Nazwa tej roliny wywodzi si podobno od archanioa Gabriela. Inne nazwy: Ziele Ducha witego, arcydzigiel lekarski, litwor, dzigiel lekarski. W celach leczniczych arcydzigiel zawiera ponad !! zwi"zk#w che$icznych, kt#re s" wykorzystywane w lecznictwie. Najwaniejsze z nich to% olejek eteryczny, zwi"zki ku$arynowe i &uranoku$arynowe, garbniki, kwasy organiczne, &lawonoidy i sole $ineralne. Przypszcza si! e arcydzigiel zawiera czynni" po#dzaj$cy wytwarzanie interferon przez organiz%& Interferon odgrywa "lczow$ rol w odporno'ci organiz% przeciw wirso% i nowotworo%& (zia)anie: 'o"dkowe, rozkurczowe, uspokajaj"ce. *)+wne w)a'ciwo'ci lecznicze to regulacja przewodu pokar$owego. Arcydzigiel pobudza wytwarzanie soku 'o"dkowego, a tak'e innych czynnoci, a tak'e innych czynnoci trawiennych jak pepsyna i pentagastryna (zia)a ponadto rozkurczaj"co na $inie przewodu pokar$owego, a zwaszcza dr#g '#ciowych. ,nosi wic b#le i wzdcia brzucha. (est lekie$ przy braku aknienia. ,wi"sza tak'e wydalanie $oczu, czy$ przyczynia si do wydalania z organiz$u szkodliwych produkt#w prze$iany $aterii. -enione jest dziaanie uspokajaj"cych wyci"g#w z tej roliny )podobne do eleniu$*. .leje" arcydzigielowy $a waciwoci bakteriob#jcze, niszczy tak'e wiele grzyb#w, czy$ przyspiesza gojenie si ran, oparze+ i owrzodze+. /est dos"ona)y% lekie$ w przypadkach czynnociowych zaburze+ przewodu pokar$owego. .leje" %oe by, stosowany w leczeniu b#l#w korzonkowych, stawowych, nerwob#l#w i $iniob#l#w. Wyci$gi wodne wchodz" w skad preparat#w% -er.osol i /pirytus 0ngelice 1o$positus 2 stosowany do wciera+ przy nerwo i $iniob#lach W)a'ciwo'ci czlaj$ce na pro$ieniowanie nad&ioletowe )dziaanie* $og" by, wykorzystane w leczeniu uszczycy i bielactwa. 0waga: trze#a pa%ita1! e ldzie spoywaj$cy przetwory arcydzigiel! przy opalani %og$ )atwo lec poparzenio%& Wszyst"ie czci arcydzigiel pachn" $ocno korzennie i $aj" taki' gorzko korzenny s$ak. 0waga: Nie %ona tej ro'liny przedaw"owa1! #o wywo)a si s"te" odwrotny od za%ierzonego& 2o" z ro'liny z powod zawarto'ci frano"%aryn %oe spowodowa1 wysyp"& 3#] Arcydzigiel litwor ( W)a'ciwo'ci lecznicze korzenia polegaj" na pobudzaniu wydzielania sok#w 'o"dkowych z$niejszaniu nad$iernej &er$entacji w przewodzie pokar$owy$. *)+wny s")adni" srowca - olejek arcydzigielowy $a dziaanie uspokajaj"ce, a preparaty zawieraj"ce olejek s" po$ocniczo wykorzystywane przy b#lach go,cowych, nerwob#lach i zapaleniu korzonk#w nerwowych. Najcz'ciej stosowan" postaci" leku jest odwar ) y'ka stoowa na !,3 szkl wody*, kt#ry pije si po 45 szkl 2 przed posikie$ jako rodek 'o"dkowy6 po posikach 2 wiatropdny6 lub przed sne$ 2 przy bezsennoci. 3orze4 arcydzigiela u'ywany jest jako przyprawa do ryb, saatek i sos#w. 2tosowany bywa r#wnie' do wyrobu w#dek gatunkowych 2 synna litwor#wka g#ralska. 3c] Arcydzigiel litwor ,apach i s%a" arcydzigiela litwora 2 roliny osi"gaj"cej wysoko, czowieka 2 przypo$ina pi'$o. Wed)g starej legendy korze+ arcydzigiel pokaza czowiekowi anio. 3orze4 arcydzigiela dziaa przeciwskurczowo, wz$aga wydzielanie soku 'o"dkowego, pobudza apetyt. 5oe #y1 stosowany w chorobach w"troby i dr#g '#ciowych, do leczenia he$oroid#w i przewlekego zapalenia oskrzeli. (zia)a pobudzaj"co w stanach wyczerpania psychicznego i &izycznego. W %a)ych dawkach uspokaja i agodzi dolegliwoci ukadu kr"'enia zwi"zane z zaburzenia$i nerwicowy$i. 0waga: W przypad"ach przedaw"owania "orze4 arcydzigiela %oe spowodowa1 za#rzenia ryt% serca& Dlatego te' nie wolno przyj$owa, go wicej ni' &ili'ank ) y'eczka na 53!$l wody* pit" $ay$i porcja$i w ci"gu dnia. .leje" 2 do nacierania okolicy serca 2 poleca si% przygotowanie olejku do $asa'u% z !$l oleju i 7 kropel olejku arcydzigiela. 8lejek nale'y delikatnie w$asowa, w klatk piersiow". 3d] Arcydzigiel litwor Arcydzigiel )popularna angielika* zawiera substancje, kt#re uatwiaj" trawienie, usuwaj" wzdcia, stany zapalne, odbijania, a tak'e zaparcia i biegunki oraz b#le w"troby. (zia)aj$ rozkurczowo, przywracaj" apetyt. Napary i nalew"i z tej roliny po$agaj" pozby, si b#l#w gowy, bezsennoci, nad$iernej pobudliwoci. 3oj$ poszarpane nerwy oraz wz$acniaj" og#lnie cay organiz$. .so#y w podesz)y% wieku powinny korzysta, z jego dobrodziejstw, gdy' po$o'e pozby, si osabienia i wszelkich zaburze+ z ty$ zwi"zanych. .dwary z arcydzigiela poleca si w kuracjach odwykowych palaczo$, alkoholiko$ i narko$ano$. .dtrwaj$ organiz$ po przedawkowaniu tych u'ywek, a tak'e atropiny, belladonny, zi$owita jesiennego, a nawet niweluj" dziaanie cykuty. Wyci$gi al"oholowe )np. spirytus arcydzigielowy* stosowane zewntrznie agodz" b#le reu$atyczne i tzw nerwob#le, po$agaj" przy zapaleniu korzonk#w nerwowych, stuczeniach oraz $aj" waciwoci bakteriob#jcze i grzybob#jcze. Najlepiej ro#i1 sobie kilka razy w roku kuracje arcydzigielowe, zwaszcza na przeo$ie jesieni i zi$y, a pote$ wiosny i lata. Wspaniale oczyszczaj" organiz$ z toksyn i &iltruj" nerki, reguluj" prac przewodu pokar$owego, wz$acniaj" serce, syste$ nerwowy i cay organiz$. (zi"i ty% kuracjo$ bdzie$y si wolniej starze,, utrzy$ywa, w dobry$ zdrowiu i wietnej kondycji do p#9nych lat. .dwar po zatrciach alkoholowych, nikotyn", w kuracjach odwykowych oraz w stanach wyczerpania% 3 y'ek rozdrobnionego korzenia zala, 5 szkl wody i gotowa, 5!$in. :rzecedzi,. ;zupeni, objto, do 5 szkl i popija, )$o'na osodzi, $iode$* < razy dziennie po 45 szklanki. .dwar do yt" wewntrznego: y'eczk rozdrobnionego korzenia zala, 45 szkl wody i gotowa, 3$in na wolny$ ogniu, przecedzi,. =o, co zostanie na sitku, przela, wrz"tkie$ tak, aby uzupeni, pyn do penej szklanki. Popija1 odwar lekko podgrzany po 47 szkl na godz. przed posikie$ )w#wczas pobudza trawienie* lub po posikach )wtedy reguluje gazy i czyci krew*. 6rode" og+lnie wz$acniaj"cy i uspokajaj"cy% korze+ arcydzigiela, $ita i $elisa w r#wnych czciach 2 y'ka zi# na szkl wrz"tku 2 parzy, w ter$osie. 5ieszan"a arcydzigiela w r#wnych proporcjach z korzenie$ kozka i kwiate$ arniki 2 przygotowana jako napar w ter$osie 2 podnosi cinienie i wz$acnia napicie naczy+ krwiononych. 3e] Arcydzigiel litwor (zia)anie: zawiera substancje aro$atyczne, wonne, goryczowe. 0spo"ajaj$cy. rodek pobudzaj"cy tworzenie sok#w 'o"dkowych, przeciw wzdcio$. Arcydzigiel posiada liczne zwi"zki, $.in. olejek eteryczny, zwi"zki ku$arynowe, &uranoku$arynowe, garbniki, kwasy organiczne, &lawonoidy i sole $ineralne. ,astosowanie: zwi"sza wydzielanie soku 'o"dkowego, z$niejsza wydzielanie $oczu, potu. 2tosje si przeciw skurczo$. 0ywa si przy braku aknienia na tle nerwowy$, zapaleniach i skurczach jelita cienkiego, atonii jelit, wzdciach )czsto z kopre$, k$inkie$, kolendr", any'kie$* 0waga: 0 "o#iet w wi"szych daw"ach %oe spowodowa1 o#fite "rwawienie %iesi$cz"owe& Najlepiej u'ywa, nalewki 2 !g korzenia $acerowa, < dni w !!$l alkoholu >!? -alewk u'ywa si w dawkach 5!27! kropli 52< razy dziennie. (aw"owanie: -apar z 32!g korzenia na !,3 l wody6 pi, po 45 szkl przed jedzenie$. -adaje si te' do pukania garda. Na spo"ojenie stosuje si k"piele )napar z 5!!g korzenia*. 3f] Arcydzigiel litwor (zia)anie: Przynosi ulg przy nagro$adzeniu si wydzieliny w drogach oddechowych, w przebiegu ast$y lub zapaleniu oskrzeli. (zia)a przeciwskurczowo 2 u$ierza b#le $iesi"czkowe. /est skuteczny$ rodkie$ na wszawic. .s)a#ia b#le wywoane reu$atyz$e$. Po#dza kr"'enie krwi w ko+czynach 2 dziaa na ciao rozgrzewaj"co. 0waga: Nie stosowa1 w czasie ci$y& Nie prze"racza1 zalecanych dawe"& Wyso"ie daw"i %og$ wp)ywa1 na ci'nienie "rwi! prac serca i oddychanie& 2tosowanie: Arcydzigiel jest jedn" z najbardziej uniwersalnych rolin. 3orze4 stosowany jest w niestrawnoci oraz zaburzeniach 'o"dkowych. (est wspaniay$ lekie$ wykrztuny$. 0 "o#iet stosowany jest w celu z$niejszenia b#li $iesi"czkowych. ,ewntrznie: :rzynosi ulg w b#lu i obrzku wywoany$ przez reu$atyz$. 3g] Arcydzigiel litwor (zia)anie: Zwiksza wydzielanie soku 'o"dkowego, reguluje trawienie. oczyszcza organiz$ ze szkodliwych produkt#w prze$iany $aterii, uspokaja. 2tosje si w skurczach 'o"dka, dr#g '#ciowych, stanach napicia nerwowego. Postacie le": napar 2 y'k rozdrobnionych korzeni zala, szkl wrz"tku, przykry,, pozostawi, na 3$in. odcedzi,. :i, po 4< szkl 527 razy dziennie na godz. przed posikie$ jako rodek reguluj"cy trawienie, przeciwzapalny i wz$acniaj"cy 0waga: 5oe zwi"szy1 wraliwo'1 na pro%ienie s)oneczne i powodowa1 o#rz" l# powstanie pcherzy& 3h] Arcydzigiel litwor /est zaliczany do najcenniejszych rolin leczniczych. W)a'ciwo'ci lecznicze: 3orze4 dziaa rozkurczowo, koj"co, $oczopdnie, wykrztunie. Po#dza czynnoci 'o"dka, jest wietnie dziaaj"cy$ rodkie$ gorzki$& /est 'rod"ie% na uspokojenie serca, wz$acnia og#lnie, dziaa napotnie. 7eglje krwawienie $iesiczne. Po%aga w za&leg$ieniu puc, wzdciach, kurczowych wy$iotach, nerwowych b#lach gowy, przewlekych nie'ytach przewodu oddechowego, kaszlu, biaych upawach oraz reu$atyz$ie, szkorbucie, histerii, padaczce, niedro'noci jelit. 8eczy luz#wki ust, gruczo#w wydzielniczych, 'o"dka, jelit. Po%aga na bezsenno,, gryp, przezibienia, prze$ian $aterii, obrzk gruczo#w chonnych. Po#dza aknienie, jest wiatropdny. Po%aga nar"o%ano% w kuracjach odwykowych. Ws"azany po zatruciach alkohole$ i nikotyn". 2tanowi odtrutk na belladonn, atropin )i inne alkaloidy*, zi$owit jesienny i cykut. ,ewntrznie: :rzynosi ulg w b#lu i obrzku wywoany$ przez reu$atyz$. /est r#wnie' u'yteczny w leczeniu wszawicy. .leje" arcydzigielowy stosowany jest zewntrznie do wciera+ przeciwb#lowych, przeciwzapalnych, przeciwwi"dowych, na dolegliwoci ja$y ustnej, b#le reu$atyczne, stuczenia. .dwar: < y'ki rozdrobnionego korzenia gotowa, w 5 litrach wody pod przykrycie$ na bardzo wolny$ ogniu. Dodawa, do k"pieli dla ozdrowie+c#w. Napar: y'k korzenia gotowa, w szklance wrz"tku 27$in, naci"ga, !$in, odcedzi,. :i, 527 razy dziennie po !,3 szkl przy osabieniu 'o"dka, dolegliwociach pucnych, zi$nicy. .dwar: y'eczk korzenia gotowa, 3$in w 4< litrze wody. :opija, 5 razy dziennie w celu uregulowania $iesi"czkowania )gdy jest sk"pe, bolesne, nieregularne albo ob&ite i dugotrwae*. W "racjach odwy"owych od narkotyk#w, po zatruciu alkohole$ i nikotyn" oraz wyczerpaniu stosuje si odwar z < y'ek korzenia na !,3 litra wody. :i, < razy dziennie po 45 szkl w ci"gu dnia. Przy wrzodach o)$d"a stosuje si odwar z korzenia w po"czeniu z napare$ z piounu i szawii6 Za'ywa, y'k co 5 godz. .dwar z "orzenia gotowanego p# na p# w winie i w wodzie dziaa wiatropdnie i wiatrochronnie. Napar: 452 y'ki korzenia zala, 2,3 szkl wrz"tku i zaparza, pod przykrycie$ 3$in, odstawi, na ! $in, przecedzi,. :i, po 4<247 szkl 527 razy dziennie na godz przed posikie$ jako rodek pobudzaj"cy wydzielanie soku trawiennego albo po posiku jako lek wiatropdny i czyszcz"cy krew. /a"o 'rode" orze9wiaj"cy przy zapaciach, stanach wyczerpania nerwowego, na skutek chor#b zaka9nych stosuje si odwar lub napar. Wraz z walerian$ i arni"$ popija si napar z arcydzigiela jako rodek wz$acniaj"cy napicie naczy+ krwiononych przy niski$ cinieniu. 3i] Arcydzigiel litwor Arcydzigiel pobudza wydzielanie sok#w, przez co uatwia i przyspiesza trawienie, reguluje &er$entacj i usuwa nagro$adzone gazy. 5a zdolno'ci czyszcz"ce, przyspieszaj"ce prze$ian $aterii, wydzielanie $oczu i potu. (zia)a ta"e jako lek uspokajaj"cy 2 podobnie jak waleriana& 5a w)a'ciwo'ci bakteriob#jcze i bakteriostatyczne. Wraz z ziele% dzirawca nor$alizuje czynnoci $#zgu i tkanki nerwowej. 2tosowany bywa w stanach depresyjnych, przy urazach powypadkowych, po szokach, w lkach nocnych. 5acerat z !g korzenia w szkl wody pity w ci"gu dnia leczy z zatru, nikotynowych i alkoholowych. 0waga: nie naley stosowa1 arcydzigiela w ostrych nieytach o)$d"a! zapaleni jelita! w zapalny% stanie nere"! w czasie %iesi$cz"owania i przy wraliwo'ci na pro%ienie nadfioletowe& 3j] Arcydzigiel litwor Wane s")adni"i: 8lejki eteryczne, pochodny ku$aryny )ostenol, angelicyna, u$beli&eron*, kwasy organiczne, &lawonoidy, pektyny, tanina, garbniki, cukry, 'ywice, sitosterol. ,astosowanie: 3orze4 arcydzigiela stosuje si dla poprawy dziaania ukadu trawiennego. (zia)a pobudzaj"co na trawienie, wiatropdnie, przeciwskurczowo, tonizuj"co, tak'e wz$acniaj"co, uspokajaj"co, wykrztunie, $oczopdnie. 8i'cie! pdy i "orzenie $aj" zastosowanie w leczeniu zaburze+ $iesi"czkowania )zbyt sk"pe, nieregularne*. .leje" z arcydzigiela dziaa bakteriob#jczo, grzybob#jczo, bakteriostatycznie, tak'e uspokajaj"co. /est ta"e stosowany w dolegliwociach reu$atycznych i zapaleniu korzonk#w nerwowych, w chorobach dwunastnicy i wrzodach 'o"dka, a tak'e w anoreksji i zespole chronicznego z$czenia. (zia)a dra'ni"co na sk#r, jednak czasa$i $o'e wywoa, uczulenie. 3orzenie i nasiona su'" do zaprawiania w#dek i likier#w.
3j] Arcydzigiel litwor Archangelica officinalis @arcydzigiel lekarski, dzigiel litwor, an'elika @syn. 0ngelica 0rchangelicaA Wystpowanie: rolina lecznicza, pod cakowit" ochron" /iedlisko% brzegi g#rskich potok#w, ustalone piargi, wilgotne skay Bystpowanie% rodkowa i p#nocna Curopa, Grenlandia, /yberia, Di$alaje, w :olsce w Earpatach @Fabia G#ra, =atry, FieszczadyA i /udetach. 9aci4s"a nazwa 0rchangelica o&&icinalis nawi"zuje do waciwoci leczniczych roliny, kt#re $iay by, pono, objawione ludzio$ przez archanioa Ga&aela, a wg innych do $ajestatycznego, okazaego wygl"du roliny @archangelus H archanioA. *+rale nazwali j" litwor i pod t" nazw" jest najszerzej znana& (zi"i zawartoci olejk#w eterycznych i garbnik#w $a waciwoci lecznicze. 3orzenie ro'liny su'yy do produkcji w#dki litwor#wki, a tak'e jako zaprawa do likier#w i wer$utu. ,nany by ju' i u'ytkowany w staro'ytnoci, wi"zao si z ni$ wiele zabobon#w, $.in. wierzono, 'e powoduje zdrowienie, wz$acnianie, krzepnicie i Isiy pot'ne wydobywa, do $a'e+skiego skutku prowadz"ceJ. ,nawcy zalecaj$! aby $'czyzna nosi korze+ przy sobie, najlepiej w lewej kieszeni spodni oraz za'ywa przed ro$antyczny$ spotkanie$ we dwoje napoju z litworu @$o'e to by, wino, nalewka lub likier, w kt#rych przez dwa tygodnie $oczy si korze+ tego zielaA. Przez zakonnik#w zwany by Iziele$ Ducha witegoJ i zalecany, by zachowa, dugowieczno,. 2rowiec: Eorze+, owoc @nasionaA, a tak'e ogonki liciowe. -a)a ro'lina $a przyje$ny, aro$atyczny zapach, a surowiec gorzkawy, korzenny s$ak. 2rowiec zawiera do, du'e iloci olejku lotnego i inne czynne substancje lecznicze, a $idzy inny$i garbniki i gorycze. 3orze4! nasiona :owoc;! stosowany jest w postaci odwaru, wyci"gu lub nalewki w schorzeniach przewodu pokar$owego. 0swa nad$iern" &er$entacj, zgag, wzdcia i pobudza wydzielanie sok#w 'o"dkowych. ;'ywany jest w $aych dawkach. .dwar arcydzigla przyj$owany 5! $in. przed jedzenie$ pobudza apetyt, a u'yty po jedzeniu uatwia trawienie% 45 y'ki stoowej korzenia arcydzigla zala, szklank" wody i podgrzewa, a' do zagotowania, gotowa, kr#tko, nie du'ej ni' 7 $inuty, odstawi, do naci"gnicia i ostudzenia. :i, 527 razy dziennie po y'ce stoowej lub po jedzeniu. Napar "orze4 - ")$cze l# owoc wchodzi w skad $ieszanki zioowej K-erwosolK i dziaa przeciwskurczowo i uspokajaj"co. :rzyj$owa, wg przepisu na opakowaniu. Ly'k stoow" zala, wrz"tkie$, odstawi, na ! $in. pod przykrycie$, nastpnie odcedzi, i pi, 5 M dziennie po 72< szklanki, rano i przed spanie$. Nalew"a na spirytsie na r#'ne dolegliwoci wewntrzne% rozdrobniony korze+ dzigla zala, spirytuse$ na > dni6 za'ywa, 527 razy dziennie po 7! kropli na y'eczce od herbaty, z cukre$. 5ieszan"a nalewe": arcydzigla, waleriany, tataraku, arniki lub piounu w r#wnych czciach. Za'ywa, 527 razy dziennie po 7! kropelek na cukrze @zazwyczaj s" dostpne w DerbapoluA. 0waga: 0 ldzi wraliwych po zet"nici si z t$ ro'lin$ %oe wyst$pi1 alergiczne zapalenie s"+ry z wysyp"$&
3"] 8itwor :Arcydzigiel litwor; Nazwa KlitworK g#wnie dzi u'ywana, jest nazw" g#ralsk". Arcydzigiel litwor @0rchangelica o&&icinalisA by kiedy uwa'any za rolin czarodziejsk" i lecznicz", po$ocn" na N chor#b. :odobno te' jest ulubiony$ przys$akie$ kozic. 9aci4s"a nazwa pochodzi od greckiego angelos H archanio 2 i nawi"zuje do waciwoci leczniczych roliny, kt#re $iay by, pono, objawione ludzio$ przez anioa lub archanioa Ga&aela. 7o'lina objta ochron" gatunkow". W)a'ciwo'ci i zastosowanie: Wyci$g z korzenia powoduje wydzielanie soku 'o"dkowego i '#ci, poprawia apetyt, znosi kurczowe b#le brzucha i wzdcia, reguluje wypr#'nianie. 5a dzia)anie uspokajaj"ce, wz$acniaj"ce czynno, serca i nerek a tak'e bakterio i grzybob#jcze 3orze4 wchodzi w skad preparat#w% -er.osol, Oelisal, Zioa /zwedzkie, Digesan. Przepis na zio)a reguluj"ce dziaanie ukadu pokar$owego% By$iesza, korze+ arcydzigla, $it i ru$ianek @$o'na dosta, w sklepach zielarskichA w proporcjach %%, odwar @z y'ki stoowej $ieszanki na szklank wodyA pi, po 47 szklanki trzy razy dziennie na 45 godziny przed posikie$. Arcydzigiel zawiera zwi"zek pobudzaj"cy wydzielanie inter&eronu zwalczaj"cego in&ekcje wirusowe u ludzi i zwierz"t. .leje" z arcydzigla stosowany zewntrznie $a dziaanie przeciwb#lowe. Arcydzigiel stosuje si tak'e czsto w kuchni 2 jako dodatek do tort#w, keks#w, legu$in. (est ozdob", nadaje oryginalny s$ak, usprawnia trawienie. Wyci$g z arcydzigla jest jedny$ ze skadnik#w czeskiej w#dki 2 Fecherowki Golina ta nie bya znana w staro'ytnoci, ale od dawna jest stosowany na Grenlandii jako jarzyna. (ego korzystne dziaanie wykryto w czasie panowania d'u$y w 3! roku w Oediolanie. B P! roku oceniano jej dziaanie jako r#wnowa'ne z dziaanie$ 'e+2szenia. Q 8d jego nazwy powstao wiele g#ralskich nazw tatrza+skich takich jak% Ritworowy /taw, dwie Ritworowe Doliny @jedna pod Gierlache$, druga pod 1zerwony$i Biercha$iA. 2tosowany jest korze+ zebrany jesieni" lub wczesn" wiosn" i wysuszony w suszarniach w te$peraturze 732<! S1. /urowiec zawiera do ,3? olejku o z$ienny$ skadzie. *)+wne s")adni"i to% al&a2&elandren, al&a2pinen, $akrolakton, pentadekanolid @nadaj"cy charakterystyczny zapachA, seskwiterpeny, ku$aryny i &uranoku$aryny @angelicyna, izoi$peratoryna, ksantotoksyna, bergaptenA, zwi"zki &lawonoidalne @pochodne &lawonuA, &enolokwasy @kawowy, chlorogenowyA. <rano"%aryny i olejek dziaaj" rozkurczowo na $inie gadkie przewodu pokar$owego, angelina wykazuje dziaanie depresyjne na orodkowy ukad nerwowy. <rano"%aryny $og" powodowa, nadwra'liwo, sk#ry na pro$ieniowanie nad&ioletowe @dziaanie &otouczulaj"ceA. 3l] Arcydzigiel litwor 2rowce% s$: korze+, li, i owoc 3orze4 i ziele zawieraj"% olejek eteryczny w iloci ok. ?, a w ni$ &elandren, pinen, cy$ol, kwasy @$etylo$asowy, angelikowy i in.A6 ponadto ku$aryny i jej pochodne @bergapten, angelicyna, u$beli&eron, u$beliprenina, ostol, ostenol, ksantotoksyn, i$peratoryn i in.A, garbniki, &lawonoidy @archangelon i in.A, lakton 2 pentadekanolid, estry beta2sitosterolu, inne kwasy @arachidowy, pal$itynowy, walerianowy, kawowy, chlorogenowy, jabkowyA, wita$iny, 'ywice, znaczne iloci skrobi oraz pektyny. .woce zawieraj$ olej tusty, olejek lotny 2 ok. ,3? i inne wy'ej wy$ienione substancje. (zia)anie: Byci"gi wodne, alkoholowe i olejowe z arcydzigla wywieraj" wpyw '#ciopdny, obni'aj"cy cinienie krwi, uspokajaj"cy, pobudzaj"cy trawienie i apetyt poprzez zwikszenie wydzielania sok#w trawiennych @'o"dkowych, jelitowych i trzustkowychA6 ponadto wpyw $oczopdny, napotny, rozkurczowy na drogi $oczowe, jelita, 'o"dek i przewody '#ciowe, wiatropdny i saby przeciwb#lowy oraz silnie rozgrzewaj"cy. ,ewntrznie zastosowane: rozgrzewaj"ce, znieczulaj"ce, poprawiaj"ce $iejscowe ukrwienie. Ws"azania: zaburzenia trawienne, kolka jelitowa i b#le 'o"dka, w"troby, trzustki oraz pcherzyka '#ciowego6 bolesne $iesi"czkowanie, zapalenie przydatk#w, upawy, brak apetytu, biegunka, zaparcia, ka$ica '#ciowa i $oczowa, stany zapalne przewodu pokar$owego i ukadu $oczowego, sk"po$ocz, przezibienie, choroby zaka9ne, choroby sk#rne, zatrucia, zaburzenia prze$iany $aterii, z$arznicie, gor"czka, stany zapalne ukadu oddechowego. ,ewntrznie: schorzenia sk#rne, stany zapalne ja$y ustnej i garda, zapalenie spoj#wek i powiek, zawienie, wi"d oczu, stany ropne oczu, stany zapalne uszu, przetuszczaj"ce si wosy, tusty upie', przetuszczaj"ca si sk#ra, stany zaka'eniowe i zapalne narz"d#w pciowych. (o wciera4 przy nerwo2, $inio2 i stawob#lach, przy przezibieniach, nie'ytach ukadu oddechowego, chorobach zaka9nych i og#lnych i z$arzniciu. Preparaty! daw"owanie i stosowanie: Napar - < razy dz. po !! $l lub 7 razy dz. po 3! $l przed lub po jedzeniu. Do lewatyw@niestrawno,, parcie na ka, zapalenie odbytu i jelita grubegoA 2 3!25!! $l doodbytniczo raz dz.6 pukanka6 do okad#w i prze$ywa+. .dwar 2 < razy dz. po !! $l6 do lewatyw, pukanek, okad#w. =inctra Archangelicae 2 25 razy dz. po ! $l lub < razy dz. po 3 $l6 do prze$ywa+, pdzlowa+6 po rozcie+czeniu @ y'ka nalewki T !!23! $l wodyA do pukanek i okad#w. 5el Archangelicae - < razy dz. po y'eczce6 dobrze popi,. Al"ohol%el Archangelicae - < razy dz. po 3 $l przy kaszlu i przezibieniu. Pl>is Archangelicae - 527 razy dz. po p# y'eczki herbacianej. .le% Archangelicae - y'ka 5 razy dz. po jedzeniu oraz do lewatyw @!!23! $l doodbytniczoA, wciera+, s$arowa+, okad#w, $aseczek, k"pieli olejowych na wosy6 jako przyprawa do saatek, $arynat, ryb i zup oraz sos#w. ?@tract% Archangelicae na w+dce 2 527 razy dz. po p# y'eczki6 do pdzlowa+ i prze$ywa+6 po rozcie+czeniu @3 $l T 53! $l wodyA do okad#w i pukanek. Ain% Archangelicae - 325! $l 7 razy dz. przed lub po jedzeniu. W apte"ach i w s"lepach zielars"ich dostpny jest preparat Oelisana Fenediktinen Oelissengeist @:har$a2ZentraleA U pyn, zawieraj"cy ekstrakt etanolowy z arcydzigla @>3! $gA, i$biru, $elisy, go9dzikowca, cytrynowca i cyna$onowca U doustnie 3 $l na cukrze w zaburzeniach trawiennych. Oiejscowo do wcierania przy nerwob#lach i $iniob#lach. 3%] A7-B(,IC*I?8 8?3A723I :Archangelica officinalis; 2rowce% leczniczy% jest korze+ arcydzigla GadiM 0rchangelicae. 3orze4 arcydzigla zawiera olejek eteryczny @&elandren, pinen, terpenyA, pochodne ku$aryny, kwasy organiczne @kawowy, chlorogenowy, angelikowyA, &lawonoidy, garbniki, pektyny, 'ywice, &itosterol, cukry. 2rowiec $a dziaanie tonizuj"ce, wykrztune, $oczopdne, przeciwskurczowe, uspokajaj"ce, pobudzaj"ce trawienie, wiatropdne, wz$acniaj"ce. ,najdje zastosowanie w zaburzeniach trawiennych, b#lach epigastrycznych, wzdciach, niestrawnoci, w zastoju '#ci, tak'e w niekt#rych stanach nerwowych, braku aknienia na tle nerwowy$ u dzieci i $odzie'y, zawrotach i b#lach gowy na tle zaburze+ trawiennych. Przeciwws"azania: ci$a i %iesi$cz"a&
A7-B(,IC*I?8 8I=W.7 Ws"azania lecznicze na yte" wewntrzny: 0ne$ia, blednica, ast$a nerwicowa, bronchit chroniczny, b#le w okresie $iesi"czkowania, zwaszcza pierwszego dnia, biae upawy, kurcze 'o"dka i jelit, gru9lica, $igreny nerwicowe, $iesi"czkowanie zaburzone, nadkwano, soku 'o"dkowego, niewydolno, i niedo$oga w"troby, nie'yt jelit, nie$oc seksualna, osabienie og#lne, osabienie @atoniaA trawienia u os#b sabych, poykanie powietrza, u nerwicowych spaz$atyczne wy$ioty, wzdcia, obrzknite stawy, szkorbut, zawroty gowy i o$dlenia, zapalenie sk#ry, zapalenie pcherza '#ciowego i dr#g '#ciowych, przewodu trzustkowego, zwalczanie stres#w, zaparcia stolca. Eorze+ dziaa rozkurczowo, koj"co, $oczopdnie, wykrztunie, pobudza czynnoci 'o"dka, wz$acnia nerwy, naczynia krwionone, jest rodkie$ na uspokojenie serca, wz$acnia og#lnie. Ws"azania lecznicze na yte" zewntrzny: Do wciera+ przeciwb#lowych, przeciwzapalnych, przeciwwi"dowych, na dolegliwoci ja$y ustnej, b#le reu$atyczne, stuczenia. Arcydzigiel le"ars"i :Archange)ica officinalis Doff%&; Inne nazwy: dzigiel wielki, litwor, arcydzigiel litwor, archangelika, angelika, an'elika, and'elika, dzigiel szerokoliciowy, dzigiel wielki, ciengiel, arcydzigiel kartuz#w, dzigielnica, ziele w. Ducha, lubscza, lubszcza, gobie pokrzywy, anielskie ziele, anielski korze+. 0ngielska% Garden 0ngelica. Vrancuska% 0rchangeli"ue. -ie$iecka% Garten2Cngelwurz. Gosyjska% Djagil aptecznyj. Nazwa tej wa'nej dla zioolecznictwa roliny 2 0rchangelica 2 owiana jest legend", wedug kt#rej sa$ archanio Gabriel w czasie epide$ii dziesi"tkuj"cej ludzi zst"pi z niebios na zie$i, objawi si pewne$u zacne$u $edykowi, kt#re$u przekaza wiado$o,, 'e wystarczy 'u, korze+ dzigla, aby si przed choroba$i uchroni,. =ak gosi legenda, ale &akte$ jest, 'e archangelika wczenie wprowadzona zostaa do licznych obrzd#w i kult#w religijnych. Znana ju' w czasach przedhistorycznych @o czy$ np. w :olsce wiadcz" wykopaliska biskupi+skieA. 0rcydzigiel od dawna znany by ludo$ nordycki$ i Rapo+czyko$, kt#rzy z jego baldach#w i z $leka reni&er#w wytwarzali specjalny rodzaj sera, zjadali te' odygi, k"cza i korzenie tej jednej z nielicznych rolin jadalnych wystpuj"cych w ostry$ kli$acie. B krajach nordyckich arcydzigiel zyska tak wielk" popularno,, 'e wprowadzono jego ochron, co niew"tpliwie dao pocz"tek uprawo$ tego cennego zioa. 0 z WXX2wiecznych zapisk#w wynika jasno, 'e dzier'awca opuszczaj"cy gospodarstwo zgodnie z obowi"zuj"cy$ prawe$ powinien pozostawi, poow upraw arcydzigla swoje$u nastpcy, co byo r#wnie' ele$ente$ ko$pleksowej ochrony roliny. Bie$y te', 'e ju' w WXX wieku upraw" litworu w ogr#dkach przyklasztornych rodkowej Curopy zajli si zakonnicy, nazywaj"cy rolin ziele$ w. Ducha, wedug kt#rych 'ucie korzenia $iao stanowic gwarancj dugowiecznoci. 0rcydzigiel lekarski wchodzi w skad wielu cudownych lek#w i $ikstur redniowiecza, $.in. uniwersalnego $edyka$entu 2 teriaku, ko$andorskiego balsa$u @na wszelkie owrzodzeniaA i wody kar$elickiej @na nerwy i popraw trawieniaA. Biek WY i WYX w Curopie, a wic okres 8drodzenia, charakteryzuje si $.in. burzliwy$ rozwoje$ $iast i wikszych osiedli ludzkich oraz... liczny$i epide$ia$i, X wanie w ty$ okresie historyczny$ arcydzigiel zyskuje najwiksz" popularno, jako lek przeciwko r#'ny$ chorobo$ zaka9ny$. G#wnie' w :olsce w WYX w. Derbarz /zy$ona /yre+skiego wy$ienia arcydzigiel por#d warzyw powszechnie uprawianych. Arcydzigiel lekarski to rolina lecznicza sigaj"ca daleko na p#noc. /twierdzenie, 'e ronie dziko w p#nocnej Curopie to za $ao, gdy' wystpuje na cay$ :#wyspie /kandynawski$, na Grenlandii i Xslandii, a nietrudno spotka, j" r#wnie' w p#nocnej 0zji. B :olsce, gdzie jest chroniony, w stanie dziki$ spotyka$y go rzadko 2 przewa'nie w /udetach i Earpatach, za to znacznie czciej bywa uprawiany w ogr#dkach przydo$owych i na dziakach. =rzeba tu wspo$nie,, 'e arcydzigiel lekarski $o'na atwo po$yli, z dzigle$ leny$ @0ngelica sihesthsA i rosn"cy$ na wybrze'ach Fatyku 2 dzigle$ przybrze'ny$ @0ngelica litoraisA, kt#re nie s" uznawane za roliny lecznicze. 0rchangelica o&&icinalis to rolina dwuletnia z rodziny baldaszkowatych @;$belli&eraeA. 1aa rolina charakteryzuje si silny$ aro$ate$ przypo$inaj"cy$ pi'$o. 3orze4 arcydzigla lekarskiego zawiera 2,3? olejku etery czego, kt#rego g#wny$ skadnikie$ jest 2&elandren, ale znajduj" si te' takie terpeny, jak% pinen, cy$en, ka$&en i li$onen. Ba'ny$ skadnikie$ litworu, z zielarskiego punktu widzenia, s" te' zwi"zki ku$arynowe @$.in. u$beli&eron, pragolaryna i ostenolA oraz kwasy organiczne @angelikowy, bursztynowy, $alonowy, &u$arowy, kawowy, szczawiowy i cytrynowyA. Xnne wykryte zwi"zki to &lawonoidy, &itosterole, tr#jterpeny, gorycze, garbniki, 'ywice, cukry proste, a tak'e wita$ina 1 i F. Arcydzigiel zwiksza przede wszystki$ wydzielanie soku 'o"dkowego oraz pobudza wytwarzanie enzy$#w trawiennych @pepsyny i pentagastrynyA, przez co uatwia i przyspiesza trawienie, nor$uje &er$entacj i usuwa nagro$adzone gazy. /est zalecany w nad$iernej pobudliwoci, bezsennoci, stanach wskazuj"cych na wyczerpanie nerwowe, w b#lach gowy i osabieniach. Dziki zwikszaniu wydzielania $oczu i potu $a zdolnoci czyszczenia organiz$u ze zbdnych produkt#w prze$iany $aterii. (est tak'e sprawdzony$ rodkie$ antybakteryjny$. Napar z "orzenia arcydzigla& pask" y'k rozdrobnionych korzeni zalewa$y szklank" wrz"cej wody i parzy$y przez 5! $inut pod przykrycie$. :ije$y 527 razy dziennie na godzin przed jedzenie$ U dla pobudzenia apetytu, lub po posiku 2 dla poprawy trawienia. Derbatka arcydziglowa dziaa te' agodnie uspokajaj"co. Nalew"a z arcydzigla& !! g rozdrobnionego korzenia zalewa$y !! g spirytusu i odstawia$y na 5 tygodnie. :ije$y 5!27! kropli na cukier lub wod 527 razy dziennie po jedzeniu przy zaburzeniach trawiennych, a tak'e dla zagodzenia zatru, nikotynowych i alkoholowych. Ousz tu jednak przestrzec, 'e nalewka $a niezwyk" $oc, gdy' korze+ przedziwnie wz$aga waciwoci spirytusu i niekiedy wystarczy jeden $ay kieliszek $ikstury, by tgie$u chopu $ocno zakrcio si w gowie. 3$piel spo"ajaj$ca& !!23! g rozdrobnionego korzenia gotuje$y przez 5 $inuty w 5 wody. :rzecedza$y odwar i wlewa$y go do wanny. E"piel powinna trwa, okoo 5! $inut. -iekt#rzy zielarze zalecaj" sied$iodniow" kuracj uspokajaj"c" powtarzan" po $iesicznej przerwie. 3andyzowane pdy arcydzigla& Biosn" cina$y $ode, nie zdrewniae ogonki liciowe i pdy kwiatowe, kroi$y na 32centy$etrowe odcinki, delikatnie zeskrobuje$y wierzchni" sk#rk i s$a'y$y okoo 5! $inut w gsty$ syropie uzyskany$ przez po"czenie kg cukru z 74< szklanki wody. 8dstawia$y. -astpnego dnia zn#w kr#tko s$a'y$y. Byj$uje$y z syropu, obsypuje$y cukre$2pudre$ i powoli suszy$y. Eandyzowane pdy 'uje$y przy zapaleniu ja$y ustnej i dzi"se. Oog" te' su'y, do dekoracji tort#w, kre$#w, a posiekane do aro$atyzowania wielu ciast. :isz"c o arcydziglu warto wspo$nie, synny &rancuski li"ier zio)owy zwany #enedy"tyn"$, kt#rego tw#rc" by w 3! roku zakonnik Fernard Yincelli z opactwa ojc#w benedyktyn#w w Veca$p. 8to przepis @wg R. ZwierczakiewiczowejA zaczerpnity z ksi"'ki X. Gu$owskiej Zi#ka i $y. I! g korzenia arcydzigla, 3 g korzenia tataraku, 7! g suszonych sk#rek po$ara+czowych, 7 sztuki $aych, zielonych, gorzkich po$ara+czek, P g aloesu, lask wanilii, 5 g gaki $uszkatoowej, 7 g sza&ranu, < g i$biru i < go9dziki na$oczy, w p# kwarty najlepszego spirytusu na trzy dni, nie du'ej. 8dcedzi,, zrobi, syrop z 3 &unt#w @ &unt 2 okoo <3< gA cukru, bior"c kwaterk gor"cej wody na &unt, dola, do spirytusu i zostawi, na p# roku. -astpnie zla, do butelek i szczelnie zakorkowa,K. -a koniec wypada wyjani,, 'e kwarta to litr, kwaterka 2 !,53 litra, za &unt 2 ok. <3 dag. Bspo$niae$ ju', 'e w WYX w. synny /yreniusz zaliczy arcydzigiel do warzyw powszechnie uprawianych. =en sa$ autor pisze o waciwociach dzigla wielokrotnie. X tak przyznaje $u $oce $agiczne% IZ przypadku jakiego nieszczcia &rasuj"cy$ si i bardzo troskliwy$ korze+ zbierany pod wschode$ Rwa niebieskiego i zaraz na szyj zawieszony &rasunek odpdza i serce wesoe czyniK. B inny$ $iejscu docenia jego waciwoci lecznicze% Iproch z tego korzenia piersi i puca z grubych wilgotnoci wyswobadza @...A tako' sok z korzenia warzonego w winie lub $iodzie jady i trucizny z ciaa wywodziK. Xnny synny zielarz 2 ksi"dz /ebastian Eneipp herbatk z korzenia arcydzigla zaleca dla likwidowania zgagi, czyli niestrawnoci, przy katarach, zapaleniu puc i oskrzeli...