw miejskich, a przed rokiem 1308, gdy wzmian-
kowana jest po raz pierwszy Brama Floriaska),
gdy stwierdzono, e bruk ten uoono na odsadzce
pnocnej ciany Bramy Floriaskiej (Radwaski
BRUKI NA PLACACH I ULICACH REDNIOWIECZNEGO ZESPOU MIEJSKIEGO KRAKW...
Ryc. 2. Pnoredniowieczne bruki u wylotu ul. Floriaskiej odkryte wewntrz przejazdu Bramy Floriaskiej. A przekrj
z nawarstwieniami w cianie pnocnej wykopu IV; kolorem niebieskim (bruk) i tym (piasek) zaznaczono poziom
najstarszego regularnego bruku uoonego na podsypce piaskowej w 1. wierci XIV w. B przekrj z nawarstwieniami
w cianie pnocnej wykopu V; kolorem niebieskim (kamienie) i tym (piasek) zaznaczono dwa najstarsze utwardzenia
tego odcinka ulicy w typie szosy z przeomu XIII i XIV w. oraz modszego, regularnego bruku z 1. wierci XIV w.
Rysunki E. Zaitza w opracowaniu D. Niemca na podstawie publikacji: Niewalda i in. 2001, ryc. 9495
Abb. 2. Sptmittelalterliche Pflaster an der Mndung der Floriaska-Strae im Durchgang des Florianstores entdeckt.
A Profil mit Schichtenfolge in der der Nordwand des Schnitts IV blau (Pflaster) und gelb (Sand) wurde das Niveau
des ltesten regelmigen auf Sandbettung im ersten Viertel des 14. Jh. verlegten Pflasters markiert. B Profil mit der
Schichtenfolge in der Nordwand des Schnitts V blau (Steine) und gelb (Sand) wurden zwei lteste Belage dieses Abschnitts
der Kunststrae aus dem 13./14. Jh. und des jngeren regelmigen Pflasters aus dem 1. Viertel des 14. Jh. markiert.
Zeichnungen von E. Zaitz bearbeitet von D. Niemiec aufgrund von: Niewalda u. a. 2001, Abb. 94, 95
278
1986, s. 10, 15, ryc. 6; Niewalda i in. 2001, s. 13,
ryc. 97). Bruk ten wykonano z drobnych kamieni wa-
piennych na podsypce piaskowej (ryc. 2B; Radwa-
ski 1986, s. 15; Niewalda, Rojkowska, Zaitz 2001,
s. 13, ryc. 95). W obrbie warstwy odpadkowej za-
legajcej na jego stropie znaleziono uamki naczy
glinianych typowych dla 2. po. XIII i dla XIV w.
(Radwaski 1986, s. 15). W pocztkach funkcjono-
wania tego najwaniejszego wjazdu do miasta wy-
soko uku bramnego mierzona od podstawy do
klucza wynosia 574 cm; obecnie wynosi ona 384
cm (Radwaski 1986, s. 18). Modszy regularny bruk
z klinowatej kostki wapiennej uoonej na nasypie
niwelacyjnym wykonano w 1. wierci XIV w., po
wczesnej przebudowie Bramy Floriaskiej, ktr
mona datowa na okres po 1308 r. (ryc. 2; Niewal-
da i in. 2001, s. 13, ryc. 9495). Kolejne poziomy
brukw z XIV i XV w. odkryte wewntrz przejazdu
pod Bram Floriask, powstaway w wyniku rea-
lizacji kolejnych etapw rozbudowy wjazdu, w po-
staci szyi przedbramia i nastpnie szyi rondla zwa-
nego Barbakanem (ryc. 2; Niewalda i in. 2001, s. 13,
17, 19, 22, 47, 4950, ryc. 6366, 94100).
Po wewntrznej stronie kurtyny pnocnego od-
cinka krakowskiego muru obronnego natrafiono na
relikty pnoredniowiecznych brukw kamiennych,
interpretowanych jako lad istnienia ulicy przymur-
nej, funkcjonujcej tam od czasu budowy tej linii
fortyfikacji (Niewalda i in. 2001, s. 15, 46). Najwcze-
niejszy taki poziom uytkowy, datowany na przeom
XIII i XIV w., odsonito przy fundamencie muru
obronnego i mia on posta nawierzchni utwardzo-
nej za pomoc tucznia wapiennego, ktry zosta
wysypany na specjalnie przygotowane piaskowe
podoe (Radwaski 1986, s. 21). Poniej warstwy
podsypki piaskowej zalegaa wczesnoredniowiecz-
na warstwa nadcalcowa (Radwaski 1986, s. 21;
Niewalda i in. 2001, s. 46). Nieco powyej warstwy
z tuczniem, na poziomie odsadzki fundamentowej
muru obronnego, odkopano modsz warstw przy-
murnej uliczki, pochodzcej z 1. po. XIV w. i wy-
brukowanej kamieniami wapiennymi (Radwaski
1986, s. 21).
Na przedpolu pnocnego odcinka murw obron-
nych Krakowa, pomidzy waciwym obwodem
obronnym a tzw. przymurkiem, odkryto bruk uoo-
ny w 2. po. lub u schyku XIV w., ju po budowie
Baszty Pasamonikw, o czym wiadczy poziom stro-
pu tego bruku, identyczny z poziomem odsadzki fun-
damentowej wspomnianej baszty (Radwaski 1986,
s. 20). Niektre z baszt wybudowano jednak ju po
uoeniu tego bruku, jak miao to miejsce w wypadku
Baszty Stolarskiej, gdzie odkryto go poniej najstar-
szej odsadzki fundamentowej baszty, a nad nim, na
wysokoci samej odsadzki, natrafiono na poziom
budowlany murw baszty w postaci warstwy zapra-
wy wapiennej (Radwaski 1986, s. 24).
W wykopie archeologicznym (wykop IV) zao-
onym przy murze obronnym na terenie posesji
przy ul. Kanoniczej 9, na gbokoci 214240 cm
natrafiono na bruk wykonany z drobnych kamieni
wapiennych uoonych na podsypce piaskowej,
ktry zalega bezporednio poniej poziomu od-
sadzki fundamentowej i zosta zinterpretowany jako
lad istnienia uliczki przymurnej o szerokoci 3 m
(Radwaski 1986, s. 67, 77, ryc. 38, 43). Warstwa
kulturowa zalegajca pod brukiem zawieraa cera-
mik pnoredniowieczn z du domieszk sko-
rup wczesnoredniowiecznych, z czego mona
wnioskowa, e bruk i zalegajca pod nim warstwa
odpadkowa uformowane zostay we wczesnym
okresie istnienia muru obronnego, gdy bezpore-
dnio poniej opisanej sekwencji stratygraficznej
zalegay pozostaoci nasypw wczesnorednio-
wiecznego wau Okou (Radwaski 1986, s. 67, 77,
ryc. 43). Na tej podstawie moment uoenia i czas
funkcjonowania wspomnianej uliczki przymurnej
naley odnosi do pocztkw XIV w. (Radwaski
1986, s. 67).
Fragmenty najstarszego bruku kamiennego od-
krytego wok kocioa w. Wojciecha na poziomie
zblionym do poziomu kamiennej posadzki odso-
nitej wewntrz romaskiej wityni s znacznie
modsze od romaskich murw z kostki wapiennej,
a na podstawie przesanek archeologicznych naley
je datowa na schyek XIII lub pocztki XIV w.
(Radwaski 1975, s. 189; Waowy 1979, s. 25, ryc.
5). Na stropie tego bruku znaleziono kko ostrogi
z bodcem gwiadzistym, datowanej na okres od
ostatniej wierci XIII do poowy XIV w., a w jego
obrbie odkryto uamki naczy pnoredniowiecz-
nych (Waowy 1979, s. 25). Kazimierz Radwaski
i Alina Waowy zaobserwowali, e uoenie tego bru-
ku zbiega si w czasie zarwno z zaprzestaniem
uytkowania cmentarza przykocielnego, jak i z li-
kwidacj nieco pniejszej, wczesnoredniowiecz-
nej zabudowy, gdy bruk bezporednio przykrywa
wczeniejsze jamy, paleniska i resztki piecw (Ra-
dwaski 1975, s. 189; Waowy 1979, s. 25, ryc. 5).
Zauwaono te, e powstanie bruku musi wiadczy
o uporzdkowaniu terenu wok kocioa w. Woj-
ciecha, co mona czy z akcj budowlan przepro-
wadzon po lokacji miasta, by moe nawet na prze-
omie XIII i XIV w., jeeli wemiemy pod uwag,
e wspomniany cmentarz przykocielny mia ulec
likwidacji w 2. po. XIII lub w pocztkach XIV w.
DARIUSZ NIEMIEC
279
(Radwaski 1964, s. 231; 1975, s. 89; Waowy 1979,
s. 25).
Brukowana nawierzchnia czca uliczk funkcjo-
nujc midzy czterema murowanymi kramami
Sukiennic z XIIIXIV w.
1
z wylotem ul. w. Jana,
moe by datowana na podstawie ograniczajcych
j krawnikw (podwalin kramw?) na poow
XIV w. (Buko 2007, s. 227; Komorowski, Sudac-
ka 2008, s. 22; Niemiec 2008, s. 85). Wspczenie
z murowanymi kramami sukiennymi po ich stronie
zachodniej (tj. w obrbie wspczesnej hali Sukien-
nic) istniay dwa rzdy budynkw drewnianych
(m.in. obiektw pziemiankowych), rozmieszczo-
nych po obu stronach brukowanej ulicy, a uoenie
tego bruku mona datowa na pocztek XIV w. (Wa-
owy 1979, s. 2728; ryc. 6; Dbowski 1981, s. 452,
454, ryc. 12; Komorowski, Sudacka 2008, s. 21).
Takie datowanie tych obiektw wzmacniaj wyniki
bada archeologicznych przeprowadzonych w 2004 r.
przez Emila Zaitza i Dariusza Niemca po zachodniej
stronie Sukiennic, gdzie odkryto dalszy fragment tej
najstarszej zabudowy rdrynkowej, m.in. szcztki
ciany pziemianki oszalowanej dranicami z glinia-
nym piecem w naroniku, a take elementy szczt-
kowo zachowanej budowli wykonanej z drewna jod-
owego citego po 1284 r. oraz konstrukcji z drew-
na sosnowego citego po 1331 r. i inne, bliej nie-
okrelone elementy drewniane z jody citej po
1296 r. (Zaitz 2006, s. 88; Niemiec 2008, s. 85).
W latach 13901391 na osi obecnej hali Sukiennic,
na stropie organicznych nawarstwie z XIV w. o
miszoci 1 m uoono kolejny poziom bruku (D-
bowski 1981, s. 455). Jego asymetryczny wzgldem
cian obecnej hali Sukiennic ukad wiadczy, e uo-
enie tego bruku musiao wyprzedzi budow Su-
kiennic w formie zblionej do dzisiejszego zwarte-
go gmachu (Dbowski 1981, s. 456). Modsze po-
BRUKI NA PLACACH I ULICACH REDNIOWIECZNEGO ZESPOU MIEJSKIEGO KRAKW...
ziomy brukw powizane byy ju z budow gotyc-
kiej hali Sukiennic u schyku XIV w. (Waowy 1979,
s. 28).
W wietle wynikw bada archeologicznych
z 2004 r. (badania E. Zaitza i D. Niemca) i analiz
dendrochronologicznych (badania zespou M. Krp-
ca) najstarszy bruk uoony z drobnych kamieni po
zachodniej stronie Rynku datowa naley na mniej
wicej poow XIV w. (ryc. 3; Zaitz 2006, s. 85, 89,
ryc. 49, tab. 2; Niemiec 2008, s. 86; por. Krpiec i in.
2006). Bruk ten mona stratygraficznie powiza
z podwalin pochodzc z pierwszej przebudowy
kramw drewnianych (najprawdopodobniej uytko-
wanych jako awy chlebowe Komorowski, Sudac-
ka 2008, s. 23; Niemiec 2008, s. 86) odkrytych po
pnocno-zachodniej stronie wspczesnych Sukien-
nic (ryc. 3B; Zaitz 2006, s. 85, 89, ryc. 49, 55; Nie-
miec 2008, s. 86). Nie ulega wtpliwoci, e ufor-
mowany przy podwalinie w rodzaj rynsztoka bruk
mia odwadnia drewniany fundament budowli (ryc.
3B, 4; Zaitz 2006, s. 85, ryc. 49), a odprowadzana
nim grawitacyjnie woda opadowa i cieki spyway
w kierunku ul. Brackiej i Wilnej. Analizy dendro-
chronologiczne pozwalaj datowa powstanie dwch
podunych budynkw kramw starszych od bruku
na lata 13081309 (Zaitz 2006, s. 8889, tabl. 2; Nie-
miec 2008, s. 8586). Odbudowa zachodniego kra-
mu, z ktr mona powiza uoenie najstarszego
bruku w tej strefie, nastpia w latach 13291330,
o czym wiadcz analizy dendrochronologiczne
drewna (jodowego i modrzewiowego) uytego
w modszej konstrukcji podwalin i supw w cia-
nie zachodniej tej budowli. Naley przy tym zwrci
uwag, e w cianie wschodniej, zwizanej z t sam
faz budowy, dodatkowych napraw dokonano
w 1338 r. (Zaitz 2006, s. 8889, tabl. 2, ryc. 49; Nie-
miec 2008, s. 8586). Bruk ten przykryty zosta orga-
nicznymi nawarstwieniami, na ktrych posadowio-
no konstrukcj (podwaliny i supy) zwizan z ostat-
ni redniowieczn przebudow kramw chlebo-
wych, dokonan w roku 1373 (Zaitz 2006, s. 89, tabl.
2, ryc. 49; Niemiec 2008, s. 86). Tak te naley da-
towa modsz brukowan nawierzchni uoon
w tej czci placu.
Poacie brukw odkryte midzy ratuszem a Su-
kiennicami (badania prowadzone w latach 1957
i 2004), a take zwizany z t nawierzchni wybru-
kowany rynsztok odkryty po zachodniej, zewntrz-
nej stronie fundamentw renesansowych Kramw
Szewskich naley datowa okoo poowy XIV w.
(Zaitz 2006, s. 85; Niemiec 2008, s. 87). Brak kon-
tynuacji tego bruku w nawarstwieniach z XIV w.
zachowanych po drugiej, wewntrznej stronie muru
1
Stratygrafia i chronologia najstarszych murowanych Sukien-
nic najlepiej rozpoznana zostaa w badaniach T. Dbowskie-
go i M. Myszki z 1974 r. (Dbowski 1981; Niemiec 2008,
s. 84; Sudacka 2008, s. 204). Kierownicy tych bada budo-
w murowanych Sukiennic wizali z okresem panowania
Wacawa II lub Wadysawa okietka (Dbowski 1981, s.
455, 457; Niemiec 2008, s. 84; por. zbiene w zasadzie
i ostrone wnioski o kontekcie stratygraficznym tych bu-
dowli w publikacji A. Waowy 1979, s. 2728). Autor arty-
kuu wyraa podzikowania panu mgr. Marianowi Myszce,
ktry wspprowadzi te prace, za interesujcy komentarz
i wnioski co do chronologii wspomnianych budowli. War-
to wspomnie, e zesp analogicznych budowli w typie mu-
rowanych kramw wznis Wadysaw okietek po 1311 r.
na terenie gwnego placu handlowego Okou (Niewalda,
Krasnowolski 1981, s. 76, 8081; 1987, s. 6876; Krasno-
wolski 2008, s. 5557, ryc. 24).
280
DARIUSZ NIEMIEC
fundamentowego kramw moe potwierdza istnie-
nie w tym miejscu starszej budowli drewnianej, znisz-
czonej w wyniku renesansowej przebudowy (Niemiec
2008, s. 87). Wspomniany rynsztok najprawdopodob-
niej suy odwodnieniu drewnianych podwalin naj-
starszych Kramw Szewskich (Niemiec 2008, s. 87).
Po pnocnej stronie ratusza, w warstwie poprzedza-
jcej uoenie w tej strefie najstarszej brukowanej
nawierzchni, odkryto podwaliny kramw ze znisz-
czon lub rozebran parti naziemn, ktre wykona-
no z drewna sosny i jody citych po 1296 r. (Zaitz
2006, s. 86, ryc. 2; Niemiec 2008, s. 87). Przy zao-
eniu, e wymienione kramy ze wzgldu na wytrzy-
mao konstrukcji byy uytkowane okoo 25 lat, to
mona przyj, e ulegy one rozbirce w 2. wierci
XIV w., a ich podwaliny zostay przykryte brukiem
uoonym okoo poowy XIV w.
W naroniku Rynku przylegym do ul. Brackiej
i Wilnej nie stwierdzono intencjonalnie uoonych
brukw. Odkryto wycznie kilka poziomw uyt-
Ryc. 3. Bruk uytkowany w poowie XIV w. w pnocno-zachodniej czci krakowskiego Rynku, ktrego kontekst
stratygraficzny mona powiza z drewnianymi kramami chlebowymi przebudowanymi i naprawianymi w latach 13301355;
kolorem niebieskim zaznaczono bruk, tym podsypk piaskow. A poziom najstarszego bruku po pnocnej stronie
Sukiennic, przecity wkopem fundamentowym przedproy przy kamienicy nr 41, i jego relacja stratygraficzna do starszej
fazy aw chlebowych datowanych dendrochronologicznie na okres po 1308 r. (por. Radwaski 1959, rys. 2). B brukowany
rynsztok odwadniajcy belki fundamentowe kolejnej fazy drewnianych aw chlebowych datowanych dendrochronologicznie
na okres pomidzy latami 1330 (zasadnicza budowa) i 1355 (naprawy konstrukcji cian budowli; por. Zaitz 2006, ryc. 49).
Rysunki K. Radwaskiego i E. Zaitza w opracowaniu D. Niemca
Abb. 3. Das in der Mitte des 14. Jh. im nordwestlichen Teil des Krakauer Hauptmarkts benutzte Pflaster (blau das Pflaster,
gelb die Sandbettung markiert), dessen stratigraphischer Zusammenhang mit den 13301355 umgebauten und reparierten
hlzernen Brotkrmen zu verbinden ist. A das lteste Pflasterniveau in der Nordseite der Tuchhallen, durch
die Fundamentgrube des Beischlags am Haus Nr. 41 geschnitten und dessen stratigraphischer Zusammenhang mit
der ltesten Phase der dendrochronologisch nach 1308 datierten Brotbnke (vgl. Radwaski 1959, Abb. 2). B gepflasterter
Rinnstein fr den Wasserabfluss von Fundamentschwellen der spteren hlzernen Brotbnke, die dendrochronologisch
zwischen 1330 (Aufbau) und 1355 (Wandreparatur) datiert werden (vgl. Zaitz 2006, Abb. 49).
Zeichnungen von K. Radwaski und E. Zaitz bearbeitet von D. Niemiec
281
kowych, w postaci kolejnych warstw wysypanego
tucznia wapiennego (Zaitz 2006, s. 85, ryc. 32, 35,
47). By moe taki charakter wykoczenia pozio-
mw uytkowych w tej strefie ma zwizek z odpro-
wadzeniem wody opadowej i ciekw, ktre ze
wzgldu na grawitacyjny przepyw tworzyy zasto-
iska wody w tej czci Rynku. Przez taki rodzaj
nawierzchni woda moga atwiej przescza si
w grunt.
Z t odkryt po zachodniej stronie Rynku krakows-
kiego najstarsz brukowan nawierzchni mona
powiza ukad komunikacyjny przedproy rozpo-
znanych przez Stanisawa Cechosza i ukasza Hol-
cera w badaniach architektonicznych prowadzonych
przy Paacu Pod Krzysztofory (ryc. 5; Cechosz,
Holcer 2006, s. 20, przyp. 21; Cechosz, Holcer 2007,
s. 1217, 2023, ryc. 56, 1012). Stwierdzono te,
e chronologia wzgldna obiektw wskazuje na nie-
co wczeniejsze, datowane na 1. po. XIV w., po-
BRUKI NA PLACACH I ULICACH REDNIOWIECZNEGO ZESPOU MIEJSKIEGO KRAKW...
Ryc. 4. Szkic roboczy z 2004 r. z odtworzeniem wygldu brukowanego rynsztoka odkrytego przy drewnianych
awach chlebowych (rekonstrukcja stanu zabudowy z okoo poowy XIV w.), ktre znajdoway si
po pnocno-zachodniej stronie Sukiennic. Rys. A. Boj-Biaasik
Abb. 4. Arbeitsskizze von 2004 mit wieder hergestelltem gepflastertem Rinnstein, der an den hlzernen
Brotbnken (Rekonstruktion des Baustandes um die Mitte des 14. Jh.) auf der nordwestlichen Seite
der Tuchhallen entdeckt wurde. Zeichnung A. Boj-Biaasik
wstanie przedproy ssiedniego Paacu Spiskiego
(Cechosz, Holcer 2007, s. 12, ryc. 79). Wyniki naj-
nowszych bada archeologiczno-architektonicznych
Stanisawa Cechosza i ukasza Holcera
2
dowodz,
e budow najstarszych przedproy kamienic przy-
rynkowych rozpoczto w 2. wierci XIV w.
Kolejne przedproa odkryto w wykopie usytuo-
wanym przy kamienicy nr 41 na styku pnocnej
pierzei Rynku z ul. w. Jana. Wkop fundamentowy
2
Prace archeologiczne przy przedproach Paacu Pod Krzy-
sztofory prowadzi miaa Ewa Tarowska (zob. Cechosz,
Holcer 2007, s. 7). Brak jednak jakichkolwiek publikowa-
nych informacji o wynikach tych bada. Jedyny opubliko-
wany profil o stricte archeologicznym charakterze z nary-
sowanymi poziomami uytkowymi, w tym brukami towa-
rzyszcymi od zewntrz murom tych przedproy, zosta wy-
konany bezporednio w terenie przez Stanisawa Cechosza
i poddany graficznej obrbce cyfrowej przez ukasza Hol-
cera (zob. Cechosz, Holcer 2007, ryc. 6).
282
DARIUSZ NIEMIEC
Ryc. 5. Brukowana nawierzchnia Rynku krakowskiego z poowy XIV w. odkryta przy przedproach Paacu Pod
Krzysztofory; kolorem niebieskim zaznaczono bruk, tym podsypk piaskow. A kontekst stratygraficzny
bruku (Cechosz, Holcer 2007, ryc. 6); B powizanie bruku na placu rynkowym
z ukadem komunikacyjnym przedproy (Cechosz, Holcer 2007, ryc. 12)
Abb. 5. Gepflasterter Belag des Krakauer Hauptmarktes aus der Mitte des 14. Jh. (blau wurde Pflaster,
gelb Sandbettung markiert) am Beischlag des Palais Pod Krzysztofory (Zum Christopherus) entdeckt.
A stratigraphischer Zusammenhang des Pflasters (Cechosz, Holcer 2007, Abb. 6). B Verbindung
des Pflasters vom Marktplatz mit der Verkehrslage des Beischlags (Cechosz, Holcer 2007, Abb. 12)
283
BRUKI NA PLACACH I ULICACH REDNIOWIECZNEGO ZESPOU MIEJSKIEGO KRAKW...
zostay odkryte pomidzy Sukiennicami a wylotem
ul. w. Jana w badaniach ekipy C. Buki (Buko
2007, s. 227, ryc. 4). Jeden z traktw komunikacyj-
nych odkrytych midzy kramami w tej strefie mo-
na powiza z powstaniem budowli drewnianej,
ktrej podwalina (chyba niesusznie interpretowana
przez C. Buk jako krawnik bruku) jest datowa-
na na okres po roku 1335 (Buko 2007, s. 229; Nie-
miec 2008, s. 85). W odniesieniu do caoksztatu
sytuacji stratygraficznej w tej strefie Rynku mona
si domyla, e bruk z drewnianym krawni-
kiem (kolejna le zidentyfikowana podwalina kra-
mu drewnianego?) datowanym po 1275 r., ktry od-
kryto przy pnocno-zachodnim naroniku wsp-
czesnych Sukiennic (Buko 2007, s. 229, ryc. 4),
musi zawiera wtrnie wykorzystane drewno (gdy
wyniki bada z 2004 r. uzasadniaj takie datowanie
jedynie przy zaoeniu, e poziom z brukiem odkryto
na stropie calca, brak jednak szczegowych infor-
macji o gbokoci odkrycia tych reliktw i towa-
rzyszcej im stratygrafii nawarstwie zob. Buko
2007, s. 229; Niemiec 2008, s. 85).
Badania archeologiczne prowadzone w latach
19911995 przez Mariana Myszk przy kociele w.
Marka doprowadziy do odkrycia redniowiecznych
brukw od strony ul. Sawkowskiej i w. Marka
(Myszka 1997, s. 119; 2001, s. 141142). W wyko-
pie badawczym zaoonym na ul. Sawkowskiej po
wschodniej stronie kocioa w. Marka wyrniono
trzy poziomy nawierzchni brukowych, datowanych
na okres przed poow XVI w. (Myszka 1997, s.
119). Najstarsz utwardzon nawierzchni ul. Saw-
kowskiej stanowi bruk zachowany na gbokoci
220240 cm poniej wspczesnej powierzchni grun-
tu, majcy posta kamieni wapiennych uoonych na
podsypce piaskowej o miszoci 1520 cm (Mysz-
ka 1997, s. 119). Piaszczysta podsypka bruku zale-
gaa na stropie warstwy kulturowej uformowanej
w 1. po. XIV w. (Myszka 1997, s. 119120). Na tej
podstawie naley wnioskowa, e najstarszy bruk na
odcinku ul. Sawkowskiej przy kociele w. Marka
zosta uoony w 2. po. XIV w. (Myszka 1997, s.
120; 2001, s. 142). M. Myszka zwrci uwag, e
takie datowanie jest zbiene z najwczeniejszymi,
pochodzcymi z lat 1362 i 1368, przekazami pisem-
nymi o dziaalnoci brukarzy w Krakowie (Ptanik
1934, s. 455; Myszka 1997, s. 120). Porednio o zin-
tensyfikowaniu procesu zakadania brukw na uli-
cach Krakowa w 2. po. XIV w. wiadczy moe
tre wilkierza z 1373 r. o dostarczaniu kamienia
i piasku prywatnym wacicielom na koszt miasta
(Wyrozumski 1992, s. 463; Myszka 1997, s. 120).
pod mury przedproy tego budynku przeci najstar-
szy poziom bruku z kamieni wapiennych uoonych
na podsypce piaskowej, ktry mona datowa mniej
wicej na poow XIV w. (ryc. 3A; Radwaski 1959,
s. 56, rys. 2). Bruk ten uoono ze spadkiem w kie-
runku Sukiennic, gdzie po ich pnocno-zachodniej
stronie przykry starsz faz odkrytych w tym miej-
scu elementw konstrukcyjnych kramw drewnia-
nych (ryc. 3A; Radwaski 1959, s. 52, 57, rys. 2).
Pozostaoci tych kramw zalegay w obrbie tus-
tej, organicznej, czarnobrzowej warstwy z mierz-
w, a w jej stropie, przy podwalinie modszej fazy
tych kramw, znaleziono datownik w postaci mo-
nety Jana I Luksemburskiego wybitej w latach 1310
1346 (Radwaski 1959, s. 52, 57, rys. 2). Wspomnia-
ne ustalenia chronologiczne znajduj pene potwier-
dzenie w wynikach bada archeologicznych i powi-
zanych z nimi analiz dendrochronologicznych prze-
prowadzonych w tej strefie Rynku w 2004 r. (Zaitz
2006, s. 89, tabl. 2, ryc. 49). Na tej podstawie mo-
liwa jest weryfikacja starszych odkry K. Radwa-
skiego. Nadzorowany przez niego wkop instalacyj-
ny obj jedynie stratygrafi w obrbie wschodnie-
go cigu kramw drewnianych (zob. ryc. 3B; Zaitz
2006, ryc. 49). Naley wykluczy pogld autora,
ktry sdzi, e w tym miejscu odkryto miedzuch
pomidzy dwoma wspczesnymi sobie budowlami.
Wyniki bada z 2004 r. nie pozostawiaj wtpliwo-
ci, e musiay to by relikty dwch kolejnych faz
tej samej budowli drewnianej, przy czym stwierdzo-
no, e w wyniku modszej przebudowy nastpio
wyrane przesunicie zachodniej ciany zewntrz-
nej jeszcze bardziej na zachd (Zaitz 2006, s. 89,
tabl. 2, ryc. 49). Z drugim horyzontem istnienia
w pnocno-zachodniej czci Rynku kompleksu
drewnianych budowli i ich datowaniem ustalonym
za pomoc dendrochronologii naley wiza uoe-
nie najstarszej w peni brukowanej nawierzchni
w omawianej czci placu rynkowego (ryc. 3B;
Zaitz 2006, s. 85, 89, tabl. 2, ryc. 49). Nie ulega wt-
pliwoci, e na podstawie analiz dendrochronolo-
gicznych i monety Jana I Luksemburskiego (1310
1346) znalezionej w warstwie kulturowej przykry-
tej tym brukiem, uoenie i pocztki jego uytkowa-
nia naley datowa na czas okoo poowy XIV w.
(Radwaski 1959, s. 52, 57; Zaitz 2006, s. 85, 89,
tabl. 2, ryc. 49). Wobec tego wkop fundamentowy
przedproy, ktry zniszczy tak datowany bruk, sta-
nowi bardzo powan przesank stratygraficzn za
datowaniem czasu powstania przyrynkowych przed-
proy kamienicy nr 41 przy naroniku z ul. w. Jana
na 3. wier XIV w. Naley te sdzi, e jest to ten
sam poziom najstarszego bruku, ktrego fragmenty
284
Warstwa kulturowa narastajca na najstarszym
bruku ul. Sawkowskiej zawieraa ceramik dato-
wan na 2. po. XIV i 1. po. XV w., z czego wyni-
ka, e uytkowania tego bruku zaprzestano ju
w kocu XIV w., ewentualnie najpniej w poczt-
kach XV w. (Myszka 1997, s. 122123). W 1. po.
XV w. najstarszy bruk kamienny uleg zniszczeniu
i nawierzchnia ul. Sawkowskiej staa si ponownie
botnista (Myszka 1997, s. 123). Drugie utwardze-
nie tej ulicy nie objo caej jej szerokoci i ograni-
czao si do uoonego z kamieni wapiennych na
podsypce piaskowej wskiego chodnika, nieprze-
kraczajcego szerokoci 50 cm (Myszka 1997, s.
123). Chodnik taki odkryto na gbokoci 200218
cm i na podstawie stratygrafii mona go datowa na
1. po. XV w. (Myszka 1997, s. 123). Pozostaa cz
ulicy bya w tym czasie pozbawiona bruku (Myszka
1997, s. 123). Modszy poziom bruku z podsypk
piaskow, odkryty przy ul. Sawkowskiej na gbo-
koci 140190 cm, na podstawie przesanek archeo-
logicznych mona czy z wydatkami odnotowa-
nymi w 1523 r. w rachunkach miejskich w zwizku
z brukowaniem ul. Sawkowskiej i Floriaskiej
(Myszka 1997, s. 124).
W wykopie zlokalizowanym na ul. w. Marka po
poudniowej stronie kocioa w. Marka odsonito
trzy poziomy uytkowe utwardzone brukiem, dato-
wane na okres przed poow XVI w. (Myszka 1997,
s. 119). Pocztki utwardzenia krawdzi tej ulicy
w postaci rynsztokowej opaski po poudniowej stro-
nie kocioa w. Marka naley czy z brukiem ufor-
mowanym w rynsztok, ktry odsonito na gbo-
koci 150170 cm (Myszka 1997, s. 120121; 2001,
s. 141142, rys. 10). Pozostaa cz ulicy w tej fa-
zie miaa nawierzchni gruntow, pozbawion intenc-
jonalnego utwardzenia (Myszka 1997, s. 121). War-
stwa kulturowa odkryta poniej brukowanej opaski
ul. w. Marka datowana jest na koniec XIV w. i tak
najwczeniej mona datowa ten fragment bruku
(Myszka 1997, s. 121; 2001, s. 142). Uoenie tego
odcinka bruku wie si zapewne z wydatkami na
brukowanie ulic odnotowanymi w latach 90. XIV w.
w rachunkach miejskich (Myszka 1997, s. 122). W 1.
po. XV w. nad zamulonym rynsztokiem uoono
rodzaj brukowanego chodnika, odkrytego przy ko-
ciele w. Marka na gbokoci 160190 cm (Mysz-
ka 1997, s. 123124). Ulica w. Marka wybrukowana
zostaa na ca szeroko dopiero w latach 20.
XVI w., a tak datowany poziom utwardzenia, zo-
ony z bruku na podsypce piaskowej, odsonito na
gbokoci 100132 cm (Myszka 1997, s. 124).
Wyniki najnowszych bada archeologicznych
dowodz, e u schyku XV i w 1. po. XVI w. za-
czto w Krakowie masowo brukowa dziedzice
dziaek mieszczaskich
3
, o czym wiadcz odkry-
cia dokonane na kilku dziedzicach domw poo-
onych po obu stronach zachodniego odcinka ul.
Gobiej, tj. w rejonie krakowskiego kwartau uni-
wersyteckiego (ryc. 6; Niemiec 2009, s. 12261227),
a take w obrbie dziedzica przyrynkowej dziaki
Paacu Pod Krzysztofory (Zaitz 2005, s. 38).
Na terenie krakowskiego Kazimierza najlepiej
rozpoznano pnoredniowieczne bruki na dawnym
Rynku Bydlcym (zwanym te Psim Rynkiem), znaj-
dujcym si we wschodniej czci Kazimierza. Ba-
daniami objto cz tego rynku w ssiedztwie na-
ronej kamienicy stojcej u zbiegu ul. w. Wawrzy-
ca 13 i Gazowej (Zaitz 1998, s. 103, 111, ryc. 23,
613, 15). Najstarsza nawierzchnia placu targowe-
go na Psim Rynku bya zbudowana z tucznia ka-
miennego i fragmentw cegie o wyranie startych
powierzchniach (ryc. 7; Zaitz 1998, s. 111). Miejs-
cami w obrbie tego poziomu stwierdzono te
wstawki szarego i tego piasku oraz soczewki roz-
drobnionej zaprawy wapiennej (Zaitz 1998, s. 111).
Poniej tego poziomu a do calca zalegaa pno-
redniowieczna warstwa kulturowa, a jej przyrost E.
Zaitz wiza z uytkowaniem placu handlowego,
ktry funkcjonowa na Rynku Bydlcym od okresu
lokacji miasta (1335 r.) do koca XV lub pocztku
XVI w. (Zaitz 1998, s. 111). Na stropie intencjonal-
nie utwardzonej nawierzchni zalegaa gliniasta war-
stwa kulturowa przesycona szcztkami organiczny-
mi, wiadczcymi o uytkowaniu tej przestrzeni
w okresie od XVI do XVII w. (Zaitz 1998, s. 111).
Na podstawie powyszych obserwacji stratygraficz-
nych poziom utwardzenia w postaci warstwy wysy-
panego tucznia kamiennego naley wiza z okre-
sem pomidzy XV a XVII w. (Zaitz 1998, s. 111,
119, ryc. 3). Na podstawie kilku wykopw sonda-
owych E. Zaitz uzna, e intencjonalnie utwardzo-
na nawierzchnia brukowa pokrywaa najprawdopo-
dobniej ca powierzchni dawnego Rynku Bydl-
cego. Poza cisym obrbem placu targowego mo-
gy natomiast istnie kpy trawiastej rolinnoci; ich
DARIUSZ NIEMIEC
3
Podczas ratowniczych bada archeologicznych prowadzo-
nych przez autora artykuu w 2010 r. na znacznej powierzch-
ni dziedzica arkadowego Collegium Maius w Krakowie od-
sonite zostay fragmenty brukowanego dziedzica zwi-
zanego z funkcjonowaniem w 2. po. XIV w. na tym tere-
nie starszej, przeduniwersyteckiej dziaki mieszczaskiej.
Poacie brukw odkryto na dziace zlokalizowanej w bez-
porednim ssiedztwie synnej kamienicy Szczepana Pche-
rza (najstarsza cz Collegium Maius) i na obecnym eta-
pie bada musz by uznane za najstarszy brukowany dzie-
dziniec w obrbie krakowskiej zabudowy mieszczaskiej.
285
BRUKI NA PLACACH I ULICACH REDNIOWIECZNEGO ZESPOU MIEJSKIEGO KRAKW...
pozostaoci jest przypuszczalnie warstwa organicz-
na odkryta przy niektrych budynkach bez ladw
bruku (Zaitz 1998, s. 111). Brukowan nieck od-
kryt po zachodniej stronie gotyckiego budynku zin-
terpretowano jako pozostao sadzawki uytkowa-
nej od schyku redniowiecza do XVII w. (ryc. 7;
Zaitz 1998, s. 111, 119) i sucej, by moe, w tym
czasie do pojenia zwierzt hodowlanych, ktrymi
handlowano na Rynku Bydlcym. Niewykluczone
te, e w zwizku z tym pewne partie dawnego ryn-
Ryc. 6. Lokalizacja fragmentw brukowanych dziedzicw z przeomu XV i XVI w. odkrytych w Krakowie
w 2008 r. na zapleczu domw prywatnych i budynkw uniwersyteckich pooonych przy zachodnim
odcinku ul. Gobiej. Rys. D. Niemiec
Abb. 6. Topographische Lage von Fragmenten gepflasterter Hfe aus dem 15./16. Jh., die 2008 in Krakau
in Hinterhfen privater Huser und Universittsgebude am westlichen Abschnitt der Gobia-Strae
entdeckt wurden. Zeichnung von D. Niemiec
286
DARIUSZ NIEMIEC
Ryc. 7. Przekroje z reliktami brukowanej sadzawki uytkowanej w XV-XVII w. na dawnym Rynku Bydlcym w Kazimierzu,
w ssiedztwie naronej kamienicy przy ul. w. Wawrzyca 13. A przekrj z kontekstem stratygraficznym brukowanej
sadzawki wzdu linii pnocpoudnie (Zaitz 1998, ryc. 12). B profil z brukowan sadzawk w przekroju poprzecznym
nawarstwie wzdu linii wschdzachd (Zaitz 1998, ryc. 14). Rys. E. Zaitz
Abb. 7. Profile mit Relikten eines gepflasterten Teiches, der im 15. 17. Jh. am alten Viehmarkt der Stadt Kazimierz
am Eckhaus an der Wawrzyca-Strae 13 benutzt war. A Profilschnitt mit stratigraphischem Zusammenhang
des gepflasterten Teiches entlang der Nord-Sd-Linie (Zaitz 1998, Abb. 12). B Querprofil vom gepflasterten Teich
mit Schichtenfolge entlang der Ost-West-Linie (Zaitz 1998, Abb. 14). Zeichnung von E. Zaitz
turowych pochodzcych z czasw funkcjonowania
w tym miejscu placu targowego redniowiecznego
miasta, okrelanego w dokumencie lokacyjnym
z 1366 r. jako Florencja, a od 1392 r. zamiennie jako
Kleparz. W trakcie prac odsonito te fragment bru-
kowanej nawierzchni, uoonej na dawnym placu
targowym Kleparza w schykowej fazie pnego
redniowiecza, jak wiadczy o tym ceramika z XV
XVI w. znaleziona w warstwie kulturowej na g-
bokoci 180220 cm, zalegajcej na stropie bruku
(Informator Archeologiczny 1975, s. 235). W war-
stwie kulturowej zachowanej pod brukiem natrafiono
na ceramik z XIII1. po. XIV w. (Informator Ar-
cheologiczny 1975, s. 235). Odkryty w tym miej-
ku celowo nie zostay pokryte trwa nawierzchni,
a porastajca je rolinno trawiasta bya okazjonal-
nie wykorzystywana jako pasza dla zwierzt.
Wyrywkowo rozpoznano te pozostaoci kilku
pnoredniowiecznych brukw (jednak bez precy-
zyjnego okrelenia chronologii tych poziomw)
w obrbie gwnego placu rynkowego Kazimierza.
Odsonito je w wykopach instalacyjnych realizo-
wanych na pl. Wolnica przy posesjach nr 28 i 11
(Malinowska 2004, s. 143144).
Sondaowe badania archeologiczne przeprowa-
dzone przez E. Zaitza na terenie krakowskiego Kle-
parza w poudniowej czci pl. Matejki, na przed-
polu Barbakanu, potwierdziy obecno warstw kul-
287
BRUKI NA PLACACH I ULICACH REDNIOWIECZNEGO ZESPOU MIEJSKIEGO KRAKW...
scu bruk by do zwart struktur, zoon z nie-
wielkich kamieni i otoczakw rzecznych (Informa-
tor Archeologiczny 1975, s. 235).
Najstarsze wzmianki o dziaalnoci brukarzy kra-
kowskich pochodz z lat 1362 i 1368 (Ptanik 1934,
s. 455; Myszka 1997, s. 120). W wilkierzu z 1373 r.
wadze miejskie zobowizay si do udzielenia po-
mocy poszczeglnym mieszczanom w wybrukowa-
niu przylegych do ich domw odcinkw ulicy (Wy-
rozumski 1992, s. 463). Pomoc ta miaa polega na
dostarczeniu surowcw kamienia i piasku. Kamie-
nie na bruki amano masowo w kamienioomach
wapienia na Krzemionkach, wykupionych przez
miasto w latach 13751388 (Myszka 1997, s. 120).
Mona sdzi, e wpyw na trwao utwardzo-
nych nawierzchni ulic i placw redniowiecznego
Krakowa miao kilka czynnikw, do ktrych naley
zaliczy: rodzaj, a waciwie wytrzymao uyte-
go materiau, sposb uoenia bruku, intensywno
ruchu koowego, a take czstotliwo dokonywa-
nia na bieco ewentualnych napraw (por. Myszka
1997, s. 122). Napomnienia mieszczan o obowiz-
ku usuwania bota z brukw ulicznych odnotowane
w wilkierzach z lat 1373 i 1492 (Wyrozumski 1992,
s. 463) wiadcz o zym stanie uytkowanych w tym
czasie drg. Konrad Celtis (14591508), niemiecki
humanista, ktry w latach 14881491 przebywa
w Krakowie (Buszewicz 2004, s. 242), w epigramie
De Cracovia, znanym te w opracowaniach litera-
tury staropolskiej pod tytuem Na bruki krakowskie,
da wyraz swoim odczuciom estetycznym:
Jak Cisalpiskiej kraj Galii w gnijcym topi si bo-
cie,
Tak i krakowski nasz grd w bocie zanurza si wci,
Jego szkaradne ulice gdzieniegdzie tylko bruk maj,
Zaprzg poczwrny po o grznie w lepkoci bot
4
.
Dobitnym wiadectwem opakanego stanu bru-
kw krakowskich pod koniec nastpnego stulecia jest
relacja zapisana w diariuszu podry Jana Pawa
Mucante, czonka orszaku legata papieskiego kar-
dynaa Henryka Gaetaniego (15501599): Ulice
w miecie i na przedmieciach brukowane s duy-
mi okrgymi kamieniami, lecz tak le spojonymi ze
sob, e ciko po nich chodzi, gorzej jedzi kon-
no, najgorzej za karecie. Na niektrych ulicach s
tylko po bokach, rodkiem za niezmierne kaue
bota, przez ktre brn trzeba, chcc si przebra
z jednej strony na drug
5
.
Anegdotyczna jest te historia wspomniana
w Lustracji drg wojewdztwa krakowskiego z roku
1570: Kiedychmy przyjechali do ulice Garncars-
kiej, ktra idzie ku Szewcze bramie, tak za droga,
e gorsza by nie moe, cochmy wiadczyli same-
mi pany rajcy, jako i sam jedne rajca, przed nami
jadc, mao nie uton, bo szkapa z nim w bocie
pada
6
.
Z przytoczonych opisw wynika, e na nieupo-
rzdkowanych ulicach peno byo bota, mieci
i gnoju wraz z innymi nieczystociami usuwanymi
z domw i budynkw gospodarczych. Pod tym
wzgldem symptomatyczna jest zwaszcza tre za-
kazu z wilkierza ogoszonego 1574 r.: wini na
Rynek i ulice aby aden wypuszcza nie mia, pod
win i straceniem dobytku (Buszewicz 2004, s. XIX).
Naley jednak pamita o przekazach pisanych do-
tyczcych redniowiecznej Sieny, z ktrych wynika,
e winie byy zatrudniane jako czyciciele ulic,
a podesta miejski udziela obywatelom specjalnego
zezwolenia na ywienie nierogacizny odpadkami
ulicznymi, co uznawano za cenny przywilej (Rosset
1974, s. 41). W Bolonii stowarzyszenie religijne pod
wezwaniem w. Antoniego, ktre opiekowao si szpi-
talem, miao przywilej chowania stu wi na miejskich
ulicach (Rosset 1974, s. 41).
5
Tekst za: Buszewicz 1998, s. 89.
6
Tekst za: Buszewicz 1998, s. 89, przyp. 45.
4
Przekad Kazimiera Jeewska, tekst za: Buszewicz 2004, s.
33.
LITERATURA
2004 Metropolia Sarmatw. Dawni poeci i pisarze o Kra-
kowie, Krakw.
Buko C.
2007 Z bada archeologicznych nad miastami poudnio-
wej Polski. Rynek Gwny w Krakowie w wietle
prac przeprowadzonych w latach 20052007, Ar-
chaeologia Historica, t. 32, s. 225235.
Cechosz S., Holcer .
2006 O pocztkach paacu Pod Krzystofory w wietle
najnowszych bada architektonicznych, Krzyszto-
fory. Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego
Miasta Krakowa, t. 24, s. 720.
Bicz-Suknarowska M., Niewalda W., Rojkowska H.
1996 Zabudowa ulicy Kanoniczej na tle urbanistyki re-
dniowiecznego Okou, w: T. Frankowska (red.),
Sztuka okoo 1400, Warszawa, s. 87104.
Bober M.
2008 Architektura przedromaska i romaska w Krako-
wie. Badania i interpretacje, Rzeszw.
Buszewicz E.
1998 Cracovia in litteris. Obraz Krakowa w pimiennic-
twie doby Odrodzenia, Krakw.
288
DARIUSZ NIEMIEC
2007 redniowieczne przedproe przed paacem Pod
Krzysztofory najnowsze odkrycia, Krzysztofory.
Zeszyty Naukowe Muzeum Historycznego Miasta
Krakowa, t. 25, s. 724.
Dbowski T.
1981 Badania archeologiczne Sukiennic krakowskich,
Kwartalnik Historii Kultury Materialnej, t. 29, z.
4, s. 451458.
Duda J.
1998 Bruki w krajobrazie Krakowa, Krakw.
Firlet J.
2002 Capella murata tituli sanctae Mariae Magdalenae...
Z dziejw dawnego kocioa Uniwersytetu Krakow-
skiego, w: C. Buko, J. Klapt, L. Leciejewicz, S.
Modzioch (red.), Civitas & Villa. Miasto i wie w
redniowiecznej Europie rodkowej, Wrocaw-Pra-
ha, s. 249256.
2002a Koci w. Marii Magdaleny w Krakowie, Krzy-
sztofory. Zeszyty NaukoweMuzeum Historyczne-
go Miasta Krakowa, t. 21, s. 2834.
Informator Archeologiczny
1975 Badania 1974, Krakw-Kleparz, Plac Matejki, s.
234235.
Jamka R.
1963 Krakw w pradziejach, Wrocaw-Warszawa-Kra-
kw.
Komorowski W., Sudacka A.
2008 Rynek Gwny w Krakowie, Krakw.
Krasnowolski B.
2008 Lokacje na prawie niemieckim a ukady urbani-
styczne i architektura Krakowa w wiekach XIII
i XIV, w: A. Grzybkowski, Z. ygulski jun.,
T. Grzybowska (red.), Urbs celeberrima. Ksiga
pamitkowa na 750-lecie lokacji Krakowa, Krakw,
s. 2382.
Krpiec M., Szychowska-Krpiec E., Danek M., Kusek M.
2006 Analiza dendrochronologiczna drewna pozyskane-
go w trakcie bada wykopaliskowych prowadzonych
w Krakowie na Rynku Gwnym po zachodniej stro-
nie Sukiennic, Materiay Archeologiczne, t. 36, s.
181188.
Lenkiewicz T.
1958 Odkrycia archeologiczne na Placu Wita Stwosza
w Krakowie, Ochrona Zabytkw, t. 11, z. 34, s.
206211.
1959 Koci Marii Magdaleny w Krakowie w wietle
ostatnich odkry archeologicznych, Biuletyn Kra-
kowski, t. 1, s. 7898.
Leczyk G.
1959 Pod brukiem Rynku Gwnego w Krakowie, Biule-
tyn Krakowski, t. 1, s. 3148.
uszczkiewicz W.
1899 Najstarszy Krakw na podstawie badania dawnej
topografii, Rocznik Krakowski, t. 2, s. 128.
Malinowska A.
2004 Podsumowanie stanu bada archeologicznych nad
Kazimierzem i Stradomiem w redniowieczu, ma-
szynopis pracy magisterskiej napisanej pod kierun-
kiem prof. dra hab. Michaa Parczewskiego w Ins-
tytucie Archeologii UJ w Krakowie.
Myszka M.
1997 Bruki odkryte przy kociele w. Marka w Krakowie,
Wiadomoci Konserwatorskie Wojewdztwa Kra-
kowskiego 6, Krakw, s. 117134.
2001 Badania archeologiczne przy kociele w. Marka
w Krakowie, w: Z. Kli (red.), Studia z dziejw ko-
cioa w. Marka w Krakowie, Krakw, s. 139157.
Niemiec D.
2008 redniowieczny rynek krakowski, Alma Mater, nr
specjalny 109, s. 8490.
2009 Archeologia w badaniach nad redniowiecznymi
miastami Ziemi Krakowskiej, maszynopis pracy
doktorskiej w Bibliotece Jagielloskiej w Krako-
wie.
Niewalda W., Krasnowolski B.
1981 Ukady urbanistyczne Okou prba rekonstrukcji,
Teka KUiA, t. 15, s. 6983.
1987 Ukady urbanistyczne krakowskiego Okou, w:
J. Maecki (red.), Krakw przedlokacyjny, Krakw,
s. 5983.
Niewalda W., Rojkowska H., Zaitz E.
2001 redniowieczne fortyfikacje Krakowa. Odcinek p-
nocny w wietle ostatnich bada, Krakowska Teka
Konserwatorska, t. 2, Krakw 2001.
Pianowski Z.
2006 Architektura monumentalna wczesnoredniowiecz-
nego Krakowa, w: E. Firlet (red.), Krakw w chrze-
cijaskiej Europie X-XIII w., Krakw, s. 163219.
Ptanik J.
1934 Miasta i mieszczastwo w dawnej Polsce, Krakw.
Radwaski K.
1959 Wyniki bada archeologicznych prowadzonych na
terenie wczesnoredniowiecznej osady Ok w Kra-
kowie, Biuletyn Krakowski 1, s. 6872.
1964 Prace badawcze prowadzone w 1962 r. na terenie
Krakowa, Materiay Archeologiczne, t. 5, s. 229
234.
1975 Krakw przedlokacyjny, Krakw.
1986 Mury obronne Krakowa i Kazimierza w badaniach
archeologicznych, Materiay Archeologiczne, t. 23,
s. 592.
Rosset A.
1974 Drogi i mosty w redniowieczu i w czasach odro-
dzenia, Warszawa.
Sudacka A.
2008 Sukiennice wiadek dziejw Krakowa, w:
A. Grzybkowski, Z. ygulski jun., T. Grzybowska
(red.), Urbs celeberrima. Ksiga pamitkowa na
750-lecie lokacji Krakowa, Krakw, s. 203233.
Szyma M.
2004 Koci i klasztor dominikanw w Krakowie. Ar-
chitektura zespou klasztornego do lat dwudziestych
XIV wieku, Krakw.
Waowy A.
1979 Pnoredniowieczne garncarstwo krakowskie
w wietle rde archeologicznych, Materiay Ar-
cheologiczne, t. 19, s. 5151.
Wyrozumski J.
1992 Dzieje Krakowa, t. 1: Krakw do schyku wiekw
rednich, Krakw.
Zaitz E.
1998 Sprawozdanie z bada archeologicznych przy Ryn-
ku Bydlcym na Kazimierzu w Krakowie (przebu-
dowa kamienicy przy ul. w. Wawrzyca), Materia-
y Archeologiczne, t. 31, s. 103124.
289
BRUKI NA PLACACH I ULICACH REDNIOWIECZNEGO ZESPOU MIEJSKIEGO KRAKW...
2005 Sprawozdanie z prac archeologicznych przy prze-
budowie nawierzchni dziedzica Paacu Krzyszto-
fory, Krzysztofory. Zeszyty Naukowe Muzeum Hi-
storycznego Miasta Krakowa, t. 23, s. 2940.
2006 Sprawozdanie z bada archeologicznych prowadzo-
nych w Krakowie w 2004 r. przy przebudowie na-
wierzchni pyty Rynku Gwnego po zachodniej
stronie Sukiennic, Materiay Archeologiczne, t. 36,
s. 79142.
Der mglicherweise lteste, gepflasterte Belag in Kra-
kau ist das Pflaster auf dem Marktplatz im zentralen Teil
der Krakauer Vorburg Okol, das hchstwahrscheinlich
Ende des 12. Jhs. verlegt wurde. Es wurde unterhalb der
Bau- und Nutzungshorizonte der sptromanischen Ma-
ria-Magdalene-Kirche aus der Mitte des 13. Jhs. entdeckt.
Jngere, in diesem Bereich entdeckte Pflasterhorizonte
bezeugen die Existenz eines Marktes mit gemauerten
Kramlden, der in der ersten Hlfte des 14. Jhs. zu der
Nova Civitas in Okol gehrte.
Die am tiefsten gelegenen Steinpflaster, die auerhalb
der Adalbertkirche entdeckt wurden, sind jnger als die
Mauern dieser romanischen Kirche und werden in die
zweite Hlfte des 13. Jhs. datiert.
Das frheste, im nrdlichen Abschnitt der Floriaska-
Strae verlegte Pflaster, das im Durchgang des Florians-
tores gefunden wurde, ist an das des Ende 13. oder den
Anfang des 14. Jhs. (nach 1298) zu datieren. Auf der In-
nenseite des nrdlichen Abschnitts der Krakauer Stadt-
mauer ist man auf Relikte sptmittelalterlicher Steinpfla-
ster gestoen, die als Rest eines Rondenweges aus dem
13./14. Jh. interpretiert werden.
Der gepflasterte Straenbelag zwischen den gemau-
erten Kramlden in den Tuchhallen (Sukiennice) aus dem
13./14. Jh. wird dendrochronologisch in die Mitte des 14.
Jhs. datiert, hnlich wie die beiden anderen Pflaster, die
im nrdlichen Teil des Krakauer Hauptmarkts entdeckt
wurden. Zeitgleich mit den ltesten gemauerten
Kramlden, standen auf deren Westseite zwei Reihen von
Holzgebuden, entlang einer Strae, die Anfang des 14.
Jhs. gepflastert wurde.
Das lteste Pflaster auf der Westseite des Marktes,
verlegt aus kleinen Steinen, kann aufgrund dendrochro-
nologischer Daten ungefhr in die Mitte des 14. Jhs. da-
tiert werden.
DARIUSZ NIEMIEC
PFLASTER AUF PLTZEN UND STRAEN DES MITTELALTERLICHEN
STADTKOMPLEXES KRAKAU KAZIMIERZKLEPARZ
Das lteste Pflaster im Abschnitt der Sawkowska-
Strae neben der Markuskirche, entstand in der zweiten
Hlfte des 14. Jhs. Die jngere Befestigung der Sawkow-
ska-Strae hat die gesamte Breite der Strae nicht umfasst
und beschrnkte sich auf einer schmalen Brgersteig aus
Kalksteinen in einer Sandbettung, dessen Breite maximal
50 cm betrug, der in der ersten Hlfte des 15. Jhs. ver-
legt wurde.
Die St.-Markus-Strae, die die Sawkowska-Strae im
rechten Winkel kreuzt, wurde erst Anfang des 16. Jhs.
auf der gesamten Breite gepflastert.
Archologische Untersuchungen beweisen auch, dass
seit dem Ende des 15. Jhs. auf brgerlichen Parzellen
gepflasterte Hfe entstanden. Diesen Zustand hat man auf
einigen Hfen von Husern festgestellt, die auf beiden
Seiten des westlichen Abschnitts der Golebia-Strae stan-
den.
Auf dem Hauptmarkt des Krakauer Stadtteils Kazi-
mierz (gegrndet 1335) wurden nur stichprobenartig Re-
likte einiger Pflasterhorizonte aus dem 14. bis 15. Jh.
untersucht. Am besten wurde in Kazimierz ein befestig-
ter Belag auf dem mittelalterlichen Viehmarkt erforscht,
wo Ende des 15. Jhs. ein Kleinschlagpflaster verlegt wur-
de. Auf diesem Platz, vor dem Eckgebude in der Waw-
rzyca-Strae 13, wurden Reste eines gepflasterten Tei-
ches entdeckt, der seit der Endphase des Mittelalters bis
in das 17. Jh. zum Trnken von Zuchttieren diente, die
auf dem Viehmarkt gehandelt wurden.
Im sdlichen Teil des Matejki-Platzes stie man auf
das Fragment eines gepflasterten Belages, der auf dem
ehemaligen Marktplatz von Kleparz in der Endphase des
Sptmittelalters verlegt wurde. Die Stadt wurde 1366
unter dem Namen Florencja gegrndet.
bersetzt von Radosaw Myszka
dr Dariusz Niemiec
Instytut Archeologii
Uniwersytet Jagielloski
Krakw