IZA BIEUSKA-MAOWIST

KOBIETY ANTYKU
TALENTY, AMBICJE, NAMITNOCI

Warszawa 1993
Wydawnictwo Naukowe PWN
Okadk projektowaa Maryna Winiewska
Redaktor Wodzimierz Barbasiewicz
Redaktor techniczny Stanisawa Rzepkowska
POOtg?
Copyright by
Wydawnictwo Naukowe PWN Sp. z o. o.
Warszawa 1993
ISBN 83-01-11054-6
Wydawnictwo Naukowe PWN
Wydanie pierwsze
Arkuszy wydawniczych 18
Arkuszy drukarskich 18.?b < 1 ark. wk.
Skad i amanie Fototype. Milanwek
Druk ukoczono w grudniu 1992 r.
Druk i oprawa Drukarnia Naukowo Techniczna
Urn 3832/11/92
ROZDZIA I
Sytuacja
kobiet
antycznych
1 w spoeczestwie
.12
Ostatnie dziesitki lat przyniosy ogromny rozwj bada nad
histori kobiet we wszystkich okresach dziejw. Bodcem dla
wzmoenia zainteresowania t tematyk stay si niewtpliwie
wspczesne nam ruchy feministyczne, szczeglnie w Stanach
Zjednoczonych Ameryki Pnocnej i w Wielkiej Brytanii. Powstaa
nieomal e odrbna specjalizacja badawcza historia kobiet". Nie
miejsce tutaj na krytyk tak pojtej specjalnoci. W zakresie historii
staroytnej zainteresowania te na szczcie spotkay grunt dobrze
ju przygotowany przez dawniejsze prace dotyczce historii rodziny,
pooenia prawnego kobiet itp., nie doszo wic na wiksz skal
do badania sytuacji kobiet antycznych w oderwaniu od caoci
naszej wiedzy o spoeczestwach antycznych. Wzmoone za
zainteresowanie t problematyk doprowadzio do ponownego,
wnikliwego odczytania rde, wszechstronniejszej ich interpretacji
z uwzgldnieniem take rde ikonograficznych czy numizmatycz-
nych. Te nowe badania pozwoliy rozwia niektre utarte wyob-
raenia, zerwa z utrwalonymi w naszej wiadomoci schematami.
W tej ksice, przeznaczonej dla ogu interesujcych si
staroytnoci czytelnikw, nie bdzie miejsca na dyskusje naukowe
i dokadne dowodzenie nowych uj. Te kilka zda wprowadzajcych
ma tylko uprzedzi czytelnika, e wizerunki kobiet antyku i ich sytuacji
spoecznej, ktre tu bd przedstawione, mog go czasem zdziwi.
Odbiega bowiem mog od utartych, utrwalonych w podrcznikach
i wielu pracach popularnonaukowych dawnych przedstawie i inter-
pretacji. Badania nad dziejami kobiet, wychodzce z orodkw
feministycznych, doszukuj si przede wszystkim ladw upoledze-
nia kobiet i ich wyzysku, braku uznania ich wartoci intelektualnych,
duchowych, braku partnerstwa w stosunkach mczyznakobieta.
Wydawaoby si, e wanie spoeczestwa greckorzymskiej staro-
ytnoci stanowi wietny przykad takich wanie zjawisk. Byy one
przez dugie lata przedstawiane jako spoeczestwa mczyzn,
w ktrych kobiety nie odgryway wikszej roli, cakowicie podporzd-
kowane woli mczyzn, tworzonym przez nich prawom i obyczajom.
Taki obraz wytworzy si przede wszystkim na podstawie
klasycznej literatury greckiej i wiza si ze spoecznoci greckich
miast-pastw {polis). W duej jednak mierze wiza si take ze
spoecznoci Rzymu i miast Italii rzymskiej, szczeglnie w okresie
republiki.
Nie ulega wtpliwoci, i nowsze badania nic tu w naszych
pogldach nie zmieniy, e kobiety w pastwach antyku byy
pozbawione praw politycznych niezalenie od ustroju, ktry w nich
panowa. Warto moe tylko przypomnie, e prawa polityczne
kobiet s zjawiskiem w znanych nam dziejach ludzkoci zupenie
nowym i byy pastwa Europy, w ktrych jeszcze w pierwszej
poowie XX w. kobiety takich praw nie miay. Greckie pastwa-
miasta stanowiy, czy stanowi miay, wedug pogldw greckich,
wsplnot obywateli. Czynny wic udzia w politycznym yciu
takiego pastwa by nie tylko prawem, ale i obowizkiem obywateli.
Nieraz w zachowanych mowach obroczych przed sdami ateskimi
czy w dzieach historykw spotykamy si z ocen danego czowieka,
uwzgldniajc przede wszystkim jego aktywny udzia w sprawach
polis. Std te brak praw politycznych kobiet usuwa je waciwie
poza nawias owej spoecznoci, czynic z nich jakby nisz jej
grup. Byy te one upoledzone, jeli idzie o ich pozycj wobec
prawa. Nie mogy bowiem samodzielnie podejmowa adnego
postpowania prawnego, wystpowa wobec wadz czy sdw.
Pozostaway pod opiek ojca, ma, brata, a w braku takowych
wyznaczonego przez wadz opiekuna". Ta zasada obowizy-
waa, jak si wydaje, w prawach wszystkich miast greckich, a take
w prawie rzymskim, cho praktyka wprowadzaa w rnych okre-
sach pewne zagodzenie czy ograniczenie tej zasady. Przyjrzyjmy
si jednak bliej caoci obyczajw greckich i rzymskich kszta-
tujcych pozycj kobiety w spoeczestwie, aby zda sobie spraw,
czy owa dominujca w dawniejszej literaturze teza o nikym
znaczeniu kobiet, szczeglnie w Grecji ze wzgldu na rozpo-
wszechnion mio midzy mczyznami, da si utrzyma w wietle
bada ostatnich dziesitek lat.
Do praw politycznych czynnych i biernych kobiety greckie
przez cay okres klasyczny dostpu nie uzyskay. Zobaczymy jednak
w rozdziale omawiajcym kobiety w polityce, e niektrym kobietom
wybitnym i ambitnym udawao si uzyskiwa powane wpywy
polityczne, cho nie drog przysugujcych im uprawnie.
Poza sprawami zwizanymi z zarzdzaniem polis istniay inne
bardzo istotne dziedziny ycia o ogromnym dla niej znaczeniu.
Przede wszystkim kada polis grecka miaa swoje wierzenia, swoje
kulty i przewanie bogate ycie kulturalne. Ustalenie pozycji kobiet
w tej sferze dziaalnoci wsplnoty obywatelskiej zarwno w poleis
greckich i italskich, jak i w imperium rzymskim stanowi wany
element dla oceny oglnej ich sytuacji w omawianym tutaj okresie.
W literaturze przedmiotu spotykamy si czsto z opini, e kobiety
byy wyczone z oficjalnych kultw polis, a take z wielu obrzdw,
e istniay odrbne kulty i obrzdy, w ktrych bray udzia wycznie
kobiety. Ta opinia jest tylko czciowo suszna, nie znamy bowiem
w peni kultw wszystkich miast-pastw Grecji, Italii czy pastw
hellenistycznych. Oglny jednak obraz uzyskany na podstawie
zachowanych do naszych czasw rde wskazuje, e nie byo
kultw i obrzdw zastrzeonych wycznie dla mczyzn, cho
byy obrzdy czysto kobiece. Inna sprawa to podzia zada w ramach
wsplnie obchodzonych wit czy wsplnych obrzdw.
Tu trzeba zwrci uwag na specyficzn dla krgu kultury
greckiej pozycj kapanw i kapanek. Ot w Grecji nie byo stanu
kapaskiego w cisym sensie. Tylko w niektrych kultach istniaa
dziedziczno pewnych funkcji kapaskich w jednym rodzie (np.
w misteriach eleuzyskich), niektre funkcje kapaskie wymagay
pewnego zasobu wiedzy czy praktyki. W zasadzie jednak funkcje
kapaskie penili obywatele poleis greckich tak samo, jak sprawo-
wali funkcje urzdnicze. I w tym zakresie nie ma rnic midzy
pozycj kobiet penicych funkcje kapaskie w niektrych kultach
a odpowiedni pozycj mczyzn-kapanw w innych kultach.
Jeeli bdziemy przy tym pamita, e w greckim wiecie bogw
od bardzo wczesnych okresw postacie kobiece byy liczne i nie-
ktre boginie opiekoway si bardzo istotnymi dziedzinami aktyw-
noci ludzkiej, to ju to zjawisko musi nam uprzytomni cakiem
znaczn rol kobiet w kultach greckich. Przecie nie tylko opiekunka
podw rolnych Demeter bya patronk niezwykle rozpowszech-
nionego kultu, patronk Aten bya Atena bogini wszelkich
waciwie umiejtnoci, a wic i rzemios, czasem i sztuki wojennej,
a przede wszystkim mdroci. W Atenach wic kobiety speniajce
obrzdy zwizane z jej kultem, w pewnym sensie suyy swojej
polis, cho nie miay praw i obowizkw obywatelskich. Podobnie
Artemida, powszechnie czczona w greckim wiecie, cho z rnymi
atrybutami, w okresie klasycznym zajmowaa wane miejsce wrd
bstw greckich jako patronka wielu dziedzin wanych take dla
mczyzn opiekunka zwierzyny, ale i patronka oww, niewiele
8
wic miaa cech kobiecych. Kobiety greckie nie byy te ograniczone
do udziau w obrzdach wycznie zwizanych z bstwami kobie-
cymi. W dziedzinie kultu i obrzdw nie byo cisego oddzielenia
mczyzn i kobiet. Kobiety stanowiy gwny orszak Dionizosa
boga, ktrego kult pochodzi zapewne jeszcze z okresu II tysiclecia
p.n.e. i ktry zyskiwa coraz wiksz popularno i znaczenie
w Grecji okresu klasycznego i hellenistycznego. Kobiety byy te
dopuszczane do misteriw eleuzyskich na rwni z mczyznami.
W sferze wic religijnej, w sferze kultu i obrzdw nie zaznacza si
tak wyranie rozdzia pci i traktowania kobiet jako mniej warto-
ciowej czy upoledzonej czci spoecznoci greckich, cho istniay
wita i obrzdy wycznie kobiece.
Jeeli jednak spojrzymy na inne dziedziny ycia kulturalnego,
to udzia w nich kobiet okazuje si ju znacznie mniejszy. Warto tu
jednak przypomnie, e nasze informacje dotycz przede wszystkim
najbardziej rozwinitych pastw wiata greckiego, takich jak Ateny,
Sparta, a znacznie mniej wiemy o yciu spoecznym innych terenw,
na ktrych przecie przetrway dugo struktury plemienne czy
wiksze pastwa o charakterze etnicznym, z wasnymi panujcymi.
W dalszych rozdziaach tej ksiki przedstawimy wprawdzie wiele
kobiet wybitnych, o wielkich zasugach dla rozwoju kultury greckiej,
ale byy to raczej wyjtki. Wytworzenie si wsplnoty obywatelskiej
mczyzn w greckich miastach-pastwach ju w okresie archaicz-
nym, a w peni w okresie klasycznym, jakby odsuno kobiety na
plan dalszy.{S wprawdzie pewne lady utrzymywania si w prze-
szoci wyszej pozycji kobiet: wspomniany wczeniej udzia w kul-
tach i obrzdach, wystpowanie postaci kobiet w rzebie okresu
archaicznego rwnorzdne z postaciami mskimi (serie tzw. korai,
warto tu zwrci uwag, e postacie modziecw s zawsze
nagie, postacie kobiece zawsze w szatach); s pewne przekazy
mwice, e kobiety byway na przedstawieniach teatralnych
w okresie klasycznym, z caoci jednak ycia kulturalnego greckich
poleis kobiety byy wyczone. Chopcy byli ksztaceni w gimnaz-
jonach, tworzyli jako modziecy zorganizowane grupy, przygoto-
wujc si do swoich obowizkw obywatelskich militarnych
i politycznych. Jako doroli mczyni brali czynny udzia w zgro-
madzeniach ludowych, rnego rodzaju radach i instytucjach, penili
funkcje urzdnicze (w pastwach greckich urzdy sprawowano na
og przez rok i przewanie nie wolno byo ich powtarza wicej
ni dwa razy, tak e wikszo obywateli prdzej czy pniej takie
obowizki podejmowaa), brali udzia w kolegiach sdziowskich,
przechodzili szkolenie wojskowe i uczestniczyli w czstych wy-
prawach wojennych. Zamoniejsi zarzdzali swoimi dobrami, inni
pracowali w najrozmaitszych zawodach, przede wszystkim na wsi.
Tworzyli wic raczej wsplnot mczyzn, niewiele ju majc czasu
na ycie rodzinne. Do tego doszy z biegiem czasu zwizki politycz-
ne, gwnie wrd arystokratw (heterie), ksztatujce ycie towa-
rzyskie bez udziau kobiet.
Szczeglnie jaskrawo wystpowa taki ukad stosunkw w pa-
stwach doryckich, jak Sparta. Siedmioletni chopcy wychodzili tam
spod opieki matki i do lat trzydziestu mieszkali, wychowywali si
i ksztacili wsplnie, podzieleni na grupy, w ktrych wytwarzay si
bliskie i trwae zwizki. Ten typ struktury spoeczno-politycznej lea
te zapewne u rde bardzo rozpowszechnionej mioci homoseksu-
alnej. Wzorzec grecki tego typu powiza kwalifikuje to zjawisko do
rozpatrywania wanie w sferze kultury. Przyjty i uznany tego typu
stosunek mia dotyczy wizw mioci czcych dojrzaych m-
czyzn i modych chopcw, a nie partnerw rwnorzdnych wiekiem.
Bya to jednoczenie przyja intelektualna, czsto wi ucznia
i mistrza. Ta skomplikowana mozaika najrozmaitszych instytu-
cji i organizacji, czcych mczyzn we wsplnych obowizkach
i prawach, wykluczaa w uformowanych pastewkach greckich
kobiety z udziau w yciu kulturalnym i towarzyskim. Kobieta grecka
zostaje w pewnym sensie zesana do domu ilustruje to dobrze
historyjka przekazana przez Herodota, a dotyczca krlowej Cyreny
Pheretime, ktra w nastpstwie walk wewntrznych w tym miecie
musiaa si schroni u wadcy Salaminy cypryjskiej. Prosia go
0 pomoc, a przede wszystkim o dostarczenie armii, aby moga
wywalczy sobie powrt do Cyreny. Wadca Salaminy odmawia
wielokrotnie, dajc jej inne podarunki, a wreszcie zniecierpliwiony
jej powtarzajcymi si probami o armi, posa jej wrzeciono ze zota
1 kdziel z wen, a niezadowolonej Pheretime powiedzia, e
kobietom ofiarowuje si takie przedmioty, a nie armie. Kobieta grecka
miaaby wic, jeli sdzi z tego typu przekazw rdowych, by
ograniczona do ycia w rodzinie i zaj domowych. Jej pozycja
w rodzinie te jednak bya, przynajmniej w krgach rodzin arystokra-
10
tycznych czy zamoniejszych, daleka od rwnouprawnienia. Samo
zawarcie maestwa stawiao j w pozycji zalenej. Mczyni
zawierali zwizki maeskie w wieku ju dojrzaym. W pastwach
0 strukturze takiej jak w Sparcie byo to waciwie uregulowane
ustawowo, w innych decydowa obyczaj trzeba byo przej
kolejne stopnie wyksztacenia i przygotowania do obowizkw
wojskowych i obywatelskich zanim nadszed czas na zaoenie
rodziny. Kobiety ksztaciy si w domu, zakres ich nauki by
prawdopodobnie bardzo ograniczony i wchodziy do domu ma
jako modziutkie, niedowiadczone dziewczta, podczas gdy ich
mowie byli wprawdzie modymi, ale ju dojrzaymi ludmi, ktrzy
mieli za sob lata wsplnej nauki czy wicze, przygotowania do
obowizkw militarnych i politycznych obywatela. Mieli te ustalone
grono przyjaci, uksztatowane czsto mskie zwizki erotyczne
1 intelektualne. Z punktu widzenia uczuciowego kobieta ju w mo-
mencie zawierania maestwa znajdowaa si w gorszej sytuacji.
Miaa za sob zwizki rodzinne i dziecice przyjanie, mocnym
zwizkom rodowiskowym swego ma przeciwstawiaa raczej
swoj samotno. T sytuacj ilustruje dobitnie opowie Ischoma-
chosa w rozmowie z Sokratesem w Ekonomika Ksenofonta (VII,
1^43) o tym, jak wychowa swoj mod on: A c moga umie,
Sokratesie, skoro przysza do mnie, nie majc jeszcze lat pitnastu,
a przedtem przez cae jej ycie dbano usilnie, aby jak najmniej
widziaa, jak najmniej syszaa, jak najmniej zadawaa pyta? Czy nie
sdzisz, e trzeba by zadowolonym, jeli potrafia, otrzymawszy do
rk wen, zaprezentowa potem gotow sukni, i jeli wiedziaa, e
robot tkack wykonuj suce? Bo co si tyczy jada, to na tych
sprawach znaa si zupenie dobrze (tum. S. Srebrny).
I dalej wywodzi Ischomachos, jak to swoj on uczy, aby
umiaa zarzdza domem i nabya koniecznych dla dobrej ony
i matki umiejtnoci. Ju sam sposb zawierania maestwa stawia
pann mod w pozycji zalenej. To ojciec lub w jego braku prawny
opiekun oddawa dziewczyn przyszemu mowi. W czasach
najdawniejszych narzeczony musia sobie on w pewnym sensie
kupi, ofiarowujc jej ojcu suty okup. Wprawdzie przyszy te
powinien te by odwzajemni si darami dla zicia, ale sama panna
moda nic tu nie miaa do powiedzenia. Bya przedmiotem transakcji,
a nie aktywnym jej uczestnikiem. Wprawdzie w okresie klasycznym
11
1
nie wspomina si ju o okupie za on, to rodzina ony jest
obowizana da jej posag i wypraw, a m ma tylko obowizek
ywienia ony. Niemniej jednak kobieta pozostaje nadal, przynaj-
mniej z punktu widzenia prawa, biernym przedmiotem umowy. To
ojciec wybiera jej ma, on decyduje o tym, z kim i kiedy zawrze
maestwo crka. On decyduje o warunkach umowy maeskiej
i ukadzie finansowym, on te w razie rozwodu zabiera crk i jej
posag, do ktrego zwrotu obowizany jest zi.
Bezbronna w momencie zawierania maestwa kobieta obej-
muje obowizki, do ktrych, jak o tym wiadczy cytowany ustp
Ksenofonta, na og nie jest przygotowana. Jest rzecz jasn, e
o jej pozycji w nowej rodzinie w praktyce decydowaa jej osobo-
wo, uzdolnienia i umiejtno postpowania z mem. Zarwno
jednak prawo, jak i obyczaj zdecydowan przewag w tym zwizku
daway mczynie. Nie znajdujemy w dokumentach greckich czy
w literaturze wzmianek o obowizku dochowania wiernoci przez
ma. Natomiast w razie cudzostwa ze strony kobiety nie tylko
cika kara czekaa jej wsplnika, lecz take nie byo mowy
o przebaczeniu ze strony ma. Utrzymywanie maestwa w takim
wypadku grozio mu bowiem utrat praw obywatelskich.
Litera prawa bya wic dla kobiet surowa. Niemniej jednak
obraz zarysowany przez literatur atesk okresu klasycznego
wskazuje na upoledzenie kobiety ateskiej take w sferze uczu.
W tej spoecznoci blisko ze sob wspyjcych mczyzn mao
zostawao miejsca dla uczu dla lubnej ony. Zakadano rodzin
przede wszystkim, eby mie dzieci i eby dla dobra tych dzieci
zyska sprawn i oddan zarzdczyni domu. I znw odwoujemy
si do Ksenofonta. Ischomachos, podejmujc zadanie wychowania
swojej modziutkiej ony, objania jej w pierwszej rozmowie cele
maestwa. Tumaczy, dlaczego z wielu moliwych kandydatek
wybra j, a jej rodzice jego. Wyjania te, dlaczego bogowie
sprzgli istoty mskie i eskie: aby jak najwicej poytku przynioso
im wsplne ycie. Przede wszystkim zwizek ten, podzc potoms-
two, suy ku temu, by nie wyginy gatunki istot ywych, nastpnie
u ludzi pynie ze mono zapewnienia sobie opieki na
staro. A w dalszym cigu tumaczy, e ludziom potrzebny jest
dach nad gow i kto, kto by gromadzi potrzebne zasoby, a wic
pracowa na zewntrz domu, i druga osoba, ktra by ju w domu
12
miaa piecz nad wszystkim przede wszystkim dla dobra dzieci.
W caym tym dugim wywodzie nie wspomina si o uczuciach
majcych czy ma i on. Wprawdzie traktat Ksenofonta dotyczy
przede wszystkim gospodarstwa, co mogoby tumaczy przemil-
czanie innych stron ycia domowego, ale i w innych zachowanych
utworach literackich z okresu klasycznego niewiele jest tekstw,
ktre by podkrelay znaczenie uczucia w stosunkach maeskich.
Nie oznacza to, e ono nie istniao, ale wana jest tu oglna
atmosfera odbijajca si w literaturze tego okresu. A przecie
w eposach Homerowych, szczeglnie w Iliadzie, wyglda ten temat
inaczej. Uksztatowanie si obywatelskiej polis zmienio niekorzyst-
nie pozycj kobiety. Pamita jednak naley, e materia, na ktrym
opieramy nasze wnioski, pochodzi gwnie z Aten i e w innego
typu pastwach greckich sytuacja moga wyglda nieco inaczej.
Ju np. w Sparcie kobiety otrzymyway wychowanie nie od-
biegajce tak dalece od mskiego, ktre byo skierowane raczej na
ksztatowanie sprawnoci fizycznej, dyscypliny itp. ni walorw
intelektualnych. A poniewa mczyni nie mieli zajmowa si
sprawami zawodowymi i domem, rola kobiet bya znacznie wa-
niejsza i ich samodzielno wiksza. Rodzin zakadano jednak
przede wszystkim dla potomstwa i wymagay tego wyranie prawa
pastwowe. Gwn wic rol kobiety w maestwie miao by
rodzenie dzieci i opieka nad nimi oraz zarzdzanie gospodarstwem
domowym. Trzeba wic spojrze na prawa kobiety jako matki,
zanim przejdziemy do opisu jej sytuacji majtkowej, czy raczej jej
praw majtkowych. Demostenes, mwca ateski z IV w. p.n.e.,
w mowie przeciwko Neairze, o ktrej szerzej bdzie w rozdziale IV,
wyrazi opini, ktr czsto cytuje si w dyskusjach dotyczcych
pozycji kobiet w Atenach: Hetery mamy dla przyjemnoci, konkubiny
dla codziennych potrzeb ciaa, ony aby mie legalne potomstwo
i zaufane straniczki domu (tum. wasne).
Znw wic podkrela si te same cele maestwa, ktre
wymienia Ischomachos Ksenofonta w rozmowie z on. Wszelkie
decyzje dotyczce dziecka naleay do ojca. To ojciec mg zarzdzi
porzucenie dziecka, on te mia prawo oddania dziecka do adopcji
przez inn rodzin i on te by prawnym opiekunem dziecka.
O matce w tym kontekcie w okresie klasycznym w rdach
ateskich nie znajdujemy adnych informacji, cho jest bardzo
13
prawdopodobne, e byy rodziny, w ktrych tego typu postanowie-
nia podejmowano wsplnie. Mae dzieci pozostaway rzecz jasna
pod opiek matki, dziewczta a do zampjcia, ale chopcy
bardzo wczenie wychodzili spod opieki matki i byli ksztaceni
w gimnazjonach. W Sparcie i zapewne take w innych miastach
doryckich chopiec opuszcza matk w wieku lat siedmiu. W Sparcie
o dalszych losach narodzonego chopca decydowaa zreszt praw-
dopodobnie Rada Starszych geruzja. Tylko zdrowe noworodki
miay prawo do wychowania w spoecznoci Spartiatw.
Jak si wydaje, take wybr odpowiedniego ma dla crki
nalea w okresie klasycznym do ojca. Jak z tego wynika, z punktu
widzenia prawa i obyczajw kobiecie pozostawaa opieka nad
dziemi w zakresie ich wyywienia, zdrowia, w stosunku do
dziewczt take przygotowanie ich do obowizkw prowadzenia
wasnego domu, lecz nie przewidziano dla niej adnego udziau
w wanych decyzjach yciowych dzieci.
Natomiast zgodnie z obrazem w Ekonomiku Ksenofonta, jak
rwnie w niektrych utworach literackich, do kobiety naleao
w caoci zarzdzanie domem i jego sub. Zamoniejsze kobiety
attyckie powinny byy dba o odpowiednie przechowywanie i uyt-
kowanie zapasw domowych, o szkolenie niewolniczej suby,
o naleyte wykonywanie prac domowych. Trzeba sobie uprzytomni,
e gospodarstwo domowe w staroytnoci obejmowao znacznie
szerszy zakres czynnoci ni w czasach nowoytnych. Bardzo wiele
prac wykonywanych w czasach nam bliszych przez zakady
przemysowe czy rzemielnicze pozostawao w staroytnoci w ra-
mach gospodarstwa domowego. Przdzenie, tkanie, sporzdzanie
odziey, pranie, przygotowywanie i konserwowanie ywnoci,
pieczenie to wszystko naleao do suby domowej. I pani domu
bya oczywicie osob decydujc w tym bardzo skromnym zakresie
wydzielonym dla dziaalnoci kobiet. W bardzo wielu opracowaniach
znale mona opini, e kobiety byy w ateskich domach zam-
knite w kobiecej czci domu (gynaikonitis), ktrej nie wolno im
byo opuszcza i do ktrej mczyni poza najbliszymi czonkami
rodziny nie mieli dostpu. Taki pogld prezentowali ju niektrzy
rzymscy pisarze, jak Korneliusz Nepos, ktry przeciwstawia swo-
bod rzymskich kobiet ograniczeniu kobiet greckich, ktre przeby-
waj w wewntrznej czci domu, do ktrej dostp maj tylko
14
najblisi krewni (Praefatio 7). Nowsze jednak badania i dokadna
analiza ustpw mwicych o owej kobiecej" czci domu ka
raczej przypuszcza, e okrelano w ten sposb t cz domu,
w ktrej znajdowaa si sypialnia kobiet i dzieci, e nie miao to
jednak nic wsplnego z rzekomym zamkniciem" kobiety i ogra-
niczeniu jej do przebywania w kobiecej czci domu.
Szafarka zasobw domu i odpowiedzialna opiekunka dzieci
nie miaa jak wiemy zdolnoci prawnej ani w sprawach dzieci,
ani w sprawach dotyczcych majtku. Pozostawaa bowiem pod
opiek ma i nie moga wystpowa w swoich sprawach wobec
jakichkolwiek wadz sama, lecz jedynie za porednictwem opiekuna
(kyrios). Do czasu zawarcia maestwa opiekunem by ojciec,
potem m; w wypadku braku tych opiekunw naturalnych
najbliszy krewny. W tej sytuacji take prawa majtkowe kobiety
ateskiej byy bardzo ograniczone^ Nie moga bowiem przeprowa-
dza adnej transakcji, zawrze adnej umowy czy wzi na siebie
zobowizania majtkowego bez zgody swego prawnego opiekuna.
Jeeli za z jakich powodw chciaa zerwa maestwo, to te
musia tu wkroczy jej ojciec i tylko on mg wyegzekwowa zwrot
posagu przez ma. Kobieta moga otrzyma jednak dary przy
lubie od ma, od krewnych czy przyjaci, wreszcie miaa prawo
do spadku. Jednak w imieniu kobiety musia dziaa jej prawny
opiekun. W okresie Grecji klasycznej a do IV w. dziaalno
opiekuna nie bya tylko formalna, jak wynika ze rde ateskich.
Sytuacja rodzinna i majtkowa kobiet w wikszoci miast greckich
bya podobna, cho mogy tu zachodzi pewne rnice w po-
szczeglnych przepisach prawnych, na przykad w Atenach prawo
przewidywao, e kobieta bdca jedynym dzieckiem w razie mierci
ojca przed jej zampjciem korzystaa z wikszej swobody
w dysponowaniu majtkiem odziedziczonym, a do momentu,
kiedy przechodzi on na jej dzieci.
Inaczej uksztatowaa si pozycja kobiet spartaskich. Rodzina
nie stanowia tam podstawowej komrki, jak w Atenach, maes-
two miao na celu wycznie zapewnienie potomstwa, Spartiata
z grupy rwnych" y poza domem i nie zajmowa si prac ani na
roli, ani w rzemiole czy handlu, to byo zadanie helotw i periojkw.
Dziewczta spartaskie byy, o czym wspomniaam wczeniej,
wychowywane podobnie jak chopcy po to, aby zyska mogy
15
sprawno fizyczn i zdrowie, aby ich dzieci byy te fizycznie silne.
Kiedy chopcy w wieku lat siedmiu opuszczali dom, a mowie te
w nim spdzali niewiele czasu, kobiety przyzwyczajone do ycia na
zewntrz i do swobody nieraz przystpoway do dziaalnoci
gospodarczej. Niewiele wiemy o szczegach ich dziaania i reguluj-
cych je przepisach prawnych. W rdach pniejszych, z IV w. p.n.e.
czy z koca I w. n.e. (na przykad u Plutarcha), znajdujemy jednak
informacje o bogactwie kobiet spartaskich, o koncentracji ziemi
w ich rkach. Nie wiemy te nic o dziaaniu prawnych opiekunw
kobiet w Sparcie. Moemy wic zaoy, e posiaday one jak
moliwo samodzielnych decyzji w sprawach majtkowych.
W Atenach, a zapewne i w innych pastwach greckich, kobieta
nie moga wystpowa samodzielnie wobec wadz i wobec sdu.
Jeeli toczy si proces przeciwko niej, to stawiaa si w sdzie
wraz ze swoim opiekunem, jeeli za chciaa wszcz spraw,
musiaa to zrobi za jego porednictwem. Nie miaa wic prawie
adnej moliwoci wystpienia przeciwko prawnemu opiekunowi,
nieletni mogli zgosi swoje ale do opiekuna po uzyskaniu
penoletnoci, kobieta teoretycznie nigdy, chyba e udao jej si go
zmieni. Ten ponury w naszych oczach obraz sytuacji kobiety
trzeba jednak zagodzi w wietle dyskusji nad materiaem rdo-
wym w ostatnich kilkudziesiciu latach. Nie mona odnosi wnios-
kw wycignitych na podstawie rde attyckich do terenw caej
Grecji, a przede wszystkim trzeba pamita, e materia literacki
dotyczy gwnie kobiet z domw zamonych, przewanie arysto-
kratycznych, za mowy sdowe wypadkw szczeglnych. Ko-
biety zamoniejsze zapewne rzeczywicie wychodziy z domu
zawsze w towarzystwie, np. niewolnic, ale byy przecie kobiety,
ktre nie miay niewolnikw dokonujcych np. zakupw, a byy
i liczne handlarki na targach i bazarach sprzedajce ywno czy
wyroby rzemiosa, nieraz nawet wyroby wasne. Nie byy wic na
co dzie oddzielone od wiata mczyzn i swoje drobne transakcje
handlowe zaatwiay same, zarobionymi pienidzmi gospodaroway
samodzielnie, a prawny opiekun by im zapewne potrzeby jedynie
wwczas, kiedy popaday w kolizj z prawem czy wadzami.
Mona by wic dla okresu klasycznego Grecji, o ktrym wiemy
znacznie wicej ni o okresach go poprzedzajcych, stwierdzi, e
kobieta w yciu spoecznym polis, w prawie rodzinnym i majt-
16
kowym bya upoledzona i zalena od krewnych pci mskiej czy od
ma. Bya te na boku ycia towarzyskiego i kulturalnego. Miaa
jednak swoj rol w kultach greckiego pastwa i w tak wanej
komrce greckiej spoecznoci, jak rodzina. Tylko naleca do
spoecznoci obywatelskiej kobieta moga zapewni legalne potom-
stwo i ona to staa na stray odpowiedniej opieki nad dzieckiem
i utrzymania gromadzonych przez ma zasobw dla rodziny.
W wieku !V i w okresie hellenistycznym, gdy sabn zaczo
znaczenie polityczne poszczeglnych miast a wzrasta rola rodziny,
zmienia si obyczajowo, a take w pewnej mierze prawna pozycja
kobiety. Nie miejsce tu na dyskusj zoonych czynnikw tych
zmian, odegrao tu rol midzy innymi przemieszanie si ludnoci
z caej Grecji oraz wpyw duego znaczenia kobiet w dynastii
macedoskiej i domach krlewskich hellenizmu (niektre te zagad-
nionia bd omwione w dalszych rozdziaach tej ksiki). W tych
wstpnych rozwaaniach idzie gwnie o nakrelenie oglnych
ram, w ktrych dziaay kobiety bdce bohaterkami poszczeglnych
szkicw przedstawionych w dalszym, cigu. Wiek IV przynis
pewne zmiany w sytuacji i pozycji kobiet, a okres hellenistyczny
zmiany te utrwali; mona powiedzie, e od III w. p.n.e. pozycja
kobiety w wiecie greckim staje si znacznie mocniejsza zarwno
w obyczajowoci, jak rwnie w wietle przepisw prawnych.
W literaturze dziwniejszej wiek IV w Atenach uchodzi za okres
emancypacji kobiol, w ton sposb interpretowano przede wszystkim
wiadectwa dostarczane przez tragedie Eurypidesa i komedie
Arystofanesa. Wnikliwe badania ostatnich kilkunastu lat nieco t
opini zmieniy. Istotnie, zarwno w dramatach Eurypidesa, jak
i w niektrych sztukach Arystofanesa kobiety s na pierwszym
planie i ich uczucia, problemy i postawy s w centrum treci
utworw. Niemniej jednak mona u obu autorw znale o kobie-
tach tyle opinii negatywnych, co i pozytywnych. Z cytatw przebija
raczej ustalona opinia, e miejscem kobiety jest dom, opieka nad
domem i dziemi, i nawet nie bardzo mona si w tych dzieach
dopatrywa negatywnej reakcji na denia emancypacyjne kobiet.
Podoem nieco innej roli kobiet i ich zachowa zarejestrowanych
w tych dramatach byy, wedle nowszych opracowa, oglne zmiany
w spoeczestwach greckich od przeomu V/IV w., po wojnie
peloponeskiej. Toczca si przez trzydzieci lat wojna midzy Spart
2..... Kobiety antyku
1 7
i jej sprzymierzecami a ateskim Zwizkiem Morskim obja bardzo
due obszary Grecji waciwej, wysp Morza Egejskiego a po
miasta greckie Azji Mniejszej. Odmienno ustrojw oligarchicznej
Sparty i demokratycznych Aten wpyna te na wzrost napi
spoecznych i walk wewntrznych w wielu pastwach wiata
greckiego. Ustalone tradycyjnie podziay spoeczne ulegay zmianie.
Rozwj filozofii, dziaanie szkoy sofistw wpyny te na zmiany
w mentalnoci, w pogldach na wiele tradycj ustalonych poj
i wierze. Std te powstay inne interpretacje dawnych mitw
i legend, inna ocena roli bogw w yciu ludzkim.
W porwnaniu z dramaturgami z pierwszej poowy V w. p.n.e.,
Ajschylosem i Sofoklesem, Eurypides w swoich tragediach duo
wicej miejsca powica ludzkim reakcjom i przeyciom, odchodzc
nieraz nawet od pierwotnych wersji mitw. Std te i jego bohaterki
wicej mwi o swoich przeyciach i cierpieniach. Przedstawiajc
w dalszych rozdziaach dzieje poszczeglnych postaci mitycznych
w myli greckiej, bd miaa okazj w sposb bardziej szczegowy
nakreli te zmiany. Tutaj wystarczy podkreli wystpujcy znacznie
wyraniej ni w literaturze okresu klasycznego motyw mioci
kobiety do ma i jej cierpienia w wypadku zdrady. Szczeglnie
mocno wystpuje ten motyw w Medei (230-251):
Ze wszystkich stworze ywych i rozumnych
Kobiety, my, to najndzniejsze z istot.
Bo wpierw musimy za cikie pienidze
Kupi maonka, pana swego ciaa
Bra. Od tej klski czy jest gorsza klska?
Wtedy najcisza prba czy si wzio
Dobrego czy nie? Rozstanie niesaw
Jest dla kobiety, rzuci go nie mona.
Idc pod obce zwyczaje i prawa
Trzeba by wieszczk, nie poznawszy w domu.
Jak tu traktowa towarzysza loa.
Jeeli dobre da nasz trud owoce
M yje z nami nie jakby pod jarzmem
To szczcie w yciu gdy nie, trzeba umrze!
Bo m, gdy zmczy go ycie domowe.
Idzie z domu, pozbywa si przesytu w sercu
(Czy do przyjaci idc, czy rwienych),
A nam na jedn trzeba mie wzgld dusz.
(tum. J. anowskiego)
18
W innych tragediach Eurypidesa w Trachinkach, w Ifigenii
w Aulidzie te, cho mniej wyranie, wystpuj akcenty uwzgld-
niajce stosunek uczuciowy kobiet do maestwa, ich poczucie
krzywdy w stosunku do tradycyjnego pojmowania pozycji kobiet
w spoeczestwie i w rodzinie: ich gwne zadanie to zapewnienie
rodzinie potomstwa i dbao o dom.
Nawet w komediach Arystofanesa, uchodzcych nieraz za
kpiny z de kobiet do emancypacji (Lizystrata, Sejm niewieci),
jak wykazuje nowsza literatura przedmiotu, mamy raczej do czynie-
nia z szyderstwem w stosunku do demokracji ateskiej, prze-
prowadzonym metod tworzenia sytuacji absurdalnych, niemo-
liwych. Kobiety usiuj wzi wadz w swoje rce, aby przeciw-
stawi si prowadzcym do zguby rzdom mczyzn. I susznie
podkrela si w literaturze lat ostatnich, e nie jest to bynajmniej
odbicie rzeczywistych de kobiet, tym bardziej, e metody dojcia
do wadzy stosowane przez bohaterki Arystofanesa s jak najbardziej
,,domowe".
Jeeli wic z dzie tych wida pewn zmian w sferze erotyki
maeskiej, a wic i pozycji kobiety w rodzinie, to nie wiadcz
one o polepszeniu pozycji kobiety w spoeczestwie Attyki w wietle
przepisw prawnych, ani nawet w yciu kulturalnym i towarzyskim.
Obywatelki Aten zyskay jednak wicej znaczenia od czasu, kiedy
0 obywatelstwie dzieci z legalnego maestwa decydowao take
pochodzenie matki (druga poowa V w. p.n.e.), a nie tylko ojca.
Cay czas idzie tu o kobiety ze rednio zamonych i zamonych
domw attyckich. Kobiety z grup uboszych ludnoci, jak ju to
wspomniaam wyej, poruszay si swobodnie na rynku ateskim,
sprzedajc swoje wyroby, prowadzc mae kramy z ywnoci
1 innymi towarami i niewiele si w ich sytuacji zmieniao.
Natomiast zapowied zmian w ugruntowanej opinii o naturalnej
niszoci kobiet zawieraj pisma wielkiego greckiego filozofa IV w.
Platona. Przyjmuje on bowiem, e mimo wynikajcej z fizjologii
pewnej niszoci kobiet, s one obdarzone na rwni z mczyznami
uzdolnieniami umoliwiajcymi im penienie podobnych funkcji jak
mczyni, dopuszcza wic w Pastwie kobiety do grup elitarnych.
W Prawach natomiast postuluje potrzeb wizi uczuciowej midzy
maonkami, wiernoci ze strony obojga partnerw. Platon, co
rwnie wane, podkrela potrzeb ksztacenia kobiet, dopuszczenia
ich do penienia niektrych urzdw i w niektrych przypadkach
samodzielnego wystpowania przed sdami.
Jakkolwiek zmiany prawne nastpoway bardzo powoli, to
jednak praktyka ycia codziennego w drugiej poowie IV w. p.n.e.
i w okresie hellenistycznym przyniosa znaczn emancypacj kobiet
du ich rol w wielkiej polityce domw krlewskich, wiksz
swobod w dziaalnoci gospodarczej, lepsz pozycj w rodzinie,
wikszy udzia w yciu kulturalnym i kultowym.
Wpyw kobiet z rodzin krlewskich na polityk wewntrzn
i zewntrzn by w okresie hellenizmu bardzo znaczny (bdzie
0 kilku z tych kobiet mowa w nastpnych rozdziaach) i wypywa
czsto z ich zupenie oficjalnej pozycji panujcych. Kult wadcw
rozpowszechniony w tym okresie obejmowa take panujce czy
wsppanujce kobiety szczeglnie w Egipcie. Zapewne i to
zjawisko wywaro wpyw na sytuacj innych kobiet, ale przede
wszystkim bya to konsekwencja upadku politycznego znaczenia
polis, wzrostu znaczenia rodziny w zwizku z rozproszeniem si
Grekw na wielkich obszarach Bliskiego Wschodu.
Kobiety znane nam z inskrypcji i papirusw tego okresu
rozporzdzaj swoim nieraz znacznym majtkiem (zob. rozdzia VIII
Nikareta) bardzo samodzielnie. Wprawdzie wobec wadz wy-
stpuj przewanie w towarzystwie prawnego opiekuna, ale wida
wyranie z tych dokumentw, e bya to tylko formalno. Maj
take znacznie wicej uprawnie w rodzinie, rozporzdza mog
swoim posagiem i majtkiem wniesionym w maestwo, dziedzicz
podobnie jak synowie po rodzicach, sporzdzaj te testamenty.
Maj gos w sprawie np. maestwa swoich crek, s traktowane
na rwni z mczyznami w kwestii wiernoci maeskiej. Jak za
wynika np. z komedii Menandra z III w. p.n.e., z utworw Teokryta
1 Herondasa, uznaje si ich prawo do ycia uczuciowego. Czciej
wystpuj maestwa zawierane z mioci, wicej uwagi powica
te literatura uczuciom i przeyciom kobiet. Rzadziej te ni
w okresach poprzednich pojawia si w literaturze niech do kobiet
(tzw. misogynizm) cechujcy kultur greck (zob. rozdz. III i IV).
Brak praw politycznych kobiet w miastach greckich, ktre
zachoway znaczn autonomi na caym terenie objtym kultur
greck, nie by ju tak dotkliwym wyrazem upoledzenia kobiet,
poniewa prawa obywatelskie mczyzn byy w mniejszym stopniu
20
treci ich ycia wobec zmniejszenia si znaczenia miast w wielkich
monarchiach wiata hellenistycznego. Take zanik wojsk obywatel-
skich wobec rozwoju armii zawodowych, w tym rwnie najemnych,
spowodowa zmian trybu ycia mczyzn. Coraz wiksz rol
odgrywa rodzina jako komrka spoeczna, wzrasta wic take
znaczenie kobiet. Zaznacza si to szczeglnie w diasporze greckiej,
gdzie z jednej strony dziaaj wpywy niektrych ludw tubylczych,
z drugiej za rola rodziny jako komrki zachowujcej tradycje
i obyczaje greckie w morzu obcych kulturalnie ludw.
W II i I w. p.n.e. oddziaywuj na spoeczno greck take
wpywy rzymskie. Wprawdzie na terenie Pwyspu Apeniskiego
zetknicie si Grekw i Rzymian nastpio ju wczeniej, ale wiek
II przynosi ekspansj rzymsk na cao obszarw kultury greckiej.
Dla naszych rozwaa w dalszym cigu tej ksiki rwnie wane
JHst zapoznanie si z pooeniem kobiet w Rzymie (miecie-pastwie
ludu rzymskiego) oraz wrd ludw Italii, z ktrych niektre
(Latynowie, Etruskowie, Sabinowie) bardzo wczenie weszy
w skad pastwa rzymskiego.
Pobiena nawet znajomo literatury rzymskiej pozwala uchwy-
ci od razu rnic w stosunku do kobiet. Jeli w kulturze greckiej
przewaa niech do kobiet, to u Rzymian znajdujemy z rzadka
tylko lad takich postaw (obszerniej to zagadnienie bdzie przed-
stawione w rozdz. III, gdzie przedstawione bd wzorce pozytywne
i negatywne kobiet przekazane przez obie te kultury).
Czy jednak brak niechci do kobiet oznacza, e ich sytuacja
prawna, rodzinna, majtkowa bya w Rzymie lepsza ni w Grecji?
Zacznijmy, podobnie jak w szkicu^Uotyczcym Grecji, od spraw
politycznych, podobnie jak w.Grecji kobiety byy pozbawione
prawa do udziau w yciu publicznym. Nie miay ani czynnego, ani
biernego prawa wyborczego, tak samo jak w Grecji nie byy
czonkiniami zgromadze, nie piastoway urzdw. Jak to ju
jednak podkrelaam wczeniej, taka sytuacja obowizywaa w na-
Bzej cywilizacji a po wiek dwudziesty. W spoecznoci rzymskiej
natomiast sprawowanie funkcji kapaskich miao chyba wiksze
znaczenie jako funkcja publiczna ni w Grecji. Spotykamy za
kobiety jako kapanki w Rzymie, np. westalki tworzyy szczeglnie
8/anowane kolegium kapaskie i byy wanym elementem w kulcie
pastwowym. Spotykamy te i pniej, w okresie cesarstwa,
21
wzmianki o kobietach piastujcych funkcje kapaskie w poszcze-
glnych miastach. Byy to jednak, podobnie jak w Grecji, kulty
cile kobiece. W okresie pnej republiki spotykamy kobiety
rwnie w kultach dostpnych zarwno mczyznom, jak i kobie-
tom. Trzeba jednak pamita, e kultura i religia rzymska podlegay
wpywom innych ludw, szczeglnie wpywom greckim ju co
najmniej od VI w. p.n.e., a ju w kocu III w. p.n.e. i mocniej
jeszcze w II i I w. rozmaite kulty Bliskiego Wschodu zajmuj coraz
wicej miejsca w Panteonie rzymskim. Trudno wic czasem rozr-
ni w pniejszym okresie obyczaje rdzennie rzymskie od na-
pywowych, szczeglnie e wiele bstw greckich zostao ziden-
tyfikowanych z rzymskimi (JunoHera, MinerwaAtena, Diana
Artemida itd.).
W okresie klasycznym Rzymu w kadym razie kobiety maj
swoj, powan rol w kultach rzymskich i w kolegiach kapaskich,
szczeglnie zwizanych z boginiami (Westa, Bona Dea).
Odtworzenie pozycji kobiety w pocztkowym okresie dziejw
Rzymu nasuwa jeszcze powaniejsze trudnoci ni w dziejach
Grecji. Nie zachoway si bowiem adne wiksze teksty literackie
z wiekw VIIIV p.n.e., nie mamy z tego okresu utworw takich,
jak epopeje Homerowe, utwory Hezjoda czy liryka grecka. Grecy
w momencie spotkania z Rzymianami mieli znacznie wyszy poziom
kultury i dlatego te wywarli znaczny wpyw na kultur Rzymu.
Std powstaj trudnoci w odtworzeniu rdzennie rzymskich oby-
czajw czasw najdawniejszych i odrnienia ich od naleciaoci
greckich. Natomiast znacznie bardziej precyzyjnie ni w przypadku
Grecji moemy okreli sytuacj prawn kobiety w pastwie
rzymskim. Ze rde pniejszych odtworaono bowiem dosy
dokadnie wczesny system praw obowizujcy ju w pocztkach
republiki. Dla okresu III-I w. p.n.e., a szczeglnie dla czasw
cesarstwa, rozporzdzamy wyjtkowo jak na staroytno licznymi
rdami prawnymi zbiory praw, wycigi z ustaw, a nawet
dyskusje dotyczce interpretacji przepisw prawnych.
Kobiety rzymskie, tak jak kobiety greckie, pozostaway rwnie
pod opiek ojca, ma, najbliszego krewnego, a w ich braku
wyznaczonego przez wadze opiekuna (tutor odpowiednik
greckiego kyrios).
Dopiero w okresie cesarstwa prawo przewidywao zwolnienie
22
kobiety z obowizku dziaania przez opiekuna w specjalnych
okolicznociach, jeeli np. bya matk trojga dzieci.
Kobieta w domu ojca bya cakowicie podporzdkowana jego
woli, podobnie zreszt jak i synowie. W spoecznoci rzymskiej
w pocztkach republiki istniaa bowiem pena wadza ojca rodziny
nad on, dziemi, niewolnikami. Pastwo nie ingerowao w sprawy
rodziny a do pocztkw cesarstwa. Nawet dziecko ze zwizku
legalnego musiao by uznane przez ojca. rda, wprawdzie
pniejsze, wskazuj na istnienie obyczaju porzucania czci dzieci
pci eskiej, std miaa pochodzi mniejsza liczebno dziewczt
i wczesne ich maestwa. Wydana przez rodzicw za m dziew-
czyna przechodzia pod wadz ma, ktry w jej nowym domu
peni take rol ojca rodziny z peni wadzy nad domownikami.
W rodzinie miaa jednak kobieta rzymska lepsz pozycj ni grecka.
Maestwo rzymskie byo monogamiczne take obyczajowo i rda
nie powiadczaj uznawania za spraw normaln posiadania kon-
kubin. Kobieta miaa te w Rzymie prawo do spadku po rodzicach,
jej prawo do udziau w majtku rodziny byo uznawane na rwni
/ prawem innych czonkw rodziny. Jej majtek wchodzi wpraw-
dzie pod zarzd jej ma jako gowy rodziny, ale w wypadku
okrelonego prawem rozwodu wraca do niej, cho w niektrych
wypadkach okrelona cz tego majtku ofiarowywana bya bogini
Cererze.
Waniejszym jeszcze dla pozycji kobiety w Rzymie okaza si
fakt, e z biegiem czasu rozpowszechnia si forma maestwa,
ktra nie powodowaa przejcia kobiety pod wadz ma. Istniejca
bardzo dawno forma uznawania za penoprawne maestwo pary,
ktra wspya ze sob przez rok, leaa u podstaw tej zmiany.
Kobieta przechodzia pod wadz ma po roku, jeeli jednak
opucia dom ma choby na trzy dni przed upywem tego okresu,
to znw trzeba byo roku wspmieszkania, eby m uzyska nad
ni wadz ojca rodziny. Z czasem taka forma maestwa rozpo-
wszechnia si i utrwalia nawet bez stosowania owej fikcji opusz-
czenia domu ma na kilka dni. Przy tego typu maestwie kobieta
zachowywaa zarzd swoim majtkiem, cho przy powaniejszych
transakcjach musiaa wystpowa z prawnym opiekunem. Bywa
nim ojciec lub brat, lub np. wyznaczony testamentem ojca opiekun,
ktrego obecno przy akcie prawnym bywaa czsto po prostu
23
formalnoci. W miar wzrostu majtkw obywateli rzymskich
najwyszych klas, rosy te majtki w rkach kobiet i kolejne ustawy
zaczy ogranicza wysoko spadku, ktry mogy obj kobiety.
Mimo e byy te ograniczenia praw ma do przywaszczania
majtku ony, zdarzay si w praktyce i takie wypadki.
Wikszym uprawnieniom majtkowym kobiet towarzyszy te
w Rzymie lepsza pozycja w rodzinie. Badacze prawa rzymskiego
tego okresu przyjmuj, e do zawarcia maestwa potrzebna byja
zgoda kobiety, a nie tylko decyzja jej ojca jako prawnego opiekuna.
Prawo przewidywao te moliwo odwoania si kobiety do
odpowiedniego urzdnika wysokiej rangi w razie konfliktu z ojcem,
jako jej opiekunem prawnym, kiedy ten odmawia zgody na
zdecydowane przez ni maestwo. Wadza ma nad on bya
te bardziej ograniczona ni w Grecji, ale podobnie jak tam on
obowizywaa wierno, a w razie cudzostwa podlegaa roz-
wodowi, a nawet karze. M natomiast traci w wypadku swojej
zdrady prawo do wniesionego przez on majtku, i to ju jest
korzystna dla pozycji kobiety rnica w porwnaniu z innymi
prawami antycznymi. Ma te kobieta rzymska bardzo wysok
pozycj jako matka. To do niej przede wszystkim naley wychowanie
dzieci, dzieci s obowizane do szacunku wobec niej, a w razie
rozwodu dzieci mog by powierzone matce, a nie tylko ojcu, cho
kobieta nie moe by mianowana opiekunk prawn. Wprawdzie
na terenie niektrych prowincji powiadczone s wypadki powie-
rzania prawnej opieki nad dziemi kobiecie, ale nie wiemy, w jakim
stopniu taka praktyka bya rozpowszechniona. Niekiedy wystpuj
przy wydaniu crki za m rodzice wsplnie, a take spotykamy
wzmianki o wyposaeniu crki przez matk.
Wreszcie kobieta rzymska korzystaa te ze znacznie szerszych
uprawnie do dziaania samodzielnego wobec organw administ-
racji i sdw. W okresie cesarstwa nastpi dalszy ich rozwj.
Mogy wic kobiety wystpowa ze skarg, wiadczy, a take
przeprowadza akty prawne zwizane z zarzdzaniem ich majtkiem.
Rola opiekuna stawaa si coraz bardziej formalna, prawa cesarstwa
przewidyway te wyjtki od koniecznoci wystpowania z tutorem.
Znacznie te lepsza ni w spoecznociach greckich bya pozycja
kobiety w yciu kulturalnym i towarzyskim.
Przede wszystkim dziewczta rzymskie z wyszych klas spoecz-
24
nych otrzymyway znacznie staranniejsze wyksztacenie ni np.
w Atenach wrd zamonych rodzin. Wprawdzie raczej nie uczsz-
r./Hly do szkTle^ starano si w domu, aby nie tylko umiay czyta
i pisa, jak to byo z dziewcztami greckimi, lecz take, eby
interesoway si literatur, wymow, muzyk, a nawet w wielu
wypadkach filozofi i literatur. Ksztacono je wic wielostronnie
w domu, szczeglnie w tych rodzinach, w ktrych ojcowie, a czsto
i matki reprezentowali wysoki poziom intelektualny i otaczali si
ludmi o podobnych zainteresowaniach. Tak wychowane kobiety
bray udzia w ucztach, zebraniach towarzyskich, ktrym czsto
towarzyszyy recytacje, czytanie nowych utworw, dyskusje. Ucz-
szczay na przedstawienia teatralne, a take pniej na widowiska
cyrkowe. O ile w greckich miastach takich jak Ateny intelektualnymi
partnerkami mczyzn byway hetery, z reguy obcego pochodzenia,
o tyle w Rzymie mczyni znajdowali moliwo towarzyskiego,
intelektualnego kontaktu z kobietami swojego miasta i swojego
rodowiska.
Wspomniano ju wyej o wysokiej pozycji spoecznej kapanek
w niektrych kultach szczeglnie westalek. Nie by to jednak
jedyny kult rangi pastwowej, w ktrym kapaskie funkcje peniy
kobiety, cho w adnym innym nie zdobyy takiego powaania jak
w kulcie Westy. Jednak kult Cerery, bogini plonw, bardzo dawny,
identyfikowany w okresie wpyww greckich z kultem Demeter, by
take bardzo istotnym kultem miasta Rzymu. A w okresie pniejszej
republiki, cho moe przedtem byo to inaczej, funkcje kapaskie
peniy kobiety i tylko zapewne kobiety miay dostp do misteriw
zwizanych z tym kultem. Nie mona te zapomina o znaczeniu
kobiet w kultach bogini Fortuny czy wreszcie w napywowym ze
Wschodu kulcie Izydy.
Powyej przedstawiony w duym skrcie obraz sytuacji kobiety
w wiecie kultury greckiej i rzymskiej dotyczy gwnie kobiet
z warstw wyszych spoecznie. Z dwch przyczyn tak si stao: po
pierwsze najwicej informacji ze rde dotyczy tych wanie warstw
spoecznych, bo od nich gwnie pochodz, po drugie te kobiety,
ktrych sylwetki przedstawimy w dalszych rozdziaach, naleay
przewanie do uprzywilejowanych grup spoeczestwa, a w kadym
razie byy z nimi zwizane. Kobiety z rodzin ubogich i liczne
niewolnice byy przede wszystkim zmuszone do pracy, aby mc y
25
czy pomc w utrzymaniu rodziny. Musiay si swobodnie porusza
na ulicach, targach, by kupowa ywno czy uprawia drobny
handel. Rodziny ubogich chopw pracoway w polu od wczesnego
dziecistwa, dziewczta podobnie jak chopcy. Oczywicie oglne
przepisy prawne i ich dotyczyy, rzadko chyba jednak odczuway
ograniczenia w yciu towarzyskim, swobodzie poruszania si, braku
dostpu do dbr kulturalnych.
ROZDZIA II
Bohaterki
mitw
i legend
Trudno oprze si wraeniu, e rozrnianie mitu i legendy
w wiecie greckim i rzymskim jest przede wszystkim dzieem
nowoytnych badaczy antyku. Mit" to wyraz grecki i pojcie
wprowadzone przez Grekw, terminu legenda" Grecy nie znali.
Czy moemy wic okreli precyzyjnie, jak staroytni pojmowali
rnic midzy dwoma typami opowieci?
Dla Grekw mit bya to po prostu opowie, opowiadanie
0 czasach odlegych. Do naszych czasw takie opowieci dotary
gwnie za porednictwem literatury okresu klasycznego Grecji
1 pniejszej. Dla Grekw za wieku V p.n.e. mit to bya ju
opowie, ktra miaa za sob autorytet tradycji, nie mona byo
jednak udowodni prawdziwoci zawartych w niej wydarze.
Zamierzche czasy swojej przeszoci znali Grecy jedynie z tego
rodzaju opowiada-mitw. W pocztki za swoich dziejw wczali
oni take bogw, od ktrych wywodzili bohaterw przeszoci
heroicznej. Okrelali t przeszo jako heroiczn, bo yli wwczas
ludzie niezwykli, dokonujcy wielkich czynw, ludzie o ogromnej
odwadze, a ci bohaterowie (herosi) byli te zwykle potomkami
bogw, ktrzy czsto czyli si z kobietami ziemskimi.
W badaniach nad t spucizn moemy czasami wyrni takie
opowieci, czyli mity w wszym znaczeniu tego terminu, ktre
dotycz gwnie bstw, ich wzajemnych stosunkw, ich ycia, ich
postawy wobec ludzi i ludzkich spraw. Opowiadaj one o czynach
bogw, staraj si wyjani zarwno sfer ich dziaania jak i natur
ich panowania nad wiatem. S to w pewnym sensie opowieci
sakralne, wice si wycznie z religi, z kultem bogw i bogi.
Nie bdziemy si tu zajmowali postaciami tego typu opowieci,
nale one do sfery religii greckiej, w kulturze greckiej peniy one
inn funkcj ni opowiadania o czynach ludzi.
Wyrnijmy jednak, na nasz uytek, wtek legend, czyli mitw
heroicznych. Opowiadaj one o postaciach, ktre byy dla Grekw
historyczne i realne, chocia yy dawno i czasem podawano
w wtpliwo moliwo niektrych ich dokona. W tego typu
opowieciach usiowano dokadnie okreli czas ycia bohaterw,
datowano wydarzenia wice si z nimi i by moe czasem
czono fantazj z mniej lub bardziej prawdziwymi przekazami
o rzeczywistych wydarzeniach. Uwagi te dotycz przede wszystkim
wojny trojaskiej i jej bohaterw uwaanych przez Grekw za
28
autentyczne, o ktrych opowiadano rozmaite historie, zawierajce
wanie greckie wyobraenia o wasnej historii. Rozmaite wtki
eposw Homerowych powracaj przede wszystkim w dramatach
V w. p.n.e., ale i w pniejszej literaturze, wraz z rozwiniciem,
a take z rnicymi si ujciami, odmienn interpretacj, czasem
nawet rnic w przedstawieniu faktw. Dlatego nieraz spotykamy
rnorodne oceny postpowania tych postaci. Moemy to bardzo
dobrze obserwowa take w przedstawianiu kobiecych bohaterek
tych opowiada. Zacznijmy jednak od bohaterki mitu bardzo
dawnego, zapewne rwnie dawnego, a moe i dawniejszego ni te
zwizane z wojn trojask. Pewne wzmianki w Iliadzie wskazuj,
e mit ten by znany ju twrcom Iliady, cho jego bohaterowie
w niej nie wystpuj. Idzie tu o mit o wyprawie Argonautw i jedn
z gwnych postaci tego mitu Mede.
Medea miaa by crk Ajetesa, syna Apollina, matk jej za
miaa by Idyja. Bya wic Medea wnuczk Apollina, siostrzenic
Kirke i to pochodzenie, wystpujce ju w Teogonii Hezjoda,
umiejscawia j w micie od razu w krgu wrbitw i czarownic. Ju
zreszt imi jej matki Idyja (wiedzca", majca wiedz") i jej
wasne (przebiega", chytrze przewidujca") daj wiadectwo
tego charakteru. Pochodzia Medea z krainy Aia, ktr identyfikuje
si z Kolchid. Pierwsze zrby mitu o Argonautach i roli w nim Medei
znajdujemy w zachowanej do naszych czasw literaturze w czwa-
rtej odzie pytyjskiej Pindara (Vl/V w. p.n.e.). Rozszerzy i przerobi t
opowie Apollonios Rhodios (III w. p.n.e.), ale do kultury greckiej,
a mona nawet powiedzie kultury europejskiej, wesza Medea taka,
jak przedstawi Eurypides w swej tragedii Medea.
Jazon, pochodzcy z miejscowoci Jolkos w Tesalii, zosta
wychowany przez centaura Chirona. Po powrocie do Jolkos zasta
na tronie swego stryja Peliasa, ktry pozbawi wadzy jego ojca.
Pelias, udajc, e dobrowolnie ustpi z tronu, skoni Jazona,
powoujc si na wyroki wyroczni, do wyprawy po zote runo
skr cudownego barana, ktry przenis do Kolchidy Fryksosa
i jego siostr Hell w czasie ich ucieczki przed groc im ze strony
ojca mierci. Jazon wraz z gronem towarzyszy podj t wypraw
na statku nazwanym Argo, pod opiek bogini Ateny. Rola Medei
zaczyna si w momencie dotarcia Argonautw do siedziby Ajetesa.
Krl Ajetes bowiem, nie chcc wyda Jazonowi zocistej skry
29
barana, stawia mu kolejno cikie warunki do spenienia. I tutaj
pomoc suya zakochana w Jazonie Medea. Wersje mitu rni
si troch w tym punkcie, niektre podaj, e postaraa si wzbudzi
uczucie w Medei opiekujca si Argonautami Afrodyta. Inne mwi
o dugotrwaych staraniach Jazona o uczucia Medei, o jej oporze,
0 kolejnych prbach przeamania tego oporu przez Her i Aten,
ktra wreszcie skoniy do dziaania bogini mioci Afrodyt.
Niektre przekazy podaj, e Jazon obieca Medei maestwo
w zamian za okazanie mu pomocy, w rnych te momentach
1 w rnych miejscach widz zawarcie maestwa. Jedne ju
w Kolchidzie, inne w drodze powrotnej na Korkyrze. Najmniej
korzystna dla Medei wersja podawaa, e to Medea ogarnita
mioci do Jazona wymoga na nim obietnic maestwa i przy-
sig, e jej nigdy nie opuci. A miao to si sta na tajemnym
spotkaniu za miastem, w gaju powiconym bogini Hekate, take
przecie bdcej patronk niesamowitych zjawisk i zdarze. Wszys-
tkie wic powizania Medei ze wiatem bogw i herosw cz si
w micie z atmosfer tajemniczych rzeczy, magii, czarw.
Ajetes jako jedn z prac zadanych Jazonowi dla zdobycia
zotego runa wyznaczy na pozr atwe zadanie zaorania kawaka
ziemi pugiem zaprzonym w byki. A byy to byki niezwyke,
o spiowych racicach i ziejcych ogniem nozdrzach. Jazon jednak
zosta uprzedzony o niebezpieczestwie przez Mede, a co wa-
niejsze zaopatrzony w mikstur chronic przed ogniem i elazem.
Wykona wic zadanie, ale i potem zdobycie zotego runa nie
udaoby si bez pomocy czarw Medei. Lea bowiem na zocistej
skrze barana grony smok, ktrego jednak upia tajemniczym
rodkiem Medea a Jazon mg zabi smoka i zabra zote runo.
Pozostawaa ucieczka przed atakiem Ajetesa, ktry zbiera siy, aby
napa na Argonautw i spali ich statek. Medea przyczya si do
ucieczki, cho niektrzy towarzysze Jazona opierali si temu, majc
ze przeczucia.
W przygodach drogi powrotnej mit nie przypisuje Medei
specjalnej roli poza dwoma zdarzeniami. Jedno na samym pocztku
drogi zapowiada waciwie dalsze nieszczcia, podkrelajc bez-
wzgldno Medei. Zabiera ona bowiem swego modszego brata
Apsyrtesa, ktrego kae zabi, powiartowa, a szcztki rozsypa
na wodzie, by opni przez to pogo Ajetesa.
30
Druga opowie wie si z wysp Lemnos. Argonauci,
w drodze do Kolchidy mieli si zbliy z kobietami lemnijskimi,
Iikzo Jazon z Hipsypil. Kiedy w drodze powrotnej zatrzymali si
nn tej wyspie, Medea, zazdrosna o Jazona, sprawia, e kobiety
lomnijskie zaczy wydawa wstrtn wo i to odstrczyo od nich
Argonautw.
Losy Medei i Jazona w Jolkos po powrocie z wyprawy
poznajemy te w dwch wersjach. Wedug jednej wersji Medea po
powrocie przywrcia modo ojcu Jazona i samemu Jazonowi
I jeszcze kilku postaciom mitycznym. Natomiast stryj Jazona wbrew
obietnicy nie odda tronu prawowitym wadcom ojcu Jazona
i Jazonowi. I wtedy nastpia okrutna zemsta Medei, doprowadzenie
do zabicia Peliasa przez jego wasne crki. Ten sam motyw
/gadzenia Peliasa rkami jego crek wystpuje i w drugiej wersji,
ktra rni si przedstawieniem sytuacji w Jolkos w momencie
powrotu Jazona. Mianowicie Pelias mia w czasie jego nieobecnoci
/musi do samobjstwa rodzicw Jazona i zamordowa jego brata.
I wtedy Medea pomoga w zemcie Jazonowi. Sam opis mierci
Peliasa jest w obu wersjach podobny. Pierwsza jednak wersja
podkrela fasz i podstpno Medei. Miaa ona bowiem zaprzyjani
nic z crkami Peliasa, ktre czsto byway w jej domu. W ich wic
obecnoci, powiartowaa starego barana, ugotowaa go w spec-
jalnych zioach, po czym wymwia odpowiednie zaklcia i z po-
wiartowanego starego barana powsta mody, ywy baranek.
Zachwycone tym crki Peliasa namwia, aby w podobny sposb
odmodziy swego ojca. Nieco odmienna wersja gosi, e crki
Peliasa byy wiadkami, jak Medea w ten sposb odmodzia ojca
Jazona i dlatego za jej zreszt namow tak samo chciay postpi
t wasnym ojcem. Medea daa im jednak inne zioa, nie wymwia
odpowiedniego zaklcia i Pelias nie oy. Za t zbrodni Jazon
i Medea zostali wygnani z Jolkos przez syna Peliasa i schronili si
w Koryncie. Mit w tej czci podlega zmianom na niekorzy
Medei w miar czasu, sdzi si bowiem, e w pierwotnej wersji nie
byo wzmianki o podstpnym zamordowaniu Peliasa, a Jazon
i Medea przebywa mieli duszy czas w Jolkos.
Dalsze losy tej dziwnej pary te rozmaicie byy przedstawiane
w literaturze. Osiedli w Koryncie wraz z dwojgiem dzieci, yli
najpierw w spokoju, ale Jazon uzyska moliwo zawarcia
31
maestwa z najmodsz crk Kreona, krla Koryntu, Kreuz. I oto
Medea szaleje z zazdroci i nieszczcia i obmyla zemst. Udajc,
e si pogodzia z losem, e ulega argumentom Kreona i Jazona,
e chce ratowa dzieci przed grocym im wygnaniem, posaa
swojej rywalce pikn szat i kosztownoci. Byy one jednak
zanurzone przed tym w specjalnej miksturze, ktra spowodowaa,
e kiedy Kreuza woya na siebie upominki Medei, stana w po-
mieniach nie do ugaszenia. Zgina w ogniu, od ktrego zaja si
komnata i cay paac spon. Nie by to koniec zemsty Medei, jej
celem bya zemsta wobec Jazona i zdoaa ugodzi go jeszcze
boleniej, zgadzia bowiem wasnorcznie obu ich synw. Tak si
przedstawia dramat w Koryncie w ujciu Eurypidesa, w innych
przekazach mitu dzieci zostay zabite przez Koryntyjczykw z nie-
nawici do obcej matki - czarownicy albo, jak chce inna wersja,
jako kara po mierci Kreuzy i spaleniu paacu krlewskiego.
W tradycji przewag zdobya wersja Eurypidesa. Oto pierwszy
znany nam grecki obraz nieszcz sprowadzonych przez uleganie
kobiety nadmiernej namitnoci, obraz dawniejszy moe nawet od
wizerunku winowajczyni wojny trojaskiej, Heleny. Kobieta, ktra
z mioci do Jazona zdobya si na zamordowanie wasnego brata,
aby uatwi ucieczk Argonautom, i ktra z kolei z zazdroci i dla
zemsty za wiaroomstwo ma popenia najstraszniejsz zbrodni
zabija wasne dzieci. Medea jest barbarzynk, jest to motyw
wielokrotnie w tradycji podkrelany, jej czyny byyby nie do
pomylenia u kobiety greckiej. Jest nie tyle czarodziejk, ile
czarownic. Najgorsze jej zbrodnie wyniky z poddania si zgubnej
namitnoci. Spotkamy si z ujemn ocen podobnych zachowa
take innych bohaterek mitw heroicznych.
Dalsze losy Medei miay w mitach rne wersje. Wedle jednej
zbiega z Koryntu do Aten do krla Egeusza, ktrego zalubia, ale
i tutaj nie pozostaa spokojna. Kiedy syn Egeusza, Tezeusz, pozo-
stawiony jako niemowl w Troezenie na Peloponezie przyby do
Aten, Medea zadenuncjowaa go u Egeusza jako rywala o krlestwo
i mia zosta otruty. Egeusz jednak zauway w por miecz i obuwie
Tezeusza, ktre jego syn mia przybra jako znaki rozpoznawcze,
kiedy doronie, zorientowa si, e to jego dziecko i wygna Mede.
Wreszcie pne wersje mwi o pogodzeniu si Medei z Jazonem
i wsplnym wywdrowaniu do Azji, take o powrocie samej Medei
32
do Kolchidy i pogodzeniu si z ojcem. Niektre przekazy (pne)
n<:/j iq z zabiciem Persesa, brata jej ojca Ajetesa i zarazem jego
wio(|H. Zabjstwa tego miaa dokona z pomoc swego syna
/ uwil/estwa z Egeuszem Medea i std miaa si wzi nazwa
Modii. Wszystkie te wersje s jednak pniejsze.
Obraz Medei, ktry najmocniej dziaa w tradycji i kulturze
urockiej, to obraz kobiety, ktra pod wpywem namitnoci do
Jrt/ona uya danych jej darw magicznych do okrutnego znisz-
n/onia nawet najbliszych.
Wrd kobiecych postaci mitu wojny trojaskiej take te, ktre
uloqy namitnoci, stay si przyczyn wielu nieszcz.
Niektre z nich wystpuj w Iliadzie tylko epizodycznie, cho
ich istnienie miao czasem decydujce znaczenie dla zdarze eposu
|wk np. w przypadku Heleny. W pniejszej literaturze spotykamy je
|nko gwne bohaterki tragedii czy duszych, szczegowych
opowieci w innych utworach. Trzeba tu podkreli, e w tradycji
greckiej staj si te kobiety raczej postaciami o cechach negatyw-
nych, cho wystpuj i wtki, chyba starsze, wyjaniajce ich
postpowanie w sposb dla nich korzystniejszy.
Bardzo wyranie wystpuje ta dwoisto w przedstawieniu
ilwch bohaterek wywodzcych si z treci eposw Heleny
i Klitajmestry, wedle podania wywodzcych si z tego samego
|rtjka. Zeus, zakochany w Ledzie, onie Tyndareusa, krla Sparty,
l>r?ybra mia posta abdzia, aby si z ni poczy zmieniwszy j
w abdzic. Ich dzieci narodzi si miay z dwch jaj z jednego
Kastor i Polideukes (Polluks), z drugiego wanie Helena
l Klitajmestra, byy wic obie, jak wiele postaci heroicznych
w opowieciach greckich, pochodzenia pboskiego. Badania
uczonych nowoytnych doprowadziy do pogldu, e w postaci
Heleny mamy do czynienia z dawn bogini, ktrej kult poszed
w zapomnienie, a ona sama nabraa w tradycji greckiej cech
ludzkich. W literaturze greckiej wystpuje Helena jako kobieta,
ktra kiedy ya naprawd i podobnie jak Klitajmestra staa si
nymbolem pewnych kobiecych wad czy saboci, ktre w charak-
terystyce obu tych postaci przewaaj nad cechami pozytywnymi.
Helen poznajemy najpierw z Iliady i z Odysei. Ju w eposach
jest waciwie postaci zoon. Miaa by najpikniejsz kobiet
Awiata i pozostaa w tradycji greckiej symbolem piknoci, ale
Kobiety antyku
33
jednoczenie bya uosobieniem zej namitnoci i zdrady. Pniejsze
przekazy dramatyzuj ju jej dziecistwo. Kiedy miaa lat siedem
zostaa porwana przez Tezeusza. Rne s wersje przebiegu owego
porwania, niektre przypisuj je samemu Tezeuszowi, inne czyni
z niego tylko odbiorc porwanej przez innych dziewczynki. Tezeusz
mia mie w momencie porwania pidziesit lat, Helena bya
jeszcze dzieckiem. Wprawdzie wysano pocig za porywaczami, ale
zdoali oni uj bezpiecznie z Peloponezu. Tezeusz umieci dziew-
czynk pod opiek swojej matki w Afidnai w Attyce w oczekiwaniu,
a bdzie dojrzaa do maestwa. Blini bracia Heleny, Kastor
i Polluks, zorganizowali jednak wypraw do Attyki w celu odzys-
kania siostry. Zdobyli Afidnai w pod nieobecno Tezeusza, wzili
do niewoli jego matk i zabrali j do Sparty wraz z Helen jako jej
niewolnic. Tyndareus, ktry uchodzi za ojca Heleny, postanowi
w kilka lat pniej wyda j za m. Pikno Heleny cigna
jednak tylu pretendentw do jej rki, e krl Tyndareus nie wiedzia
zupenie, jak wybrn z sytuacji i kogo wybra. Obawia si zreszt,
e jakkolwiek by decyzj podj zyska wrogw wrd
odrzuconych i dojdzie te do wzajemnej wrogoci wrd preten-
dentw, a zebra si na dworze spartaskim kwiat modziey
z najlepszych rodw caej Hellady.
Wrd kandydatw by take Odyseusz, syncy pniej z md-
roci, jeden z bohaterw Iliady. I on to wanie mia podsun
Tyndareusowi myl, aby wszyscy tam obecni modzi zwizali si
przysig, e pozostan przyjacimi wybraca i w razie, gdyby kto
obcy naruszy jego maestwo z Helen, stan po jego stronie
przeciwko winnemu. Helena wybraa Menelausa, brata swego
szwagra Agamemnona. Wedug niektrych wersji mitu Klitajmestra nie
bya wtedy zamna. Ten wybr Heleny mia wzbudzi niech bogini
mioci i piknoci Afrodyty. Nie by to bowiem wybr z mioci. I tutaj
miaa tkwi pierwsza przyczyna niechci Afrodyty do Heleny.
Najwaniejsze jednak zdarzenie, ktre doprowadzio do nie-
szczcia wszystkich Grekw, do wojny trojaskiej, rozegrao si
daleko od Sparty, w okolicach azjatyckiej Troi. Syn krla Troi Priama,
pikny Parys, spotka trzy boginie Her, Aten i Afrodyt w trakcie
sporu o to, ktra z nich jest najpikniejsza. Nie mogc same
rozstrzygn wezway na sdziego Parysa i ten wskaza Afrodyt.
Bogini obiecaa mu w nagrod mio najpikniejszej kobiety ziems-
34
1 "t i Rklmownln \)O do Sparty. Niektrzy interpretatorzy tego mitu
i/nil, * nin lylko H/o o nngrod dla Parysa, lecz take o kar dla
>ny ia wyhoi my/n Im/ mioftci. Parys przyby do Sparty, zakocha
n I atanin, poiwnl \i\ i /nwi/l ilo Troi, gdzie si z ni oeni,
no nin (to< hownln winrno < i im/owi, Parys pogwaci prawa
nlMtvvli)#ii|f)t n ohi t>u<> |'y|ct"U" <<>< innu w domu Menelausa.
Oboju /nlt)/yll n kni i H |i.i>h'.Ii; mId lo namitno Heleny
Maa atf |ii/yi /yitfj wI!I<Ib| wit|nv ' .mkw pr/ociwko Troi. Wzili
w ntH| tnl/ldl vvs/v<y ItolinloKiwi ti/y kioiiy pretendowali do
' M!mmv i /wn*ll nic (ti/ynli. uil/uilunui w razie potrzeby
..ity wyltinitninu im 1119/11 (i -.Imc/ylo w wyprawie take
>i (luiyili hulifllBfw u'ni;kl<:lt W Uudzie, opisujcej wojn
i H 11 i no wylc|Mi|o |nko /otui Parysa, mieszkajca z nim
In nn |i/o/ krolow8ki| rodzin trojask, a przede
1 im i / uwiuit) tucui Priama, ktremu i ona okazuje
im i" ywiij/niiin Iliada kadzie jednak nacisk na to, e
/oMnn / domu Monelausa porwana. Tskni ona do Sparty,
tu ttwiiii.h ii)il/ic:w, ji mke do swego poprzedniego ma. Kiedy
|i| liuwlniii li<>()ii)i, przybrawszy posta siostry Parysa, wezwaa,
<Mhy poM/lii na mury zobaczy wojska trojaskie i achajskie
(Uokl), c/yiumy {Iliada III, w. 130-140, tum. K. Jeewska):
/ yml Mlowttmi bogini w jej' sercu tsknot zbudzia.
Sodk ta pierwszym maonkiem, za miastem i za rodzicami.
A Prlam zobaczywszy Helen powiedzia (w. 162-165):
1'utajdi tu, crko kochana, bliej i usid koo mnie,
Swoffu pierwszego maonka std ujrzysz, przyjaci i krewnych,
W tohio ja winy nie widz gdy winni s tylko bogowie,
Otu t wojn Achajw obfit w zy nam zesali.
A kiedy Afrodyta wzywa j do Parysa, ktrego uratowaa od
Aminrci z rk Menelausa, unoszc go z pola bitwy, Helena wzdraga
nic i buntuje przeciwko Afrodycie i mwi (w. 399-405):
Chcesz mnie okrutna na nowo jakim podstpem omami!
(idzie, do jakiego wpierw miasta bogato zaludnionego
Mnie zaprowadzisz? Do Frygii czy do powabnej Meonii,
Jeli i tam ulubieca posiadasz z rodu miertelnych?
Gdy Menelaos zwyciy boskiego dzi Aleksandra
35
/ cho niegodn do domu zamierza wprowadzi.
Ty pojawia si tutaj, znw jak knujca zdrad!
A kiedy zmuszona gniewem Afrodyty wraca do domu mwi do
Parysa (w. 428-430):
Z bitwy powracasz! Bodajby zgin! tam raczej zmoony
Rk dzielnego czowieka, co by I mym pierwszym maonkiem.
Pogardza Parysem za brak odwagi i walecznoci. Powtarza si
to w pieni szstej, bo kiedy Hektor wzywa brata do udziau
w walce, Helena mwi (w. 314-358):
Bracie, jak suka niegodna, niosca zlo, zniesawiona,
.. Bodaj bym w dniu tym zgina, kiedy mnie matka zrodzia,
i. Bodaj zy wicher mnie unis! porywistymi skrzydami
W grb czy w przestrze burzliw huczcy morskiej otchani
Tam by zalaa mnie fala, nim dokonao si dzieo.
Jeli to zlo, co nas drczy, postanowili bogowie,
v, Niechbym cho moga nalee do ma szlachetniejszego.
Ktry by odczu zarzuty i niech ludzi tak licznych.
Ale on nie ma rozwagi dzi, i potem nie bdzie
Nigdy rozwany i myl, e skutki tego poczuje.
Teraz pjd bliej i spocznij na tym siedzisku wygodnie
Bracie, bo tobie najbardziej trud wojny serce uciska p &:
Przeze mnie suk niegodn, i straszny bd Aleksandra,
Skaza! nas Dzeus na niedol ogromn, bo ludzie w przyszoci
Bd nasz los w smutnych pieniach przekazywali potomnym.
Helena uznaje wic swoj win, ale zarazem cae jej po-
stpowanie jest przedstawione jako nastpstwo woli Afrodyty i, jak
to na og ujmuje Iliada, to bogowie kieruj losami ludzi. W Odysei
spotykamy ju Helen z powrotem w Sparcie jako maonk
Menelausa, przykadn pani domu, on i matk. Helena sama
opowiada Telemachowi, synowi Odyseusza, ktry przyby na dwr
spartaski w poszukiwaniu wiadomoci o losach swego ojca,
o spotkaniu z Odyseuszem, a take o sobie. Z tej opowieci wynika,
e kiedy Odyseusz w przebraniu dosta si do Troi dla zdobycia
potrzebnych Achajom informacji, Helena poznaa go, ugocia,
nakarmia i przysiga mu dyskrecj. I wtedy Odyseusz wyjawi jej
zamiary Achajw. I dalej: Wielu Trojan zabi dugim spiem i wrci
do Argiww z duym zapasem wieci. Trojanki podniosy wielki
lament, ale moje serce si radowao, bo ju si skaniao do
36
IHiwrotu, do domu i ju odpado zalepienie, ktrym Afrodyta
wywioda mnie precz z ziemi ojczystej i kazaa porzuci crk, oe
t maonka, ktry nikomu nie ustpuje rozumem i urod. (tum.
I Parandowski).
Tutaj ju Helena mwi wyranie o swoim zalepieniu, cho nadal
odpowiedzialn za nie czyni Afrodyt. W relacji dalszej Menelausa,
jnk to Helena wywoywaa jego towarzyszy kolejno po imieniu, aby
Mili skoni do opuszczenia drewnianego konia, w ktrym podstpem
doHtoli si do Troi, jej stosunek do Achajw wypada ju mniej
i'i/yjanie ale i tu komentarz Menelausa brzmi: Wtedy ty przysza:
/>>> ki bstwo ci sprowadzio, by Trojan okry chwa.
Pikno Heleny staa si przyczyn wojny trojaskiej, w obu
eposach jest Helena symbolem kobiecej urody i nieszcz, ktre
tako uroda moe spowodowa. Osobista jej odpowiedzialno za
wyrzdzone Grekom i Trojanom zo nie jest jednak w eposach
prredstawiona jasno, bo dziaa ona pod wpywem Afrodyty. Legen-
da la staa si wanym elementem pniejszej kultury greckiej,
tilounjc rnym przemianom, ktre jednak wynikay przewanie
t ro/woju i interpretacji wtkw czasem ledwo zarysowanych
w oposach. Ta dwoisto zachowania Heleny yczliwa swoim
Mdnkom, za ktrymi tskni, czy sprzyjajca Troi, do ktrej j Parys
(H/ywid, porwana si przez Parysa, czy ulega mioci do niego
ly u podstawy rnych uj pniejszych.
Na og Helena wystpuje w pniejszej literaturze i sztuce
i<>) (i upostaciowanie niewiernej ony, zgubnej namitnoci, urody,
iinn sprowadza nieszczcie. Helen przeklina w niewoli ona
Hekabe, jako przyczyn zguby Troi w tragedii Eurypidesa
. W Trojankach tego tragika, a szczeglnie w scenie midzy
Menelausem i Helen, staje si winowajczyni wojny
> fiskiej nieomal personifikacj kobiecego za. Po upadku Troi
i ii Inna zostaa tak jak inne Trojanki brank zwycizcw. Grecy
i nr,umwili zabi Astianaksa, syna Hektora, ku rozpaczy jego matki
Aiulromachy i babki Hekabe. I tego nieszczcia przyczyn
w oczach chru jest Helena. W obecnoci Hekabe Menelaus
rado, e zdobywcy Troi Helen wydaj w jego rce, by
|l j zabi, ale on postanawia j zabra do Argolidy i tam wyda
.mier tym, ktrzy stracili pod Troj swych bliskich. Hekabe go
i/ega (w. 890-894):
37
i-.\ Menelaosie, piknie, e zabijesz
gj on, lecz nie patrz na ni, by nie uleg
dzy. Bo bierze oczy mczyzn, niszczy
Miasta, podpala domy taki czar jej...
\- Ja j znam, ty te, inni jej ofiary.
S
s Helena usiuje si broni. Zbiega z domu, bo Parys przyszed
z Afrodyt bogini mioci. Bogini trzeba ukara bogini,
ktra rzdzi nawet Dzeusem. Po mierci Parysa usiowaa Helena
dosta si do Argiww, ale j Trojanie zatrzymali, a Dejfobos
gwatem poj j za on wbrew woli innych. Hekabe odpowiada
Helenie to ona bya winna, a nie bogini. Parys by pikny (w.
988-989):
Twoj myl o nim zrobia Kyprid!
Wszelki szal jest dla ludzi Afrodyt.
Co wicej, wedug Hekabe Helen urzeka nie tylko uroda
Parysa, ale i jego domniemane bogactwa, bo go ujrzaa w bar-
barzyskim stroju i w blasku zota, a w Sparcie ya skromnie.
Wzi gwatem ci mj syn, powiadasz
Kt w Sparcie spostrzeg, czy ty cho krzykna
mwi dalej Hekabe (w. 998-999).
A Menelaus odpowiada (w. 1036-1041):
Zgadzam si z Tob, jestem przekonany.
e ona chtnie posza z mego domu
W loe obcego, a Kyprid wini
Tylko z przechwaek. Id pod grad kamieni!
Zmaz krtk chwil dugi trud Achajw,
Umrzyj by wicej nie moga mnie zhabi!
W kocu jednak kae zaprowadzi Helen na statek, by j
straci dopiero w Argolidzie, czyni to wbrew ostrzeeniom Hekabe,
e ulegnie urokowi Heleny i swojej dla niej mioci.
Widz w teatrze attyckim wiedzia, e Helena wrcia do ask
ma i do rzdw na dworze spartaskim.
I taki obraz Heleny uosobienia niebezpieczestwa, jakie
niesie pikno kobiece, niepohamowana namitno kobiet i i fasz
zaj trwae miejsce w kulturze greckiej.
Nie bya to jednak jedyna wersja losw Heleny. Powstao inne
38
wytumaczenie jej niekonsekwentnej postawy. Ju w Odysei
hyln mowa o pobycie Menelausa i Heleny w Egipcie, w ich
domu w Sparcie byo wiele darw, ktre z Egiptu przywieli.
U pobycie Heleny w Egipcie wspomnia take Herodot. Historyk
gierki, powoujc si na informacje otrzymane w Egipcie, troch
inm/nj przedstawi dzieje Menelausa i Heleny. Statek, ktrym
Patyn uwozi porwan Helen, w nastpstwie burzy i przeciwnych
|Mt)(l6w zabka si do Egiptu. Tam go zatrzymano w jednej
i odng Nilu, Parys by gotw odda uwoone skarby, byle
tylko mg uda si w dalsz podr z Helen. Nie spodobao
fti jednak jego egipskim gospodarzom sprzeniewierzenie si
('(irysa dobrym obyczajom obowizujcym przyjtego w dom
tjoAcia, wic udali si do starca morskiego Proteusa wadajcego
wodnmi przybrzenymi Egiptu z zapytaniem, co maj zrobi.
N jego polecenie zatrzymali Helen i skarby Menelausa, a Parys
urn powrci do Troi. Kiedy Grecy przybyli pod Troj, chcc
odobra Helen, nie uwierzyli po prostu, e jej tam nie ma.
A Menelaus odzyska Helen dopiero powracajc z wyprawy
pr/ociwko Troi.
W tradycji literackiej ten wtek egipski zosta jeszcze inaczej
Mi/odstawiony. Jako jeden z pierwszych znanych nam poetw
opisa go Stesichoros (VI w. p.n.e.). Ot do Troi Parys porwa nie
lirnwdziw Helen, lecz jej stworzony przez Her sobowtr. Praw-
iilw Helen uwiz Hermes i umieci bezpiecznie w Egipcie,
U(l/ie bya pod opiek Proteusa, wadcy Faros. Prawdziwa Helena
w dramacie Eurypidesa nazwanym jej imieniem, jest cnotliw,
wiern mowi kobiet pen dobroci i agodnoci. W kocu udaje
ig jej przekona odzyskanego ma, e to ona jest t prawdziw
Mnlen, a tamta bya tylko widziadem.
W tradycji greckiej zwyciy jednak obraz Heleny zdradzieckiej
i tnki przetrwa a do naszych czasw w wielu utworach rozmaitego
lypu. Zapewne do podkrelania negatywnych cech Heleny przy-
/ynia si wytworzona w okresie klasycznym Grecji niech do
kobiet, o ktrej pisaam w rozdziale I.
Drug postaci ze wiata heroicznego eposu, ktrej losy stay
nic trwaym tematem literatury i sztuki greckiej bya Klitajmestra,
wndle podania siostra Heleny, ona Agamemnona, krla Argolidy.
W Iliadzie Klitajmestra jest postaci epizodyczn, wspomina j tylko
39
raz Agamnemnon tumaczc, e branki Chryzeidy nie odda jej ojcu
za okup, gdy chcia j wzi do domu (I 113-114):
bowiem j nawet nad Klitajmestr przenosz
Praw maonk. Bo nie jest przy porwnaniu z ni gorsza
Wzrostem, piknoci i sercem ani rk swych pracami.
Znacznie wicej dowiadujemy si o Klitajmestrze i jej dramaty-
cznych losach z Odysei, a gwn bohaterk staje si w wielu
dramatach Ajschylosa, Sofoklesa i Eurypidesa. Wystpuje ona jako
posta cakowicie negatywna, zbrodnicza, cho w niektrych
tragediach Eurypidesa pojawiaj si akcenty usprawiedliwiajce
w pewnym sensie jej zbrodni, czy moe raczej wskazujce genez
tej zbrodni. Ju jednak w Odysei mona zauway istnienie dwch
wersji mitu. Zacznijmy jednak od skrelenia najwaniejszych mo-
mentw dziejw Klitajmestry, a take jej ma Agamemnona. Pod
nieobecno Agamemnona, ktry wyruszy pod Troj, Klitajmestra
zostaa kochank Ajgistosa i razem z nim panowaa w Argos.
W pierwszych pieniach Odysei zwanych Telemachi, opowiadaj-
cych o podry Telemacha do Pylos i Sparty po wieci o ojcu, wina
za zdrad Klitajmestry i dalsze jej konsekwencje jest przypisana
raczej Ajgistosowi. Kiedy bowiem Agamemnon wrci do Argos
zosta podstpnie zamordowany wraz ze wszystkimi swoimi towa-
rzyszami, jak z pierwszych pieni Odysei wynika, przez Ajgistosa.
Wadca Pylos Nestor na pytanie Telemacha, jak to si stao,
odpowiedzia (Odyseja III):
Bardzo wielkiej dopuci! si zbrodni. Kiedy my stalimy pod
Troj i walczyli, on w gbi Argos koniorodnego spokojnie sobie
uwodzi Agamemnonow on. Z pocztku wzbraniaa si przed
sromot boska Klitajmestra, bo dusz miaa zacn, a by przy niej
i pieniarz, ktremu Atryda idc na Troj usilnie zaleci czuwa nad
on. Ale gdy wola boa zmusia j ulec, wtedy tego aojda wysaa
na wysp bezludn i zostawia ptakom na up i er. I ju swej woli
powoln wprowadzi! do swego domu.
A Menelaus opowiada w IV pieni Odysei, jak mu opisa
zabjstwo Agamemnona morski starzec Proteus u wybrzey Egiptu.
Agamemnonowi po wielkich trudach udao si wreszcie dobi do
Argolidy. Kiedy jednak peen szczcia wyszed na ld wraz ze
swoj druyn, dostrzeg go z czatowni ustawiony tam przez
40
Ajgistosa czowiek, ktry przez cay rok czuwa, eby Agamemnon
nie mg go zaskoczy. Uprzedzony Ajgistos schowa w swoim
domu dwudziestu silnych ludzi, a w drugiej czci domu kaza
przygotowa uczt.
Po czym z komi i wozami pogna zaprasza Agamemnona,
zdrajca. I nie wiedzcego, co mu grozi, zabi podczas wieczerzy, jak
by kto zabi woa nad obem. I nie zosta ani jeden z towarzyszy
Atrydy, ktrzy z nim przyszli, ani jeden z ludzi Ajgistosa wszyscy
w tym domu zginli. W tym opisie Agamemnon ginie w domu
Ajgistosa podczas uczty, zupenie nie wspomniana jest Klitajmestra.
Inaczej ju to wyglda w opowieci duszy Agamemnona, kiedy
Odyseusz dostawszy si do Hadesu, do wiata zmarych tam go
spotyka. W XI pieni Odysei, powiconej wizycie Odyseusza
w Hadesie, dokd si dosta dziki pomocy czarownicy Kirke, aby
poprosi o wrb dusz wrbity Terezjasza, spotka tam Odyseusz
dusze wielu innych zmarych, a take Agamemnona, ktra mu
powiedziaa: Ajgistos zgotowa mi mier i kres. Zabi mnie do spki
z moj okrutn on. Tu ju wic Klitajmestra bierze udzia
w zbrodni, ktra nastpia zapewne we wsplnym domu Klitajmestry
i Ajgistosa, bo jak z dalszego cigu opowieci wynika bya tam
te przywieziona jako branka Kasandra crka Priama. Niewol-
nica zdobyta byaby przywieziona do dawnego domu Agamemnona,
a nie zabrana na uczt do domu Ajgistosa. Kasandr wedug
dalszego cigu opowieci Agamemnona zabia sama Klitajmestra.
Lecz najbardziej aosny, jaki posyszaem by gos crki Priama,
Kasandry, ktr przy mnie zabia zdradziecka Klitajmestra: rce
wycigaem, ale opady i runem na ziemi ginc od noa. A ta
suka posza sobie, nie raczc sw rk zamkn mi oczu ni ust, gdy
miaem odej do Hadesu. Nie masz nic bardziej szkaradnego
i psiego nad kobiet, ktra tak rzecz w swych mylach uknuje. Oto
jak szkarad wymylia ona gotujc mier maonkowi swej
modoci.
I drugi raz w pieni XXIV znw dusza Agamemnona, spotkaw-
szy dusze zabitych przez Odyseusza zalotnikw jego ony Penelopy,
przeciwstawiajc cnotliw i wiern Penelop swojej wiaroomnej
onie, mwi: Nie tak jak crka Tyndareosa, zbrodniarka, ktra zabia
ma swej modoci pospna pie pjdzie za ni w wiat i sw
niesaw ciga bdzie kobiety, nawet cnotliwe.
41
Prorocze byy te sowa, ktre autor Odysei woy w usta
Agamemnona. Klitajmestra staa si symbolem zbrodni tak dalece,
e w literaturze aciskiej jej imi oznaczao po prostu morderczyni
czy cudzoonic. Jakkolwiek, jak ju wspomniaam, w niektrych
tekstach pniejszej literatury greckiej pojawiaj si inne elementy
mitu w pewnym sensie wyjaniajce podoe zbrodni Klitajmestry,
to przyjta jest jednak wersja jej winy i odpowiedzialnoci za
zbrodni, co wicej podkrela si jej okruciestwo wobec jej
i Agamemnona dzieci Elektry i Orestesa. Elektr zmusza do
maestwa z biednym wyrobnikiem i do ycia w ndzy. Orestes
ratuje si przed groc mu mierci ucieczk.
Dzieje Klitajmestry po dokonanej zbrodni, cho z pozoru
bezpieczna obja wraz z Ajgistosem panowanie w Argos, nie
toczyy si tak gadko, jak dzieje Heleny po powrocie do Sparty
i domu Menelausa. Z dzieci Agamemnona pozostaa przy yciu,
poza Elektr, Chrysotemis, rzadziej wystpujca w legendzie, ulega
crka w domu matki. Trzecia crka Ifigenia zostaa zoona przez
ojca w ofierze przed wyruszeniem wyprawy do Troi. Ten tragiczny
epizod w dziejach rodziny Agamemnona przedstawi Eurypides
w dramacie Ifigenia w Aulidzie powstaym prawdopodobnie pod
koniec ycia Eurypidesa, znacznie pniej ni Orestes czy Elektra.
W tym dziele Klitajmestra jest inna ni w Odysei i w innych
z tej tematyki wyrosych utworach. Przypomnijmy krtko tre
Agamemnon jako wdz wszystkich Achajw ma wypyn z cao-
ci floty pod Troj. cign jednak na siebie gniew bogini
Artemidy, przekazy antyczne podaj kilka przyczyn tego gniewu.
Aby przebaga Artemid powinien jej by zoy w ofierze crk
swoj Ifigeni. Za spraw Artemidy flota grecka nie moe ruszy
z Aulis, wiatry s przeciwne. Wreszcie Kalchas oznajmi Agamem-
nonowi, e tylko ta ofiara umoliwi wypraw. Po wahaniach, pod
naciskiem Menelausa Agamemnon decyduje si i wysya list do
Klitajmestry, aby przysaa Ifigeni, poniewa musi j wyda za
Achillesa. W innym wypadku Achilles nie wemie udziau w wy-
prawie. Potem Agamemnon chce cofn t decyzj, zrezygnowa
z wyprawy, ale w kocu, kiedy nawet Menelaus wycofuje si
z dania takiej ofiary, Agamemnon ustpuje przed opini wojska.
Tymczasem z crk przybywa Klitajmestra przekonana, e
jedzie na lub crki, przywozi te malutkiego Orestesa i jest czu,
42 i
serdeczn matk i kochajc on. Nie chce jednak wrci do
Argos przed lubem Ifigenii, do czego j Agamemnon rnymi
sposobami namawia. Chce sama wyda crk zgodnie z obycza-
jami, wypytuje dokadnie kim jest narzeczony, czy godny jest
Ifigenii.
Prawda wychodzi na jaw, bo przybywa Achilles nic nie
wiedzcy o rzekomym maestwie. Klitajmestra baga o ratunek
dla crki najpierw Achillesa, potem Agamemnona. Kiedy jej proby
nie dziaaj, nastpuje monolog zapowiadajcy wrogo Klitajmestry
(1146-1163)
Wic teraz suchaj. Bd mwi jasno
I nie potrzeba na wstpie zagadek.
Po pierwsze, pierwszy to bdzie mj zarzut.
Wbrew woli wzie mnie, poje si.
Ma pierwszego, Tantala, zabiwszy,
A dziecko moje zmiadye o ziemi
gwatownie od mych piersi oderwane.
Synowie Dzeusa, obaj moi bracia.
Na wietnych koniach na ciebie ruszyli.
Lecz stary ojciec, Tyndar, ci ocali.
Bo go ubaga / wzie mnie w oe.
Potem, powiadczysz, pogodzona z losem,
W domu dla ciebie byam bez zarzutu.
Wierna w tym zwizku i o to troskliwa.
Aby pomnaa twe mienie gdy wchodzi
I gdy wychodzi, cieszye si szczciem.
Rzadki to pow dla mczyzny taka
ona, o liche bywa atwiej
i koczy to dugie wezwanie zapowiedzi, co bdzie, kiedy Agame-
mnon wrci (w. 1180-1184):
Przecie starczyoby paru sw twoich
Aebym i ja, i dwie modsze crki
Tak ci przyjy, jak si przyj godzi,
A wic, na bogw, ty mnie nie przymuszaj.
Bym bya twoim wrogiem, a ty moim.
(tum. J. anowska)
W tej tragedii, napisanej jednak po Elektrze i po Orestesie,
Klitajmestra wystpuje jako kochajca matka i poprawna, wierna
ona. Eurypides wrci wic do tej bohaterki innych tragedii,
43
przedstawiajc j inaczej, jakby dopiero pod wpywem straty Ifigenii
staa si dn zemsty kobiet.
Ten wtek mitu o Agamemnonie i ofierze Ifigenii w Aulis
pojawi si znacznie wczeniej, przed dzieem Eurypidesa. Cho
moe inaczej by ujty, z traktujcych ten motyw dzie zachoway
si tylko fragmenty. Zapewne bohaterk bya Ifigenia, ktr zreszt
Artemida uratowaa i przeniosa do kraju Taurw. Jako jeszcze
drugi motyw dziaania Klitajmestry wystpuje u Ajschylosa zazdro
0 Kasandr, ktr Agamemnon przywiz sobie z Troi. Przewaa
jednak w tradycji literackiej zowroga posta Klitajmestry, kobiety
silnej, zdecydowanej, bez skrupuw przeprowadzajcej swoj wol.
Za swoj zbrodni zostaa i ona ukarana.
W pierwszej czci trylogii Ajschylosa, Agamemnon, stranik
postawiony na czatach, aby uprzedzi o sygnale zwiastujcym
upadek Troi, od Klitajmestry mia to polecenie, nie od Ajgista, jak
podaa wersja w Odysei (w. 9-10):
Taka wola pani, mskiego ducha,
mskich przemyle niewiasty.
Chr jednak przypomina ofiar Ifigenii i peen jest obaw, jak
si dalej potocz sprawy po powrocie Agamemnona. Klitajmestra
cieszy si wobec herolda, ktry przynosi wie o powrocie Agamem-
nona, wyraa rado i pragnienie jak najszybszego powrotu ma.
Wita go te radonie, podstpnie wraca do domu i tam go zabija,
1 jest przekonana o swojej racji, mci ofiar Ifigenii i liczne zdrady
Agamemnona. Ajgistos nie bierze udziau w morderstwie, chr
wyrzuca mu tchrzostwo, ale korzysta z czynu Klitajmestry i wraz
z ni rzdzi w Argos.
Pamici ojca pozostaj jednak wierni Elektra i Orestes, chowany
na obczynie. Orestes wraca, spotyka Elektr skadajc ofiary na
grobie ojca i namawiajc go do pomszczenia mierci ojca. Niepo-
znany dostaje si do domu Klitajmestry jako obcy go, zabija Ajgista,
a potem matk mimo jej prb. Sofokles mocniej chyba podkrela
nieszczsn sytuacj Klitajmestry po mierci Agamemnona. Elektra
zaprzysiga zemst i wyrzuca jej stale mier ojca. Klitajmestra yje
w strachu przed powrotem Orestesa. I tu wystpuje mier Ifigenii
jako usprawiedliwienie czynu Klitajmestry, ale Elektra tego jako
usprawiedliwienia nie przyjmuje i Klitajmestra ginie z rk Orestesa.
44
Motyw wytumaczenia postpku Klitajmestry alem do ma za
zoenie w ofierze Ifigenii, podjty przez Eurypidesa w Ifigenii
w Aulidzie nie by podkrelony we wczeniejszych jego dramatach
Orestes i Elektra, cho i w nich Klitajmestra jest nieco agodniejsza.
Eurypides te wprowadzi do mitu element maestwa Elektry
z biednym rolnikiem argiwskim, ale bohaterk sztuki Eurypidesa jest
Elektra, a nie Klitajmestra. U niego jednak take to Klitajmestra jest
winna mierci Agamemnona i nieszczcia swych dzieci. I tutaj yje
ona w strachu drczona zymi snami zapowiadajcymi powrt
Orestesa i mier z jego rki. Tumaczy si przed Elektra zgadzeniem
przez Agamemnona Ifigenii i wprowadzeniem do domu Kasandry
jako naonicy. Nie przyjmuje i tutaj Elektra tego tumaczenia,
dowodzc, e matka od pocztku bya z, szukajc kochanka
on, a krzywdy, ktre wraz z Ajgistem wyrzdzia swoim dzieciom,
byy gorsze od mierci. Klitajmestra ginie, a chr przyznaje racj
Elektrze (w. 1185-1189):
I ja! O losie twj, losie.
Matko rodzicielko!
Strasznych nad wyraz boleci
Doznaa z rk twych dzieci
I susznie spacia morderstwo na ich ojcu.
W skrelonych wyej sylwetkach trzech fatalnych" kobiet
legend greckich, pominito powizanie pewnych ich motyww
z najdawniejsz religi, take z caoci mitu o Atrydach, ze
zmianami w religijnoci greckiej czy ycia spoecznego, pominito
take rnice wynikajce z odmiennoci podejcia do tematu
literackiego poszczeglnych autorw. Tu szo o wydobycie sylwetek
bohaterek mitycznych i literackich, ktre pozostay ywe w kulturze
Grecji klasycznej i czasw pniejszych i s take pewnym wiadec-
twem stosunku Grekw do namitnoci kobiecych streszcza go
chyba dwuwiersz przodownicy chru w Eurypidesowym Orestesie
(w. 605-606):
Kobiety zawsze byway przeszkod
Dla mczyzn, los ich wikajc i niszczc.
Nie inaczej brzmi zakoczenie znanej Satyry na kobiety Semo-
nidesa (VII w. p.n.e.):
45
e los jednaki nas czy, nie wiemy.
Bo Zeus kobiet gwnym zem uczyni,
Niestargalnymi nas spta wizami.
Std te i Hades przyj tych, co w boju
Oddali kiedy ycie za kobiet
(tum. J. Danielewicz)
Ale w tym samym utworze (w. 83-93) spotykamy te opis
jedynego wedug poety pozytywnego typu kobiety:
Ostatnia z pszczoy powstaa. Szczliwy
Kto tak poj jedyn bez skazy.
Przy niej rozkwita i ronie majtek.
Kochana, z mem kochanym, staroci
Doywa w gronie piknych, sawnych dzieci.
Wrd wszystkich kobiet ona si wyrnia
I wdzik rozlewa wok siebie boski.
Nie lubi siedzie wrd kobiet, gdy one
Zaczn o sprawach Afrodyty gada.
To najmdrzejsze i najlepsze ony.
Jakich mczyznom Zeus w darze uycza.
(tum. J. Danielewicz)
I jeden taki ideaj_kobicych cnt w pojciu Grekw spotykamy
wrd bohaterek cyklu trojaskiego. Bya ni ona Odyseusza
Penelopa, wcielenie kobiecej wiernoci, wzr, ktry utrwali si
w literaturze i sztuce antycznej wiekw nastpnych, daje te
wiadectwo istocie stosunku Grekw do kobiet. Odyseusz, krl
wyspy Itaki, wyruszajc wraz z innymi Achajami na wypraw
przeciwko Troi, zostawi w domu on Penelop z malutkim synem
Telemachem. Wojna trojaska wedug legendy trwaa dziesi lat
i ci z wodzw achajskich, ktrzy j przeyli, wrcili do opuszczonych
domw, jedni wczeniej, inni pniej, zalenie od pomylnoci
wiatrw, przychylnoci bogw i przygd w podry powrotnej.
W kadym razie byy to powroty w stosunkowo niedugim czasie
poprzedzone zwykle wieci o ich losach i drogach powrotu.
Towarzysze wyprawy, a nieraz przychylni bogowie dbali o to, aby
rodziny dowiadyway si jak najprdzej co si dzieje z ich najbli-
szymi w drodze powrotnej po cikich trudach wojny trojaskiej.
Tylko Odyseusz nie wraca dugo, Penelopa i jego ojciec Laertes
wiedzieli jedynie, e przey wojn, ale przez dziesi dugich lat
46
przychodziy rne dziwne wieci o jego dalszych przygodach i nie
wiadomo byo czy i kiedy wrci, czy yje czy te zgin w powrotnej
wdrwce.
Drugi epos Homerowy, Odyseja, powicony jest opisowi
przygd Odyseusza, pewn jednak rol w tym utworze odgrywaj
take dzieje oczekujcej go w domu Penelopy. Od razu w pierw-
szych wierszach Odysei o cikiej sytuacji w opuszczonym przez
Odyseusza domu mwi jego syn Telemach:
Znik bez ladu, bez wieci, a mnie zostawi zgryzot i pacz.
I nie tylko za nim pacz i jcz, bogowie sprawili mi inne ze troski.
Jacy bowiem s najznakomitsi panowie na wyspach, w Dulichionie,
na Same, w lesistym Dzakyncie, ilu ich te panuje w grzystej Itace,
tylu o moj matk si stara i mj dom objada. A ona ani nie
odpycha zowrogich lubw, ani speni nie moe. I tak mj dom
niszczeje. Prdko i mnie samego rozszarpi (tum. J. Parandowski).
Wobec bowiem przeduajcej si nieobecnoci Odyseusza
i przekonaniu o jego mierci moni z okolicznych wysp ubiegali si
0 rk Penelopy, by w ten sposb osign wadz na Itace i wej
w posiadanie znacznego majtku Odyseusza. Z caoci wzmianek
1 aluzji do sytuacji na Itace rozsianych w utworze mona si
domyla, e wobec maoletnoci syna Penelopa przy pomocy
pozostawionych przez Odyseusza doradcw zarzdzaa majtkiem,
co odbiegao od przyjtych obyczajw. Ale nikt nie obj pierwszego
miejsca na Itace, bo ojciec Odyseusza Laertes, ju bardzo stary,
y na uboczu w swoim domu, a syn Odyseusza ledwo dorasta.
Tymczasem Penelopa mamia zalotnikw nadziej, e ktrego
z nich wybierze, ale cigle odwlekaa.
Wreszcie Telemach za rad bogini Ateny zwoa lud Itaki
i prosi o pomoc, aby zalotnicy przestali ogaaca jego dom stale
w nim przebywajc i ucztujc, niszczc w ten sposb jego zasoby.
Na to jednak jeden z zalotnikw wystpi z oskareniem Penelopy:
Ju min trzeci rok a niebawem upynie i czwarty, odkd
tumani serca Achajw. Wszystkim robi nadziej, kademu obiecuje,
ordzia posya, a w duchu co innego zamierza. Oto jaki podstp
uknua w swym onie: ustawia w pokoju krosna i zacza tka na
nich wielk delikatn tkanin, a nam powiada: Chopcy zalotnicy,
umar boski Odys, ale cho tak wam spieszno do lubu, pozwlcie
najpierw skoczy t szat, by mi si przdza nie zmarnowaa; ma
47
to by giezo grobowe dla herosa Laertesa, gdyby go kiedy dola
okrutna powalia drtw mierci [...]". Tak mwia i usuchao
mskie serce. Odtd za dnia tka na wielkich krosnach, a w nocy
pruje przy uczywie. Przez trzy lata si z tym ukrywaa i zwodzia
Achajw. Lecz gdy nadszed czwarty rok a z nim wiosna, wygadaa
si ktra z kobiet, znajca tajemnic. Zaskoczylimy j, jak prua
pikn tkanin i musiaa dokoczy wbrew woli (tum. J. Paran-
dowski).
Tak wic od razu w pierwszej pieni Odysei przedstawione
zostay momenty dziejw Penelopy, ktre weszy na trwae do
tradycji greckiej i zadecydoway o tym, e Penelopa staa si
symbolem idealnej, wiernej mowi ony, straniczki ogniska
domowego. Zarwno jeszcze w niektrych ustpach Odysei, w tra-
dycji antycznej, jak i w pniejszej kulturze europejskiej Penelopa
wystpuje jako przeciwstawienie zbrodniczej, wiaroomnej Klitaj-
mestry. A jej chytry pomys tkania tkaniny w dzie, a prucia w nocy,
aby oszuka zalotnikw i zyska na czasie sta si przysowiowy
i wszed na trwae do literatury wiatowej. Ten wizerunek idealnej
ony i matki robi tym wiksze wraenie, e legenda Penelopy
podkrela jej zupenie samotn walk o utrzymanie w caoci
dziedzictwa Odyseusza i wytrwanie w oporze wobec zalotnikw.
Ojciec i bracia Penelopy yj gdzie daleko, matka Odyseusza
zmara z rozpaczy, w pieni XV opowiada o niej Odyseuszowi,
kryjcemu si w przebraniu starego ebraka, wierny pamici swego
pana pasterz Eumajos: A ona zgina z alu za swoim sawnym
synem mierci tak aosn, e oby nikt tak nie umar z tych, co tu
yj przyjaci moich i dobroczycw. Ojciec Odyseusza Laertes
yje na wsi w swojej winnicy, ale jej w ogle nie opuszcza. Mwi,
e nie zachodzi on wcale do miasta, siedzi gdzie na wsi ze swoj
zgryzot. Telemach a do pocztku opowieci zawartej w Odysei
by zbyt mody, by wesprze matk. Tak wic samotna kobieta, na
wyspie oddalonej od innych orodkw Achajw chroni dom
rodzinny mimo braku wieci od ma.
W tej samej jednak Odysei badacze wspczeni tropi lady
zdajce si wskazywa, e w pierwotnej formie tego mitu Penelopa
nie bya moe a tak nieskaziteln postaci, jak chciaa j widzie
na podstawie wyej przytoczonych faktw tradycja grecka. Ju
w cytowanej wyej opowieci Telemacha jest wzmianka o tym, e
48
I '
Penelopa ani nie odpycha propozycji ponownego maestwa, ani
jej przyj nie moe. Niezupenie te jednoznaczne jest dalsze
zachowanie si Penelopy wobec zalotnikw. Ot Penelopa pojawia
si osobicie pord ucztujcych zalotnikw a cztery razy. Wobec
nieobecnoci jej ma jest to postpowanie niezwyke, cho
w wiecie Homerowych dworw ony wadcw bior udzia
w ucztach przez nich wydawanych dla ich goci.
Pierwszy raz pojawia si Penelopa wrd zalotnikw w pieni
I (1, 330 n.n.), gdy przybywa w towarzystwie dwch sucych,
opuciwszy na twarz zason, cignita pieni o smutnym po-
wrocie bohaterw spod Troi, wykonywan przez aojd. Penelopa
wysza ze swojej komnaty na dwik tej pieni poruszajcej jej
smutek, aby prosi o jej przerwanie. Przywoa j do porzdku
Telemach: Wracaj do siebie i pilnuj swojej roboty, krosien i kdzieli,
i sub zapdzaj do pracy. Sowo do mw naley, a ze wszystkich
do mnie najbardziej, bo moja wadza w tym domu. Penelopa
posuchaa. A na to zalotnicy podnieli wrzask w cienistym mega-
ronie wszyscy chcieli z ni i do onicy.
Drugi raz wychodzi do zalotnikw (pie XVI), dowiedziawszy
si, e knuj spisek przeciwko powracajcemu z podry Telema-
chowi. Potem w pieni XVIII, tym razem za spraw bogini Ateny,
ktra j do tego skonia, zesawszy jej odpowiedni sen. I tym razem
czyni to w towarzystwie sucych z zason na twarzy. A tak samo
pojawi si na ostatniej uczcie zalotnikw, znw za spraw na-
tchnienia ze strony Ateny, aby zaproponowa zalotnikom zawody:
ktry z nich zdoa napi uk Odyseusza i przeszy strza dwanacie
ustawionych rwno toporw ten pojmie j za on. Jak
wiadomo, uk zdoa napi dopiero sam Odyseusz przebywajcy
na dworze w przebraniu ebraka i nie poznany przez Penelop.
Posuy si nim potem, aby pozabija zalotnikw.
Pierwsze tylko pojawienie si Penelopy wrd zalotnikw
odbyo si z jej wasnej woli, a nie za spraw boga. I byo
zachowaniem si niewaciwym, jak wynika z reakcji Telemacha.
Penelopa cay czas pozwala zalotnikom mie nadziej, cho pod-
stpami odwleka sw odpowied. Kilkakrotnie jest mowa o tym, e
Telemach powinien j odesa do ojca, i tam niech zdecyduje wraz
z ojcem, ktrego z zalotnikw zalubi.
W XV pieni Atena pojawia si przy Telemachu goszczcym
4 Kobiety antyku
49
jeszcze u Menelausa, aby go namwi do szybkiego powrotu na
Itak. I tak oto przemawia do niego:
Telemachu nie godzi si duej przebywa poza domem:
zostawie swoje mienie, a w domu t zgraj zuchwa. eby ci
tylko nie zjedli, nie rozgrabili wszystkiego, gdy bdziesz tak
wdrowa na prno! Pro jak najprdzej gromkiego Menelaosa, by
ci odesa, jeli chcesz zasta w domu tw nieskaziteln matk.
Ju bowiem ojciec i bracia nalegaj, aby polubia Eurymacha:
swoimi darami przewysza on wszystkich zalotnikw, a jeszcze
wci wiano powiksza. eby ci bez twej wiedzy majtku z domu
nie wyniosa! Wiesz przecie jakie jest serce kobiety: woli dba
0 dom tego, kogo polubi, o dawniejszych za dzieciach i o zmarym
maonku swej modoci ju nie pamita, niefrasobliwa.
Jest to wprawdzie sentencja oglna o kobietach, ale wypo-
wiedziana w pewnym powizaniu z Penelop. Z tego typu wzmia-
nek o dwuznacznym zachowaniu si Penelopy powstaje nieco inny
obraz wzorowej Penelopy, mdrej kobiety (tekst Odysei nieraz
podkrela jej mdro i spryt), ktra umiejtnie gra na zwok, nie
podejmujc ostatecznej decyzji, kryjc si pod pozorn biernoci
1 niezaradnoci.
W pieni XVI Telemach po powrocie ze swej wyprawy zapytuje
wiernego sug Eumajosa, co si dzieje w domu, czy matki w czasie
jego nieobecnoci nie polubi ktry z zalotnikw. I otrzymuje
odpowied: Trwa ona mnie w swym domu, w smutku i zach
trawic noce i dnie. Sam jednak Telemach kilkanacie wierszy dalej
mwi o swojej matce: a u mojej matki serce na dwoje si way: czy
ma tu przy mnie pozosta i mie o dom staranie przez szacunek dla
mowskiej onicy i z lku przed gosem ludu, czy te pj za tym
z Achajw, ktry jest wrd zalotnikw najlepszy i daje najwicej.
W pieni XIX Penelop raz jeszcze opowiada swoj histori
Odyseuszowi kryjcemu si pod postaci ebraka, Odyseuszowi,
ktrego nikt z jego bliskich nie pozna w przebraniu. I tutaj
podkrela swj smutek po opuszczeniu jej przez ma, natarczywo
zalotnikw, swj podstp z tkaniem i pruciem tkaniny.
Odyseusz nie poznany zmyla yciorys i opowiada, e goci
w swoim domu jej ma wracajcego spod Troi i zapowiada rychy
jego powrt.
Odyseusza rozpoznaa jego dawna piastunka Eurykleja, ale na
50
jego prob przemilczaa swoje odkrycie, a tymczasem Penelopa
postanowia wyprbowa zalotnikw, kac im napi uk Odysa,
i przestrzeli dwanacie toporw, obiecujc wyj za tego, ktry
potrafi tego dokona. Nie przeszli przez t prb zalotnicy, ale
ukryty w ebraczych szatach Odyseusz przy pomocy wtajem-
niczonych Telemacha, Eumajosa i Euryklei zawadn ukiem i z at-
woci wykona zadanie. Kiedy zwycizca pokona wszystkich
zalotnikw, nieufna Penelopa poddaa go podstpnemu egzamino-
wi, aby sprawdzi, czy to jest naprawd jej m. Kazaa przenie
jego oe, bo tylko Odyseusz mg wiedzie, e wykona sam to
loe na podstawie z pnia oliwki gboko wrosego w ziemi, i e nie
mona wic byo go przenie. Kiedy wic w nieznany przybysz
opowiedzia, jak to oe budowa, nastpio wreszcie pene rozpo-
znanie. W tradycji greckiej pozostaa nie Penelopa wahajca si
midzy wiernoci pamici ma a ponownym zampjciem, lecz
jedynie cnotliwa, wierna mowi, pilnujca domu kobieta, tak jak
to w XXIV pieni przepowiedzia duch Agamemnona:
Jake czyste serce byo u mdrej Penelopy, cry Ikariosa, e
tak wiernie pamitaa Odyssa, ma swej modoci! Nigdy nie
zaginie sawa jej cnt, podadz niemiertelni ziemianom pie
wdziczn ku czci mdrej Penelopy.
Pozytywna bohaterka mitu heroicznego bya wic przede
wszystkim ideaem wiernoci i dbaoci o dom. Tradycja grecka
znaa jednak i inne pozytywne w odczuciu Grekw postaci mitu,
przedstawiane w dramatach V wieku jako bardzo silne indywidual-
noci. W gruncie rzeczy jednak ich gwnym tytuem do chway
byo odwane spenianie obowizku wobec rodziny. Warto tu moe
przedstawi dwie bohaterki dramatw greckich, ktre take weszy
na trwae do kultury czasw pniejszych jako symbole pewnych
zachowa.
Jedn z nich bya Elektra, crka Agamemnona i Klitajmestry.
W przeciwiestwie do bohaterek dotd w tym rozdziale opisanych
Elektra nie pojawiaa si ani w eposie ani w tradycji majcej swe
korzenie w najdawniejszej tradycji religijnej greckiej. Losy jej s cile
zwizane z mitem o losach rodu Atrydw, a szczeglnie ze zbrodni
Klitajmestry, wydaje si jednak postaci stworzon przede wszystkim
przez trjc wielkich tragikw greckich: Ajschylosa, Sofoklesa i Eury-
pidesa. Pocztki tej wersji mitu, ktr spotykamy u attyckich drama
51
turgw, sigaj przeomu wieku VII i VI i wystpoway w twrczoci
poety sycylijskiego Stesichorosa, ktrej tre odtwarzamy jedynie
na podstawie zachowanych u pniejszych pisarzy wzmianek,
cytatw, fragmentw. Ot zgodnie z wierzeniami zabjstwo wy-
magao zemsty ze strony rodziny zamordowanego. Dusza bowiem
zmarego mierci gwatown z rki zabjcy cierpiaa w Hadesie
mki spowodowane nag i niezasuon mierci. Jej al mogo
ukoi tylko ukaranie winnego, obowizek wykonania kary spoczy-
wa przede wszystkim na synu zmarego. W przypadku Agamemnona
tym mcicielem powinien by by Orestes. Te dawne wierzenia
ulegay oczywicie zmianom wraz z ograniczaniem zemsty rodowej
przez uksztatowane ju pastwo greckie polis i zachodzcymi
zmianami nie tylko w systemie prawnym, ale i w przekonaniach
religijnych.
Nas tu jednak interesuje nie dramat Orestesa bdcy trzonem
tragedii zwizanych z tym tematem, lecz posta siostry Orestesa
Elektry. Pojawia si ona w drugiej czci trylogii Ajschylosa,
w dramacie pt. Ofiarnice. Przynosi ofiar na grb ojca z polecenia
matki, ktr nawiedzi straszny sen przepowiadajcy zemst si
podziemnych na zabjcy. Elektra wypeni chce wol matki, ale jest
zupenie zagubiona, bo przecie wie, e ojciec zgin z rk matki
i prosi o rad chr suebnic, bo przecie
W ojcowym dworze, jedna czy nas wszystkie,
Posplna nienawi!
(w. 111-112, tum. S. Srebrny)
Za rad chru Elektra modli si o powrt Orestesa wygnanego
z ojcowizny. W trakcie ofiary znajduje na grobie pasmo wosw
i poznaje w nich wosy Orestesa. Wtedy Orestes, ktry ukry
si po zoeniu wosw na grobie ojca, kiedy zobaczy zbliajc
si Elektr, wychodzi z ukrycia. Nastpuje scena rozpoznania
rodzestwa. Elektra wprawdzie wyraa nienawi do matki i Aj-
gistosa, skary si na krzywdy swoje i brata, ale do wykonania
pomsty za ojca namawia Orestesa gwnie chr. Elektra wraz
z Orestesem, proszc o pomoc zmarego ojca, mwi, e matki
sprawiedliwo kae nienawidzie". Wzywa bogw, by pokarali
zabjcw:
52
Kiedy nadejdzie w dzie?
Kiedy dosie ich Zeus?
piesz, piesz! Zbrodniarzy zniszcz!
Daj ludowi wiadectwo prawdy!
Sdu chc! Na bezbonych sdu!
Usysz mnie. Ziemio, i wy Podziemni.
(w. 395^00)
Jest Elektra u Ajschylosa raczej paczk-aobnic. Przepeniona
alem i nienawici nie odgrywa jednak aktywnej roli w planowaniu
i wykonaniu zemsty. Prawdziw bohaterk dramatu staje si
w tragedii Sofoklesa pt. Elektra i w tej wanie wersji, z pewnymi
niuansami wystpujcej take w dramacie Eurypidesa pod takim
samym tytuem, przesza Elektra do tradycji.
W dramacie Sofoklesa Elektra jest owadnita cakowicie
nienawici do matki, czci dla pamici ojca i dz zemsty. Ju
z pierwszych strof dowiadujemy si, e to Elektra uratowaa od
mierci maego Orestesa i w tajemnicy oddaa go na wychowanie
zaufanemu czowiekowi. U Sofoklesa Orestes, podobnie jak
w sztuce Ajschylosa, wraca potajemnie z obczyzny w towarzyst-
wie swego przyjaciela Pyladesa i swego wychowawcy. Wraca
jednak prowadzony wyroczni Apollona, aby dokona zemsty
i scenariusz dziaania jest tu bardziej skomplikowany. Przybycie
Orestesa jest poprzedzone wieci o jego mierci na obczynie,
a jego wychowawca, przedstawiajc si jako mieszkaniec Fokidy,
dokadnie opowiada Klitajmestrze o okolicznociach mierci Ores-
tesa. Wiadomo ta zostaje przyjta przez Klitajmestr z tajon
radoci, przez Elektr wybuchem rozpaczy. Elektra bowiem
czekaa na powrt dorosego ju Orestesa nie tylko jako na
ukochanego, jedynego brata, ale przede wszystkim jako na mci-
ciela ojca:
Ja za Orestesa czekajc jak zbawcy,
W nieszczciach moich i ndzy marniej.
Bo czyn zwiastujc cigle, ju zniweczy
On wszystkie, ktre ywiam nadzieje.
I wobec tego ja, dziewki, ni miary
Ni folgi zdolna, a w zego zalewie
Wkrtce zo inne zgotuj w mym gniewie.
(w. 305-309, tum. K. Morawski)
53
A kiedy siostra jej, Chrysotemis, usiuje j skoni do ukrywania
swych myli i pozornego choby poddania si woli matki i Ajgistosa
Elektra odrzuca te perswazje z gbok pogard dla postawy siostry.
Chrysotemis ostrzega Elektr, e Klitajmestra i Ajgistos szykuj dla
niej cik kar, e chc j zamkn gdzie za miastem w jakiej
ciemnicy, gdzie nigdy ju soca promieni nie ujrzy. Elektry to
jednak nie przestrasza, nie dba o swe ycie, chciaaby tylko by jak
najdalej od niegodnej rodziny: padn, gdy trzeba, na subie rodzica
odpowiada siostrze. Chrysotemis pojawia si na scenie Sofoklesa,
aby zoy na grobie ojca dary od matki, ktr do tej ofiary skoni
zy sen. W dramacie Ajschylosa to wanie Elektra przyniosa ofiary
na polecenie matki. Tutaj jednak namawia siostr, aby darw
Klitajmestry nie skadaa na grobie Agamemnona:
Czy mniemasz, e chtny
Dar z owej rki przyjby umary.
Nad ktrym niegdy pastwia si ona,
I w jego wosach, aby si zatary.
Krwawe tej zbrodni cieraa znamiona?
(w. 442-446)
Niech zoy ofiary skromniejsze, ale od crek pochodzce
i niech wzywa pomocy ojca:
A padszy, bagaj, by on spoza grobu
Z pomoc przyszed yczliw dla dzieci.
eby Orestes zwyciskim pochodem
Stan, podepta naszych wrogw karki.
Bymy skrzepione za przyszym zawodem
Na grb obfitsze mogy nie podarki.
(w 453-458)
Podobnie w scenie z
matki:
Klitajmestra pena nienawici mwi do
Skarysz si cigle, e zo moja judzi
W bracie mciciela: wiedz, ebym czynia
Tak, gdybym moga.
Jest wic tu Elektra przejta jedn tylko myl pragnieniem
pomszczenia mierci ojca. Obowizek wykonania tego spoczywa
na jedynym synu, pki wic Elektra liczy na powrt Orestesa modli
54
si tylko, aby przyby jak najprdzej i posya mu wezwania. Kiedy
jednak dowiaduje si od faszywego posa o mierci brata nie
pogra si w beznadziejnej rozpaczy. Postanawia sama dokona
zemsty i usiuje nakoni siostr do pomocy i wzicia udziau w jej
planie:
Wiedz, emy tutaj samotne zostay.
I pkim jeszcze syszaa o bracie.
e zdrw i yje, czekaam na niego.
A przyjdzie, pomci zbrodniczy mord ojca;
Dzi, e go zabrako, spogldam wic na ci,
Aby popary mnie siostrzane donie.
Gdy godzi bd w morderc rodzica.
Bo ju niczego przed Tob nie kryj.
(w. 950-958)
W odpowiedzi na odmow Chrysotemis Elektra owiadcza:
Rzeka to, czegom po tobie czekaa.
Wiedziaam dobrze, e myl m odtrcisz.
A wic ja sama przystpi do dziea.
Bo nie dopuszcz, by poszo na marne.
(w.1017-1019)
Nie przyjmuje do wiadomoci perswazji, e kobiety nie maj
do siy, by dokonywa tak odwanych czynw.
Kiedy za pojawia si Orestes i dochodzi do rozpoznania,
a Elektra dowiaduje si, e wiadomo o jego mierci bya
podstpem majcym mu uatwi dokonanie zemsty, natychmiast
wcza si do spisku. Nie czeka, eby Orestes i jego przyjaciel
wykorzystujc nieobecno Ajgistosa, sami dokonali zemsty na
Klitajmestrze, ona take wchodzi do domu, a wychodzi przed
dokonaniem zabjstwa tylko po to, eby ostrzec brata w razie
nadejcia Ajgistosa. Na dochodzcy za z domu krzyk matki
Lito dla matki odpowiada:
Ni on tej litoci,
Ani te rodzic nie dozna od ciebie.
Po pierwszym uderzeniu Orestesa wykrzykna: Tnij znw, jeli
moesz.
Ona te bierze na siebie wcignicie w zasadzk ojczyma, ktry
55
ufnie chce wej do paacu, gdzie ju ley trup Klitajmestry. I ona
te ponagla Orestesa, kiedy przeraony Ajgistos usiuje si uspra-
wiedliwi:
Nie zezwl mu mwi:
Przebg, o bracie, ni mowy przedua.
Cby czek zyska dobrego na zwoce.
Kiedy ma zgin przestpca skalany?
Zaraz go zabij i rzu go zabiwszy.
Takim, na jakich zasuy, grabarzom.
By znik nam z oczu, e bdzie ich upem.
To mi jedynym za klski okupem.
(w. 1483-1490)
I taka ju Elektra przesza do tradycji greckiej, zdecydowana,
dca do pomszczenia mierci ojca, za wszelk cen chcca
dopeni obowizku crki wobec duszy ojca, cierpicej w Hadesie.
Dramat Eurypidesa Elektra, wystawiony zapewne kilka lat po
tragedii Sofoklesa, przedstawia nieco inaczej losy i charakter Elektry,
ale gwny trzon opowieci pozostaje niezmieniony. W dramacie
Eurypidesa Elektra zostaje zmuszona do polubienia ubogiego
rolnika z okolic Argos, poniewa Ajgistos obawia si, e przy
maestwie ze znaczcym czowiekiem dzieci Elektry mogyby
zagrozi jego panowaniu. Zabi za Elektry nie pozwolia Klitajmes-
tra z obawy, e tej zbrodni ju by jej lud nie darowa.
Ten narzucony m uzna jednak, z szacunku dla wielkiego
rodu, z ktrego pochodzia Elektra i w zrozumieniu swojej wasnej
niskiej kondycji, maestwo za czysto formalne. Elektra odwdzicza
mu si za to, biorc na siebie wszelkie prace kobiece w gospodar-
stwie, przybierajc zewntrznie ndzny strj i wygld biednej
wieniaczki, odmawiajc wszelkiej pomocy ze strony kobiet z Argos
i udziau w ich witach. I tak j zastaj przybyli potajemnie
Orestes i Pylades. Crka Klitajmestry yje, podobnie jak w dramacie
Sofoklesa, pragnieniem pomszczenia mierci ojca, cho w psycho-
logicznie pogbionej tu postaci czy si z tym poczucie krzywdy
wyrzdzonej jej samej i jej bratu. Brat tua si na obczynie
pozbawiony dziedzictwa po wspaniaym ojcu, a ona, pochodzca
z krlewskiego domu, yje w marnej chacie jak ostatnia ndzarka.
Elektra skary si wobec rzekomego wysannika Orestesa:
56
Wptnaga jestem, biedna, zaniedbana.
Sama do domu nosz wod z rzeki.
Nie wiem, co wita, korowd taneczny.
Wstydz si kobiet, bo jestem dziewic.
Wstyd mi Kastora, co nim zosta bogiem.
Chcia, bom szlachetna, poj mnie za on.
(w. 308-313)
A tymczasem Ajgistos drwi z pamici Agamemnona i z jego dzieci:
Gdzie twj syn, Orest? Jake piknie broni
Twojej mogiy. Kpi z nieobecnego!
Bagam gociu, by mu o tym donis
Wielu tu prosi, jedna za nich mwi.
Mwi me rce, jzyk, biedne serce.
Strzyona gowa, jego wasny ojciec.
To szpetne, e gdy ojciec zniszczy Frygw,
On jeden ma jednego nie moe
Zabi, on, mody, syn lepszego ojca.
(w. 330-338)
A gdy nastpuje scena rozpoznania Orestesa przez starego
sug, ktry go kiedy uratowa od mierci z rk Ajgistosa, rodzes-
two przy pomocy owego starca przystpuje do planowania zabjs-
twa Klitajmestry i jej obecnego ma. Orestes udaje si do ojczyma
przebywajcego na pastwiskach, gdzie szykuje zapasy na wito
nimf, a Elektra bierze na siebie zwabienie matki i zabicie jej:
Zabjstwo matki przygotuj sama! mwi w wierszu 647.
Posya do matki owego zaufanego starca z wieci, e urodzia
synka i prosi matk o pomoc i upewnia: Jasne, e kiedy tu
przyjdzie, to zginie (w. 661).
Orestes troch zwleka, modli si do bogw, Elektra nie waha
si ani chwili:
/ to ci mwi Ajgist musi zgin/
Bo jeli w walce ty legniesz od ciosu.
Bdzie i po mnie i y ju nie bd,
Gdy si tym mieczem dwusiecznym przebij.
(w. 685-688)
Elektra pozostaje w domu, by czeka na wie o mierci
Ajgista i na swoj matk. Radonie wita Orestesa, za ktrym sudzy
wnosz ciao Ajgistosa. Nad trupem ojczyma wypowiada swoje
/ale do niego.
57
Gdy za zblia si Klitajmestra, Orestesa ogarnia strach na myl
o zabiciu wasnej matki, ale Elektra nie przejawia ani cienia wahania:
Tylko nie poddaj si, nie tra odwagi.
Lecz matce zgotuj t sam zasadzk.
Co ona, gdy jej ma zabi Ajgist.
(w. 385-387)
Orestes ukrywa si, a Elektra z kolei wypowiada wszystkie swe
ale wobec matki. Nie przyjmuje jej tumacze, i kiedy matka
wchodzi do chaty, by zoy ofiar zwizan z narodzeniem si
dziecka, Elektra raz jeszcze oznajmia wobec chru argejskich
dziewczt swoje zamiary:
Kosz ju gotowy i n wyostrzony.
Ktrym zarnito byka przy nim legniesz
Od ciosu. Bdziesz i w Hadesie on
Tego. z kim tu za ycia spaa. Tyle
Dam tobie, ty mi zapacisz za ojca.
(w. 1142-1146)
W dramacie Eurypidesa Elektra nie tylko planuje zabjstwo
Ajgistosa i matki, nie tylko namawia Orestesa do czynu, sama
bierze udzia w zabiciu matki, dopychajc miecz wbity przez brata.
Dopiero po dokonaniu czynu budz si wtpliwoci nie tylko
u Orestesa, lecz i u Elektry. Matkobjstwo to grzech straszny. Jest
to ju jednak inna historia, zwizana z zagadnieniem winy i kary,
z wierzeniami Grekw zmieniajcymi si w zwizku z religi
apollisk. Grzech ten obcia zreszt gwnie Orestesa i jego
dotycz i u Ajschylosa, i u Eurypidesa dalsze wtki losu domu
Atrydw.
W tradycji greckiej, Elektra pozostaa pozytywn bohaterk,
mimo e jak to nawet w tekcie Eurypidesa kilka razy jest
podkrelone wzia na siebie zadania nalece do mczyzny,
a nie do sabej kobiety. Z dotychczas przedstawionych tu postaci
kobiecych wanie te reprezentujce mocny charakter i mocne
namitnoci, jak Medea czy Klitajmestra, stay si w Grecji sym-
bolami zachowa negatywnych, a tymczasem Elektra twarda,
zdecydowana i gotowa nawet do wasnorcznego zabicia matki
zostaa oceniona inaczej. Dla zrozumienia takiej rnicy ocen, ktra
58
jest wana, bo co nam moe powiedzie o stosunku do kobiet,
0 ich pozycji w spoecznoci greckiej warto si przyjrze jeszcze
jednej bohaterce tragedii, ktrej heroizm by podziwiany w Grecji
1 ktrej los sta si tematem wielu dzie literackich a po XX w. Bya
ni Antygona.
Podobnie jak posta Elektry, rwnie posta Antygony jest, jak
si wydaje, tworem literatury attyckiej nawizujcej do przekazanych
przez tradycj mitw i uzupeniajcej je nowymi postaciami, czy
nieznan przedtem dziaalnoci tych postaci.
Dzieje Antygony, znane nam przede wszystkim z dwch
dramatw Sofoklesa Antygona i Edyp w Kolonos, s cile zwizane
z cyklem legend tebaskich o krlu Lajosie, jego onie Jokacie
i ich synu Edypie. W dawniejszych wzmiankach o tym micie, w XI
pieni Odysei na przykad, nie wystpuje posta Antygony, zajmuje
ona natomiast miejsce gwne w powiconej jej losom tragedii
i wane take w Edypie w Kolonos. Edyp syn Lajosa i Jokasty
porzucony jako niemowl na mier, znaleziony i wychowany
w Koryncie nic nie wiedzia o swoim pochodzeniu. Zwizane
z t niewiedz niezrozumienie przepowiedni delfickiej (dokadniej
dowiadujemy si o tym z dramatu Sofoklesa Krl Edyp) sprawio,
e wdrujc do Teb zabi przypadkowo swego wasnego ojca
Lajosa. Kiedy dotar do Teb i uwolni je od potwora Sfinksa
w nagrod za to otrzyma rk owdowiaej krlowej Jokasty
i panowanie w Tebach. Z tego kazirodczego maestwa urodzio
si czworo dzieci dwch synw, Eteokies i Polinik, i dwie crki,
Antygona i Ismena. Kiedy wysza na jaw prawda i okazao si, e
Edyp oeni si z wasn matk, Jokasta popenia samobjstwo,
a Edyp olepi si. I tu zaczyna si rola Antygony. Kiedy Edyp
wygnany opuci Teby, Antygona staa si jego przewodniczk
w tuaczce po Grecji, w ktrej dotarli wreszcie do Kolonos w Attyce.
Antygona w Edypie w Kolonos jest wzorem powicajcej si dla
ojca crki. Tak mwi o niej Edyp, zwracajc si do obu crek:
Bo jedna z was, skoro
Z dziecka na krzepk wyrosa dziewoj.
Nieszczsna, bya w tuaczce podpor
Mojej staroci, przez gstwin wyboje
Sza boso, bdzc wrd godu i sromu.
Na dde nie baczc, na soca spiekoty.
59
Me pomnc w ndzy ni wczasw, ni domu.
By ojcu strawy doda i ochoty.
(w. 346-353)
I podobnie wyraa si o powiceniu Antygony brat jej matki
Kreon przybyy do Kolonos, aby cign z powrotem do Teb
Edypa w zwizku z przepowiedni klski Tebaczykw. Jeli Edyp
umrze na obczynie:
...nie bybym ja mniema.
e kto w podobn moe pa sromot.
Jako ta biedna przy tobie popada.
Ona, co raczy ciebie i twe ycie
ebracz straw, moda, niezamna.
Ktrej miast szczcia gwat zada drab jaki.
(w. 747-752)
Siostra Antygony Ismena przyniosa do Kolonos wieci o walce
0 wadz w Tebach midzy dwoma synami Edypa Eteoklesem
1 Polinikiem. Eteokles pozbawi tronu swego starszego brata
Polinika, ktry wzburzony t krzywd zmobilizowa przy pomocy
swego tecia Adrasta najdzielniejszych mw z Peloponezu na
wypraw przeciwko Tebom. Przyby te do Kolonos Polinik prosi
o pomoc ojca. Edyp odmwi jednak i wsparcia bratobjczej
walki i powrotu z Kreonem do Teb, obie crki postanowiy
zosta z nim.
Kiedy jednak Edyp zmar, Antygona postanowia pospieszy
do Teb, aby powstrzyma Polinika od wojny przeciwko ojczystemu
miastu.
Sofokles napisa Edypa w Kolonos pniej ni Antygon, bo
te i nie wtek Antygony jest w tym dramacie najwaniejszy. Akcja
Edypa w Kolonos koczy si wczeniej, ni zaczyna si akcja
Antygony. Znajdujemy si w Tebach ju po walce stoczonej przez
Eteoklesa i Polinika pod murami Teb. Obaj bracia zginli w tej
walce, wadz w Tebach obj Kreon, brat Jokasty. Wielki problem
Antygony przedstawiony jest ju w pocztku dramatu, oto Kreon
kaza pogrzeba zgodnie z obyczajem Eteoklesa, a Polinikowi, jako
temu, ktry sprowadzi wrogw przeciwko ojczystemu miastu,
odmwi naleytego pochwku. Co wicej, zagrozi kamienio-
waniem kademu, kto naruszy zakaz pogrzebu dla Polinika. Ten
60
zakaz obejmuje take Antygon i Ismen. Antygon postanawia
jednak zaj si zwokami brata i wzywa Ismen do pomocy:
Tak si ma sprawa, teraz wraz ukaesz.
Czy godn rodu, czy wyrodn cr.
(w. 36-37)
Ze mn masz zwoki opatrzy braterskie.
(w. 42)
Ismena od pomocy si uchylia, nie chcc ama decyzji wadcy
Teb. Antygon samotnie i potajemnie ciao brata zasypaa. Kiedy
jednak stranicy znw je odkryli, przy powtrnej prbie pogrzebania
ciaa Antygon zostaa schwytana i przyprowadzona przed oblicze
Kreona. Do czynu odwanie si przyznaa, przyznaa take, e znaa
zakaz Kreona. Ten zakaz jednak uznaa za niezgodny z prawami
ustanowionymi przez bogw.
A nie mniemaam, by zakaz twj ostry
Tyle mia wagi i si/y w czowieku.
Aby mg ama wite prawa boe.
Ktre s wieczne i trwa/ od wieku.
e ich pocztku nikt zbada nie moe.
Ja wic nie chciaam ulkn si czeka
I za zamanie praw tych kiedy bogom
Zdawa tam spraw.
(w. 452-459)
Za Antygon wstawia si jej siostra Ismena, ktra chce wraz
z ni ponie odpowiedzialno. Antygon odrzuca zreszt wsp-
odpowiedzialno Ismeny:
Wybraa ycie ja ycia ofiar.
(w. 555)
IV sowach ty rady, ja szukaam w czynie.
(w. 557)
Kiedy Kreon wyrzuca Antygonie, e tak samo chciaa potrak-
towa brata, ktry wystpi przeciw Tebom, jak tego, ktry ich
broni i e przez to krzywdzi Eteoklesa odpowiedziaa:
Wspkocha przyszam, nie wspnienawidzie
(w. 521)
61
Za Antygona wstawia si najmodszy syn Kreona, a narzeczony
Antygony Hajmon. Wskazuje ojcu, e ludzie gani po cichu jego
surowo:
e ze wszech niewiast najmniej ona winna.
Po najzacniejszym czynie marnie koczy.
Czy ona, ktra nie zniosa w swym sercu.
By brat jej lea martwy bez pogrzebu.
Psom na poarcie i ptactwu dzikiemu.
Raczej nagrody nie warta jest zotej?
(w. 694-699)
cieraj si wic dwie racje. Kreon broni powagi wadcy,
w jego pojciu nie zyska szacunku i posuchu ludzi wadca,
ktry nie potrafi rzdzi we wasnym domu. Antygona broni
obowizkw wobec rodziny i praw boskich. Nie popieraa czynw
brata, ale nie moga go zostawi bez pogrzebu i skaza na
wieczne cierpienie. Szykuje si wic na zniesienie kary nakazanej
przez Kreona zamknicie w jaskini z pewn iloci ywnoci.
Odprowadzaj j stranicy przy nieugitej postawie Kreona. Jego
upr amie w kocu przepowiednia wrbity i ostrzeenia chru
na podstawie tej wrby. Sam Kreon bierze udzia w grzebaniu
Polinika, ale za pno Antygona popenia samobjstwo, a wraz
z ni zabija si Hajmon.
Elektra i Antygona dwie pozytywne bohaterki w tradycji
greckiej s, jak si wydaje, tworem myli greckiej okresu
klasycznego, uzupeniajcej dawne mity rodowe przez nowe po-
stacie zgodne z wyobraeniami tego czasu. Obie s kobietami
o zdecydowanej postawie, silnej woli i wielkiej odwadze. Posiada-
jca podobne cechy Medea jest w tradycji greckiej postaci
negatywn troch moe dlatego, e jest obca, jest z barbarzy-
cw, ale przede wszystkim dlatego, e powoduje ni namitno,
mio do Jazona i zazdro.
Elektra i Antygona powoduj si obowizkiem wobec rodziny,
wypenianiem praw boskich stanowicych o tych obowizkach.
Elektra dla pomszczenia mierci ojca posuwa si do zbrodni
matkobjstwa. Powoduje ni nienawi i ch zemsty. Antygona
kieruje si mioci, skada swoje ycie w ofierze, by dopeni
obowizku wobec brata. Ostatecznym motywem ich dziaa jest
62
mio do ojca i mio do brata. Mona wic byo zaakceptowa
ich niekobiec energi i odwag, bo wywoana bya nie namitno-
ci, ale poczuciem obowizku wobec praw rodziny.
Przedstawione dotd postacie kobiece zwizane s z tradycj
i kultur greck. W drugim wielkim krgu kulturowym antyku,
w rzymskijjjaciskiej. J.tlii nie spotykamy wielu sylwetek kobiecych,
o ktrych opowie sigaaby najdawniejszych czasw tych spoe-
cznoci. Warto tu chyba przedstawi jedn z postaci kobiecych,
ktrej sylwetka pojawia si nawet w literaturze polskiej legen-
darn zaoycielk i krlow punickiej Kartaginy Dydon.
Jakkolwiek pocztki jej legendy wywodz si prawdopodobnie
z poda fenickich, to jednak ta wersja jej dziejw, ktra utrwalia
si w pniejszej tradycji, jest tworem poetw rzymskich, podobnie
jak historie Elektry i Antygony byy tworem ateskich tragikw.
Pierwsze wzmianki o Dydonie w zachowanych tekstach znajdujemy
we fragmentach tekstw Timajosa z Tauromenion (IV/III w. p.n.e.),
bardziej rozwinit wersj jej dziejw u niektrych pniejszych
pisarzy, do tradycji wesza jednak historia opowiedziana w Eneidzie
przez Wergiliusza, ktry pomys zaczerpn zapewne od poetw
nieco wczeniejszych, jak Newiusz i Enniusz.
Dydona miaa by crk krla fenickiego miasta Tyr i miaa
pierwotnie imi fenickie. Kiedy panowanie w Tyrze obj jej brat
Pigmalion, zamordowa on jej ma i wtedy Dydona ucieka z Tyru,
zabierajc ze sob na okrt grup mieszkacw Tyru. Pniejsza
wersja wypadkw dodawaa do tego przekazu opis podstpw
Dydony, ktre pozwoliy uratowa przed Pigmalionem i wywie
skarby jej ma. Imi Dydona miaa uzyska zamiast fenickiego
- po dotarciu po wielu perypetiach na wybrzea Libii. Oznacza
ono bowiem wdrowniczk. Tam te Dydona zaoya Kartagin.
Pniejsza zapewne wersja i tutaj rozszerza opowie o opis
podstpu Dydony. Pozwolono jej bowiem zaj tyle ziemi, ile
obejmie skra wou. Wtedy Dydona kazaa poci skr wou na
wskie paski i obj nimi tak wielki teren, jak si tylko dao. I w ten
sposb zdobya obszar ziemi dostatecznie wielki, aby na nim
wznie Kartagin, potne miasto, ktre w przyszoci miao
zagrozi pastwu rzymskiemu.
Ksztat legendy, ktry wszed na trwae do pniejszej tradycji,
Btworzy jednak, jak ju wspomniaam, wielki poeta rzymski
63
Wergiliusz w kocu I w. p.n.e. w eposie pt. Eneida. Oto jego wersja
dziejw Dydony.
Pigmalion zamordowa swego znienawidzonego szwagra w ta-
jemnicy przed siostr i przez duszy czas udawao mu si oszukiwa
stsknion Dydon zudnymi nadziejami na rychy powrt ma.
Pewnej jednak nocy objawi si zamordowany swojej onie we
nie. Pokaza jej otarz, przed ktrym Pigmalion popeni wito-
kradcze morderstwo (wedug wierze staroytnych zabjstwo
w wityni lub przy otarzu stanowio jedno z najciszych wy-
krocze), pokaza swoj ran, a take wskaza miejsce, w ktrym
zakopa swoje wielkie bogactwa. Kaza jej wydoby te skarby
i natychmiast uciec z Tyru.
Tym poruszona, Dydo si sposobi
Do drogi, zbiera druyn. Przychodz
ci, co tyrana albo nienawidz
Nieubaganie, albo si go boj.
Chwytaj nawy, jakie si trafiy.
aduj na nie zoto: Pigmaliona
Chciwego skarbiec wypywa na morze,
A wodzem czynu jest kobieta.
(I w. 490-498. tum Z. Kubiak)
Nastpuje opowie o przybyciu zbiegw do Libii i zaoeniu
Kartaginy. Pominity jest natomiast motyw, wystpujcy w daw-
niejszej wersji, mwicy o tym, jak wadca Libii zakocha si
w Dydonie i chcia j zmusi do maestwa. A wtedy Dydona,
udajc, e chce zoy ofiar, kazaa wznie stos obok swego
domu i zapali. Sama rzucia si w pomienie z okna swego domu.
Ten motyw Wergiliusz wykorzysta, ale w innym kontekcie.
Do wybrzey Libii dotar z towarzyszami po dugiej wdrwce
syn trojaskiego bohatera Anchizesa Eneasz, ktremu dziki
pomocy bogini Wenus, ktra bya jego matk, udao si wyratowa
z padajcej ju Troi. By z nim te jego may syn Askaniusz. Nie
obyo si w wdrwce Eneasza bez interwencji bogw. On sam by
pod opiek Wenus, ale Kartagina i Dydona byy umiowaniem innej
potnej bogini Junony. Ot, poniewa istniaa przepowiednia,
e zbiegowie z Troi, jeeli dotr do Italii, to stworz tam pastwo,
ktre kiedy zniszczy Kartagin, Junona uya wszelkich sposobw,
aby nie dopuci do wyldowania Eneasza z towarzyszami w Italii
64
udao jej si doprowadzi do ldowania w Libii. Nie pozostaa
jednak bezczynna opiekunka Eneasza Wenus, ona to udzielia
mu informacji o Dydonie i postaraa si, by ta gocinnie przyja
rozbitkw trojaskich. Co wicej Wenus, bogini mioci, sprawia,
e Dydona na swoje nieszczcie zakochaa si bezgranicznie
w Eneaszu. Nie chciaa jednak ulec tej mioci, chciaa zachowa
wierno pamici swego ma, tak podstpnie zamordowanego.
Zoya bowiem przyrzeczenie, e nie wyjdzie powtrnie za m.
W dramatycznej opowieci Wergiliusza cieraj si kosztem
Dydony wola Junony i wola Wenus. Ta pierwsza, widzc mio
Dydony do Eneasza i jej zachwyt dla jego bohaterskich przygd,
pragnie doprowadzi do maestwa, by w ten sposb zatrzyma
Eneasza w Kartaginie, uniemoliwi mu podr do Italii i uchroni
Kartagin od zniszczenia przez pastwo zaoone przez Eneasza.
Wenus pozornie tylko zgadza si na ten plan Junony, nie rezygnujc
z urzeczywistnienia pierwotnej przepowiedni.
Dydona i Eneasz, zczywszy si za spraw bogini, zapominaj
0 wszystkim innym. Tymczasem jednak zoliwa wie (u Wer-
giliusza wystpuje jej personifikacja boginka Fama) rozchodzi
si po caej Libii i dociera do jej wadcy, odrzuconego dawniej
pretendenta do rki Dydony. Ten, powodowany zazdroci, a take
obaw przed wzrostem potgi Kartaginy wspartej dzielnoci
Eneasza i jego towarzyszy, wznosi mody o pomoc do Jowisza,
ktremu zbudowa liczne witynie w swym krlestwie. I znowu
nastpuj skomplikowane interwencje bogw, ktre powoduj, e
Eneasz przypomina sobie o wskazanym mu przez bogw celu
dotarcie do Italii i danie tam pocztku przyszej potdze Rzymu.
Zaczyna potajemnie szykowa odpynicie, czekajc na odpowiedni
moment, by powiedzie o tym Dydonie. Ale krlowa (kt by
zakochan oszuka?) podstp przeczua i pierwsza
Pogosk o tym, co si sanie znaa.
Lkliwie czujna nawet w bezpieczestwie.
(IV w. 402-404)
Gwatowna scena z Eneaszem nie zmienia sytuacji, posuszny
woli bogw Eneasz nie daje si odwie od zamiaru odjazdu
1 mimo chci utulenia alu Dydony wysuchuje pozornie obojtnie
jej skarg, podjt przez niego obron przerywa omdlenie Dydony.
6 Kobiety antyku
65
Eneasz idzie jednak speni
Ciko wzdychajc, a z dusz targan
Wielk mioci polecenia bogw.
Wraca do floty.
(IV w. 537-539)
Dydona z okien swego zamku widzi te przygotowania i czuje
nieodwracalno rozstania. Podejmuje jednak ostatni prb. Prosi
sw siostr Aun o porednictwo: chce ju tylko jednego nie jak
przedtem pozostania Eneasza na zawsze, lecz tylko zwoki, odoenia
opuszczenia przez jego flot Kartaginy, by moga si przyzwyczai,
a mnie nauczy dola, pokonan, jak trzeba cierpie. Eneasz pozostaje
niewzruszony. I wtedy Dydona modli si o mier. Gdy jednak
skada ofiary na otarzach, wszystko si zamienia w krew, a z kaplicy
powiconej pamici ma dochodzi j woanie. Postanawia sama
wybra sobie czas i rodzaj mierci. Opanowawszy si mwi siostrze,
e znalaza sposb zatrzymania Eneasza, dziki radom kapanki
sprowadzonej do niej a z kracw wiata. Musi tylko dokona
pewnych obrzdw. Prosi wic siostr o potajemne przygotowania
stosu na dziedzicu paacu i umieszczenie na jego szczycie ora
pozostawionego przez Eneasza.
Tyle tylko rzeka Dydo.
I stal milczc, a twarz jej poblada.
Auna si jednak wcale nie domyla.
e ona dziwnym obrzdem osania
Wasn mier. Nie zna miary jej obdu,
I nie przeczuwa niczego gorszego
ni to co byo, gdy umar Sycheus,
Spenia wic rozkaz.
(IV w 682-689)
Dydona w otoczeniu kapanw skada ofiary. Nastpuje noc,
ktra snu Dydonie nie przynosi. Szarpie si wrd rnych myli
i zamiarw, czy moe wyruszy w lad za flot Eneasza i z nim
razem osiedli si w Italii? Przecie i jego towarzysze winni s jej
wdziczno za to, co dla nich zrobia? Nie wierzy jednak w to, e
j przyjm na swoje okrty, i e w ogle bd zdolni do dotrzymania
obietnic. A moe wezwa swoich towarzyszy ucieczki z Tyru
i ruszy w pogo, by si zatrzyma flot Eneasza? I to nie. Musi
sama ponie skutki swego postpowania.
66
Czemu nie moga oby si bez ma
I y niewinnie, jak niejedno zwierz.
Wolne od blu takiego? Wiernoci
Nie dochowaam popioom Sycheja.
(IV w. 753-758)
Tymczasem znw, przynaglany przez bogw Eneasz, zerwany
ze snu, da sygna flocie i odpyn.
0 wicie spostrzega to Dydona i wpada w sza, wzywajc do
zemsty i wyrzucajc sobie, e jej nie dokonaa przed mierci. Przeklina
wic rd Eneasza i wzywa pomsty bogw, wzywa take lud Kartaginy
do trwaej nienawici i wrogoci do potomkw Eneasza. Cay ten
epizod jest niewtpliwie literackim wytumaczeniem antagonizmu
pomidzy Kartagin a Rzymem. Niezalenie jednak od tego sympatia
dla nieszczcia Dydony jest w Eneidzie wyrana. Ostatnie sowa
Dydony, gdy kadzie si na szatach trojaskich na stosie, brzmi:
Pamitki, bogie mi niegdy, dopki
Bg by askaw i losy! Przyjmijcie
To ycie, z moich trosk mnie rozptajcie!
yam, przebiegam drog, ktr daa
Fortuna. Teraz mj wielki pod ziemi
Pjdzie cie. Miasto dwignam wspaniae.
Na mury wasne patrzaam. Mszczc ma
Kar wrogiemu bratu wymierzyam.
Szczliwa ponad miar gdyby tylko
Nigdy naszego brzegu nie dotkny
Nawy dardaskie.
(IV w. 887-897)
Rzucia si na miecz i w chwil po tym umara.
Wergiliaska wizja Dydony pozostaa w tradycji pniejszej
i wtek mioci do Eneasza przesoni pierwotn wersj. Pozosta
te w gruncie rzeczy pozytywny stosunek do tej postaci, cho bya
obca, podobnie jak Medea w tradycji greckiej, i w dodatku
przedstawicielka ludu fenickiego i tak gronej potem dla Rzymu
Kartaginy.
([Wida tu od razu odmienny stosunek do kobiet w kulturze
rzymskiej i greckiej. Gwatowno uczu Medei jest potpiana
w tradycji greckiej, moliwa tylko u barbarzynki. Kobiety czynu
wystpujce w literaturze greckiej IV/V w. p.n.e. speniaj swoj
67
misj w imi obowizkw rodzinnych i religijnych czczenia
pamici ojca czy brata.
Dydona dziaa inaczej. Tworzy wasne pastwo, a kiedy
w I pieni Eneidy nie chce ulec mioci do Eneasza, jej siostra Auna
namawia j do tego argumentami politycznymi", Kartagina jest
otoczona wrogami, poczenie z Eneaszem wzmocni take Kartagin
przez sojusz z bohaterskimi i umiejcymi walczy Dardanami.
Mamy tu wic odmienny obraz kobiety, w ktrej tradycja uzna
i dzielno zaoycielki pastwa i si namitnoci.
Zobaczymy w charakterze wybitnych kobiet tych dwch kr-
gw kultury przedstawianych w dalszych rozdziaach pewne podo-
biestwa, ale i due rnice wypywajce z innej pozycji rodziny
i kobiety w Grecji i w Rzymie.
ROZDZIA III
Kobiety
wzory
cnt
W poprzednim rozdziale zwrciam uwag na przewag ujem-
nych postaci wrd bohaterek greckich mitw heroicznych i na
inny ton nielicznych legend rzymskich o kobietach. W obu jednak
krgach kulturowych wystpuje zainteresowanie kobiet idealn",
rozpatrywanie cnt, jakimi kobiety winny si odznacza. I chocia
w mitach heroicznych greckich rzadko tylko spotykamy takie wzory,
ktre by miay duszy ywot w tradycji greckiej, to jednak wida,
e stosunek do kobiet, pozycja kobiet zmieniaa si wraz ze zmian
struktur spoeczno-politycznych wiata greckiego.
W eposach Homerowych kobiety, oczywicie kobiety z domw
bohaterw wojny trojaskiej, s otoczone szacunkiem i maj
powan pozycj w yciu rodziny i miasta. Przede wszystkim
rodzina w eposach jest monogamiczna. Wprawdzie wielki spr
midzy Agamemnonem a Achillesem w Iliadzie toczy si o brank,
Odyseusz podczas swoich wdrwek z niejedn zblia si kobiet,
np. z Kirke czy z Kalypso, ale wprowadzenie drugiej kobiety (poza
brankami) do domu nie naley w spoecznoci homeryckiej do
dobrych obyczajw. Kobieta jako ona i matka jest w eposach
szanowana i ma decydujce sowo w sprawach domowych, ale nie
powinna miesza si do spraw mskich. Do jej zalet wic naley
sprawne zarzdzanie domem i sub, umiejtno tkania. Kobiety
Iliady i Odysei, Andromacha ona Hektora, Hekabe ona
Priama, czy Arete krlujca na wyspie Feakw, do ktrej dociera
wdrujcy Odyseusz, ciesz si nie tylko szacunkiem, ale i mioci
ze strony mw i dzieci. S te autorytetami w wielu sprawach
dotyczcych nie tylko domu i rodziny. To Arete decyduje o przyjciu
Odyseusza i udzieleniu mu gociny. Priam zasiga rad Hekabe.
Kobiety te strzeg te majtku i maj swj udzia w obrzdach
i modach. Jak ju wspominaam w rozdziale pierwszym, rozwj
struktury polis greckiej przynosi zmian w pozycji kobiet i czciej
wystpuj one w literaturze jako mniej wartociowi czonkowie
spoecznoci, a czasem nawet traktowane s z pewn niechci.
Odbiega od tego schematu twrczo Eurypidesa, w ktrego
dramatach postacie kobiece graj bardzo du rol. Przedstawiam
wczeniej Mede, Klitajmestr, Helen i Elektr w jego ujciu. Ot
sposb przedstawienia postaci kobiecych przez Eurypidesa jest
zwykle wielostronny, zdradzajcy zainteresowanie take pozytyw-
nymi cechami kobiet. Nawet Klitajmestra w Ifigenii w Aulidzie jest
70
kochajc matk, ktrej m wyrzdza krzywd nie do wybaczenia,
skadajc crk w ofierze bogini. Wiele dobrego o kobietach mona
znale w dzieach Eurypidesa, ale nadal przede wszystkim ceniona jest
ich postawa wobec rodziny i umiar w postpowaniu i w uczuciach.
Nie w Atenach wic bdziemy szuka sylwetek kobiet wzoru
cnt. Inne pastwo greckie moe nam ich dostarczy, cho
poznajemy je z pniejszych i obcych przekazw. Tym pastwem
jest Sparta. Jak ju wspominaam, Sparta miaa inny ustrj ni
Ateny. Obywatele penoprawni Spartiaci zakadali wprawdzie
rodziny, ale ycie spdzali w subie wojskowej, w grupach
zespolonych najpierw wspln nauk, potem sub; razem mieszkali
i yli. Nie zajmowali si te dziaalnoci gospodarcz. Std te
wiksza samodzielno i wiksza rola kobiet. Nie o wielu spord
nich wiemy, poniewa brak nam rde bezporednio ze Sparty, ale
kilka wybitnych kobiet znamy z biografii mw stanu pira
Plutarcha, Greka z Cheronei, ktry dziaa w II w. n.e.
Wszystkie, ktre tu zamierzam przedstawi, s postaciami
historycznymi i to ze stosunkowo pnego okresu dziejw Sparty,
z okresu kryzysu jej ustroju, wszystkie te powizane byy z tymi
wadcami Sparty, ktrzy pragnli przeprowadzi w Sparcie reform
majc jej przywrci dawn wietno. Pierwszym z nich by Agis
IV, ktry obj sw funkcj w 245/244 r. p.n.e. jako bardzo
modziutki mczyzna. Drugim krlem (w Sparcie byy dwie rne
dynastie i dwch krlw jednoczenie z tych dynastii) by Leonidas
II, twardy przeciwnik reform. W Sparcie ju od dawna zmniejszya
si znacznie liczba penoprawnych Spartiatw, a zamiast dawnej
rwnoci majtkowej w tej grupie doszo do ogromnego zr-
nicowania majtkowego, przy czym znaczna cz majtkw bya
w rkach kobiet. Do tych bardzo bogatych kobiet naleay te
babka Agisa Archidamia i jego matka Agezystrata.
Agis zyska sobie wielu stronnikw, wspdziaa te z nim jego
stryj Agezylaos. Jak podaje Plutarch, zaczli oni przekonywa
o koniecznoci podjcia reform Agezystrat, poniewa miaa ona
bardzo wielkie znaczenie w Sparcie, z powodu pokanej liczby
ludzi, pozostajcych pod jej opiek i gotowych do jej usug, jak
rwnie dziki wielkiej liczbie przyjaci i dunikw. Poza tym
wpyw jej na przebieg spraw pastwowych by niejednokrotnie
decydujcy (Plutarch, Agis 6, tum. M. Broek).
71
Matk jednak Agisa przestraszyy zamiary syna. Staraa si
powstrzyma go od dziaania w tym kierunku, uwaaa bowiem, e
nie maj takie denia adnej szansy powodzenia, e s to nieosi-
galne marzenia. W kocu jednak Agezylaos przekona j, e s to
zamiary nie tylko szlachetne, ale e dadz si przeprowadzi
pomylnie i z wielkim poytkiem dla Sparty. Wtedy Agis zwrci si
do matki z prob, aby udzielia swych bogactw dla osignicia
odpowiedniej popularnoci i sawy wrd obywateli (Plutarch,
Agis 7). Kiedy za wytumaczy matce i babce zasig swych planw
i moliwo osignicia przy ich realizacji sawy prawdziwie
wielkiego krla, obie kobiety zaczy mu pomaga i nawet ponagla
do podjcia dziaa. One same rwnie zaczy prowadzi agitacj
wrd znajomych i namawia do wspdziaania z modym krlem.
Projekty reform propagoway gwnie wrd kobiet, wiedziay
bowiem, jak dalej pisze Plutarch, e Lacedemoczycy zawsze
chtnie suchaj rady swych on i pozwalaj im o wiele wicej
miesza si do spraw publicznych ni sobie samym do spraw
domowych. Poza tym w rkach kobiet bya te wwczas wiksza
cz wszelkiej wasnoci w Sparcie.
Tymczasem jednak wrogowie reformy przy pomocy krla
Leonidasa potajemnie, ale bardzo energicznie dziaali przeciwko
reformatorskim zamysom Agisa. Szczeglnie za wzburzy Leoni-
dasa i innych bogaczy Sparty projekt nowego podziau ziemi,
kasaty dugw i deklaracja Agisa, e nie tylko on, lecz take jego
matka i babka zrzekn si swojego majtku. Mimo jednak usiowa
Leonidasa zwyciyo stronnictwo Agisa i Leonidas najpierw
schroni si przed wrogami w wityni, a w kocu musia nawet
uchodzi ze Sparty. Kiedy jednak Agis musia obj dowdztwo
wojsk spartaskich wezwanych przez sprzymierzonych ze Spart
Achajw na pomoc przeciwko Etolom, karta w Sparcie odwrcia
si. Leonidas wrci i z kolei Agis musia si schroni w wityni,
podobnie jak i drugi krl, zi Leonidasa Kleombrotos, ktry obj
tron po ucieczce tecia.
Agis nie opuszcza wityni, wychodzc tylko czasem po
kryjomu do kpieli. W kocu jednak ujto go wanie podczas
takiego tajemnego wyjcia, a zdradzili go rzekomi przyjaciele,
z ktrych niejaki Amfares uzyska niedugo przedtem jak poyczk
od Agezystraty i zapewne chcia unikn zwrotu dugu. On to
72
wanie zacign Agisa do wizienia. Zwoano sd i skazano Agisa
na mier. Wie o pojmaniu Agisa rozesza si i wrd ludu
gromadzcego si przed wizieniem pojawiy si babka i matka
Agisa, woajc, by sd nad krlem odda w rce ludu i eby przed
ludem si broni. To tylko przyspieszyo wykonanie wyroku. Tym-
czasem Amfares podszed do bram wizienia i bagajcej go
0 pomoc Agezystracie powiedzia, e Agisowi nic nie grozi.
A Archidamii powiedzia, eby, jeeli chce zobaczy wnuka, wesza
z nim do wizienia. Archidamia prosia, eby wolno byo wej
1 matce Agisa. Amfares, cigle udajc przyjaciela, wpuci obie
i kaza zamkn bramy. I tam najpierw zaprowadzi do miejsca
strace staruszk Archidami, a potem kaza tam wpuci Agezyst-
rat. Ta zobaczywszy zwoki syna na ziemi i matk wiszc na
stryczku pomoga najpierw stranikom zdj j stamtd, uoya jej
ciao obok syna i nakrya je. Potem dopiero przypada do zwok
syna, ucaowaa go i powiedziaa, e to jego agodno i askawo
dla ludzi zgubia go, a z nim i jego matk, i babk.
Wtedy Amfares, syszc to, krzykn z gniewem: skoro i ty tak
samo mylaa jak twj syn, ten sam te spotka ci los. A gdy
Agezystrat postawiono pod stryczek, takie wyrzeka sowa: Oby to
tylko wyszo na szczcie Sparty (Plutarch, Agis 20).
Oto wic posta kobiety, ktrej zalety wychodz poza krg
rodziny. Podejmuje ryzyko wspdziaania z synem, bo j przekona
0 znaczeniu swoich przedsiwzi nie tylko dla niego, ale i dla Sparty.
1 godnie potrafi znie przegran i i umrze bez proby o ask.
Jeszcze dwie kobiety ponosz klsk w burzliwych dla Sparty
czasach i rwnie godnie j znosz. Jedn z nich bya crka
Leonidasa, Chilonida, take opisana przez Plutarcha w ywocie
Agisa (17,18). Chilonida bya on Kleombrotosa, ktry namwiony
przez stronnikw Agisa IV zaj tron Leonidasa, kiedy tego zmuszono
do opuszczenia Sparty. Chilonida opucia wtedy ma i posza
z ojcem na wygnanie. Kiedy jednak Leonidas powrci do Sparty
i Kleombrotos w strachu przed kar schroni si do wityni,
wrcia do niego Chilonida. Na wygnaniu ya w smutku, por-
niona z Kleombrotosem. Ale gdy los jednego i drugiego si odmieni,
odmienia si i ona. Teraz wic znw widziano j jako bagalnic,
siedzc obok ma i tulc do siebie z jednej strony jedno dziecko,
z drugiej drugie.
73
W opowieci Plutarcha Chilonida wygasza przejmujce prze-
mwienie do ojca. Wskazuje mu, e najpierw prowadzia ycie
w smutku i opuszczeniu, kiedy on by na wygnaniu. A teraz kiedy
jest znowu krlem ma dalej cierpie w opuszczeniu? Przecie nie
moe wrci do domu ojca i spokojnie patrze na mier ma.
Jeeli on teraz nie moe przebaga twojego gniewu i skoni ci
do litoci przez zy swej ony i swych dzieci, poniesie kar za sw
z wol, kar nawet cisz, niby ty pragn: bdzie musia
patrze, jak jego najukochasza ona umiera przed nimi Bo jak ja,
yjc potem mogabym spojrze w oczy innym kobietom, jeliby
mnie jako bagalnicy nie wysucha ani m ani ojciec.
Leonidas ustpi, kaza Kleombrotosowi pj na wygnanie,
zachowa go przy yciu. Crk jednak prosi, eby zostaa z nim,
skoro j tak kocha, e dla niej da mono ratunku Kleombrotosowi.
Chilonida jednak posza na wygnanie wraz z mem i dziemi.
I koczy t opowie Plutarch najwysz pochwa: / gdyby
Kleombrotos nie by zalepiony dz pustej sawy, musiaby
wygnanie z tak on uwaa za wiksze swe szczcie ni samo
krlowanie.
O trzeciej z bohaterek, ktrych losy wi si z walk midzy
Leonidasem II i Agisem IV, nie wiemy wiele. Wspomina o niej
Plutarch w ywocie Kleomenesa. Bya to ona Agisa IV Agiatis.
W momencie mierci ma bya modziutk kobiet z nowo urodzo-
nym dzieckiem. Bya crk bardzo bogatego Spartiaty, Gylipposa
i jak podaje Plutarch moga liczy na odziedziczenie wielkiego
majtku. Zapewne i ten wzgld kierowa Leonidasem II, kiedy j
zmusi do maestwa ze swoim synem Kleomenesem, cho Plutarch
jako motyw podaje obaw krla, aby nie oeni si z ni kto inny.
Kleomenes wedug Plutarcha by jeszcze za mody na ma. Agiatis
odznaczaa si wszelkimi cnotami i z opisu Plutarcha mona wnosi,
co wtedy byo szczeglnie w kobiecie cenione. Ot kwitnc
piknoci wyrniaa si wrd wszystkich wczesnych Greczynek,
a do tego bya kobiet bardzo uczciwych i czystych obyczajw.
Bronia si te bardzo przed przymusem maestwa z Kleomenesem.
Niemniej jednak, chocia na zawsze znienawidzia Leonidasa, dla
Kleomenesa bya wedug Plutarcha wiern i kochajc on. Co
wicej zdoaa go skoni do dzielenia z ni wspomnie o Agisie IV
i o jego planach. Z opowiadania Plutarcha zdaje si wynika, e to
74
ona wanie zaszczepia w nim ch do podjcia planw Agisa IV
i przyczynia si do tego, e syn Leonidasa Kleomenes III sta si
zagorzaym krlem-reformatorem. Agiatis umara mierci naturaln,
powodujc ogromn rozpacz ma.
Dzieje tych kobiet znamy z relacji Plutarcha, na pewno wic
jest w opisach ich postaci wiele elementw sposobu mylenia
i frazeologii II w. n.e. Plutarch jednak czerpa ze rde wspczes-
nych tym wypadkom, z pisarzy III wieku p.n.e., zasadniczy wic
zrb faktw odpowiada prawdzie.
Warto moe wspomnie tu jeszcze o jednej bohaterce tych
czasw, zwizanej z Kleomenesem III, a rzadziej wystpujcej
w literaturze pniejszej. Bya to Kratezykleja, matka Kleomenesa.
Wczya si ona do dziaalnoci reformatorskiej syna, wedug
okrelenia Plutarcha, popierajc jego ambicje i nie szczdzc na to
swoich zasobw. Co wicej cho sama nie miaa ju zamiaru
wychodzi za m, zrobia to jednak dla syna i wesza w zwizek
maeski z jednym z najwpywowszych udzi w Sparcie i najlepsz
cieszcych si saw (Plutarch, Kleomenes 6, tum. M. Broek).
Nie ten jednak uczynek sta si podstaw jej chway. Oto,
kiedy Kleomenes ponis druzgocc klsk w wojnie z Achajami
i wojskami Antygonosa krla Macedonii, krl Egiptu Ptolemeusz III
zgodzi si udzieli mu pomocy, jeeli odda mu jako zakadnikw
swoj matk i swoje dzieci. Kleomenes bardzo dugo nie mg
zdoby si na odwag, eby to matce powiedzie. Wielokrotnie
zaczyna i przerywa tak, e Kratezykleja zacza nawet zapytywa
wsplnych przyjaci, co te drczy jej syna. Kiedy wreszcie zwierzy
si matce z kopotu, zgodzia si bez wahania. Wedug relacji
Plutarcha rozemiaa si i powiedziaa: Wic to z tak wiadomoci
przychodzie tyle razy do mnie i za kadym razem tchrzye?
D/aczeg nie wsadzisz mnie raczej czym prdzej na okrt i nie
wylesz wedug wasnego uznania, wszdzie, gdzie tylko to ciao
moje moe odda jeszcze jak najwiksze usugi Sparcie, zanim si
tutaj nie rozpadnie w tej starczej bezczynnoci (Plutarch, Kleomenes
22). Take w chwili poegnania przed wejciem na okrt zachowaa
si niezmiernie godnie. Poegnaa si z synem schroniwszy si
z nim w znajdujcej si blisko portu wityni Posejdona, aby ju
publicznie oboje mogli zachowa si w sposb godny Sparty i nie
okaza swego smutku.
75
Kiedy przybya do Egiptu dowiedziaa si, e Ptolemeusz
prowadzi jakie pertraktacje z Antygonosem, a take e Achajowie
zaproponowali Kleomenesowi rozejm. Kleomenes jednak obawia
si przyjcia tej propozycji bez zgody Ptolemeusza ze wzgldu na
los matki i synka, zakadnikw krla Egiptu. I wtedy Kratezykleja
wysaa do niego list z piknymi sowami, by w poczynaniach
swoich kierowa si tylko tym, co przynosi zaszczyt i korzy
Sparcie, a nie liczy si cigle tylko z Ptolemajosem z powodu
jednej staruszki i jednego dziecka (Plutarch, Kleomenes 22).
Wszystkie te jednak usiowania skoczyy si klsk Kleomenesa,
ktry z wiernymi mu towarzyszami schroni si take w Egipcie.
Przez pewien czas spodziewa si pomocy Ptolemeusza w odzys-
kaniu wadzy w Sparcie, ale po jego mierci i zmianie wadcy
Egiptu pad ofiar intryg na dworze ptolemejskim. Po jego mierci
take Kratezykleja ogarnita rozpacz na wie o mierci syna i jego
towarzyszy zostaa skazana na mier. Kiedy onierze przyszli po
ni, prosia tylko o to, by wyrok na niej wykonali przed zabiciem jej
wnukw. Los jednak nie oszczdzi jej i tej prby, dzieci zabito na
jej oczach, a dopiero potem j stracono.
Wszystkie wic pozytywne bohaterki greckich dziejw tu
przedstawione pochodz ze Sparty. Przekonamy si, e wybitne
kobiety wice si z dziejami Aten, o ktrych bdzie mowa
w nastpnych rozdziaach byy cudzoziemkami. Kobiety ateskie
wyczone ze wsplnoty mczyzn, jak bya struktura greckiej
polis, pdziy ycie w ramach rodziny i domu. Oczywicie mowa tu
o kobietach z przodujcych rodw ateskich, ale tylko one miayby
jak szans odegrania roli w yciu politycznym.
W legendach rzymskich pojawiaj si kobiety po prostu jako
wzory cnt. Tego typu legend w tradycji greckiej prawie nie ma.
Nawet opisane wczeniej kobiety spartaskie, oprcz Chilonidy,
byy kobietami wyniesionymi do sawy przez udzia w dziaalnoci
politycznej mw lub synw.
W tradycji rzymskiej pozytywnych postaci kobiecych wystpuje
znacznie wicej, historycy i pisarze rzymscy wicej te uwagi
powicaj kobietom. Dominujca w kulturze greckiej ju od czasw
Hezjoda niech do kobiet nie ma odpowiednika w kulturze rzymskiej.
Wystpuje to ju w cytowanych wyej ywotach Plutarcha pisarza
wprawdzie greckiego, ale ze rodowiska podlegajcego ju wpywom
76
rzymskim, pisarza wieku II n.e., a w krgach kultury greckiej okres
hellenistyczny take przynis powane zmiany w stosunku do kobiet.
Historycy rzymscy, tacy jak Liwiusz i Tacyt, z ktrych dzie pochodz
wiadomoci o kobietach, ktre tu przedstawi, bardzo wiele miejsca
i uwagi powicali roli kobiet w opisywanych przez siebie wypadkach.
Nie brak w tej tradycji i kobiet zbrodniczych, s jednak take wzory
cnoty. Zaczniemy od dwch postaci na p legendarnych z wczesne-
go okresu dziejw Rzymu, o ktrych Liwiusz yjcy w I w. p.n.e./l w.
n.e. wiedzia tylko z tradycji zachowanej u dawniejszych historykw.
Ju z pocztkami republiki rzymskiej wie si legenda o nie-
skazitelnej Lukrecji. Bya ona crk Spuriusza Lukrecjusza, wedug
tradycji konsula zastpczego (tzn. zastpujcego na urzdzie zmar-
ego lub chorego normalnie wybranego) z 509 r., a on Tark-
winiusza Kollatinusa, bliskiego krewnego ostatniego krla rzyms-
kiego Tarkwiniusza Pysznego. Wedug legendy podczas oblenia
przez wojska rzymskie miasta Ardei zebrali si na uczcie modzi
dowdcy z rodu krlewskiego i innych bliskich mu rodw. Podczas
zwizanej z tym pijatyki zaczli si przechwala swoimi onami
i m Lukrecji zaproponowa, eby zamiast si tu przechwala
pojechali zobaczy, co robi ich ony podczas ich nieobecnoci
i wtedy przekonaj si, na ile Lukrecja jest wicej warta od innych.
Pojechali i zastali Lukrecj siedzc pn noc w otoczeniu suby
i zajt przdzeniem weny. A tymczasem synowe krlewskie
zobaczyli przy uczcie marnujce czas z rwieniczkami (Liwiusz
I 57, tum. M. Broek).
Pierwsze miejsce wrd kobiet przypado wic Lukrecji, ktra
gocinnie przyja ma wraz z towarzyszami, a peen dumy
Tarkwiniusz Kollatinus zaprosi wszystkich na uczt. Jeden jednak
z goci, Sekstus Tarkwiniusz, syn krla Tarkwiniusza Pysznego,
zapaa namitnoci do Lukrecji i postanowi j zgwaci. Po kilku
dniach w tajemnicy pojecha do Kollacji, zosta przyjty gocinnie
i umieszczony w pokoju dla goci. Kiedy wszyscy ju w domu
usnli, z wycignitym mieczem uda si do sypialni Lukrecji,
obudzi j i-zagrozi mierci, jeeli si odezwie. Przeraonej kobiecie
wyzna swoje do niej uczucie i usiowa skoni do ulegoci. Kiedy
jednak nawet pod grob mierci nie chciaa mu si podda,
wymyli dodatkowy sposb. Zagrozi jej hab, powiedzia, e j
zabije, a przy niej pooy zabitego nagiego niewolnika. I wtedy
77
wszyscy pomyl, e zabito j podczas haniebnego cudzostwa.
Przeraona tym Lukrecja ustpia. Kiedy jednak dumny ze swego
zwycistwa nad kobiec cnot Tarkwiniusz odszed, Lukrecja
wysaa do Rzymu po ojca i do obozu pod Arde po ma, proszc,
by przyjecha natychmiast kady z jednym zaufanym przyjacielem,
bo stao si co strasznego. Przyjechali natychmiast, a mowi
towarzyszy Juniusz Brutus. Zapakana Lukrecja opowiedziaa im,
co si stao, i chocia stao si to wbrew jej woli i tylko ciao jej jest
zhabione, a dusza czysta, postanowia si zabi. Prosi tylko
najbliszych, aby pomcili si na gwacicielu. Pocieszali j tuma-
czc, e to nie bya jej wina, nie powinna wic ponie kary, ktrej
podlega tylko waciwy winowajca. Lukrecja jednak kazaa im
myle o ukaraniu zbrodniarza: Ja cho do winy si nie poczuwam,
nie zwalniam si od kary, nie bdzie bezwstydnicy, ktra by ya
powoujc si na przykad Lukrecji (Liwiusz I 58). Z tymi sowami
przebia si schowanym pod sukni noem i zmara. Ten wypSdek
tak wzburzy lud rzymski, e sta si przyczyn wypdzenia
Tarkwiniuszy i pocztkiem republiki rzymskiej. Lukrecja za prze-
sza do tradycji jako symbol umiowania kobiecej cnoty ponad
ycie.
Drugi podobny wypadek opisuje Liwiusz w zwizku z przej-
ciow wadz decemwirw (dziesiciu mw), ktrzy objli
w Rzymie wadz na miejsce dwch konsulw w 452/45 r. p.n.e.
Jednym z decemwirw zosta Appiusz Klaudiusz i on te wszed po
raz drugi w skad tego kolegium, kiedy lud postanowi przeduy
jego dziaanie, aby ukoczyli spisywanie praw, co byo ich zadaniem.
Ten powtrny wybr zosta przez Appiusza Klaudiusza wykorzystany
dla stworzenia nieomal absolutnych rzdw tego gremium i powo-
ania a stu dwudziestu zbrojnych liktorw zamiast normalnych
dwunastu. Decemwirowie otaczali si nadto patrycjuszowsk mo-
dzie lekcewac plebejuszy.
Do kryzysu doszo, kiedy Appiusz Klaudiusz zapaa namit-
noci do crki plebejusza Lucjusza Werginiusza zarczonej z jed-
nym z byych trybunw ludowych Lucjuszem Icyliuszem. Liwiusz
porwnuje to zdarzenie ze zgwaceniem Lukrecji i wypdzeniem
Tarkwiniuszy, bo usiowanie popenienia gwatu na Werginii miao
te powane skutki oglne. Appiusz prbowa najpierw zjedna
sobie pikn Wergini podarunkami i obietnicami. Dziewczyna
78
jednak wzorowo wychowana przez bardzo przyzwoitych rodzicw
nie daa si skusi. I wtedy Appiusz wymyli chytry plan. Ojciec
Werginii by dowdc oddziau wojskowego toczcego walki
w kraju Sabinw (na grze Algidus), a wic zapowiadaa si
dusza jego nieobecno w Rzymie. Appiusz poleci zalenemu od
siebie Markowi Klaudiuszowi (nalea on do klienteli Appiusza),
aby zgosi prawa do Werginii jako swojej niewolnicy i nie da jej
wyrwa sobie ludziom, ktrzy bd twierdzili, e jest wolna.
Marek Klaudiusz skorzysta z przyjcia dziewczyny w jakich
sprawach na forum, pooy na niej rk (zgodnie ze zwyczajem
sdowym) i oznajmi, e jest ona niewolnic urodzon przez
jego niewolnic, a wic naley do niego. Zapowiedzia, e jeli
si nie podda, uprowadzi j si. Przeraona Werginia nie bardzo
wiedziaa, co zrobi, ale obecna tam jej piastunka zacza wzywa
pomocy i zebrao si zbiegowisko. Znajomi wykrzykiwali imi
jej ojca Werginiusza i narzeczonego Icyliusza, wzburzony tum
stan po stronie dziewczyny. Wtedy Marek Klaudiusz oznajmi,
e przecie on nie chce uy siy i zostawia rozstrzygnicie
sdowi, chce j tylko doprowadzi do sdu. I poszli wszyscy
po rozstrzygnicie sprawy do urzdujcego decemwira Appiusza.
Oskaryciel przedstawi spraw: dziewczyna urodzia si z nie-
wolnicy w jego domu, kto j wykrad i podrzuci w domu
Werginiusza, gdzie j wychowano. Oskaryciel ma na to wia-
dectwa i wykae to nawet wobec Werginiusza, ktry w gruncie
rzeczy jest tu poszkodowany. A tymczasem wobec nieobecnoci
Werginiusza jest sprawiedliwe, eby niewolnica posza ze swoim
panem. Przyjaciele Werginiusza protestowali, e mona go w cigu
dwch dni cign i nie naley zabiera dzieci pod nieobecno
rodzicw. dano, aby spraw odoy do przybycia Werginiusza,
i uznano, e zgodnie z prawem wydanym przez samego Appiusza
naley dziewczyn tymczasem wyda tym, ktrzy uwaaj, e
jest wolna i nie naraa jej na utrat czci.
Appiusz tak jednak zinterpretowa wprowadzon przez siebie
ustaw, jakby odnosia si do ludzi wystpujcych do sdu o uzna-
nie ich za wolnych. Tutaj natomiast idzie o osob bdc pod
opiek ojca, jej posiadacz moe j odstpi tylko ojcu. Poniewa
za ojciec jest nieobecny, naley go wezwa, a przez ten czas
zgaszajcy pretensj do wasnoci, eby nie ponis uszczerbku
79
w swym prawie, ma zabra dziewczyn i przyrzec, e dostawi j
gdy przybdzie rzekomy ojciec (Liwiusz III 45, tum. A. Kociek).
Tymczasem jednak nadeszli dziadek Werginii i jej narzeczony,
tum ich przepuci, wierzc, e Appiusz ugnie si wobec tej
interwencji. Liktor jednak ogosi, e orzeczenie ju jest wydane
i usiowa usun Icyliusza. Ten jednak wybuchn otwarcie,
zarzucajc Appiuszowi powodowanie si wasn namitnoci
i denie do zhabienia Werginii. Grozi mu skierowaniem przeciwko
niemu ludu i wezwaniem do buntu onierzy Werginiusza. Wobec
wzburzenia ludu Appiusz ustpi, godzc si zaczeka do dnia
nastpnego i poprosi Marka Klaudiusza, eby do tego terminu
zostawi dziewczyn na wolnoci. Jeeli jednak Werginiusz nazajutrz
si nie stawi to dziewczyn zabior i on jako decemwir nieugicie
bdzie broni wydanego przez siebie prawa.
Dwaj modzi ludzie z otoczenia Icyliusza wyruszyli natychmiast
po Werginiusza, a Icyliusz zwleka tymczasem z daniem porczycieli
za zwrot dziewczyny, chcc zyska na czasie. I susznie, bo gdy
tylko Appiusz mg z zachowaniem przyzwoitoci opuci trybuna,
wysa swego goca do obozu wojska na Aegidus, do dowdcw,
aby nie dali Werginiuszowi urlopu na udanie si do Rzymu. Ten
jednak przyby do obozu zbyt pno, Werginiusz by ju w drodze
do Rzymu.
Nazajutrz rozegra si dramat. Appiusz Klaudiusz nie wy-
suchawszy nawet Werginiusza potwierdzi swj poprzedni wyrok
i przyzna Markowi Klaudiuszowi prawo zatrzymania dziewczyny
jako swojej niewolnicy. Zwarty tum broni dziewczyny, ale kiedy
decemwir rozkaza liktorowi usun ludzi i utorowa drog wa-
cicielowi, ludzie si zlkli i opucili Wergini. Wtedy jej ojciec
zdoby si na podstp. Przeprosi Appiusza za swe gwatowne
wystpienie i poprosi, aby mg zapyta piastunki w obecnoci
crki, jak mogo si to sta, aby mg odej spokojnie, jeli dowie
si, e rzeczywicie nie jest ojcem Werginii. Appiusz pozwoli na to.
Wtedy Werginiusz odszed z crk i jej piastunk na bok, a prze-
chodzc koo kramw schwyci n od rzenika i zawoa: W ten
tylko jedyny sposb, crko, mog ci da wolno. Tu przebi pier
dziewczyny, a odwrciwszy si do trybunau rzek: Na ciebie i na
twoj gow, Appiuszu, niech spadnie ta krew.
Wypadek ten sta si pocztkiem zamieszek, ktre doprowadziy
80
^znajdujcej
2 | ^niewaz
L In '
S *" ff
| alia
do upadku decemwirw. Werginiusz w obz
na czele czterystu ludzi, aby podburzy wojsk
drosze mi byo od ycia wasnego, gdyby i
i nie zhabiona obywatelka. Ale gdy widzi
niewolnic na nierzd, wolaem j straci!
hab. O samej Werginii niewiele si z te/
dujemy. Jest jednak rzecz interesujca
wielkich przewrotw w najdawniejszych dL
krlestwa i upadek decemwirw tradycja przypisuje.__
na cze kobiec oceniajc te wystpki jako najcisze wrd
popenionych przez grup rzdzc.
Kobiety take uratoway Rzym przed najazdem Wolskw pro-
wadzonych przez rzymskiego obywatela Koriolana, ktry w ten
sposb mci si na wspobywatelach za doznane od nich krzywdy
oraz za wygnanie. Kiedy poniosy fiasko prby zatrzymania naje-
dcw, a take poselstwa do Koriolana, aby odstpi od niszczenia
ojczystego miasta, jego matka i crka otoczone innymi kobietami
uday si do obozu Wolskw i zdoay ubaga Koriolana, by cofn
si od bram Rzymu.
Kiedy ze wiata legend przejdziemy do czasw, o ktrych
zachoway si rda wiarygodne i bliskie okresom w nich opisy-
wanym, a czasem nawet im wspczesne, znajdziemy w rzymskiej
historii wiele kobiet, ktrych postawy budziy podziw wspczes-
nych, a take i pniejszych pokole.
Zacznijmy od historii bohaterskiej, a nieszczliwej matki, ktrej
imi stao si symbolem mstwa, wielkodusznoci i powicenia.
Bya to Kornelia, crka Scypiona Afrykaskiego, bardziej znana
jako matka Grakchw. Pochodzia ze znakomitego rodu rzymskiej
arystokracji. Bya modsz crk Publiusza Scypiona Afrykaskiego,
zwycizcy Hannibala i Aemilii Tertii. Ju jej narodziny byy, wedug
tradycji rzymskiej, poprzedzone z wrb. Bardzo modo wysza
za m za duo starszego od siebie Tyberiusza Semproniusza
Grakcha. Maestwo byo zapewne, jak to si zwykle w tym
rodowisku wwczas dziao, uoone przez ojca Kornelii, poniewa
Tyberiusz Grakchus mia za sob wietn karier i opini czowieka
o niepospolitych zaletach. Scypion wyposay hojnie obie swoje
crki, kada otrzymaa po pidziesit talentw, poow w dniu
lubu, drug poow zarzdzan przez matk miay otrzyma po jej
Kobiety antyku
81
w swym pwrzestwo byo szczliwe. Kornelia modo owdowiaa,
gdy przyb/fei ma poprzedzia wrba. Pewnego dnia Tyberiusz
Typa swoim ou par wy, byy to wcielone w we duchy
tum/ug rzymskiej nazwy geniusze) pana i pani domu. Tyberiusz
o wyjanienie znaku wrbiarzy. Dowiedzia si, e musi
y jednego wa z tej pary, jeeli zabije samic umrze jego
'ona, jeeli samca on sam. Tyberiusz zabi samca, poniewa
kocha bardzo on, a poza tym uwaa, e jest duo modsza od
niego, wic powinna zosta przy yciu. Niedugo potem umar,
a Kornelia zostaa z dziemi. Miaa ich dwanacioro, na przemian
chopcw i dziewczynki. Jednak tylko troje przeyo okres dziecis-
twa crka i dwch synw, Tyberiusz i Gajuszj
Po mierci ma Kornelia zaja si wychowaniem dzieci,
odmawiajc zawarcia drugiego maestwa. Bya adna, o wietnych
koligacjach, starannie wyksztacona i zamona. Kandydatw do
maestwa nie brako, o jej rk ubiega si nawet jeden z Ptole-
meuszy (prawdopodobnie pniejszy krl Ptolemeusz VIII Euerge-
tes II o przydomku Fyskon). Kornelia pozostaa jednak przy swej
pierwotnej decyzji. Plutarch w yciorysie jej syna Tyberiusza Grakcha
podkrela znakomite wychowanie, jakie otrzymali jej synowie: cho
powszechnie uznawano ich za najbardziej uzdolnionych ludzi
w Rzymie, wida byo, e w zalety ich charakterw lepszy wkad
wnioso to wychowanie ni same wrodzone ich skonnoci (Plu-
tarch, Tyberiusz Grakchus 43). Nawet sztuk wymowy zawdzicza
mieli synowie swej wyksztaconej matce. Niezupenie pewne aneg-
doty zwizane z osob Kornelii podkrelaj jej przywizanie do
dzieci i macierzysk dum. Jeden z autorw staroytnych przypi-
suje jej powiedzenie, wobec obwieszonej klejnotami i chwalcej si
nimi kobiety, e jej klejnotami s jej dzieci i innych nie potrzebuje.
Crk wydaa za m znakomicie za Publiusza Scypiona Emiliana,
syna zwycizcy spod Pydny, adoptowanego przez syna Scypiona
Afrykaskiego. Niektrzy twierdz, e podsycaa ambicje synw,
alc si, e Rzymianie znaj j jako teciow Scypiona Emiliana,
a nie jako matk Grakchw. Obaj jej synowie, najpierw Tyberiusz
(134/133 r. p.n.e.), a dziesi lat po mierci Tyberiusza Gajusz,
jako trybunowie ludowi usiowali przeprowadzi reform roln,
wprowadzi majc bardzo daleko idce zmiany w strukturze
wasnoci ziemskiej na terenie Italii. Dyli do przywrcenia gos-
82
podarstw chopskich przez wywaszczenie czci ziemi znajdujcej
si w posiadaniu wielkich wacicieli.
By to okres bardzo burzliwy w dziejach Rzymu, poniewa
projekty Grakchw cigny na nich wrogo ze strony arystokracji
rzymskiej i niektrych innych grup spoecznych Italii. Kornelia
niewtpliwie sprzyjaa zamysom synw, cho nie jest pewne, e
pomagaa czynnie. Dwie informacje jedna o tym, e braa udzia
w zamordowaniu swego zicia, ktry po upadku Tyberiusza chcia
znie jego ustaw agrarn, a druga, e posaa na pomoc Gajuszowi
onierzy przebranych za niwiarzy, pochodz zapewne od wrogw
Grakchw, chccych zniesawi Korneli. Rwnie to jednak wiad-
czy o pozytywnym stosunku Kornelii do zamierze synw, skoro
wrogo ich przeciwnikw ogarna i j. Z innych wiadectw
wynika, e Kornelia,jgrzyjajc celom synw, nie pochwalaa dziaa
gwatownych. Moe zreszt obawiaa si, e potguj one wrogo
i zwikszaj niebezpieczestwo. Kiedy Gajusz obj trybunat,
wprowadzi projekt dwch ustaw skierowanych wyranie przeciwko
dwm ludziom, ktrzy bardzo zaszkodzili Tyberiuszowi. Jedna
z ustaw miaa wprowadzi zakaz piastowania jakiegokolwiek urzdu
dla ludzi, ktrzy penic urzd zostali z niego usunici przez lud.
Takim by trybun ludowy z czasw Tyberiusza Marek Oktawiusz.
Ostatecznie Gajusz sam wycofa projekt tej ustawy, owiadczajc
przy tym, e Oktawiusz zawdzicza to probom jego matki, Kornelii.
Lud by z tego bardzo zadowolony i przyjmujc ten wniosek
Gajusza okaza przez to sw cze dla Kornelii, zarwno ze wzgldu
na jej synw jak / na ojca Scypiona. Pniej za postawi jej nawet
pomnik spiowy z napisem: Kornelia, matka Grakchw. (Plutarch,
Gajusz Grakchus 4, 2). Zgodne z tym przekazem o Kornelii s take
fragmenty jej listw do syna, o ktrych wspomina Cycero.
Po mierci Tyberiusza, ktry zgin z rk przeciwnikw poli-
tycznych, KorneJjaj^uciaJ^zym i przeniosa si do Misenum. Tam
te dotarfPdo niej wiadomo o mierci Gajusza, ktry zgin
podobnie jak jego brat. Zniosa to nowe nieszczcie z ogromn
godnoci i miaa powiedzie jak pisze Plutarch (Gajusz Grakchus
19, 1) o tych witych miejscach, gdzie jej synowie polegli, e
s to godne ich zasug grobowce. Kornelia pozostaa w pobliu
Misenum, nie zmieniajc trybu ycia. Miaa wielu przyjaci, go-
cinnie ich u siebie przyjmowaa. Bya otoczona wyksztaconymi
83
Grekami i pisarzami, cieszya si powaaniem panujcych w wielu
krajach. Czsto i dobrze opowiadaa o yciu i czynach swego ojca.
Nadzwyczajny te podziw budzia u wszystkich tym, e gdy j
ludzie wypytywali o jej synw, opowiadaa o nich i wspominaa
wszystkie ich cierpienia i trudy bez wzruszenia i ez, jakby mwia
o kim z dawnych ju dziejw. Niektrzy mieli jej to za ze, ale
Plutarch i wielu innych pisarzy wanie t postaw Kornelii podziwia,
podkrelajc, e t moc panowania nad blem day jej szlachetna
natura, znakomite urodzenie i dobre wychowanie. Przykad Kornelii
cytuje Seneka filozof czasw Nerona w swoim utworze
kondolencyjnym do Marcji po mierci jej synw, a potem w podob-
nym do Helwii: Kornelia, crka Scypiona i matka Grakchw miaa
dwanacioro dzieci; stracia wszystkie dwanacioro. Nie da si nic
powiedzie o wszystkich innych, ktrych ani ich narodzin ani
mierci nie odczuo pastwo; Tyberiusza i Gajusza, o ktrych
monaby powiedzie, e nie byli dobrzy, ale nie mona zaprzeczy,
e byli wielcy, zniosa i mier i brak pochwku. Tym ktrzy jej
aowali i chcieli pociesza powiedziaa: nigdy nie uznam si za
nieszczliw, skoro daam ycie Grakchom" (tum. L. Joachimo-
wicz). A inny autor uzna j za wzr Rzymianki, wzr porwnywalny
tylko z greck Penelop.
Szczeglnie szlachetne, a zarazem tragiczne postacie kobiet
ukazuj dzieje wczesnego cesarstwa rzymskiego. W stolicy wielkiego
imperium, jakim stao si pastwo rzymskie, w Rzymie po stosun-
kowo spokojnym okresie rzdw Augusta trwaa mniej lub wicej
ukryta walka midzy cesarzem a potomkami dawnych wielkich
rodw arystokratycznych. Obawa cesarzy przed ewentualnymi
pretendentami do tronu, ambicje niektrych przedstawicieli rodw
arystokratycznych, a take tsknoty za dawnym ustrojem repub-
likaskim i denie do wolnoci, do odbudowy znaczenia senatu
powodoway stae napicia, terror i spiski. Istniao wiele innych
czynnikw wpywajcych na tak sytuacj, lecz ten uproszczony
obraz wystarczy chyba jako to do przedstawienia owych wzoro-
wych postaw niektrych kobiet w tych trudnych czasach. Wszyst-
kie kobiety, ktre bd przedstawione na dalszych stronach tego
rozdziau, naleay do domu panujcego lub najlepszych rodw
rzymskiej arystokracji. Tylko o takich kobietach pisa gwny
historyk tych czasw Tacyt i autor ywotw cesarzy Sweto-
84
niusz. A poza tym byy to na og walki paacowe" rzadko
wcigajce inne grupy spoeczne.
Jedn z najpjeJs,nijBiszvciij2fitaci szlachetnych Rzymianek
tego okresu by^^ntonia_Modsza7)crka triumwira Marka An-
toniusza i Oktawu, siostry Auguslta. Urodzona w 36 r. p.n.e.
wysza, majc dwadziecia lat, za m za Druzusa, starszego
pasierba Augusta, brata pniejszego cesarza Tyberiusza. Antonia
bya znana ze swej piknoci, mdroci i umiarkowania. Wedug
wiadectw staroytnych pisarzy maestwo to byo szczliwe.
A trzeba pamita, e cesarz August nie majc wasnego syna
stara si pasierbw powiza jako ze swoj rodzin, eby mc
im atwiej przekaza wadz. Ju zreszt w ostatnim wieku
republiki odpowiednie dobieranie maonkw byo wanym czyn-
nikiem polityki i ukadw midzy rodami. Take maestwo
Oktawii, matki Antonii z Antoniuszem byo zawarte dla scemen-
towania sojuszu miedzy Oktawianem i Antoniuszem. Z maest-
wa Antonii z Druzusem urodzio si troje dzieci: Germanikus,
ojciec pniejszego cesarza Kaliguli, Liwilla pniejsza synw?
cesarza Tyberiusza i Klaudiusz pniejszy cesarz. Antonia
bardzo modo owdowiaa. Druzus, bardzo zdolny wojskowy
cieszy si duym uznaniem Augusta, ktry mu powierza od-
powiedzialne zadania w walkach z plemionami germaskimi
zmar podczas jednej z tych wypraw w nastpstwie upadku
z konia. Jego brat Tyberiusz zdy jeszcze przyjecha, aby go
zobaczy przed mierci. Tyberiusz bardzo kocha swego brata;
Swetoniusz w yciorysie Tyberiusza podaje, e przewiz jego
ciao z Germanii do Rzymu, sam idc przed orszakiem ca drog,
a do samego Rzymu. Pozosta te w przyjani z wdow po nim.
Antonia bowiem mimo nalega Augusta nie chciaa wyj
drugi raz za m i cieszya si przez to duym szacunkiem i zaufaniem
Tyberiusza. Bya zreszt osob otoczon szacunkiem w caym
dworsko-senackim rodowisku, popularn wrd ludu rzymskiego
wanie ze wzgldu na zalety charakteru uczciwo i urnjar-
kovvarne^Los nie oszczdzi jej cikich bardzo dowiadcze. Przede
wszystkim wczenie stracia najstarszego syna Germanika, ktrego
jego stryj adoptowa i w kadym razie przez jaki czas wysuwa na
wane stanowiska wojskowe. Germanik prowadzi walki z Ger-
manami (std przydomek), potem Tyberiusz przenis go do
85
prowincji wschodnich z wadz zwierzchni nad wszystkimi prowin-
cjami Bliskiego Wschodu. Tam wanie Germanik zmar po chorobie,
ktrej objawy zostay przez wspczesnych uznane za skutki otrucia.
Posdzono o to namiestnika jednej z prowincji, Pizona, po cichutku
podejrzewajc udzia w tym cesarza Tyberiusza i jego matki Liwii.
Istotnie Germanik narazi si niedugo przedtem Tyberiuszowi
odbywszy podr do Egiptu bez jego zezwolenia (czonkom
warstwy senatorskiej wstp do Egiptu by zabroniony, wymaga
specjalnego zezwolenia), poza tym Germanik by podobno znany
z pogldw raczej republikaskich i w ogle bardzo atwo zyskiwa
sobie popularno i sympati. Antonia nie wzia czynnego udziau
w aobnych obchodach po sprowadzeniu zwok Germanika do
Rzymu. Tacyt opisujcy te wydarzenia w kilkadziesit lat pniej
podkrela, e nie znalaz w pismach wspczesnych wypadkom
adnej o niej w tym powizaniu wzmianki, podczas gdy imiona
pozostaych czonkw rodziny byy wymienione. Wedug Tacyta:
albo stan zdrowia jej w tym przeszkodzi, albo serce jej zgnbione
smutkiem, widoku caego ogromu nieszczcia znie nie mogo.
atwiej bym w to uwierzy, e Tyberiusz i Augusta, sami z domu nie
wychodzc, Antonii nie puci/i, eby ich smutek rwny si wyda
i eby tak wygldao, jakby przykad matki take babk i stryja
zatrzyma (Tacyt, Roczniki 1113, tum. S. Hammer).
Jak wiadomo Tacyt bardzo niechtnie odnosi si do cesarzy
z dynastii julijsko-klaudyjskiej, nie wiadomo o ile uzasadnione byy
jego podejrzenia co do udziau Tyberiusza w mierci Germanika.
Antonia chyba jednak nie dawaa wiary tego typu pomwieniom,
poniewa jak wiemy ze wzmianek u innych autorw nie zerwaa
stosunkw z Tyberiuszem. Dowiadujemy si bowiem, e kiedy
zaufany Tyberiusza prefekt pretorianw Sejan szykowa w Rzymie
spisek dla obalenia cesarza, ktry ju od lat rzdzi imperium ze
swojej samotni na wyspie Capri, to wanie Antonia odwaya si
uprzedzi o tym cesarza. Podobno wysaa do niego swego zaufa-
nego niewolnika, znanego pniej wyzwoleca na wysokim stano-
wisku, faworyta cesarza Klaudiusza, Pajjasa zjjsj&roaiptzedzajcym
cesarza Tyberiusza o daleko ju posunitych przygotowaniach
arnach u stanu ze strony Sejan^ I Tyberiusz, ktrego Sejan tak
omota, e nie wierzy ju nikomu poza nim, Antonii uwierzy
i w bardzo zrczny i szybki sposb rozprawi si z Sejanem i jego
86
I
poplecznikami. Wskazuje ta historia najndro, odwag i autorytet
Antonll; Nie by to koniec tragedii Antonii. Po straceniu Sejana,
stracono take jego dzieci. Wtedy jego ona Apikata, od dawna
yjca oddzielnie, doniosa Tyberiuszowi, e sprawczyni mierci
jego syna Druzusa bya ona tego, crka Antonii Liwilla, ktra go
otrua za namow Sejana. Liwilla bya od lat kochank Sejana i to
byo te przyczyn rozejcia si maestwa Sejana. I wtedy
Tyberiusz wyda na mier Liwill i wszystkich innych wspo-
mnianych w owiadczeniu Apikaty.
Kasjusz Dio, historyk rzymski III w. n.e., dodaje do tego opisu
zdanie, e sysza take o innym przebiegu wypadkw. A mianowicie
Tyberiusz oszczdzi Liwill ze wzgldu na jej matk i to sama
Antonia zabia swoj crk godem. Prawdopodobnie pierwsza
wersja jest prawdziwa. Z trojga dzieci Antonii pozosta jej tylko
pozornie najmniej udany pniejszy cesarz Klaudiusz i wnuki
z maestwa Germanika z Agrypin, ktre wychowyway si w jej
domu. Klaudiusz by dzieckiem wtym i chorowitym, o wyranych
zainteresowaniach intelektualnych. Odbiega wic powanie od
przyjtego pojcia udanego chopca silnego, sprawnego w walce,
odwanego i zdecydowanego. Swetoniusz w yciorysie Klaudiusza
podaje, e jego matka nazywaa go ludzk poczwar, zaczt tylko
przez natur, lecz nie wykoczon i e jeeli zarzucaa komu
tpot to mwia o nim, e jest gupszy jeszcze od jej syna
Klaudiusza (Swetoniusz, Klaudiusz 3).
Nie bardzo ta opowie zgadza si z obrazem charakteru
i zachowania Antonii przekazanym przez wszystkie rda rzymskie.
Moe raczej plotka ta wynika z niechci czci rodowiska senator-
skiego do Klaudiusza i denia do omieszenia go. Nie ulega jednak
wtpliwoci, e Klaudiusz uchodzi w rodzinie za najmniej udanego
potomka Antonii i wanie on przey swoje rodzestwo. Antonia
ya jednak do dugo, by zobaczy w 37 r. n.e. Klaudiusza
penicego konsulat wraz z cesarzem, ktrym po mierci Tyberiusza
zosta jego bratanek, syn Germanika i Agrypiny Starszej Kaligula.
Wedug przekazw historykw Kaligula, pragnc zaj tron, przy-
czyni si do przyspieszenia mierci stryja, ale znw trudno stwier-
dzi, ile w tych informacjach jest prawdy. W kadym razie objwszy
tron okazywa, przynajmniej na pocztku, ogromny szacunek dla
zmarych i przywizanie do yjcych czonkw rodziny.
87
Pogrzeb Tyberiusza odby si z naleytym przepychem i po-
chwaln mow, wygoszon ze zami przez jego nastpc. Osobicie
przywiz prochy matki (zob. niej biografi Agrypiny Starszej)
i brata do Rzymu. A babce swej Antonii, u ktrej si wychowywa
po mierci prababki Liwii, swej opiekunki po zesaniu Agrypiny,
przyzna uchwa senatu wszystkie zaszczyty jakie tylko przy-
sugiway Liwii, midzy innymi otrzymaa tytu Augusty, zostaa
kapank kultu Augusta i korzystaa ze wszystkich przywilejw
przysugujcych westalkom. Niedugo jednak korzystaa z ask
swego wnuka, Antonia bya osob majtn, wiemy, e miaa
licznych niewolnikw, bya te wacicielk dbr w Egipcie, to te
mogo si przyczyni do stara cesarza o ryche skorzystanie z praw
spadkobiercy. Wedug jednak staroytnych wiadectw przelado-
wanie Antonii przez jej wnuka byo po prostu wynikiem jego
charakteru, wrodzonego mu okruciestwa. Swetoniusz opowiada,
e podobno babka zapaa go kiedy podczas stosunku z jedn
z sistr, kiedy byli jeszcze prawie dziemi w jej domu. Mg wic
mie powody do gnbienia swej babki, tym bardziej e dziao si
to ju w okresie, kiedy Kaligula wykazywa wyrane objawy
szalestwa. Wedug Swetoniusza odmwi kiedy swojej babce
rozmowy w cztery oczy bez obecnoci dowdcy pretorianw, jego
zaufanego Makrona. Mona snu przypuszczenia, jakiej treci
rozmowy oczekiwa, odwana Antonia pewno by si nie zawahaa
przed napitnowaniem licznych jego okruciestw i wystpkw.
Dalej, wedug Swetoniusza, przez tego rodzaju upokorzenia i zo-
liwoci spowodowa jej mier, a nawet j otru, jak twierdz
niektrzy. Gdy umara, nie dopuci do adnych uroczystoci
pogrzebowych i nie opuszczajc stou, spoglda z dala na poncy
stos (Swetoniusz, Kaligula 23).
Nie weselsze miaa ycie rwnie cnotliwa jak Antonia, lecz
znacznie chyba energiczniejsza matka Kaliguli, Agrypina, crka
dowdcy i przyjaciela Augusta Agryppy i crki cesarza Julii.
Urodzona w 14 r. p.n.e., majc lat dziewitnacie zostaa on
Germanika, najstarszego syna Antonii. Wedug Pliniusza Starszego
urodzia mu dziewicioro dzieci. Z tych dziewiciorga troje umaro
wczenie. Przy yciu zostali Neron, Druzus, Gajusz (pniejszy
cesarz Kaligula), Agrypina Modsza (pniej matka Nerona i ona
cesarza Klaudiusza), Druzylla i Liwilla. Warto tu moe zwrci
88
uwag, e wszystkie wzorowe i pene cnt bohaterki pnej republiki
i wczesnego cesarstwa miay duo dzieci.
Agrypina towarzyszya swemu mowi we wszystkich jego
wyprawach wojennych i misjach w prowincjach Bliskiego Wscho-
du. Wedug Tacyta Germanik by nielubiany przez stryja Tyberiusza
i babk Liwie. By bowiem peen uroku, mia atwo kontaktu
i zyskiwa atwo uznanie tumu, posiada wic te cechy, ktrych
Tyberiuszowi brakowao. Oprcz tego Liwia nie lubia Agrypiny,
crki jej nielubianej pasierbicy take i dlatego, jak uwaa Tacyt, e
sama Agrypina bya cokolwiek za namitna, tylko e dziki czystoci
obyczajw i mioci do ma charakter swj, cho nieposkromiony,
ku dobremu kierowaa (Roczniki I 33, tum. S. Hammer). Sprawa
zreszt dotyczya na pewno nastpstwa tronu Germanik by
wnukiem Oktawiana, a Tyberiusz jego pasierbem, synem Liwii
z pierwszego maestwa. Germanik zachowywa si bardzo lojalnie
wobec Tyberiusza, take po mierci Augusta. Wie o zgonie
cesarza dotara do niego, kiedy by w Galii. Grozi tam bunt
legionw, ktre byy nawet gotowe obwoa Germanika cesarzem,
a niedawno pokonane plemiona germaskie mogy take zagrozi
prowincji korzystajc z zamieszek. Germanikowi udao si ustpst-
wami czciowo bunt umierzy, ale gdy przybyli wysannicy senatu
rzymskiego bunt rozgorza na nowo. Otoczenie ganio Germanika
za agodno, uwaano, e powinien by cign wierne legiony
i si stumi bunt. Zarzucano mu te, e naraa na niebezpieczes-
two malutkiego synka i on oczekujc znw dziecka.
Germanik z trudem przekona on, e powinna odjecha,
chocia owiadczaa, e od boskiego Augusta pochodzi i w obliczu
niebezpieczestwa nie chce si wyrodn okaza. Ze wzgldu na
dziecko i na to, e bya w ciy ustpia wreszcie. Jej odjazd
wzruszy buntujcych si onierzy, szczeglnie, e wyjedaa bez
oskorty, pod opiek galijskiego plemienia Trewirw. A wic baa si
swoich i chronia si do obcych. I ona i synek zwany w obozie
,,buciczkiem" (Kaligula) mieli wielki mir wrd onierzy. Germanik
obieca im, e dziecko niedugo wrci, a Agrypina lepiej niech
spokojnie urodzi w miecie Trewirw.
Agrypina towarzyszya te mowi w Galii kiedy prowadzi za
Renem walki z Arminiuszem, niedawnym pogromc Rzymian
w bitwie w lesie Teutoburskim. I tutaj Agrypina postpia w sposb
89
niezwyky dla kobiety. Kiedy bowiem legiony dugo nie wracay
z wyprawy przeciwko Germanom i rozesza si wiadomo, e
zostay osaczone i e gromada Germanw cignie w kierunku Galii
w panice chciano zerwa most na Renie, by im uniemoliwi
najazd. Przeszkodzia temu Agrypina. Pisze Tacyt {Roczniki I 70):
(wielkoduszna ta niewiasta przeja na siebie w owych dniach
obowizki wodza i rozdzielia midzy onierzy szaty i bandae, o ile
ktry by w potrzebie albo zraniony. Podaje Gajusz Pliniusz, historyk
wojen germaskich, e staa ona u przyczka mostu, pochway
i dzikczynienia powracajcym legionom skadajc. To zachowanie
miao wzbudzi szczegln niech i podejrzenia Tyberiusza.
Przecie groba odejcia Agrypiny z obozu doprowadzia poprzednio
do umierzenia buntu, obnosi dziecko po obozie kac je nazywa
cezarem Kaligul, musztruje manipuy, rozdaje podarki wiksze
ju ma wpywy u wojsk Agrypina ni legaci, ni wodzowie. Cesarz
mg si niepokoi popularnoci Agrypiny poczon z popular-
noci Germanika.
( Wkrtce potem Germanik odby w Rzymie triumf z powodu
zwycistwa nad Germanami, w pochodzie jechao za nim picioro
dzieci, co wzbudzio entuzjazm tumw.
A kiedy niedugo po tym zaczy si niepokoje na Bliskim
Wschodzie powierzono Germanikowi dowdztwo i wysz wadz
nad namiestnikami prowincji Bliskiego Wschodu; Germanikowi
towarzyszya Agrypina. Namiestnikiem Syrii zosta mianowany
Gnejusz Pizon, znany wedug Tacyta z gwatownego charakteru
i niechci do Germanika. I tu znw wchodz w gr intrygi kobiece.
ona Pizona Plancyna ywia zazdro w stosunku do Agrypiny
i naleaa raczej do rodowiska stronnikw rodzonego syna Tybe-
riusza Druzusa, nad ktrego on Liwi growaa podnoci
i dobr saw. Ju w drodze do prowincji objawia si niech
Pizona i jego ony do Germanika i Agrypiny. Pocztkowo Germanik
nie zwraca na to specjalnej uwagi, podobnie jak towarzyszca mu
Agrypina, ktra w tej podry, na wyspie Lesbos urodzia ostatnie
swoje dziecko, crk Juli.
W kocu jednak doszo do wyranej wrogoci midzy Pizonem
a Germanikiem. Zarazem Germanik zrazi sobie cesarza udajc si
bez zezwolenia do Egiptu (Oktawian August wprowadzi dla Egiptu
specjalny status i zakaz wstpu do tej prowincji dla czonkw stanu
90
senatorskiego bez zezwolenia cesarza), wzmagay si te intrygi
przeciwko niemu, jak uwaa, z inspiracji Pizona. W tej sytuacji
penej napi Germanik ciko zachorowaJLby. przekonany, e
wskutek trucizny zadanej mu w jaki sposb przez Pizona oraz
praktyk magicznych majcych mu przynie nieszczscle^(Tacyt,
Roczniki II 69). Umierajc wezwa przyjaci, aby pomcili jego
mier, wyranie win obarczajc Pizona i Plancyn. Natomiast
Agrypin prosi, aby wyzbya si buty i pochylia dusz przed
srogoci losu, a za powrotem do stolicy nie drania potniejszych
od siebie, rywalizujc z nimi o wpywy (Tacyt, Roczniki II 72).
Pogrzeb odby si w Antiochii, a urn z prochami zmarego
przyjaciele mieli przewie do Rzymu. Na miejscu wayy si losy
namiestnictwa Syrii, ktre Pizon opuci na skutek scysji z Ger-
manikiem a teraz waha si, czy tam wrci, obj dowdztwo
wojska, czy zaryzykowa powrt do Rzymu wobec cicych na
nim podejrze o spowodowanie mierci Germanika.
Tymczasem Agrypina, kobieta czynu, cho znkana nieszcz-
ciem i cierpica, pospieszya do Rzymu, aby jak najprdzej
podj akcj przeciwko Pizonowi i Plancynie. Wsiada na okrt
wraz z popioami Germanika i ze wszystkimi dziemi, otoczona
oglnym wspczuciem. W Rzymie wiadomo o mierci Ge-
rmanika, ulubieca ludu, przyjto z ogln rozpacz. Miasto
trzso si od plotek i posdze take wobec cesarza, a gwnie
wobec jego matki, o spowodowanie mierci Germanika za po-
rednictwem Plancyny. Kiedy za Agrypina po kilku dniach wy-
poczynku na wyspie Korcyrze przypyna do Brundyzjum, czekay
ju na ni tumy. A kiedy wysiada na ld z dwojgiem dzieci,
trzymajc w rku aobn urn, i oczy w ziemi utkwia podnis
si jeden jk z caego tumu (Tacyt, Roczniki III 1). Caa droga
do Rzymu odbywaa si wrd tumw, ktre przyszy odda
cze prochom Germanika i Agrypinie. Nie zabrako te konsulw
i rodziny brat Germanika Klaudiusz i Druzus syn Tyberiusza
wyjechali na spotkanie Agrypiny wraz z tymi jej dziemi, ktre
przebyway w Rzymie. 0 braku udziau w pogrzebie Tyberiusza,
Liwii i matki Germanika Antonii wspominaam ju wczeniej.
Kiedy za urn z popioami umieszczono w grobowcu Augusta,
ulice Rzymu byy pene ludzi. Wedug Tacyta szczeglnie miaa
drani Tyberiusza pomienna ku Agrypinie mio ludu, ktry
91
nazywajc j ozdob ojczyzny, wycznie prawowit krwi Augus-
ta, jedynym dawnych obyczajw wzorem wznosi rce do nieba
i baga bogw, eby jej potomstwo zachowali i pozwolili mu
wrogw swoich przey (Tacyt, Roczniki III 4). Historycy nowoy-
tni nie zgadzaj si na og z opini Tacyta, a take Swetoniusza
0 Tyberiuszu, inne rda pozwalaj na wyrobienie sobie innego
sdu o tym cesarzu. Nas tu jednak interesuje osobowo Agrypiny.
1 tu zdaje si nie ulega wtpliwoci, e cieszya si ogromn
popularnoci wrd ludu i wojska rzymskiego i zawdziczaa j nie
tylko zaletom swego ma i pochodzeniu od Oktawiana, lecz
swojej postawie, energii i odwadze.
Pizon zdecydowa si na powrt z Plancyn do Rzymu i zosta
wbrew swoim spodziewaniom, oskarony przed senatem, a cesarz
Tyberiusz na prob przyjaci Germanika podj si przeprowadze-
nia ledztwa. Pizon sdzony przez senat i zagroony wyrokiem
mierci popeni podobno samobjstwo, opuszczony w nieszczciu
nawet przez on, ktra owiadczy miaa najpierw, e bdzie mu
towarzyszy we wszystkim nawet w mierci, kiedy jednak zabysa
jej nadzieja ratunku zacza si od ma odsuwa.
O udziale Agrypiny w procesie Pizona nic nam rda nie
podaj, zapewne wic pozostawia spraw przyjacioom ma,
a sama posuchaa jego ostatnich sw i usuna si w cie
powicajc si wychowaniu dzieci. W Rzymie zaczynay si zreszt
ze czasy dla rodowiska dworskiego w zwizku z intrygami Sejana,
prefekta pretorianw, ktry zdoby zaufanie cesarza a w gruncie
rzeczy, wedug staroytnych pisarzy, dy do zdobycia wadzy,
jako nastpca Tyberiusza. Wedug bada historykw nam wsp-
czesnych przygotowywa zamach stanu majcy przywrci republik
i da mu pierwsze miejsce w senacie.
O Agrypinie i jej synach Neronie i Druzusie czytamy znowu
w momencie mierci jedynego syna Tyberiusza, Druzusa, ktry
zmar otruty jak si znacznie pniej okazao (zob. s. 1 25-126)
z poduszczenia Sejana. Bolejcy w senacie nad mierci Druzusa
Tyberiusz kaza wprowadzi synw Germanika, ktrzy wychowywali
si pod opiek Druzusa. Odda w swej mowie obu prawnukw
Augusta pod opiek senatorw, aby im zastpili rodzicw, poniewa
chopcy, powiedzia, przyszli na wiat w takim domu, e ich
dola i niedola pastwa dotyczy (Tacyt, Roczniki IV 8). To owia-
92
dczenie Tyberiusza przyjto z zadowoleniem rozumiejc, e oznacza
powrt do ask domu Germanika. Lecz ten ask pocztek i le
nadzieje swe ukrywajca matka Agrypina zagad przyspieszyy.
Sejan bowiem zacz rozmyla, jak by tu zgadzi synw Ge-
rmanika, niewtpliwych nastpcw tronu. Ale przeciwko trzem
naraz nie dao si zastosowa trucizny przy wyjtkowej wiernoci
ich strw i niedostpnej cnot/iwoci Agrypiny (Tacyt, Roczniki
IV 12). Oczernia wic j tylko przed Tyberiuszem, e dy do
wadzy, podsyca te niech do niej matki Tyberiusza. A z drugiej
strony stara si, aby otoczenie Agrypiny dodawao bodca jej
wyniosej dumie.
Te intrygi Sejana przy dosy podejrzliwym usposobieniu Tybe-
riusza osigay powoli swj cel. Kiedy w kilka lat pniej kapani
skadajc ofiary za ycie cesarza doczyli do tych modw synw
Germanika, Nerona i Druzusa, Tyberiusz wezwa do siebie kapanw
pytajc ich czy doczajc do modw ycie ludzi tak modych do
starego ulegli w tym probom albo grobom Agrypiny. Sejan stara
si wpoi cesarzowi przekonanie, e ju istnieje w Rzymie jakoby
stronnictwo Agrypiny. Pierwszym wyranym ciosem byo oskarenie
o obraz majestatu pary dawnych przyjaci Germanika i Agrypiny
Gajusza Syliusza i jego ony Sozji. Syliusz przez wiele lat
przyjani si z Germanikiem, a Sozja bya znana ze swego przywi-
zania do Agrypiny. Syliusz dla uniknicia wyroku popeni samobj-
stwo, natomiast Sozja zostaa skazana na wygnanie i konfiskat
majtku, z ktrego cz tylko pozostawiono dzieciom.
O wiele mocniej uderzyo Agrypin pozwanie, w kilka lat
pniej, przed sd jej ciotecznej siostry Klaudii Pulchry oskarenia
byy powane bezwstyd, cudzostwo, sztuki trucicielskie i kltwy
godzce w cesarza. I tutaj jak relacjonuje Tacyt (Roczniki IV 52)
zawsze butna Agrypina nie wytrzymaa. Udaa si do Tyberiusza
a zastawszy go przy skadaniu ofiar Augustowi wybucha, e nie
przystoi zabija bydlt ofiarnych ku czci boskiego Augusta tej
samej rce, ktra jego potomkw przeladuje. Miaa mu wedug
Tacyta wyrzuca, e nie szanuje jej, ktra pochodzi z krwi Augusta,
e Pulchra zostaa oskarona tylko dlatego, e jest gboko do niej
przywizana i e to samo byo przyczyn skazania Sozji. Ta
interwencja raczej rozdrania cesarza: Pulchra zostaa skazana.
Agrypina pogorszya jeszcze sytuacj, bo kiedy po skazaniu Pulchry
93
sama zachorowaa i cesarz j odwiedzi dalej robia mu wyrzuty
i prosia, eby pomg jej w osamotnieniu i zgodzi si na jej
powtrne maestwo. Jest jeszcze moda, a dla uczciwych niewiast
nie ma innej jak w maestwie pociechy, a na pewno s mczyni,
ktrzy za zaszczyt uznaj maestwo z wdow po Germaniku
i wzicie jej do domu wraz z dziemi. To dopiero miao zaniepokoi
cesarza, bo maestwo Agrypiny mogo mie konsekwencje poli-
tyczne, gdyby wcigno do rozgrywek o tron nastpn grup
ludzi. Cesarz opuci j bez dania odpowiedzi. Tacyt powouje si
tutaj na rdo tej informacji, znalaz j mianowicie w pamitnikach
Agrypiny Modszej, matki pniejszego cesarza Nerona.
Nie by to koniec intryg Sejana. Wedug Tacyta mia on nasa
do penej smutku i nieostronej kobiety ludzi, ktrzy udajc przyja
ostrzegli j, e przygotowano otrucie jej i e nie powinna niczego
bra do ust w domu cesarza (Tacyt, Roczniki IV 54). I doszo do
bardzo przykrej sytuacji, Agrypina siedzc przy stole obok cesarza
nie chciaa ruszy nic z jedzenia, a co gorzej nie wzia do ust
owocu z podanych jej przez samego cesarza. Ogromnie to pogor-
szyo spraw, Tyberiusz zrozumia, e go synowa posdza o truciciel-
stwo. Kiedy Tyberiusz po kilku latach opuci na trwae Rzym
i rzdzi pastwem ze swego paacu na Capri, wpywy Sejana i jego
intrygi jeszcze si wzmogy. Agrypina i mody Neron, ktrego przez
jaki czas uwaano za moliwego nastpc Tyberiusza zostali
otoczeni stra nadzorujc ich spotkania, korespondencj i ich
zachowanie jawne czy tajne. Doradzano im te po cichu ucieczk
pod opiek armii lub ludu, ale do tego skoni si nie dali. Wkrtce
jednak po mierci Liwii, matki Tyberiusza, cesarz nadesa do senatu
pismo obwiniajce synow o krnbrno i zuchwae sowa, a Nerona
o bezwstyd i miostki z chopcami.
Senat jednak przyj to milczeniem i nie postawi sprawy na
porzdku dziennym. Niektrzy senatorowie radzili czeka, bo cesarz
moe aowa pochopnej decyzji, a lud wystpi w obronie oskar-
onych woajc, e list jest sfaszowany i wymierzony przeciw
cesarzowi. Tyberiusz zgani za to senat, ale na razie nie zada
powtrnie postawienia wnuka i synowej przed sdem senatu.
Niedugo jednak trwaa ta wstrzemiliwo. Tyberiusz zesa
Agrypin na wysp Pandatari, Nerona na wysp Pontia, a wasnego
wnuka Druzusa zagodzi w podziemiach Palatynu. Wedug Swe-
94
toniusza z Agrypin obszed si ze szczeglnym okruciestwem.
Poniewa z waciw sobie odwag rzucaa mu obelgi po
skazaniu, kaza j wychosta, a gdy postanowia zamorzy si
godem kaza jej si wpycha jedzenie do ust. Ona jednak zdoaa
si zagodzi. Nieco inaczej opisuje to wydarzenie Tacyt twierdzc,
e ya jeszcze jaki czas po mierci Sejana ufajc, e cesarz
zagodnieje. Kiedy jednak nic si nie zmienio z wasnej woli
umara, chyba e jej take odmwiono pokarmw aby mc upozo-
rowa, e dobrowoln mier sobie obraa {Roczniki VI 25). Kasjusz
Dio jednak take podtrzymuje wersj samobjstwa Agrypiny.
Agrypin, podobnie jak poprzednio opisane Kornelia i Antonia,
szanowana bya przede wszystkim za wielodzietno i czysto
obyczajw. Agrypin podziwiano ponadto za energi, odwag
i mska decyzji. Tacyt dodaje nawet, wobec oszczerstw Tyberiusza
ju po jej mierci, e umara z rozpaczy po straceniu jej kochanka,
e Agrypin, nie znoszca rwnoci, a chciwa panowania, ju
z powodu tych mskich skonnoci wolna bya od kobiecych
przywar {Roczniki, tame). Wszystkie rda podkrelaj te, e
bya niezdolna do obudy i intryg.
Pozytywne bohaterki rzymskiej tradycji spotykay na og
dramatyczne losy. Antyczna historiografia miaa jednak tendencj
EI a nie szarzyzny dnia codzien-
nego. Kobiety rzymskie z k arystokratycznych miay te niewtp-
liwie wiksze moliwoci aktywnoci publicznej czy raczej poli-
tycznej.
Tragiczne te byy losy kobiet zwizanych z opozycyjnym
rodowiskiem filozofw okresu wczesnego cesarstwa. Trzy z nich
wystpujce we wszystkich prawie rdach rzymskich traktujcych
o epoce wczesnego cesarstwa pochodziy z jednej rodziny i jakby
utrwalay, a moe i udoskonalay model zachowania stworzony
przez pierwsz (chronologicznie) z nich_Am Starsz, on Cecyny
Petusa z krgu filozofw stoickich, kierunku jak wiadomo bardzo
rozpowszechnionego w Rzymie epoki cesarstwa. Arria znana jest
przede wszystkim z odwagi okazanej w ostatnich chwilach ycia,
dziki jednak zachowanej korespondencji Pliniusza Modszego
z Arri Modsz i jej rodzin mona zaczerpn wicej informacji
o yciu Arrii Starszej, a take o caej tej zadziwiajcej rodzinie.
Cecyna Petus nalea do grupy senatorskiej, wiemy e by konsulem
95
zastpczym w 37 r. n.e., a w 42 r. przebywa w Dalmacji u boku
legata Camillusa Scribonianusa, namiestnika dowodzcego stac-
jonujcymi tam dwoma legionami.
O rodzinie, z ktrej pochodzia Arria Starsza niewiele wiadomo,
bya w kadym razie spokrewniona czy spowinowacona z pisarzem
Persjuszem Flakkusem. Jedno z pierwszych podziwianych za-
chowa Arrii wizao si z jednoczesn cik chorob syna i ma
W obu wypadkach lekarze dawali jak najgorsze rokowania. Tak si
stao, e syn umar dosy szybko a ciko chory ojciec staie o niego
dopytywa. Arria zaja si pogrzebem syna, posza w pogrzebowym
orszaku i tak to wszystko urzdzia, e m si niczego nie domyli.
Co wicej tumic zy odpowiadaa na czste pytania ma, e
synowi lepiej, e odpoczywa, e zjad z apetytem posiek itp.
Poczem wychodzia z komnaty, eby si wypaka i wracaa do
ma z umiechnit twarz.
Piknie si tez Arria zachowaa przy nastpnej prbie losu.
Namiestnik Dalmacji Scribonianus przyczy si do organizowanego
w Rzymie spisku przeciwko cesarzowi Klaudiuszowi, ale nie
zdoawszy skoni do buntu swego wojska, uciek i popeni
samobjstwo, czy jak twierdz niektrzy zgin z rki onierza.
Wmieszany w te dziaania Cecyna Petus zosta zatrzymany i pod
stra przetransportowany do Rzymu. Ot Arria, kiedy miano go
wprowadzi na statek, bagaa onierzy, aby pozwolili jej pojecha
tym samym statkiem w charakterze sugi. Bo przecie trzeba bdzie
wzi kilku niewolnikw, tumaczya, eby go obsugiwali przy
stole, ubierali itp. A ona wszystko to zrobi sama jedna. A kiedy nie
uzyskaa zgody eskorty, wynaja d ryback i w tym maym
stateczku pyna za duym. Staa dzielnie po stronie ma w czasie
ledztwa, cho cieszc si przyjani wczesnej ony Klaudiusza,
Mesaliny, moga wyjedna dla siebie ask cesarza. Kiedy ona
Scribonianusa szykowaa si do zoenia zezna kompromitujcych
innych czonkw spisku, Arria zawoaa do niej pena pogardy,
a dziao si to w obecnoci cesarza: Ja mam ciebie sucha, ciebie,
w ktrej objciach zabito Scribonianusa, a ty yjesz?. Widocznie od
pocztku powzia decyzj zadania sobie mierci wraz ze skazanym
mem.
Zaniepokojona rodzina, a szczeglnie jej zi Trazea, prbowaa
j odwie od tego zamiaru. Trazea zapyta nawet, czy zgodziaby
96
si, jeeliby on kiedy musia umrze, eby jej crka zgina razem
z nim. Na to jednak Arria odpowiedziaa, e jeeliby jej crka ya
z nim rwnie dugo i w rwnej harmonii jak ona ze swoim mem,
uznaaby jej jednoczesn z nim mier za suszn. Bya odtd
szczeglnie pilnie strzeona przez rodzin i zauwaya to. Uprzedzia
krewnych, e upilnowa jej nie zdoaj, a uczyni jej mier tylko
trudniejsz i boleniejsz. Zerwaa si z siedzenia i uderzya gow
0 mur z tak si, e zemdlaa i z trudem j ocucono. I rzeczywicie,
kiedy skazano Cecyn, a on zwleka jakby z samobjstwem, wzia
miecz i wbia sobie w pier, po czym oddaa miecz mowi ze
siowamitfPetusie, to nie boli (Pliniusz Modszy, Listy III 16).
I wanie ten ostatni akt odwagi i ostatnie sowa Arrii stay si
symbolem szlachetnej mierci. Pliniusz jednak wyej ceni jej
odwan postaw w kole rodziny nie przeznaczon, jak pisze, dla
sawy u potomnych.
Jeden z nowoytnych historykw francuskich nazwa Roczniki
Tacyta Ksig piknych zgonw. Stao si bowiem obyczajem
w koach dworskich Rzymu, e skazani o obraz majestatu po
otrzymaniu wyroku sami sobie zadawali mier, nie czekajc na
siepaczy cesarza.
Nie zawsze jednak nawet bardzo lojalne i kochajce ony
towarzyszyy mom w ich ostatniej wdrwce.
Inaczej wanie potoczyy si losy crki Arrii, Arrii Modszej
1 wnuczki Fanni.
Arria Modsza bya crk Arrii Starszej, wysza za m za Traze
PetusaT znanego tilozota stoickiego, zwizanego z grup bdc
w opozycji do wadzy cesarskiej, zwolennika ustroju republikas-
kiego! Bya bardzo zaprzyjaniona z Pliniuszem Modszym i czsto
jest Wspominana w jego korespondencji. Trazea Petus, czonek
stanu senatorskiego, przeszed hierarchi urzdw do konsulatu
wcznie, ale tylko tyle podobno wiadomie unika dalszych
wysokich funkcji w administracji cesarstwa zarezerwowanych dla
byych konsulw. By to take rodzaj biernego protestu wobec
cesarstwa. Trazea Petus raczej nie wystpowa czynnie przeciwko
cesarzom, ale narazi si krytycznymi uwagami formuowanymi
i w senacie i przy innych okazjach w stosunku do rnych posuni
wadzy. W kadym razie cign na siebie niech Nerona i w kocu
w 66 r. n.e. zosta skazany na mier, a jego zi Helwidiusz
/ Kobiety antyku
97
Pryskus na wygnanie. Trazea godnie przyj wyrok i kaza sobie
przeci yy, Arria chciaa pj za wzorem matki i umrze wraz
z mem. Trazea jednak na to nie pozwoli, tumaczc jej, e nie
moe pozbawia crki matczynej opieki. Nie unikna jednak
wygnania za Domicjana ok. 93/94 r. i wrcia do Rzymu dopiero
po jego mierci. Zarwno Tacyt, jak i Pliniusz sawi jej wierno
mowi i rodzinie, wytrwao w nieszczciach i mdro.
Wreszcie trzecia z tej rodziny Fannia, crka Trazei Petusa
i Arrii Modszej, przesza rwnie cikie losy, wykazujc take
ogromny hart ducha i odwag. Wiemy o niej wicej ni o jej matce.
Oddana filozofii stoickiej, podobnie jak jej matka i babka, wysza za
m za Helwidiusza Pryskusa nalecego take do rodowiska
wyznawcw Stoi. Bya jego drug on. Kiedy Helwidiusz zosta
skazany na wygnanie w zwizku z oskareniem Trazei Petusa
posza z nim na wygnanie i ya przez duszy czas w Apollonii. Po
mierci Nerona, za Galby wrcia wraz z mem do Rzymu, ale nie
na dugo. Za panowania Wespazjana Helwidiusz zosta ponownie
wygnany z Rzymu i znw towarzyszya mu Fannia. Tym razem nie
dany jej by powrt z mem. Helwidiusz zosta zabity na rozkaz
Wespazjana, cho tego rodzaju wyroki byy rzadkoci za panowania
tego cesarza. Fannia zostaa wierna jego pamici i usiowaa
wspomnienie o nim utrwali dla potomnoci. Namwia wic
Herenniusa Senecjoria^ bliskiego take przyjaciela Pliniusza Mod-
szego, aby napisa biografi jej ma. A dziao si to ju za
panowania cesarza Domicjana, ktry, odmiennie od swego ojca
Wespazjana i brata Tytusa, powrci do zych praktyk schyku
dynastii julijsko-klaudyjskiej, terroru wobec rodzin senatorskich,
donosicielstwa i procesw o obraz majestatu. Obrazowo pisze
Tacyt o tej atmosferze na pocztku ywota Juliusza Agrykoli, ju
przecie w czasach lepszych, bo w okresie panowania Trajana.
Nawizuje do dawnej tradycji rzymskiej, opisywania zasug wielkich
ludzi i stwierdza, e potem to si zmienio: A ja teraz, majc zamiar
opowiedzie ycie zmarego czowieka, potrzebuj przebaczenia,
0 ktre nie musiabym prosi, gdybym chcia oskara. Tak okrutne
1 wrogie zasugom nastay czasy.
Czytamy, e Arulenus Rustykus napisawszy pochwa Trazei
Petusa, a Herenniusz Senecjon Helwidiusza Pryskusa, przypacili
to yciem. A sroono nawet przeciw ich ksikom; albowiem
98
triumwirom [urzdnikom sdowym] poruczono zadanie, aby dziea
tych najwietniejszych talentw spalili na forum, w miejscu spe-
niania egzekucji. Snad sdzono, e tym ogniem wytpi si glos
narodu rzymskiego, wolno senatu i wiadomo rodzaju ludz-
kiego, wypdziwszy ponadto nauczycieli filozofii i zesawszy na
wygnanie wszelk szlachetn umiejtno, aby nigdzie nic uczci-
wego na drodze nie napotka (Tacyt, ywot Agrykoli 2, tum. S.
Hammer).
Fannia zostaa wcignita w proces przeciwko Senecjonowi
take i dlatego, e obwiniony bronic si owiadczy, e dziaa na
jej prob. Zapyta j wtedy oskaryciel, czy to prawda od-
powiedziaa tak", na pytanie czy dostarczya autorowi materiaw
do tej biografii, odpowiedziaa twierdzco, natomiast na pytanie,
czyjej matka, Arria, o tym wiedziaa, odpowiedziaa nie". Pliniusz
opisujcy t jej postaw przed sdem twierdzi, e nie wymkno jej
si ani jedno sowo powodowane strachem. I posza za to po raz
trzeci na wygnanie, skazana take na konfiskat mienia. Fannia
uczynia jeszcze wicej dla pamici ma. Chocia owe pisma
zostay potpione uchwa senatu i przeznaczone na zniszczenie
zdoaa je uratowa przy konfiskacie mienia, ukry i zabra ze sob
na wygnanie. Uratowaa to, co, jak pisze Pliniusz, byo przyczyn
jej wygnania. Po mierci Domicjana wrcia do Rzymu. Pliniusz
wystpi w senacie z oskareniem tych, ktrzy przyczynili si do
mierci syna Helwidiusza z jego pierwszej ony. Nastpia burzliwa
debata w senacie, z opowieci o niej dowiadujemy si, e Arria
i Fannia i tutaj postpiy z waciwym sobie umiarkowaniem. Za
porednictwem zaprzyjanionych senatorw, zaday tylko moral-
nego potpienia winowajcw, ktre by zastpio istniejc dawniej
not cenzorsk, potpienia ze strony najwyszych urzdnikw, do
ktrych naleao czuwanie nad przestrzeganiem dobrych obyczajw.
Fannia umara okoo 107 r. w sposb godny jej ycia. Miano-
wicie pielgnowaa chor westalk, najpierw z wasnej inicjatywy,
bya to bowiem jej powinowata, a pniej na prob najwyszego
Kolegium Kapaskiego. Westalki bowiem nie miay prawa opusz-
czania swojej siedziby przy wityni Westy. Kiedy jednak zmuszaa
ktr do tego choroba, to powierzano j opiece jakiej godnej
zaufania matronie rzymskiej. Ot Fannia pielgnujc z oddaniem
westalk zarazia si, sdzc z opisu, grulic i niedugo potem
99
zmara zachowujc do koca jasno umysu i spokj. Bardzo
przywizany do niej Pliniusz uwaa jej mier za niepowetowan
strat dla spoeczestwa, podkrelajc czysto obyczajw, god-
no, energi i jednoczenie urok osobisty (Pliniusz Modszy, Listy
VII 1,SQ.
M/zorowe kobiety rzymskie, podobnie jak greckie, s cenione
za stosunek do obowizkw rodzinnych. W tych obowizkach s
jednak traktowane bardziej po partnersku i bior czynny udzia
w dziaaniu i myli swoich mw. Bardziej przypominaj kobiety
Sparty w okresie reform ni kobiety innych poleis greckich.j
\
ROZDZIA IV
Panie
lekkich
obyczajw
i dwuznacznych
zawodw
Kochanki
znanych
. ludzi
Jak wynika z przedstawionych w poprzednich rozdziaach
sylwetek kobiet zarwno Grecy, jak i Rzymianie cenili u kobiet
przede wszystkim wierno wizom rodzinnym i czysto obycza-
jw. To s cechy dodatnie podkrelane gwnie przez literatur
historyczn, ale take przez literatur pikn. Zwrmy jednak
uwag, e kobiety wybitne, cenione za swe cnoty wystpuj
przewanie w zwizku z opisem dramatycznych wydarze, w kt-
rych i one bray udzia. Znacznie czciej spotykamy si jednak
w literaturze antycznej z dziejami kobiet, wprawdzie te niezwykych,
ale cenionych za urod czy wdzik cechy zjednujce im mio
wielu, lub czasem nawet niewielu, ale wybitnych mczyzn. Nie
wyczuwa si w literaturze niechci lub pogardy dla tego typu
kobiet, czciej podziw lub po prostu zainteresowanie ich karier
yciow.
W najdawniejszych zachowanych zabytkach pimiennictwa
greckiego, w eposach Homerowych nie znajdziemy wzmianek
o prostytucji i chyba rzeczywicie w spoecznociach, ktre przed-
stawiono u Homera zjawisko to nie istniao. To nie znaczy, e nie
byo zwizkw pozamaeskich, przeciwnie, spr midzy Achil-
lesem i Agamemnonem, od ktrego opisu zaczyna si Iliada
wybucha wanie o brank. Do niewoli brano na wojnie kobiety,
rzadko mczyzn i jednym z ich przeznacze bya rola konkubiny
waciciela. W VI pieni Iliady, egnajc si z Andromach, Hektor
wyraa trosk przede wszystkim o los ony w razie klski trojaskiej:
Przy czym mnie bl nie tak ciki o losy Trojan przenika,
Ani o sam Hekab, ani o wadz Pryjama
Ani o braci rodzonych, tak licznych i tak szlachetnych.
Ktrzy w pyl ziemi si zwal pod nieprzyjaci ciosami
Jak o tw dol, gdy ciebie kto z spie/zbrojnych Achajw
W ptach plczc powlecze w dzie utraconej wolnoci.
(w. 450-455, tum. K. Jezewska)
Hektor tu mwi o cikiej pracy, ktra j moe czeka, ale
czsto kobiety musiay te peni rol kochanek. To przeznaczenie
czci przynajmniej niewolnic utrzymao si przez ca staroytno.
Rozwina si te prostytucja w pewnej mierze zreszt zasilana
wanie przez niewolnice lub bye niewolnice. Najdawniejsze jednak
powiadczenia prostytucji dotycz grostytucji witynnej wicej
102
si w Grecji z kultem bogini Afrodyty. Wzmianki o prostytucji
witynnej pojawiaj si" Ju"w"rdach dotyczcych V! w. p.n.e.,
pniej syszymy o tym zjawisku czciej. Byy to kobiety w subie
wityni, co do ich statusu czy byy to niewolnice wityni czy
suebne wityni trwa dyskusja. W kadym razie dziaay
w subie wityni. Nieco pniej pojawiaj si domy publiczne,
szczeglnie w miastach portowych o szerokim zasigu handlu, jak
RrynTy Ateny. Ich personel rekrutowa si gwnie z niewolnic.
To samo zjawisko istniao i w okresie hellenistycznym i w okresie
rzymskim. Z tych pniejszych okresw znamy nawet stosunkowo
dobrze funkcjonowanie tych domw, opaty, opodatkowanie, w ru-
inach Pompejw zachowa si nawet taki dom.
Jednak nie zjawisko zawodowej prostytucji niskiego poziomu
odgrywao szczegln rol w kulturze greckiej. Mona nawet
zaryzykowa twierdzenie, e wobec istnienia niewolniczej suby
kobiecej w zamoniejszych domach, prostytucja zawodowa od-
grywaa mniejsz rol ni w innych tego typu spoecznociach.
Jak to ju jednak podkrelono w rozdziale I, w zwizku z nisk
pozycj kobiety w uksztatowanej ju strukturze greckich poleis
pojawia si grupa kobiet spoza spoecznoci obywatelskiej okrelana
jako hetairai^ co oznacza dosownie towarzyszki", a pozycja ich
bya w pewnym sensie podobna d~~pozycjT kurtyzan czasw
nowoytnych. Hetery greckie, znane nam dziki specyfice rde
gwnie z Aten, nie pochodziy ze spoecznoci obywatelskiej. Byy
zawsze obcego pochodzenia, czsto bye niewolnice. Na og
byy to kob]ety~^widJdei_umd2ieJ_Qgxomny4n-4jj-oJ<;u osobistym,
a przede wszystkim wysokiego poziomu umysowego i o znacznie
lepszym wyksztaceniu ni przecitne kobiety obywatelki nawet
l wyszych grup spoecznych. W procesie przeciwko Neairze,
o ktrym obszerniej bdziemy mwi nieco dalej, jej obroca
wypowiedzia zdanie, przytoczone wyej na s. 13, ktre jest
cytowane z bardzo rnymi interpretacjami, we wszystkich pracach
o kobietach greckich, a dotyczy znaczenia heter, konkubin i legal-
nych on w yciu czowieka.
Hetery byy te jedynymi kobietami biorcymi udzia, jako
gocie, w synnych greckich sympozjach ucztach elity intelek-
tualnej i politycznej, gdzie spdzano czas na dyskusjach filozoficz-
nych, literackich i tym podobnych.
103
iierwsz znan nam z imienia tego typu kurtyzan bya
yRodopis7)o ktrej obszernie pisa Herodot i jej te zapewne dotyczy
^jeBefrzzachowanych fragmentw utworu poetki greckiej z wyspy
Lesbos, Safony. Nazywaa si ona Doricha, a imi Rodopis stao si
zapewne jej przydomkiem. Pochodzia z Tracji i bya niewolnic
niejakiego ladmona z wyspy Samos. Wedug Herodota jako towa-
rzysza niewoli miaa sawnego bajkopisarza Ezopa. Herodot prze-
prowadza umiejtnie dowd, e Ezop nalea pierwotnie do tego
ladmona. Ezop zosta stracony w Delfach na skutek faszywego, jak
wynika z dalszego cigu, oskarenia o witokradztwo. Bogowie
jednak rozgniewali si o to na Delfijczykw i zesali na nich plag,
ktr wedug wyroczni mona byo zaegna tylko zapaceniem
ceny tej przelanej krwi osobie, ktra zgosi si po to odszkodowanie.
I wreszcie zgosi si wnuk ladmona, std wniosek, e Ezop by
niewolnikiem ladmona. Wrmy jednak do dziejw Rodopis.
ladmon by zapewne czowiekiem zamonym i albo niewolnikw
swoich ksztaci, albo te kupowa ju wyksztaconych. Nie tylko
bowiem Ezop, ale i Rodopis oznaczaa si wysokim poziomem
umysowym, a nie tylko urod. Rodopis przybya do Egiptu przy-
wieziona tam przez swego waciciela, na ktrego miaa zarabia
prostytucj. Zostaa jednak kupiona za du sum i wyzwolona
przez Charaksosa, brata Safony. Ta mio Charaksosa do Rodopis
nie znalaza uznania w oczach jego siostry. Herodot wspomina, e
po powrocie Charaksosa na Lesbos Safona w jednym ze swoich
utworw obrzucia go wyzwiskami. W zachowanej spucinie
Safony nie mamy tego poematu. Dwa utwory jednak odzyskane
w piaskach Egiptu dotycz tej chyba mioci Charaksosa. (Frg. 5):
Dzi bagam was: Cypry do, Nereidy,
Niech mj brat zdrowy powrci do domu
I wszystkie pragnienia zrealizuje
Niech mu si speni!
Niech bdw swych wyrzeknie si na zawsze
i niesie rado wszystkim przyjacioom
a wrogom gorycz. Niech aden wrg jemu
nie przetnie drogi.
A mnie wybierze na wiernego druha
wyzwalajc z wizw czarnego smutku
zniewaone serce, ktre konao.
Bardzo cierpiao.
104
Najadam si tyle wstydu, tyle sw
Syszaam i plotek wci powracay
jak ze wspomnienia...
Ale usysz mnie, jeli kiedykolwiek
moje pieni cieszyy twoje serce,
uchro nas, Cyprido, przed czarn noc
oddal wszelkie zo
(frg. 5).
Afrodyto, surowo j potraktowaa
i oni z niej kpili
A Doricha chwalia si,
e po raz drugi pozyskaa
mio kochanka
(frg. 15, oba w tum. N. Chadinikolau).
Echo tych alw Safony odzywa si w Hero/dach Owidiusza,
poety I w.:
List pitnasty, Safo do Faona,
Czyby Fortuna, od pocztku mi przeciwna, miaa by dla mnie
nadal okrutna? Sidmy zaczynaam rok, kiedym zami oblewaa
koci mego ojca, tak przedwczenie zebrane. Potem mj brat
zapon, zwyciony mioci do nierzdnej dziewki, utraci majtek,
narazi si na pomiewisko i wstyd. Zuboay przecina dotd chyymi
wiosami lazurowe tonie i haniebnie strwonione bogactwa pragnie
teraz odzyska w haniebny sposb. Mnie take nienawidzi, bom
czsto go napominaa i wiernie mu udzielaam dobrych rad. Tak
to mam nagrod za m szczero, za me serdeczne przestrogi.
(tum. W. Markowska).
Wedug Herodota hetery w Naukratis odznaczay si ogromnym
urokiem. Rodopis staa si jednak sawna w caej Grecji. Po
wyzwoleniu pozostaa w Egipcie i dosza do wielkiej fortuny.
Tradycja egipska przypisywaa jej nawet wzniesienie jednej z pira-
mid. Tej wersji Herodot nie przyjmuje i przeprowadza bardzo
umiejtnie rozumowanie, ktre go skonio do wtpliwoci. Ot
Rodopis chciaa ufundowa w jednym z sanktuariw Grecji monu-
ment, ktry by uwieczni jej wspomnienie. Powicia w wityni
wizk spiowych ronw (obe/oi) z dziesiciny swego majtku
105
i ofiarowaa je sanktuarium Apollina w Delfach. Mona je byo
jeszcze oglda w czasach Herodota. By to dar wielkiej wartoci,
jeeli jednak, pisze Herodot, z tego daru przedstawiajcego warto
jednej dziesitej majtku hetery obliczy cao jej majtku, to bya
to fortuna wielka dla Rodopis, ale niedostateczna dla wzniesienia
piramidy.
O heterach okresu klasycznego Aten wiemy wicej. Miay one
czsto ycie nie mniej barwne ni Rodopis i przyjaci wrd elity
intelektualnej miasta. Warto tu przedstawi losy dwch z nich
znanych przede wszystkim z mw sdowych z IV w. p.n.e. i z licz-
nych anegdot u pnjejgsyeh pisarzy.
Jedn z nich by^Frynejjrodzona w Thespiai w Beocji w 371
r. p.n.e. Dostaa si do Aten jako dziecko i z pocztku ya
w wielkiej biedzie, utrzymujc si ze zbierania zi. Bardzo wczenie
zostaa heter, bya bowiem niezwykle pikna, rne historyjki
0 niej podkrelaj przede wszystkim pikno jej ciaa. Odznaczaa si
te du inteligencj, dowcipem i umiarkowanym sposobem bycia.
Jej stroje zakryway j szczelnie, nie uczszczaa te do publicznych
kpieli, nie atwo wic byo zobaczy j nag i w peni oceni jej
urod. Opowiadano, e tylko podczas wielkich wiat w Eleusis
1 wit ku czci boga mrz Posejdona zdejmowaa wierzchnie
okrycie i tak wchodzia do morskiej kpieli. Nie uywaa te adnej
szminki. Jeden z autorw staroytnych opowiada, e kiedy prezy-
dowaa podczas uczty, na ktrej byo wiele innych heter, za-
proponowaa wtedy, eby wszystkie obecne kobiety zwilyy wod
twarze. Skutek tego by bardzo niekorzystny dla innych, poniewa
wyszy z tego z rozmazan na twarzach szmink; uroda Fryne
odniosa w tej prbie zwycistwo. Saw szczegln przynioso jej
wystpienie obrocze mwcy ateskiego Hyperejdesa. Bya Fryne
oskarona o bezbono, skazanie mogo doprowadzi do kary
mierci. Hyperejdes, widzc, e traci szans uzyskania dla niej
uniewinnienia sprowadzi j przed trybuna, zerwa z niej szat,
obnaajc jej piersi, i wtedy wobec oszoomionych jej piknoci
sdziw wezwa do litoci wobec tej kapanki bogini mioci
i uzyska wyrok uniewinniajcy. Postanowiono jednak te, e odtd
nie wolno adnemu mwcy wdawa si w ale, a podsdnych nie
wolno sprowadza przed sdziw.
Fryne bya bardzo wybredna w doborze swoich przyjaci.
106
T
Mia by jej kochankiem synny rzebiarz Praksyteies, ktry wzi ja
za model posgu Afrodyty z Knidos, a take wykona dwa jej posgi
ze zota, jeden dla wityni w Delfach, a drugi dla jej rodzinnego
miasta, Thespiae. Do jej bliskich przyjaci mia te nalee mwca
Hyperejdes, take inni mwcy i pisarze, by midzy nimi rwnie
czonek areopagu (rada skadajca si z byych archontw). Bywali
te wrd bliskich jej mczyzn i zwykli obywatele Aten, cho na
og obracaa si wrd elity intelektualnej. Syna te z dowcipu,
polegajcego czsto na nie dajcej si przetumaczy grze sw.
Jedna z anegdot tego typu zachowana w ywotach i pogldach
synnych filozofw Diogenesa Laertiosa wskazuje na bliskie stosunki
Fryne z filozofem Ksenokratesem z Chalcedonu, a by on czowie-
kiem niezwykle umiarkowanym i cieszy si w Atenach powszech-
nym szacunkiem. Wedug relacji Diogenesa Laertiosa Fryne po-
stanowia nawiza z nim intymne stosunki i spotkawszy go niby
przypadkiem opowiedziaa, e zostaa porzucona przez przyjaciela
i nie ma si gdzie schroni. Ksenokrates przyj j do siebie
i ofiarowa jej wsplne oe, jedyne, jakie posiada. Kiedy nazajutrz
dopytywano Fryne, jak si jej udao, odpowiedziaa, e wraca nie
od mczyzny (ap'andros po grecku), ale od posgu (ap'adriantos).
Kiedy jej kto ofiarowa niewielk ilo wina, zaznaczajc, e jest to
wino dziesicioletnie, odpowiedziaa podobno, e jak na ten wiek
to jest ono bardzo mae. Podobno te kiedy ju przestaa by moda,
twierdzia, e moszczu winnego sprzedaje si wicej ze wzgldu na
zwizane z nim nadzieje. Dosza te Fryne do znacznej fortuny,
cho nie zawsze braa due honoraria. Jej ceny byy bardzo
rnorodne. (O jej bogactwie wiadczy moe przytoczona przez
Atenajosa wypowied, e odbuduje zburzone przez Aleksandra
Macedoskiego Teby, jeeli Tebaczycy zgodz si umieci napis,
e Aleksander Teby zburzy, a hetera Fryne odbudowaa. Nie wiemy
kiedy i gdzie Fryne zmara. Anegdota o odbudowie Teb wiadczy,
e okoo 316 r. p.n.e. jeszcze y, ^_^_^^
Znacznie dokadniej znamy yciory^Neairy)poniewa zachowaa
si w korpusie mw Demostenesa mowa przeciwko Neairze w spra-
wi. nielegaJnego przywaszczenia przez ni obywatelstwa Aten.
Niestety nasze wiadomoci pochodz z mowy oskaryciela, nie
znamy obrony. Zapewne wic nagromadzono w tej mowie wszystko,
co mona byo zego powiedzie o niej i ojej mu Stefanosie. Zreszt
107
gwnym celem zarzutw by wanie Stefanos, ktremu sprawa
przeciwko Neairze moga grozi postpowaniem take wobec niego.
W wietle mowy Neaira wydaje si heter niszej klasy ni Fryne,
take gronu ludzi, z ktrymi miaa do czynienia daleko byo do elity
intelektualnej z otoczenia Fryne. Moe jednak wanie ten yciorys
jest bardziej typowy dla heter ateskich ni niezwyko Fryne.
Neaira zostaa oskarona, e zostaa on Stefanosa, chocia
nie jest Atenk (w IV w. maestwo wane z punktu widzenia
prawa attyckiego mg zawrze obywatel ateski jedynie z obywa-
telk Aten i tylko dzieci z takiego maestwa miay obywatelstwo
ateskie) i e podstpnie zapisano jej dzieci do fratrii jakby byy
dziemi dwojga obywateli.
Dla przeprowadzenia dowodu oskaryciel bardzo dokadnie
przedstawia losy Neairy, powoujc si na licznych wiadkw dla
udokumentowania podanych przez siebie faktw. A szo o dowd,
e Neaira i Stefanos zamali dwa obowizujce prawa, za co groziy
powane kary:
1) cudzoziemiec, ktry zalubi Atenk lub cudzoziemka, ktra
polubia Ateczyka, podlegali karze sprzeday jako niewolnicy, ich
partnerowi grozia kara pienina tysica drachm;
2) Ateczykowi, ktry wydaje za m za obywatela ateskiego
cudzoziemk, twierdzc, e to jego crka czy osoba, nad ktr
sprawuje opiek jako kyrios, grozio pozbawienie praw obywatels-
kich i konfiskata dbr.
Najpierw wic oskaryciel stara si dowie, e Neaira jest
cudzoziemk. Siedem modziutkich dziewczt, wrd nich Neaira,
zostao kupionych przez Nikaret, wyzwoleniec mieszkaca Elei
Charisiosa. Nikareta miaa wyjtkow umiejtno rozpoznawania
przyszej urody u maych dziewczynek i potrafia da im wyksztacenie
odpowiednie dla ich przyszego zawodu. Przedstawiaa dziewczynki
jako swoje crki, aby zyska lepsze ceny u klientw. Kiedy za ju
wykorzystaa ich urok wczesnej modoci sprzedaa wszystkie siedem.
Oskaryciel podaje ich imiona, najwicej miejsca powicajc poza
Neaira Metanirze. Ot nabywca Metaniry Lysias, chcia przepro-
wadzi inicjacj swej niewolnicy w misteria eleuzykie. Na jego
prob do Eleusis udaa si Nikareta z Metanir, towarzyszya im take
Neaira. Lysias wstydzi si je zabra do swego domu, gdzie przeby-
way jego ona i matka. Umieci je wic w domu swego przyjaciela.
108
Innym razem przybya Nikareta z Neair w wita panatenajskie.
Podczas obu pobytw odbyway si uczty, w ktrych braa udzia
Neaira jako hetera. Udzia w uczcie by wic uznawany za dowd
uprawiania prostytucji. Potem Neaira dziaaa w Koryncie, gdzie
bya oglnie znana, wymienia si dwch jej kochankw poet
Ksenokiidesa i aktora Hipparcha, ktrzy wynajli jej usugi. Oskar-
yciel przytoczy wiadectwo Hipparcha, ktry te fakty potwierdzi
i doda, e i w Koryncie Neaira braa udzia w bankietach z nim
i z Ksenoklidesem. Bya jednak Neaira kosztown towarzyszk ze
wzgldu na wymagania jej wacicielki Nikarety. Tote jej dwaj
nastpni kochankowie, jeden z Koryntu, a drugi z Leukas, uznali,
e zamiast paci Nikarecie za usugi Neairy lepiej wyda jedno-
razowo wiksz sum i j kupi. Nabyli wic Neair jako niewolnic
wsplnie za trzydzieci min, co byo cen bardzo wysok (ceny
niewolnikw w tym okresie wynosiy przecitnie okoo 200 drachm).
Korzystali obaj, jako waciciele z usug Neairy, a do momentu,
w ktrym postanowili si oeni. Musieli pozby si Neairy, ale
postpili wobec niej przyzwoicie, zaleao im, eby nie uprawiaa
nadal swego procederu w Koryncie, ale nie chcieli te jej sprzeda
byle jakiemu handlarzowi prostytutek. Zaproponowali zatem, eby
ich kochanka wykupia si z niewoli. Zapacili za ni trzydzieci
min, ot dziesi min jej daruj, kady po pi, a pozostae
dwadziecia niech uzbiera i uzyska wyzwolenie. Neaira sprowadzia
do Koryntu wielu swoich dawnych kochankw, midzy innymi
Ateczyka Fryniona, znanego zreszt z rozpusty i rozrzutnoci.
Przekazaa mu pienidze zebrane u innych przyjaci, swoje drobne
oszczdnoci, on wyrwna sum do 20 min i wrczy jej wa-
cicielom. Uzyska wyzwolenie Neairy zawierajce jednak warunek,
e nie bdzie uprawiaa swego procederu w Koryncie. Zabra wic
Frynion Neair do Aten. Bya odtd wolna, ale miaa status
cudzoziemki mieszkajcej w Atenach. Oskaryciel dowodzi, e jako
wyzwolenica dalej uprawiaa prostytucj. Towarzyszya Frynionowi
we wszystkich hulankach. Nawet wiadkowie sprowadzeni przez
oskaryciela stwierdzili, e podczas jednego z takich bankietw
Neaira upia si, kiedy za Frynion zasn, z Neair zbliali si rni
gocie, a nawet niewolnicy gospodarza, ktrzy posugiwali przy
stole.
To nie koniec przygd Neairy. Towarzystwo Fryniona jej nie
109
odpowiadao, traktowa j jak prostytutk (w pojciu greckim
hetera znajdowaa si na wyszym poziomie ni zwyke prostytutki),
nie kocha jej tak, jakby chciaa i nie spenia jej kaprysw.
Oskaryciel przyczernia charakter Neairy. Z tego, co powiedzia
0 Frynionie wczeniej, mona domyli si, e odbija niekorzystnie
od dotychczasowych przyjaci hetery. Neaira opucia dom Fry-
niona, zabierajc stroje i biuteri, ktre od niego dostaa, a take
dwie dla niej kupione niewolnice i ucieka do Megary. Przebywaa
tam dwa lata, ale nie moga utrzyma domu na poziomie, do
ktrego bya przyzwyczajona. Z natury bya rozrzutna, Megarejczycy
wedle powszechnej opinii raczej skpili, a e byy to czasy wojny
midzy Atenami a Spart, wic niewielu do Megary przybywao
obcych. Do Koryntu Neaira wrci nie moga, zamanie warunku
wyzwolenia grozio powrotem do niewoli.
Po zawarciu pokoju zesza si Neaira ze Stefanosem, ktry na
pewien czas przyby do Megary i zamieszka u niej jako hetery.
Syszc o jej nieszczciach i jej obawie przed zemst Fryniona,
obieca jej opiek i ochron. Wedug oskaryciela przyrzek jej
maestwo i uznanie jej dzieci za swoje. Przywiz j do Aten wraz
z dwoma synkami i creczk znan pniej pod imieniem Fano.
Zainstalowa si z ca t rodzin w niewielkim skromnym domu,
ktry zdaniem oskaryciela stanowi cay majtek Stefanosa. Miao
to dwojaki cel: uzyskanie za darmo piknej kochanki, a zarazem
czerpanie zyskw z dalszej jej dziaalnoci jako hetery. Frynion
usiowa odebra Neair, ale Stefanos j wybroni, stwierdzajc
z dwoma jeszcze porczycielami, e jest kobiet woln. Dalej wic
ya ze Stefanosem, uprawiajc, wedug oskaryciela, nadal swj
proceder, tyle e za wysz cen, gdy stwarzaa lepsze pozory jako
ona Stefanosa.
Trzeba przyzna, e ta cz mowy oskarycielskiej, godzca tu
1 w wielu innych przytaczanych wydarzeniach szczeglnie w moral-
no Stefanosa, budzi wiksze wtpliwoci ni opowie o kolej-
nych etapach kariery Neairy. Jak wiele innych procesw tego
okresu, tak i ten ma pewien podkad polityczny. Szo wyranie
przynajmniej o zniesawienie, jeli nie skazanie stronnika przeciw-
nikw politycznych. W nastpstwie sporu midzy Stefanosem
a Frynionem, ktry zamierza oskary Stefanosa nie tylko o bez-
prawne zabranie Neairy, ale i o przechowanie zabranej przez ni
110
z jego domu wasnoci, odby si sd polubowny za spraw
przyjaci obu stron.
Wyrok by kompromisowy: Neaira miaa pozosta wolna i mie
swobod postpowania, wasno zabran z domu Fryniona z wy-
jtkiem strojw, biuterii i dwch niewolnic nabytych dla jej obsugi
miaa zwrci Frynionowi i wreszcie jej mioci mieli si zgodnie
dzieli Stefanos i Frynion. Miaa na zmian przebywa t sam
liczb dni u jednego i u drugiego. Jej utrzymanie zapewniali te na
zmian kady w okresie jej pobytu w jego domu. I znw potem
odbyway si uczty w obu domach, wraz z przyjacimi i stale
w obecnoci Neairy. Jeszcze jeden dowd, e nadal bya heter.
Jak wida z opisu dziejw Neairy ycie heter nie zawsze byo takim
pasmem powodzenia i luksusu, jak wynika czasem z anegdot
utrwalonych przez pisarzy antycznych. Zreszt nawet wspaniaa
Fryne nie unikna procesu o bezbono.
Nie koniec to jednak trudnego ycia Neairy, ktre zaciyo
take na losach jej crki Fano. Stefanos wyda za m Fano jako
swoj crk za obywatela ateskiego Frastora z posagiem trzydziestu
min. Fano, wedug nieubaganego oskaryciela, przyzwyczajona do
swobodnego trybu ycia swej matki nie umiaa si przystosowa do
swego pracowitego i oszczdnego ma. Frastor dowiedzia si te,
e Fano nie bya crk Stefanosa z jego poprzedniego maestwa,
jak mu ten powiedzia, lecz crk Neairy. Po roku wic maestwa
wyrzuci Fano z domu, cho bya w ciy, nie oddajc posagu.
Stefanos wystpi z procesem o zwrot posagu, Frastor odwzajemni
si oskareniem Stefanosa o wydanie za Ateczyka cudzoziemki
/ podaniem jej za swoj crk. Kara za to moga by dotkliwa
ntimia (pozbawienie praw) i konfiskata majtku. I znw zawarto
kompromis, obie strony zrezygnoway z wszczynania procesw.
Nawet w pewnym momencie Frastor wzruszony opiek, jak
podczas choroby otoczyy go jego bya ona i Neaira, uzna dziecko
urodzone przez Fano za swoje. Nie zdoa go jednak zapisa do
Iratrii i swego rodu, sprzeciw wywoao pochodzenie Fano.
Mowa oskarycielska przedstawia zreszt dalsze perypetie
Sefanosa i Fano, zarzucajc temu pierwszemu dopuszczenie si
Mantay wobec kolejnych kochankw Fano, a dziewczynie upra-
wianie patnej mioci. Wyda j drugi raz za m znw za Ateczyka
Theogenesa, majcego peni wane zadanie religijne, wybranego
111
na archonta basileusa (krla), sprawujcego tradycyjnie najwysz
funkcj religijn. Fano jako jego ona braa te udzia w tych
obrzdach w uroczyste wita pastwowe. Byy to pozostaoci
dawnych funkcji sakralnych krla i jego ony w procesie
przeciwko Neairze podkrelone s wszystkie moliwe momenty
majce dowie bezczeszczenia starodawnych obyczajw i praw
przez kobiety obcego pochodzenia i na dodatek hetery. Theogenes
te odesa Fano podobno zagroony procesem o wprowadzenie
cudzoziemki do tak zaszczytnych funkcji sakralnych. Nie wiemy,
jakim wyrokiem proces si skoczy.
Z yciorysu Neairy, jeeli nawet przyjmiemy, e oskaryciel
w swym katalogu podoci Neairy i jej rodziny wiele przesadzi,
wynika jeden niewtpliwy wniosek: htery, cho miay pozycj
0 wiele wysz ni zwyke prostytutki, nie miay w zasadzie
moliwoci wejcia w spoeczno obywatelsk Aten. Tylko zupenie
wyjtkowa uroda i wyjtkowy umys pozwalay niektrym zyska
trwae miejsce wrd elity intelektualnej Aten. Musiay jednak
w tym celu zdoby staego i szanowanego towarzysza, albo wielki
majtek jak Fryne.
W znacznie gorszej sytuacji znajdoway si zwyke prostytutki,
jak na przykad dziewczta z domu prowadzonego przez Nikaret,
a take wiele kobiet, ktrych dziaalno zawodowa suya rozrywce
1 zabawie mczyzn, jak tancerki, fletnistki czy harfistki. Czsto
zarwno w literaturze, jak i w dokumentach, inskrypcjach i papiru-
sach tak ze wiata greckiego, jak i rzymskiego czytamy o towa-
rzyszcych ucztom mczyzn kobietach umilajcych im czas. Jeli
hetery wysokiej klasy wnosiy do owych biesiad nie tylko swj
urok, ale i udzia w interesujcej rozmowie i uczonych dysputach,
to przecie na niektrych towarzyskich spotkaniach mczyzn nie
zawsze poziom uczestnikw by a tak wysoki. Zreszt dobra
muzyka, recytacja poezji przy wtrze muzyki byy rozrywk lubian
rwnie przez elity intelektualne.
Tu nasuwa si pytanie, jaki by status prawny i pozycja
spoeczna owych przedstawicielek lekkiej muzy. Nie moemy tu
jednak da jednoznacznej odpowiedzi dla caego wiata antycznego.
Nawet dla tych terenw i okresw, dla ktrych pozornie nie brakuje
nam rde Ateny V i IV w. p.n.e., Egipt hellenistyczny i rzymski,
Rzym pnej republiki i cesarstwa nie zawsze mona ustali jaki
112
by status prawny tych kobiet. Z duym jednak prawdopodobies-
twem mona twierdzi, e przewaay w tej grupie zawodowej
niewolnice lub bye niewolnice, ktre uzyskay wolno drog
wyzwolenia. Wystarczy tu przypomnie, e wacicielka dziewczt,
spord ktrych wysza Neaira, bya wanie wyzwolenic. Przede
wszystkim w zamonych domach zarwno greckich (gwnie zreszt
ju w okresie hellenistycznym), jak i rzymskich wiele wasnych
niewolnic byo szkolonych w muzyce czy piewie.
W domu dioikety Egiptu, Apolloniosa, bardzo wysokiego
urzdnika na dworze Ptolemeusza II, znaczn cz personelu
kobiecego domu stanowiy wanie tancerki czy harfistki, niewol-
nice, znane nam z tzw. Archiwum Zenona zarzdzajcego
czci wielkiego majtku Apolloniosa. Wzmianki o tego typu
niewolnicach spotykamy te w komediach, w dokumentach, w sa-
tyrach Marcjalisa czy Juwenala, take w Satyrykach Petroniusza.
W Grecji klasycznej takiego typu wielkie domy" naleay do
rzadkoci. Przygotowujc jednak jak uroczysto rodzinn czy
uczt mona byo wynaj personel kucharzy, obsug przy
stole, cukiernikw, tancerki itp. Byy to te czsto niewolnice
wyszkolone przez waciciela i przez niego wynajmowane. Nie
mona jednak wykluczy, e wrd tego typu grup zawodowych
byy te i dziewczta wolne z uboszych grup spoecznych. Nie
byo to zajcie otoczone szacunkiem nawet przez hodujcych
swobodzie Grekw, w Rzymie zajcie to byo pogardzane. Jednak
i w Rzymie, mimo istnienia w tradycji i w literaturze owych
wzorcowych postaci kobiecych, o ktrych bya mowa w poprzednim
rozdziale, nie brako kobiet o nieco innej moralnoci, czy moe
lepsze bdzie okrelenie nie stosujcych si do owych zasad
moralnoci.
I tu znw nie zawsze mona odrni prawd od potwarzy.
Najlepszym przykadem takiej niepewnoci bdzie chyba posta
bardzo znana u schyku republiki Serwilia, matka Marka Brutusa,
pniejszego zabjcy Juliusza Cezara, pomawiana przez wsp-
czenyff Je] 7 pniejszych pisarzy o bardzo bliskie stosunki
z Cezarem. Serwilia urodzia si okoo 100 r. p.n.e. Bya wnuczk
Kwintusa Serwiliusza Caepio, konsula z 106 r. p.n.e., bardzo
aktywnego stronnika arystokracji senatorskiej. By on oskarony
o spowodowanie klski Rzymian w bitwie z Cymbrami pod Arausio,
H Kobiety antyku
113
take o sprzeniewierzenie zota tuluzaskiego (upw ze zdobytego
miasta Tolosa, dzi Tuluza), wreszcie skazany w jednym z procesw
zmar w 103 r. p.n.e. na wygnaniu. Te losy dziadka Serwilii ze
strony ojca s istotne dla dziejw jego potomkw, a wic i naszej
bohaterki. By on do koca zwizany z obozem senatorskim
i oskarony przez ludzi ze stronnictwa przeciwnego, midzy innymi
trybuna ludowego Apulejusza Saturnina, ktry odegra tak wielk
rol w utorowaniu drogi Mariuszowi. Ojciec Serwilii, take imieniem
Kwintus, by wiernym synem swego ojca, ktrego losy chcia
pomci.
Pocztkowo by blisko zwizany z Markiem Liwiuszem Druzu-
sem, bardzo ambitnym politykiem z tego samego kierunku, ktry
reprezentowali Serwiliusze. Druzus polubi zreszt jedn z sistr
Serwiliusza, a swoj siostr Liwie da mu za on. Byli wic
szwagrami, mona by rzec podwjnie. Dzieje tych maestw midzy
rodzinami sojusznikw politycznych s te bardzo interesujce
z punktu widzenia pozycji i losu kobiet z wyszych grup spoecznych
Rzymu w tym okresie. Ot przyja midzy szwagrami zmienia si
w zacit wrogo, ktra zdaniem pisarzy staroytnych zacza si
od spraw personalnych w gruncie rzeczy o niewielkim znaczeniu,
a rozwina si w zaciek walk polityczn. Kiedy w 102 r. p.n.e.
dobra Kwintusa Serwiliusza Starszego zostay po jego wygnaniu
wystawione na licytacj, Liwiusz Druzus stara si odsun wszys-
tkich potencjalnych nabywcw i porni si ze szwagrem, poniewa
ten naby na tej licytacji piercie swego ojca. A e Druzus by
niezwykle gwatownego i autorytatywnego charakteru, rozwid
si od razu z Serwili i zmusi szwagra do rozwodu ze swoj siostr,
ktr wyda potem za Marka Porcjusza Katona. Caa ta historia
pochodzi rzecz jasna z nieco plotkarskich przekazw staroytnych
i trudno stwierdzi z ca pewnoci, co byo przyczyn, a co
skutkiem wrogoci. Niemniej jednak rzuca to wiato na powizanie
spraw osobistych i politycznych w tym rodowisku, a take na
zaleno losw kobiet od koneksji politycznych ich ojcw i braci
z ich mami czy kandydatami na mw. Burzliwe dzieje republiki
tego okresu doprowadziy do klski i mierci Liwiusza Druzusa,
ktrego dziaalno spowodowaa tzw. wojn sprzymierzecz,
powstanie wikszoci sprzymierzecw italskich przeciwko Rzy-
mowi. Serwiliusz Caepio zgin w zasadzce w trakcie tej wojny.
114
W ten sposb Serwilia bardzo wczenie osierocona i po-
zbawiona najbliszych krewnych wychowywaa si razem z przy-
rodnim rodzestwem (dziemi jej matki z maestwa z Porcjuszem
Katonem) w domu swego wuja Liwiusza Druzusa. Bya najstarsza
z rodzestwa, i to te moe byo rdem jej wczesnej dojrzaoci
i autorytetu, jaki sobie zyskaa w rodzinie i w rodowisku i ktre
jej day specjaln pozycj wrd wspczesnych jej kobiet. Wszys-
tkie rda podkrelaj jej wiejki wpyw na przyrodniego brata
Katona Modszego, jednej z czoowych postaci Rzymu schyku
republiki.
Pierwszym mem Serwilii by Marek Juniusz Brutus (umar
w 78 r. p.n.e) i z tego maestwa urodzi si Marek Brutus, drugim
synem by Decimus Juniusz Silanus, konsul 62 r., ktry umar
w 60 r. p.n.e. Z drugiego maestwa Serwilia miaa trzy crki.
Brutus by wychowywany przez matk w tradycji rodu Serwiliuszy
i nawet zosta do tego rodu adoptowany. Polityka rodzinna Serwilii,
niewtpliwie pod jej wpywem zawierane maestwa jej dzieci
i najbliszej rodziny wskazuj zarwno na jej wierno tradycji
rodowej jak i na jej ambicje wskrzeszenia, choby porednio,
znaczenia i wpyww tego rodu.
Wszystkie crki Serwilii wyszy za m: jedna polubia Ser-
wiliusza Isauricusa (z innej gazi Serwiliuszy), druga Marka
Emiliusza Lepidusa (pniejszego czonka triumwiratu), a trzecia
Gajusza Kasjusza, jednego z pniejszych zabjcw Cezara. Pierw-
sze maestwo Marka Brutusa czyo go z monym rodem
Klaudiuszy. Natomiast rozwd Brutusa z Klaudi i powtrne
maestwo z crk Katona Modszego stanowiy ju wyom
w polityce Serwilii. Nastpiy wbrew jej yczeniom.
Ju znalezienie si w samym sercu walczcych o wadz
u schyku republiki i czynny udzia w tworzeniu zwizkw rodzin-
nych midzy znaczcymi politykami zapewniyby Serwilii miejsce
w historii tych czasw. Jednak zainteresowanie jej osob wzbudziy
przede wszystkim jej zwizki z Cezarem, rola, ktr odegra w spisku
przeciwko Cezarowi jej syn, Marek Brutus, bardzo dugo bliski
Cezarowi, a take wpywy polityczne Serwilii w rozgrywkach po
mierci Cezara.
Wiadomoci oJ)Nskim zwizku Cezara z Serwilia pochodz
przede wszystkim z yciorysu Cezara pira Swetoniusza. Autor, jak
115
aden chyba ze znanych nam biografw i historykw staroytnych,
lubowa si w opowiadaniu o miociach i miostkach swoich
bohaterw, w ywocie Cezara plotek i ploteczek przytacza Sweto-
niusz mnstwo. Czasem zreszt pisze, z jakich rde je czerpie, ale
najczciej powouje si na niektrych pisarzy itp. Bardzo czsto
za s to informacje pochodzce ze wspczesnych Cezarowi
zoliwych epigramw, z mw sdowych wrogw politycznych
Cezara i tym podobnych rde.
W ustpie 50 ywotu Boski Juliusz, po wymienieniu licznych
kobiet, ktre Cezar uwid, napisa Swetoniusz: Lecz Lqnag[ wszys-
tkie inne ukocha Cezar Serwili, matk Marka Brutusa, ktrej
podczas swego drugiego konsulatu kupi perl wartoci szeciu
milionw sestercjw; w czasie wojny domowej, pomijajc inne
dary, pomg jej naby olbrzymie dobra w drodze licytacji, po
niezwykle niskiej cenie. (tum. J. Pliszczyska).
Cycero w jednym ze swych listw podaje, e Serwilia jeszcze
po mierci Cezara miaa posiado koo Neapolu. Pierwsze wzmian-
ki o bliskich stosunkach Serwilii z Cezarem odnosz si do 59 r.,
kiedy waciwie oboje byli wolni i mogli nawet zawrze maestwo.
Cezar oeni si jednak z Kalpurni, ktra miaa dopiero osiemnacie
lat, poniewa bardzo zaleao mu na potomku. Bya szansa, e
Kalpurni urodzi mu wymarzonego syna. Posdzono jednak Serwili
i Cezara o znacznie dawniejszy zwizek i podejrzewano, e Marek
Brutus jest jego synem. Nie wydaje si tfpodejrzenie uzasadnione.
Brutus istotnie otoczony by przyjani i opiek Cezara, ale jest to
zupenie zrozumiae w stosunku do syna bliskiej mu Serwilii.
mier Cezara z rki jej syna postawia Serwili w cikiej
sytuacji. Jak wynika jednak z korespondencji Cycerona, nie zaamaa
si i prowadzia nadal bardzo powan dziaalno polityczn
w zawikanych walkach o wadz w tym okresie. Zamach na Cezara
wzburzy gboko lud rzymski i jego zabjcy nie uniknliby mierci,
gdyby si w Rzymie pokazali. Majc to na wzgldzie senat
zaproponowa wic pretorom Brutusowi i Kasjuszowi zakupienie
zboa dla zaopatrzenia Rzymu w prowincji albo Sycylii, albo Azji.
Byo to trzy miesice po zamordowaniu Cezara. W Ancjum odbya
si narada rodzinna, czy powinni oni t funkcj przyj. Oprcz
bezporednio zainteresowanych bya tam Serwilia, jej crka, a ona
Kasjusza, Junia Tertia, ona Brutusa Porcja i jako przyjaciel rodziny
116
i doradca Cycero. Zebranie prowadzia Serwilia. Kiedy Cycero
szykowa si do wygoszenia mowy na temat przegapionych okazji,
Serwilia mu przerwaa i oznajmia, e jeszcze nigdy nie syszaa
takich nonsensw. Wielki musia by jej autorytet, skoro odwaya
si to powiedzie wielkiemu mwcy Cyceronowi, a ten nie zachowa
o to urazy. Narada bya zwoana, poniewa i Brutus, i Kasjusz
uznali, e proponowanie im tego rodzaju funkcji jest obraz. Kasjusz
mimo narady nie chcia zmieni zdania. Wtedy Serwilia powiedziaa,
e uchwa senatu trzeba anulowa i e ona si tym zajmie.
Dalszy bieg wydarze wzmg niepokj Serwilii. Przede wszys-
tkim adoptowany przez Cezara testamentem modziutki Oktawian
zyskiwa sobie coraz wiksz yczliwo rzdzcej w Rzymie grupy.
Brutus i Kasjusz byli na Wschodzie. A w rok pniej drugi zi
Serwilii Lepidus przeszed w Galii na stron Antoniusza, opuszczajc
stronnictwo republikaskie, stronnictwo senatu, i zosta w 43 r.
p.n.e. ogoszony w Rzymie za wroga pastwa. W ten sposb miaa
Serwilia syna i jednego zicia po jednej stronie, drugiego zicia po
drugiej. Niepokoia si take, co si stanie z jej crk i dziemi
Lepidusa, kiedy jego majtek zostanie skonfiskowany. Nie wiedziaa
te, co poradzi Brutusowi, czy przesa mu wiadomo, eby wraz
z armi, ktr dowodzi na Wschodzie, wrci do Rzymu.
Dla rozstrzygnicia tych wtpliwoci Serwilia znw zwoaa
narad, w ktrej take bra udzia Cycero i dziki temu wiemy o jej
przebiegu. Gwn trosk Serwilii by los syna, w korespondencji
Cycerona z Brutusem stale jest o tym mowa. Cycero okrela
Serwili jako ogromnie rozwan i troskliw kobiet. O powszech-
nym szacunku dla Serwilii wiadczy fakt, e Antoniusz, zwycizca
bitwy pod Filippi odesa matce prochy swego przeciwnika, a jej
ukochanego syna, ktry po przegranej bitwie popeni samobjstwo.
O ile Serwilia przeya swego syna, nie wiemy.
Serwilia we wszystkich przekazach staroytnych jest postaci
pozytywn. Zapamitano j przede wszystkim jako kochank Cezara,
atETdziki korespondencji Cycerona take jako mdr matk Marka
Brutusa. U Swetoniusza spotykamy wprawdzie take pomwienia
o podsuwanie Cezarowi crki Tertii dla zyskania rnych korzyci,
ale zdaje si to wynika raczej z zamiowania do zbierania sensacji
(a wok Cezara nie brakowao najrozmaitszych zoliwoci i prb
oczerniania), ni z wiarygodnych informacji.
117
Niepewno w stosunku do yciorysu i osobowoci Serwilii
dotyczy jednak tylko pewnych sensacyjnych plotek, ktre w gruncie
rzeczy niewiele zmieniaj w oglnym jej obrazie.
W gorszej sytuacji znajdujemy si w stosunku do zjawiska,
ktre stao si pewn mod w poezji I w. p.n.e. w Rzymie.
Znakomici poeci tego okresu Katullus, Propercjusz, Tybullus,
a nawet Owidiusz opiewaj w swoich utworach kobiety, ktre
stay si ich natchnieniem, ktre kochali i ktre ich kochay.
Natchnieniem Katullusa bya Lesbia, Propercjusza Cyntia, Tybul-
lusa Delia. Wszystkie te imiona s fikcyjne i ju od staroytnoci
trwa dyskusja, czy kryj si za tymi imionami kobiety istniejce i kim
one byy. Wielu badaczy uwaa trzy wyej wymienione kochanki
poetw za osoby rzeczywicie istniejce. My tu jednak zajmiemy
si tylko wybran Katullusa Lesbi, poniewa tylko ona zostaa
zidentyfikowana w sposb niewtpliwy, a na dodatek o Klodii,
ktra si pod tym imieniem kryje wiemy skdind duo. Natomiast
Cynti i Deli trzeba by opisa wycznie na podstawie poezji ich
wielbicieli, poniewa nic nie wiemy z innych rde o ich pierwo-
wzorach, jeli nawet staroytni komentatorzy podali ich prawdziwe
imiona. - .,: .. >.l>. ^
Natomiast Klodia, kryjca si pod imieniem Lesbii, jest postaci
dobrze znan i bardzo barwn, cho trudno j okreli jako
bohaterk pozytywn. Pochodzia ze starego rodu Klaudiuszw,
bya crk konsula z czasw Sulli, Appiusza Klaudiusza Pulchra.
Dziaa on w okresie walk domowych pocztku I w. p.n.e., by
konsulem za czasw Sulli i zmar w czasie urzdowania w Mace-
donii. Poniewa za w czasie przewagi Cynny i jego zwolennikw
by skrelony z listy senatorw i zapewne te ponis i szkody
majtkowe, rodzina jego, a mia trzech synw i trzy crki, znalaza
si po jego mierci w biedzie. Najstarszy jednak syn bardzo zaradny,
ruchliwy w sferze polityki stara si rodzin z tej sytuacji wydoby.
Kiedy modszy brat Klodii, chcc uzyska trybunat ludowy, przeszed
do plebejskiej gazi rodu, przybra rodowe nazwisko Klodiusz
zamiast Klaudiusz, jego siostra posza za jego przykadem std
Klodia.
Urodzia si ok. 95 r. p.n.e., w momencie mierci ojca (76 r.)
bya jeszcze niezamna. W 63 r. wystpuje ju w rdach jako
ona Kwintusa Metellusa Celera, a wic czonka jednego z naj-
118
znakomitszych rodw arystokratycznych Rzymu, spowinowaconego
zreszt z Klaudiuszami, rodu tradycyjnie reprezentujcego raczej
konserwatywne skrzydo senatorskie. I przez urodzenie i przez
maestwo naleaa wic Klodia do wysokiej rangi arystokracji
senatorskiej. Co wicej, jak to wielokrotnie podkrela Cycero, a za
nim zapewne i pniejsi historycy i biografowie, w rodzie Klaudiuszy
bya tradycja bardzo uczciwych i szlachetnych kobiet. Zapewne dla
kontrastu z Klodia wydobywano wspomnienia o kilku kobietach
z tego rodu stanowicych pewne wzorce moralne, o innych
Klaudiach z przeszoci niewiele wiemy, ale nie ulega wtpliwoci,
e Klodia nawet w wczesnym rodowisku kobiet yjcych znacznie
swobodniej ni dawniej budzia jednak zgorszenie. Maestwo
z Kwintusem Metellusem byo niedobre, co podkrelaj wszystkie
rda i to z powodu niepohamowanego temperamentu Klodii.
Poniektrzy niechtni Klodii podejrzewali j o przyczynienie si do
nagej mierci ma w 59 r. W mowie w obronie Caeliusa Cycero
robi bardzo wyrane aluzje do sprawy otrucia Metellusa, cho
imiennie nie oskara Klodii. Byy to jednak raczej plotki i pomwie-
nia, cho u znacznie pniejszego Kwintyliana przytaczane jest
okrelenie Klodii przez nieznanego nam mwc jako rzymskiej
Klitajmestry.
Klodia bya bardzo pikna, szczeglnie podkrelano jej nie-
zwyke, promieniste oczy. O jej oczach wspomina nawet w dwch
listach, zanim sta si jej wrogiem, Cycero. Zyskay jej przydomek
wolookiej, jak przydomek Hery w Iliadzie, a nawet czasem nazywano
jjjer. Piknie taczya, a oprcz urody i wdziku odznaczaa si
niewtpliwie ogromn inteligencj oraz smakiem literackim. Katullus
w XXXVI pieni (carmen) opowiada, jak jego ukochana kazaa mu
wyrzuci czyje ndzne wierszyda, spali utwory najgorszego
z poetw. By on jej bliskim przyjacielem przez kilka lat. Klodia bya
zapewne naprawd niezwyka, jeeli ju jako dojrzaa kobieta
czarowaa modych mczyzn tej miary co Katullus, a pniej
Caelius. Plotka przypisywaa jej nawet, e uwioda Cycerona i e
bya bliska skonienia go do maestwa. Plutarch w ywocie
Cycerona (29) pisze, e ona Cycerona Terencja nienawidzia
Klodiusza z powodu jego siostry Klodii, ktra podobno chciaa si
wyda za Cycerona i staraa si o to za porednictwem jakiego
Tulliusza z Tarentu. By to dobry znajomy Cycerona i y z nim
119
w najbardziej zayych stosunkach, a rwnoczenie czsto zajeda
do Klodii, ktra mieszkaa w pobliu domu Cycerona, i skada jej
wizyty. To wanie dawao Terencji powody do podejrze. Plutarch
przypisuje nawet wystpienia Cycerona przeciwko Klodiuszowi
naciskom Terencji. S to jednak raczej powtrzenia plotek, od
ktrych si roio w tym przecie niewielkim, a bardzo skconym
i penym intryg politycznych rodowisku elity rzymskiej.
Mio Katuilusa do starszej od niego o sze lat Klodii zacza
si jeszcze za ycia jej ma i ich bliskie stosunki trway okoo
szeciu lat. W poezji Katuilusa nie brak i wyrazw tkliwej mioci
i opisw ogromnego szczcia, ale take goryczy, rozpaczy i alu.
W LXXXVI pieni przeciwstawia Katullus znanej z urody Kwincji
Lesbi. Tamta ma pikne ciao, ale jest to ciao bez szczypty soli.
Lesbia ta jest pikna, jest doskonaa w formie, ale przede
wszystkim ma co jedynego urok. Istnieje pikny wiersz Do
Lesbii:
yjmy, Lesbio najdrosza, i kochajmy!
Niech si gorsz czcigodni, smutni starcy
Ty nie suchaj ich szeptw. Pomyl tylko:
Soca mog zachodzi, wschodzi znowu;
Dla nas, skoro zaganie wiato skpa,
Nie przeminie ju nigdy wieczna noc
Wic pocauj sto razy, tysic razy!
Znowu tysic, a potem jeszcze sto!
Jeszcze tysic i jeszcze sto, i jeszcze
A gdy wiele tysicy si dopeni.
Pogmatwamy ich liczb, powikamy.
By nie pozna przenigdy kto zawistny.
Ile byo tych pocaunkw, Lesbio...
(tum. Z. Kubiak)
Jest wic Lesbia czua i agodna, ale jest te wiersz Do Lesbii
w zej godzinie:
Moje serce tak jest zamione twoj podoci, Lesbio
I tak si wyniszczyo przez swoj wasn wierno.
e ju nie mgbym dobrze Ci yczy, choby si staa najlepsza,
I przesta kocha nie mog, choby nie wiem co uczynia
(tum. j.w.)
Jest te wiersz Kocham i nienawidz:
120
Kocham i nienawidz. Jak to moliwe? zapytasz.
Nie wiem, jak to moliwe. Czuj, e tak jest. I cierpi.
I s wiersze, w ktrych mowa o tym, jak to Lesbia wobec ma
mwi le o Katullusie, w jego zreszt obecnoci, a m si z tego
cieszy, nie zdajc sobie sprawy z ich mioci.
Trway jeszcze te zwizki, kiedy Klodia optaa innego wybit-
nego modego czowiek_My;ka_CaeJiusa~Bufusa, bdcego na
drodze do kariery politycznej, zrcznego w grze politycznej, przez
pewien czas bliskiego Cyceronowi. ali si na to Katullus w pieni
LVIII, a szczeglnie zoliwy opis postpowania Klodii przedstawia
Cycero w mowie w obronie Caeliusa. Po dwch bowiem latach
bliskiego wspycia z Kiodi Caelius nie wytrzyma i odszed od
niej. I wtedy Klodia zacza go przeladowa, a wreszcie sprbowaa
go zniszczy, inicjujc oskarenie go de vi (w prawie rzymskim
jedno z najciszych przestpstw uycie siy, przemocy). Gwne
punkty oskarenia to: 1) poyczy od Klodii zoto, eby otru
goszczcego tam posa z Aleksandrii; 2) usiowa otru Klodi
przygotowan przez siebie trucizn przy pomocy jej niewolnikw.
Cycero przeprowadza argumentacj dowodzc absurdalnoci tych
zarzutw i braku ich dowodw. Poniewa jednak oba wizay si
z Klodia, ona miaa by wiadkiem, a bya zarazem zdaniem
Cycerona inicjatork oskarenia, wic mwca kreli drog
yciow Caeliusa oraz daje jego charakterystyk, ale te du cz
przemwienia powica Klodii, jej sposobowi ycia i jej stosunkom
z Caeliusem. Przede wszystkim zarzuca jej, e zamiast bra przykad
ze szlachetnych tradycji swej rodziny przeja wystpny charakter
swego modszego brata. A Klodiuszowi opinia przypisywaa naj-
gorsze w opinii staroytnej naruszenie moralnoci kazirodcze
stosunki z siostrami. Klodia za bya szczeglnie do tego brata
przywizana i std czasem aluzyjnie, a czsto wyranie przypisuje
si jej kazirodcze stosunki z bratem. Nie musiaa to by prawda, jest
to po prostu najbardziej dyskredytujcy zarzut, nieraz i w Grecji,
i w Rzymie formuowany wobec wrogw politycznych.
Ot Klodii spodoba si mody Caelius i zacza go uwodzi
korzystajc, wedug Cycerona, ze swego bogactwa, wprowadzajc
go w wiat luksusu i uciech. Caelius mia ojca bardzo powanego
i oszczdnego, wic zwikszajce si ze strony Klodii dary
121
i waciwie wzicie go na utrzymanie skusiy go wreszcie. A e
Klodia miaa dom otwarty dla wszystkich i sama bya przystpna dla
wszystkich, wic trudno Caeliusowi wyrzuca, e i on z tych
uatwie skorzysta. Klodia swoim trybem ycia, swobod wymowy,
zachowaniem, strojem i otoczeniem otwarcie tworzya sobie zasuo-
n opini Jiobjetyjlatwej. Cycero wykazuje te bezpodstawno
oskare wobec Caeliusa, dajc wyranie do zrozumienia, e Caelius
nie zaryzykowaby przecie namawiania jej niewolnikw do pomocy
w otruciu jej, skoro jej niewolnicy tak blisko z ni wspyj. Cycero
referuje rwnie cay chytry plan Klodii skompromitowania Caeliusa.
Niewolnicy mieli zezna, i mieli odebra trucizn od wysannika
Caeliusa w publicznej ani, a tam ukryci wiarygodni wiadkowie
mieli to potwierdzi, e widzieli moment dostarczenia trucizny. Przy
tym wywodzie nazywa Cycero Klodi mianem, ktrym okrelano
najpospolitsze prostytutki, wiadczce swe usugi za jeden kwadrans
C/t asa) najnisz opat. Mwi te, e Klodia, kiedy i Katullus,
i Caelius odeszli od niej staa si przyjacik wszystkich. Jak
wynika z korespondencji Cycerona bya ju Klodia zamieszana
w przerne intrygi i dziaania swego brata, a by to okres nasilenia
si walk politycznych a po krwawe rozrachunki.
Proces Caeliusa skoczy si przegran oskarycielki. Po tym
procesie (w 56 r. p.n.e.) brak ju wzmianek o Klodii. Zdaniem
zarwno jej wspczesnych jak i historykw tego okresu naleao
jej si pierwsze miejsce wrd pozbawionych moralnoci i obycza-
jw wszetecznych kobiet rzymskich tego okresu. Nie ulega jednak
wtpliwoci, e staa si natchnieniem Katullusa i zawdziczamy jej
wiele piknych utworw tego poety.
Pocztek cesarstwa rzymskiego poza wieloma bardzo istotnymi
zmianami w strukturze politycznej, organizacji imperium, przynis
take walki o nastpstwo tronu obfitujce w spory i intrygi rodzinne,
w ktrych kobiety odgryway niema rol. Trudno te nieraz
rozrni ambicje polityczne kobiet od ich istotnych uczu, nak-
aniajcych je do gry politycznej dla dobra dzieci, mw, a czasem
i kochankw.
Jedn z takich postaci bya synowa cesarza Tyberiusza, ona
jego syna Druzusa, Klaudia Liwilla, zwana w rodzinie Liwill. Trafia
ona do tego rozdziau, a nie do nastpnego, poniewa chyba w jej
wypadku mio do kochanka bya silniejsza ni jej osobiste ambicje.
122
Bya crk Klaudiusza Druzusa, syna Liwii maonki Augus-
ta i Antonii Modszej, siostrzenicy Augusta. Urodzia si midzy
15 a 10 r. p.n.e. Waciwie od wczesnego dziecistwa bya zapltana
w rywalizacje rodzinne i najrozmaitsze kombinacje dynastyczne.
Ojciec jej zmar w 9 r. p.n.e. i ona wraz z matk i rodzestwem
znalaza schronienie w domu babki, cesarzowej Liwii. Ju w 1 r.
p.n.e. przeznaczono j na on najstarszego wnuka i syna ado-
ptowanego Augusta Lucjusza Cezara. Kiedy za ten umar w 4 r.
n.e., wydano j za Druzusa, syna pniejszego cesarza Tyberiusza.
Do tego momentu niewielki chyba wpyw na swoje wasne losy
miaa Liwilla. Jeszcze zreszt w okresie republiki, a na pewno u jej
schyku, nie bardzo pytano mode dziewczyny i nawet modych
mczyzn, czy chc i z kim chc zawrze maestwo. Decydoway
sprawy podanych koligacji, majtku, interesy rodziny czy rodu,
a najmniej sympatie i chci modych.
Wydaje si jednak, e przez duszy okres maestwo Liwilli
z Druzusem byo szczliwe, a przynajmniej poprawne. Liwilla
urodzia kilkoro dzieci i bya z tego bardzo dumna. Na dworze
cesarza powstay jednak koterie sprzyjajce jedna Germanikowi,
a druga Druzusowi./Tyberiusz moe i wicej uczucia okazywa
Druzusowi, ktry by jego synem rodzonym, podczas gdy Germanik
bratankiem i synem adoptowanym. Podejrzewano nawet cesarza,
e pozornie popierajc Germanika stara si go po cichu usun.
Tacyt podkrela jednak, e obaj modzi ludzie yli w idealnej
zgodzie i rywalizacja o ewentualne nastpstwo tronu prowadzona
przez zwolennikw kadego z nich odbywaa si poza nimi i bez
ich udziau. Germanik by bardziej popularny wrd ludu i ze strony
matki mia te wietniejsze pochodzenie. Sytuacj za pogarszaa
ambicja obu kobiet ony Germanika Agrypiny i ony Druzusa
Liwilli. O Agrypinie wspominalimy w poprzednim rozdziale, bya
to energiczna i dzielna kobieta, i szczycia si piciorgiem dzieci.
Liwilla te ich wprawdzie miaa kilkoro z imienia znamy crk
Juli i braci blinich Tyberiusza i Germanikusa, chopcy urodzili si
po 19 r. n.e.
Obie kobiety miay due wpywy, obie rozporzdzay sporym
majtkiem, miay due wasne otoczenie dworskie z wyzwolecami
i niewolnikami. Liwilli oddawano te cze bosk w prowincjach
wschodnich imperium. Wedug Tacyta Germanik cieszy si wiksz
123
popularnoci wrd ludu take dlatego, e Tyberiusz okazywa mu
niech, a lud nie lubi tego cesarza. Agrypina bya te popularniej-
sza ni Liwilla ze wzgldu na to, e podnoci i dobr saw nad
Liwill, on Druzusa, growaa. Niewykluczone zreszt, e nega-
tywna opinia o Liwilli powstaa po wypadkach dalszych, cho
Rocznik/Tacyta powstay w niewiele lat po opisywanych wydarze-
niach, wic mimo wyranej niechci autora do dynastii julijsko-
klaudyjskiej, w zakresie przytaczanych faktw s raczej wiarygodne.
Mimo jednak tych moe domniemanych tylko niechci, nastpio
zblienie obu rodzin przez maestwo Julii, crki Druzusa i Liwilli
z synem Germanika i Agrypiny Neronem, ktrego zreszt zacz
Tyberiusz bardzo popiera i przyspiesza jego karier urzdnicz.
Wszystkie te spory, intrygi, maestwa dynastyczne nie wy-
kraczay waciwie poza normalne dla dworu cesarskiego wypadki.
Byy one w pewnej mierze konsekwencj braku penej jasnoci, kto
ma prawo do ubiegania si o pozycj princepsa, jak okrelano
wtedy cesarza. Oktawian August utrzymywa dawne instytucje
republikaskie i pozory znaczenia senatu i struktur republiki. Nie
zostay wic ustalone zasady dziedziczenia tronu. Poniewa za
Liwia, ona Augusta, miaa dzieci z pierwszego maestwa, wic
nastpia naturalna rywalizacja midzy pasierbami Augusta a jego
potomkami. Nie byo te jasne, czy potomkowie innych wielkich
rodw republikaskich nie maj uzasadnionych racji do ubiegania
si o wadz. Wreszcie istniay jeszcze silne tradycje republikaskie
i denia do przywrcenia republiki. To wszystko tworzyo warunki
sprzyjajce wszelkiego rodzaju intrygom, oszczerstwom, pomwie-
niom. Tyberiusz za by z natury nieufny i podejrzliwy, jego
dziecistwo i modo w cieniu wielkiego Oktawiana Augusta
i matki o tak silnej osobowoci i tak wielkiej ambicji jak Liwia, nie
mogo w nim wytworzy pogody i ufnoci.
To wszystko odbio si tragicznie na losach rodziny cesarskiej,
kiedy pojawi si na scenie politycznej ambitny i bardzo zrczny
Eliusz Sejan, prefekt gwardii pretoriaskiej cieszcy si ogromnym
zaufaniem Tyberiusza. Wedug autorw staroytnych, szczeglnie
Tacyta i Kasjusza Diona, Sejan szykowa zamach stanu, aby samemu
obj wadz. Zdaniem niektrych historykw nam wspczesnych,
ktrzy wcignli do bada inskrypcje znalezione w Rzymie przed
kilkudziesiciu laty, Sejan sta na czele spisku majcego przywrci
124
republik. Rozstrzygnicie tej kwestii jest wane dla owietlenia
sylwetki Sejana, niezalenie jednak od jego celw, metody przez
niego zastosowane spowodoway dramat Liwilli.
Wedug Tacyta Sejan po wzmocnieniu gwardii pretorianw
i zyskaniu popularnoci wrd onierzy, a take wrd czci
senatorw, postanowi stopniowo usuwa czonkw rodziny Tybe-
riusza, pretendentw do tronu cesarskiego. Szczegln take
osobist niech ywi Sejan podobno do Druzusa, syna Tyberiusza.
Dlatego te mia zwrci uwag na Liwill, ktra staa si zreszt
bardzo pikn kobiet.
Udajc tedy gorc mio, uwid j do cudzostwa, a skoro
pierwsz sromot osign wszak kobieta wyzbywszy si wstydu,
niczego wicej nie zdoa odmwi budzc w niej nadziej
maestwa i wsplnych rzdw, skoni do zabjstwa ma. Tyle
Tacyt.
Nasuwa si pytanie, czy Liwilla dziaaa odtd powodowana
mioci czy powodowana ambicj. Sam Tacyt mia tu chyba
wtpliwoci, bo w dalszej czci cytowanego tu ustpu {Roczniki
IV 3, tum. S. Hammer) umieszcza zdanie: A ona, ktrej wujem by
August, teciem Tyberiusz, ktra miaa dzieci z Druzusem, kalaa
siebie, przodkw i potomnych przez stosunek z gachem niskiego
stanu, aby w zamian za zaszczytne obecnie stanowisko oczekiwa
habJcego i niepewnego.
fW ywocie cesarza Klaudiusza, ktry jako mody chopiec by
uwaany przez matk, babk i cae otoczenie za dziecko nieudane,
dziwaka o niezbyt lotnym umyle, Swetoniusz przytacza pewn
uwag Liwilli. Dowiedziawszy si, e wedug przepowiedni Klau-
diusz zostanie kiedy cesarzem, jawnie i gono przekla tak
nieszczsny i nikczemny los narodu rzymskiego. W kadym razie
odtd Liwilla dziaa na rzecz Sejana, ten odesa z domu swoj on
Apikat, matk trojga jego dzieci, aby uspokoi Liwill, a zapewne
te nie chcia mie w domu ledzcej jego postpowanie ony.
W 23 r. n.e. dochodzi do mierci Druzusa. Na temat przebiegu
/wizanych z tym wypadkw byo kilka wersji. Mia tu pomc
lekarz Liwilli Eudemus, ktry w przekazie Pliniusza Starszego jest
okrelony jako kochanek Liwilli. Napj zawierajcy trucizn mia
Ostatecznie poda jeden z niewolnikw, zjednany przez Sejana
unuch Ligdus. Bya to trucizna dziaajca powoli, tak e jej skutki
125
uchodziy atwo za kilkudniow chorob, i tak te byo i w tym
wypadku. Prawda wysza na jaw w osiem lat pniej po zdemas-
kowaniu Sejana i jego upadku. Na razie wszyscy wraz z Tyberiuszem
uwierzyli w mier naturaln, a bolejcy nad zgonem syna Tyberiusz
powierzy opiece senatu synw Germanika, Druzusa i Nerona, jako
tych, ktrzy mog w przyszoci obj dziedzictwo cesarskie.
Jeden punkt programu Sejana i Liwilii nie uda si. Sejan
poprosi Tyberiusza o zgod na maestwo z owdowia maonk
Druzusa i zgody tej nie otrzyma. Wanie w przytoczonej przez
Tacyta odpowiedzi Tyberiusza jest mowa o tym, e to maestwo
mogoby jeszcze wzmc wrogo midzy Agrypin i Liwill, e
Liwilla nie zadowoli si pozycj ony prefekta pretorianw, lecz
bdzie podsycaa jego ambicj i popychaa do wyszych stanowisk.
Obawia si wic Tyberiusz zaognienia stosunkw na dworze
i w senacie, bo przecie Sejan naley do stanu ekwitw, a nie
senatorw. Czy Tyberiusz tak naprawd uwaa, czy sam po prostu
uzna to maestwo za niestosowne, trudno rozstrzygn. Nie
wydaje si jednak, by by to ostateczny dowd, e motywem
dziaania Liwilii bya ambicja.
Nadal jednak dziaaa na korzy Sejana. Trzeba teraz byo
zniechci Tyberiusza do kolejnych potencjalnych nastpcw
cesarza Nerona i Druzusa, synw Germanika. Liwilla wykorzystaa
to, e od swojej crki, a ony Druzusa atwo si dowiadywaa,
o czym Neron rozprawia w zaciszu domowym i jakie s jego
pogldy. A e by to modzieniec impulsywny, wic nieraz wymykay
mu si nieostrone zdania.
Sejan uzyska moliwo otoczenia Agrypiny i Nerona zaufa-
nymi wojskami i wreszcie cesarz wystpi przeciwko nim z oskar-
eniem. Wygldao wic na to, e usuwajc kolejne zagroenia
Sejan, a z nim Liwilla osign swj cel, kiedy w 31 r. n.e., jak to
ju wspominaam przy omawianiu sylwetki Antonii, ostrzeony
Tyberiusz zdoa zdusi spisek Sejana. I wtedy dziki zeznaniom
Apikaty i osignitych na torturach zeznaniom Budemusa i Ligdusa
wysza na jaw prawda o roli Liwilii. By to ogromny cios dla
Tyberiusza, ktry zwtpi take, czy synowie Liwilii byli rzeczywicie
jego wnukami, czy dziemi Sejana. Kiedy wic zapad wyrok
skazujcy, nigdy inaczej nie pozwoli ich przewozi z miejsca na
miejsce jak zakutych w kajdany, w zakrytej lektyce i pod stra
126
onierzy. Liwilla, jak podaj wszystkie przekazy, umara mierci
godow. Czy zostaa w ten sposb zgadzona przez strae, czy
jak podaje w jednej z wersji Kasjusz Dio zagodzona przez
Antoni, ktrej Tyberiusz z sympatii do niej odda crk, czy
wreszcie popenia w ten sposb samobjstwo, trudno stwierdzi.
Najwiarygodniejsza wydaje si wersja pierwsza.
Panowanie Nerona we wszystkich przekazach staroytnych
jawi si jako jedno pasmo strasznych zbrodni. Bya jednak na tym
dworze kobieta, koehanka Nerona, ktra przesza do tradycji jako
yvzL_dpJirQci i czystoci: wielka mio modziecza Nerona
wyzwoleica KJaiidia_Akte.
Akte przybya do domu cesarskiego jako niewolnica pocho-
dzca z Azji. Bya kobiet o wielkiej urodzie i wdziku, mody
Neron zakocha si w niej prawdziwie, tym bardziej, e swej ony
Oktawii nie darzy chyba nigdy uczuciem i mia jej, jak si wydaje,
w momencie pojawienia si Akte zupenie dosy. W pierwszych
latach tego zwizku Neron by cakowicie pod wpywem swej
kochanki. Dwaj jego przyjaciele, Marek Othon z rodziny senatorskiej,
pniejszy cesarz i Klaudiusz Senecjon, syn wyzwoleca cesars-
kiego, wtajemniczeni przez Nerona, uatwiali mu spotkania z Akte.
Urzdzano wystawne przyjcia, organizowano schadzki, a starsi
przyjaciele cesarza, jego wychowawcy tacy jak Seneka i Burrus nie
tylko patrzyli na to pobaliwie, ale nawet sprzyjali i pomagali.
Zapewne chcieli stworzy przeciwwag dla wpyww ambitnej
i apodyktycznej matki Nerona Agrypiny Modszej, ale take ze
wzgldu na zalety Akte uwaali ten zwizek za podany. Neron
by wyranie znudzony Oktawi, a na dworze cesarskim nie brako
kobiet chciwych i ambitnych, ktre na pewno chtnie by si
modym cesarzem zaopiekoway a mogy wywrze na niego jak
najgorszy wpyw. Agrypina pocztkowo nic o tym romansie nie
wiedziaa.
Skoro tylko dosza do niej wie o tym, zacza obrzuca syna
wyrzutami, a Akte jak najgorszymi obelgami. Efekt by wrcz
przeciwny od zamierzonego, Neron wyzwoli si z dotychczasowego
posuszestwa wobec matki i poprosi o pomoc Senek, znanego
filozofa, a swego wychowawc. Zaufany Seneki Anneusz Serenus,
aby wprowadzi w bd Agrypin zacz wystpowa jako szaleczo
zakochany w Akte, podarki, ktre cesarz przeznacza dla swej
127
II
kochanki, wrcza Serenus od siebie. Agrypiny nie zwiodo to na
dugo i najpierw agodnoci, a potem intrygami i grobami
usiowaa odcign Nerona od Akte. Neron by jednak tak zako-
chany, e by gotw polubi Akte skandal niebyway, mae-
stwo czonka znakomitego rodu arystokratycznego, a do tego
cesarza z wyzwolenic.
Jak podaj Swetoniusz i Dio, Neron dla umoliwienia tego
maestwa namwi dwch byych konsulw, aby przysigli, e
Akte pochodzi z krlewskiego rodu Attalidw, dawnych wadcw
Pergamonu. Do maestwa jednak nie doszo. Wedug pisarzy
staroytnych Agrypina dla utrzymania wadzy nad Neronem usio-
waa nawet doprowadzi do kazirodczego z nim stosunku, aby go
odsun od nastpnej kochanki, Poppei Sabiny. I wtedy Seneka
zaniepokojony dziaaniem Agrypiny namwi Akte, aby ostrzega
Nerona, e wiadomo o kazirodztwie rozpowszechnia si na
skutek przechwaek jego matki, e grozi mu niebezpieczestwo,
poniewa onierze nie znios tak wystpnego cesarza. Trzeba tu
przypomnie, e tolerancyjna w gruncie rzeczy spoeczno, przede
wszystkim grecka, ale take i rzymska, wrd nielicznych tabu
rzeczy absolutnie zakazanych stawiaa na pierwszym bodaj
miejscu kazirodztwo. Akte, szczerze przywizana do Nerona, spenia
prob Seneki, cho dziaaa ju wtedy na rzecz kobiety, ktra j
w uczuciach Nerona zastpia. Agrypina nie zdoaa usun Akte,
osigna to wanie nastpna kochanka, a potem ona Nerona
Poppea Sabina, o ktrej pisz dalej.
Akte dosza do znacznego majtku, miaa zapewne sporo
posiadoci w Italii i na Sardynii, o czym wiadcz znalezione tam
inskrypcje (przewody wodne, cegy i amfora z jej imieniem), miaa
te majtek ziemski na terenie Egiptu, a take licznych niewolnikw
i wyzwolecw. Wanie niektre inskrypcje jej wyzwolecw s
interpretowane jako napisy wyznawcw chrzecijastwa i std te
wysuwane s hip_otezy, e Akte bya chrzecijank. Akte przeya
Nerona i pozostaa mu wierna. To ona wanie pomagaa pochowa
Nerona opuszczonego przez wszystkich, po jego waciwie samo-
bjczej mierci. Jej nagrobek odnaleziony zosta w Velitrae. Musiaa
by Akte osobowoci niezwyk, jeli o niej, wyzwolenicy, taka
zachowaa si pami i jeli nie zdoaa doprowadzi do jej mierci
nienawi Agrypiny ani nienawi Poppei Sabiny.
128
Poppea Sabina, nastpczyni Akte w uczuciach Nerona, nie
zyskaa sobie u potomnoci tak dobrej opinii jak jej poprzedniczka,
cho bya wolno urodzon Rzymiank. Bya wnuczk konsula
z 9 r., Poppeusza Sabinusa wedug Tacyta czowieka
skromnego rodu, ktry doszed do konsulatu dziki przyjani
wadcw i przez dwadziecia cztery lata by namiestnikiem naj-
wikszych prowincji, nie eby posiada wyjtkowy talent, lecz e
sta na poziomie zada i nie przekracza go.
To zdanie Tacyta najlepiej chyba charakteryzuje atmosfer
panujc w najbliszym otoczeniu cesarza nie byo bezpiecznie
okazywa nadmierne zdolnoci. Jego crka i matka naszej bohaterki,
take wedug Tacyta, bya najpikniejsz kobiet swego czasu i urod
odziedziczya po niej crka, wzia te jej imi rodowe, imi swego
dziadka, nie chciaa bowiem nosi imienia ojca. By nim Tytus Olliusz,
ktry zamieszany w spisek Sejana zgin stracony. Moliwe, e
urodzia si ju po mierci ojca w 31 r., nie wykluczone zreszt, e o jej
imieniu zadecydowaa przezorna matka. Dalej, wedug Tacyta,
Poppea Sabina posiadaa wszystko oprcz uczciwej duszy. Bya
pikna, miaa wielki majtek, jej mowa bya ujmujca, a dowcip nie od
rzeczy. Skromno miaa na pokaz, a rozwizo na uytek.
Wysza za m za czonka stanu rycerskiego Rufriusza Kryspina,
co zdaje si wskazywa, e i rd jej ojca nie nalea do nobilitas,
arystokracji senatorskiej. Wedug Tacyta rwnie przed tym ma-
estwem nie oszczdzaa swego dobrego imienia i nie odrniaa
maonkw od gachw (Roczniki XIII 45), a przy tym nie powo-
dowaa si uczuciem, ani nie zjednyway jej cudze uczucia. Po
prostu dbaa wycznie o swoj korzy. Bya zreszt bardzo wtedy
moda. Rufriusz by prefektem pretorianw w 47 r. n.e. i zapewne
wtedy Poppea bya ju jego on. Koniec jego kariery nastpi w 51
r. n.e., wic wtedy by Poppea za niego nie wysza. W maestwie
urodzia syna, ktrego Neron jeszcze jako modego chopca kaza
swoim niewolnikom utopi podczas owienia ryb.
W jaki sposb Poppea staa si kochank Nerona, dokadnie
nie wiemy, inaczej przedstawia to Swetoniusz w ywocie Nerona,
inaczej Tacyt. Wedug Swetoniusza to Neron zabra Poppe z domu
jej ma, a Otho jako jego przyjaciel i zausznik, na prob Nerona,
wzi j do siebie jako swoj on i nawet urzdzi pozorowan
uczt lubn. Taki przebieg wydarze przedstawia te Dio Kasjusz
9 Kobiety antyku
129
i Tacyt w Dziejach. Blisz prawdy wydaje si jednak wersja
podana przez Tacyta (Roczniki XII! 45-47). Ot Poppea wesza
w blisze zwizki z Othonem zncona jego modoci i bogactwem,
a moe take dlatego, e uchodzi za najbliszego przyjaciela
Nerona. Dosy szybko te ten zwizek doprowadzi do maestwa.
Dalsze opowiadanie Tacyta rzuca niezbyt korzystne wiato i na
Othona, i na Poppe. Ot Otho bardzo czsto ucztujcy z cesarzem
ogromnie wychwala wobec niego swoj on. Podkrela jej urod
i wytworno, opuszczajc dom cesarza dawa czsto wyraz radoci,
e idzie do swego szczcia, upragnionego przez wielu, a ktre tylko
jemu jest dane. Tacyt dopuszcza nawet myl, e Otho robi to celowo,
uwaajc, e jeli Poppea zostanie kochank Nerona, bdc nadal
jego on, to ogromnie to wzmocni jego wpywy. Jeeli naprawd
takie byy cele Othona, cho wydaje si to jednak wtpliwe (kiedy
sam obj wadz jako cesarz, kaza uchwa senatu przywrci
obalone posgi Poppei), to nie wzi w rachub ambicji Poppei.
Poppea zaproszona na dwr cesarza zrobia wszystko, aby uzyska
jego wzgldy powodowana jakoby wielk do cesarza mioci, ujta
jego urod. Nigdy jednak nie chciaa zosta u Nerona duej ni jedn
lub dwie noce, tumaczc, e ma ma, ktrego nie moe si wyrzec.
Otho twierdzia prowadzi nadzwyczajny tryb ycia, jest
czowiekiem wielkiej ogady i kultury. Cesarz natomiast wspyjcy
z niewolnic przej z tego zwizku wszystko, co niskie i pode.
Skutki tych zabiegw Poppei nie day na siebie czeka. Otho
zosta odsunity od cesarza, straci potem dostp do dworu,
a wreszcie zosta wysany jako namiestnik do prowincji Luzytanii.
Poppea zjawia si w yciu Nerona w 58 r. n.e., mia on wtedy
dopiero 21 lat i zapewne pod jej czciowo wpywem nastpi
rzeczywisty zwrot w jego yciu i to zwrot na gorsze. Przez pewien
czas Poppea pozostawaa na dworze jako kochanka Nerona. Bardzo
atwo odsuna Akte, ktra zapewne nie podja wcale walki,
zgodnie ze swoim charakterem; moe to uratowao jej ycie.
Trudniejsz spraw przedstawiao usunicie ony Nerona Ok-
tawii, ktra sama bya agodnego charakteru i pozbawiona ambicji
politycznych, ale bya bardzo lubiana przez lud rzymski. A i Agrypina
nie bya zachwycona now przyjacik syna. Poppea nie miaa
jednak agodnego usposobienia Akte i para do maestwa z Ne-
ronem. Uwaaa, nie bez racji, e dopki yje Agrypina, nie
130
dopuci do rozwodu Nerona z Oktawi. Dlatego dokuczaa mu
bez przerwy, e zachowuje si jak chopiec, a nie jak mczyzna
i wadca, ulegajc woli Agrypiny. Miaa mu za ze, e odwleka
maestwo z ni, bo przestaa mu si podoba, albo uwaa
j za zbyt niskiego rodu. Judzia, e Agrypina nie chce synowej
przywizanej szczerze do Nerona i dlatego jest przeciwko niej.
daa w kocu, aby j odesano do Othona, to z daleka bdzie
si dowiadywaa jak zniewaaj cesarza, zamiast patrze na to
z bliska.
Poniewa za Agrypina w otoczeniu najbliszym Nerona nie
cieszya si mirem, nikt nie przeciwdziaa knowaniom Poppei, nie
spodziewano si zreszt, e posunie si a do zbrodni. Neron
doprowadzi do mierci Agrypiny, a po tej zbrodni zacza si
czarna seria zbrodni Nerona, w ktrych niektrzy dopatrywali si
i dopatruj nadal wpywu Poppei. Szczeglnie podkrelano jej
dziaanie przeciwko Oktawii. Usunwszy Agrypin, Neron zerwa
z Oktawi pod pozorem jej bezpodnoci. Poppea, ktrej tego byo
mao, skonia jednego ze sucych Oktawii, aby j oskary
o stosunek miosny z niewolnikiem, fletnist, niejakim Eucerusem,
pochodzcym z Aleksandrii. Suba Oktawii zmuszona do zezna
zachowaa w wikszoci wyjtkow lojalno wobec swej pani.
Mimo e niewolnice byy poddane torturom, jak zwykle to robiono
w stosunku do niewolnikw, tylko niektre si zaamay. Wikszo
twardo bronia niewinnoci Oktawii, ktra zreszt powszechnie
cieszya si opini niezwykle uczciwej i cnotliwej.
Mimo to oddalono Oktawie najpierw dajc jej siedzib w Rzy-
mie, a potem wygnano j do Kampanii dodajc jej stra wojskow.
Wiadomo o tym wzburzya rzymski plebs. Rycho jednak rozeszy
si wieci, e Neron poaowa swego postpku i przywrci Oktawie
do praw ony. Rozradowany tum ruszy na Kapitol, aby zoy
ofiary i podzikowa bogom. Obalano posgi Poppei, obnoszono
wizerunki Oktawii, ustawiano je na forum wrd kwiatw, wzno-
szono okrzyki na cze cesarza. Wieci okazay si faszywe.
onierze chost, dobytymi mieczami rozpdzili tum. Podniesiono
posgi Poppei, przywrcono jej wszystkie zaszczyty.
I wtedy przyszed czas Poppei. Bagaa Nerona, eby dziaa
zdecydowanie. Ju nie szo tylko o jej maestwo, ale o bez-
pieczestwo jej ycia, o to, e niewolnicy i klienci Oktawii chwycili
131
bro przeciwko niej. Zabrako tylko przywdcy, eby zagrozi take
cesarzowi. A jeeli Oktawia zdecyduje si wyruszy do Rzymu, to
bdzie prawdziwe powstanie. Tymczasem ona, Poppea, oczekuje
dziecka, potomka cesarza.
To przemwienie Poppei przerazio Nerona, ale i wzburzyo.
Poniewa jednak zarzut wobec Oktawii o miostki z niewolnikiem nie
wzbudzi wiary, szczeglnie e jej niewolnice nie day si skoni do
zezna na niekorzy Oktawii, postanowiono szuka innego kandy-
data. W morderstwie Agrypiny bardzo aktywnie pomg Neronowi
prefekt floty w Misenum Anicetus. Neron zapewne troch si go
obawia jako wiadka zbrodni. Wezwa go wic Neron i namwi do
zeznania, e by kochankiem Oktawii, obiecujc mu za to nagrody
i posiado, a w razie odmowy groc mierci. Bez trudnoci
zjedna do tego Anicetusa, ktry wobec grona dworzan niby
w innym celu zaproszonych zezna wszystko, co mu kazano, nawet
dodajc jeszcze wasne zmylenia. Skoczy na wygnaniu na
Sardynii w dobrych warunkach i umar naturaln mierci.
Poppea wreszcie osigna swj cel. Neron ogosi, eOktawia
uwioda prefekta floty, .aby uzyska jego pomoc w zamachu stanu.
Doda jeszcze, e jest tak rozpustna, e zdobya si na spdzenie
podu. Byo to wprawdzie sprzeczne z jego niedugo przedtem
sformuowanym wobec Oktawii zarzutem bezpodnoci, jednak
o takie szczegy ju si Neron nie troszczy. Kaza j uwizi na
wyspie Pandaterii, a po kilku dniach zamordowa. Jak wielki by
w tym udzia Poppei, wiadczy fakt wyjtkowego okruciestwa
zabjcw wedug Tacyta ucit gow Oktawii przynieli do
Rzymu, aby Poppea moga j zobaczy.
Wedug Swetoniusza zalubiny Nerona z Poppea odbyy si
dwanacie dni po rozwodzie jego z Oktawi. W 63 r. Poppea
urodzia creczk i na wniosek Nerona otrzymaa tytu Augusty. Nie
dugo jednak cieszya si swoim zwycistwem, cho Neron szczerze
j kocha i cho miaa na niego duy wpyw. Na swym dworze
gocia Poppea przedstawicieli wielu religii wschodnich. Jzef
Flawiusz pisa o jej yczliwoci dla ydw. To wanie jeden
z aktorw z bliskiego otoczenia Flawiusza wprowadzi go w 64 r.
do Poppei. Jzef Flawiusz przyjecha wtedy do Rzymu wysany
w sprawie kilku kapanw, ktrych z bahego wedug Flawiusza
powodu wysa prokurator Judei do Rzymu przed sd cesarza.
132
Poprosi Poppe o uwolnienie owych kapanw, uzyska to i jeszcze
zosta przez Poppe szczodrze" obdarowany {Autobiografia 3).
W Dawnych dziejach Izraela (XX, 8) podaje Flawiusz jeszcze
jeden dowd przychylnoci Poppei. Prokurator Judei postanowi
zburzy mur, ktry ydzi postawili koo wityni, aby zapobiec
przygldaniu si obrzdom przez gapiw. Wtedy poprosili o zezwole-
nie na wysanie delegacji do Rzymu i oddanie sprawy w rce cesarza.
Neron nie tylko wybaczy to, e w mur wznieli, ale pozwoli na
pozostawienie go, chcc dogodzi swojej onie Poppei, ktra, jako
e bya bogobojn, wstawia si za ydami. Poppea miaa te na
swym dworze Chaldejczykw i cae grono astrologw, jeden z nich
Ptolemeusz z Aleksandrii by potem astrologiem cesarza Othona.
aden zapewne nie przepowiedzia jej grocego niebezpieczestwa.
W 65 r. bdc powtrnie w ciy wdaa si w spr z Neronem,
ktry wrci zapewne pno ze swoich ulubionych igrzysk. Ten
w gniewie kopn j nog, co skoczyo si mierci Poppei. Neron
bola nad t mierci, wbrew obyczajom kaza zwoki zabalsamowa
i zoy je w grobowcu Juliuszw. Pogrzeb Poppei by publiczny
i Neron z mwnicy slawil jej pikno i to e bya matk boskiego
dziecicia.
Reakcja spoeczestwa bya inna. Wedug Tacyta jej mierci
publicznie si smucono, a naprawd radowano si przypominajc
sobie jej bezwstyd i okruciestwo.
ROZDZIA V
Kobiety
w dziaalnoci
politycznej
wiat
grecki
I
Z przedstawionego w rozdziale I zarysu sytuacji kobiet w wie-
cie antycznym, a take z charakterystyki niektrych postaci kobie-
cych w rozdziale II i III, wynika wyranie, e kobiety antyczne nie
miay na og moliwoci brania czynnego udziau w dziaalnoci
politycznej. Z punktu widzenia prawa publicznego nie mogy
uczestniczy w yciu politycznym. Nie miay praw wyborczych ani
biernych, ani czynnych, nie mogy wic piastowa adnych funkcji
publicznych. Czy przyjmoway tego rodzaju sytuacj jako normaln,
i czy rzeczywicie nie miay adnych ambicji politycznych?
Ju z biografii niektrych kobiet wystpujcych w rozdziale III
i IV wynika, e byway jednak w niektrych pastwach greckich
i w Rzymie take takie, ktre miay i ambicje polityczne, i wasne
pogldy, a nawet dostateczne wyksztacenie i energi do podej-
mowania ich realizacji. Mogy jednak to czyni w Grecji klasycznej
i w Rzymie okresu republiki i wczesnego cesarstwa tylko za
porednictwem mczyzn. Tak si miaa sprawa z A^ezystrit
matk Aglsa IV i z Agiatis jego on, a potem on Kleomenesa III.
Tak te chyba bya rola Kornelii matki Grakchw, czy Serwilli
matki Brutusa. Wystpoway rzecz jasna rnice nawet w tego typu
moliwociach midzy rnymi terenami objtymi kultur greck
i rzymsk, a take w rnych okresach dziejw antyku. Tak wic
referowana w rozdziale I sytuacja kobiet w Sparcie, dajc im
wicej samodzielnoci w zarzdzaniu domem i majtkiem, stworzya
warunki take dla ich wikszego wpywu na sprawy polityczne.
A znacznie mniej byo takich moliwoci np. w Atenach. Ogromn
rol odgryway kobiety z rodzin krlewskich w polityce okresu
hellenistycznego. Nie tylko szo tu o powizania rodzinne, o zna-
czenie maestw zawieranych dla tworzenia czy umacniania
sojuszw midzypastwowych. Owe kobiety z rnych dynastii,
jakkolwiek rzadko si zdarzao, eby same byy wadczyniami
samodzielnymi, to bardzo czsto one wanie faktycznie rzdziy
swymi krajami i decydoway o polityce wewntrznej i nawet
midzynarodowej.
Podobne zjawiska wystpiy w Rzymie w okresie cesarstwa.
Nigdy jednak kobiety z rodzin panujcych nie miay prawnej pozycji
wadczy. Nawet jeeli z braku mskich potomkw nastpstwo
tronu z koniecznoci obejmowaa kobieta niezamna, to moliwie
szybko dobierano jej ma z reguy z tej samej rodziny jako
136
wspwadc. Nic te dziwnego, e w rdach staroytnych
najwicej wiadomoci o dziaaniach politycznych kobiet dotyczy
jednostek ambitnych, energicznych i czsto dosy bezwzgldnych.
Opowieci o nich obfituj te czsto w wtki intryg i podstpw,
zawieraj te przewanie ocen negatywn, szczeglnie w sferze
kultury greckiej, gdzie tego typu dziaalno kobiet uwaano za
w pewnym sensie sprzeczn z natur. Literatura rzymska bya
w ocenie wybitnych kobiet agodniejsza.
Najmniej wiadomoci o politycznej dziaalnoci kobiet dotaro
do nas z Aten, mimo stosunkowo obfitych rde z tego miasta.
Mwice o takich akcjach kobiet sztuki Arystofanesa Lizystrata,
Sejm niewieci, maj raczej charakter satyryczny, przedstawiajcy
wiat na opak". Podobnie niektre inne wzmianki w literaturze
tego okresu. S te niektre inne wzmianki o prbach kobiet
uzyskania pewnych wzgldw dla niektrych znacznych postaci
w yciu politycznym dla mw czy braci (jak na przykad
interwencja Elpiniki u Perykiesa na rzecz jej brata Kimona). Bardzo
jednak trudno na podstawie tego typu wzmianek wyrobi sobie
sd, czy tego rodzaju dziaania kobiet wykraczay poza dbao
o losy bliskich, lub poza rol poredniczek w pertraktacjach
politykw.
Troch wicej informacji uzyskujemy o wyjtkowej kobiecie
Aten V w. p.n.e., onie Peryklesa^sjpazji) Ju same losy i kariera
Aspazji wskazuj na niezwyk osobowo tej kobiety, ktra przybya
do Aten z Miletu, bogatego greckiego miasta w Azji Mniejszej,
zaczynaa prawdopodobnie jako hetera, a staa si wan w yciu
politycznym Aten postaci. Gwn podstaw naszych wiadomoci
o niej jest ywot Perykiesa Plutarcha, dialog Platona Menexenos,
kilka wzmianek w komediach. Nie wiadomo w jakim wieku i w ja-
kich okolicznociach przybya Aspazja do Aten. Na kartach naszych
rde ^pojawia si jako hetera przygotowujca te dziewczta do
tego zawodu. Trzeba tu pamita, e okrelenie hetera (hetaira po
grecku) oznaczao towarzyszk". Miay one przede wszystkim
spenia rol rwnych intelektualnie mczyznom partnerek. Od-
znaczaa si urod, ale przede wszystkim wyksztaceniem i wyjt-
kowym umysem. Tote jej dom sta si rycho orodkiem ycia
towarzyskiego elity ateskiej. Wedug Plutarcha (ywot Perykiesa
24) miaa ona jak niezwyk zdolno i umiejtno przymuszania
137
do swojej woli nawet przodujcych politykw, stajc si rwno-
czenie przedmiotem wielu ywych zainteresowa ze strony filozo-
fw. Aspazja bya kobiet woln, za wzr miaa sobie podobno
wybra Targeli, kobiet josk czasw dawniejszych, twrczyni
properskiej orientacji w miastach joskich Azji Mniejszej. Bya to
kobieta bardzo pikna, ale i odznaczajca si wybitnym umysem
i wywierajca wpyw na wielu wybitnych ludzi jej wspczesnych.
Do Aspazji zbliy si podobno Perykles ze wzgldu na jej
wybitny umys i zmys polityczny. Najpierw bya jego przyjacik
a wreszcie oeni si z ni. Wedug Plutarcha zerwa dla niej ze
swoj pierwsz on. Niektrzy historycy wspczeni wprowadzaj
tu korekt, uwaajc, e Perykles oeni si z Aspazja, kilka lat po
rozstaniu z poprzedni on. Wskazuje na to porwnanie wieku
jego dzieci z obu maestw i kilku innych ustalonych dat dziaal-
noci politycznej i ustawodawczej Peryklesa. Kocha Aspazj bardzo
i uwaano w Atenach, e to ona wanie bya inspiratork wielu
poczyna Peryklesa. Wedug wczesnej opinii Perykles podj
wypraw przeciwko mieszkacom wyspy Samos w 440 r. p.n.e. na
yczenie Aspazji, aby powstrzyma ich od dalszej wojny z Miletem,
ojczystym jej miastem.
Mio Peryklesa do Aspazji wydawaa si ich wspczesnym
wyjtkowa. Jako wiadectwo tego przytaczaj, e codziennie
wychodzc na agor i wracajc egna si z ni i wita pocaunkiem.
Porednio rzuca ta opinia wiato na zwyczaje panujce na og
w zwizkach maeskich, skoro to postpowanie Peryklesa wyda-
wao si piszcym godne zaznaczenia. Najrozmaitsze przydomki,
ktrymi Aspazj okrelali jej wspczeni, porwnywania jej z tymi
bohaterkami mitycznymi, ktre zdoay cakowicie uzaleni od
siebie mczyzn, wiadcz o powszechnej opinii o wpywie Aspazji
na Peryklesa.
W domu Aspazji, i przed jej maestwem z Peryklesem i potem,
bywao wielu filozofw i politykw. Bywa u niej Sokrates ze
swoimi uczniami, jeden z uczniw Sokratesa napisa dialog filozo-
ficzny noszcy tytu Aspazja. Plutarch podaje, e jej przyjaciele
przyprowadzali nawet do niej swoje ony, chocia Aspazja prowa-
dzia dom dziewczt przygotowujcych si do roli heter. Wzmianki
w rnych rdach bliskich czasom Peryklesa i Aspazji potwierdzaj
znaczenie domu Aspazji dla wczesnego rodowiska intelektualnego
138
Aten. Ksenofont, historyk IV w., jeden z uczniw Sokratesa, we
wspomnieniach o Sokratesie cytuje wypowied tego filozofa, ktry
powoywa si w swoich rozwaaniach na opini Aspazji. Rwnie
w Ekonom/ku nawizuje Ksenofont do kontaktw Sokratesa z Aspa-
zj. W dialogu Platona Menexenos, ktry ma wyranie charakter
satyryczny o ostrzu skierowanym przeciwko mowom pochwalnym
wygaszanym nad zwokami polegych obywateli, ju obszerniej s
omwione talenty oratorskie Aspazji. Sokrates tumaczy Menexe-
nosowi, e wygoszenie tego rodzaju mowy nie jest zbyt trudne.
Sam mgby atwo dokona tego, poniewa wanie poprzedniego
dnia sysza Aspazj rozwijajc temat takiego przemwienia.
Podkrela te Sokrates, e zapewne zastanawiaa si nad t prob-
lematyk ju przedtem, kiedy przygotowywaa tekst przemwienia
Peryklesa ku chwale polegych w wojnie Ateczykw.
Plutarch cytujc ten dialog Platona pisze {ywot Peryklesa
24): U Platona za w dialogu Menexenos, mimo artobliwego
tonu, w jakim jest napisany jego wstp, znajduje si tyle prawdy
historycznej, e ta kobieta miaa saw zdolnego mwcy i e tylu
Ateczykw szukao jej towarzystwa wanie dla jej wymowy.
A nawet wicej jest u Platona Sokrates twierdzi tam, e posiadane
przez niego umiejtnoci oratorskie nie powinny wywoywa
zdziwienia, skoro jego mistrzem w tej dziedzinie bya wanie
Aspazja, znana ze swojego talentu. Wyksztacia przecie wielu
znakomitych mwcw, a przede wszystkim Peryklesa. W dalszym
cigu dialogu Sokrates wygasza przemwienie uoone jakoby
przez Aspazj. Mamy wic tu do czynienia z niewtpliwym stwier-
dzeniem umiejtnoci oratorskich Aspazji i zapewne z echem plotek
wytykajcych Peryklesowi dziaanie pod wpywem Aspazji.
W tej mskiej spoecznoci obywateli ateskich pomwienie
polityka o uleganie w sprawach publicznych wpywowi kobiety nie
mogo dziaa na jego korzy. Nie brako te niechtnych Aspazji
gosw i w dzieach komediopisarzy. W Acharniakach Arystofanesa
(524 nn.) to wanie Aspazji przypisuje si odpowiedzialno za
wybuch dugotrwaej wojny peloponeskiej. Po prostu Megarejczycy
w odwecie za lekkomylny postpek grupy modych Ateczykw
porwali dwie hetery spod opieki Aspazji. I wtedy to w wielki
przywdca Aten dla ukarania Megary rozpta zgubn dla caej
Hellady wojn peloponesk.
139
W zachowanych fragmentach utworw innych komediopisarzy
wczesnych nie brak nawet okrelania Aspazji jako zwyczajnej
prostytutki. Zapewne w oczernianiu Aspazji brali udzia w duej
mierze wrogowie polityczni Peryklesa, dziaaa jednak niewtpliwie
i niech do samej Aspazji. Plutarch wspomina, e wielu mczyzn
z jej krgu przyprowadzao do niej swoje ony, aby si od niej
uczyy. A wic ta obca kobieta, cudzoziemka z Miletu, usiowaa
szerzy swoje racjonalistyczne, sprzeczne z tradycj attyck pogldy,
take wrd kobiet ateskich, a jeszcze do tego ta cudzoziemka
obca na terenie Attyki, a na dodatek kobieta, zdobya sobie takie
wpywy polityczne. Musiao to gorszy wielu przecitnych obywa-
teli. Tote gdy w kocu wojny peloponeskiej, w nastpstwie
niepowodze Ateczykw, osaba pozycja Peryklesa, zaczy si
ataki wymierzone w jego najbliszych przyjaci.
Nie ominy i Aspazji. Komediopisarz Hermippos oskary j
0 bezbono, a take o strczycielstwo, zarzucajc, e przyjmuje
u siebie dla Peryklesa wolno urodzone kobiety. Perykles zdoa
uratowa Aspazj od cikiego wyroku, jak pisze Plutarch, paczem
1 baganiem u sdziw. Nie udao mu si jednak wzmocni
zachwianej pozycji politycznej. Los nie oszczdzi mu take nie-
szcz rodzinnych straci dwch swoich synw z pierwszego
maestwa. Tote kiedy wrci do wadzy po krtkiej przerwie,
yuprosi zgromadzenie ludowe, aby jego syna z Aspazji wpisa na
list rodu a wic przyzna mu tym samym obywatelstwo ateskie.
Bya to proba niezgodna z ustaw przeprowadzon wczeniej
przez samego Peryklesa, na mocy ktrej tylko dzieci zrodzone
z obojga rodzicw obywateli ateskich mogy by uznane za
penoprawnych obywateli. Perykles niedugo potem zmary
Aspazja wysza drugi raz za m za Lizyklesa, zwykego
hodowc owiec, ktry, wedug wiadectw staroytnych, wybi si
na powane stanowisko polityczne tylko dziki Aspazji. Lizykles
zreszt te niedugo potem zgin. Aspazja pozostaa w Attyce i tam
te zostaa pochowana.
Jedyna wic kobieta w Atenach okresu klasycznego, o ktrej
rda mwi jako o osobistoci majcej znaczenie polityczne, bya
cudzoziemk, cho te z greckiego miasta wybrzey Azji Mniejszej.
Wiadomoci o samodzielnych wadczyniach niektrych miast
czy terenw zachowane w rdach greckich dotycz miast greckich
140
Azji Mniejszej a naprawd obszerne i bardzo interesujce wi si
z dziejami Aleksandra Wielkiego i pastw hellenistycznych.
Moe warto przedstawi tu sylwetki dwch Artemizji
pierwszej z V w. p.n.e., drugiej z IV w. p.n.e. Nie wiemy o nich
wiele, jednak pierwsz poznajemy z przekazw Herodota, drug
Diodora (I w. p.n.e.) i Strabona geografa (z wieku I p.n.e./I n.e.)
jako niezwykle silne osobowoci; natomiast rzadko na og s
wspominane w literaturze nie cile naukowej.
Pierwsza Artemizja bya crk Lygdamisa z Halikarnasu i matki
pochodzcej z wyspy Krety. Po mierci swego ma obja wadz
nad Halikarnasem i ssiednimi wyspami Kos, Nisyros i Kalymna.
By to czas perskiego panowania nad miastami greckimi Azji
Mniejszej. Wadcy perscy popierali rzdzcych miastami greckimi
tyranw, z ktrych wielu okazywao Persom sw lojalno. Z prze-
kazw Herodota, bardzo zreszt pochlebnych dla Artemizji, wynika,
e naleaa ona do properskiej grupy arystokracji rzdzcej miastami
greckimi. Herodot podkrela przede wszystkim mdro Artemizji.
Sam pochodzi z arystokratycznego rodu z Halikarnasu i niektre,
pne wprawdzie, rda podaj, e by z Artemizja spokrewniony.
Moe tu naley szuka przyczyny bardzo yczliwej postawy
Herodota wobec dziaa tej niezwykej kobiety, cho w starciu
Grekw z Persami braa udzia po stronie perskiej. Do wyprawy
Kserksesa przeciwko Grekom podczas drugiej wojny perskiej
wystawia pi okrtw, wedug Herodota z caej floty byy jej
okrty po sydoskich najsynniejsze, a ze wszystkich sprzymierze-
cw ona udzielaa krlowi najlepszych rad. Przedstawiajc siy
morskie Kserksesa (ks. VII, 86-99), ich wodzw, o dowdcach
sprzymierzonych kontyngentw Herodot nie pisze, tylko o Artemizji,
ktr podziwiam, e jako niewiasta wzia udzia w wyprawie
przeciw Helladzie, ona, co po mierci ma sama rzdzia i cho
miaa modego syna, sza na wojn z wrodzonej odwagi i dzielnoci,
nie bdc do tego wcale zmuszona.
W dalszych czciach swojego dziea Herodot obszernie relac-
jonuje owe najlepsze rady" udzielane przez Artemizj Kserksesowi.
Pierwszej miaa wedug naszego historyka udzieli kiedy Kserkses
po odniesieniu zwycistwa nad Grekami w starciach ldowych
i utorowaniu sobie drogi przez wwz Termopil i zajciu Attyki,
znalaz si ze sw armi i flot na wybrzeach Attyki. Grecy
141
zachowali sw flot, natomiast ich siy ldowe okazay si bardzo
sabe w porwnaniu z armi persk. Kserkses stan przed decyzj
czy wyda bitw morsk flocie greckiej skupionej u wybrzey
wyspy Salaminy, czy ruszy na Peloponez i siami ldowymi
wymusi ostateczne zwycistwo. Poleci swemu wodzowi Mar-
doniosowi zwoa narad wadcw poszczeglnych ludw, ktrych
wojska bray udzia w wyprawie oraz dowdcw okrtw i zasig-
n ich opinii. Wszyscy zapytani przez Mardoniosa wypowiedzieli
si za stoczeniem bitwy morskiej oprcz jednej Artemizji, ktra
wystpia przeciwko zdaniu ogu. Motywowaa swoj opini
bardzo obszernie i mdrze flota grecka miaa jej zdaniem
przewag nad bardzo rnorodn persk skadajc si z kontyn-
gentw dostarczonych przez poszczeglne miasta czy ludy.
Przegrana floty perskiej zagraaa take wojskom ldowym
i zdaniem Artemizji Kserkses osign ju cel wyprawy zajmujc
ca Grecj pnocn i rodkow wraz z Atenami, a ruszajc
z wojskiem ldowym na Peloponez i tak spowoduje rozproszenie
si floty greckiej, bo okrty pastw Peloponezu opuszcz zgrupo-
wanie koo Salaminy, by pospieszy z pomoc ojczystym miastom.
Kserksesowi bardzo spodobaa si rada Artemizji, postanowi jednak
zastosowa si do opinii wikszoci ze znanym nam wynikiem.
Flota perska poniosa druzgocc klsk w bitwie u wybrzey
Salaminy.
W trakcie tej bitwy Artemizja, dowodzca osobicie swoimi
okrtami, okazaa te ogromne mstwo i przytomno umysu.
Kiedy bowiem flota perska zacza przegrywa i nastpi moment
pewnej paniki czy zamieszania, okrt Artemizji by cigany przez
jeden z okrtw ateskich. Jak zreszt Herodot podaje kilka ustpw
dalej (VIII 93), ten okrt ateski by dowodzony przez jednego
z najmniejszych eglarzy, ktry gdyby wiedzia, e na ciganym
okrcie jest Artemizja, toby doprowadzi do jej schwytania, chyba
e sam by zosta pokonany, bo dowdcy trjrzdowcw ateskich
mieli taki rozkaz, a nadto ustanowiono nagrod dziesiciu tysicy
drachm dla tego, kto j ywcem pojmie: tak bardzo byli oburzeni,
e kobieta wyruszya przeciw Atenom. Ale Artemizja zdoaa si
uratowa w sposb wrcz desperacki. Przed ni byy inne okrty
perskiej floty, wic nie moga si przemkn i uciec przed cigajcym
j okrtem. Wpada wic na okrt sprzymierzonych z Persami
142
I
mieszkacw wyspy Kalyndy, ktrym dowodzi sam ich krl. Bya
Artemizja z tym krlem pokcona, ale Herodot, historyk uczciwy,
stwierdza, e nie moe zdecydowa, czy umylnie tak zrobia czy
te przypadkiem, bo wanie ten okrt znalaz si na jej drodze.
W kadym razie staranowaa go i poszed na dno. Dowdca okrtu
ateskiego przekonany, e okrt Artemizji jest helleski albo prze-
chodzi na stron greck skoro zatopi okrt z perskiej floty, zawrci
i skierowa si przeciw innym okrtom. Natomiast obserwujcy
bitw z brzegu Kserkses i jego otoczenie byli przekonani, e
Artemizja zatopia okrt nieprzyjacielski i tym bardziej wzrs jego
szacunek dla niej. Mia podobno powiedzie: Mowie stali si
u mnie kobietami, a kobiety mami. Miaa i to szczcie Artemizja,
e z zatopionego okrtu nikt si nie uratowa, wic nie od razu
wykrya si prawda.
Nastpnej mdrej rady udzielia Artemizja Persom, kiedy Kser-
kses zastanawia si nad dalszym prowadzeniem wojny wobec
klski jego floty przy Salaminie. Mardonios radzi mu kontynuowanie
dziaa wojsk ldowych na Peloponezie, bo idzie wszak o zwycis-
two nad ludmi a nie nad okrtami. Albo niech Kserkses z czci
wojska wraca do Persji, a cz zostawi Mardoniosowi dla kon-
tynuowania wojny.
Znw zasign wadca perski rady Artemizji, ktra przecie tak
mdrze radzia, by nie podejmowa bitwy z flot greck u wybrzey
Salaminy.
I Artemizja poradzia mu tak wanie, jak sobie yczy w gbi
serca eby wrci z czci wojska i flot do Efezu, a dalsz akcj
w Grecji zostawi Mardoniosowi. Moe wraca z chwa, bo Ateny
ju ukara, a taki by cel wyprawy. Jeeli wrci do Efezu, to on sam
i jego dom ostan si i to jest najwaniejsze. Przegrana Mardoniosa,
jeli do niej dojdzie, nie jest tak wielk strat i nie stanowi takiej
chway dla Grekw, bo Mardonios jest tylko poddanym krla. Jeli
natomiast Mardonios zwyciy, to i tak chwaa spynie na Kserksesa.
Tym razem krl perski usucha rady mdrej kobiety. Powierzy
Artemizji towarzyszcych mu synw, aby ich odwioza do Efezu.
Sam za wydawszy odpowiednie zlecenia odesa flot i wraz z ca
armi wraca drog ldow. Mardonios mu towarzyszy i dopiero
w Tesalii dokonano podziau wojska.
Relacja Herodota o udziale Artemizji w wyprawie Kserksesa
143
jest bardzo szczegowa, zapewne opiera si na tradycji zachowanej
w Halikarnasie. Czy udzielanie rad Kserksesowi tak wanie wy-
gldao, jak w przekazanej przez Herodota wersji, nie moemy by
pewni. Moe rady Artemizji dla Persw dorobiono pniej i s one
raczej kompozycj literack ni wiernym oddaniem faktw.
Pewne jest jednak, e ta niezwyka na owe czasy kobieta
wzia udzia osobicie w kampanii Kserksesa i zyskaa sobie opini
kobiety dzielnej i bardzo mdrej.
Druga Artemizja siostra i ona Mausolosa, satrapy maoaz-
jatyckiej Karii przedstawiona jest w rdach mniej barwnie, ale
moe za to w sposb bliszy prawdy. Przekazy o niej nie zawieraj
tylu elementw fikcji literackiej, a przy tym mowa Demostenesa
O wolnoci Rodyjczykw wygoszona w 351 r. p.n.e. jest wiadec-
twem wspczesnym dziaalnoci Artemizji. Mausolos by w po-
cztkach swoich rzdw nad Kari bardzo lojalnym i wiernym
poddanym krla perskiego. Szybko jednak zapragn rozszerzenia
swoich woci, wczy Halikarnas jako stolic satrapii i by nawet
zamieszany w bunt satrapw przeciwko krlowi perskiemu, cho
si z niego w por dyplomatycznie wycofa. I on sam, i Artemizja,
ktra obja w 353 r. p.n.e. samodzielne rzdy po mierci ma
przede wszystkim chcieli rozszerzy swoje panowanie na ssiednie
wyspy greckie i dlatego udzielili poparcia Rodos, Kos i Chios
w buncie przeciwko Atenom. Kiedy jednak wyspy te wyzwoliy si
spod przewagi Aten, Mausolos rozcign na Rodos i Kos swoje
zwierzchnictwo. Te walki o panowanie nad Rodos czyy si
z wewntrznymi starciami na tej wyspie, gdzie kolejno gr bray
stronnictwo demokratyczne zwizane z Atenami i oligarchiczne
popierane przez wadcw Karii.
Po mierci Mausolosa Artemizja przez dwa lata swych rzdw
kontynuowaa jego polityk ostronoci wobec Persji, ekspansji na
wyspy i ssiednie miasta greckie. Utrzymaa Halikarnas i odzyskaa
panowanie nad Rodos, kiedy usiowali tam znw zdoby wadz
demokraci. Demostenes w mowie wczeniej cytowanej usiowa
namwi Atenczykw do udzielenia pomocy Rodyjczykom chccym
odzyska niezaleno. Zwalczajc ewentualne sprzeciwy swoich
rodakw Demostenes tak scharakteryzowa postaw, jak moga
zaj Artemizja wobec pomocy Aten dla Rodos i odzyskania przez
t wysp niezalenoci: gdyby krl perski nie by w tym momencie
144
zaabsorbowany tumieniem buntu Egiptu i to z niewielkim powo
dzeniem, Artemizja mogaby si stara o zapewnienie wadcy
perskiemu zwierzchnictwa nad Rodos. Oczywicie nie z przywiza
nia do niego, lecz eby zjedna sobie jego yczliwo. Skoro jednak
sytuacja jest zupenie inna, Artemizja bdzie uwaaa, e na
panowaniu nad Rodos krlowi w tej chwili specjalnie nie zaley,
natomiast mgby tam zyska wietny punkt obserwacyjny dla
wszystkiego co si dzieje w Karii i krpowaby wszelkie ruchy
Artemizji. Wic moe prdzej zniosaby Artemizja przewag Aten
nad Rodos ni krla perskiego.
Artemizja zatem kontynuowaa ostron polityk swego ma
wobec Persji, lecz take jego kierunek ekspansjonistyczny. Wyko-
rzystaa wic bunt Rodos i ssiednich wysp, ktrym Ateny walczce
na wielu frontach, pomocy nie udzieliy i znw opanowaa Rodos
i ssiednie wyspy. Na Rodos wystawia pomnik zwycistwa.
Artemizja podobnie jak i Mausolos dbaa o rozwj helleskiej
kultury na terenie sobie podlegym. Midzy innymi zapraszaa
sawnych mwcw do zawodw literackich; brali w nich udzia
najsawniejsi wczeni mistrzowie retoryki. Wzniosa te za-
projektowany jeszcze zapewne za ycia Mausolosa jego grobo-
wiec z biaego marmuru, od jego imienia zwany pniej Mauzoleum,
ktry by uwaany za jeden z siedmiu cudw wiata staroytnego.
Artemizja zmara po dwch latach samodzielnych rzdw, podczas
wspaniaych uroczystoci pogrzebowych ku czci Mausolosa, jak
gosi tradycja z alu po mierci ma.
Dopiero czasy hellenistyczne, okres od poowy IV w. p.n.e. do
wieku I p.n.e. stworzyy szans dla kobiet o ambicjach politycznych,
kobiet nalecych z reguy do dynastii panujcych na terenach
objtych wpywami greckimi. Przedstawimy tu kilka spord tych
kobiet, byo ich o wiele wicej ni mona ukaza w tej ksice.
Historycy nowoytni zastanawiali si wielokrotnie i zastanawiaj
si nadal, jakie czynniki wpyny na to zjawisko. Dopatrywano si
tu kiedy wpywu rzekomej emancypacji kobiet greckich ju od
poowy V w. p.n.e. oraz tradycji wysokiej pozycji kobiet w rodach
arystokratycznych Macedonii, a szczeglnie w dynastii rzdzcej
Macedoni. Wskazywano na wzrost znaczenia rodziny a wic
i kobiet w diasporze greckiej na Wschodzie po wyprawie Aleksandra
Macedoskiego. Zapewne jednak znaczenie powiza rodzinnych
10 Kobiety antyku
145
midzy walczcymi o wadz nastpcami Aleksandra Wielkiego,
a potem wadcami poszczeglnych pastw hellenistycznych, a take
rola kobiet w tworzeniu tych koligacji odegray te powan rol.
Dziaay te tu tradycje niektrych pastw Wschodu. A jakie czynniki
wpyny na pojawienie si od poowy IV w. p.n.e. naprawd
wybitnych osobowoci wrd tych kobiet, tego chyba aden
historyk nie zdoa wytumaczy.
Pierwsz kobiet z krlewskiej dynastii macedoskiej, ktrej
rda staroytne a take historycy nowoytni powicili wiele
uwagi bya Olimpias, ona Filipa II, krla Macedonii, a matka
Aleksandra Wielkiego.
Olimpias pochodzia z plemienia Molossw z Epiru, ssiadujcej
z Macedoni krainy pnocnej Grecji. Ojcem jej by Neoptolemos
z krlewskiego rodu wadcw Molossw. To jego dziad mia by
pierwszym z tego rodu, ktry przyj grecki jzyk i w pewnej mierze
greckie obyczaje. Ojciec Neoptolemosa a dziadek Olimpias wpro-
wadzi nadawanie greckich imion w tym rodzie. Tradycja grecka
przypisywaa Olimpias pochodzenie od Pyrrusa syna Achillesa ze
strony ojca i Helenosa syna Priama ze strony matki. S to oczywicie
legendy czsto wystpujce w stosunku do ludw stosunkowo
pno wchodzcych w sfer kultury greckiej, ktrym w ten sposb
jakby dawano legitymacj ich helleskoci. Urodzia si Olimpias
okoo roku 375 p.n.e. Maestwo z Filipem II krlem Macedonii
zawara okoo 357 r. p.n.e. Istniej dwie wersje okolicznoci tego
maestwa. Jedna podaje, e Filip spotka Olimpias jeszcze jako
ma dziewczynk na wyspie Samotrake, gdzie odbyway si misteria
zwizane z kultem Kabirw. Oboje mieli tam zosta wprowadzeni
w misteria, przy tej sposobnoci Filip zobaczy Olimpias, zakocha
si w niej i od razu poprosi o jej rk jej stryja Arybasa, ktry
opiekowa si dziewczynk bardzo wczenie osierocon. Ta wersja
jest na og odrzucana przez historykw nowoytnych, midzy
innymi dlatego, e Olimpias bya wtedy zbyt maa, eby moga by
wprowadzana w ten typ misteriw, jakie odbyway si na Samo-
trace.
Maestwo zostao zawarte ju po pierwszych zwycistwach
Filipa i by moe, jak to inne rda sugeruj, dla scementowania
politycznego zwizku midzy krlem macedoskim a stryjem Olim-
pias Arybasem, ktry po mierci jej ojca obj rzdy w Epirze.
146
Olimpias w dziecistwie nosia imi Myrtale, przytacza si te jako
jej imiona Polyksena i Stratonike, nie wykluczone, e imi Olimpias
nadano jej dla uczczenia urodzenia syna, nastpcy tronu Filipa.
Wie o urodzeniu si syna dosza do Filipa w moraencie zdobycia
przez niego miasta greckiego Potidai wraz z wiadomoci o wielkim
zwycistwie odniesionym przez jego wodza Parmeniona nad lllirami
i informacj o wygranej wystawionego przez niego zaprzgu
konnego na zawodach w Olimpii na Peloponezie. Zwycistwa na
igrzyskach olimpijskich naleay do szczeglnie wanych i cenionych
w Grecji. Urodziny syna wrd tylu jednoczesnych sukcesw
wryy te wspania przyszo nastpcy tronu. Dlatego te
niektrzy historycy przypuszczaj, e to na yczenie Filipa jego
ona otrzymaa imi Olimpias, pod ktrym stale odtd wystpuje
w rdach. W dwa lata pniej Olimpias urodzia jeszcze crk,
ktrej nadano imi Kleopatra.
Jakkolwiek Plutarch podkrela, e maestwo Filipa i Olimpias
byo maestwem z mioci, to jednak nie ulega wtpliwoci, e
praktyka zawierania maestw ze wzgldw politycznych bya
powszechnie stosowana przez wadcw Macedonii. Maestwo
z Olimpias nie byo pierwszym ani ostatnim maestwem Filipa,
cho na podstawie rde trudno si zorientowa w ich kolejnoci.
Bya iliryjska ona Andata, zwana potem Eurydyk, zapewne przed
maestwem z Olimpias. Z tego maestwa pochodzia Cynane.
Bya te moe pierwsza ona Phila, ktra wczenie zmara.
Przebywanie w paiacu Filipa Andaty z jej creczk, a jednoczenie
Olimpias, cho ta bya uwaana za t legaln, prawdziw krlow,
na pewno obfitowao w napicia i konflikty. Wychowywa si te
w paacu syn Filipa z naonicy Filinny imieniem Arrydajos. Jako
dorosy Arrydajos by znany z umysowego niedorozwoju. Wedug
przekazw staroytnych jako dziecko by miy i normalny a zaha-
mowanie rozwoju umysowego nastpio w nastpstwie systema-
tycznego zatruwania go przez Olimpias, ktra nienawidzia go od
pocztku. Nie wiadomo czy wierzy tu rdom, po mierci Alek-
sandra Arrydajos zosta obwoany przez wojsko jego nastpc
i mia dzieli tron z pogrobowcem Aleksandra. W pniejszych
walkach o tron by atutem wrogw Olimpias. Nie mona wic mie
pewnoci, czy te pniejsze dzieje nie rzutoway na opini histo-
rykw o stosunku Olimpias do tego dziecka. Ale moga te od razu
147
dopatrywa si w nim moliwego rywala dla swego wasnego syna
Aleksandra.
Narodziny Aleksandra otoczone byy legend. I Filip, i Olimpias
mieli sny zapowiadajce, wedug interpretacji wrbitw, urodzenie
si niezwykego dziecka. Waniejsze od snw byo to, e Filip
zobaczy obok Olimpias na jej posaniu wa. I tutaj staroytni
pisarze rnie oceniaj t wiadomo. Jedni twierdzili, e Filip
odtd rzadko zblia si do oa Olimpias czy to posdzajc, e
moe sta si ofiar jakich czarw czy napojw miosnych, czy te
dlatego, e nie chcia si narazi ktremu z bogw wcielonemu
w posta wa, w celu zblienia z Olimpias. Bya jednak te
tradycja prociej tumaczca to zjawisko. Kobiety trackie i macedo-
skie bray udzia w kultach orgiastycznych, szczeglnie w kulcie
Dionizosa. Olimpias uchodzia za szczeglnie oddan tym kultom
wyznawczyni, dochodzc w korowodzie bachicznym do bar-
barzyskiej ekstazy. Towarzyszyy jej w tym czsto olbrzymie,
oswojone we. I std w na jej posaniu.
fi\e koniec tych interpretacji. Najbardziej rozpowszechniona
wersja gosia, e to Zeus pod postaci wa zbliy si z Olimpias
i z tego zwizku urodzi si Aleksander, syn boski a nie syn Filipa.
Niechtni Olimpias twierdzili pniej, e ona to wszystko zmylia
i opowiedziaa synowi! Inni wprost przeciwnie, utrzymywali, e
Olimpias sprzeciwiaa si tym opowieciom jako bezbonym i nawet
raz miaa si odezwa: Kiedy wreszcie Aleksander przestanie mnie
oczernia przed Her (Hera bya maonk Zeusa i w mitologii
greckiej uchodzia za bardzo zazdrosn i mciw).
W dziejach zarwno Grecji jak i Rzymu wielu wybitnych ludzi
otoczonych byo legend boskiego pochodzenia lub widocznego
w symbolach, objawieniach, obecnoci niezwykych ptakw czy
zwierzt poparcia bogw. Zapewne i legenda o boskim pocho-
dzeniu Aleksandra wizaa si z tego rodzaju tradycj. Dla charakte-
rystyki naszej bohaterki wana jest natomiast kwestia, czy bya to
legenda przez ni stworzona, podtrzymywana i rozpowszechniana.
Jeden bowiem z przekazw podaje nawet, e wtajemniczya
Aleksandra w jego boskie pochodzenie w momencie gdy wyrusza
na sw wielk wypraw na Wschd. Filip II przebywa w pierwszych
latach maestwa poza swoj stolic i domem prowadzc dugo-
trwae wojny z ssiadami na pnocy. Znaczna wic cz istotnej
148
wadzy pozostawaa w rkach Oiimpias. Wydaje si, e Oiimpias
podejmowaa dosy wczenie dalekowzroczne plany polityczne.
W kilka lat po lubie, zapewne w 351 r. p.n.e. namwia Filipa
do sprowadzenia na ich dwr jej modszego brata, liczcego
wwczas dwanacie czy trzynacie lat. Nosia si z planem mae-
stwa swej crki, malutkiej wtedy Kleopatry z tym wanie swoim
bratem, przyszym dziedzicem tronu Epiru. Maestwo to zostao
rzeczywicie zawarte, gdy tylko Kleopatra podrosa.
Wszystkie rda podkrelaj gwatowny charakter Oiimpias,
jej ambicje, nie znoszenie oporu, skonno do uniesie, lecz take
inteligencj, spostrzegawczo i dowcip. Nie musiao jej by atwo
w siedzibie krlewskiej zapenionej byymi i aktualnymi kochankami
Filipa i ich dziemi. Wprawdzie Oiimpias bya t pierwsz, praw-
dziw krlow, nie bya jednak pochodzenia macedoskiego. Bya
wprawdzie krlewsk crk, ale i inne przyjaciki Filipa tesalskie,
illiryjskie czy trackie pochodziy na og z rodzin krlw czy
wodzw tych plemion. Prawo dzieci Oiimpias do dziedzictwa po
Filipie mogo by w kadej chwili zakwestionowane. Przy usposo-
bieniu Oiimpias wzmagao to w niej zapewne skonnoci do ostrych
sporw i zdecydowanego dziaania. Nawet niechtna krlowej
macedoskiej tradycja nie zarzuca jej niewiernoci czy swobody
w stosunkach seksualnych. Bohaterem rozlicznych tego typu historii
by Filip, ktrego wad byo take pijastwo.
Wydaje si jednak, e gwatowna Oiimpias przede wszystkim
czuwaa nad swoj pozycj legalnej maonki i krlowej i nad
zabezpieczeniem praw swego syna do tronu. Dlatego te chyba
informacje rdowe podkrelaj jej niech do kobiet Filipa, ktre
mogy stanowi zagroenie z tego punktu widzenia. Kiedy na
przykad Filip zakocha si nieprzytomnie w jednej ze swoich
tesalskich przyjaciek i tumaczy onie, e uleg czarom zadanym
mu przez ow kobiet (tesalskie kobiety znane byy ze znajomoci
guse). Oiimpias kazaa wezwa do siebie ow dziewczyn, a obej-
rzawszy j poznaa jej urod, rozum i dobre obejcie, po czym
spokojnie jej powiedziaa, e opowiadanie o czarodziejskich zioach
i napojach to czysty nonsens, ona ma czary po prostu w sobie.
Osobowo Oiimpias ujawnia si te w wychowaniu, jakie
daa swoim dzieciom. Wybraa wychowawcw pochodzcych
z Epiru i Akarnanii. Ich szefem by Leonidas, krewny Oiimpias, ktry
149
zasyn z surowoci obyczajw i tak te wychowywa Aleksandra
ksztacc jego sprawno fizyczn, wytrzymao na trudy, na gd
i chd, odwag i starajc si wyrobi w nim brak potrzeb
i obojtno dla luksusu. Podobne wychowanie odebraa Kleopatra.
Dopiero pniej Filip stara si uzupeni wyksztacenie syna
wzywajc na swj dwr jako nauczyciela Aleksandra wielkiego
filozofa Arystotelesa.
Nic nie zapowiadao konfliktu midzy ojcem a synem a do
momentu powtrnego maestwa Filipa. Przeciwnie, Aleksander
cieszy si zaufaniem ojca i by jego chlub. Ale w 337 r. p.n.e. Filip
odsun Olimpias i oeni si z Kleopatr, mod dziewczyn
z arystokratycznego macedoskiego rodu. Wszystkie dotychczasowe
miostki krla Macedonii nie prowadziy jednak do formalnego,
penoprawnego maestwa. Inaczej byo z Kleopatr. Na dodatek
podczas uroczystoci lubnych jej stryj Attalos, ju po sporej iloci
wina, wezwa Macedoczykw do modw, aby z tego stada
urodzi si prawowity nastpca tronu. Obecny przy tym Aleksander
zareagowa natychmiast. Byo to przecie maestwo z kobiet
macedosk, podczas gdy Olimpias bya z Epiru. Aleksander
wykrzykn do Attalosa: A wic mnie uwaasz za bkarta? i uderzy
go w gow. Filip wydobywszy miecz rzuci si na syna. By jednak
take po duej iloci trunkw i ogarnity gniewem potkn si
i upad. Na to Aleksander do zgromadzonych: oto czowiek, ktry
szykowa si do przejcia z Europy do Azji, a upad przechodzc
z jednego ka do drugiego. (Plutarch, Aleksander 7-10, tum.
wasne).
Po takim incydencie nic innego nie pozostawao Olimpias
i Aleksandrowi, jak oddali si z Macedonii. Aleksander zostawi
matk w Epirze, a sam uda si do lllirii.
Dziki porednictwu jednego z przyjaci Aleksander zosta
wezwany przez ojca do powrotu i speni t prob. Rycho doszo
jednak do nowego konfliktu i tu ju wszystkie rda odpowiedzial-
no za to przypisuj Olimpias. Mianowicie przy skomplikowanej
wczesnej polityce dla niektrych wasali krla perskiego wyrosa
w pobliu potna Macedonia stawaa si naturalnym sprzymierze-
cem w ich deniach do uzyskania niezalenoci. I tak Piksodaros
satrapa Karii (jeden z nastpcw Mausolosa i Artemizji) zapropo-
nowa zawarcie maestwa miedzy swoj crk a Arrydajosem
150
synem Filipa i wysa posa w tej sprawie do Macedonii. Ale tutaj
znowu wtrcia si Olimpias i ona, i rni przyjaciele z otoczenia
Aleksandra wskazywali mu na niebezpieczestwo insynuujc, e
przez tak znakomite maestwo Filip chce zapewni Arrydajosowi
nastpstwo tronu w Macedonii. Aleksander wysa wic swego
posa do Piksodarosa proponujc siebie na jego zicia zamiast
niedorozwinitego Arrydajosa, na dodatek naturalnego tylko syna
Filipa. Gdy dowiedzia si o tym Filip wybucha straszliwa awantura.
Filip kaza ukara wszystkich przyjaci Aleksandra, ktrych posdza
0 udzia w tej sprawie a syna zwymyla, e chcia zawrze niegodne
go maestwo.
W Epirze panowa wtedy brat Olimpias Aleksander. Zapewne
Olimpias chciaa go skoni do czynnego wystpienia w jej obronie
wobec zawarcia przez Filipa nowego maestwa. Nie byo zapewne
chtnych do podejmowania wojny z potn ju wtedy Macedoni.
Natomiast speni si inny dawny plan Olimpias, maestwo
Aleksandra z jej crk Kleopatr. Podczas uroczystych zalubin tej
pary urzdzonych przez Filipa jesieni 336 r. p.n.e. na oczach goci
zgromadzonych z caego wczesnego wiata Filip zosta zamor-
dowany przez modego arystokrat macedoskiego Pauzaniasza,
ktry zosta pokrzywdzony przez Attalosa stryja Kleopatry, nowej
ony Filipa i nie uzyska satysfakcji ze strony Filipa. W relacjonujcej
te wypadki historiografii greckiej roi si od podejrze, e i tu
gwn rol odegraa Olimpias jako utajona spryna tego zabjs-
twa, cho i Aleksander jej syn by podejrzewany o cich aprobat.
Plutarch w ywocie Aleksandra stwierdza tylko istnienie takich
podejrze, ale Justyn, rdo pne (III w. n.e.), oparte jednak na
dziele wczeniejszym (z I w. n.e.) i korzystajce z wiarygodnej
tradycji, traktuje udzia Olimpias w przygotowaniu zamachu na
Filipa za zupenie pewny. Wedug tej tradycji to ona miaa przy-
szykowa konie czekajce na morderc i zaopiekowaa si jego
zwokami i co roku odbywaa obrzdy oczyszczajce przy jego
grobowcu. Natomiast najbardziej szczegowy opis mierci Filipa
1 wszystkich towarzyszcych okolicznoci zamieszczony w dziele
Diodora Sycylijskiego w ogle o Olimpias nie wspomina. Zapewne
nie mona bra powanie szczegw przytaczanych przez Justyna.
Zabjca Filipa mia dostateczne przyczyny do podjcia prby zemsty,
ale pewnej pomocy czy zachty ze strony Olimpias nie mona
151
wykluczy. Cae jej postpowanie byo skierowane na utrzymanie
pozycji jedynej prawowitej krlowej Macedonii i na zapewnienie
nastpstwa tronu Aleksandrowi. Niebezpieczestwo ze strony
ewentualnego syna z nowego maestwa Filipa istniao i mogo
spotgowa obawy Olimpias. Diodor nie wspomina take o losach
ony Filipa Kleopatry. Tymczasem inne rda podaj, e i ona i jej
creczka zostay zamordowane z rozkazu Olimpias, i to zamor-
dowane okrutnie i e Aleksander mia to swojej matce za ze.
Wraz z objciem tronu Macedonii przez Aleksandra rozpocz
si okres otwartej ju dziaalnoci politycznej Olimpias, cho bardzo
do niej przywizany syn usiowa czasem powciga jej nadmiern
dz wadzy i ambicje przeprowadzania swojej woli.
Olimpias wrcia wic zwycisko do Macedonii jej syn obj
tu tron, jej crka, jako ona Aleksandra krla Epiru, bya pierwsz
kobiet Epiru. Olimpias moga wybiera midzy tymi dwoma
dworami, wybraa Macedoni. Aleksander powierzy rzdy w Ma-
cedonii, na czas swojej wyprawy do Azji, jednemu z najbliszych
mu wodzw Antypatrowi. Olimpias postaraa si jednak usun na
bok wszystkie mogce jej czym zagraa kobiety bliskie Filipowi,
zreszt Aleksander przed wyruszeniem na wypraw pozby si
wszystkich krewnych i powinowatych ostatniej ony swojego ojca,
jak i innych mogcych pretendowa do tronu.
Olimpias pozostajc w Macedonii a do roku 331 p.n.e. bya
w ustawicznym konflikcie z Antypatrem. Pod tym wzgldem
wszystkie nasze rda s zgodne zarwno wersja reprezen-
towana przez Arriana, Justyna i w pewnej mierze Plutarcha, jak i ta
yczliwsza i spokojniejsza wersja Diodora i Kurcjusza Rufusa. Przez
te pi lat 336-331 Olimpias stale korespondowaa z synem skarc
si cigle na Antypatra. Antypater i jego otoczenie nie pozostawali
duni obawiajc si wpywu Olimpias na Aleksandra, ktry by do
matki rzeczywicie bardzo przywizany.
Arrian (VII 12) podaje m.in., e Antypater skary si na jej
ktliwe usposobienie i brak umiarkowania nieodpowiedni dla
matki Aleksandra. W zwizku z tym cytowano uwag Aleksandra,
e musi on nadmiernie paci za dziesi miesicy przebywania
w jej onie. Ale Olimpias te zarzucaa Antypatrowi pych, pync
z jego funkcji i ze wzgldw, ktre mu ta funkcja zapewnia; przez
t pych zapomina, kto mu zapewni te wysokie funkcje i uwaa si
152
za pierwszego wrd Macedoczykw i Grekw. Aleksander by
bardzo hojny dla przyjaci, Olimpias wyrzucaa mu w listach, e
czyni swoich przyjaci rwnymi krlom, e w ten sposb zapewnia
im wielu przyjaci a sam pozostaje samotny. Swojej matce te
zreszt posya mnstwo upominkw, pisywa do niej czsto
i informowa o wielu szczegach wyprawy, ale nie pozwala jej si
miesza ani w sprawy cywilne ani wojskowe. I to by jej gwny
zarzut wobec syna, ktry to zreszt znosi pogodnie. Kiedy jednak
Antypater przysa raz list z ca litani skarg na Olimpias, mia
Aleksander powiedzie, e Antypater nie wie, i jedna za matki
zaciera dziesi tysicy listw.
W 331 r. p.n.e. Olimpias musiaa opuci Macedoni i znw
schroni si w Epirze, tak wielk wrogo wzbudzia bowiem
wrd poddanych swego syna. Bya to sprawa zwizana ze spiskiem
Filotasa syna Parmeniona, jednego z najbliszych Aleksandrowi
wodzw. Filotas zosta stracony po cikich torturach. Wielu
Macedoczykw wprowadzonych na wysokie stanowiska w armii
wanie przez poparcie Filotasa wpado w panik, niektrzy usiowali
uciec. Dwaj najblisi przyjaciele Filotasa bracia Amyntas i Simis
zostali oskareni o udzia w spisku, trzeci ich brat uciek. Kiedy
przed Aleksandra w obecnoci wojska wprowadzono oskaronych,
krl przyzna, e podejrzenia wobec nich nasun mu ju dawny list
matki. Przedstawi take i inne podstawy swoich podejrze, ale dla
nas istotna jest tutaj sprawa intryg Olimpias. Amyntas zdoa si
wybroni przed zarzutami, a niech Olimpias do niego wyjani
w sposb, ktry wzbudzi wrd Macedoczykw oburzenie prze-
ciwko niej. Mianowicie po zwyciskich bitwach Aleksandra pod
Arbel i Gaugamel, Amyntas zosta wysany do Macedonii, aby
stamtd sprowadzi uzupenienia dla wojska. Aleksander nakaza
mu cign nawet modych Macedoczykw ukrywajcych si
w domu Olimpias i nie liczy si z nikim poza nim, Aleksandrem.
Amyntas wykona cile rozkazy i narazi si matce krla. Wedug
Kurcjusza Rufusa (VII 1, 5, tum. pod red. L. Winniczuk) Amyntas
tak mia powiedzie w zakoczeniu swego przemwienia: A matka
twoja nie ma adnego innego powodu, eby mnie przeladowa,
chyba tylko to, e wyej ceniem Twoje anieli wzgldy kobiety. Na
danie wojska Aleksander uwolni od podejrze Amyntasa i jego
braci.
153
Po takiej otwartej rozprawie i ujawnieniu bezpodstawnych
oskare nie pozostao Olimpias nic innego jak ponowne wycofanie
si do Epiru, gdzie rzdy pod nieobecno ma prowadzcego
wojn w Italii sprawowaa jej crka Kleopatra. Kiedy za
Aleksander krl Epiru zgin w 331/330 r. p.n.e. Kleopatra rzdzia
dalej sprawujc regencj w imieniu czteroletniego syna. Jej matka
dzielnie j w tych rzdach wspomagaa o czym wiadczy wsp-
czesna tym wypadkom mowa ateskiego mwcy Hyperejdesa
datowana na 330 r. p.n.e. Ot Ateczycy, zgodnie z wyroczni
Zeusa udzielon w jego wityni w Dodonie (pn. Epir), wysali do
Dodony dla statui bogini Dione, czczonej tam z Zeusem jako jego
maonk, czci niezbdne dla rekonstrukcji czy odnowienia tego
posgu szczeglnie twarzy. Ateczycy w IV w. p.n.e. powaali
niezmiernie wyroczni w Dodonie a przy zasiganiu jej rady
otrzymali polecenie godnego odnowienia posgu Dione. Wysali
wic tam wykonane przez najlepszych artystw ateskich potrzebne
czci, wspania szat i wreszcie poselstwo majce uczci Dione
wspania ofiar. I wtedy otrzymali od Olimpias pismo stwierdzajce,
e witynia w Dodonie jest na terytorium kraju, ktrym ona
zarzdza a zatem Ateczycy nie maj prawa tkn tam czegokolwiek.
Hyperejdes w swej mowie w obronie Euxenipposa twierdzi, e dwa
razy protestowa na zgromadzeniu ludowym przeciwko takiemu
postpowaniu Olimpias. Wraca do tej sprawy w mowie w zwizku
ze zot czasz, ktr Olimpias przesaa dla posgu bogini Hygiei
(zdrowia) w Atenach i z oskareniem jego klienta Euxenipposa
0 sprzyjanie Macedonii, poniewa popar przyjcie tego daru.
Oskarycielowi zarzuca Hyperejdes, e on z kolei nie zareagowa na
niedopuszczaln wypowied Olimpias zakazujc darw z Aten dla
Dodony mimo wyranej woli wyroczni. A wic znw wystpuj
znane skdind cechy charakteru Olimpias wynioso i ch
przeprowadzenia wasnej woli zarwno w sprawach wanych, jak
1 mniej wanych.
Dosy rycho Olimpias zagarna ca wadz w Epirze, a Kle-
opatra udaa si do Macedonii. Wedug Plutarcha podzieliy si
wadz. Aleksander dowiedziawszy si o tym powiedzia podobno,
e Olimpias zrobia lepszy wybr, bo Macedoczycy nie znieliby
rzdw kobiety. Zapewne jednak nie by to taki zgodny podzia
wadzy czy zada, Olimpias nie lubia dzieli si wadz i zapewne
154
zmusia crk do opuszczenia Epiru. Zreszt Antypater zosta te
wtedy odwoany z Macedonii (325/324 w. p.n.e.), a na jego
miejsce wysano Kraterosa. Aleksander do koca swoich dni
utrzymujcy korespondencj z Olimpias, informujcy j o swoich
obserwacjach w dalekich wyprawach, cho nie mia zudze co do
jej charakteru, by do niej przywizany i wierzy w jej lojalno.
Zamierza nawet przeprowadzi uznanie jej za istot bosk, nie
wiemy jednak jak si do tego zamiaru odnosia sama Olimpias.
mier Aleksandra Wielkiego w 323 r. p.n.e. stanowi dla
Olimpias pocztek politycznej dziaalnoci na szersz skal i o znacz-
nie wikszym znaczeniu ni wczeniej. Wprawdzie Olimpias jeszcze
za ycia syna zdobya wadz w Epirze, gdzie zreszt dosy rycho
staa si przedmiotem powszechnej nienawici, ale Aleksander
baczy, aby nie moga si zbytnio miesza w sprawy jego wielkiego
pastwa. Natomiast rozgrywki o wadz nad imperium stworzonym
przez Aleksandra day Olimpias moliwo rozwinicia szerokiej
dziaalnoci politycznej. Rozpocza od prby zwalczenia dawnego
swego wroga Antypatra, ktry wci sprawowa regencj w Mace-
donii, poniewa Aleksander umar zanim Krateros majcy zastpi
dotychczasowego namiestnika Macedonii dotar na miejsce.
Olimpias przede wszystkim wszcza zabiegi o zdobycie sprzy-
mierzecw w walce z Antypatrem, ktrego zreszt posdzaa
0 otrucie Aleksandra za porednictwem jego syna przebywajcego
w najbliszym otoczeniu krla. Pocztkowo Olimpias zamierzaa
doprowadzi do maestwa Kleopatry z satrap Frygii Leon-
natosem, ktry mia si nawet zgodzi na to powodowany ambicj,
ale zgin pod Krannon w Tesalii w bitwie z Grekami, ktrzy na
wie o zgonie Aleksandra Wielkiego zbuntowali si przeciwko
wadzy Macedonii. Olimpias sprbowaa wtedy wyda Kleopatr za
Perdikkasa, ktry obj regencj nad caym pastwem Aleksandra
1 mia pod swoj opiek dwch prawowitych nastpcw Aleksandra
Arrydajosa, o ktrym ju bya mowa i pogrobowca Aleksandra
Wielkiego, jego syna z ksiniczki perskiej Roksany, take imieniem
Aleksander. I ten plan si nie uda, poniewa Antypater ofiarowa
Perdikkasowi rk swojej crki, i ten obawiajc si otwartego
zerwania z namiestnikiem Macedonii wybra jego crk. Na
dodatek inni wodzowie Aleksandra dowiedziawszy si o planach
Olimpias i Kleopatry otoczyli siostr zmarego krla czujn opiek,
155
aby aden z nich przez to maestwo nie zyska przewagi w walce
0 wadz. Tak wic znw Antypater zdoa sparaliowa dziaania
Olimpias.
Sprawy w Epirze te si skomplikoway. Pojawili si pretendenci
do tronu. Stryj Olimpias Arybas odsunity od tronu w Epirze przez
Filipa II na korzy modszego brata Olimpias Aleksandra, znalaz
schronienie wraz z rodzin w Atenach. Jego syn Eakides powrci
do Epiru jako pretendent do tronu, ale tu Olimpias zrcznie zdoaa
zyska na niego ogromny wpyw. Formalnie obj panowanie
1 bardzo si przyda Olimpias jako dowdca wojska.
Antypater umar w 319 r. p.n.e., ale przedtem sprowadzi obu
nastpcw tronu Arrydajosa i maego Aleksandra do Macedonii.
on Arrydajosa bya wnuczka Filipa II z jednej z jego kochanek,
Eurydyka - Adeja, nie ustpujca w ambicjach matce Aleksandra.
Nic dziwnego, e Antypater umierajc ostrzega Macedoczykw,
aby nigdy nie dopucili do tego, eby kobieta obja panowanie
nad nimi.
Dzieje Olimpias staj si od tego momentu naprawd tragiczne:
walki o wadz midzy dawnymi wodzami Aleksandra stay si
jeszcze bardziej zacieke a stawk w tej walce bya opiek nad
prawowitymi pretendentami do tronu. Antypater zostawi regencj
i opiek nad Arrydajosem i maym Aleksandrem Polyperchontowi,
jednemu z dawnych towarzyszy Aleksandra Wielkiego. Syn Anty-
patra Kasander, niezadowolony z decyzji ojca, stanowi dla niego
powane zagroenie.
Wtedy nadszed wielki dzie Olimpias Polyperchont, w po-
rozumieniu z przyjacimi z arystokracji macedoskiej, zwrci si
do Olimpias o objcie opieki nad maym Aleksandrem i powrt do
Macedonii. Olimpias pozostaa jednak na razie w Epirze i stamtd
usiowaa sterowa zawieraniem przymierzy popierajcych Polyper-
chonta, poniewa Kasander, ktrego te podejrzewaa o otrucie jej
syna, zdoa sobie zjedna sprzymierzecw wrd dawnych do-
wdcw Aleksandra reprezentujcych powane siy jak Antygonos
czy Ptolemeusz. Wierny domowi Aleksandra a wic jego synkowi
i Olimpias pozosta Eumenes, te jeden z dowdcw Aleksandra,
ktry ruszy z pomoc z Azji na Pw. Bakaski. Obie strony staray
si zjedna Macedoczykw i Grekw. Olimpias przez pewien czas
miaa przewag ze wzgldu na swj autorytet dawnej krlowej
156
Macedonii i matki Aleksandra Wielkiego. Tak np. wystosowaa list
do Nikanora, ktry z poruczenia Kasandra utrzymywa zaog
macedosk w portach ateskich, Munychii i Pireusie, aby zwrci
porty Ateczykom. To zjednao Ateczykw, ktrz zaczli si
przechyla na stron Polyperchonta. Walki na terenie Grecji trway
ze zmiennym szczciem. Wreszcie Olimpias obawiajc si, e ona
Arrydajosa Eurydyke na trwae uzyska wpywy w Macedonii, rzucia
do walki wojska Epirotw pod wodz Eakidesa. W decydujcej
bitwie na granicy Macedonii obie rywalki wystpiy w boju. Wojska
Eurydyke i Arrydajosa skadajce si z Macedoczykw na widok
matki Aleksandra majestatycznie zbliajcej si, wedug niektrych
rde w stroju Menady z orszaku bachicznego, przeszy na jej
stron. Arrydajos i Eurydyka wpadli w rce przeciwnikw.
Diodor daje przejmujcy opis zemsty Olimpias. Zamkna
Eurydyke i Arrydajosa w ciasnym pomieszczeniu, do ktrego
jedzenie, ledwie wystarczajce na podtrzymanie ich ycia, byo
wpychane przez niewielki otwr. Trwao to wiele dni, ale kiedy
Macedoczycy zaczli si oburza na tak nieludzkie traktowanie,
Olimpias posaa grup Trakw, eby zabili Filipa Arrydajosa.
Eurydyke, ktra nadal twierdzia, e to ona jest krlow Macedonii,
a nie Olimpias, posaa sztylet, sznur i naczynie z trucizn, eby
wybraa sobie rodzaj mierci. Eurydyke przekla Olimpias yczc jej
podobnego koca i powiesia si bez sowa alu na wasnym
pasku. A miaa wtedy okoo dwudziestu lat.
Niedugo trwaa przewaga Olimpias. W obawie przed od-
wrceniem si losu kazaa zabija wszystkich, ktrych posdzaa
o wrogo, co nie zjednywao jej popularnoci w Macedonii.
Kiedy Kasandrowi udao si przebi z wojskami do Macedonii,
Olimpias, zostawiajc dowdztwo nad wojskiem jednemu z wier-
nych gwardzistw Aleksandra, sama z maym Aleksandrem i jego
matk, gromad bliskich sobie kobiet i ich dzieci schronia si
w miecie Pydna i tam si zamkna z czci wiernego wojska
oczekujc klski Kasandra. Nadzieja bya prna, w oblonej
Pydnie zapanowa gd prowadzcy do kanibalizmu. Warunki
byy straszne. Wreszcie Olimpias usiowaa wyrwa si drog
morsk, ale Kasander dowiedzia si o tych planach i zdoa
schwyta statek, na ktrym zamierzaa uciec. Poddaa si otrzy-
mujc zapewnienie bezpieczestwa.
157
Kasander zebra krewnych tych, ktrzy zginli za spraw
Olimpias, eby j oskaryli przed zgromadzeniem Macedoczykw.
Olimpias sdzono w jej nieobecnoci i zostaa skazana na mier.
Kasander tak si jednak ba jej wpyww, e zaproponowa jej
wyjazd morzem do Aten z zagwarantowaniem bezpieczestwa.
Krlowa jednak nie miaa zaufania i zadaa umoliwienia jej
obrony przed zgromadzeniem. Kasander obawia si jednak jej
autorytetu cigle istniejcego wrd Macedoczykw i posa a
dwustu ludzi eby j zabili w paacu. Ci jednak, kiedy stanli wobec
niej, nie zdobyli si na to. Wreszcie zgina z rk krewnych ludzi
przez ni zabitych bez proby o ask czy krzyku.
W tym czarnym obrazie Olimpias s pewne elementy a-
godniejsze jej wielka, wzajemna mio do syna i do innych
jej dzieci i wnukw. Nie znamy bliej tego ycia rodzinnego.
Trzeba te pamita, e w domu panujcym Epiru a take Ma-
cedonii intrygi, morderstwa nie byy rzadkoci. Kiedy jednak
popeniaa je kobieta, jedna z pierwszych przedstawicielek dugiego
szeregu ambitnych kobiet z hellenistycznych dynastii, budzio
to specjalne zgorszenie wspczesnych i znalazo ono odbicie
w ocenie jej postaci w rdach.
Wspczenie z Olimpias a take nieco pniej, jeszcze w okre-
sie diadochw, czyli dawnych dowdcw Aleksandra walczcych
0 wadz, pojawiy si i inne wybitne kobiece postacie grajce du
rol w burzliwym yciu politycznym tego okresu. O adnej jednak
nie wiemy tyle, co ((jDjimpias onie Filipa II i matce Aleksandra
Wielkiego wszyscy historycy podejmujcy tematy zwizane * bu-
dow potgi macedoskiej i wiatowego imperium powicali
z koniecznoci wiele uwagi. Inne kobiety z dynastii panujcych
w pastwach hellenistycznych dziaay w znacznie mniejszej skali
1 std mniej o nich wiemy. W dynastii macedoskiej po penych
ambicji kobietach IV w. p.n.e. kobiety nastpnych pokole nie
przejawiay ju tak ywej dziaalnoci. Moe mia troch racji
Aleksander Macedoski twierdzc, e Macedoczycy nie zgodziliby
si nigdy na rzdy kobiety. W cieniu te na og pozostaj kobiety
rzdzcej grupy w monarchii Seleukidw, natomiast wiele barwnych
i interesujcych yciorysw znajdujemy wrd kobiet z dynastii
ptolemejskiej panujcej w Egipcie. Zanim jeszcze nastpcy Alek-
sandra przeprowadzili trway podzia jego imperium midzy siebie,
158
jeszcze jedna kobieta osigna zaszczytne miejsce w dziejach tego
okresu. Bya to crka Antypatra Fila. J
W przeciwiestwie do Olimpias, Fila wystpuje w historiografii
greckiej jako {posta jednolicie pozytywna. Antypater mia oprcz
syna Kasandra trzy crki. astoswaT umiejtnie bardzo rozpo-
wszechnion pniej praktyk zawierania i utrzymywania sojuszy
politycznych przy pomocy odpowiednich maestw. Wszystkie
trzy jego crki zawary maestwa z najwybitniejszymi dowdcami
Aleksandra, ktrzy liczyli si w walkach o spadek po nim. Najstarsza
crka Antypatra Fila uznana jest przez rda staroytne za kobiet
0 wyjtkowej mdroci. Antypater uchodzi za najmdrzejszego
z nastpcw Aleksandra, to on przecie zdoa si utrzyma na
tronie Macedonii mimo intryg Olimpias i jej stara o obalenie jego
wpyww na tym terenie. Fila odziedziczya zdolnoci i rozum
swego ojca, wedug Diodra radzi si on crki w wanych
sprawach, kiedy jeszcze bya niedu dziewczynk.
Ot Krateros, ktry w momencie mierci Aleksandra od-
prowadza cz jego wysuonych ju onierzy do Macedonii,
udzieli Antypatrowi pomocy przeciwko Grekom.
Wojna lamijska, ktra wybucha na wie o zgonie Aleksandra
midzy Grekami a panujcymi w Grecji Macedoczykami, toczya
si ze zmiennym szczciem. Antypater mia podstawy do wdzicz-
noci wobec Kraterosa. Kiedy wic po odniesieniu zwycistwa
przybyli do Macedonii, Krateros otrzyma hojne dary i Fil za on.
Krateros by mczyzn niezwykej urody, moe wic to maestwo
polityczne" zaaranowane przez Antypatra nie spotkao si
z niechci ze strony Fili. Trwao ono jednak krtko. Po roku
Krateros zgin w bitwie z Eumenesem, jednym z generaw
Aleksandra. Na tle charakterystyk innych postaci pierwszoplano-
wych w walkach o spucizn po Aleksandrze Wielkim i Krateros,
1 Fila stanowi wyjtek. Krateros odznacza si podobno ogromn
lojalnoci w stosunku do Aleksandra i jego nastpcw, ktrzy
przez pewien czas powierzeni byli jego opiece. By skromny, nie
przej zamiowania do luksusowych obyczajw dworu perskiego,
by umiarkowany i zachowa obyczaje macedoskie, chtnie
polowa i uprawia wszelkie wiczenia fizyczne. Rwnie piknie
mwi i by peen uroku. By te niezmiernie lubiany i popularny
w wojsku macedoskim. Antypater dobrze wybra ma dla swojej
159
ukochanej, najstarszej crki. By te Krateros regent caoci
imperium Aleksandra i opiekun jego nastpcw wanym
partnerem politycznym. Jego rychej mierci nie mona byo
przewidzie. Z tego zwizku narodzi si syn, ktrego Fila nazwaa
Kraterosero,/ ~~ ~
~" w skomplikowanej sytuacji politycznej, szukajc nowych sprzy-
mierzecw Antypater pospieszy si z ponownym wydaniem Fili
za m. Kiedy po przeszo czterech latach odwieziono Fili koci
Kraterosa bya ju od dawna powtrnie zamna. Na ma wybra
jej syna Antygonosa, Demetriosa, zwanego pniej Poliorketesem.
Z punktu widzenia politycznego byo to posunicie mdre. Anty-
gonosowi zaleao na poparciu ze strony Antypatra majcego pod
rzdami Macedoni i wpywy w Grecji, a wic trzymajcego
w pewnym sensie w rku dostp do rekrutw stale potrzebnych
diadochom dla uzupeniania wojsk. Dla Antypatra po mierci
Kraterosa Antygonos wybijajcy si na czoo w tej fazie walk by
sprzymierzecem nie do pogardzenia. Najmniej zadowolony z tej
propozycji by Demetrios, znacznie modszy od Fili, ktry nie kry
swojej niechci wobec propozycji ojca. Nie wiemy, jak to bardzo
szybkie ponowne maestwo przyja Fila. Z caej jej drogi yciowej
zdaje si wynika, e kierowaa si bardziej rozumem politycznym
ni emocjami a zreszt podobnie jak jej rodzestwo bya bardzo
przywizana do ojca i wczenie wcignita w jego gr polityczn.
Demetrios podobnie jak Krateros by mczyzn o wyjtkowej
urodzie. W przeciwiestwie jednak do pierwszego ma Fili by
niepohamowany w swoich miostkach. O jego licznych zwizkach
trwaych bdzie mowa w dalszy cigu, rda podaj take
i do spor list jego zwizkw chwilowych. Trudno wic
przy tym maestwie Fili mwi o zgodnoci usposobienia
czy charakteru maonkw. Niemniej jednak Fila bya on lojaln
i w niemaym stopniu pomoga Demetriosowi w uzyskaniu pozycji
politycznej. Demetrios musia ustpi ojcu i lub odby si
w 321/320 r. p.n.e.
O okresie ycia Fili midzy 315 a 301 r. p.n.e^ jrokiem bitwy
pod Ipsos, ktra waciwie stanowia kniecTbkresu diadochw)
rda prawie milcz. W 315 r. dotary do niej prochy Kraterosa,
a w 304 r. podczas oblenia Rodos przez Demetriosa jeden
z kapitanw floty Rodos zdoa przechwyci okrty zaopatrujce
160
armi Demetriosa. Midzy innymi wpad w jego rce okrt pyncy
z Cylicji, na ktrym znalaz szaty krlewskie i reszt wyposaenia,
ktre Fila z wielkim trudem przygotowaa i wysaa do ma. Byo
to niedugo po przyjciu przez byych dowdcw Aleksandra
tytuw krlewskich, a wic po ostatecznej rezygnacji z utrzymania
caoci imperium Aleksandra. Demetrios zreszt, w przeciwiestwie
do pierwszego ma Fili Kraterosa, by znany z zamiowania do
przepychu a szczeglnie do bardzo ozdobnych i kosztownych szat.
Midzy innymi w kilku przekazach jest mowa o wspaniaej haf-
towanej zotem chlamidzie Demetriosa, ktra pozostaa niedoko-
czona, bo aden nastpny krl Macedonii, cho byli niektrzy te
lubicy okazywa swe bogactwo, nie mia odwagi woenia tak
wspaniaej szaty.
Tymczasem jednak zmieniaa si sytuacja polityczna i ulegy
powanemu przeksztaceniu przymierza i ukady. Kiedy syn Anty-
patra, a brat Fili Kasander, sta si wrogiem Antygonosa, a wic
i jego syna, i zaczy si walki o wpywy w Grecji, pozycja Fili
osaba. Bya przecie ona w tym maestwie gownie pewn
gwarancj utrzymania przymierza midzy Antygonidami a Antypat-
rem i pniej jego nastpcami. Przy odwrceniu si przymierzy Fila
znalaza si wic midzy wrogimi sobie bratem Kasandrem i mem
Demetriosem. Plutarch w ywocie Demetriosa podkrela niezwyky
takt i talenty dyplomatyczne Fili. Diodor za pisze o jej przenikliwoci
i mdroci, umiaa nawet uspokoi niepokoje w obozie rozmawiajc
z inicjatorami zamieszek z kadym indywidualnie i umiejc do nich
trafi, pomagaa ubogim wydajc za m za wasne rodki ich
siostry czy crki, wstawiaa si za niesusznie skazanymi. Przetrwaa
przy Demetriosie nawet w okresie ostrego konfliktu midzy nim
a Kasandrem. Waciwe jej talenty polityczne objawiy si po 301 r.
p.n.e., po rozstrzygajcej los Antygonidw przegranej bitwie pod
Ipsos. Ojciec Demetriosa tam zgin, Demetrios zdoa si uratowa
i zachowa swoj flot. Jeszcze przed Ipsos, zapewne te szukajc
nowych sojuszy, Demetrios zawar w 303 r. maestwo z ksi-
niczk Epiru, siostr Pyrrusa, Deidamej. Byo to maestwo
zawarte niezwykle uroczycie i byo zapewne cikim ciosem dla
Fili. Nie wiadomo, gdzie wtedy bya.
Zapewne jednak, mimo tych wypadkw odegraa swoj rol
w zblieniu Demetriosa z Seleukosem, ktry opanowa cz
11 Kobiety antyku
161
terenw Azji. Spotkali si w Syrii w Rhossos i zawarli ze sob
umow ukoronowan maestwem Seleukosa z crk Demetriosa
i Fili Stratonike. Niedugo potem Fila, zapewne z polecenia ma,
udaa si w misji dyplomatycznej do Macedonii do Kasandra. Szo
0 zagodzenie nowego napicia wywoanego przez usunicie za
spraw Demetriosa i Seleukosa satrapy Cylicji. Dziaalno Fili
przyczynia si w czci przez pertraktacje z Syri i Macedoni do
rozbicia dawnej koalicji przeciwko Antygonidom zawartej w 301 r.
Nowy ukad polityczny by znacznie korzystniejszy dla Demetriosa
1 poprawio to niewtpliwie pozycj Fili. Szczeglne wpywy
uzyskaa w momencie, gdy Demetrios po mierci Kasandra zdoby
wreszcie wadz w Macedonii. Fila, crka wieloletniego namiestnika
a potem wadcy Macedonii Antypatra, jako ona Demetriosa
w pewnym sensie legalizowaa objcie przez niego tronu tego
kraju, szczeglnie, e synowie Kasandra byli nieletni. Zreszt
Demetrios jednego zabi, a drugi uciek. Demetrios wraz z Fil
panowali w Macedonii w latach 294-287 p.n.e. Nie by to jednak
koniec walk i rywalizacji o Macedoni. Demetrios zosta pokonany.
Macedoni podzielono midzy Pyrrusa i Lizymacha. Fila, ktra wraz
z mem schronia si w twierdzy Kasandrea, nie mogc znie
klski Demetriosa popenia samobjstwo zaywszy trucizn, bardziej
mu wierna w zej chwili ni w dobrych. Demetrios przez pewien
czas kontynuowa walk, ale to ju inna historia.
Zgodna opinia rde Plutarcha i Diodora przekazaa
posta Fili jako kobiety o cechach zdecydowanie pozytywnych.
Moliwe, e obaj ci znacznie pniejsi od opisywanych wypadkw
pisarze czerpali swe wiadomoci z dziea tego samego historyka
hellenistycznego. Niemniej jednak ta charakterystyka najstarszej
crki Antypatra wydaje si wiarygodna. Fila w swej dziaalnoci
politycznej postpowaa lojalnie i agodzco, staraa si o dobro
swego ma, a czsto i innych ludzi. Znacznie ambitniejsza Olimpias
walczya nie tylko o wasn wadz, ale o wadz dla swego syna
a potem wnuka.
Bohaterka, ktrej losy teraz chc przedstawi, ambitna i drapie-
na, walczya chyba gwnie o siebie. Bya to rsinoe ll,\crka
Ptolemeusza I Sotera i Berenike, crki Magasa rTaSJ Megasa,
krla Cyreny (w pn. Afryce). Najpniejsz moliw dat jej
urodzin jest rok) 316 p.n.e.| Bya kobiet wielkiej urody, podobnie
L-
162
1
jak jej matka, po ktrej odziedziczya te nieprzeparty podobno
wdzik. Pierwsze maestwo Arsinoe byo dzieem jej ojca. Okoo
299/298 r. zostaa wydana za m za Lizymacha z Tracji, jednego
z wybitnych diadochw. Ptolemeusz Soter, cho sam zawar
przynajmniej ostatnie swoje maestwo z mioci, to losami swoich
dzieci kierowa raczej z punktu widzenia korzyci politycznych.
Lizymach by duo starszy od Arsinoe, mia dzieci w jej wieku lub
starsze, a by te w tym momencie onaty z Amastris, bratanic
Dariusza. Amastris bya poprzednio on Kraterosa z okresu ma-
estw dowdcw Aleksandra z Persjankami, zgodnie nie tyle
z yczeniem co z nakazem Aleksandra (tzw. luby w Suzie).
Krateros rozsta si z Amastris by oeni si z Fil, crk Antypatra.
Wtedy Amastris wysza za m za Dionizjusza, wadc Heraklei
Pontyjskiej. Po mierci Oionizjusza Amastris obja rzdy w Heraklei
w imieniu nieletnich swych dzieci, a do momentu maestwa
z Lizymachem, ktremu tu przez bitw pod Ipsos zaleao na
yczliwoci i pomocy mieszkacw Heraklei. Maestwo to trwao
jednak tylko dwa lata, Amastris znw zostaa odesana przez ma,
ktry chcia zawrze maestwo z Arsinoe.
Niektre przekazy rdowe utrzymuj, e ze strony starzejcego
si Lizymacha byo to maestwo z mioci, a nie tylko dla
polepszenia stosunkw z Ptolemeuszem. Amastris wrcia do
Heraklei, gdzie rzdzia dalej. Zaoya wiele miast, bia wasn
monet. Po jej mierci w 285 r. Lizymach nalece do niej miasta
podarowa Arsinoe. Wydaje si zreszt, e ta moda, ambitna
kobieta zdoaa sobie cakowicie podporzdkowa starego ma.
W miastach, ktre jej przyzna, rzdzia elazn rk. W Heraklei
twardo w jej imieniu piastowa wadz Herakleides z Kyme. Pniej
nieco uzyskaa take Kasandre, a Efez na jej cze zosta przemia-
nowany na Arsinoe. Ale najlepszym dowodem jej wpywu na
Lizymacha jest los, jaki zgotowaa Agatoklesowi, synowi Lizymacha
z maestwa z crk Antypatra Nikaj. Kiedy Arsinoe przybya na
dwr Lizymacha, Agatokles mia dwadziecia lat, Lizymach zblia
si do siedemdziesiciu. Niektre rda podaj, e Arsinoe zako-
chaa si w pasierbie, ale jej uczucia zostay odtrcone i std jej
niech do niego. Miaa Arsinoe z Lizymachem trzech synw, jest
wic zupenie moliwe, e jej wrogo wobec Agatoklesa bya
wywoana chci zapewnienia dziedzictwa tronu swoim dzieciom
163
i obaw, e Agatokles jako najstarszy syn i na dodatek wnuk
Antypatra moe ubiec jej dzieci.
Skomplikowane stosunki rodzinne w dynastiach wyrosych na
gruzach monarchii Aleksandra prowadziy do wielu konfliktw
i mniej lub bardziej jawnych knowa. on Agatoklesa bya Lizandra
siostra przyrodnia Arsinoe, crka Ptolemeusza I i Eurydyki crki
Antypatra. Arsinoe wic pochodzca ze zwizku mniej legalnego
ni Lizandra (jej matka bya kochank, a potem dopiero staa si
on Ptolemeusza) staa si teciow swojej przyrodniej siostry, na
dodatek bya krlow a Lizandra tylko on nastpcy tronu. To
jeszcze komplikowao sytuacj i zapewne wzmagao obawy Arsinoe
co do nastpstwa tronu i jej wasnej pozycji. Lizymach by ju
czowiekiem starym. Przyby te do Lizandry jej brat Ptolemeusz
Keraunos, ktremu ojciec odmwi nastpstwa tronu na rzecz
rodzonego brata Arsinoe pniejszego Ptolemeusza II. By to efekt
stara Berenike, matki Arsinoe. Faktem jest, e mody, zdolny i ju
wyprbowany w walkach syn Lizymacha zosta zamordowany
z rozkazu ojca przy pomocy macochy. Wedug jednej wersji podano
mu trucizn, wedug innej mao prawdopodobnej, brat przyrodni
Arsinoe Ptolemeusz Keraunos zabi uwizionego z rozkazu Lizyma
cha Agatoklesa. Miaa ta mier by wynikiem intryg Arsinoe, ktra
oskaraa Agatoklesa przed mem o nielojalno wobec niego.
To synobjstwo wywoao powszechne oburzenie, take wrd
dawnych towarzyszy Lizymacha, a moe zostao wykorzystane
przez Seleukosa, ktry wyruszy z armi przeciwko Lizymachowi.
Lizandra i Ptolemeusz Keraunos zbiegli do niego proszc o pomoc.
W bitwie pod Kyrupedion (281 r. p.n.e.) Seleukos pokona Lizyma-
cha, ktry straci te w tym starciu ycie.
Arsinoe przebywajca w swoim miecie Arsinoei, dawniejszym
Efezie, z trudem uratowaa ycie, bo stronnicy Seleukosa wzili
gr w miecie. Przebraa w swoje szaty swoj sug wydajc j
w ten sposb na mier, a sama w achmanach z przyczernion
twarz dostaa si do portu i na okrty, ktre miay j dowie do
Macedonii. Arsinoe z trojgiem dzieci schronia si w Kasandrei.
Arsinoe miaa niezmierne bogactwa i moga sobie pozwoli na ca
armi najemnikw. Nie by to jeszcze koniec burzliwych przygd
jej ycia. Ptolemeusz Keraunos, ktry jak aden z bohaterw
wczesnego hellenizmu by znany z nielojalnoci i niedotrzymywa-
164
nia umw i przymierzy oraz ze zbrodni, skorzysta z pierwszej
okazji, by zamordowa Seleukosa, ostatniego z walczcych o wa-
dz wodzw, czowieka, ktry Keraunosa wielokrotnie chroni.
Keraunos woy krlewski diadem, zjawi si z przyboczn gwardi
w obozie i uzyska obwoanie go krlem przez armi. W ten sposb
Keraunos sta si krlem Macedonii i Tracji, dawnych terenw
Lizymacha.
Obecno Arsinoe i jej synw, prawowitych nastpcw Lizy-
macha w Kasandrei niepokoia Ptolemeusza. Zna ambicje Arsinoe
i wiedzia zapewne, e bdzie si staraa uzyska tron Macedonii
dla swego najstarszego syna przy pomocy Ptolemeusza II krla
Egiptu.
Keraunos stara si stworzy koalicj, zjednujc sobie swego
przyrodniego brata Ptolemeusza II i Pyrrusa krla Epiru, szykowa
si bowiem do walki z Antygonosem Gonatasem synem Fili
i Demetriosa Poliorketesa i z Antiochem, synem Seleukosa. Kiedy
za udao mu si pokona Antygonosa i wyprze go z Grecji
i Macedonii oraz zawrze pokj z Antiochem zastawi puapk na
Arsinoe. Udajc, e jest w niej zakochany zaproponowa jej
maestwo. Arsinoe znaa co prawda charakter swego przyrodniego
brata i nie miaa do niego zaufania, Keraunos gosi jednak, e
zamierza adoptowa jej synw i odda im krlestwo Macedonii i e
gotw jest zoy na to najuroczystsz przysig w obecnoci
wysannika Arsinoe. Ta obawiaa si cigle, ale kiedy Keraunos
zoy t przysig uroczycie, dosza do wniosku, e moe mae-
stwo jej z Keraunosem bdzie stanowio jak ochron dla dzieci,
zreszt Keraunos obieca take j ukoronowa na krlow Ma-
cedonii.
Mimo ostrzee najstarszego syna Arsinoe zgodzia si na lub,
ktry odby si bardzo uroczycie i ku oglnej radoci. Keraunos
woy jej diadem na gow i uzna j za krlow. Nie wiemy gdzie si
odbya uroczysto zalubin, ale na pewno nie w Kasandrei. Zaprosia
wic ma do Kasandrei speniajc w ten sposb jego tajone chci
dostania si do tej twierdzy. Arsinoe wyprzedzia ma, ogosia
w miecie wito, kazaa przystroi je uroczycie, zbudowa otarze
i skada ofiary. Swoich dwch synw, szesnastoletniego Lizymacha
i trzynastoletniego Filipa, wysaa na spotkanie ojczyma. Ptolemeusz
przywita si z nimi serdecznie, ale skoro tylko wszed w bramy miasta
165
kaza chopcw zamordowa. Uciekli przed zbirami do matki i zostali
zamordowani w jej objciach mimo jej krzykw i skarg, mimo tego,
e staraa si chroni dzieci wasnym ciaem. Nie pozwolono jej
nawet pochowa dzieci i wywleczono j z miasta w podartej odziey
w towarzystwie dwch niewolnikw. Po raz drugi wic Arsinoe
uratowaa ycie i zapewne tylko dziki temu, e Keraunos ba si
zemsty krla Egiptu. Arsinoe schronia si na wyspie Samotrake
a potem na dworze krla Egiptu, swego brata, ktry rzdzi wraz
z on Arsinoe I, crk Lizymacha z ktrego maestwa.
Arsinoe na dworze Ptolemeusza zastosowaa t sam taktyk,
co przed tym w rodzinie Lizymacha. Dosy szybko zdoaa nastroi
swego brata niechtnie do jego ony obciajc j podejrzeniem
o spisek przeciwko krlowi. Arsinoe I zostaa odesana do Koptos
okoo 278 lub 277 r. p.n.e. pod pozorem cudzostwa i Ptolemeusz
mg si oeni oficjalnie z Arsinoe II. Maestwo midzy rodzes-
twem byo w oczach Grekw niedopuszczalne, natomiast byo
znane i uznawane w Egipcie. Nieznana jest dokadna data zawarcia
maestwa, ale na pewno przed 274 r. p.n.e., bo ju na steli
hieroglificznej z Pithom datowanej na 274/273 r. p.n.e. Arsinoe II
wystpuje jako maonka krla. Otoczenie macedoskie i greckie
pogodzio si jako z maestwem krla Ptolemeusza z siostr.
Teokryt, poeta tych czasw, w swoim utworze Pochwala
Ptolemajosa sawi krla midzy innymi za to maestwo, opisujc
w kocu swego utworu cze okazywan przez Ptolemeusza jego
rodzicom i ofiary skadane przez niego na ich otarzach mwi:
On sam, a z nim maonka najlepsza to ona
Z wszystkich, ktre mowie tul w swych ramionach.
Dla brata i maonka wielka jest jej mio.
Tak te wite wesele ongi si odbyo
Dzieci Rei i wadcw w niemiertelnych gronie.
Kiedy dziewiczej Iris wonne say donie
Dla Zeusa i dla Hery jedno ju posanie.
(w. 128-134, tum. A. widerkwna)
Zostao wic to maestwo porwnane do maestwa Zeusa
i Hery.
Przy trzecim maestwie osigna wreszcie Arsinoe swj cel.
Zostaa krlow i wsprzdczyni potnego pastwa.
166
Historycy zastanawiaj si nad przyczyn zawarcia tego mae-
stwa przez Ptolemeusza. Arsinoe miaa ju wtedy okoo czterdziestu
lat, Ptolemeusz by modszy, wic dopatruj si tu niektrzy
wycznie celu politycznego. Arsinoe cigle przecie dzierya wadz
w przyznanych jej przez Lizymacha miastach. W ekspansywnej
polityce morskiej Ptolemeusza II oparcie w miastach Azji Mniejszej
i nawet Macedonii (Kasandrea) miao niema wag. Przypuszczaj
te, e moga tu dziaa obawa przed pretensjami Arsinoe do tronu,
bya przecie starsz crk tych samych rodzicw. Istnieje te moe
pewien zwizek midzy tym maestwem a dziaaniem Magasa,
syna Berenike, ony Ptolemeusza I, ktremu jego ojczym powierzy
rzdy w Cyrenaice, a Magas wykorzystujc pniej sytuacj uzna si
za wadc niezalenego. rda nie daj podstawy do ustalenia
motyww Ptolemeusza dla zawarcia maestwa z Arsinoe.
Nie ulega jednak wtpliwoci, e energia, bezwzgldno
i zrczno w intrygach starszej siostry odegraa tu powan rol.
Niektrzy historycy przeceniaj wpyw Arsinoe na polityk Ptole-
meusza czynic z niego ulegego, bezwolnego wadc. Wadca
Egiptu i przed maestwem ze sw siostr by bardzo aktywnym
wadc, prowadzcym zdecydowan polityk midzynarodow
i militarn, czsto wieczona sukcesem. Przez kilka lat swego
maestwa z Ptolemeuszem (umara w 270 r. p.n.e^|J Arsinoe
osigna szczyt wadzy moliwej dla kobiety. Maestwo, jeli
idzie o stron osobist, nie byo chyba zbyt udane, bo rda notuj
w tym czasie wiele miostek Ptolemeusza. Arsinoe uzyskaa jednak
miano krlowej na trwae i uzyskaa co o wiele w Egipcie
waniejszego, uzyskaa imi nadawane przez kapanw w momencie
objcia tronu przez monarch. W jej wypadku brzmiao ono:
Krlewska crka, siostra i maonka, wielka wadczyni obu krajw.
Arsinoe na pewno bya rzeczywist wsppanujc nie tylko
z nazwy, cho trudno wykaza jej udzia w poszczeglnych
posuniciach Ptolemeusza. wiadectwem jej znaczenia moe by
choby fakt ustanowienia jej kultu jeszcze za ycia i ogromnego
rozpowszechnienia tego kultu po jej mierci. Przydomek Filadelfos
kochajca brata" by zwizany z ni, dopiero pniej zosta
przeniesiony zwyczajowo take na jej ma i brata; w zapiskach
w dokumentach spotykamy wzmianki o boskim, kochajcym si
rodzestwie (filadelfoi w liczbie mnogiej).
167
Ze wspomnianej ju steli z Pithom wiadomo, e Arsinoe braa
udzia w podry ma na granic wschodni w 274/273 r. p.n.e.,
kiedy j obwarowywa w oczekiwaniu starcia z Seleukidami.
Niektre rda i niektrzy historycy s nawet gotowi jej przypisa
i plan pierwszej wojny syryjskiej (274-271 p.n.e.) i jego prze-
prowadzenie. Zdaje si te nie ulega wtpliwoci aktywno
Arsinoe w polityce Egiptu w stosunku do miast greckich i panuj-
cego w Macedonii Antygonosa Gonatasa, syna Demetriosa Polior-
ketesa i Fili. Arsinoe bya zacit przeciwniczk Antygonosa, moe
dlatego, e jako ona Lizymacha sama pretendowaa do wadzy
w Macedonii i liczya na jej odzyskanie przez maestwo z Ptole-
meuszem Keraunosem. Moe zreszt miaa nadziej, e na tym
tronie zasidzie uratowany od mierci w Kasandrei jej i Lizymacha
najstarszy syn Ptolemeusz. S to zreszt wszystko domysy i hipo-
tezy, poniewa nie mona stwierdzi na podstawie rde jakie byy
dalsze losy tego Ptolemeusza. Wprawdzie jeszcze kilka lat wystpuje
jaki Ptolemeusz jako wsprzdca Ptolemeusza Filadelfa, w litera-
turze przedmiotu przewaa jednak ostatnio pogld, e by to syn
Ptolemeusza II i Arsinoe I, ktry wczenie zmar.
O popularnoci Arsinoe jako wsprzdczyni Ptolemeusza II
wiadczy take stela z Aten zawierajca uchwa powzit na
wniosek Chremonidesa i decydujca o wybuchu tzw. wojny
chremonidejskiej prowadzonej przez koalicj miast greckich przeciw-
ko Macedonii. Ot inskrypcja ta wymienia jako popierajcego t
walk o wolno miast greckich Ptolemeusza Filadelfa zgodnie
z polityk jego przodkw i jego siostry. Napis ten zosta sporzdzony
dwa lata po mierci Arsinoe (umara w 270 r. p.n.e.), wic trzeba
chyba przyj tez, e wzmianka o postpowaniu Ptolemeusza
zgodnie z polityk jego zmarej ony jest raczej formu uprzejmo-
ciow ni wskazaniem na jakie konkretne dziaania polityczne
Arsinoe przygotowujce wojn chremonidejsk. Tym niemniej jest
to dowd jej autorytetu na tych terenach take. Mona jej te chyba
przypisa udzia we wzmacnianiu floty egipskiej i w rozwoju potgi
morskiej Egiptu.
Kult Arsinoe rozpowszechni si bardzo szybko. W Aleksandrii
w zorganizowanym kulcie Arsinoe co roku zmieniaa si kapanka,
ktra miaa te funkcje eponimiczne (okrelajce dat roczn).
Podobnie byo w drugim greckim miecie Egiptu, w Ptolemais.
168
W caym Egipcie w rnych miejscowociach czono kult Arsinoe
z kultami miejscowych, egipskich bogw. W Fajum na rzecz jej
kultu pacono podatek w naturze ze zbiorw winnej latoroli
i owocw. W Memfis bya specjalna witynia, take w Aleksandrii
Arsinoeion ufundowana przez jej ma i brata. Kult wsplny
Arsinoe i Ptolemeusza II pojawia si i rozpowszechnia nieco chyba
pniej. Spotyka si take wypywajce z k greckich czenie
kultu Arsinoe z kultem Afrodyty. Wreszcie o autorytecie Arsinoe
wiadcz liczne miejscowoci nazwane lub przemianowane na jej
cze Arsinoea, Filadelfia, Theadelfia. Take jeden z demw
Aleksandrii nazwany zosta Filadelfeios.
Wiele zdarze w zmiennych losach Arsinoe nie jest do koca
wyjanionych. Nie wiadomo co dziao si z jej najstarszym synem
z maestwa z Lizymachem. Nie jest pewne, czy istotnie miaa
syna z Ptolemeuszem Filadelfem. Ptolemeusz w pewnym momencie
wprowadzi do domu jako penoprawne dzieci krlewskiej pary
swoje dzieci z Arsinoe I. wiadczyo by to raczej, e nie byo ju do
dziedzictwa potomstwa Arsinoe II, bo przecie bez skrupuw
usuna przedtem innych krewnych mogcych pretendowa do
tronu Ptolemeuszy. Cae jej ycie bowiem (tak jak je mona
odtworzy ze rde) wiadczy o ogromnej ambicji i dzy wadzy
i to wadzy dla siebie a nie dla ktrego z dzieci. Chyba adna
z nastpnych wadczy Egiptu, cho miay ju utorowan przez
Arsinoe drog, nie osigna takiego znaczenia jak ona, moe
z wyjtkiem Kleopatry VII.
Maonka__nasle_pcy Ptolemeusza Filadelfa, Ptolemeusza III
Euergetesa^Berenike lljfyskaa znacznie lepsz opini u staroytnych
pisarzy, choc~hyba me bya tak uzdolnion organizatork ycia
politycznego jak jej poprzedniczka. Nie ywia te chyba tak silnych
ambicji.
Bya ona crk Magasa, krla Cyreny, i Apame, crki Antiocha I
krla syryjskiego i Stratoniki, crki Fili. Stosunki midzy Magasem
a Ptolemeuszem Filadelfem ukaday si rnie. Magas osadzony
w Cyrenaice przez swego ojczyma Ptolemeusza I jako namiestnik
z ramienia Egiptu skorzysta z momentu mierci Ptolemeusza Sotera,
eby si uniezaleni i ogosi krlem. Jego brat przyrodni Ptole-
meusz II zajty pocztkowo innymi sprawami nie zareagowa, ale
okoo 275 r. p.n.e. doszo do otwartej wojny waciwie nie
169
rozstrzygnitej. Kiedy i jak doszo do pogodzenia si tych dwch
braci nie wiemy, w kadym razie doszo do zarczyn maej Berenike
z synem Filadelfa z pierwszego maestwa z Arsinoe I, przewidy-
wanym na jego nastpc, przyszym Ptolemeuszem III Euergetesem.
Tego rodzaju zwizek przesdza na przyszo pokojowe
poczenie Cyreny z Egiptem. Kiedy jednak zmar Magas, jego ona
Aparne postanowia zrealizowa wasne plany. Jako ksiniczka
syryjska bya zwizana raczej z koalicj antyegipsk i nie yczya
sobie powrotu Cyreny pod panowanie egipskie. Wezwaa wic
z Macedonii brata Antygonosa Gonatasa Demetriosa zwanego
Piknym i zaproponowaa mu maestwo z Berenike i objcie
rzdw w Cyrenie. Zapewne tej inicjatywie sprzyjaa te cz
obywateli Cyrene, ktrym nie byo na rk poczenie Cyrene
z Egiptem. Demetrios jednak nie zdoa zjedna sobie sympatii
Cyrenejczykw i na dodatek skomplikowa sytuacj rodzinn.
Wedug Justyna (XXVI, 3, tum. J. Lewandowski): wiadom swojej
piknoci, ktra zbyt wielkie wraenie zacza robi na teciowej,
od samego pocztku zachowywa si wyniole, by przykry dla
krlewskiej rodziny i dla onierzy oraz swoje uczucie przenis
z crki na matk. Sprawa ta najpierw wzbudzia podejrzenia u crki,
a nastpnie wywoaa nienawi ludu i wojska. Przygotowano
zasadzk i Demetrios zosta zabity w sypialni teciowej. Niespena
pitnastoletnia Berenike kazaa jednak oszczdzi matk, ktra
usza z yciem. Wspomnienie tego czynu Berenike dwiczy
w utworze Katullusa, rzymskiego poety I w. p.n.e., Warkocz Bereniki
bdcym acisk wersj elegii poety aleksandryjskiego Kallimacha.
Katullus mwi tu o Berenike, e ju wczenie okazaa si wspaniao-
myln dziewczynk, i e dzielnym czynem uzyskaa krla za ma.
Kallimach by wspczesny tym wypadkom, jego wiadectwo jest
wic nie do podwaenia.
Tak wic Berenike moga speni yczenie ojca i wrci do
wybranego przez niego narzeczonego. Data zawarcia maestwa
nie jest nam znana. Monety z Cyreny dowodz, e Berenike rzdzia
tam przez kilka lat samodzielnie, poniewa nosz napis za krlowej
Berenike. Moliwe, e lub odby si zgodnie z egipskim obyczajem
w momencie objcia tronu egipskiego przez Ptolemeusza III po
mierci Ptolemeusza Filadelfa (246 r. p.n.e.). Potwierdzaaby to
cytowana ju elegia Kallimacha opisujca bl modziutkiej ony od
170
razu po lubie opuszczonej przez ma udajcego si na wypraw
wojenn. A trzecia wojna syryjska zacza si w 246 r. p.n.e.
W historii licznych perypetii maeskich wadcw Egiptu to
maestwo stanowi pewien wyjtek. rda podkrelaj mio
maonkw, nic nie sycha o miostkach krla ani o intrygach tak
energicznej w modoci Berenike.
Z pocztkiem ich maestwa wie si pikna legenda. Na
intencj szczliwego powrotu ma z wojny Berenike powicia
pasmo swoich wosw w wityni Arsinoe w Zephyrion (Aleksan-
dria). Kiedy pasmo to zniko ze wityni w niewiadomych okolicz-
nociach, jeden z dworskich astronomw zauway nowy ukad
gwiazd na niebie. Nazwano go Warkoczem Bereniki i pod t nazw
przetrwa w astronomii dugie wieki. O dziaalnoci Berenike jako
krlowej niewiele si ze rde dowiadujemy. W Aleksandrii i w Cy-
renie rozwina si dziki niej produkcja wonnoci z patkw ry
a zatem i uprawa r, lubia bowiem jak podaje pny zreszt
autor rane perfumy. Bya te kobiet dobr i wraliw. Zwizana
jest z ni anegdota, e bya wiadkiem jak czytano Ptolemeuszowi
list skazanych na mier do zatwierdzenia, a on jednoczenie gra
w koci. Berenike przerwaa mu twierdzc, e kiedy ma si roz-
strzyga o ludzkim yciu nie mona gra w koci, bo ycie ludzkie
to zbyt powana sprawa. I nigdy ju Ptolemeusz tego nie robi.
Ptolemeusz i Berenike zyskali przydomek Dobroczycw"
(Euergetai) odnoszcy l do obojga.
Mieli czworo dzieci Ptolemeusza, Arsinoe, Magasa i Bere-
nike. Berenike najmodsza zmara jako maa dziewczynka
i staa si przedmiotem kultu. W 237 r. p.n.e. rozbudowano obchody
ku czci bogw-Dobroczycw i wczono do wielkich uroczystoci
religijnych ich zmare dziecko.
Berenike, jak wiele wybitnych kobiet z hellenistycznych rodw
panujcych, interesowaa si yciem kulturalnym, przypisuje si jej
midzy innymi otoczenie opiek Kallimacha, std te zapewne jego
wspomniana tu ju elegia na jej cze.
Zaprzgi konne przez ni finansowane odniosy zwycistwo na
zawodach w Nemei i na najwaniejszych greckich igrzyskach
w Olimpii. Zapewne wic interesowaa si jazd konn i hodowl
koni. Cyrene bya zreszt znana z hodowli koni. Koniec ycia
Berenike by jednak rwnie nieszczliwy jak pocztek. Po mierci
171
I
Ptolemeusza Euergetesa tron obj w 221 r. ich syn Ptolemeusz
zwany Filopatorem (kochajcy ojca). Niektrzy jak wynika
z Justyna (XXIX, 1) podejrzewali go, e przyczyni si do mierci
ojca i std ironiczny przydomek. Ptolemeusz IV Filopator, ktry
oeni si wkrtce ze swoj siostr Arsinoe, pozostawa przez cay
okres panowania pod przemonym wpywem swego ministra
Sosibiosa oraz swojej kochanki Agatoklei i jej brata Agatoklesa. To
wanie za ich poduszczeniem kaza zamordowa swego stryja
Lizandra, jako potencjalnego konkurenta do tronu egipskiego oraz
swego brata Magasa. Magas by ulubionym synem Bereniki, by
bardzo popularny w wojsku, i zarwno otoczenie panujcego
Ptolemeusza jak i on sam obawiali si, e matka moe przeforsowa
Magasa jako lepszego nastpc Ptolemeusza Euergetesa.
Wreszcie przysza kolej na Berenike. Zachowaa ona chyba do
koca miao, jak okazaa jako modziutka dziewczyna; wanie
obawiajc si tej jej cechy faworyci syna doprowadzili do jej
zamordowania.
Ju ze skrelonych powyej sylwetek wadczy hellenistycz-
nych wida jak cise byy stosunki (czasem przyjani, czciej
wrogie) midzy domami panujcymi w rnych pastwach po-
wstaych na gruzach monarchii Aleksandra Wielkiego.
Losy kobiet ktre nieraz niezalenie od swych chci czy
ambicji miay by jako ony gwarancj zawieranych przymierzy,
a czsto paday ofiar wznawianych wrogoci s cile zwizane
z losami domw panujcych. Dobrym przykadem takich powika
s losy Laodike pierwszej ony Antiocha II krla Syrii i Berenike,
crki Ptolemeusza II a drugiej ony Antiocha II.
Laodike pochodzia na pewno z krlewskiego rodu Seleukidw,
cho rda nie pozwalaj nam jednoznacznie ustali ani jej
dokadnego rodowodu, ani daty urodzenia. Cz rde, a za nimi
wielu historykw nowoytnych, uwaa j za rodzon siostr
Antiocha II, inni przychylaj si do opinii, e bya siostr przyrodni
Antiocha lub zgoa jego siostr stryjeczn. Bya niewtpliwie
wybitn indywidualnoci osob obdarzon energi, zmysem
politycznym i talentem organizacyjnym. Urodzia swemu mowi
dwch synw, Seleukosa, pniejszego Seleukosa II Kallinikosa,
i Antiocha Hieraksa, oraz dwie lub trzy crki. Imi Laodiki wystpuje
bardzo czsto na kartach historii gospodarczo-spoecznej oraz
172
historii miast w zwizku z posiadaniem przez ni terytoriw kilku
miast i domen na terenie Azji Mniejszej; wiadcz o tym zachowane
na ten temat inskrypcje. Zajmuje te niepolednie miejsce w dziejach
politycznych tego okresu. Maestwo z Antiochem zostao zawarte
zapewne okoo 267-266 r. p.n.e., Laodike urodzia si wic zapewne
okoo 287-284 r. p.n.e.
Z inskrypcji klinowych i greckich dowiadujemy si o licznych
posiadociach Laodike. Pierwsze w okolicach Babilonu otrzymaa
wraz ze swoimi synami w darze. Nastpne, w okolicach Kyzikos, na
terenie Azji Mniejszej, kupia wraz z osiad tam ludnoci za
trzydzieci talentw srebra w 253 r. p.n.e. Zapata w trzech ratach
miaa by uiszczona do czerwca 252 r. p.n.e. przez zarzdc tych
dbr z ramienia Laodike. Ta darowizna w formie sprzeday bya
zapewne odszkodowaniem ze strony Antiocha dla ony, z ktr
zrywa maestwo. Gdy bowiem doszo do zawarcia pokoju midzy
Ptolemeuszem II i Antiochem II po drugiej wojnie syryjskiej,
zapewne w 252 r., pokj ten mia zosta scementowany maest-
wem Antiocha z crk Ptolemeusza Berenike. Pertraktacje w tej
sprawie toczyy si zapewne ju wczeniej, bo w inskrypcji doty-
czcej posiadoci koo Kyzikos Laodike wystpuje ju bez tytuu
krlowej, wic ju po zerwaniu maestwa. Jej sta siedzib stao
si miasto Efez, naley przypuszcza, e Laodike -jak wiele kobiet
z dynastii krlewskich rozporzdzaa i wasn znaczn fortun,
a zapewne dostaa i inne posiadoci na terenie Azji. Dla kobiety
typu Laodike najwaniejsz konsekwencj zerwania maestwa
bya utrata przez jej synw prawa do dziedzictwa po ojcu. Istotnie,
jak wynika z niektrych przekazw, Ptolemeuszowi szczeglnie
zaleao na uzyskaniu prawa do tronu Seleukidw przez dzieci
Berenike, a wic jego wnuki. Podobno posya swej crce dzbany
wody z Nilu, by uczyni j podn i przyspieszy narodziny nastpcy
tronu. Synek z drugiego maestwa urodzi si zreszt szybko.
rda powiadczaj na og szczere przywizanie Antiocha do
Laodiki.
Decyzja zerwania z ni i polubienia Berenike spowodowana
bya wzgldami politycznymi a take finansowymi. Berenike zostaa
tak hojnie wyposaona przez swego ojca, e otrzymaa przydomek
posanej (przynoszcej posag"). Maestwo to jednak nie trwao
dugo. W 247 r. p.n.e. Antioch II umar w Efezie, w siedzibie swojej
173

pierwszej ony, zapewne wic doszo do pogodzenia si z ni, cho
nie wiemy kiedy. Jako swego nastpc wyznaczy Seleukosa, syna
z maestwa z Laodike, odsuwajc w ten sposb od dziedzictwa
Berenike i ich synka. I tutaj nasze informacje rdowe obfituj
w pomwienia i plotki, ktrych nie sposb sprawdzi. Cz z nich
zostaa zainspirowana zapewne przez wadcw egipskich. Przede
wszystkim Laodike bya posdzona o otrucie Antiocha. Podobno
uczynia to obawiajc si, e Antioch znw wrci do Berenike pod
naciskiem wadcy Egiptu pragnc zapobiec sfaszowaniu jego
testamentu. Tutaj wikszo historykw nowoytnych skonna jest
do odrzucenia tej wersji, cho Appian podaje j jako pewn.
Natomiast nie ma na og wtpliwoci co do dalszych dziaa
Laodike. Ogosia ona nastpc tronu swego syna Seleukosa i obja
rzdy wraz z nim, poniewa by jeszcze bardzo mody. Ale w An-
tiochii pozostawaa Berenike ze swoim dzieckiem. Ot Laodike
zdoaa zorganizowa porwanie syna Berenike i Antiocha, aby
zapobiec obwoaniu go krlem Antiochii. Berenike pognaa za
porywaczami, przebia mieczem i dobia kamieniem gwnego
urzdnika Antiochii, ktry przekupiony przez Laodike pomg
w porwaniu dziecka. Zwrcia si do ludu z baganiem o ratowanie
jej dziecka, ktre zreszt zostao ju potajemnie zabite przez
rzdzcych w Antiochii urzdnikw. Berenike pokazano inne
dziecko. Berenike zamkna si na przedmieciu Antiochii Dafne,
gdzie znajdowaa si witynia Apollina, zostaa tam jednak pod-
stpem zgadzona.
Niektre rda odpowiedzialno za te morderstwa zrzucaj
na syna Laodiki Seleukosa, ktrego miaa do tego namwi matka.
W kadym razie zdoano wezwa na pomoc brata Berenike Ptole-
meusza III (jej ojciec zmar w 247 r. p.n.e.) i tak zacza si trzecia
wojna syryjska zwana od imienia Laodiki laodicejsk. W zwizku
z wezwaniem pomocy rda podaj rozmaite okolicznoci. Wedug
Justyna, kiedy Berenike zamkna si w Dafne, wieci o jej losie
dotary do miast azjatyckich i z rnych stron ruszyy posiki jej na
pomoc. Take Ptolemeusz spiesznie ruszy do Syrii. Wierne bowiem
Berenike kobiety z jej dworu ukryy jej zwoki. Jedna z nich
przebraa si w jej krlewski strj, aby Ptolemeusz mg wysya
listy w imieniu siostry i jej syna, nastpcy tronu i dokona zemsty
na Laodike i jej rodzinie. Wojna wic toczya si midzy Ptolemeu-
174
szem dziaajcym z Antiochii i Laodike prowadzc operacje ze
swojej siedziby w Efezie.
Autorzy staroytni nie byli askawi dla Laodiki. Opowiadaj te,
e Laodike podejrzewaa namiestnika Efezu Sofrona o nielojalno
i zamierzaa go usun. Wezwaa go wic do siebie. Podczas
audiencji obecna bya zaufana dama jej dworu Danae, kochanka
Sofrona, crka znanej hetery, przyjaciki Epikura, Leontion. Danae
znaa zamiary Laodike wydania na mier Sofrona, kiedy wic
Laodike zadaa mu jakie pytanie, Danae daa mu znak i ten
poprosiwszy o dwa dni dla rozwaenia odpowiedzi, zbieg do
Efezu, ktry pniej podda Ptolemeuszowi. Laodike mimo przyjani,
ktra j czya z Danae, kazaa j zrzuci z wysokiej skay. Danae
odmwia odpowiedzi na pytania dotyczce Sofrona, a stojc ju
na szczycie skay, miaa powiedzie, e rozumie ludzi pogardzajcych
bogami. Ona bowiem, ktra uratowaa ycie swemu kochankowi,
ktry by dla niej jak m, tak oto nagrod niebios otrzymuje.
Laodike, ktra swego ma zabia otrzymuje ca saw.
Wojna laodicejska skoczya si pomylnie dla Seleukosa II,
w duej mierze dlatego, e Ptolemeusz musia w pewnym momencie
wrci z wojskiem do Egiptu z powodu tamtejszych niepokojw.
Nie by to jednak koniec kopotw Seleukosa. Modszy brat
Seleukosa Antioch, zwany Hieraksem (jastrzb) ze wzgldu na
skonno do rabowania cudzych ziem i dbr, wystpi przeciwko
swemu bratu, chcc mu zabra dziedzictwo. Antioch by wtedy
jeszcze bardzo mody, liczy sobie czternacie lat, std usprawied-
liwione jest przypuszczenie, e to Laodike przyczynia si do jego
wystpienia przeciwko bratu. Moliwe, e starszy syn nie speni jej
nadziei dzielenia si z ni wadz. Wynika z tego wojna bratobjcza,
ktra trwaa lat kilka, podczas tej wojny brat Laodiki Aleksander
wystpowa po stronie Antiocha trzymajc dla niego miasto Sardes.
Nie wiemy, kiedy Laodike zgina. Appian podaje, e zgina z rk
Ptolemeusza podczas wojny laodicejskiej, nie zgadza si to jednak
z innymi danymi. Moe zdarzyo si to podczas wojny midzy jej
synami przy prbie odbicia Efezu, ktry odpad na rzecz Ptolemeu-
sza. W kadym razie nie ya ju zapewne w 237/236 r. p.n.e., kiedy
jej pogodzeni znw synowie razem wystpuj w dokumencie
utrwalonym na steli.
Szczeglnie silne indywidualnoci kobiece wystpoway
175
w dynastii Lagidw w Egipcie. Przewyszay one energi i bez-
wzgldnoci wikszo kobiet dynastii Antygonidw w Mace-
donii czy Seleukidw w Syrii. Warto moe tu przedstawi choby
jeszcze dwie spord licznych krlowych noszcych imi Kle-
opatra, i
/ Kleopatrami IJay\a crk Ptolemeusza V Epifanesa i Kleopatry
I corkTA~ntiocha III Wielkiego. Urodzia si midzy 190 a 181 r.
p.n.e. Maestwo ze swoim modszym prawdopodobnie bratem
Ptolemeuszem zwanym Filometorem zawara zapewne okoo 173 r.
p.n.e., ju po mierci matki. Opieka nad modziutkimi jeszcze
dziemi a zarazem regencja dostaa si w rce eunucha Eulajosa
i byego niewolnika, pochodzcego z Syrii Lenajosa. Takie po-
chodzenie obu regentw podaj rda staroytne. Nowsze badania
historyczne oparte na analizie imion najbliszego otoczenia dwors-
kiego itp. ka spoglda ostronie na t tradycj, poniewa
wystpuj w tej rzdzcej kamaryli dworskiej wyrane elementy
kultury macedoskiej i greckiej.
Niewtpliwie jednak nie byli to ludzie przygotowani do rzdze-
nia pastwem ani praktyk administracyjn, ani przygotowaniem
wojskowym. Nie by to bardzo szczliwy wybr regentw dla
Egiptu w skomplikowanej ju wwczas sytuacji midzynarodowej,
kiedy pastwo Seleukidw byo w rkach Antiocha IV dcego do
odbudowy wielkiej monarchii azjatyckiej a na zachodzie wyrastao
potne pastwo rzymskie. Tote bezporednie nastpstwa tej
sytuacji okazay si dla Egiptu i modziutkiej panujcej w nim pary
fatalne. Mianowicie niedugo po objciu wadzy Eulajos i Lenajos
w 170 r. p.n.e. postanowili odzyska Palestyn i Celesyri, t cz
Syrii, ktr kiedy wniosa w posagu Ptolemeuszowi crka Antiocha
Wielkiego. Przystpili do wyprawy w sposb lekcewacy wszelkie
zasady prowadzenia wyprawy wojennej, liczyli na szybkie zwycis-
two i na osignicie przewagi midzy innymi drog przekupywania
dowdcw i zag miast na terenie atakowanych krajw. Zabrali
w tym celu cae zasoby skarbu Lagidw, kosztowne wyposaenie
paacw krlewskich itp. Wyprawa szybko skoczya si klsk,
brat Kleopatry Ptolemeusz VI Filometor za rad Eulajosa usiowa
zbiec na okrt i schroni si na wyspie Samotrake, lecz to si nie
udao i dosta si w rce Antiocha.
Tymczasem w Aleksandrii, gdzie pozostali Kleopatra i modszy
176
brat, ogoszeni wsprzdcami Ptolemeusza VI, z chwil podjcia
wyprawy do Palestyny i Celesyrii wybuchy zamieszki. Na miejsce
Ptolemeusza VI obwoano krlem jego modszego brata i powie-
rzono mu rzdy wraz z Kleopatr ich siostr a on Filometora. Dla
Antiocha IV bya to korzystna sytuacja, liczc na wojn midzy
brami wystpi jako obroca praw Ptolemeusza VI Filometora.
Poniewa w marszu na Egipt opanowa Memfis pozostawi Filome-
tora w Memfis jako krla, osadzi te silny garnizon wojskowy
w Peluzjum, kluczowym, punkcie bronicym dostpu do Egiptu.
Sam, ze wzgldu na sprawy azjatyckie, opuci Egipt. Rachuby
Antiocha okazay si mylne. Rodzestwo pogodzio si i obaj
bracie wraz z Kleopatr, wsplnie objli rzdy. Mona tu si chyba
dopatrywa i wpywu Kleopatry na braci. Bya najstarsz z rodzes-
twa i zapewne najlepiej zdawaa sobie spraw z niebezpieczestwa
wojny domowej wobec tendencji Seleukidw do podporzdkowa-
nia sobie Egiptu.
Ta nowa sytuacja spowodowaa nastpn wypraw Antiocha
IV do Egiptu, poselstwo egipskie do Rzymu z prob o pomoc
wywoao akcj dyplomatyczn Rzymu. Nie miejsce tu na przed-
stawienie skomplikowanej gry interesw i pozycji, jak w poczt-
kach II w. p.n.e. zyska sobie Rzym w polityce wschodniej.
W kadym razie odczytanie uchway senatu przez jego wysannika
zmusio Antiocha do wycofania si z Egiptu i zaprzestania wysikw
0 uzyskanie wpyww na tym terenie. Rzdy w Egipcie zostay przy
trojgu rodzestwa, dynastia ptolemejska uwolnia si od przewagi
Antiocha, ale zacz si okres wyranych wpyww Rzymu. Losy
ostatniej z Kleopatr, Kleopatry VII, byy cile ju od woli Rzymu
uzalenione.
Kleopatra II za waciwie jako pierwsza z egipskich krlowych
uzyskaa oficjalne uznanie jako wadczyni. Poselstwo o pomoc
wysane do Rzymu byo poselstwem od panujcych Ptolemeusza
1 Kleopatry. Posowie przybywajcy z podzikowaniem za skuteczn
interwencj byli posami wsplnymi w imieniu krla i Kleopatry
skadajcymi podzikowanie. A odpowied senatu bya adresowana
do wadcw Egiptu Ptolemeusza i Kleopatry. I podobne sfor-
muowanie pojawia si w dokumentach zachowanych z Egiptu
z tego okresu.
Do tej nowej w Egipcie formy penych wsprzdw krlowej
12 Kobiety antyku
177
doszo w duej mierze w zwizku z dojrzaoci i mdroci
Kleopatry. Przyczyniy si jednak zapewne do tego i pewne okolicz
noci. Bya najstarsz z rodzestwa i jedyn crk. O ile bya
moliwo rywalizacji o tron midzy brami, ona bya jedyn
kandydatk na on jednego z braci a wic krlow. Ona tez
zapewne przyczynia si do zgody midzy brami, jej wic Filometor
zawdzicza spokojny powrt do wadzy. Wydaje si poza tym, e
maestwo Kleopatry i Ptolemeusza VI byo dobre. Czy wic
trwae stanowisko faktycznej wsprzdczyni wynikao z wdzicz-
noci krla, czy z mioci, czy z rachunku politycznego, trudno
stwierdzi. W kadym razie ta pozycja zapewniaa Kleopatrze rzdy
w razie mierci ma z ewentualnym dobraniem sobie wsp-
rzdzcego przez zawarcie nowego maestwa z kim z rodziny.
I tak si te stao w burzliwym dalszym yciu Kleopatry.
Przede wszystkim zgoda midzy brami nie trwaa dugo.
Modszy brat Kleopatry Ptolemeusz znany jako Ptolemeusz VIII
Fyskon (Euergetes II) okaza si zym duchem rodziny. ywic
gbok nienawi do brata uy wszelkich dostpnych mu rodkw,
aby go pozbawi krlestwa. Kleopatra, jak si wydaje, staa po
stronie Ptolemeusza VI, gdy nie zdoaa braci pogodzi.
Po najazdach Antiocha IV Egipt przechodzi okres ostrego
kryzysu gospodarczego i politycznego. Trway zamieszki w Alek
sandrii, bunty chopskie, rewolty wojskowe. Do tego dochodziy
intrygi dworskie i rywalizacja braci o wadz. Mimo energii i talen-
tw Filometora w 164 r. by zmuszony do opuszczenia Aleksandrii
i uda si do Rzymu proszc pokornie o pomoc. Nie zdaje si by j
uzyska. Wrciwszy na Cypr zasta posw z Aleksandrii majcych
dosy rzdw jego brata i proszcych go o pomoc. W 163 r. nastpi
podzia Filometor mia zatrzyma wadz w Egipcie i na Cyprze,
Fyskon otrzyma Cyrenaik. Nie wykluczone, e Rzym wywar pewien
wpyw na ustalenie tego podziau. Moliwe jednak, e dokona si
bez niego, cho nie pooyo to kresu dalszej rywalizacji braci, tym
razem o wadz nad Cyprem. Zwycizc okaza si Filometor.
W Egipcie jednak zapanowa wzgldny spokj. Kleopatra
i Ptolemeusz Filometor (waciwie oboje mieli ten przydomek
miujcy matk") rzdzili wsplnie do 145 r. p.n.e. Niewiele
wiemy o Kleopatrze w tym okresie. Urodzia dwie crki i dwch
synw, z ktrych starszy umar modo. Pozostao z tego okresu kilka
178
wsplnych dla nich dedykacji, kilka wzmianek o ich podrach
w Egipcie.
Po mierci ma Kleopatra obja regencj wraz ze swoim
modszym synem Ptolemeuszem Neosem Filopatorem. Ale Ptole-
meusz Fyskon nie zadowoli si wadz w Cyrenaice i walczy
o maestwo z Kleopatr i objcie panowania w Egipcie. Kleopatra
prbowaa stawia mu opr wykorzystujc yczliwo niektrych
grup intelektualnych w Aleksandrii i ydw aleksandryjskich.
Kleopatra i Ptolemeusz VI byli popularni w tych rodowiskach.
Wedug Jzefa Flawiusza armia egipska bya oddana pod kierow-
nictwo dwch dowdcw ydw Oniasza i Dositeosa. Niewiele
to jednak pomogo, poniewa mieszkacy Aleksandrii w caoci
zadali maestwa Kleopatry z Fyskonem. Kleopatra musiaa
ustpi. Jej syn wsprzdca zosta zabity z rozkazu stryja,
wedug tradycji antycznej, mao raczej wiarygodnej, w dniu ich
zalubin, w objciach matki. Na pewno jednak w dniu lubu lub
zaraz po tym. Kleopatra przetrzymaa ten cios.
Sdzi si na og, e jej ambicja i pragnienie wadzy wziy
gr nad niechci do brata i zarazem drugiego jej ma. Staroytni
zostawili raczej bardzo niekorzystny obraz Ptolemeusza VIII zarwno
wygldu (nieprzyjemny, chorobliwie otyy) jak i charakteru najok-
rutniejszy z Ptolemeuszw. Historycy nowoytni dopatruj si tu
niechci greckich intelektualistw, poniewa Ptolemeusz VIII wy-
pdzi uczonych greckich z Muzeum i Aleksandrii. Byo to przecie
rodowisko, ktre podtrzymywao opr Kleopatry II. Nie oszczdzi
on swojej siostrze jeszcze jednego upokorzenia. Po kilku latach
wspycia z ni, kiedy urodzia mu w tym czasie syna, a moe nawet
dwch, wzi za on jej crk, swoj wic siostrzenic Kleopatr III.
Bya ona z nim zarczona jeszcze za ycia ojca, dla utrwalenia zgody
w 154 r. p.n.e. Byy wic odtd dwie ony okrelane w dokumen-
tach Kleopatra-siostra i Kleopatra-ona, przy czym wyranie na
pierwsze miejsce Ptolemeusz wysuwa Kleopatr Modsz. Nie
znamy dokadnie przebiegu rywalizacji midzy dwiema Kleopatrami,
intryg dworskich, walki o wzgldy ludu Aleksandrii. W kadym razie
ok. 132/131 r. p.n.e. Ptolemeusz Euergetes II zosta zmuszony do
opuszczenia Aleksandrii, zabra ze sob na Cypr Kleopatr Modsz
wraz z jej dziemi. Kleopatra II postanowia zapewne pozby si na
dobre swego brata i ma i doprowadzia do obwoania krlem przez
179
Aleksandryjczykw ich syna, Ptolemeusza zwanego Memfites, ktry
mia wtedy okoo czternastu lat. Ptolemeusz Euergetes nie pozosta
duny, kaza porwa syna przebywajcego w Cyrene i zatrzyma go
na Cyprze. Wydaje si, e pocztkowo stara si go zjedna1:
i nastawi przeciwko matce. Tymczasem jednak Kleopatra wbrew
tradycji egipskiej ogosia si samodzieln krlow. Na dodatek
porzucia przydomek swego drugiego ma, Euergetes, wracajc do
tego, ktry nosia z pierwszym, Filometor, i dodajc Soteira (zbaw
czyni) w nawizaniu do zaoyciela dynastii Ptolemeusza I Sotera
I wtedy Fyskon zemci si okrutnie. Kaza zabi ich syna, powiar
towa zwoki i przesa w skrzyni do Aleksandrii. Poniewa zbliaa
si rocznica urodzin Kleopatry urzdzi to tak, aby skrzynia znalaza
si w paacu w przeddzie uroczystoci.
Wie o tej zbrodni, jak pisze Diodor, rozesza si wrd tumu
i wzbudzia wcieko i nienawi przeciwko Ptolemeuszowi. Ten
natomiast od 131/130 r. zyska oparcie na terenie Egiptu poza
Aleksandri, zapewne wykorzysta tu niech ludnoci miejscowej
do Grekw. Nastpi burzliwy okres wojny domowej, ze rde
wynika, e Egipt przez jaki czas by podzielony midzy dwoje
wadcw. Zamknita w kocu w Aleksandrii Kleopatra wezwaa na
pomoc swego zicia Demetriosa, ktry obj na nowo wadz
w Syrii i nawet ofiarowaa mu tron krlewski w Egipcie. Demet
riosowi nie udao si jednak dotrze do Aleksandrii i Kleopatra
zostaa zmuszona do ucieczki do Azji, zabierajc ze sob skarbiec
Lagidw. Po roku oporu Aleksandria zostaa zdobyta przez Ptole-
meusza Euergetesa i okrutnie ukarana.
Tymczasem w Syrii trway walki o tron. Ptolemeusz VIII
podtrzymywa umiejtnie przeciwnika Demetriosa, ktry w kocu
zosta pobity i zgin na torturach w 126/125 r. Nie jest wykluczone,
e widzc beznadziejno swojej sytuacji, Kleopatra przyczynia si
do zguby Demetriosa.
W pierwszej bowiem poowie 124 r. Kleopatra znw pojawia
si w Aleksandrii w roli krlowej przy boku Ptolemeusza VIII
i swojej crki Kleopatry III.
Dekret krlewski, ze 118 r. p.n.e., zawierajcy poza amnesti
w stosunku do przestpstw popenionych przed 118 r. (z wyjtkiem
morderstw i rabunku wity) wiele szczegowych przepisw
z rnych dziedzin ycia, wydany jest przez ca trjk panujcych.
180
Zarzdzenia ze 118 r. wprowadzi miay pewien porzdek w roz-
chwian po dugich latach wojny domowej gospodark i cay
system administracyjny Egiptu. Wanie rozsdek i umiar tych
regulacji stanowi podstawowy argument historykw nowoytnych
wtpicych w wiarygodno rde przedstawiajcych tak nieko-
rzystn charakterystyk Ptolemeusza VIII. Sytuacja Egiptu wymagaa
jednak wprowadzenia porzdku, nad przygotowaniem dekretu
pracowa zapewne cay zesp ludzi. Jeeli za wadcy mieli
powany udzia w tworzeniu tego dekretu to mona z rwnym
powodzeniem przypisa zasug Kleopatrze II. Jej rozum i sposb
dziaania przez cae dugie lata jej wsppanowania usprawiedliwia
tak hipotez. Ptolemeusz VIII zmar w czerwcu 116 r. Data mierci
Kleopatry II nie jest dokadnie znana, zapewne zmara niedugo po
mu, w kadym razie po 116 r. nie ma ju o niej adnej wzmianki
w dokumentach.
W przegldzie ambitnych wadczy hellenistycznych nie mo-
emy tu pomin iKleopatry VjLX69=3Q.j\B^e.), cho jest ona
najbardziej znana i~najczciej wystpuje w literaturze piknej
i w literaturze historycznej. Jeeli porwnamy j choby z ju
opisanymi tutaj jej poprzedniczkami w Macedonii, Egipcie i Syrii to
trudno bdzie zdecydowa czy bya wiksz od nich indywidual-
noci. Wypado jej y w okresie, kiedy Egipt znalaz si w orbicie
rzymskich interesw i to w momencie przejcia Rzymu od republiki
do cesarstwa. Wielcy Rzymianie tych czasw mieli z ni do
czynienia. Pompejusz zgin w Egipcie, Cezar i Antoniusz byli z ni
zwizani, Oktawian j pokona. A e dla schyku republiki rzymskiej
mamy nieocenione rda wspczesne tym dziejom pisma
Cezara i Cycerona, poezj przeomu stuleci, tote o wiele wicej
doszo do nas wiadomoci o wczesnych wypadkach a wic
i o losach Kleopatry. Bardziej wic moe przez wielko wypadkw
okresu przeomu, w ktrym wypado jej y, ni przez sw odmien-
no od innych kobiet z domw krlewskich hellenizmu zyskaa
Kleopatra VII sw wielk saw.
Bya crk Ptolemeusza XII Auletesa. Nie jest wiadome kim
bya jej matka. Moe ona Auletesa Kleopatra Tryfajna, o ktrej nic
prawie nie wiadomo, a moe bya dzieckiem nieoficjalnego zwizku
Auletesa. O ile uprzednio opisanej Kleopatrze II przyszo y
w Egipcie w pocztkach wpyww Rzymu na pastwo Lagidw,
181
0 tyle ju dziecistwo Kleopatry VII wypado na okres bardzo
daleko posunitej zalenoci Egiptu od woli senatu rzymskiego.
Koniec ycia Kleopatry jest take kocem istnienia Egiptu jako
odrbnego pastwa. Od swoich poprzedniczek odrniaa si moe
Kleopatra tym, e bya kobiet o nieprzepartym uroku. I tym a nie
tylko wzgldami politycznymi trzeba tumaczy jej kolejne zwizki
z rzymskimi mami stanu. Ptolemeusz XII Auletes jako swych
nastpcw wyznaczy testamentem swoj crk Kleopatr majc
wtedy lat siedemnacie i jej dziesicioletniego brata Ptolemeusza
XIII. Wadza faktyczna przypada wic w sposb naturalny najbli-
szym na dworze doradcom Auletesa, a od czasu Ptolemeusza IV
dwr Lagidw czsto bywa nieomal opanowywany przez grupy
sprytnych pochlebcw nie zawsze odznaczajcych si wysokim
poziomem moralnoci, rozumu politycznego i zrozumienia interesw
pastwa. W momencie obejmowania panowania przez Kleopatr VII
1 Ptolemeusza XIII najbardziej znaczcymi z tej grupy byli eunuch
Potinos i wychowawca Ptolemeusza Grek z Chios Teodotos.
Wraz z nimi dziaa jeszcze dowdca armii Achillas. Wydaje si
jednak, e siedemnastoletnia Kleopatra od razu zaznaczya swoj
wol i swoj koncepcj rzdw. Nauczona dowiadczeniami swego
ojca, ktry wobec trudnoci wewntrznych, intryg dworskich,
buntw ludnoci Aleksandrii i walk z bratem utrzyma si przy
wadzy dziki pomocy Rzymu, Kleopatra od pocztku staraa si
zapewni sobie dobre stosunki z rzdzcymi imperium rzymskim.
W toczcych si w Rzymie u schyku republiki walkach
o wadz sprawa stosunku do Egiptu odgrywaa niepoledni rol.
Uzyskanie wadzy nad Egiptem ze wzgldu na specjalny charakter
tego kraju (spichlerz zboowy, atwo obrony przed innymi i tym
podobne) mogo zaway nad wynikiem rywalizacji poszczeglnych
dowdcw rzymskich. Ptolemeusz XII Auletes by w tych rozgryw-
kach rzymskich zwizany raczej z Pompejuszem, ktremu wiele
zawdzicza. To wanie stronnik Pompejusza, Gabiniusz penicy
u schyku panowania Auletesa funkcj namiestnika Syrii, pomg
wygnanemu z Aleksandrii krlowi Egiptu odzyska wadz. W 57 r.
po nieudanych prbach uzyskania pomocy w samym Rzymie,
Auletes skoni Gabiniusza do dziaania bez, a waciwie wbrew
woli senatu rzymskiego. Gabiniusz wprowadzi go do Aleksandrii,
uzyskawszy zreszt za to niema sum od Ptolemeusza i zostawi
182
mu dziesi tysicy onierzy, gwnie Gallw i Germanw, pod
dowdztwem oficera rzymskiego. W 50 r. wczesny namiestnik Syrii
Marek Kalpurniusz Bibulus wysa swoich dwch synw, aby
sprowadzili z powrotem oddziay pozostawione przez Gabiniusza
w Egipcie. Wygodne ycie w Egipcie bardziej jednak odpowiadao
onierzom tych oddziaw ni powrt do twardej dyscypliny armii
rzymskiej. Zamordowali po prostu synw Bibulusa. Wedug pniej-
szego o wiek historyka Waleriusza Maksymusa Kleopatra wysaa
zabjcw do Bibulusa, aby wymierzy im kar. Bibulus by zaprzyja-
niony z Pompejuszem, by to wic ze strony Kleopatry i akt lojalnoci
wobec dawnego protektora jej ojca i jednoczenie zaznaczenie jej
prorzymskiego nastawienia. Pomoga take rok pniej synowi
Pompejusza Gnejusowi Pompejuszowi, ktry przyby do Egiptu po
posiki dla ojca w walce z Cezarem. Daa mu flot, zboe i piciuset
onierzy z oddziaw pozostawionych przez Gabiniusza.
Pocztek rzdw Kleopatry i jej brata w Egipcie nie by atwy.
Niezwyka susza wywoana niskimi wylewami Nilu pogorszya
jeszcze sytuacj gopodarcz ludnoci Egiptu i spowodowaa zamie-
szki. Rzdzcy dotd Potinos i Achillas nie byli zachwyceni energi
modocianej krlowej i podburzali przeciwko niej jej braciszka.
Kleopatra zmuszona do ucieczki, ale nie bez zabrania czci
przynajmniej swojej fortuny zdoaa sformowa armi najemn
zapewne w Arabii. Potinos, Achillas i Teodotos obwarowali tym-
czasem kluczowe dla dostpu do Egiptu Peluzjum. Tymczasem
zwyciony przez Cezara pod Farsalos w Tesalii Pompejusz szuka
azylu w Egipcie. Ufa w dawne zwizki chcc z tej bazy uformowa
na nowo armi dla dalszej walki z Cezarem. Ale trjca przeciwnikw
Kleopatry wybraa stron Cezara i zwabionego obietnic pomocy
Egiptu Pompejusza zamordowaa. Kiedy trzy dni pniej Cezar
wyldowa w pozbawionej wadzy Aleksandrii mg znw wystpi
w roli rozjemcy w walkach dynastycznych Lagidw, jak to ju
wielokrotnie robili Rzymianie w Egipcie. Dostarczenie mu gowy
Pompejusza przez jego zabjcw przyj jako obraz Rzymu.
Sytuacja nie dojrzaa jednak jeszcze wedug Cezara do aneksji
Egiptu. Cezar wezwa do Aleksandrii Ptolemeusza XIII podajc mu
jednoczenie swoje warunki: rozpuszczenie armii Ptolemeusza,
wyrwnanie dugw zacignitych przez Auletesa i pogodzenie si
z siostr.
183
Kleopatra nie czekaa jednak bezczynnie. Plutarch w ywocie
Cezara podaje, e bya przez niego wezwana, mona jednak te
przypuszcza, e nie chciaa sprawy zostawia swoim przeciwnikom
i zwizanemu z nimi bratu. Podpyna wraz z jednym z zaufanych
swoich ludzi Apollodorem z Sycylii odzi pod paac krlewski.
Poniewa za nie moga si inaczej ukry, wesza do skrzanego
worka na pociel, uoya si w nim wzdu, poczym Apollodor
zasznurowa worek rzemieniem i tak go ponis wprost do Cezara.
Ta przemylno Kleopatry od razu podbia serce Cezara, a nieba-
wem przez sw zalotno i cae zachowanie si i wdziki zwycistwo
swoje nad nim jeszcze bardziej utrwalia, doprowadzajc do tego,
e Cezar pogodzi j z bratem i zapewni jej udzia w rzdach
(Plutarch, Cezar 49, tum. M. Broek).
Tak zacz si wielki romans tej epoki, opisywany przez wielu
staroytnych a potem temat dla poetw i dramaturgw nowoyt-
nych. Jak napisa jeden z wybitnych nam wspczesnych znawcw
epoki w tym momencie sprawa si dla badacza-historyka
komplikuje. Nie jestemy w stanie rozstrzygn o ile uczucie z jednej
i drugiej strony wywierao wpyw na sprawy polityczne wymagajce
natychmiastowych rozstrzygni.
Moe warto wic tu przytoczy opis Kleopatry take pira
Plutarcha w ywocie Antoniusza (27). Mwiono o niej, wedug
Plutarcha, e jej uroda nie bya nieporwnywalna ani nie olniewaa
tych, ktrzy na ni patrzyli, ale w swoim zachowaniu promieniowaa
nieodpartym czarem. Jej wygld w poczeniu z pen uroku
rozmow i naturalnym wdzikiem jej sw miay w sobie swoiste
ostrze. Sam dwik jej gosu sprawia przyjemno. Podkrelano te
jej talenty jzykowe i umiejtno porozumiewania si w wielu
jzykach.
Wszystkie rda podkrelaj raczej wdzik i inteligencj Kleo-
patry ni jej urod. Nie mona wic chyba lekceway znaczenia jej
uroku osobistego w kontaktach z Cezarem a potem z Antoniuszem,
ani negowa istnienia autentycznego uczucia przynajmniej w nie-
ktrych jej zwizkach. Bya jednak Kleopatra nieodrodn crk
hellenistycznych wadczy z dynastii macedoskich. Cenia wadz
i umiaa o ni walczy.
Kiedy jednak Ptolemeusz zjawi si w Aleksandrii i zobaczy
w paacu krlewskim swoj siostr w najlepszej zgodzie z Cezarem,
184
wybieg przed paac skary si wobec tumu aleksandryjczykw,
e zosta oszukany. Pod presj tumu Cezar uroczycie odczyta
testament Auletesa i zgodnie z nim zarzdzi zalubiny Kleopatry
z jej bratem i oddanie im wadzy w Egipcie. Natomiast modszej
siostrze Kleopatry Arsinoe wraz z najmodszym bratem postanowi
powierzy wadz na wyspie Cypr. Arsinoe jednak ucieka do armii
i zamierzaa walczy o wadz, wojsko niedugo znosio rzdy
kobiety i jej nieudolnych pomocnikw i zadao od Cezara oddania
im ich krla, za zgod Cezara mody Ptolemeusz uda si do armii,
ale natychmiast wszcz wojn z Cezarem. Ponisszy klsk, przy
prbie ucieczki uton w Nilu.
Cezar powierzy wtedy rzdy Kleopatrze wraz z jej modszym
bratem, a sam postanowi zabra do Rzymu Arsinoe, aby jej
uniemoliwi intrygi przeciwko Kleopatrze. Swetoniusz w ywocie
Cezara twierdzi, e z licznych kobiet, z ktrymi mia do czynienia wdz
rzymski najbardziej kocha Kleopatr, e spdza z ni na ucztach cae
noce i e nawet odbyli podr po Nilu wspaniaym statkiem
i dopynliby do Etiopii, gdyby nie sprzeciw wojska. A trzeba
pamita, e dziao si to w czasie, kiedy Cezar musia jeszcze
rozprawi si z walczcymi stronnikami Pompejusza i wiele go jeszcze
czekao trudnoci przed utrwaleniem swej przewagi w Rzymie.
Wreszcie Cezar ruszy do Syrii zostawiajc w Egipcie trzy
legiony dla zapewnienia spokoju Kleopatrze, ktra niedugo po
opuszczeniu przez Cezara Egiptu urodzia mu syna, i nadaa imi
jego ojca, a ktrego w zdrobnieniu nazywano Cezarionem.
W ten sposb Kleopatra VII zostaa jedyn faktyczn wadczyni
w Egipcie. Trzech przez pewien czas wszechwadnych zausznikw
dawnego krla Potinos, Teodotos i Achillas zostao zabitych,
na stray spokoju Kleopatry stay trzy legiony rzymskie.
W triumfie, ktry odby Cezar sza, zakuta w acuchy modsza
siostra Kleopatry, Arsinoe. Natomiast Kleopatrze przypad zaszczyt
posgu ze zota umieszczonego obok posgu Wenus Rodzicielki
w wityni tej bogini ufundowanej przez Cezara.
W 46 r. Kleopatra przybya do Rzymu wraz z maym Cezarionem
i najmodszym z jej rodzestwa krlem Ptolemeuszem. Ten
jednak niedugo potem umar, wedug niektrych rde otruty
przez Kleopatr, albo jeszcze w Rzymie, albo zaraz po jej powrocie
do Aleksandrii.
185
O pobycie Kleopatry w Rzymie wiemy niewiele. Mieszkaa
w ogrodach Cezara, zachowywaa si jak krlowa. Miasto roz-
brzmiewao plotkami. Podejrzewano, e Cezarion wcale nie jest
synem Cezara. Bya mowa o tym, e Cezar przygotowa tekst
ustawy, e Cezarowi wolno bdzie mie wicej ni jedn legaln
on, e szykowa si do zalubienia Kleopatry i panowania wraz
z ni i w Rzymie i w Egipcie.
Cezar zosta zamordowany w 44 r. i Kleopatra w popiechu
opucia Rzym, gdzie bya znienawidzona przez rodowisko senackie
i udaa si do Egiptu. Wobec szybkiej mierci modego Ptolemeusza
i pobytu jedynej pozostaej pretendentki do tronu Arsinoe
w wityni w Efezie, Kleopatra i Cezarion pozostali jedynymi z rodu
Ptolemeuszw na terenie Egiptu. Tymczasem jednak w pastwie
rzymskim toczyy si boje midzy obozem republikaskim zabjcw
Cezara a obozem cezariaskim reprezentowanym przez Antoniusza,
jednego z wodzw i przyjaci Cezara, i Oktawiana jego ado-
ptowanego syna i spadkobiercy.
Z przekazw Appiana i Kasjusza Diona wynika, e Kleopatra
w tej wojnie staraa si pomc stronie cezariaskiej. Wedug Diona
uzyskaa zgod na uznanie Cezariona za krla Egiptu wanie za
pomoc wysan namiestnikowi Syrii dziaajcemu w tym okresie
przeciwko mordercom Cezara. Natomiast flota egipska, ktr otrzy-
ma Kasjusz, jeden z zabjcw Cezara, od zarzdzajcego Cyprem,
uzyskana bya bez zgody Kleopatry, ktra swoj odmow tumaczya
klskami naturalnymi nkajcymi wtedy Egipt. Jednak namiest-
nikowi Syrii Dolabelli wysaa cztery legiony. Kiedy za zosta
pobity przez Kasjusza i popeni samobjstwo, sama Kleopatra ze
swoj flot przypyna na pomoc Oktawianowi i Antoniuszowi.
Flota jednak ulega rozbiciu na skutek burzy i Kleopatra wrcia do
Aleksandrii. Tak przedstawiaj te wypadki Appian i Kasjusz Dio.
Cz historykw nowoytnych przychylaa si raczej do pogldu,
e Kleopatra staraa si zachowa poprawne stosunki z obiema
stronami, czekajc na rozstrzygnicie, po ktrej stronie bdzie
zwycistwo. Sdzc jednak z niechci do Kleopatry bijcej wyranie
z listw Cycerona z okresu jej pobytu w Rzymie, ktr podzielay
koa senatorskie, byo raczej rzecz naturaln, e Kleopatra moga
liczy na utrzymanie swojej pozycji tylko przy zwycistwie spadko-
biercw Cezara.
186
Wana dla krlowej Egiptu chwila nastpia po ostatecznej
klsce zabjcw Cezara pod Filippi i przybyciu Antoniusza na
[Wschd. Oktawian uda si do Italii. Antoniusz po triumfalnym
przejedzie przez Grecj i Azj Mniejsz przyby do Tarsus i tam
wezwa Kleopatr, ktrej zarzuca nie udzielenie naleytej pomocy
w walce z Kasjuszem i Brutusem.
Najbarwniej opisuje to spotkanie Plutarch w ywocie An-
toniusza. Przedstawiwszy w rozdziaach poprzednich sylwetk
Antoniusza jako czowieka impulsywnego, umiejcego jednak
przyznawa si do bdw, ufajcego otoczeniu, hojnego a zarazem
podatnego na pochlebstwa, tak opisuje wypadki w Tarsus. Ot
wedug niego Antoniusz przy takim charakterze przepeni miar
swego nieszczcia przez mio do Kleopatry, obudzia ona w nim
upione namitnoci, a stumia to, co byo w nim dobrego
i zbawiennego. Kleopatra przybya do Tarsus ufna w moc swojej
urody i wdziku. Miaa wtedy okoo dwudziestu siedmiu lat,
Antoniusz okoo czterdziestu. Zabraa te wiele upominkw i krusz-
cu, wystpia z przepychem, jak krlowa zamonego pastwa,
cieszca si autorytetem i saw.
Przybya bez popiechu i do Tarsus dotara przez niewielk
rzek opywajc miasto na wspaniaym statku ze zot ruf,
purpurowymi aglami, poruszanym wiosami ze srebra w takt
dwiku fletu i innych instrumentw. Kleopatra spoczywaa pod
baldachimem haftowanym zotem przybrana tak, jak zwykle przed-
stawiano bogini Afrodyt. A e Antoniusza witano w Efezie jak
wcielenie boga Dionizosa rozesza si wie, e na szczcie Azji
Afrodyta przybywa odwiedzi Dionizosa. W koo Kleopatry stay
dzieci podobne do Amorkw, a jej najpikniejsze suebne w prze-
braniu Nereid i Charyt peniy obowizki przy stole i aglach. Tumy
oczekujcych biegy podziwia w wspaniay statek, Kleopatra
odmwia zaproszeniu Antoniusza na uczt, chcc go przyj na
owym statku. Przywitaa Antoniusza wspania iluminacj statku,
a nazajutrz Antoniusz usiowa dorwna jej przyjciem. Plutarch
podkrela umiejtno Kleopatry dostosowania swego zachowania
i rozmowy do nieco prostackiego, onierskiego poziomu An-
toniusza.
I tak zacz si ostatni, wielki romans Antoniusza. Nie ulega
wtpliwoci, e wobec narastajcej rywalizacji z Oktawianem
187
0 wadz nad imperium rzymskim opanowanie Egiptu stanowio
dla Antoniusza powan szans. Nie da si jednak zaprzeczy
cakowicie wiadectwu autorw staroytnych o wielkiej nami-
tnoci do Kleopatry, jaka ogarna Antoniusza. Na jej prob,
ale zapewne te dla uniknicia moliwoci walk dynastycznych
w Egipcie kaza zamordowa ostatni z rodzestwa Kleopatry
Arsinoe chronic si w wityni w Milecie, kaza te
wyda Kleopatrze jej namiestnika Cypru, ktry w swoim czasie
dostarczy Kasjuszowi flot oraz czowieka, ktry podawa si
za jej brata Ptolemeusza XIII.
Antoniusz pojecha za Kleopatr do Aleksandrii w kocu 41 r.
1 rozpocz si szaleczy okres w jego yciu. Jego wodzowie
prowadzili wojn z Partami, jego ona Fulwia (zob. nast. rozdzia)
walczya w Italii z Oktawianem, a tymczasem Antoniusz z Kleopatr
i garstk przyjaci spdzali czas na ucztach, polowaniach, grach,
spacerach w przebraniu po ulicach Aleksandrii jak na ustawicznych
wakacjach.
W przedstawieniu autorw staroytnych wszystkie te zabawy
byy pomysu Kleopatry, ktra w ten sposb wizaa Antoniusza,
prowadzcego dotd ycie do surowe lub o niezbyt wybrednych
rozrywkach. Plutarch z wielu artobliwych historyjek z ycia tej
pary podczas szaleczego roku w Aleksandrii przytacza tak:
Antoniusz pewnego dnia zasiad z wdk nad Nilem, ryba nie braa
i bardzo si wstydzi tego niepowodzenia przed Kleopatr. Poleci
wic rybakom, eby niepostrzeenie nurkowali i przyczepiali do
jego haczykw ryby zowione poprzednio. Kleopatra jednak za-
uwaya ten podstp. Nic jednak nie powiedziaa i wyrazia peny
podziw dla sukcesw Antoniusza. Nazajutrz jednak przysza asys-
towa Antoniuszowi z kilku przyjacimi, ktrych namwia, eby
do jego wdek przyczepili suszone ryby z Morza Czarnego. Wobec
wybuchu miechu, ktry towarzyszy wycigniciu wdek przez
Antoniusza Kleopatra powiedziaa: Wielki wadco, wdk zostaw
nam, ktrzy panujemy nad Faros i Kanope, twoj zdobycz s
miasta, krlestwa, kontynenty.
Wreszcie jednak na wiosn 40 r. niepokojce wieci zewszd
zmusiy Antoniusza do opuszczenia Egiptu. W Atenach spotka si
ze swoj on Fulwi, ktra zreszt niedugo po tym spotkaniu
zmara.
188
Kleopatra ju po wyjedzie Antoniusza urodzia blinita
Aleksandra Heliosa i Kleopatr Selen. Tymczasem w Italii doszo
do zgody midzy Oktawianem i Antoniuszem scementowanej
maestwem tego ostatniego z siostr przyrodni Oktawiana
Oktawi. Byo to maestwo zdecydowanie polityczne. Oktawia
bya jednak bardzo pikn, dystyngowan kobiet. Antoniusz
pozosta przy niej kilka lat nie wracajc do Kleopatry, urodzia mu
dwoje dzieci, wychowujc te jego dzieci z pierwszego maestwa.
Wytrwale te poredniczya w utrzymaniu zgody midzy mem
i bratem, zgody nietrwaej, ktrej co raz grozio zerwanie i wybuch
nowej wojny domowej.
Wreszcie w 37 r. doszo do ponownej ugody midzy trium-
wirami, Antoniusz wyruszy na Wschd by podj energiczniej
wojn przeciwko Partom. I w Azji znw spotka si z Kleopatr.
Plutarch uwaa to spotkanie za obudzenie si fatalnej dla Antoniusza
mioci do Kleopatry. eby wkupi si znw w jej aski rozszerzy
jej panowanie na Fenicj, Celesyri, Cypr, cz Cylicji i regiony
Judei, w ktrych produkowano synny balsam, i cz Arabii
u wybrzey Morza Czerwonego. Sdzc z relacji Plutarcha, ta
hojno Antoniusza nie bya dobrze przyjta w Rzymie, a szczeglne
oburzenie wywoao jego oficjalne uznanie za swoje blinit
urodzonych przez Kleopatr. Ale krlowa Egiptu uzyskaa dziki
temu wyrane wzmocnienie swojej sytuacji. Antoniusz za zwracajc
Egiptowi znaczn cz jego dawnych posiadoci uzyskiwa przez
to mocne oparcie na Wschodzie i, co w danym momencie byo dla
niego szczeglnie wane, moliwo budowy w Egipcie nowej
floty dla siebie. Na podstawie bowiem ugody z Oktawianem
Antoniusz ustpi mu znaczn cz swojej floty. Tereny zwrcone
Egiptowi tradycyjnie zaopatryway Egipt w drewno dla konstrukcji
okrtw. Wsplne za z Kleopatr potomstwo umacniao take
moliwo ewentualnej wadzy Antoniusza nad Egiptem.
Jednej rzeczy nie zdoaa Kleopatra uzyska pozbawienia
wadzy w Judei Heroda Wielkiego i poddania Judei pod zwierzchni-
ctwo Egiptu. Kleopatra dya do tego wytrwale, Antoniusz jednak
chroni Heroda. Std te zapewne niechtny stosunek Jzefa Flawiu-
sza do Kleopatry i wersja o nieudanych prbach Kleopatry uwiedze-
nia Heroda, kiedy zatrzymaa si w Judei wracajc znad Eufratu,
dokd odprowadzia Antoniusza wyruszajcego przeciwko Partom.
189
Antoniusz wrci z wyprawy z rozbit armi, w rozpaczy
i wezwa do siebie Kleopatr do miejscowoci nadbrzenej midzy
Berytos a Sydonem. Czeka podobno niecierpliwie na jej przybycie
oddajc si pijastwu, ale te cigle jej oczekujc. Kleopatra przybya
przywoc odzie dla armii i pienidze. Antoniusz by jej wielk
szans.
Oktawia take wyruszya z pomoc odzie dla onierzy,
pienidzmi, zwierztami jucznymi i dwoma tysicami wyborowych
onierzy do gwardii Antoniusza. Nie dotara jednak do Azji,
Antoniusz kaza jej zatrzyma si w Atenach, poniewa, jak jej
napisa, podejmowa znw wypraw przeciw Partom. Niechtna
Kleopatrze tradycja historiografii rzymskiej przypisuje Kleopatrze
gr na uczuciach Antoniusza, aby go odsun od Oktawii. Przestaa
prawie je, osaba, pakaa i rozpogadzaa si tylko na jego widok.
Zarwno jednak Kleopatra jak i Antoniusz grali o wielk stawk.
Kleopatra o wadz, nie tylko nad Egiptem, ale wraz z Antoniuszem
nad caym Wschodem, a moe i nad imperium rzymskim, Antoniusz
o przewag na Wschodzie, ale po to by zwyciy Oktawiana
i obj rzdy w pastwie rzymskim. Wydaje si, e byli w tej grze
znakomitymi partnerami.
Antoniusz pojecha znw do Aleksandrii, odkadajc na kilka
miesicy wypraw na Wschd.
Z nastpnej wyprawy wrci z wzitym do niewoli krlem
Armenii i jego rodzin oraz wielkimi upami. I tutaj nadszed wielki
dzie Kleopatry, Antoniusz odby triumf nie w Rzymie a w Aleksan-
drii. Kleopatra przyja tytu Nowej Bogini i Nowej Izydy i pokazy-
waa si publicznie w witych szatach Izydy. Podczas triumfu
siedziaa na zotym tronie i przyjmowaa hod zwycizcy i ksit
wzitych do niewoli. Wedug Kasjusza Diona marzya ju wtedy
0 roli cesarzowej Rzymu.
Na nastpnej ceremonii i Kleopatra i Antoniusz zasiedli na
zotych tronach w Gimnazjonie, a wok nich dzieci: Cezarion,
Aleksander Helios, Kleopatra Selene i najmodszy Ptolemeusz
Filadelfos. Antoniusz ogosi Kleopatr krlow Egiptu, Cypru, Libii
1 Coelesyrii z Cezarionem jako wsprzdc. Swoich z Kleopatr
synw ogosi jako krlw nad krlami i wyznaczy im: Aleksandrowi
Armeni, Medi i Parti (jeszcze nie zdobyt), Ptolemeuszowi
Fenicj, Syri i Cylicj.
190
Po tym triumfie wybito monet z gow Antoniusza na awersie
i gow Kleopatry na rewersie.
Nastpi znowu okres uczt i zabaw w Aleksandrii.
Stosunki midzy Antoniuszem i Oktawianem zaostrzay si take
dlatego, e uznanie Kleopatry za prawowit on Cezara i Cezariona
za jego syna zagraao pozycji Oktawiana jako dziedzica Cezara.
Po powrocie Antoniusza z nastpnej wyprawy na Wschd
znaleli si z Kleopatr w Efezie, gdzie Antoniusz szykowa flot do
ostatecznego starcia z Oktawianem. Senatorowie ze stronnictwa
Antoniusza namawiali do odesania Kleopatry do Egiptu. Krlowa
jednak twardo bronia swego prawa do udziau w wyprawie, jako
sojusznik, ktry dostarczy najwicej okrtw, a take dlatego, e
onierze egipscy bd si dobrze bili tylko w jej obecnoci.
Kleopatra nie bya kobiet skonn do biernego oczekiwania, wolaa
bra czynny udzia w sprawach, ktre j obchodziy. Moe te
chciaa zapobiec moliwoci nowej ugody midzy triumwirami za
spraw Oktawii.
Przed wielk wypraw spdzili jeszcze pewien czas na wyspie
Samos, znw witujc i sprowadzajc muzykw i artystw ze
wszystkich miast Azji. W uroczystociach byli te obecni liczni
panujcy z krajw Azji i Afryki.
Zostawiwszy muzykw i aktorw w Priene popynli
do Aten.
W Atenach du popularnoci cieszya si ona Antoniusza
Oktawia. Kleopatra zadaa uczczenia przez Ateczykw i jej
osoby, starajc si zreszt o ich sympatie szczodrymi rozdawnict-
wami. Otrzymaa dekret honoryfikacyjny i jej posg jako Izydy
zosta umieszczony na Akropolu obok posgu Antoniusza. Na jej
te zapewne danie Antoniusz wysa do Rzymu ludzi z poleceniem
zerwania jego maestwa i nakazem opuszczenia jego domu przez
Oktawie.
Kleopatra nabraa jednak wielkiej pewnoci siebie i poobraaa
wielu senatorw, stronnikw Antoniusza, szczeglnie tych, ktrzy
dla dobra jego spraw w Rzymie, usiowali go namwi do mniej
ostentacyjnego okazywania wzgldw Kleopatrze, a przede wszys-
tkim do odesania jej do Aleksandrii. To nie poprawio nastrojw
w Rzymie, wykorzystujc to Oktawian ogosi wojn przeciwko
Kleopatrze, nie za przeciwko Antoniuszowi.
191
Okolicznoci daway coraz wiksz przewag w obozie An-
toniusza gosowi Kleopatry. Wojska jego i flota skaday si
gwnie z kontyngentw ze Wschodu, Kleopatra obawiaa si
najbardziej odcicia od Egiptu, zapewne te poddaa si obawie
przeraona zymi snami i znakami. Mimo przeciwnych opinii
doradcw rzymskich Antoniusza w ostatnich momentach
walki przewayo zapewne zachowanie si floty egipskiej. Po
klsce pod Akcjum (31 r.) Antoniusz z Kleopatr i z uratowan
czci floty dotarli do Egiptu. Kleopatra przybya pierwsza
i obawiajc si niepokojw na wie o klsce pod Akcjum
wpyna z ukwieconymi dziobami statkw i pieni triumfaln,
jakby wracaa po zwyciskiej bitwie. Kazaa te straci wielu
wpywowych ludzi w Aleksandrii spord tych, ktrzy byli jej
niechtni. Z ich majtkw konfiskowaa co moga, cigaa
te kosztownoci skd moga nie oszczdzajc, jak podaje Kasjusz
Dio, nawet najbardziej szanowanych wity. Szo o rodki
na odbudow floty i armii. Staraa si te zapewni sobie i An-
toniuszowi sprzymierzecw.
Pocztkowo, wedug Plutarcha, podja zgoa szaleczy zamys.
Postanowia przecign statki przez przesmyk oddzielajcy Zatok
Persk od Egiptu i przez Morze Czerwone wyruszy z armi i swoimi
skarbami i osiedli si gdzie z dala od Egiptu, aby unikn wojny
i niewoli. Ale Arabowie z okolic Petry spalili pierwsze z transpor-
towanych w ten sposb okrtw i zamiar upad. Kleopatra potrafia
doda energii Antoniuszowi, ktry zaama si po klsce i nawet
podobno chcia popeni samobjstwo, tak e przyjaciele dowieli
go do paacu Kleopatry.
Energiczna akcja obojga gromadzenia si dla obrony Egiptu
przeciwko Oktawianowi nie przydaa si na wiele. Oktawian z flot
przyby ju wiosn 30 r. Antoniusz i Kleopatra, kade oddzielnie,
wysali do Oktawiana poselstwa z darami. Kleopatra wysaa
w tajemnicy przed Antoniuszem zoto, bero, koron i tron proszc,
by jej dzieci mogy obj panowanie w Egipcie. Oktawian przyj
dary. Antoniuszowi nie odpowiedzia, a Kleopatrze tajemnie za-
proponowa, aby zabia Antoniusza wtedy zostawi jej krlestwo.
Poselstwa szy trzykrotnie, Oktawian Antoniuszowi nie odpowiada,
Kleopatrze oficjalnie grozi, potajemnie obiecywa bezpieczestwo
i przyja za cen gowy Antoniusza. Oktawianowi zapewne szo
192
io dostp do wielkich bogactw dynastii ptolemejskiej i obawia si
|ich ukrycia lub zniszczenia przez Kleopatr.
Nawet wedug Kasjusza Diona Oktawian za porednictwem
Iswego zaufanego wyzwoleca wyzna Kleopatrze sw mio.
IWedug relacji Diona, stale niechtnego Kleopatrze, postanowia
ona uda samobjstwo przekonana, e na wie o jej mierci
Antoniusz take pozbawi si ycia. Zamkna si wic w mauzoleum
z eunuchem i dwiema sukami i wysaa stamtd wiadomo,
z ktrej mona byo wnosi, e umara zanim ta wiadomo dotara
do Antoniusza. Antoniusz rzeczywicie prbowa si zabi, ale
jeszcze y raniony, kiedy rozlegy si okrzyki, e Kleopatra yje.
Kaza si wcign na sznurach do mauzoleum i umar w jej
objciach. Kleopatra przeya go o kilka dni prbujc rnymi
sposobami zapewni sobie wzgldy Oktawiana. Bya mdr kobiet
i zorientowaa si, e niczego nie uzyska. Popenia samobjstwo,
do dzi trwaj dyskusje, w jaki sposb zdoaa to zrobi, skoro bya
pod cisym nadzorem jedni podejrzewaj, e przez ukucie
trujce osy, inni, e przez ukucie szpilk do wosw przepojon
trucizn. Umara, a wraz z ni jej dwie suebne.
Bya widocznie gron przeciwniczk, skoro Horacy uczci jej
mier pen triumfu od (I 37, tum. L H. Morstin):
Wic dzi pi trzeba, dzisiaj woln nog
Uderza ziemi z tanecznym zespoem,
Dzi la ofiary na otarze bogom
I salary/skie przyozdabia stoy.
Przedtem zdobywa z piwnicy Cekuba
Nie byo godnym, taczy i ucztowa,
Kapitolowi, gdy grozia zguba,
I gdy ojczynie grozia krlowa.
Gdy wiodc z sob ohydne rzezace,
Chciaa na gruzach gdzie jest Rzym? zapyta
I zdoby ziemi, a po wiata krace
Saw i szaem powodze upita.
ROZDZIA VI
Kobiety
w dziaalnoci
politycznej
wiat
rzymski
W l_wieku p.n.e., kiedy waciwie schodz ze sceny politycznej
kobiety pochodzenia greckiego i macedoskiego, p^j^awjaja^ si
pje_rwz,e.Bzyrpinki aktywnie dziaajce w sprawach politycznych
bezporednio i samodzielnie, a nie tylko w cieniu swych mw czy
synw, czy te jako narzdzia politykw. Ale jednak i one wcignito
s w orbit polityki przede wszystkim przez dziaalno ich mw,
Za pierwsze z tej nowej generacji kobiet rzymskich moemy uzna
f Fulwi, on triumwira Antoniusza ii Liwie, on Oktawiana Augusta.
~w~popr25ClnicFTzdziaiTarrpozycja RoBiety
w Rzymie w krgach elity spoecznej bya i w okresie wczeniejsze)
republiki znacznie wysza ni to bywao w Grecji. Bardzo czsto
kobiety jme ustpoway wyksztaceniem mczyznom, bray udzia
w ucztach i w oglnych rozmowach, std te atwiej znalazy
miejsce w grze politycznej bez intryg, podstpnych mordw i innych
tego typu dziaa do czstych w rodzinach dynastycznych okresu
hellenistycznego.l
Fulwia pocRodzia ze znakomitego rodu, cho jej ojciec, Marek
Fulwiusz Bamballo, nie by w Rzymie zbytnio szanowany, przydo
mek Bamballo" uzyska poniewa le mwi, by te powolny
Matka Fulwii bya najmodsz crk z plebejskiego rodu senators
kiego Semproniuszw z przydomkiem Tuditani. Maestwa Fulwii
pierwsze i drugie od razu waciwie wcigny j w sam
rodek walk politycznych schyku republiki rzymskiej. Jej pierwszym
mem by Publiusz Klodiusz Pulcher, trybun ludowy roku 58,
zwizany z Cezarem, zacity przeciwnik Cycerona. Bya ju o nim
mowa w yciorysie Klodii, jego siostry. Najwicej wiadomoci
0 Klodiuszu i jego onie pochodzi z korespondencji Cycerona
1 z tradycji historiograficznej zwizanej z grup senatorsk. Nic tez
dziwnego, e obie te postacie wypadaj zdecydowanie negatywnie,
cho krytyka historyczna zdoaa chyba zbliy si do prawdy nie
a tak czarnej, o jakiej wiadcz niektre wypowiedzi Cycerona.
W roku 58 Fulwia bya ju on Klodiusza, jak wynika z pew
nego pomwienia zawartego w jednej z mw Cycerona przeciwko
Antoniuszowi: mianowicie Cycero zarzuca Antoniuszowi, e juz
w 58 r. nawiza stosunek z Fulwia bywajc w domu Klodiusza
W tym maestwie (Klodiusz zgin w 52 r. p.n.e.) Fulwia urodzia
dwoje dzieci. Z innych przekazw, nawet samego Cycerona, wynika,
e byo to maestwo dobre, o silnych wizach uczuciowych.
196
Rozpacz Fulwii podczas pogrzebu ma i podczas procesu przeciw-
ko jego mordercom wzruszya gboko wspczesnych. Insynuacje
w mowie przeciwko Antoniuszowi o bliskich stosunkach Antoniusza
i Fulwii jeszcze za ycia jej pierwszego ma naley wic chyba
uzna za prb dodatkowego zniesawienia obojga jego znienawi-
dzonych przeciwnikw. Drugie maestwo zawara Fulwia z try-
bunem ludowym roku 50 p.n.e. Gajuszem Skryboniuszem Kurionem.
Kurio by bardzo utalentowanym politykiem, szybko robicym
karier. By pocztkowo po stronie senatu przeciwko Cezarowi, ale
w okresie maestwa z Fulwi przeszed na stron Cezara. Podobno
zosta przez Cezara przekupiony, by te z pewnych wzgldw
zraony do grupy senatorskiej, ale wspczeni nam znakomici
znawcy epoki dopatruj tu si take wpyww Fulwii, ktra przez
Klodiusza bya mocno zwizana z Cezarem i jego stronnikami.
Maestwo to jest powiadczone przez Cycerona, ktry w dru-
giej filipice przeciwko Antoniuszowi powiedzia, e pozostaje mu
tylko dowiadczy losu Klodiusza i Kuriona, poniewa w domu ma
to, co przynioso obu tamtym fatalne skutki. Fulwia bya ju wtedy
on Antoniusza, Kurio bowiem zgin w 49 r. w Afryce. Maes-
two wic Fulwii z nim trwao bardzo krtko. Nie ponosia te
oczywicie adnej odpowiedzialnoci za mier swoich dwch
mw. Cycero insynuuje tu, e to ona pchna ich do udziau
w skazanej na niepowodzenie grze politycznej. Z maestwa
z Kurionem miaa znw syna, ktry jako mody jeszcze chopiec
zgin walczc po stronie Antoniusza.
Dosy szybko po mierci Kuriona wysza Fulwia po raz trzeci
za m za Marka Antoniusza. Maestwo byo zawarte przed
rokiem 45 p.n.e. Warto moe przy tej sposobnoci przytoczy
charakterystyk Fulwii wedug Plutarcha. Piszc o tym maestwie,
ktre Antoniusz zawar, aby si wreszcie ustatkowa, tak okrela
Plutarch Fulwi: nie bya to osoba stworzona do przdzenia weny
i strzeenia ogniska domowego. Gardzc panowaniem nad zwykym
miertelnikiem chciaa rzdzi rzdzcym i dowodzi dowdc.
Dlatego te Kleopatra, zdaniem Plutarcha, winna bya wdziczno
Fulwii, ktra wpoia Antoniuszowi ulego wobec woli kobiet.
Maestwo to zostao zawarte przed 45 r., dowodzi tego
anegdota przytoczona i przez Cycerona w drugiej filipice, i przez
Plutarcha w ywocie Antoniusza. Ot Antoniusz usiowa rozweseli
197
Fulwi i urzdza jej i z ni rne arty. Jeeli sobie przypo-
mnimy najrozmaitsze zabawy Antoniusza i Kleopatry w Aleksandrii,
spacery w przebraniu po ulicach miasta, straszenie zwykych oby-
wateli Aleksandrii to mona przypuszcza, e dusz tego typu
artw by raczej Antoniusz ni Kleopatra.
Ot w 45 r., kiedy Cezar wraca do Italii po zwycistwie
w Hiszpanii pod Mund, Antoniusz wraz z wielu innymi wyszed
mu naprzeciw. Kiedy za rozesza si pogoska, e Cezar zgin
i nieprzyjaciel zblia si do Italii, zawrci z drogi do Rzymu,
przebra si za niewolnika i tak uda si noc do swego domu.
Zapowiedzia, e przynosi Fulwii list od Antoniusza i wszed do niej
z zasonit gow. Przejta Fulwia zapytaa go, przed wziciem
listu, czy Antoniusz yje, a on bez sowa wrczy jej list. Kiedy go
odpiecztowaa i zabieraa si do czytania wzi j w ramiona.
Cycero przedstawia t historyjk znacznie obszerniej, dowodzc, e
dla zrobienia kawau onie Antoniusz zaniedba obowizki onierza
i obywatela, itd., ale to ju naley do dziejw walki midzy tymi
dwoma politykami.
Wielka, historyczna rola Fulwii zacza si po mierci Cezara
i to ley u podstaw jej oceny przez historykw i staroytnych,
i nowoytnych. Cycero w filipikach, mimo wyranej niechci do
Fulwii, niewiele jej stawia konkretnych zarzutw. Cechy ujemne
Fulwii, podkrelane przez wielkiego mwc, to ogromna ambicja
(wyczuwa si, e zdaniem Cycerona nie jest ona waciwa dla
kobiety) i chciwo. Kilkakrotnie uywa wanie takiego okrelenia
chciwa ona Antoniusza, najbardziej chciwa kobieta. Wanie
w kobiecej czci domu Antoniusza twierdzi Cycero odbyway
si najwiksze przekupstwa.
Konkretne fakty, poza tymi oglnymi stwierdzeniami, podaje
Cycero dwa: spraw krla Dejotara i udzia w handlu sfaszowanymi
aktami Cezara. Zarzuty te powtarzaj si take w korespondencji
Cycerona, cho z ostrzem wymierzonym gwnie w Antoniusza,
ktrego do tego rodzaju faszerstw i uprawiania przekupstwa miaa
skania ch uzyskiwania hojnych darw dla Fulwii. Ot testament
Cezara i jego zapiski dostay si do rk Antoniusza po mierci
dyktatora, w zamieszaniu wywoanym zamachem Brutusa, Kasjusza
i ich towarzyszy. Przeciwnicy Antoniusza twierdzili, e wiele decyzji
Antoniusza, podejmowanych rzekomo z woli zmarego Cezara
198
i zawartych w jego zapiskach, byo samowolnych, a tre zapisek
Cezara byo po prostu sfaszowana. Fulwia i Antoniusz byli wic
obwiniani o faszowanie owych zapisek dla osignicia nie tylko
korzyci politycznych, ale wanie materialnych. Jedn z takich
podejrzanych transakcji bya sprawa krla Galacji Dejotara.
Historia to skomplikowana, sigajca czasw dziaa militarnych
Pompejusza a potem Cezara na terenie Azji, w konsekwencji ktrych
Dejotar straci cz swojego terytorium. Nas tu interesuje epizod
z okresu przewagi w Rzymie Antoniusza. Ot Dejotar ubiega si
jeszcze u Cezara o zwrot tych terenw. Cezar nie udzieli mu do swej
mierci adnej odpowiedzi, ale byo wiadomo, e nie by w tym okresie
zbyt przychylny wadcy Galacji. Po mierci Cezara Dejotar te tereny
zaj, a wedug Cycerona Antoniusz, powoujc si na wol Cezara
wyraon w jego zapiskach, przyzna je krlowi Galacji za sum
dziesiciu milionw sestercjw. Historiografia zwykle jest po stronie
zwycizcw. Antoniusz i Fulwia przegrali. Historycy staroytni na og
przedstawiaj niezbyt pochlebnie ich oboje. Wydaje si jednak, e
sporo w tym obrazie stronniczoci i, jeeli idzie o Fulwi, to ta
pierwsza w historii Rzymu kobieta, bdca on wadcy Rzymu, cho
krtkotrwaego i zachowujca si jak aktywna politycznie wadczyni,
niewtpliwie gorszya przywizanych do tradycji wspczesnych.
Nastpny powany zarzut Cycerona wobec Fulwii to okrucie-
stwo. Jesieni 44 r. Fulwia towarzyszya Antoniuszowi do Brundiz-
jum, gdzie przybyy cztery legiony z armii Cezara. Ot tam
wedug Cycerona Antoniusz kaza straci trzystu centurionw
w obecnoci Fulwii, a krew straconych opryskaa on Antoniusza.
Appian potwierdza fakt stracenia pewnej liczby onierzy za
buntownicze wobec Antoniusza wystpienia, nic nie wspomina
w tym kontekcie o Fulwii. Tumaczy jednak postpek Antoniusza
tym, e cz legionistw zostaa skoniona do buntu przez wysan-
nikw Oktawiana, rywalizujcego od razu z Antoniuszem o wadz,
i Antoniusz ukara ich wedug przyjtej w wojsku rzymskim zasady
decymacji kary dla co dziesitego. Niezalenie od oceny po-
stpowania Antoniusza trudno tu si dopatrywa wpywu Fulwii.
Antoniusz by dowiadczonym, sprawnym dowdc. Obecno
Fulwii przy mu w tak trudnych i burzliwych czasach bya zapewne
aktem odwagi, ale chyba te wyrazem obawy o jego losy. W p-
niejszym jednak postpowaniu Fulwii nie tylko Cycero, ale i inni
199
autorzy podkrelaj skonno Fulwii do okruciestwa. Znaczna
cz historykw nowoytnych skonna jest widzie w tych opisach
skutki niechci wspczesnych do Fulwii, opini t podtrzymuje
fakt, e powiadczenia te wystpuj najczciej u poszczeglnych
autorw, nie znajdujc potwierdzenia u innych.
Kiedy w kocu 44 r. Antoniusz walczy z namiestnikiem Galii
Decymusem Brutusem pod Mutyn, w Rzymie, za spraw w duej
mierze Cycerona, postawiono na posiedzeniu senatu wniosek
0 uznanie Antoniusza za nieprzyjaciela: Decymus by bowiem
namiestnikiem z decyzji senatu, nalea do grupy mordercw
Cezara. Przyjaciele Antoniusza w senacie uzyskali odoenie
uchway do dnia nastpnego, a w nocy Fulwia wraz z matk
Antoniusza i maym jeszcze jego synkiem z pierwszego maestwa
chodzia od domu do domu senatorw, bagajc, by nie podej-
mowali takiej decyzji. Udao im si powstrzyma potpienie ze
strony senatu. Obecno rodziny Antoniusza w Rzymie uznano za
pewn rkojmi jego dobrych zamiarw. Sympati Fulwii okazy-
wa jednak tylko przyjaciel Cycerona Attyk, bezstronny, nie
angaujcy si w polityk czonek stanu ekwitw. Kiedy za doszo
do pogodzenia si Antoniusza z Oktawianem, zawizania si
triumwiratu (z Lepidusem jako trzecim), rozpoczy si tzw.
proskrypcje. Triumwirowie sporzdzili spisy ludzi, ktrzy dziaali
przeciwko Cezarowi i przeciwko nim i wyrzdzili przez to ogromne
szkody pastwu. Ludzie ci zostali wyjci spod prawa, a wic
w rzeczywistoci wydani na mier; rozpoczy si w Rzymie
masowe mordy i to najznakomitszych, a take najbogatszych
senatorw. Wyjcie spod prawa oznaczao take konfiskat
majtku.
Ot Fulwii przypisuj rda znaczny wpyw na ustalenie listy
proskrybowanych, kierowa si tu miaa wanie nie tylko wrogoci
1 chci zemsty za przykroci, na jakie bya w Rzymie naraona, lecz
take chciwoci. Tak np. w ssiedztwie posiadoci Fulwii jeden
z senatorw Cezecjusz Rufus mia dom czynszowy, ktry Fulwia
bardzo chciaa naby. Waciciel jednak odmawia. Kiedy zaczy
si proskrypcje ze strachu ofiarowa go jej za darmo, ale nic mu
to nie pomogo. Kiedy Antoniuszowi przyniesiono jego gow mia
powiedzie: nie znam tego czowieka i odesa gow Fulwii.
Kasjusz Dio podaje te drastyczne szczegy obejcia si Fulwii
200
z gow Cycerona, ktry te trafi na list proskrybowanych i ktrego
szczeglnie usilnie poszukiwano.
Bya te Fulwia istotnie kobiet tward. Jeden z autorw
staroytnych napisa o niej, e nic w niej nie byo kobiecego
z wyjtkiem ciaa. Jeeli nawet wyej podane opisy okruciestwa
Fulwii nie wydaj si w peni wiarygodne, to na pewno jest
prawdziwa relacja o jej zachowaniu w czasie, kiedy triumwirowie
naoyli na tysic czterysta znanych z zamonoci kobiet rzymskich
ogromn kontrybucj. Kobiety te zwrciy si o interwencj do
trzech bliskich triumwirom kobiet. Matka Antoniusza i siostra
Oktawiana przyjy je yczliwie. Fulwia nie wpucia ich do domu.
Pozostaa ona w Rzymie, kiedy Antoniusz wyruszy na wypraw
przeciwko mordercom Cezara, dbaa w stolicy o sprawy Antoniusza
i pilnie nad wszystkim czuwaa. Niewiele o niej syszymy w 42 r.,
kiedy i Antoniusz, i Oktawian byli poza Rzymem. Natomiast
podejmuje znw intensywne dziaania w 41 r., kiedy brat An-
toniusza, Lucjusz Antoniusz, obj konsulat. Zaczo si wprawdzie
od konfliktu midzy nim a jego bratow, gdy Fulwia uznaa tryumf
odbyty przez Lucjusza w zwizku ze zwycistwem nad jednym
z plemion alpejskich za nieuzasadniony. Rycho jednak doszo do
zgody i do wsplnego dziaania przeciwko Oktawianowi.
Po zwycistwie nad stronnictwem republikaskim pod Filippi,
Oktawian i Antoniusz dokonali spisanego podziau sfery wpyww.
Oktawian mia wrci do Italii i stara si zaspokoi dania
weteranw z legionw, a mianowicie nadziaw ziemi i pienidzy.
Antoniusz za mia uda si na Wschd, uporzdkowa tam
sprawy i zgromadzi niezbdne rodki pienine. Podzielili si
take prowincjami zachodnimi. Antoniusz zgodzi si na wczenie
Galii przed alpejski ej do Italii, zachowujc dla siebie Gali za-
alpejsk i Narbosk. Oktawianowi przypada Hiszpania, a Le-
pidusowi, ju nie bardzo si liczcemu, Afryka. Pozornie Ok-
tawianowi przypada gorsza czstka, musia przystpi do kon-
fiskaty wasnoci ziemskiej w Italii, aby da ziemi weteranom.
Na dodatek nie mia prestiu wodza i jako czowiek bardzo
mody nie zdy zdoby sobie wasnego, duego grona zwo-
lennikw. Zaczo si od kopotw protesty miast, na terytorium
ktrych miano osadza weteranw, protesty wacicieli ziemskich
zagroonych konfiskat ziemi, zamieszki wrd plebsu Rzymu
201
niezadowolonego z wadzy niemal absolutnej triumwirw, brak
poparcia ze strony konsulw i senatu. Lucjusz Antoniusz i Fulwia
orientowali si w sytuacji i zaczli na wasn rk, bez zawiadamia-
nia Antoniusza, podstpn walk z Oktawianem.
Spr zaczty w staroytnoci o to, ktre z tej pary byo
inicjatorem poczyna, a ktre wykonawc trwa do dzi. Pewnoci
nie osigniemy, biografia jednak Fulwii wskazuje, e to wanie ona
moga odegra gwn rol w tej akcji, szczeglnie od pewnego
momentu. Wedug Appiana bowiem Fulwia pocztkowo hamowaa
Lucjusza, uwaaa, e nie jest to odpowiedni moment do wszczy-
nania otwartej wojny z Oktawianem. Przemwi do niej argument,
e Antoniusz nie zostawi Kleopatry, dopki sytuacja w Italii nie
bdzie tego wymagaa. Inne rda podaj, jako bezporednie
rdo konfliktw to, e Oktawian odesa po trzech latach, nie-
skonsumowanego zreszt maestwa, crk Fulwii. Trudno nam
rozstrzygn czy waniejsze dla Fulwii byy motywy polityczne
akcji, czy osobiste. Wydaje si jednak, e i Fulwia, i Lucjusz
Antoniusz chcieli wykorzysta trudnoci Oktawiana, by uatwi
ostateczne zwycistwo Antoniusza. Przede wszystkim gosili, e
ugoda na pimie midzy triumwirami jest ju niewana i e oni maj
ju inne polecenia Antoniusza. Przed wojskiem ubolewali nad
przecigajcym si zaspokajaniem jego susznych da, wbrew
woli prawdziwego wodza Antoniusza. Z drugiej strony bronili
praw wydziedziczonych, przedstawiajc Antoniusza jako ich obro-
c, walczcego o sprawiedliwo dla Italikw. Oktawian okaza si
bardzo zrcznym przeciwnikiem i potrafi zjedna sobie znaczn
cz wojska, w ktrym poprzednio cieszy si du popularnoci
Antoniusz. Sytuacja zaostrzaa si coraz bardziej, Fulwia i Lucjusz
odrzucali kolejne propozycje kompromisu ze strony Oktawiana.
Zamknli si w kocu w Praeneste, niedaleko Rzymu, gdzie jak
podaj niechtne Fulwii rda zachowywaa si ona jak wad-
czyni.
Jeszcze i wtedy Oktawian usiowa zaegna grob otwartej
wojny. Lucjusz Antoniusz do rozejmu jednak nie dopuci i doszo
do tzw. wojny peruzyskiej. Nie dajemy tu dokadnego opisu
kolejnych star, podstpw, intryg, poniewa nie sposb wyuska
z tych informacji, jaka w nich bya rola Fulwii i nic nowego nie
wnosz one do jej charakterystyki. Po zmiennych losach walk
202
doszo do oblenia Lucjusza Antoniusza w Peruzji na terenie
dzisiejszej Toskanii. Fulwia czynia ogromne wysiki, aby zor-
ganizowa odsiecz dla zamknitego w Peruzji Lucjusza. Udao jej
si cign powane siy wojskowe, ze wzgldu jednak na brak
koordynacji dziaa i wyrane bdy w dziaaniach militarnych,
Peruzja pada w 40 r. p.n.e. Oktawian cigle stara si zachowa
pozory i puci wolno Lucjusza Antoniusza. Nastroje w obozie
Oktawiana w stosunku do Fulwii oddaj najlepiej znalezione na
terenie dawnej Peruzji napisy na pytkach z oowiu z czasw wojny
peruzyskiej i obsceniczny epigram 20 z ks. I Marcjalisa, poety
rzymskiego pocztku II w. n.e., zawierajcy kilka wierszy podanych
jako utwr Oktawiana, a zapewne kursujcy wrd stronnikw
Oktawiana. Nie wiadczy to jednak wcale o faktach. Byo to czste
w Rzymie u schyku republiki, e piewano, recytowano krtkie
piosenki czy epigramy zawierajce mniej lub bardziej dowcipne
obelgi na temat znanych postaci ycia politycznego. Byy one
zwykle obsceniczne.
Wydaje si jednak, e autorytet Fulwii nie ponis zbyt wielkiej
szkody podczas wojny peruzyskiej, poniewa wyruszya wraz
z dziemi Antoniusza i z godnym orszakiem przez Puteoli i Brun-
dizjum na Wschd, by si spotka z Antoniuszem, ktry na wie
o wypadkach w Italii wyruszy ku Rzymowi. Spotkali si w Atenach.
Fulwi czekay wyrzuty ze strony ma za samowolne wszczcie
walki z Oktawianem. Ju w Azji, dowiedziawszy si o wypadkach
w Italii, Antoniusz potpi swego brata i on. Lucjusz Antoniusz
wystpowa przez cay czas jako obroca republiki przed zakusami
triumwirw, a szczeglnie Oktawiana, pooenia kresu wolnoci
senatu. Tak zreszt wedug relacji Appiana zdeklarowa si take
w rozmowie z Oktawianem, ktry go zaprosi do siebie na wie
o powrocie Marka Antoniusza mia wtedy powiedzie: Widziaem,
e Fulwia bya dna wadzy, ale ja uwaaem za stosowne uy
wojsk mego brata do obalenia was wszystkich. I dalej podkrela,
e jest gotw walczy z kadym, kto zagrozi republice. Tymczasem
po spotkaniu w Atenach Antoniusz wypyn na Morze Joskie,
a Fulwi, ktra zachorowaa zostawi w Sykionie. Niedugo
potem Fulwia zmara, na rwni zgnbiona wyrzutami Antoniusza,
jak i tym, e jej nie odwiedzi podczas choroby.
Pozostaje pytanie, czy Fulwia bya tak dna wadzy, e
203
wszcza lekkomylnie wojn, czy moe bya tak przewidujca, e
przewidziaa nieuchronne starcie midzy dwoma pretendentami do
wadzy?
Bya te pierwsz w Rzymie kobiet, ktrej wizerunek figurowa
na monetach bitych w Rzymie i nawet we Frygii azjatyckiej
w miecie Eumeneia, ktre na jej cze zostao nazwane Fulwia.
Zupenie inn_jospbowo przedstawia pierwsza oficjalna cesa-
rzowa Rzymu, jona Oktawiana Augusta, Liwia. IBya ona crk
Marka LiwiuszaTTruzuia Klaudianusii pfiodcego ze starego
rodu Klaudiuszy, potomka synnego cenzora z IV w. Appiusza
Klaudiusza Cekusa. Przez adopcj wszed on do rodu Liwiuszy.
Matka Liwii Alfidia bya crk dekuriona (czonka rady miejskiej)
z miasta Fundi w Lacjum. Liwia urodzia si w 58 r. p.n.e., o jej
dziecistwie nic nie wiemy. W 43 r. zostaa wydana za m za
stryjecznego brata Tyberiusza Klaudiusza Nerona i w 42 r. urodzia
mu syna, pniejszego cesarza Tyberiusza. W bardzo wic modym
wieku Liwia zostaa porednio wmieszana w toczce si w Rzymie
po mierci Cezara walki polityczne. Ojciec i m Liwii stanli
bowiem pocztkowo po stronie zabjcw Cezara. Jej ojciec zgin
pod Filippi, m, cho karier urzdnicz zrobi w czasach Cezara,
przeszed na stron jego zabjcw, aby potem zaraz przyczy si
do Lucjusza Antoniusza, bra udzia w wojnie peruzyskiej po jego
stronie. Po przegranej wezwa do siebie on wraz z malutkim
synkiem i razem z nimi usiowa uj do Sekstusa Pompejusza
(syna Gnejusza Pompejusza) na Sycyli. Trudy tej potajemnej
ucieczki z Italii byy ogromne, poniewa dziecko zdradzao kilka-
krotnie paczem obecno rodzicw. Dostali si szczliwie na
Sycyli, a stamtd do Grecji, gdzie znaleli schronienie w Sparcie.
Kiedy nastpio pojednanie Antoniusza z Oktawianem, take
m Ljwii wraz z ni i dzieckiem wrci do Italii. I tutaj zacza si
wielka zmiana w yciu Liwii. Zakocha si w niej Oktawian, Liwia
bya podobno bardzo pikna, a i Oktawianowi los nie poskpi
urody. Oktawian by onaty wtedy ze Skryboni i mia z ni crk
Juli. Szybko rozwid si z on i oeni z Liwi, ktra take nagle
si rozwioda, cho oczekiwaa dziecka jej modszy syn Druzus
urodzi si w trzy miesice po lubie z Oktawianem. Poprzedni m
zgodzi si nawet na penienie roli ojca przy zalubinach i to on
oddawa j za on Oktawianowi. Miasto zawrzao od plotek.
204
Oktawian zapytywa nawet kapanw, czy cia Liwii nie jest
przeszkod do maestwa. Oczywicie podejrzewano, e Druzus
by dzieckiem Oktawiana, historycy staroytni podaj to raczej jako
plotk. Przedstawiano ten popiech w zawarciu maestwa raczej
jako dowd ogromnej mioci z obu stron. Tacyt pisze {Roczniki
V 1). Oktawian ujty jej piknoci, odebra j mowi nie
wiadomo, czy wbrew jej woli z takim popiechem, e nie da jej
nawet czasu na rozwizanie i jeszcze brzemienn do domu swego
wprowadzi. A Swetoniusz w ywocie Augusta (62) podaje: J
jedn kocha a do koca ycia, wiadczc szacunek i cze bez
przerwy i wiernie. A byo to ju przecie trzecie maestwo
Oktawiana, a poza tym wiele kobiet przewino si ju przez jego
ycie.
Liwie charakteryzuje Tacyt w nastpujcy sposb {Roczniki V
1) Czysto jej obyczajw w zaciszu domu bya dawnego
pokroju, uprzejmo wiksza ni zalecana dawnym kobietom.
W macierzystwie gwatowna, w maestwie agodna pozostawaa
w penej zgodzie z polityk ma a obud syna (tum. wasne).
Obaj synowie Liwii, Tyberiusz i Druzus, wychowywali si w domu
ojca a do jego mierci w 33 r., potem za w domu Oktawiana,
ktry zosta z woli ich ojca ich prawnym opiekunem. Powan
komplikacj w yciu rodzinnym Oktawiana i Liwii by brak dzieci
z ich maestwa. Raz tylko Liwia zasza w ci, lecz dziecko
urodzio si przedwczenie (Swetoniusz, August 63). Oktawian by
pierwszym cesarzem rzymskiego pastwa, stara si bardzo mas-
kowa charakter tej wadzy, nie mia oficjalnego tytuu krlewskiego
i nawizywa stale do tradycji republikaskich. Faktycznie jednak
by wadc Rzymu i zaleao mu na przekazaniu nastpstwa, a Liwii
rwnie nie byy te sprawy obojtne. Tymczasem w domu Ok-
tawiana byo troje dzieci dwch synw Liwii i jego crka Julia.
Wszystkie plany dynastyczne, i Oktawiana, i Liwii, wizay si
z tymi dziemi, lub z ich potomstwem. Nie jest wykluczone, e
dosy wczenie planowano maestwo Tyberiusza z Juli. W ten
sposb poczono by w sposb naturalny interesy dynastyczne
obojga. Oktawian chcia mie nastpcw z rodu Juliuszw, Liwia,
jak wynika z przebiegu pniejszych wypadkw, chciaa zapewni
nastpstwo Oktawiana ktremu ze swoich synw. Na pocztku
jednak zwyciyy inne interesy polityczne. Julia bya obiecana
205
synowi Minka Antoniusza, Tybonusz za mini si oeni z Wipsania.,
crk jednego z najbliszych ludzi Oktawiana, jogo najlepszego
wodza Agryppy. Wprawdzie po zerwaniu Oktawiana z An
toniuszem nie mogo ju by mowy o maestwie ich dzieci, ale
nie wypadao te Oktawianowi zrywa zarczyn Tyberiusza z Wip
sani. Julia zostaa wic wydana za siostrzeca Oktawiana
Marcellusa.
Owdowiaa jednak wczenie i w Rzymie plotkowano (wg
Kasjusza Diona, LIII, 33), e to Liwia spowodowaa otrucie
Marcellusa ze zoci, e Oktawian wola jego ni jej synw. Dion
zaprzecza jednak prawdopodobiestwu tych pogosek, poniewa byl
to rok zapewne jakiej epidemii i w tym roku, i w nastpnym wielu
ludzi umaro. Jest to jednak wiadectwo atmosfery wywoanej
niejasn spraw nastpstwa po Oktawianie. Tego typu pomwienia
i plotki, jeli mona sdzi na podstawie przekazw Tacyta,
Swetoniusza i Kasjusza Diona, bd towarzyszy Liwii i w dalszych
latach. W nastpnym roku Julia zostaa wydana za Agrypp, ktrego
Oktawian skoni do rozwodu z on. Agryppa mia si sta alter ego
Oktawiana w Rzymie podczas dugotrwaych i do czstych
podry cesarza, szo te o podniesienie rangi Agryppy. Moe si
jednak wydawa, i tak sugeruj autorzy staroytni, e Oktawian nie
lubi Tyberiusza i w inny sposb chcia sobie zapewni nastpcw.
Liczy na potomstwo Julii i Agryppy. Odrzucona ona Agryppy,
przypomnijmy, bya przecie siostrzenic Oktawiana. W kilka lat
pniej dorosy ju Tyberiusz oeni si z Wipsani, a jego modszy
brat Druzus z najmodsz crk siostry Oktawiana, Antoni, o ktrej
ju bya mowa w rozdziale III. Wszystkie wic zwizki maeskie
odbywaj si w ciasnym kole rodziny Augusta i najbliszych mu
ludzi. Wydaje si te, e decyzja naleaa tu, przynajmniej pocztko-
wo, do Augusta, a nie do Liwii.
A przecie Oktawian liczy si bardzo ze zdaniem ony. Staraa
si te ona postpowa w sposb godny matrony rzymskiej,
towarzyszc w ten sposb Augustowi w jego staraniach o popraw
obyczajw. Bya wic, jak pisa w kocu I w. filozof Seneka,
gorliw straniczk swojej opinii (Seneka, Pocieszenie do MarcjiN
4, 3). Staraa si by wzorem rzymskiej matrony, dom prowadzia
starannie, ale bez luksusu, wszystkie szaty Augusta byy sporzdzane
w domu, wykonane rkami siostry, ony, crki lub wnuczki (Swe-
206
toniusz, August 73). Wyposaaa crki zuboaych rodzin senator-
skich, dostarczaa rodkw wielodzietnym rodzinom nalecym do
tego stanu, by mogli si utrzyma w tej najwyszej grupie spoecz-
nej. Jak podaje Seneka i Swetoniusz w ywocie Augusta (84),
Oktawian powaa opinie swojej ony, do rozmowy z ni przygo-
towywa notatki i zapisywa te zapewne tre tych rozmw.
Staraa si Liwia agodzi surowo Augusta tam, gdzie wzgldy
polityczne na to pozwalay. Kasjusz Dio w ksidze LV przytacza
dug rozmow Liwii z Augustem na temat stosunku do Gnejusza
Korneliusza i jego towarzyszy podejrzanych o spisek przeciwko
Augustowi w 4 r. n.e. Nie musimy wierzy relacji, jeli idzie o form
wypowiedzi, zapewne jednak istota sprawy racja stanu ze strony
Augusta i mdry wykad dobrych stron wybaczania ze strony Liwii
odpowiadaj prawdzie lub przynajmniej temu, co o tym w Rzymie
sdzono. Liwia uratowaa spiskowcw, za ci zostali wiernymi
sojusznikami Augusta. Ale nie zawsze udawao jej si uzyskiwa od
Augusta to, o co si dla swoich protegowanych staraa.
Liwia towarzyszya cesarzowi prawie we wszystkich jego
podrach poza Rzym. Byo to w Rzymie co nowego, pniejsze
cesarzowe postpoway podobnie, ale drog takiemu obyczajowi
utorowali August i Liwia. I stao si tak zapewne nie tylko ze
wzgldw uczuciowych, wanie osobowo Liwii, jej mdro,
spokj i takt czyniy z niej niezastpion towarzyszk i doradczyni
w sprawach wielkich i maych. Braa udzia na pewno w podry
Augusta na Wschd w 22 r. p.n.e., dla niej to zapewne zabrano na
statek mlekodajn koz i dlatego te chyba zatrzymano si w Spar-
cie. Miasto to zostao przez Oktawiana nagrodzone za gocin
udzielon Liwii w ucieczce z jej pierwszym mem i synkiem,
August wzi udzia w publicznym posiku i przyzna Sparcie wysp
Kyter. Ateny pominito w podry, a nawet ukarano za poparcie
Antoniusza, moliwe wic, e wanie wtedy dla przebagania
Augusta ustanowili Ateczycy znan z inskrypcji cze bosk dla jego
ony Liwii i crki Julii. Kult ten poczony by z kultem bogini ogniska
domowego Hestii na Akropolu. Liwia wystpuje czsto we wschod-
niej czci pastwa rzymskiego jako patronka rodziny, czono
oddawan jej cze z kultami tego typu. Wskazuje to porednio na
znaczenie propagandowe owego wzoru matrony rzymskiej", ktry
Liwia staraa si realizowa. W tej te podry, podczas pobytu
207
w Syrii przyby na powitanie cesarskiej pary krl Herod Wielki i jego
siostra Salome. By to pocztek dugotrwaej przyjani Liwii i Salo-
me, o duym znaczeniu dla obu tych wybitnych kobiet.
Towarzyszya Liwia Augustowi take w jego podry do Galii
w 16 r. p.n.e. Swetoniusz podaje bowiem, e August odmwi
probie Liwii o nadanie obywatelstwa rzymskiego pewnemu Galowi
zgodzi si tylko na zwolnienie go z obcie podatkowych. Tam
wic, gdzie szo o podstawowe zasady polityki Augusta, a August
bardzo niechtnie rozszerza obywatelstwo rzymskie, nawet wsta-
wiennictwo Liwii nie prowadzio do zmiany jego decyzji. W wielkiej
dyskusji w senacie (Tacyt, Roczniki III 33-34), czy mona pozwoli,
by ony towarzyszyy urzdnikom w prowincjach, powoywano si
na przykad pierwszej pary cesarskiej: Ile razy boski August
podrowa na Zachd i Wschd w towarzystwie Liwii. Szczegw
innych wsplnych podry poza dwiema, o ktrych bdzie jeszcze
mowa, rda nie podaj. Wydaje si jednak, e oglne twierdzenie
Tacyta wyej zacytowane odpowiada prawdzie. Specjaln pozycj
Liwii, nie mieszczc si w tradycji rzymskiej, potwierdzaj i inne
jej przywileje czy prawa. Tak wic ju w 35 r. p.n.e. Liwia i ona
Antoniusza Oktawia uzyskuj prawo samodzielnego zarzdzania
swoim majtkiem. A nie by to tylko formalny przywilej, poniewa
Liwia posiadaa ju wtedy znaczny majtek. Otrzymaa te przywilej
nietykalnoci osobistej (przysugiwa on w okresie republiki trybu-
nom ludowym, a od Augusta take cesarzom). Pozwolono rwnie
stawia posgi i Liwii, i Oktawii.
Majtek Liwii powsta ze spadkw i darowizn. Wiemy, e do
niej naleaa posiado w Wejach ze synn will Pod Kurami"
koo Primaporta. Legenda mwia, e kiedy Liwia tam pojechaa
niedugo po lubie z Augustem, orze upuci jej na kolana bia
kur z gazk wawrzynu w dziobie. Liwia t kur hodowaa,
a gazk wawrzynu zasadzia. I std powstaa tam wielka hodowla
kur i bujny gaj wawrzynu. Std cesarze zrywali wawrzyny na
wieniec przy triumfach, a na miejsce citego drzewka sadzili
nowe. I oto zasadzone przez danego cesarza drzewo usychao, gdy
zblia si koniec jego ycia.
Miaa te Liwia kopalnie miedzi w Galii i zapewne wiele innych
posiadoci, poniewa hojnie oya na budow wity jak
wityni Fortuny na Via Latina, czy udzia w budowie nowej
208
^wityni w Jerozolimie. Przyczynia si te do wyposaenia igrzysk
Heroda Wielkiego przy otwarciu nowego portu Cezarea (10 r.
p.rv,e.). O zamonoci Liwii wiadczy te kolumbarium (zbiorowy
-grobowiec mieszczcy urny z prochami zmarych) jej niewolnikw
'i wyzwolecw, suba bya bardzo liczna i ju wtedy ze swoist
hierarchi awansw.
i JV]hajtek Liwii stale wzrasta, posowie wasalnych wadcw ze
Wschodu~uiowali uzyskiwa jej poparcie w swoich sprawach
u Augusta lub przybywali z podzikowaniem zawsze z kosztow-
nymi darami. Mnoyy si te na Wschodzie inskrypcje dzikczynne,
czczona bya jako bogini jeszcze za ycia Augusta i przed oficjaln
konsekracj. We wschodniej czci imperium traktowano j jak
naturaln nastpczyni wadczy Wschodu, uznanych za istoty
boskie. Rwnie w Rzymie Liwia wystpowaa publicznie towarzy-
szc Augustowi i robia to zawsze godnie i wzorowo.
Prawdziw sfer dziaalnoci Liwii byy sprawy rodzinne.
Musimy jednak t dziaalno uzna za dziaalno waciwie
polityczn. Od ukadu bowiem stosunkw rodzinnych zaleao
nastpstwo Augusta jako wadcy wielkiego pastwa, a zarazem
tworzenie systemu dziedziczenia wadzy i losy imperium. I w tych
sprawach jej wpyw na Augusta by bardzo duy. Wrd dowcip-
nych i mdrych powiedze Liwii Kasjusz Dio (LVIII 2, 5) przytacza
jej odpowied na pytanie, w jaki sposb uzyskaa tak przemony
wpyw na Augusta. Odpowiedziaa: przez to, e bya nieskazitelnie
cnotliwa, robia dla niego wszystko z przyjemnoci, nie mieszaa si
do jego spraw, a szczeglnie przez to, e udawaa, e nie syszy ani
nie zauwaa niczego, co dotyczyo jego kolejnych miostek. A jeli
mona sdzi z przytaczanych przez rda szczegw, to ta ostatnia
cecha wymagaa od niej wielkiej cierpliwoci i wytrzymaoci.
W sprawach jednak rodzinnych dziaali zapewne wsplnie,
cho nie zawsze nawet wtedy, kiedy ju pozycja Liwii bardzo si
umocnia ustpowa wobec jej woli czy rad. Liwia moga by
dumna ze swoich synw i ich sukcesw wojskowych w Norikum
i Recji w 15 r. p.n.e. Niemniej jednak sprawy dynastyczne nie byy
jasne. August chcia prawdopodobnie zapewni nastpstwo potom-
kom rodu Julijskiego, a nie rodu Klaudiuszy. Ot z maestwa
Agryppy z crk cesarza Juli urodzio si picioro dzieci: trzech
synw Gajusz, Lucjusz i Agryppa oraz dwie crki Julia
14 Kobiety antyku
209
i Agrypina. Dwch z tych chopcw Gajusza i Lucjusza
August usynowi jeszcze za ycia Agryppy. Bardzo te dba o nale-
yte wychowanie swoich wnukw i wnuczek, biorc w tym udzia
osobicie. Wyranie zmierza ku wychowaniu chopcw na swoich
nastpcw. W 12 r. p.n.e. umar Agryppa. Dzieci byy jeszcze mae,
wic August, cho ich prawny opiekun jako adoptywny ojciec,
chcia je zapewne zabezpieczy przed rywalami. Zmusi Tyberiusza
do rozwodu z on, ktr ten podobno bardzo kocha, i do
maestwa z Juli. Julia w przekazach staroytnych ma opini
kobiety o licznych romansach, rda przedstawiaj to maestwo
jako rezultat decyzji Augusta, wbrew woli Tyberiusza i z niechci
Liwii. Dziecko Tyberiusza z tego maestwa umaro wczenie,
a zwizek ten uchodzi za niezbyt szczliwy.
Na razie Liwia moga nadal czerpa pociech z sukcesw
militarnych obu synw. Tyberiusz odby uroczycie swoj owacj
(ovatio) w 9 r. poczon z wielkim festynem i obiadem wydanym
przez Liwie dla kobiet. Druzus przyznanej mu owacji nie zdy
odby, zachorowa ciko i zmar przed powrotem do Rzymu.
Tyberiusz wysany pospiesznie zdy jeszcze na chwil przed
mierci brata. Liwia z Augustem pojechaa do Tycinum, by tam
odebra zwoki syna. Zniosa ten cios z podziwu godnym opano-
waniem, by nie powiksza, jak pisze Seneka (VI, 4, 2-4), rozpaczy
ma i drugiego syna Tyberiusza. Seneka, piszcy o kilkadziesit lat
pniej sw konsolacj dla Marcji rozpaczajcej po stracie syna,
wanie zachowanie si Liwii po mierci Druzusa stawia za przykad.
Pociechy w swym smutku szukaa w filozofii, toczc dugie rozmowy
z nadwornym filozofem Arejosem.
Bya Liwia osob o duej kulturze, nie poddajc si nawet
w okresie wielkiego smutku, a na pewno nie ulegajc, przynajmniej
zewntrznie, emocjom w sprawach mniej wanych. Popioy Druzusa
zostay zoone w mauzoleum rodu julijskiego na polu Marsowym,
a wic w grobowcu rodziny cesarskiej, nie za Klaudiuszw.
Zapewne take dla jakiego pocieszenia Liwii przyznano jej przy-
wileje przysugujce matkom trojga dzieci i wystawiono posgi.
Seneka podkrela te, e Liwia nie unikaa bolesnego dla niej
wspominania Druzusa. Przeciwnie nawet znacznie pniej, ju
za rzdw Tyberiusza Druzus by wspominany w inskrypcjach
Liwii, i zajmowaa si te serdecznie jego rodzin.
210 <
Antonia z dziemi pozostawaa u Liwii a do jej mierci. Liwia
zajmowaa si i wychowaniem dzieci, i ksztatowaniem ich przy-
szoci w tej bliskiej tronu rodzinie. wiadczy o tym wymiana listw
na ten temat z Augustem przytoczona w ywocie Klaudiusza
Swetoniusza (4). Przecz one tezie Swetoniusza, e Liwia bya dla
pniejszego cesarza Klaudiusza oscha i pena pogardy. Byo to
dziecko fizycznie upoledzone i rnice si od innych, stanowio
ono niewtpliwie przedmiot troski i Liwii, i Augusta. Trzeba bowiem
byo bardzo wczenie rozstrzygn, czy nadaje si do stanowisk
przewidzianych dla dzieci domu cesarskiego, czy te naley go
z widoku publicznego usun. Klaudiusz zachowa sw babk
w dobrej pamici, zapewne za jej spraw wycofa si z projektu
pisania historii cesarzy, wybierajc bardziej neutralny temat. Ona
te chyba staa za zarczynami Klaudiusza z wnuczk Augusta
Juli, a kiedy ta zmara, za maestwem z crk swojej przyjaciki
Plaucj Urganill. Wydaje si te, e wczenie zmary Druzus
cieszy si wiksz sympati cesarskiego ojczyma ni pozostay przy
yciu Tyberiusz. I tu dotykamy drugiego niewtpliwie pasma trosk
Liwii.
Maestwo Tyberiusza z Juli nie byo udane. Niezalenie od
tego, ile jest prawdy w przekazach rdowych o rozwizym trybie
ycia crki Augusta, faktem jest, e w 6 r. n.e. opuci Rzym bez
rodziny i poszed na dobrowolne wygnanie mimo perswazji matki
usiujcej go od tego powstrzyma. W 2 r. p.n.e. August wasn
crk kaza osadzi poza Rzymem, na wyspie Pandaterii. Niektrzy
wspczeni nam historycy uwaaj, e Julia bya powizana z grup
senackiej opozycji wobec cesarza i std rozgos, jaki August nada
jej rzekomej rozpucie, zamiast zaatwi spraw dyskretnie w ramach
rodziny. W kadym razie od 6 r. Tyberiusza w Rzymie nie byo,
a August wyranie przesta go zalicza do domu cesarskiego. Nie
tylko by pomijany w dedykacjach prywatnych na rzecz Augusta,
Liwii i cezarw (synw Julii), ale i na monetach wystpuje cesarska
para i cezarowie, nie ma za imienia Tyberiusza. Tyberiusz przebywa
na Rodos, wedug Swetoniusza yjc w coraz wikszym strachu
wobec krcych plotek o jego deniu do przewrotu i nastrajaniu
przeciwko niemu jego pasierbw, szczeglnie starszego z nich
Gajusza. Liwia zdoaa uzyska od cesarza nadanie mu godnoci
legata (wysannika cesarskiego), aby jego pobyt poza Rzymem nie
211
wyglda na nieask. Po 2 r. p.n.e., wobec wygnania Julii i nieobec
noci w Rzymie obu jej synw, Tyberiusz wspomagany prze?
Liwie, rozpocz starania o zgod na swj powrt. I w tym wypadku
Liwia niewiele by osigna, gdyby nie nage poparcie starszego
syna Julii Gajusza.
Sytuacja Liwii bya niezwykle delikatna. Wrd elity rzymskiej,
nie bardzo przecie licznej, wrzao od plotek, podejrze i intryg.
Cz senatorw, potomkw starych rodw senatorskich, nie
pogodzia si z faktycznym jedynowadztwem, mimo usiowa
Augusta nawizywania do tradycji republikaskich i obyczajw
przodkw. Do tego dochodzia nierozstrzygnita sprawa nastpstwa
po Augucie modzi potomkowie rodu julijskiego, synowie Julii
i Agryppy, czy dojrzay, dowiadczony dowdca armii, syn Liwii
Tyberiusz. Trzeba chyba przyj, e uczucia Liwii byy po stronie
Tyberiusza, chyba take jej mdro polityczna to nakazywaa.
Wbrew jednak wiadectwom bardzo niechtnego i jej, i Tyberiu-
szowi Tacyta, bya lojalna wobec wszystkich czonkw rodziny
Augusta. Wreszcie Tyberiusz powrci do Rzymu, ale pod warun-
kiem wyrzeczenia si wszelkiej politycznej dziaalnoci.
W 2 i 4 r. zmarli niespodziewanie synowie Julii Gajusz
i Lucjusz, obaj daleko od Rzymu, zajci kampaniami militarnymi.
Tacyt odpowiedzialnoci za ich mier chciaby obciy Liwie,
zarzut mao prawdopodobny, choby ze wzgldu na ich odlege od
Rzymu miejsce pobytu. Inni autorzy po prostu podaj fakty. W tej
sytuacji August adoptowa Tyberiusza i jednoczenie najmodszego
syna Julii Agrypp Postumusa.
Adopcja Tyberiusza przez cesarza wzmocnia znacznie pozycj
Liwii w pastwie bya odtd nie tylko on bdcego u wadzy
cesarza, ale i matk jego prawdopodobnego nastpcy. Od tego
momentu mno si oznaki czci wobec niej nie tylko we wschodniej
czci imperium, ale i w zachodniej. Wznosi si uki triumfalne
z imieniem Liwii obok Augusta i Tyberiusza, pojawiaj si inskrypcje
powicone jej boskiemu duchowi, jej imi otrzymuj miasta,
a take wino, ktre pijaa, saata, ktr najczciej spoywaa itp.
Odzwierciedla to moe nie tyle wzrost istotnej wadzy Liwii, ile
wzrost serwilizmu na caym obszarze imperium. Sytuacja ta przynios
a jednak Liwii pewne korzyci wymierne: Herod Wielki, umierajc
w 4 r. p.n.e., zapisa Liwii i innym czonkom rodziny cesarskiej pi
212
milionw sztuk bitego srebra. Natomiast wieloletnia przyjacika
Liwii Salome w 10 r. n.e. zapisaa jej swj znaczny majtek
przynoszcy rocznie okoo szedziesiciu talentw dochodu.
Tacyt podkrela take wzrost wpywu Liwii na starzejcego si
cesarza. Wprawdzie we wstpie do swoich Rocznikw chlubi si,
e wreszcie moe pisa obiektywnie, ale naprawd przypisuje Liwii
i Tyberiuszowi wszystkie moliwe ze postpki, podejmujc tu
tradycje republikaskie i opinie senatorw wiernych republice. Tak
wic osadzenie Agryppy Postumusa na wyspie Planazji, a w 8 r.
wnuczki Julii za cudzostwo na wyspie Trymerus take przypisane
zostaje dziaaniu Liwii, cho do koca si ow wnuczk opiekowaa.
Pisze Tacyt o Julii (Roczniki IV 71): Tam przez dwadziecia lat
znosia swe wygnanie, wspierana rodkami do ycia przez August,
ktra podkopawszy tajemnie ycie swych pasierbw, litoci wobec
zrujnowanych jawnie si popisywaa. Najmodszy wnuk Augusta,
odznaczajcy si si fizyczn, nie mia, nawet wedug przekazw
najbardziej wrogich Tyberiuszowi i Liwii, odpowiednich cech
charakteru i umysu, ktre by go kwalifikoway do udziau w spra-
wach dynastycznych. Zapewne rozwana i przezorna para cesarska,
niezalenie od uczu rodzinnych wolaa go umieci daleko od
intryg dworskich i walki politycznej. Chyba i moda Julia zostaa
usunita, by sytuacja nastpstwa tronu bya jasna.
Trzeba pamita, e by to te okres niepowodze militarnych
Rzymu. Zapewne starzejcy si cesarz chcia zapewni spokj
i trwao zreorganizowanemu przez siebie pastwu. Tyberiusz
zapewne mniej by mu bliski ni poprzedni kandydaci, ale tylko on
pozosta, a Liwia na pewno podtrzymywaa t decyzj cesarza.
W 13 r. Tyberiusz uroczycie uzyska wsprzdy, a w 14 r. cesarz
zmar, mier nastpia w drodze, towarzyszy wraz z Liwi Tybe-
riuszowi, udajcemu si do Ilirii, a do Benewentu. Zachorowa
w Noli. Wedug Welejusza Paterkulusa (II 123, 1-3) i Swetoniusza
(August 97-100; Tyberiusz 21) wezwany przez matk Tyberiusz
powrci i zasta jeszcze ojczyma przy yciu. Wedug tyche autorw
August umar w objciach Liwii ze sowami: Liwio, pamitaj
o naszym zwizku, yj i bd zdrowa.
Tacyt oraz pniejsi niektrzy autorzy, jak Kasjusz Dio, podaj,
e w tej podry cesarz potajemnie odwiedzi wnuka na wyspie
Planazji i dlatego Liwia, obawiajc si powrotu do ask Agryppy
213
Postumusa, otrua ma figami z zatrutego figowca. Ta plotka nie
znalaza wiary u historykw nowoytnych. Pogrzeb Augusta odby)
si w Rzymie, Liwia osobicie, w towarzystwie najwybitniejszych
czonkw stanu rycerskiego, zebraa z popiow koci Augusta, by
je pochowa w mauzoleum Juliuszw. Ona te staa si pierwsz
kapank kultu boskiego Augusta i ona wraz z Tyberiuszem poniosa
koszty i nadzorowaa budowy wity, ktrych wzniesienie uchwali
senat na cze zmarego cesarza.
Testament Augusta by bardzo korzystny dla Liwii. Przede
wszystkim zwraca si do senatu z prob o zwolnienie Liwii
z postanowie ustawy Wokoncjusza ograniczajcej prawo kobiet
do dziedziczenia sum przekraczajcych okrelone ustaw granice,
aby moga przyj legat Augusta w wysokoci pidziesiciu
milionw sestercjw. Liwia zostaa te adoptowana do rodu
julijskiego i odtd zwano j Julia Augusta, bo otrzymaa i ten tytu.
Senat uzna postanowienia testamentu za zrwnanie Liwii z Tybe-
riuszem i powierzenie jej wsprzdw. Jak mona wnioskowa
z dalszych wypadkw Liwia przyja to podobnie, nieco inaczej
Tyberiusz, zapewne August chcia w tej sposb zagwarantowa
pozycj Liwii, a moe i utrzyma kontynuacj swojej oglnej
polityki. Senatorowie przelicytowywali si w pochlebstwach
i uchwalaniu przywilejw dla Liwii, wikszoci tych uchwa sprze-
ciwi si Tyberiusz. Wedug Tacyta z zawici, ale najpewniej chcia
ograniczy objawy serwilizmu senatu i wobec Liwii i wobec siebie
samego.
Pierwsz zbrodni nowego panowania byo jak podaje
Tacyt {Roczniki I 6) zamordowanie Agryppy Postumusa. Wedug
Tacyta z rozkazu Liwii i Tyberiusza, wedug innych z nakazu
Augusta wydanego przed mierci.
Liwie czekao jeszcze pitnacie lat ycia za rzdw Tyberiusza,
umara w 29 r. Nie jest zupenie jasne jak si ukaday ich stosunki.
Liwia bya przyzwyczajona do swoistej wsppracy z Oktawianem,
ktry jej zdanie ceni i cho nie zawsze szed za jej rad czy
yczeniem, to w sprawach wanych umiaa go przekona i na niego
wpyn. Tyberiusz by zupenie odmiennym typem osobowoci,
zamknity, nieufny, znacznie trudniej ni Oktawian nawizywa
kontakt z ludmi. Nie by te szczliwy w yciu osobistym. Przez
wiele lat odsunity na ubocze, zapewne chcia wreszcie prowadzi
214
wasn polityk i sam decydowa. Wbrew niekorzystnym opiniom
Tacyta, jak wynika z dokumentw i innych autorw, pastwo byo
za jego panowania zarzdzane sprawnie i skutecznie. Liwii pozwala
korzysta z wszelkich zaszczytw oboje przyjmowali u siebie
senatorw i innych obywateli, a przyjcia u obojga byy notowane
w oficjalnych wiadomociach. Oficjalne pisma uprzejmociowe do
zalenych wadcw wysyane byy w imieniu obojga, jak dawniej
wasale ze Wschodu szukali u Liwii protekcji wobec jej syna.
Podobnie jak za Augusta interwencje Liwii dla zagodzenia takiego
czy innego postanowienia Tyberiusza byy skuteczne tam, gdzie
szo o sprawy jednostkowe. O sprawach wanych, pastwowych
decydowa sam. Wyrazy czci dla Liwii pojawiaj si i w poezji, jak
u Owidiusza, i na inskrypcjach przy wystawianych jej posgach,
i na monetach. Dzie jej urodzin wszed w dni witeczne braci
Arwalskich, jednego z najdawniejszych kolegiw religijnych Rzymu.
Niemniej jednak, Liwia, mimo e jej wpywy w senacie byy moe
wiksze ni Tyberiusza, nie uzyskaa przy synu pozycji, jak miaa
przy mu.
Bya nadal osob wadajc olbrzymim majtkiem. Jej posiad-
oci byy rozsiane na terenie caego imperium, jej personel niewol-
niczy, wyzwoleczy wraz z wolnourodzonymi zarzdcami liczy
okoo tysica osb. Zarzdzaa tym wszystkim osobicie, a cz jej
dbr bya wspln z Tyberiuszem wasnoci w dziedzictwie po
Augucie. Nadal zajmowaa si rodzin swoj i Oktawiana, wiele
te ludziom wiadczya przysug. Tacyt insynuuje, e to ch
ucieczki od przewagi matki skonia Tyberiusza do opuszczenia
Rzymu i schronienia si na Capri, ale inne rda tego nie potwier-
dzaj. Wiele danych wiadczy o tym, ze niezalenie od rnicy
usposobienia i moe racych Tyberiusza autorytarnych tendencji
Liwii, wzajemny szacunek i przywizanie trway. Kiedy Liwia ciko
zachorowaa w 22 r., Tyberiusz pospieszy do niej i po jej wy-
zdrowieniu zezwoli na wszelkie dzikczynne uroczystoci. Kiedy
za Sejan zdoby cakowite zaufanie cesarza, ktry z wasnej woli
opuci Rzym i zamkn si na Capri, Liwie w swoich intrygach
oszczdzi. Zapewne nie mia szans, by j wobec Tyberiusza
zniesawi. I to przecie Antonia, do koca zaprzyjaniona z Liwi
i w jej domu przebywajca, uprzedzia Tyberiusza o knowaniach
Sejana i przyczynie mierci jego syna.
215
Liwia dbaa te o rodzin bratanka Tyberiusza Germanika
po jego mierci na Wschodzie. Bya ju o tym mowa w zwizku
z sylwetk Agrypiny Starszej (rozdzia III). Syn Germanika i Agry-
piny, pniejszy cesarz Kaligula, chowa si w domu prababki i to
on wanie, jeszcze mody chopiec, wygosi mow pochwaln na
jej cze, gdy umara. Nie przeszkodzio mu to jednak wyrzuca jej
pniej, w zym ju okresie jego rzdw, niskiego pochodzenia
i nazywa j Odyssem w spdnicy. Nie jest zreszt wykluczone, e
po swojej cikiej chorobie w 22 r., zbliajca si do osiemdziesiciu
lat Liwia staa si nieco przykra dla otoczenia, bo wanie z ostat-
niego okresu jej ycia brak wiadomoci o jakich bliszych kontak-
tach z Tyberiuszem.
Wielu ludzie z k senatorskich zachowao wdziczn o niej
pami ze wzgldu na jej dla nich przysugi. Pniejszy cesarz
Galba szczegln czci otacza! Liwie August, ktrej wzgldy
zapewniy mu wysokie powaanie, dopki ya. Po mierci testament
jej mg go uczyni bogaczem. Mianowicie otrzyma najwyszy
zapis spord legatariuszy: pidziesit milionw sestercw. Lecz
poniewa ta suma zostaa podana w cyfrach, a nie napisana
sownie, spadkobierca Tyberiusz zapis zmniejszy do piciuset
tysicy sestercw. Ale i tej sumy Galba nie otrzyma (Swetoniusz,
Galba 5). A nastpny z roku trzech cesarzy (po mierci Nerona)
cesarz Othon pamita o Liwii, poniewa dziad jego godno
senatora uzyska dziki asce Liwii Augusty, w ktrej domu si
wychowywa (Swetoniusz, Otho 1).
Nie miaa Liwia szczcia do swoich biografw Tacyt
przytacza wszystkie pomwienia i plotki na jej temat, Swetoniusz
w ywocie Tyberiusza, ktry jest jego modelowym przykadem
zego cesarza, te jej nie oszczdza. Mimo to jawi si w tych
i innych relacjach jako kobieta mdra, przezorna, wierna przyjacio-
om, lojalna wobec rodziny i niewtpliwie kobieta o wielkich
talentach politycznych.
ona pierwszego cesarza Rzymu okazaa si wic kobiet
wybitn i niewtpliwie miaa znaczny udzia w ksztatowaniu
zwyczajw i zachowa w nowej dla Rzymu sytuacji politycznej.
Nastpcy Augusta z dynastii julijsko-klaudyjskiej mieli na og
mniej szczliw rk w wyborze swoich towarzyszek ycia i pano-
wania. Warto tu moe przedstawi dwie kolejne ony cesarza
216
Klaudiusza Jf^jWaleri Mesalin)^Juli Agrypin jzwan Agrypin
MtotfcSz
Rozdzia niniejszy powicony jest, podobnie jak poprzedni
kobietom aktywnym w polityce. O ile nie ma wtpliwoci, e
powinna si tu znale Agrypina, o tyle umieszczenie tu Mesaliny
zamiast tak jak Poppei w rozdziale IV, moe budzi zastrzeenia.
Wrcimy jeszcze do tej kwestii po przedstawieniu ycia i charakteru
Mesaliny. Klaudiusz bardzo rnie przedstawiany jest w rdach
staroytnych, a dzieje cesarstwa za jego panowania i dokumenty
z tego okresu te troch inaczej owietlaj t posta, ni robi to
Swetoniusz, a czasem nawet i Tacyt. Nas tu jednak obchodzi
charakter cesarza i jego postawa w zwizku z rol Mesaliny,
a potem Agrypiny. Wydaje si, e jego ulego wobec kobiet,
szczeglnie o silnej woli i indywidualnoci, nie budzi wtpliwoci.
By te chyba czowiekiem nieufnym i nie czujcym si pewnie na
tronie cesarskim, a moe raczej nie czujcym si pewnie w ograni-
czonej liczebnie elicie Rzymu wrd senatorw i ekwitw
otaczajcych dwr. Te cechy cesarza, ktry jednoczenie okaza si
bardzo sprawnym organizatorem i administratorem, w pewnej mierze
wyjaniaj niezwyke zachowanie i niezwyk pozycje jego ostatnich
dwch on. t
[_Wa|erJa_Mesal|na|pochodzia ze znakomitego rodu Waleriuszw,
ktry odzyska dawny splendor dziki yczliwoci Juliusza Cezara
i Oktawiana Augusta. Bya spokrewniona z rodem Klaudiuszw,
a przez obie swoje babki wywodzia swj rd od crek Oktawii,
siostry Augusta. Babka ze strony ojca, Marcella, bya crk Oktawii
z jej maestwa z Marcellusem, ze strony za matki, Antonia
Starsza, bya crk teje Oktawii z jej maestwa z triumwirem
Markiem Antoniuszem. W Rzymie pocztkw cesarstwa parantela
z rodzin pierwszego cesarza miaa niemae znaczenie.
Mesalina urodzia si okoo 25 r. n.e.,/jej maestwo z Klau-
diuszem wypada\na 39 lub 40 r.', jeszcze przed objciem przez
niego tronu cesarskiego. Mealina bya wic mod dziewczyn, jej
m by o okoo trzydzieci lat starszy. O jej dziecistwie i modoci
przed maestwem nie posiadamy wiadomoci. Natomiast dla
paru lat jej maestwa z Klaudiuszem kronika skandaliczna opo-
wiadajca o jej rozpucie i okruciestwie jest niezwykle bogata,
szczeglnie w przekazach Diona Kasjusza. Wspczeni historycy
217
maj pewne wtpliwoci, czy wszystkie drastyczne szczegy doty-
czce Mesaliny odpowiadaj prawdzie, czy te cz z nich powstaa
w zwizku z wytworzeniem si wok jej postaci opinii zdolnej do
wszystkiego rozpustnicy. Jednak powtarzajce si we wszystkich
przekazach informacje dostatecznie t opini potwierdzaj.
[Mesalina bya trzeci on Klaudiusza. By on dwa razy
zarczT5TTy7 pierwsze maestwo nie doszo do skutku, poniewa
kandydatka, a raczej jej rodzina, wypada z ask Augusta, drugie
poniewa narzeczona zmara w dniu wyznaczonym na zalubiny.
Z pierwsz on Klaudiusz zerwa z powodu drobnych zadranie
(Swetoniusz, Klaudiusz 26), z drug gdy wioda ycie rozpustne
(tame). Te dowiadczenia nie pomogy przyszemu cesarzowi przy
nastpnym wyborze. Mesalina pojawia si w naszych rdach ju
jako ona Klaudiusza. Urodzia mu dwoje dzieci, crk Oktawie
i syna Brytanika. Brytanik urodzi si w dwudziestym dniu panowa-
nia Klaudiusza, Oktawia prawdopodobnie bya o rok starsza. Wiemy
te, e Mesalina towarzyszya cesarzowi w jego jedynej wyprawie
wojskowej do Brytanii (w 43 r.). Wanie po tej wyprawie przyznano
Mesalinie specjalne przywileje, m.in. prawo uywania w miecie
specjalnego pojazdu, ktry przysugiwa przede wszystkim westal-
kom, a czasem szczeglnie zasuonym kobietom. W takim
wanie pojedzie Mesalina jechaa za wozem cesarza podczas
przyznanego mu po wyprawie do Brytanii tryumfu. Na og jednak
Klaudiusz odrzuca propozycje czoobitnego senatu przyznawania
specjalnych tytuw czy przywilejw Mesalinie. Odrzuci projekt
senatu nadania jej tytuu Augusty po urodzeniu syna, a uroczyste
obchody rocznicy urodzin Mesaliny wyniky z inicjatywy jednego
z pretorw, a nie uchway senatu. czyo si to z ogln postaw
Klaudiusza unikania nadmiernych oznak czci.
Wszyscy trzej historycy, ktrzy opisywali te czasy: Tacyt,
Swetoniusz i Kasjusz Dio przedstawiaj lata maestwa Klaudiu-
sza i Mesaliny jako pasmo zbrodni powodowanych przez Mesalin,
czy to dla zdobycia pienidzy lub posiadoci, czy to z zemsty lub
z zawici. Dwa s wic wtki oskarenia rozpusta i okruciestwo,
wyraajce si w licznych morderstwach z jej poduszczenia. Zajmij-
my si najpierw wtkiem pierwszym, wtek drugi czy si bowiem
by moe take z pewnymi akcjami politycznymi.
Ot Mesalinie zarzuca Kasjusz Dio, a z wczeniejszych pisarzy
218
Juwenalis, satyryk pocztkw II w., i Pliniusz Starszy niepohamo-
wan zmysowo i uprawianie prostytucji. Wedug satyry VI
Juwenalisa (w. 115-132) miaa ona po kryjomu wymyka si
z paacu i w domu rozpusty pod imieniem Lyciska przyjmowa
przygodnych goci. Pliniusz Starszy (X 172) przypisuje jej nawet
rywalizacj z zawodowymi prostytutkami i zdobywanie pierwszego
miejsca. Kasjusz Dio przedstawia inn i bardziej wyrafinowan
wersj. Mesalina miaa wedug niego uprawia ten proceder
w jednej z komnat paacu i wciga do tego inne kobiety z krgw
elity rzymskiej, zmuszaa je nawet do przyjmowania kochankw
przygodnych w obecnoci ich mw. Mowie, ktrzy odmawiali
tego rodzaju usug ze strony swoich on, musieli si liczy z zemst
Mesaliny i utrat pozycji na dworze, a czasem nawet i ycia, tak
wielki by jej wpyw na niewiadomego jej dziaalnoci Klaudiusza.
Tych, ktrzy ulegali woli Mesaliny czekaa kariera i korzyci. Nie
moemy by pewni prawdziwoci tych informacji, Tacyt na ten
temat nie pisze, co prawda cz ksigi, w ktrej mogy si te
sprawy znale, nie zachowaa si. Moliwe jest jednak, e jest to
odbicie wielu plotek krcych w Rzymie zgorszonym licznymi
kochankami Mesaliny i jej zemst na niektrych wybitnych ludziach
z krgu elity senatorw i ekwitw. Klaudiusz nie wiedzia bardzo
dugo o sprawkach swojej ony, poniewa potrafia tych, ktrzy
zdradzali ch poinformowania jej ma, przekupywa lub usuwa.
Wedug Kasjusza Dio (LX, 19, 3) w ten sposb usuna w 13 r.
dowdc gwardii pretorianw Katoniusza Justusa, ktry zamierza
poinformowa Klaudiusza. Ze wszystkich przekazw wynika, e
mimo swej urody Mesalina nie bya kobiet adorowan. To raczej
ona wyszukiwaa sobie kochankw i zmuszaa ich do ulegoci.
Kasjusz Dio (LX 22, 3, 4) np. opisuje jej stosunki ze znanym
aktorem Mnesterem. By on niezwykle popularny w Rzymie i Me-
salina zakochana w nim bez miary nie moga go skoni do
spenienia jej woli ani prob, ani grob. Wtedy poprosia Klaudiu-
sza podajc jak spraw, do ktrej bya jej rzekomo potrzebna
pomoc Mnestera, aby mu kaza spenia wszystkie jej yczenia.
I dopiero w ten sposb zdoaa nakoni Mnestera do wspycia.
Tego samego sposobu musiaa te wedug Diona uy w stosunku
do innych mczyzn, ktrych podaa i ktrych przekonaa, e
wszystko dzieje si za wiedz i zgod Klaudiusza.
219
Przekaz Tacyta {Roczniki XI 36) potwierdza zreszt informacje
Diona. Jedyna w rdach wiadomo o mczynie zakochanym
w Mesalinie pochodzi ze Swetoniuszowskiego ywota Witeliusza
(2) i dotyczy ojca przyszego cesarza, rwnie Witeliusza. By on
bliskim przyjacielem Klaudiusza i uprosi Mesalin, aby w drodze
szczeglnej laski pozwolia mu zdejmowa sobie obuwie z ng.
Ukradkiem cign jej prawy sandaek, nosi go stale midzy tog
a tunik, niekiedy caujc. Co prawda Swetoniusz twierdzi, e
czyni to gwnie, by si przypochlebi i Mesalinie , i Klaudiuszowi.
Przypisywane Mesalinie i spowodowane przez ni morderstwa
wielu znanych osobistoci w pewnym stopniu wi si z intrygami
politycznymi w rodowisku dworu. Klaudiusz, ktry zorganizowa
centralne urzdy imperium, tzw. kancelari cesarsk i odda ich
zarzd w rce wyzwolecw, uchodzi u wspomnianych historykw
nie tylko za niewolnika swych kolejnych on, ale i wyzwolecw.
Grupa tych wyzwolecw, przewanie kompetentnych i sprawnych
administratorw, bya jednak otoczona niechci arystokracji rzym-
skiej i na pewno zmuszona bya do przemylnej gry politycznej.
Wyglda na to, e Mesalina, sama moe bez wielkich ambicji
i zdolnoci politycznych, bya wcignita w te intrygi przez spryt-
nych wyzwolecw. Ona sama staraa si zapewne o utrzymanie
swej pozycji i zapewnienie przyszoci swego syna. Zdaje si o tym
wiadczy informacja o nasaniu przez Mesalin mordercw na
synka Agrypiny Modszej, Nerona, poniewa jego popularno
wrd ludu rzymskiego bya wiksza ni jej syna Brytanika. ycie
Nerona mia pono uratowa w picy na jego poduszce, ktrego
widoku przestraszyli si nasani mordercy.
Seria morderstw z poduszczenia Mesaliny zacza si, wedug
Diona (LX 14), w 42 r. mierci Gajusza Appiusza Sylanusa. By to
czowiek z bardzo dobrej rodziny, ktrego Klaudiusz odwoa
z namiestnictwa Hiszpanii do Rzymu, oeni go z matk Mesaliny
i traktowa go jak najbliszego przyjaciela. Sylanus zrazi jednak
sobie Mesalin i jednego z potnych wyzwolecw Klaudiusza
Narcyza. Uknuli wic razem plan nastraszenia Klaudiusza. Pewnego
dnia przed witem Narcyz cay drcy wpad do sypialni Klaudiusza
opowiadajc, e mia straszny sen zobaczy Sylanusa zabijajcego
Klaudiusza. Wtedy Mesalina zawoaa, e j od kilku nocy drczy
ten sam sen. W tym momencie zaanonsowano nage przybycie
220
Sylanusa, ktremu owa para kazaa zjawi si o tej porze u cesarza.
Klaudiusz przekonany, e sen si sprawdza kaza natychmiast
zabi bez sdu Sylanusa. Wkrtce potem wybuch bunt przeciwko
Klaudiuszowi zorganizowany przez Anniusza Winicjanusa, ktry
wsparcia militarnego szuka u wczesnego namiestnika Galii
Kamillusa Skrybonianusa. Zapewne obaj pretendowali do tronu.
Wojsko nie poparo Skrybonianusa, ale Klaudiusz wpad w przera-
enie: i zacza si seria donosw i wyrokw mierci. Niewy-
kluczone, e mier Sylanusa przyspieszya wybuch buntu. Mesalina
i Narcyz wzbogacili si przy tej okazji przyjmujc wysokie apwki
za ratowanie niektrych od mierci lub potomkw skazanych od
konfiskaty majtku. Mesalina w ogle kazaa sobie paci za
protekcje wobec Klaudiusza o uzyskanie obywatelstwa, wysze
stanowisko itp.; dziaaa tu zreszt w porozumieniu z jego wy-
zwolecami kierownikami centralnych urzdw w Rzymie. To
postpowanie pozostawao w sprzecznoci z postaw Klaudiusza
w sprawach pieninych, by on bowiem cesarzem odsuwajcym
od siebie wszelkie nadmierne zaszczyty, ale take korzyci pienine.
Wydaje si jednak, e niezalenie od motyww wynikajcych
z rozwizoci Mesaliny, jej chciwoci oraz zawici, bya ona take
uwikana w intrygi polityczne. Zasady nastpstwa tronu nie byy
w Rzymie ustalone, wielu senatorw z dawnych wielkich rodw
mogo rwnie pretendowa do wadzy, szczeglnie, e mogli si
te wykaza powizaniami rodzinnymi z rodem Juliuszw czy
Klaudiuszw. Poza tym jeszcze istniay grupy opozycji republika-
skiej.
Nie mona by np. pewnym, jakie motywy gwnie wpyny
na udzia Mesaliny w skazaniu na mier Waleriusza Azjatykusa,
dwukrotnego konsula, bardzo szanowanego w senacie, uczestnika
spisku przeciwko Kaliguli, poprzednikowi Klaudiusza. Wedug
Tacyta kierowaa ni ch zdobycia posiadanych przez niego
w Rzymie wspaniaych ogrodw (dawnych ogrodw Lukullusa),
jak rwnie ch zemsty na Poppei Sabinie (matce przyszej ony
Nerona), ktr chciaa w t spraw uwika posdzajc j, e bya
kochank Azjatykusa. Poppea Sabina bya kobiet wyjtkowej
urody i cieszya si wzgldami Mnestera, owego aktora, ktrego
Mesalina z takim trudem skonia do ulegoci jej dzom, Mesalina
skonia dwch ludzi z dworu Klaudiusza do oskarenia Azjatykusa
221
0 szykowanie spisku przeciwko Klaudiuszowi i buntowanie armii
stacjonujcej w Germanii. Klaudiusz natychmiast poleci sprowadzi
Azjatykusa do Rzymu, przesuchanie odbyo si nie w senacie,
gdzie zapewne oskarony zdoaby si wybroni, ale w paacu.
Dwch zausznikw Mesaliny oskaryo senatora o uwodzenie
onierzy, o cudzostwo z Poppe Sabin i inne bezecestwa.
Azjatykus broni si znakomicie i nawet wzruszy Klaudiusza,
Mesalina opucia komnat proszc Witeliusza, aby dopilnowa
sprawy. Azjatykusowi zostawiono tylko wybr rodzaju mierci,
a tymczasem podstawieni przez Mesalin ludzie zagrozili Poppei
uwizieniem i strasznym w zamkniciu losem. Wolaa popeni
samobjstwo. Ogrody Azjatykusa przypady Mesalinie. Sprawa
jednak miaa rwnie podkad polityczny, usuwano ludzi mogcych
zagrozi panowaniu Klaudiusza.
Rejestr tego typu morderstw przestraszy jednak elit rzymsk,
a take dwr Klaudiusza. Mesaliny obawiano si coraz bardziej
1 skorzystano z jej nastpnego szalestwa, aby j usun. Mesalina
zakochaa si z kolei w Gajuszu Syliuszu, senatorze, ktry piastowa
konsulat w 47 r. i wystpi nawet w senacie o stosowanie ustawy
zakazujcej brania pienidzy za prowadzenie czyjej sprawy, a wic
ustawy godzcej w ludzi Mesaliny. By jednak Syliusz najpikniej-
szym z rzymskich modziecw, jak pisze Tacyt {Roczniki XI 13).
Mesalina zmusia go do rozwodu z on i ju zupenie otwarcie
bywaa w jego domu, obdarzaa go hojnie i zachowywaa si tak,
jak gdyby stanowisko cesarza na niego ju przeszo (Tacyt, tame).
Wreszcie za namow Syliusza, korzystajc z nieobecnoci Klaudiusza
w Rzymie, zawara z kochankiem formalne maestwo. Zalubiny
odbyy si otwarcie, publicznie. Syliusz obieca Mesalinie zaadop-
towanie Brytanika, liczc na opanowanie tronu dziki paranteli
Mesaliny z domem Augusta i wasnej pozycji. Przeraeni wy-
zwolecy cesarza, m.in. nawet zausznik Mesaliny Narcyz, posali do
Klaudiusza dwie jego kochanki spord niewolnic cesarskich, aby
zawiadomiy go o owym lubie. Szo o to, eby zmusi Klaudiusza
do dziaania zanim zdoa do niego dotrze Mesalina.
Szczegowo opisuje dramatyczny przebieg wypadkw Tacyt
w ks. XI Rocznikw. Narcyz nie opuci ani na chwil wracajcego
z Ostii do Rzymu Klaudiusza, obawiajc si, e jeli dojdzie do
spotkania z Mesalina ta zdoa uzyska przebaczenie cesarza.
222
Mesalina w strachu opucia dom Syliusza bagajc najstarsz
z westalek o obron. Ale i tej Narcyz nie da zbyt skutecznie
interweniowa. Wszyscy opucili Mesalin, Klaudiuszowi przed-
stawiono spis jej bezecestw i zbrodni, ale najbardziej chyba
zadziaa strach Klaudiusza przed utrat wadzy. Wielu wspwin-
nych zbrodni Mesaliny zgino. Ona sama schronia si w swoich
ogrodach (dawnych Azjatykusa), gdzie przybya do niej tyiko jej
matka, namawiajc j do godnego przyjcia mierci. Ale Mesalina
nie zdoaa zdoby si na odwag popenienia samobjstwa i zgina
z rk onierzy penicych sub w paacu, ktrym polecenie
egzekucji wyda Narcyz.
Cikie dowiadczenia w maestwie z Mesaline
Klaudiusza od nastpnego maestwa, tym razem zpuli Agrypin
zwan Agrypin Modsz. Ten wybr okaza s\
jeszcze gorszy, Agrypin bya ju dojrza kobiet odznaczajc
si ogromn dz"wadzy, nie zachowywaa sii"feTckfnylnie,
jaicjej poprzedniczka, para do wadzy dla siebie i dla swego
syrrar z poprzedniego maestwa, Nerona, znacznie ostroniej
i skuteczniej.
Bya crk Agrypiny Starszej i Germanika. Moga wic liczy
na popularno wrd ludu rzymskiego. Urodzia si zapewne w 16
r. w miecie Ubiw, ktre w 50 r. dla jej uczczenia otrzymao nazw
'CofaniaAlfryppineni (dzisiejsza Kolonia). Bardzo modo zostaa
wydana za m za Gnejusza Domicjusza Ahenobarba, ze znakomi-
tego rodu Domicjuszw, i w 37 r., po kilku latach maestwa
urodzia syna, pniejszego cesarza Nerona. Gnejusz Domicjusz by
czowiekiem okrutnyreM~.Qieuczciwym, o bardzo zej sawie w Rzy-
mie. Gdy urodzi sifrSN.erQ.Crmia powiedzie (Swetoniusz Nero 6),
e: z takiego zwizku, jak jego i Agrypiny, mogto przyj na wiat
tylko co bardzo nikczemnego i zgubnego dla p/3$tiQ/a. Rzeczywi-
cie ^Ajjrypina ju za panowania swego brata (KaljguN)zapisaa si
niewietnie w pamici Rzymian. Na~pbcztklJ"panowalhTa"wszystkie
trzy jego siostry byy wczane przez cesarza do wszystkich uroczys-
tych momentw, dowodw czci, czsto wystpowaa formua cesarz
i jego siostry. Najukochasz bya Druzylla, ale wedug opinii
rzymskiej, przekazanej przez wszystkie rda historiograficzne,
Gajusz Cezar wspy ze wszystkimi trzema, a Agrypin i Liwill
ustpowa nawet czasem swoim przyjacioom. Kasjusz Dio (LIX
223
22) i Tacyt {Roczniki XIV 2) podaj^ e kochankiem Agrypiny by
take jej szwagier, m Druzylli (Marek Emiliusz Lepidu
Znowu nie moemy by pewnCTfe^^yTT^fzll1izlcn prawdy,
a ile powtrzenia pomwie z krgu elity rzymskiej. Najmodszy
z rodzestwa, Kaligula, z wielk czci odwiz prochy swojej matki,
Agrypiny Starszej, z miejsca jej wygnania na uroczysty pogrzeb do
Rzymu a serdeczne zajcie si siostrami mona te wytumaczy
chci wynagrodzenia im krzywd z okresu niechci do nich
Tyberiusza. M Druzylli, Marek Lepidus, by ulubiecem Kaliguli,
ktry go przeznaczy na swego zastpc. Zblienie si Agrypiny do
Lepidusa nastpio zapewne po mierci Druzylli i znajduje wystar-
czajce uzasadnienie w ambicjach Agrypiny zamierzaa polubi
ewentualnego nastpc Kaliguli.
Wielkie dni Agrypiny z pierwszych lat panowania Kaliguli
skoczyy si rycho. Po mierci swojej ukochanej Druzylli Kaligula
zerwa zwizki z pozostaymi siostrami. Kiedy w 90 r. Marek
Lepidus wypad z ask cesarza i zosta oskarony o zdrad i spisek
przeciwko wadzy, obie siostry Kaliguli zostay obwinione o cudzo-
stwo oraz udzia w spisku i zesane na wyspy pontyjskie. Zagrozi
im nawet Kaligula, e oprcz wysp posiada rwnie i miecze.
Z tego te zapewne okresu pochodz blisze zwizki Agrypiny
z Ofoniuszem Tygellinem, ktry zosta zesany w 40 r., oskarony
o cudzostwo z Agrypin. Nie jest wykluczone, e Kaligula mia
uzasadnienie dla wystpienia przeciwko Lepidusowi. Po pierwszych
kilku miesicach normalnego penienia wadzy, rozpocz si okres
zupenie szaleczych dziaa modego cesarza, ktre budziy coraz
wikszy strach i coraz wikszy opr w grupie senatorskiej. Lepidus,
predestynowany na nastpc, mg rzeczywicie zmierza do
dokonania zamachu stanu opierajc si na armii nadreskiej,
a wanie przebywa wraz z Kaligula i obiema jego siostrami
w Moguntiacum (Moguncja), kiedy zosta nagle zatrzymany i stra-
cony. Agrypinie kaza Kaligula osobicie dostarczy urn z prochami
Lepidusa do Rzymu.
Z wygnania odwoa Agrypin dopiero cesarz Klaudiusz w 41 r.,
m jej ju wtedy nie y, wic powtrnie wysza za m za Gajusza
Pasjena Krispusa. Wedug Swetoniusza (Gaiba 5) usiowaa przed-
tem skoni do maestwa ze sob Galb, przyszego cesarza,
jeszcze za ycia jego pierwszej ony Lepidy. A na pewnym zebraniu
224
kobiecym zostaa zelona sownie, a nawet czynnie przez matk
Lepidy. Nie zdobya te Galby po mierci jego ony. Maestwo
z Pasjenem Krispusem nie byo na miar ambicji Agrypiny. W 44 r.
piastowa drugi raz konsulat i by czowiekiem bardzo bogatym. Nie
mia te wasnych dzieci, mg wic wspiera Nerona. Ale szans
Nerona jako nastpcy na tronie cesarskim, mimo popularnoci
wrd ludu, ktrej obawiaa si Mesalina, byy niewielkie
Klaudiusz mia wasnego syna Brytanika.
Agrypina czekaa cierpliwie na upadek Mesaliny, zjednaa sobie
wedug rde jako kochanka jednego z bardzo wpywowych
wyzwolecw Klaudiusza, Pallasa. Wasnego ma pozbya si
podobno trucizn, uzyskujc wolno i na dodatek odziedziczony
po nim majtek i przy pomocy Pallasa zwyciya inne kandydatki
do maestwa z cesarzem. Zreszt bya bardzo pikna, a Klaudiusz
mia chyba sabo do kobiet o silnej osobowoci. Przeszkod
w postaci zbyt bliskiego pokrewiestwa, podlegajcego w Rzymie
zarzutowi kazirodztwa, usunito uchwa senatu. Wedug Sweto-
niusza (Klaudiusz 26) Agrypina namwia pewnych senatorw,
aby na najbliszym posiedzeniu senatu postawili wniosek, e naley,
jakoby dla najpowaniejszych wzgldw pastwowych, zmusi
cesarza do zawarcia maestwa i da pozwolenie wszystkim innym
na tego rodzaju maestwa, ktre dotychczas uwaane byy za
niemoralne.
Dzie po tej uchwale senatu w 49 r. Agrypina zostaa on
Klaudiusza. Wedug Tacyta (Roczniki XII 5) pomysodawc takiego
zaatwienia sprawy by Witeliusz, przedtem zausznik Mesaliny,
pragncy zjedna sobie wzgldy Agrypiny. To on upewniwszy si,
e Klaudiusz podporzdkuje si uchwale senatu, przeprowadzi
spraw. Agrypina staraa si te wyjedna maestwo crki Klau-
diusza Oktawii ze swoim synem Neronem. Zarczony przedtem
z Oktawi Sylanus zosta oczerniony przed Klaudiuszem, wyrzucony
z senatu i zoony z urzdu. Popeni samobjstwo w dniu zalubin
Klaudiusza i Agrypiny. Potem Agrypina zdoaa doprowadzi do
zarczyn Nerona i Oktawii, wyrwnujc w pewnej mierze pozycj
swego syna i syna Klaudiusza.
Bardzo umiejtnie Agrypina zdoaa usun z dworu ludzi
najbliszych Mesalinie i wprowadzi swoich. Przede wszystkim
zdoaa przeprowadzi odwoanie z wygnania filozofa Seneki, ktry
15 Kobiety antyku
225
pad by ofiar Mesaliny, i powierzy mu wychowanie swego syna.
Zapewne dziaaa tu te ch zapewnienia Neronowi naprawd
dobrego wychowawcy. Z funkcji prefektw gwardii pretoriaskiej
zostali usunici dwaj dawni zausznicy Mesaliny, a funkcj t jako
jedyny prefekt otrzyma Afraniusz Burrus. Agrypina pozbya si te
szybko dwch ulubionych naonic Klaudiusza, ktre przyczyniy
si do zguby Mesaliny.
W 50 r. przy pomocy Pallasa uzyskaa u Klaudiusza ado-
ptowanie przez niego Nerona, ktry w ten sposb zrwna si
w prawach z jego synem naturalnym. Neron w wieku lat trzynastu
w 51 r. zosta z honorami przyjty przez senat. Agrypina otrzymaa
przydomek Augusta, po raz drugi przyznany cesarzowej za ycia,
a po raz pierwszy za ycia ma. Zapewniwszy sobie poparcie
dowdcy gwardii pretoriaskiej, zwizawszy Nerona z domem
Klaudiuszw, Agrypina moga liczy, e jej wadza bdzie utrwalona
ona cesarza miaa szans kontynuowa swe wpywy jako matka
cesarza. Zachowywaa lojalno wobec tych, ktrzy jej pomogli.
Kiedy Witeliuszowi oskaronemu o obraz majestatu grozia kara
mierci, zdoaa wyjedna u cesarza zamian jej na wygnanie.
Niezmordowanie dya do zapewnienia Neronowi nastpstwa
tronu doprowadzia do przyznania mu togi mskiej przed
osigniciem wieku, przed czasem konsulatu, tytuu ksicia mo-
dziey. W jego imieniu dawano gratyfikacje onierzom i rozdzielano
dary wrd ludu. Podkrelano strojem przy okazjach publicznych
starszestwo Nerona w stosunku do Brytanika. yczliwych Bryta-
nikowi usuwano. Kiedy przy spotkaniu na powitanie przez Nerona
po imieniu, Brytanik odpowiedzia nazywajc Nerona Domicjuszem
(po ojcu), a nie Klaudiuszem (po ojcu adoptywnym), Agrypina
pobiega na skarg do cesarza, e w paacu odrzuca si adopcj
uznan przez senat. Klaudiusz odesa wychowawcw Brytanika,
a przyj poleconych przez Agrypin. Sama Agrypina korzystaa
z najwyszych zaszczytw: oddawano jej cze bosk w miastach
Wschodu, jak Mitylena czy Efez, poruszaa si w Rzymie pojazdem,
jej audiencje byy zapisywane w aktach dworu cesarskiego.
Miaa jednak Agrypina wrogw na dworze. Ten sam wy-
zwoleniec Klaudiusza, ktry doprowadzi do zguby Mesaliny, gdy
jej zachowanie zagrozio powadze cesarza Narcyz, doprowadzi
do zblienia Klaudiusza z Brytanikiem, a ochodzenia stosunkw
226
z Agrypin. Agrypina bya szybsza, korzystajc z krtkotrwaej
nieobecnoci Narcyza w Rzymie,s6trua ma zdobytym u znanej
trucicielki Lokasty rodkiem, ktry wmieszaa do potrawy z grzybw.
Taki jest przekaz Tacyta i Swetoniusza. Wedug Tacyta trucizna nie
zadziaaa jak naley i sprowadzony lekarz wsczy cesarzowi
dodatkow pirkiem, ktre wprowadzi do garda pod pozorem
spowodowania wymiotw. Moe to wszystko prawda, a moe
jeszcze jedno pomwienie i Klaudiusz umar naturaln mierci.
W kadym razie [Agrypina sw] cel osigna, bo Neron zosta
obwoany cesarzem przez" gwardi pretoriask i uznany przez
senat. 0 Brytaniku niebyo "mowy. Te zmiany nie wyszy jednak
Agrypinie na dobre. Wprawdzie szybko usuna Narcyza a Neron
pocztkowo okaza si wdzicznym synem. Nazywa j oficjalnie
najlepsz matk", uczestniczya w obradach senatu, kiedy zebrania
odbyway si w paacu, braa udzia w oficjalnych audiencjach
Nerona i nie miaa zamiaru rezygnowa z wadzy, jaka jej przypada
za Klaudiusza. Neron zacz si buntowa. Pierwszym wyranym
aktem buntu byo usunicie Pallasa z urzdu. Wprowadzeni przez
Agrypin na dwr cesarski Seneka i Burrus, przeraeni jej bez-
wzgldnoci, popierali raczej prby Nerona uzyskania niezaleno-
ci. Okaza si on jednak nieodrodnym synem swojej matki. Kiedy
zagrozia mu zdradzeniem Brytanikowi szczegw objcia tronu
przez Nerona po prostu otru Brytanika. Agrypina stopniowo
zostaa pozbawiona swoich przywilejw, a wreszcie nawet prawa
mieszkania w paacu. Prbowaa zbliy si do synowej i uzyska
jej poparcie, ale ju wtedy agodn Akte jako przyjacik
Nerona zacza odsuwa Poppea Sabina. rda wrogie Agrypinie
przypisuj jej nawet bezskuteczn prb kazirodztwa z synem.
Skoro tylko widoczny si sta spadek wpyww Agrypiny,
odezwaa si natychmiast ywiona do niej wrogo. Dwie kobiety
z dawna wrogie Agrypinie zdecydoway si donie NeronowL e
matka, obraona, postanowia wynie na tron cesarski Rubelliusza
Plauta, od strony matki pochodzcego od Augusta podobnie jak
Neron, zawrze z nim maestwo i znw uzyska wadz w pas-
twie. Byy to Julia Sylana, ktr Mesalina pozbawia ma, Syliusza,
a Agrypina odstraszya od maestwa z ni innego modego
czonka stanu senatorskiego. Agrypina bya dawniej z Sylan
w przyjani, szo jej o to, eby ewentualny m nie zawadn
227
majtkiem Sylany, ktry mgby przy bezpotomnej jej mierci
przypa cesarzowi. Drug kobiet bya stryjenka Nerona Domicja,
ktra rywalizowaa z Agrypina o wpywy. Wyzwoleniec Domicji,
ulubieniec Nerona, aktor Parys, donis o rzekomym spisku Nero-
nowi, ktry przeraony chcia zaraz straci i Plauta, i swoj matk.
Zatrzyma go jednak Seneka i wraz z Burrusem przekonali cesarza,
e naley wysucha Agrypiny. Na przesuchanie uda si Burrus
z Senek, a wiadkami byli take wyzwolecy. Agrypina jednak
oburzona powoaa si na mio macierzysk i na wszystko, co
zrobia, by zapewni Neronowi wadz. Bezdzietna Sylana nie
moe tego zrozumie, bo rodzicielki nie zmieniaj tak swych
dzieci, jak nierzdnica swych gachw (Tacyt Roczniki XIII 21).
Zadaa rozmowy z synem i, cho jemu nie wypominaa swych
przysug, osigna jednak kar dla donosicieli i nagrody dla swych
przyjaci.
Obawa Nerona przed matk i niech do niej wzrastay.
Postanowi si jej pozby, ale z zachowaniem pozorw przypadku.
Nie wchodzia wic w gr trucizna, bo po mierci Brytanika
w podobnych okolicznociach od razu posdzenie padoby na
Nerona, z tych samych wzgldw nie wchodzio w gr jawne
morderstwo przez nasanych zabjcw. Pomg Neronowi jego
dawny wychowawca, wyzwoleniec Anicetus, odsunity przez
Agrypin na rzecz Seneki. Anicetus by w tym czasie dowdc floty
rzymskiej w Misenum. Zaproponowa skonstruowanie statku, w kt-
rym jedna cz musiaaby odpa przy uderzeniu fali, Agrypina
znalazaby si w wodzie, a rzecz wygldaaby na wypadek. I tak
zrobiono. A e Poppea para do maestwa, ktremu przeciw-
stawiaa si Agrypina, plan Anicetusa zosta przyjty. Udajcy si
na obchody wita Minerwy do Baj, na wybrzeu morskim, Neron
zaprosi tam na spotkanie matk. Rozpuci wieci o chci pogo-
dzenia si z matk, odegra rol czuego syna i odesa Agrypin do
jej willi owym specjalnym statkiem.
Zbieg okolicznoci spowodowa, e Agrypina wysza z zamachu
ywa, zgina jej suka, ktra si za Agrypin podaa, liczc, e to
j wyratuje z wypadku, bo bd ratowa przede wszystkim matk
cesarza. Agrypina, pena podejrze, milczaa i przeya. Domylia
si jednak, kto by inicjatorem zamachu. Zawiadomia wic syna, e
wysza cao z cikiego wypadku z aski bogw a na jego szczcie
228
i prosi, eby si o ni nie niepokoi i na razie do niej nie przyjeda,
bo potrzebny jest jej spokj (Tacyt Roczniki XIV 6-8). Neron wpad
w panik, obawiajc si zemsty Agrypiny. Wezwa na narad
Senek i Burrusa. Wedug Tacyta obaj chyba uznali, e trzeba
uprzedzi Agrypin w dziaaniu. Burrus jednak, zapytany przez
Senek, czy mona uy onierzy gwardii pretoriaskiej, powiedzia,
e pretorianie zobowizani wobec caego domu Cezarw i pomni
Germanika, nie odwa si na aden okrutny czyn wobec jego
crki; niech Anicetus wykona to, co przyrzek. Wysannika Agrypiny
zwizano rzuciwszy mu przedtem miecz, aby stworzy wraenie
zamachu na ycie Nerona, a Anicetus ze swoimi onierzami
zamordowa Agrypin.
Ta ambitna kobieta umara godnie, do koca udajc, e nie
wierzy w zbrodni syna. I susznie chyba scharakteryzowa Tacyt
Agrypin, gdy zostaa on Klaudiusza {Roczniki XII 7): Odtd
przybrao pastwo inn posta: wszystko suchao kobiety, ktra
z pastwem rzymskim nie igraa wrd kaprysw jak Mesalina, lecz
zaprowadzia cis i jakby msk niewol; publicznie wystpowaa
z powag, a czciej z dum; w domu nie byo adnych bez-
wstydw, chyba e to tego interes jej wadzy wymaga. Niezmierna
jej dza zota tym bya upozorowana, e jakoby si podpory dla
rzdw szukao^
Agrypin zgubio to, e nie umiaa si rozsta z wadz, gdy
cesarstwo przeszo pod rzdy jej syna zamiast ma. Panowanie
Nerona zakoczyo rzdy dynastii julijsko-klaudyjskiej. Dynastia
Flawiuszy nie przetrwaa dugo i panowanie przeszo do dynastii
Antoninw, w ktrej tron obejmowali nastpcy z adopcji wybie-
rani spord najlepszych. Na szczcie dla cesarstwa oprcz
Antonina Piusa aden z cesarzy adoptywnych nie mia wasnego
syna. Nie spotykamy wic w Rzymie a do koca II w. ambitnych
on i matek walczcych o wadz dla swych dzieci, cho cesarzowe
dynastii Antoninw, jak Plotyna ona Trajana, czy obie Faustyny
ona Antonina Piusa i ona Marka Aureliusza byy kobietami
o wietnych umysach i wielkiej kulturze.
W 197 r. zyska tron w Rzymie Septymiusz Sewer, pochodzcy
z Leptis Magna w Afryce. Panowanie zawdzicza armii, ktra mu
zapewnia zwycistwo w walce z innymi pretendentami do wadzy
po mierci Kommodusa, ostatniego z dynastii Antoninw. Zarwno
229
7\
o
Septymiusz Sewer, jak i jego synowie i nastpcy dbali przede
wszystkim o armie rzymskie stacjonujce w rnych prowincjach.
Dynastia ta zmienia te w znacznym stopniu obyczaje elity rzymskiej
wprowadzajc znacznie wicej ni poprzednicy elementw wschod-
niej kultury i religii. Przyczyniy si do tego w powanej mierze
Julia Domna, ona cesarza Septymiusza Sewera, a potem jej siostra
Julia Maesa, babka Heliogabala. Septymiusz Sewer by czowiekiem
przesdnym, wierzcym w sny i horoskopy z gwiazd. Nie byo to
zjawisko wyjtkowe. Wielu cesarzy rzymskich utrzymywao nad-
wornych astrologw, a wiele take oskare o obraz majestatu"
cesarza, uosabiajcego majestat ludu rzymskiego, wynikao z po-
dejrze o zasiganie informacji o horoskopie panujcego cesarza.
A koczyy si zwykle te oskarenia wyrokami mierci.
Ot Septymiusz Sewer na dugo przed objciem wadzy
miewa sny, interpretowane czsto jako przepowiadajce wielk
przyszo. Kiedy by namiestnikiem prowincji rzymskiej Galii
Lugdunensis (Galia pd. ze stolic w dzisiejszym Lyonie) straci
on i rozglda si za nastpn, szuka kandydatki o odpowiednim
horoskopie, tak przynajmniej podaje tradycja staroytna przekazana
w rdle, ktrego wiarygodno jest co prawda stale przedmiotem
dyskusji, mianowicie w tzw. Historykach cesarstwa rzymskiego.
W yciorysie Sewera (3, 8) jest wzmianka: Gdy po mierci ony
chcia poj drug, badai horoskopy narzeczonych, sam bdc
take biegym astrologiem; kiedy usysza, e w Syrii znajduje si
kobieta, ktrej horoskop przepowiada maestwo z krlem, stara!
si poj j za on; bya to rzeczywicie Julia, ktr zdoby dziki
wstawiennictwu przyjaci (tum. H. Szelest).
Wydaje si jednak, e w rzeczywistoci Septymiusz Sewer
doszed do swej wiedzy o horoskopie przyszej maonki nieco
inaczej. W kocu panowania Marka Aureliusza by Sewer dowdc
legionu stacjonujcego w Syrii i wtedy zapewne wszed w kontakt
z rodzin Basjanusa, kapana soca z Emesy w Syrii Apamene nad
Orontem. Przysza maonka Sewera Julia Domna bya crk
tego kapana. Wprawdzie niektre rda staroytne przypisuj jej
pochodzenie z ludu, ale informacje innych oraz analiza imienia
Basjanus wskazuj raczej, e bya ona potomkini dawnej samo-
dzielnej dynastii rzdzcej tym terytorium do panowania cesarza
Domicjana. Moliwe, e wtedy zamiowany w astrologii Sewer
230
dowiedzia si o horoskopie pniejszej Julii i przypomnia sobie
o tym przygotowujc drugie swoje maestwo.
Zalubiny nastpiy prawdopodobnie w 185 r., pniejszy
cesarz Karakalla urodzi si w Lugdunum (Lyon) zapewne w 186 r.,
jego modszy brat Geta ju w Rzymie w 189 r. Obaj otrzymali
bardzo staranne wychowanie. Septymiusz mia te dwie crki, nie
wiadomo czy z pierwszego, czy z drugiego maestwa. Septymiusz
Sewer przeprowadzi swoj wasn adopcj do rodu Antoninw,
nawizujc w ten sposb do dynastii cesarzy adoptywnych, w zwi-
zku z czym take jego synowie, a zarazem Julii Domny cioteczni
wnukowie, otrzymali rodowe nazwiska Antoninus Aureliusz lub
Aureliusz Antoninus.
Julia Domna zapisaa si w pamici staroytnych jako kobieta
0 bardzo silnej osobowoci i ogromnej kulturze. Zdaje si nie
ulega wtpliwoci, e wpyw jej na ma by bardzo duy i dotyczy
take spraw pastwowych, a przede wszystkim sfery, ktr dzi
nazwalibymy polityk kulturaln. Wpyw ten rozszerza si chyba
na cae pastwo. adna inna chyba cesarzowa rzymska nie figuro-
waa na tylu inskrypcjach i monetach w rozmaitych okresach jej
ycia. Otrzymaa te ogromn liczb innych dowodw czci wyraa-
jcych si w przyznanych jej tytuach miaa tytu matki wojska,
jak z jej poprzedniczek cesarzowa Faustyna Modsza, ale figuruje
te jako matka cesarzy [Karakalli i Gety] / wojska, a po mierci Gety
1 jego potpieniu, jako matka cesarza, wojska, senatu i ojczyzny.
Niebawem jednak wyrs na dworze grony i ambitny rywal do
aski cesarskiej. By to dowdca gwardii Gajusz Fulwiusz Plauc-
janus. Pochodzi on take z Afryki, by moe nawet krewnym, albo
przyjacielem Sewera z czasw modoci i temu zapewne naley
przypisa jego szybk i niezwyk karier. To on te zapewne by
twrc oskarenia Julii Domny o cudzostwo i udzia w spisku
przeciwko cesarzowi."Sewer onzatrzyma, do sdu nie dopuci,
ale oczywicie jej pozycja osaba, a Plaucjanus zyskiwa coraz
wikszy wpyw na cesarza. Udao mu si nawet doprowadzi do
maestwa swojej crki Plautylli z nastpc tronu Karakalla.
Osign to mimo niechci nie tylko Julii Domny, ale take Karakalli,
ktry ze swoj on od pocztku nie chcia mie nic wsplnego.
Jak podaj rda, wanie owa chwilowa przynajmniej prze-
grana w rywalizacji z Plaucjanem i uczucie zagroenia skoniy
231
cesarzow do szukania pociechy w studiach filozoficznych. Sp-
dzajc cae dnie w otoczeniu sofistw, stworzya na dworze rodzaj
salonu literackiego, do ktrego uczestnikw nalea take wspomi-
nany tu wielokrotnie historyk Kasjusz Dio i Filostratos, autor ywotu
Apolloniusza z Tjany i wielu wczesnych mylicieli i pisarzy.
Szczeglny rozwj tych k intelektualnych wok Julii Domny
zaznaczy si nieco pniej, po mierci Sewera i w czasie tragicznej
walki midzy ich synami Karakall i Get. Nieaska Julii Domny
trwaa okoo trzech lat, w 204 r. bya ju bowiem obecna, pierwszy
raz to si cesarzowej zdarzyo, podczas zawodw zwizanych
z przeomem wiekw. A w roku nastpnym przyszed koniec
Plaucjanusa. rda przedstawiaj bardzo barwnie przebieg jego
katastrofy, nasza jednak bohaterka nie braa w tym udziau, nie
miejsce wic tu na przytaczanie tego opisu. W kadym razie
Plaucjanus zosta oskarony o zdrad stanu i stracony.
Wzrastajce jednak niesnaski midzy Karakall i Get stay si
rdem dalszych nieszcz Julii Domny. W ostatnich latach ycia
Septymiusz Sewer usiowa doprowadzi do zgody midzy synami,
ale niech Karakalli do Gety wzmagaa si z wiekiem. W 208 r.
wyruszy Septymiusz do Brytanii zabierajc ze sob synw. ywi
cigle nadziej doprowadzenia do zgody midzy nimi. Kiedy jednak,
umierajc w Brytanii w 211 r., pozostawi ich obu jako swoich
nastpcw wsplnie wadajcych pastwem, nie wryo to niczego
dobrego. Zgoda ich trwaa do uroczystego pogrzebu ojca. Po tym
zaczy si znw wanie.
Wedug Herodiana (IV 3) Julia Domna zaproponowaa im
wreszcie podzia pastwa midzy nich, by pooy kres swarom
o kade zarzdzenie, kad nominacj. W kocu jednak do tego nie
doszo, bo w momencie uzgadniania podziau matka ich roz-
pakaa si, e i j trzeba przeci na p, by kady z synw by
rwno nadzielony. Inne rda milcz o projekcie podziau pastwa,
nie jest wic pewne, czy przekaz Herodiana jest godny zaufania.
W kadym razie odbija nastroje w Rzymie podzielonym na dwa
stronnictwa. Wreszcie Karakall, ktrego rda przedstawiaj jako
znacznie bardziej agresywnego i brutalnego ni Geta, namwi
matk, by ich obu do siebie zaprosia dla zawarcia zgody.
W momencie wyznaczonym na spotkanie kilku podoficerw
Karakalli zamordowao Get w objciach matki, u ktrej usiowa
232
si schroni. Julia Domna zostaa opryskana krwi syna, a nawet
zraniona w rk przy prbie ochronienia Gety. Geta mia dwadziecia
trzy lata zaledwie. Nieszczliwa matka nie moga nawet objawi
swego alu. Obserwowano j bacznie, a wiedziaa, e Kornificj,
crk Marka Aurelego, spotkaa mier tylko dlatego, e jej zoya
kondolencje z powodu mierci syna. Musiaa udawa, e cieszy si
z powodu uratowania si Karakalli wobec zamachu na jego ycie.
Taka bowiem bya oficjalna wersja wypadkw przedstawiona przez
Karakall wobec wojska i ludnoci Rzymu.
Wedug wikszoci rde Julia Domna wobec tych wypadkw
chronia si uciekajc w zajcia intelektualne. Interesowaa si te
coraz bardziej yciem religijnym wprowadzajc do wiele elemen-
tw religii wschodnich, szczeglnie kultu soca. Zreszt przez
pozostae jeszcze sze lat panowania Karakalli stosunki midzy
nim a Juli Domn ukaday si niele. Po pierwszym okresie
terroru wobec zwolennikw zamordowanego brata, a ogromnych
nagrd dla gwardii, armii itd. nastay nieco spokojniejsze czasy
w duej mierze za spraw Julii Domny. Mody cesarz zgodnie
z zaleceniem swego ojca dba przede wszystkim o armi, interesowa
si wycigami wozw, walkami gladiatorw. Panowanie jego jest
znane przede wszystkim ze wzgldu na ustaw nadajc prawa
obywatelstwa rzymskiego prawie wszystkim mieszkacom imperium
rzymskiego (tzw. constitutio Antoniniana). Chtnie wic chyba
sucha rad matki w sprawach oglnych, cho nie ulega czsto jej
woli w poszczeglnych sprawach. Ciar administracji, korespon-
dencji z zadowoleniem zostawia matce. Julia Domna cenia wadz,
odzyskaa za spraw syna wpyw na pastwo, ktry utracia, kiedy
Plaucjanus sta si pierwszym doradc Septymiusza. Kiedy Karakalla
odbywa wypraw na wschd, po roku 214 Julia Domna zatrzymaa
si w Bitynii. To ona obja zarzd pastwem, zaatwiaa wszystkie
podania do cesarza i decydowaa o pismach urzdowych. Pisma do
senatu w Rzymie, gwnie sprawozdania z przebiegu wyprawy do
Armenii i Partii przesyane byy w imieniu Julii Domny, cesarza
i jego wojska.
W drodze z Edessy do Karr, w kwietniu 217 r. Karakalla zosta
zamordowany, prefekt jego gwardii Makrynus obwoa si jego
nastpc. Kiedy wie ta dotara do Antiochii, gdzie przebywaa
Julia chciaa ona odebra sobie ycie nie tyle jak pisze Dio Kasjusz
233
z rozpaczy po stracie syna, ile z obawy utraty swej pozycji
w pastwie. Ale kiedy dostaa czoobitny list od Makrynusa
i pozostawiono jej wszystkie oznaki godnoci i wart honorow
znw odya. Makrynus jednak spostrzeg si, e ta ambitna
i utalentowana kobieta ywi moe zamiar objcia penej wadzy
nad pastwem i kaza jej, ju bez uprzejmoci, opuci Antiochi.
Do Rzymu nie moga i nie chciaa wrci. Bya ju od duszego
czasu cierpica, przyspieszya mier godwk. Herodian dopuszcza
wtpliwo czy zagodzenie si Julii Domny byo dobrowolne czy
moe wymuszone.
Makrynus niedugo cieszy si wadz. Siostra Julii Domny
Julia Maesa, jej crka Soemias zdoay przecign wojsko na
swoj stron, pomci mier Karakalli i odzyska wadz w pas-
twie dla wnukw ciotecznych Julii Domny najpierw Heliogabala,
po tym Aleksandra Sewera. Nie ulega wtpliwoci kobiety
z dynastii Sewerw byy kobietami wyjftyroj.
Podobnego rodzaju kobiet by(ZenobiaWadczyni Palnufy,
kobieta, ktra zdoaa faktycznie panowa rtacf podleg Rzymowi
czci Bliskiego Wschodu. Bya ona on wadcy Palmiry Odenata,
ktrego pene nazwisko Septymiusz Odenatus daje podstawy do
przypuszczenia, e rodzina Odenata obywatelstwo rzymskie za-
wdziczaa Septymiuszowi Sewerowi. Do czasw Odenata Palmira
bya skromn osad na pustyni, w drugiej poowie III w. n.e. ta
osada wyrasta do potgi gospodarczej, militarnej i kulturalnej na
okres okoo pidziesiciu lat. Nie tu miejsce na zastanowienie si
nad rnymi czynnikami, ktre wpyny na nagy rozkwit Palmiry.
Byy one zoone: zapewne i klimatyczne, i szczliwe pooenie na
skrzyowaniu drg, i sytuacja polityczna w tym okresie miay
ogromne znaczenie, a niema rol odegray talenty dyplomatyczne
i militarne Odenata oraz jego nastpczyni, wdowy po nim, Zenobii.
Zapewne podczas wyprawy Septymiusza Sewera na wschd
w latach 198-201 ksita palmirescy w nagrod za lojalno
otrzymali obywatelstwo rzymskie i nazwisko Septymiusz. Sep-
tymiusz Sewer take wprowadzi na szersz skal oddziay pal-
mireskie do armii rzymskiej. Wpyno to niewtpliwie na pniejszy
rozwj palmireskiej siy militarnej a take na romanizacj kulturaln
tego kraju. Pierwszy jednak Septymiusz Odenat, ktry za pomoc
okazan Septymiuszowi Sewerowi otrzyma zaszczytny tytu sena-
234
tora z okreleniem clarissimus przysugujcym najwyszej grupie
Rzymian, zosta potem stracony przez namiestnika Syrii za intrygi
przeciwko Rzymowi. Znacznie zrczniejszym dyplomat okaza si
jego imiennik, twrca potgi Palmiry panujcy w latach 258-266
n.e. Kiedy pojawia si jego imi w inskrypcjach w 258 r. ma on ju
przydomek clarissimus poczony z oznaczeniem przynalenoci do
grupy z uprawnieniami byych konsulw, a co waniejsze jest
okrelany jako pan {dominus wadca) Palmiry.
W 260 r. sytuacja Rzymian na Wschodzie pogorszya si nagle
w zwizku z agresj krla Persji Sapora. Udao mu si dotrze a
do Antiochii i, rzecz niespotykana dotd, wzi do niewoli cesarza
Waleriana. Odenat mg przyczy si do zwyciskiego Sapora lub
zosta po stronie Rzymu. Przez pewien czas zachowa neutralno.
Niektre rda podaj nawet, e prbowa porozumie si z Sapo-
rem, ale Sapor nie przyj jego awansw. Odenat stan po stronie
Rzymu, po stronie cesarza Galliena. Pobi wojska Sapora w ich
odwrocie do Persji i po tym zwycistwie przyj tytu krla Palmiry.
Nastpio pasmo sukcesw Odenata, ktremu Gallienus zajty
przywracaniem caoci imperium na zachodzie zostawi woln rk
na Wschodzie, nadajc mu tytu dowdcy wojsk rzymskich na
Wschodzie. Wadza militarna na ogromnym terenie dostaa si wic
w rce krla Palmiry, pozostajc wasalem Rzymu Odenat wzmocni
niebywale znaczenie Palmiry.
W kocu roku 266 lub na pocztku nastpnego Odenat pad
ofiar zamachu ze strony jednego ze swoich krewnych, jednoczenie
zapewne ze swoim starszym synem. Zabjca Meoniusz obwoa si
krlem, ale prawie natychmiast sam sta si ofiar mordu. Jest
zupenie prawdopodobne, e za jego mierci staa Zenobia, ktra
natychmiast obja wadz wesp z koronowanym na wadc
Palmiry swoim synem Waballatem. Te wsprzdy, ktre byy
naprawd rzdami Zenobii trway do roku 273. Zenobia, moliwe
e pochodzenia arabskiego lub aleksandryjskiego, podawaa si za
potomkini legendarnej krlowej Semiramidy i kazaa si nazywa
now Kleopatr. Bya kobiet bardzo pikn, ale znakomicie te
znoszc trudy wojenne. Towarzyszya Odenatowi w jego wyprawfe"
przeciwko Saporowi, wietnie znosia dugie marsze piesze. Bardzo_
zrcznie kontynuowaa polityk swego ma. Pozostawaa w zgo-
dzie z Rzymem, nie wic si z Persj. By to znw pewnie wynik
235
niezrcznoci dyplomatycznej Sapora, a zarazem efekt umiejtnego
dziaania cesarza Galliena. Walczy Zenobia o panowanie na Wscho-
dzie, przyjmuje jednak raczej rzymskie cechy wadzy. Waballat nie
nosi tytuu krl krlw", lecz rzymski przydomek cesarzy August,
podobnie Zenobia nawet po zerwaniu z Rzymem wystpuje na
monetach jako Pia i Augusta, oboje te na monetach nosz wiece
laurowe, a nie tiary perskie. Dugoletnie suby wojskowe modziey
palmireskiej take przyczyniay si do utrzymania rzymskich form.
Porozumienie midzy Rzymem i Palmir przetrwao przez rzdy
cesarza Klaudiusza II. W tym okresie Zenobia rozszerzya wpywy
w Azji, zaja Syri i Azj Mniejsz a do Hellespontu, jej wojska
pojawiy si w Egipcie i w Aleksandrii. Palmira staa si te pod
panowaniem Zenobii orodkiem kulturalnym. Zenobia wadaa
greckim i egipskim, sabiej acin, w ktrej kazaa si ksztaci take
Waballatowi.
Na dworze Palmiry przebywali filozofowie neoplatoscy zbiegli
z Rzymu, ktrym marzyo si cigle pastwo rzdzone przez
filozofw. Do najbliszych doradcw Zenobii nalea jeden z filo-
zofw Longinus, a take chrzecijanin, cho potpiony przez dwa
synody za bdne pogldy Pawe z Samosaty, twrca sekty
paulinw. Pawe z Samosaty by biskupem Antiochii wanie
w okresie panowania Palmiry nad tym miastem, sta si poplecz-
nikiem Palmireczykw i bardzo bliskim Zenobii czowiekiem.
Doktryna Pawa z Samosaty dopuszczaa zwizki z judaizmem
a take niektrymi elementami kultw pogaskich. Zgadzao si to
z tendencjami Zenobii, dcej jak si wydaje do stworzenia religii
synkretycznej obejmujcej rnorodne wierzenia. Pawe z Samosaty
potpiony przez kolejne synody utrzyma si tak dugo, jak dugo
trwaa przewaga Palmiry, tzn. do pocztkw panowania cesarza
Aureliana, ktry postanowi przywrci powag Rzymu na terenach
Bliskiego Wschodu. Na pocztku 271 r. krl Palmiry i Zenobia
przyjli na monetach, bez zgody Aureliana, tytuy Augusty i Augusta
przysugujce cesarzom rzymskim.
Mogo to by przyjte jako zamiar uniezalenienia si od
Rzymu. W dwch wyprawach w latach 271 /272 i 272/273 Aurelian
pokona armie Zenobii i Waballata, oboje wzi do niewoli i po-
prowadzi w orszaku triumfalnym w Rzymie. Tereny zajte przez
Zenobi zostay odbite, Egipt odzyska dawn pozycj podlegoci
236
wobec Rzymu, spustoszona przez Aureliana Palmira nie odzyskaa
ju swej wietnoci. Zenobia i jej syn rycersko potraktowani przez
Aureliana dokoczyli ycia w Italii w przyznanej im willi koo Tiburu.
W dziele Historycy cesarstwa rzymskiego (Trzydziestu preten-
dentw, 30) przytoczono list Aureliana do senatu odpowiadajcy
na zarzuty, e cesarz odby triumf ze zwycistwa nad kobiet. Ci
jednak, ktrzy mnie gani nie znaleliby dla mnie do pochway,
gdyby wiedzieli, jak kobiet jest Zenobia, jak rozsdna jest
w swoich planach i konsekwentna w rozporzdzeniach, jak twarda
wobec onierzy, jak w razie koniecznoci szczodra, a bezwzgldna,
gdy surowo tego wymaga. Mog powiedzie, e jej zasug jest,
i Odenatus zwyciy Persw i zmusiwszy do ucieczki Sapora
dotar do Ktezyfonu. Mog doda, e ludy Wschodu i Egiptu tak
dalece obawiay si tej kobiety, e ani Arabowie, ani Saraceni, ani
Armeczycy nie wszczynali adnych buntw.
Jeeli doda do tego jej ogromne wyksztacenie i szerokie
zainteresowania kulturalne, trudno by chyba znale wybitniejsz
osobowo na zakoczenie przedstawiania w ostatnich dwch
rozdziaach kobiet znanych z dziaalnoci politycznej.
ROZDZIA VII
Udzia
kobiet
w yciu
kulturalnym
Ju z poprzednich rozdziaw, powiconych innym zagad-
nieniom ycia kobiet antycznych, dosy jasno wynika, e nie byy
one cakowicie odcite od bogatego ycia kulturalnego antyku.
Oczywicie i tutaj naley unika uoglnie, formuowania opinii
majcych dotyczy caego okresu antyku, caego terenu objtego
kultur greck i rzymsk czy wreszcie kobiet z wszystkich warstw
spoecznych. Niemniej jednak mona zaryzykowa twierdzenie, e
i w dziedzinie udziau w dobrach kulturalnych kobiety antyku nie
byy a tak upoledzone, jak przyjmuje si w wielu opracowaniach
dawniejszych oraz w niektrych nowszych. Wyrany jednak podzia
na spoeczno msk i spoeczno esk charakterystyczny dla
poleis greckich, a take dosy silny we wczeniejszych okresach
dziejw Rzymu, tworzy pewn specyfik ycia kulturalnego obu
tych spoecznoci. Kobiety byy bowiem wykluczone z udziau
w podstawowych formach zbiorowego ycia kulturalnego pas-
tewek greckich. Przede wszystkim nie Jaray, udziau w agonach
zawodach wszelkiego typu: poetyckich, piewaczych i sportowych,
takich jak igrzyska oTirpTjskie, nemejskie czy delfickie. Znaczenie
agonw w yciu Grekw byo tak wielkie, e ju niemoliwo
udziau w nich nie tylko czynnego, ale i biernego stawia kobiety na
bardzo dalekim planie ycia kulturalnego.
W kulturze greckiej przedstawienia teatralne miay szczegln
wag. Jest to zjawisko tak znane, e nie musz go tutaj uzasadnia.
Ot sprawa udziau kobiet w widowiskach teatralnych naley do
kluczowych zagadnie. Bardzo dugo przyjmowano za rzecz pewn,
e kobiety greckie nie uczszczay do teatru. Wiadomo, e aktorami
Jb-yli wycznie mczyni, ktrzy grali take role kobiece. Wszystko
wskazywao na to, e kobiety nie stanowiy nawet niewielkiej czci
widowni teatralnej. Wspczesna literatura naukowa wysuna jednak
pewne wtpliwoci odnonie tej tezy. Skrztnie zebrano wzmianki
w dramatach i w pismach filozofw ateskich, ktre pozwalaj sdzi,
e kobiety byway czasem w teatrze w miejscach oddzielonych,
zapewne pooonych wyej i dalej od sceny. Pewnoci tu mie na razie
nie moemy. Jeeli nawet dopuszczone byy do widowni teatralnej, to
na pewno nie byo to obyczajem powszechnym i masowym.
Istniay jeszcze dwie instytucje w miastach greckich, ktre
odgryway du rol w yciu kulturalnym, a do ktrych na pewno
kobiety nie miay dostpu. Jedn z nich byo gimnazjum, w ktrym
240
CXJOjOU.> cp . C w
chopcy ksztacili si do wszechstronnie, gdzie zawizyway si
przyjanie i wsplne zainteresowania. Dziewczta do takich instytucji
wstpu nie miay, jeeli nawet je ksztacono, to w domu,jnie syszymy
najDgl^o szkoach dla dziewczt. Tylko w niektrych pastwach
Idoryckich, jak Sparta, dziewczta byy wychowywane w sposb
zbliony do wychowania chopcw, tzn. otrzymyway jak bymy
to dzi nazwali wychowanie fizyczne, ale wanie w Sparcie
i pastwach o podobnej tradycji w wychowaniu chopcw take nie
dbano o wyksztacenie w zakresie szerokich zjawisk kultury.
Wreszcie instytucj, w ktrej zarwno w Grecji, jak i w Rzymie
kwito take ycie umysowe bya ania. I tutaj oczywicie, w Grecji,
kobiety wstpu nie miay.
Wspominaam ju wyej o wyranym rozdziale ycia towarzys-
kiego, a w ywych orodkach twrczych, jak Ateny, owe uczty,
sympozja byy wanym elementem ycia kulturalnego. Wrd
znanych nam z imienia kobiet elity greckiej nie brak jednak postaci
0 wysokim poziomie kulturalnym, nie brak ich take wrd twrcw
poezji, spotykamy znane malarki i piewaczki. Mniej wiemy o yciu
kulturalnym spoecznoci kobiet jako caoci, sam fakt jednak
istnienia kobiet czynnych w tej dziedzinie, choby nawet opisywa-
nych wyej niektrych heter, skania do skrztnego poszukiwania
1 rozwaenia nikych nawet na ten temat wzmianek. I to od razu
trzeba zwrci uwag na bardzo wane zjawisko staroytnoci
na istnienie zwizkw, wit i obrzdw dostpnych wycznie dla
kobiet. Nawet w Rzymie, gdzie spoecznoci mczyzn i kobiet byy
~w okresie klasycznym mniej ostro rozdzielone ni w Grecji, istniay
co prawda nieliczne kulty i obrzdy wycznie kobiece.
Nie znamy dokadnie owych kobiecych zwizkw i obrzdw
z terenu Grecji, nie byy one dobrze znane wspczesnym im
mczyznom, a to oni przecie s autorami przytaczajcej wikszoci
naszych rde. Nawet jednak z nikych wzmianek i fragmentw
utworw kobiet mona sobie wytworzy oglny obraz owego
kobiecego ycia kulturalnego.
W Sparcie dziewczta podobnie jak chopcy przechodziy przez
obrzdy inicjacji (wprowadzenia) w obowizki ycia dojrzaego.
Jeli chopcw w Sparcie obowizywao kilka faz inicjacji w kolej-
nych przedziaach wieku, to dziewczta, jak si wydaje, spod opieki
dziewiczej bogini Artemidy przechodziy w gesti Heleny i po
16 Kobiety antyku
241
odpowiednich obrzdach uwaane byy za dojrzae do maestwa.
W Sparcie wic owe obrzdy dostpne wycznie dla kobiet
i czce si z nimi wsplne przygotowanie w grupach daway
dziewcztom moliwo udziau w korzystaniu z dbr kultury
podobnych do tych, z ktrych korzystali chopcy.
Na innych terenach wiata greckiego istniay rwnie zwizki
i kulty religijne wycznie kobiece, niedostpne dla mczyzn.
Wydaje si, e byy one zwykle powizane z kultami bstw
opiekujcych si podami rolnictwa. Niektrzy badacze religii
dopatruj si tutaj reliktw czasw, kiedy mczyni zajmowali si
polowaniem czy rybostwem, kobiety za upraw ziemi. Moe si
to wywodzi take z kultw bstw podnoci.
lady istnienia takiego zwizku na terenie pastwa spartas-
kiego przetrway w utworach poety lirycznego z koca VII w. p.n.e.
Alkmana. Wczesna poezja grecka zachowaa si fragmentarycznie,
std nieraz trudnoci interpretacji zachowanych fragmentw. Wrd
spucizny Alkmana zachowa si fragment opisujcy pewne obrzdy
z udziaem chru dziewczt prowadzonego przez dwie jakby
rywalizujce ze sob przewodniczki. Dziewczta piewajc i zapew-
ne taczc nios ofiary, jak si wydaje dla Artemidy, cho moliwe
jest take, e dla innego bstwa wystpujcego w kultach kobie-
cych. Utwr ten jest przetumaczony na jzyk polski w zbiorze
Liryka staroytnej Grecji pod red. J. Danielewicza (Biblioteka
Narodowa fragm. 1). Udzia w tego typu obrzdach wymaga
wyksztacenia w piewie i tacu, a wic take znajomoci od-
powiednich tekstw poetyckich.
wita ku czci Demeter, bogini plonw i urodzaju, byy
rozpowszechnione na terenie caego wiata greckiego. Wycznie
kobiety bray udzia w tego typu wicie zwanym Tesmoforie, ktre
jest powiadczone w wielu miastach Grecji. Najwicej informacji
o nim pochodzi z Aten. Obchodzone byo jesieni i trwao trzy dni,
jego celem byo zapewnienie dobrego urodzaju przez nakazane
tradycj obrzdy o charakterze magicznym. Bray w nim udzia
kobiety z najlepszych domw attyckich, legalne ony obywateli
ateskich. Byo to cile przestrzegane, tak e udzia kobiety
w obchodach tego wita bywa przez mwcw sdowych cyto-
wany jako dowd jej legalnego maestwa.
Udzia kobiet w witach dostpnych i dla mczyzn, i dla
242
kobiet czy si take z tacem i piewem. Tak byo w zwizanych
take z Demeter i jej crk Kor misteriach eleuzyskich. Do Eleusis
mogli przyby wszyscy mwicy po grecku ludzie kobiety,
mczyni, dzieci, nawet niewolnicy i byli dopuszczani do
obrzdw oczyszczajcych i do kolejnych stopni wtajemniczenia.
Tylko kobiety bray udzia w tzw. kernophoria, jednej ze wstpnych
ceremonii, podczas ktrej niosy wite naczynia. One te wykony-
way obrzdowe tace i recytacje o rozpaczy Demeter po uprowa-
dzeniu crki do Hadesu i o jej radoci przy jej powrocie. Kobiety
take gray role w powiconym tej historii przedstawieniu.
Wszystkie tego typu obrzdy, take np. udzia w panatenajskiej
procesji ku czci Ateny, wymagay od biorcych w nich udzia kobiet
przygotowania, szczeglnie w umiejtnociach tanecznych i recy-
tacji.
Nic te dziwnego, e w twrczoci kulturalnej udzia kobiet
zaznaczy si przede wszystkim w poezji lirycznej. Z przeomu VII
i VI w. p.n.e. doszy do nas przede wszystkim utwory najsawniejszej
z poetek greckich Safony z wyspy Lesbos. Wok Safony
powstao te wiele legend, z ktrych wspczesnym nam historykom
i historykom literatury trudno nieraz wyuska fakty prawdziwe
i odrni je od legendarnych.
Safona pochodzia zapewne z Mityleny na Lesbos z rodziny
arystokratycznej. Poza krtkim okresem pobytu na Sycylii podczas
zaburze politycznych na jej ojczystej wyspie, przebywaa stale
w swej ojczynie. Skupia wok siebie grono modych dziewczt,
ktre ksztacia i ktrymi kierowaa. Charakter tego zespou i rola
w nim Safony stanowi jedn z gwnych kwestii dyskusyjnych
w nowoytnej nauce. Podstaw tej dyskusji jest analiza zachowa-
nych utworw Safony oraz informacje zawarte u pniejszych
pisarzy, szczeglnie z okresu hellenistycznego, ktry przynis
renesans zainteresowania jej twrczoci. Nie ulega wtpliwoci,
e Safona pochodzia z rodziny arystokratycznej, miaa trzech braci.
O przygodzie jednego z nich z heter w Egipcie wspominaam
w rozdziale IV.
Bya zamna i miaa creczk imieniem Kleis, o ktrej pisaa
w jednym ze swoich wierszy. Istnienie wok Safony koa modych
dziewczt z wielu miast wiata greckiego te nie podlega dyskusji.
Natomiast wiele stron powicono rozwaaniom dotyczcym cha-
243
rakteru tego kobiecego zwizku i stosunkom czcym Safon
z pozostajcymi pod jej opiek dziewcztami. Krg dziewczt Safony
nie by jedynym tego rodzaju zwizkiem na Lesbos. Safona w nie-
ktrych zachowanych fragmentach krytykuje swoje rywalki prowa-
dzce podobne zespoy dziewczt zarzucajc im, e nie ksztatuj
w swych podopiecznych wzniosych uczu i myli. W krgu Safony
przebyway dziewczta z odlegych nieraz miast greckich Azji
Mniejszej, sawa jej musiaa wic siga daleko. Dziewczta prze-
byway z ni przez jaki czas i odchodziy, jak mona sdzi
z utworw Safony, kiedy przychodzia dla nich pora maestwa,
egnane przez ni specjalnie skomponowanym utworem. Wydaje
si wic, e Safona przygotowywaa dziewczta do ycia dorosego,
uczya je taca, piewu, recytacji, a przede wszystkim przygotowy-
waa je do mioci. Jeden z zachowanych utworw stanowi jakby
wyznanie winy" Safony. Cytuj tekst w przekadzie Janiny Brzos-
towskiej z wymienionej ju wyej Liryki staroytnej Grecji (fragm.
16, s. 37):
Tym si konnica zdaje najpikniejsza
na czarnej ziemi, tamtym znw piechota,
innym okrty. Ja to nazw piknym,
co zachwyt budzi.
Wszyscy t prawd pojm. I Helena,
Chocia ze wszystkich kobiet najpikniejsza,
dla niej rzucia maonka, wrd ludzi
najzacniejszego,
tego, co Troj przywid do upadku.
Na crk i rodzicw nie zwaaa,
lecz daa si prowadzi swej mioci
w dalek drog.
Kobiety atwo ogarnia uczucie,
gdy myl o tym, co w nich zachwyt budzi.
I mnie dzi czuo pikn Anaktori
wspomina kae,
ktrej chd lekki ujrze bym pragna
i twarz tak jasn, pikniejsz ni wszystkie
rydwany Lidii, ni jej wietne wojska
wspaniale zbrojne.
Wiem, e nie mona zakosztowa w yciu
wszelkiego dobra. Trzeba raczej wybra
rzecz upragnion ni t, ktr atwiej
przyjdzie zapomnie.
244
Badacze literatury greckiej zwracaj tu uwag na odejcie
Safony od przyjtego w krgach arystokracji wczesnej kultu
rzemiosa wojennego, a podkrelanie znaczenia upodoba osobis-
tych, pikna i mioci. W poleis greckich V i IV w. mg dziwi
i gorszy ton gorcej mioci do dziewczt opuszczajcych dla
maestwa krg Safony. To wanie uczucie i al za odchodzc
dziewczyn jeszcze mocniej wystpuje w fragmencie 31 (w tym
samym tum.):
Wydaje mi si samym bogom rwny
mczyzna, ktry siad naprzeciw ciebie,
i sowa twoje przyjmuje z zachwytem,
w oczarowaniu.
Sodkim umiechem budzisz w nim pragnienia,
lecz w piersi mej dry serce pene lku.
i gdy na ciebie patrz, gosu z krtani
doby nie mog,
zamiera sowo, dreszcz przenika ciao
albo je pomie agodny ogarnia,
ciemno mi w oczach, to znw sysz w uszach.
szum przejmujcy.
Oblana potem, drca, zalkniona
bledn jak zwida, poszarzaa trawa,
i ju niewiele brak, abym za chwil
pada zemdlona.
Ze wszystkim jednak trzeba si pogodzi.
Ten ton serdecznego przywizania, mioci czcej si z g-
bok przyjani brzmi we wszystkich utworach Safony zwizanych
z odchodzeniem dziewczt z jej krgu. Fragment 94 (w tym samym
przekadzie):
wierz mi, e chciaabym umrze",
mwia alc si przy poegnaniu,
a potem jeszcze te sowa:
Zy los nam przypad w udziale,
e ciebie, Safo, rzucam wbrew mej woli".
Odpowiedziaam jej na to:
Odejd szczliwa i zdrowa,
spdzone z nami zapamitaj dni!
Lecz gdyby miaa zapomnie,
sama ci jeszcze opowiem,
ile chwil piknych przeyymy razem.
245
Lubia ozdabia czoo
wiecami z fiokw i ry,
gdy bya tutaj z nami, w naszym gronie,
i nieraz modziecz szyj
umiaa wdzicznie przystroi
splotami kwiatw pachncych, wiosennych,
i olejkami drogimi
godnymi krlewskich skroni
albo na mikkich poduszkach
leaa i z rk suebnych
czary z nektarem braa w czasie uczty.
Nie byo bez nas wesela
i wita, nie byo rda,
z ktrego bymy nie czerpay wody".
Podobny w tonie jest fragment 96 (w tym samym tum.)
skierowany do byej wychowanki Safony Arignoty, ktra zapew-
ne po zampjciu wrcia do Sardes, dawnej stolicy azjatyckiej
Lidii:
... z wyyny Sard
czsto wysya ku nam myli swoje.
Dla nas, gdy yymy tu jeszcze razem,
bogini bya, Arignoto,
i pieni twe nad inne nas cieszyy.
Janiejesz teraz wrd lidyjskich kobiet
jak noc, po zachodzie soca
ranopalce ksiycowe wiato
zamiewajce gwiazdy i promienie
lce na gorzkie fale morza
i na kwiatami zacielone ki.
Rosa lni w patkach rozchylonej ry
i pynie sodki zapach miodu
od koniczyny i kwitncej trawy.
Wci niespokojna tu i tam si bkasz,
najmilsz Attis wspominajc,
pena tsknoty...
Nawoywania biegn w nasz stron,
ale my gosu nie syszymy
noc milczy nad morzem.
Pieni weselne Safony skierowane byy te czasem do ob-
lubieca, jak np. we fragmencie 112 (w tym samym tum.): K
246
Szczliwy oblubiecze, masz wszystko czego chciae:
ju jeste po weselu z najmilsz sw dziewczyn,
z radoci odmieniony. Z twych spojrze jak mid sodkich
i z twarzy rozjanionej atwo wyczyta mio
wic niechaj w swej opiece ma ciebie Afrodyta.
Bogini mioci Afrodyta bya patronk kka Safony. Wrd jej
pieni zachoway si te modlitwy do Afrodyty, jak np. pie
1 otwierajca przekady Safony w Liryce staroytnej Grecji:
Przed tronem twym si chyl. Afrodyto,
ncca w zdradzie sieci, cro Zeusa
i bagam, smutkiem nie drcz mego serca,
0 niemiertelna,
lecz ku mnie zejd, jak nieraz ju czynia,
gdy ci mj gos dolecia z oddalenia,
1 dla mych skarg rzucaa progi domu
wielkiego ojca.
Twj zoty wz poniosy chye ptaki
i raz po raz, nad krgiem czarnej ziemi
zniajc lot, skrzydami mocno biy
w jasnym eterze.
Ujrzaam ci, a ty promieniejca,
z umiechem na obliczu niemiertelnym,
spytaa najaskawiej, co mnie gnbi,
e ciebie wzywam,
kto wznieci znw mych pragnie najgortszych
serdeczny ar? Kogo mi przywie ma
Peitho ku mioci? Kto mnie skrzywdzi,
kto bl mi zada?
Unika ci? mwia. Wnet odszuka!
Odtrca dar? Wnet tobie dary zoy.
Nie kocha ci? W miosne wpadnie sieci,
choby wbrew chci.
I dzisiaj zejd ze stopni swego tronu,
nie pozwl mi w daremnej trwa tsknocie,
i stan racz w tej trudnej dla mnie chwili
po mojej stronie!
Z przytoczonych wyej pieni wida wyranie, e Safona bya
przede wszystkim piewczyni mioci. Jej wspczesny poeta
lesbijski Alkajos powici cz swych utworw burzliwym walkom
politycznym w Mitylenie. W twrczoci Safony wszystko pod-
247

porzdkowane jest uczuciu mioci i podziwu dla pikna, pikna
ludzi i pikna przyrody. Pewien wyjtek stanowi wprawdzie pieni
cytowane w rozdziale IV, bagajce Afrodyt o pomoc, aby uwolni
ukochanego brata od optania przez heter Rodopis. Ale i one
wywodz si z mioci do brata.
Cao twrczoci Safony przyniosa uznanie jej przez Grekw,
a potem Rzymian, za najwybitniejsz poetk Grecji. Gdy mwiono lub
pisano poetka" nie dajc imienia, wiadomo byo, e idzie o Safon. Jej
poezja zwizana bya cile z owym koem dziewczt, ktre ksztacia,
a patronk tego zwizku bya bogini mioci Afrodyta. Znaczna cz
pieni Safony opiewa jej mode towarzyszki, przychodzce i odchodz-
ce, ktrym owiadcza swe gorce uczucia lub wyraa al z powodu ich
utraty. S one przepojone erotyzmem w jego znaczeniu greckim
wielkiej mioci czcej si z przyjani, z prawdziwym zwizkiem
duchowym bez jakichkolwiek rysw lubienoci.
\Grecy uznawali kad mio za pikn, czciej opiewali mio
midzy mczyznami czy kobietami, ni mio heteroseksualna^
W opinii pniejszych greckich i rzymskich pisarzy yczliwej lub nie
Safona bya nieraz symbolem mioci lesbijskiej. Nowoytna
literatura przedmiotu obfituje w dyskusje czy tak byo naprawd, czy
nie. Nawet wyej przytoczony wybr pieni Safony dowodzi, e tego
pogldu nie naley odrzuca. Nie jest to jednak wane dla oceny
pikna jej utworw. Niewiele wiemy o yciu Safony poza tym, co
wynika z jej twrczoci, cho znajdujemy w tradycji pniejszej rne
wiadomoci o jej dojrzaym ju yciu, wydaje si jednak, e s one
elementami powstaej wok niej legendy. Jej maestwo i urodzenie
crki niektrzy wi z jej wczesn modoci, z czasami pobytu na
Sycylii, gdzie znalaza si w okresie walk przeciwko tyranowi Mityleny
Pittakosowi. Na wygnaniu znalaz si te zacity wrg Pittakosa
Alkajos. Arystoteles w I ksidze Retoryki cytuje wiersz, ktry wedug
niego pochodzi od Alkajosa w pierwszej czci, w drugiej od Safony:
Chciabym ci kilka stw powiedzie, ale
wstyd mi przeszkadza..........
Jeli pragnienia masz pikne, szlachetne,
i jzyk twj nie lubi sw plugawych,
nigdy spojrzenia wstydem nie zamcisz,
i chyba wszystko najprociej mi powiesz.
(tum. J. Brzostowska)
248
Wedug tradycji Alkajos kilka swych pieni powici Safonie.
Po powrocie Safony do Mityleny nie syszymy ju o jej mu,
prawdopodobnie modo owdowiaa i wtedy te zapewne zaoya
owe koo dziewczt. Zacza si starze, fragment 121 z jej
zachowanych utworw brzmi:
Jeli mi przyjacielem,
modsz wybierz kochank,
ja bowiem starsza, nigdy
nie zgodz si y z tob.
(tum. J. Brzostowska)
Z pniejszym yciem Safony wie si legenda o jej mioci
do Faona i mierci samobjczej w rozpaczy, gdy j odtrci.
Najpeniej t legend przekaza poeta rzymski Owidiusz w fikcyjnym
licie Safony do Faona (Heroidy Owidiusza). Faon, ulubieniec
Afrodyty, sta si kochankiem Safony, a gdy j odtrci rzucia si
do morza ze skay leukadyjskiej. Zapewne jednak legenda bstwo
zwizane z Afrodyt, Faona, przeksztacia w modzieca, w ktrym
si poetka mioci nieszczliwie zakochaa.
Safona zostaa uznana za najwiksz poetk greck, najwicej
te z jej spucizny zachowao si do naszych czasw. Nie bya
jednak jedyn kobiet, ktrej imi weszo do dziejw literatury
greckiej. Z okresu nieco pniejszego znamy i inne poetki greckie.
Z V w. p.n.e. wymienia tradycja grecka Korynn, uwaan za
wspczesn Pindara, Praksyll i Telesyll. Nic nie pozostao z poezji
Myrtis z Anthedonu, ktra podobnie jak jeden z najwikszych
poetw greckich Pindar i Korynna pochodzia z Beocji. Korynna
bya wedug tradycji greckiej uczennic Myrtis i ya prawie
wspczenie z Pindarem. Z jej twrczoci zachoway si gwnie
tytuy jej pieni wskazujce na to, e ich tre wizaa si z miejs-
cowymi, beockimi mitami, i kilka fragmentw. Jedyne dwa wiksze
fragmenty zawdziczamy papirusom odkrytym w Egipcie.
Korynna bya szanowana w Beocji i tam, w Tanagrze, zachowa-
a si legenda o jej piciokrotnym zwycistwie w zawodach
poetyckich nad wielkim Pindarem. T wersj przekazali pisarze
pniejsi z II w. n.e., a wrd rnych anegdot opowiadaj te jedn
o oburzeniu Pindara na niesprawiedliwy wyrok sdziw i nazywaniu
przeze Korynny wini", co czyo si z czstym okrelaniem
249
mieszkacw Beocji mianem beockie winie", dla zaznaczenia ich
tpoty. Odpowiadaoby to raczej okreleniu polskiemu dure".
Histori o zwycistwie Korynny nad Pindarem naley chyba przy-
pisa pnej legendzie, poniewa wrd zachowanych fragmentw
jej poezji, jeden porednio tej opowieci przeczy:
Gani te Myrtis dwicznym piewajc gosem
Za to, e bdc kobiet z Pindarem
miaa w poezji si zmierzy.
(tum. J. DanieEewicz)
Korynn cytowano jeszcze w czasach rzymskich, ale nie
wywara wpywu na pniejsz literatur. Historycy literatury na
podstawie zachowanych fragmentw twrczoci Korynny oceniaj
jej walory literackie znacznie niej ni Safony czy Pindara.
Z twrczoci Telesylli z Argos zachoway si tylko poszczeglne
niewielkie fragmenty i informacje o tematyce jej utworw byy
tam pieni na cze Artemidy, Apollina, moliwe, e rwnie opis
zalubin Hery i Zeusa. Wie si te ni wiele opowieci, ktrych
zgodnoci z faktami nie sposb sprawdzi. W ksidze VI Herodota,
kiedy mowa jest o wyprawie Kleomenesa I krla Sparty przeciwko
Argos, przytoczona jest wyrocznia delficka dla zagroonego miasta,
przepowiadajca zwycistwo kobiety nad najedc i rany wielu
argiwskich kobiet. Pniejsi historycy wanie Telesylli przypisali
obron Argos na czele kobiet i zwycistwo nad Kleomenesem.
Wedug opisu Grecji Pauzaniasza wystawiony Korynnie w Argos
posg przedstawia j w kasku wojownika.
Ostatnia z wymienionych tu poetek V w. p.n.e. Praksylla
pochodzia z Sykionu w pobliu Koryntu i reprezentowaa rwnie
poezj doryck. Zapewne rozkwit poezji kobiecej na Pelopenezie
wiza si z wysz pozycj kobiet i przysugujc im wiksz
swobod. Z twrczoci Praksyili zachoway si take wycznie
niewielkie fragmenty, wiadczce jednak o wielkim talencie, wra-
liwoci i wyobrani. Pisaa hymny, pieni biesiadne, a take
dytyramby. Jej te przypisywali staroytni stworzenie nowej miary
wiersza w biesiadnych pieniach erotycznych. Zachowane frag-
menty wiadcz o duym talencie i wyobrani poetki. Szanowano
jej pami w miecie rodzinnym, a w IV w. p.n.e. wystawiono posg.
Jest zjawiskiem interesujcym, e z Aten, przez pewien czas
250
stolicy kulturalnej Grecji, nie mamy wzmianek o kobiecej twrczoci
literackiej. Z III w. p.n.e., ktry przynis ponowny rozkwit twrczo-
ci poetyckiej kobiet i wielki renesans Safony, znamy poetki z Tegei
(Anit), z Lokroi Epizefyrioi (Nossis) i nieco wczeniejsz Erinn
(zapewne z wyspy Telos w pobliu Rodos). A jak ju wspominaam
w poprzednich rozdziaach ateskie kobiety o wybitnej pozycji
kulturalnej, to kobiety przybye do Aten z miast Azji Mniejszej, jak
np. Aspazja. Najpeniejszy ustrj demokratyczny Grecji stanowi
wyranie demokracj mczyzn-obywateli i najmniej moliwoci
wybicia si w samodzielnej dziaalnoci dawa kobietom.
Erinna w zachowanych fragmentach wystpuje w otoczeniu
towarzyszcych jej dziewczt, co przypomina kka Safony czy
innych poetek na Lesbos.
Zachowao si kilkadziesit wierszy z jej utworw, niektre z nich
to nagrobne epigramy powicone zmarym przyjacikom. Przekazy
staroytne nie s zgodne, ani co do jej miejsca urodzenia, ani czasu
w ktrym dziaaa. Zapewne przez analogi do Safony niektrzy
wywodzili j z Lesbos, a nawet uwaali za wspczesn Safonie.
Nowoytni badacze literatury przyjmuj tradycj datujc twrczo
Erinny na okres IV w., a wic nieco wczeniej ni Nossis i Anit.
Potwierdzaj to fragmenty pieni Erinny, a take VI mim Herondasa,
autora rodzajowych scen mimw, dziaajcego w Aleksandrii
w pierwszej poowie III w. p.n.e. Twrczo Herondasa znamy dziki
znaleziskom papirusowym. Ot VI mim Herondasa zawiera opis
rozmowy dwch przyjaciek powiconej do obscenicznej tematy-
ce. W rozmowie pada uwaga, e jeden z omawianych przedmiotw
by upominkiem od Nossis crki Erinny. Wane w tej wzmiance jest
tylko to, e w tradycji III w. Erinna bya nieco wczeniejsza od Nossis,
ktrej ycie jest datowane na III w. Uwaano j take za wspczesn
Anit. Niektre rda przekazuj take, e umara bardzo modo,
w wieku lat dziewitnastu. Najduszy zachowany fragment poezji
Erinny to tren pt. Wrzeciono, opisujcy mier jej przyjaciki, Baukis,
zmarej niedugo po lubie i wyraajcy zal Erinny, ktra nie moga
nawet by na jej pogrzebie, bo sama zachorowaa.
Erinna uwaana jest za prekursork poezji hellenistycznej i bya
ogromnie ceniona przez poetw tego okresu. Przytoczy wystarczy
epigramat anonimowy z Antologii Palatyskiej (IX 190, w tum. Z.
Kubiaka):
251
Oto lesbijski plaster miodu Erinny.
Nieobszerne to dzieo, ale cale sodycz Muz nasycone.
Trzysta jej linijek rwnych jest Homerowi,
chocia bya dziewczyn ledwie dziewitnastoletni.
Czy to przy wrzecionie si krztajc
z lku przed matk czy przy krosnach. Muzom suya. .)
Jak Safona przewysza Erinn w metrach lirycznych ,,./
tak Erinna Safon w heksametrach.
Zachowao si te kilka epigramatw poetki, z ktrych dwa
powicone byy tej samej Baukidzie i wyryte na stelach jej
grobowca. Cytuj w tym samym tumaczeniu:
Grb Baukidy
Jam Baukidy, oblubienicy mogia. Nad kamieniem grobowym oblanym
zami przechodzc powiedz bogu podziemia: Zawistny jeste Hadesiel". A te
wizerunki pikne jeli si dobrze przypatrzysz opowiedz ci wszystko o losie
okrutnym Baukidy.
O tym jak t sam pochodni, przy ktrej blasku sawiono Hymenaja, ojciec
oblubieca podpali stos dziewczyny. Boe weselny, Hymenaju, jak szybko musiae
przemieni dwiczne pieni zalubin w guchy lament.
Mwi Baukida
Stelo nagrobna, syreny nad moj mogi, smutna urno z garstk prochu,
wasnoci Hadesa! Pozdrawiajcie wszystkich, ktrzy tdy przechodz czy
z mojego s miasta, czy id z ziemi dalekiej.
Powiedzcie, e tu legam jako oblubienica moda. I e ojciec woa mnie:
Baukido! A ojczyzn m bya Te/os niech wszyscy wiedz. I e to Erinna,
towarzyszka pracy i zabaw, wyrya te sowa na kamieniu.
Z poetek III w. najwyej ceniona bya Anit z Tegei w Arkadii.
Jedyny znany fakt z jej ycia czy j z kultem boga zdrowia
Asklepiosa, a szczeglnie z jego orodkiem w Epidauros. Bya ona
autork poetyckiego napisu dla wityni Asklepiosa w Naupaktos.
Wedug legendy bg posa j do Falysjosa, fundatora wityni,
ktry cierpia na chorob oczu. Ot choroba ta ustpia, kiedy
Anit wrczya mu tabliczk woskow z napisem, ktry zdoa
przeczyta, a ktry poleca mu wrczy Anit 2000 sztuk zota,
ogromn sum na wczesne czasy. Zachowao si okoo dwudziestu
epigramw, zblionych form do epigramw nagrobkowych, ale
252
o innej treci i swobodniejszej formie, przeznaczonych raczej do
rozpowszechniania ksikowego" ni do uwiecznienia na kamieniu.
Jej utwory s pene agodnoci, uczucia i swoistego kolorytu. Jako
jedna z pierwszych wiele miejsca powica w opisach natury take
zwierztom i owadom, boleje nad ich cierpieniem i mierci nie
mniej ni nad mierci ludzk. Jeden z pisarzy staroytnych nazwa
Anit kobiecym Homerem. A oto kilka epigramw Anit w tuma-
czeniu Z. Kubiaka:
Zabawa z koziokiem
Dzieci owizay ci, kozioku czerwonymi lejcami, w twj pysk kudaty wetkny
wdzido / pdzc wok jakiej kapliczki (bo to maj by wycigi konne) ucz
ci, aby nis je agodnie, posuszny ich zabawie.
zy dziewczce
Dla pasikonika, sowika zagonw, i dla mieszkaca dbrowy, wierszcza,
usypaa Miro jedn wspln mogi.
I pakaa dziecicymi zami: bo dwie ulubione zabawki tak nagle jej odebra
Hades, nieubagany.
S te w spucinie Anit i epigramaty nagrobne, zapewne
pisaa je te na zamwienie. Wiele jest dla dziewczt, ale s i dla
bohaterw wojen.
Poegnanie Erato z ojcem
Ostatnie sowa do ojca miego, zarzuciwszy mu ramiona na szyj,
rzeka Erato wrd wielu te:
Ojcze ju nie jestem z tob. przesania moje oczy ciemna
kiedy w ni zapadam taka ciemna mier".
Wcznia Echekratidesa
Zosta tu, wcznio mobjcza. Odtd spiowy twj szpon
ju nie bdzie ocieka krwaw zagad wrogw.
Spoczywajc w wyniosym domu marmurowym Ateny
Rozgaszaj szeroko mstwo Kreteczyka Echekratidesa.
253
Wspczesna jej, ale zupenie inna w twrczoci, bya Nossis
z Lokroi. Jeli w spucinie Anit nie ma adnych erotykw, to
w twrczoci Nossis przewaaj ulworyjeiotyczne, ujte z perspek-
tywy kobiecej. Jej twrczo bya wic w sposb naturalny
zwizana z kultem Afrodyty. Porwnywana bya z Safon i sama
czua si jej pokrewna. Oto trzy przykady w tumaczeniu Z. Kubiaka:
Poetka o sobie
Wdrowcze, jeli eglujesz do Mityleny roztaczonej, do miasta,
gdzie si niegdy rozjarzy! wiat czaru: Pie Safony
Powiedz tam, e w Lokrydzie te s pieni, ktre Muzy kochaj.
A nie zapomnij mego imienia: Nossis. Id ju, wdrowcze.
W jej twrczoci wystpuje wiele portretw kobiecych, nieraz
na zamwienie, opiewaa take hetery stajc w ich obronie, bo
reprezentoway pikno.
Ra mioci
Nie ma rozkoszy nad mio. Przy niej czyme jest sodycz wszelka? Dla niej
wypluj i mid. Tak mwi Nossis. Czyich ust nie dotkn pocaunek Cyprydy, ten
nie wie jakimi kwiatami s re.
Portret Taumarety
Na tym obrazie Taumareta. Jak dobrze mistrz odmalowa
zuchway urok modoci, roziskrzone spojrzenie oczu.
Gdyby tu przysza suczka, ktra jej domu pilnuje!
Jake by zacza si asi, mylc, e to pani jej prawdziwa.
Porwnywana z poziomem twrczoci Anit bya poezja Moiro
z Bizancjum, z ktrej utworw zachoway si tylko dwa epigramy.
Wicej nieco wiemy o jej rodzinie. Bya on filologa Andromachosa
i miaa syna imieniem Homer, ktry pisa tragedie. Sama Moiro
jeszcze jako dziecko prbowaa napisa epos bohaterski.
Wymienione tu poetki, o ktrych rodzinach i rodowisku rda
staroytne niewiele daj informacji, pochodziy jak si wydaje
254
z dobrych, zamonych rodw obywatelskich rnych miast greckich.
W kadym razie w tych wypadkach, w ktrych informacje posiadamy
lub moemy wycign wnioski z twrczoci poetek, potwierdzaj
one powysze uoglnienie. Pochodziy te na og owe poetki
z terenw tych plemion greckich, wrd ktrych pozycja spoeczna
kobiety bya wysza. Jest te interesujcym zjawiskiem, e najwicej
imion kobiet tworzcych poezj pochodzi z okresu archaicznego
lub wczesnego klasycznego i z okresu hellenizmu. wiat roz-
winitych klasycznych poleis, owych wsplnot obywateli mczyzn
nie sprzyja widocznie twrczoci kobiet.
Twrczo literacka kobiet znanych z zachowanych utworw
lub ze wzmianek u antycznych autorw, czy to tworzcych swego
rodzaju encyklopedie, czy dzieje literatury nie jest jedynym wiadec-
twem znacznej roli kobiet w yciu kulturalnym wiata antycznego.
W inskrypcjach, szczeglnie z okresu hellenistycznego wystpuj
poetki i piewaczki, ktrym poszczeglne miasta powicay uchwa-
y honoryfikacyjne za szczeglne zasugi. Byy to nieraz poetki
wdrowne, czasem odbywajce swe wdrwki w towarzystwie
kogo z rodziny, np. brata. Niektre bray udzia w zawodach
poetyckich, jak Arystomache z Erytrae w Azji Mniejszej, ktra dwa
razy odniosa zwycistwo w zawodach istmijskich. Alkinoe z Thro-
nion przyznaa zaszczyty i wynagrodzenie wyspa Tenos za hymny
ku czci bogw czczonych na Tenos Zeusa, Posejdona i Amf itryty.
Arystodamie ze Smyrny dekrety honoryfikacyjne wystawiy dwa
rne miasta za wykady i poematy z ich lokalnej historii. Jednym
z nich bya Lamia w Tesalii. Arystodama otrzymaa obywatelstwo
honorowe Lamii, poniewa sawia w poezji Etolw i ich przodkw.
Podobnie istniay wdrowne piewaczki i muzykantki, rwnie hojnie
nagradzane przez miasta greckie za wystpy, jak poetki. W II w.
p.n.e. pochodzca z Kyme muzykantka otrzymaa w Delfach tysic
drachm nagrody i honorowe obywatelstwo. S te i inne tego
rodzaju inskrypcje. Wiele miejsca harfistkom i piewaczkom po-
wicaj papirusy z tzw. Archiwum Zenona, zespou rde z III w.
p.n.e. z bliskiego otoczenia dioikety Apolloniosa, najwyszego
urzdnika Egiptu ptolemejskiego, nie potrafimy jednak rozstrzygn,
ile spord nich byo kobietami wolnymi.
Zachoway si te imiona niektrych malarek. Ca ich list
wymienia Pliniusz Starszy w Historii Naturalnej (XXXV 147 tum. J.
255
i T. Zawadzcy). Jest rzecz interesujc, e prawie wszystkie
kobiety malarki uczyy si tej sztuki u swoich ojcw. Pliniusz
podaje tytuy gwnych dzie owych malarek dziaajcych w V w.
p.n.e. i pniej w rnych miastach Grecji. Najobszerniej pisze o Lai
(lub Igai) z Kyzikos, ktra z pocztku II w. p.n.e. dziaaa w Rzymie.
Malowaa zarwno zwyk technik przy pomocy pdzla, jak
i specjaln technik na koci soniowej, gwnie portrety kobiece.
W Neapolu stworzya wielkich rozmiarw portret staruszki i swj
wasny portret. Miaa niezwykle szybk rk w malowaniu, a sztuk
swoj opanowaa w stopniu tak znakomitym, e pacono jej
honoraria znacznie wysze ni najsawniejszym w tym okresie
portrecistom pisa Pliniusz.
Drug jednak dziedzin twrczoci kulturalnej reprezentowan
stosunkowo licznie przez kobiety, poza literatur, stanowia filozofia.
Przy bardzo fragmentarycznym materiale rdowym zachowanym
do naszych czasw, raczej naleaoby sformuowa to stwierdzenie
inaczej: najwicej wiadomoci zachowao si o poetkach i filozof-
kach. Moe to wynika z charakteru rde a nie z prawdziwych
proporcji twrczoci kobiet w rnych dziedzinach kultury. Sdz
jednak, e te wiadectwa rde odbijaj rzeczywisto. Kobiety
mogy dziaa twrczo w tych dziedzinach, w ktrych twrczo
nie wizaa si z instytucjami pastwa (jak przedstawienia teatralne)
czy koniecznoci organizowania duego warsztatu, czy zespou.
Najwicej wiadomoci o kobietach zajmujcych si twrczo
filozofi w Grecji znajdujemy w dziele Diogenesa Laertiosa (pierw-
sza poowa III w. p.n.e.), ywoty i pogldy synnych filozofw
(przekad Ireny Kroskiej, Biblioteka Klasykw Filozofii 1968 r.).
Wedug tego autora Teano, ona Pitagorasa, zostawia kilka pism,
podczas gdy ich syn Telauges, nastpca Pitagorasa w kierownictwie
jego szkoy, nie zostawi adnych. Jakie tematy poruszaa w swych
pismach Teano, nie wiemy. Diogenes Laertios przytacza tylko kilka
jej powiedze, nie dotyczcych zreszt zagadnie filozoficznych.
Wicej dowiadujemy si o kobietach w szkoach filozoficznych
pniejszych. Epikurejczycy, cynicy, w pewnej mierze stoicy przyj-
mowali kobiety do prowadzonych przez siebie szk.
Najbardziej z takich kobiet znana bya Hipparchia, ona cynika
Kratesa z Teb. Hipparchia pochodzia z Maronei z pnocno-
wschodniej Grecji, z zamonego, obywatelskiego domu. Uczniem
256
Kratesa by brat Hipparchii Metrokles, a i j uwiody nauki Kratesa.
Wedug Diogenesa Laertiosa tak j ujy mowy i tryb ycia Kratesa,
e postanowia za nim pj. Sam Krates pochodzi zreszt te
z majtnej rodziny, ale przejty nauk cynikw i goszon przez
nich ide ograniczania potrzeb jako drogi do wolnoci i szczcia,
spieniy cay majtek i rozda pienidze rodakom. Sam wdrujc
y chlebem i wod, ubrany nieraz w achmany. Hipparchia tak si
nim zachwycia, e zagrozia rodzicom samobjstwem, jeli jej nie
pozwol polubi Kratesa. Rodzice jej prosili Kratesa, by odwid
Hipparchi od tych zamiarw, co on rzeczywicie stara si zrobi.
Wreszcie jednak ustpi / kadc przed ni swoje rzeczy, powiedzia:
Taki jest twj narzeczony, Oto cay jego dobytek. Zastanw si nad
tym. Nie bdziesz towarzyszk mojego ycia, jeli nie potrafisz y
tak jak ja. Hipparchia pozostaa przy swej decyzji, ubraa si tak
samo jak jej wybrany i posza z nim na wdrowne, ubogie ycie.
Pokazywaa si z nim publicznie, braa udzia w ucztach, na ktre
go czasem zapraszano, co jak pamitamy byo sprzeczne z obycza-
jami przyzwoitych kobietach. Braa udzia w dyskusjach i filozoficz-
nych rozwaaniach.
rda przekazay jeszcze kilka imion kobiet z rnych szk
filozoficznych lub po prostu wzmianki o przyjmowaniu kobiet przez
niektre kierunki filozoficzne, lecz nic bliszego o nich nie wiemy.
W rozdziale III wspominaam o onach przeladowanych w Rzymie
filozofw Trazei Petusa i Helwidiusza Priskusa, ktre byy take
wyksztacone w filozofii.
Ogromn saw jednak, owian legend, zyskaa wyznawczyni
neoplatonizmu Hypatia z Aleksandrii, yjca na przeomie IV i V w.
n.e. Dramatyczne jej losy, a szczeglnie okrutny rodzaj mierci,
niewtpliwie przyczyniy si do zainteresowania pisarzy t niezwyk
kobiet. W dodatku jednym z jej najbliszych uczniw by Synesios,
ktry przyj pniej chrzecijastwo i nawet zosta biskupem, ale
zachowa wierno wobec swej mistrzyni i w wielu listach (zbir
listw Synesiosa zachowa si) gosi jej chwa.
Hypatia bya crk matematyka i astronoma Theona, ktry
wprawdzie sam nie stworzy nowych teorii, ale dziki jego wyda-
niom i komentarzom zachowaa si cz dorobku jego poprzed-
nikw. Hypatia uczya si u swego ojca i pocztkowo zajmowaa
si tylko matematyk, ale potem rozszerzya swoje zainteresowania
17 Kobiety antyku
257
na filozofi, stajc si wybitn wykadowczyni neoplatonizmu.
Przekazane tytuy jej dzie wiadcz, e dotyczyy one matematyki
i astronomii. Nie mamy wiadomoci o jej pismach filozoficznych.
Natomiast dzieje jej kariery wskazuj, e saw zyskaa w Aleksandrii
jako filozofka, i e ta sawa daa jej katedr filozofii platoskiej
w Aleksandrii. Miaa wielu znakomitych uczniw. Synesios pisze
0 niej jako o mistrzyni, ale take oparciu w yciowych problemach
1 kopotach.
Mona byo zwrci si do niej jak do matki, siostry czy
nauczycielki. Jednoczenie Synesios podkrela zaufanie do jej sdu
w sprawach intelektualnych, do jej krytycznej i wnikliwej oceny.
W jednym z listw pisa, e przesya jej dwa pisma, ktrych
publikacj uzalenia od jej opinii. Z tych danych nie moemy
odtworzy pogldw filozoficznych Hypatii goszonych w jej
nauczaniu. Wiemy, e kierowaa katedr filozofii platoskiej i e
trzeba jej nauki wiza z neoplatonizmem w jego wersji aleksand-
ryjskiej. Ten system filozoficzny, wywodzcy si z Akademii ateskiej
Platona od jej kierownikw z I w. p.n.e., ulega zmianom i prze-
tworzeniom a do IV w. n.e. i sta si ostatnim powanym systemem
filozoficznym pogaskiej staroytnoci. Wywar jednak znaczny
wpyw na myl chrzecijask. W IV w. byo kilka orodkw
neoplatonizmu (w Syrii, w Pergamie, take w Atenach i w Aleksan-
drii), ktre reprezentoway nieco odmienne ujcia tej filozofii. Staa
si ona jednak w IV w. ideologi reakcji pogaskiej przeciwko
rozpowszechniajcemu si chrzecijastwu i Hypatia pada ofiar
narastajcej midzy tymi kierunkami nienawici.
Hypatia bya wietnym profesorem, a zarazem osob o nie-
zmiernym uroku osobistym. Bya podobno bardzo pikna, a zarazem
cieszya si nieskaziteln opini. Bya wic ogromnie popularna
w Aleksandrii. Przyczynia si te do tego jej mdro i krytyczny
umys, staa si doradc przedstawicieli wadzy politycznej w spra-
wach praktycznych i zyskaa duy na nich wpyw. Szczeglnie
zaprzyjaniona bya z prefektem Egiptu Orestesem, ktry by zaci-
tym wrogim wczesnego biskupa Aleksandrii Cyryla. To wanie
uwikanie w spory midzy wadz wieck a kocieln miao wedug
niektrych przekazw staroytnych sta si przyczyn jej straszliwej
mierci. W 415 r. Hypatia wyjechaa na krtko z Aleksandrii,
w drodze powrotnej powz jej zosta zatrzymany, wycignito j
258
z pojazdu i wcignito do kocioa zwanego Cesareum, od budynku,
na ktrego miejscu zosta zbudowany. OdaVto j z szat i ukamieno-
wano skorupami z naczy. Ciao jej wedug jednych rde zostao
spalone a popioy rozsypane, wedug innych powiartowane i szcz-
tki rozrzucone w caej Aleksandrii.
rda s zgodne w opisie mierci Hypatii, znaczne jednak
rnice wystpuj w ujciu podoa tego morderstwa i jego
instygatorw. Wedug jednej wersji Cyryl, przejedajc pewnego
dnia koo domu Hypatii, zauway tum ludzi, wchodzcych i wy-
chodzcych z tego domu, i to ludzi najlepszego towarzystwa
Aleksandrii. Zapyta kogo, co si tam dzieje i otrzyma odpowied,
e to pogaska filozofka Hypatia odbywa tam zebranie towarzyskie
i e dom ten do niej naley. Miao to tak rozgoryczy Cyryla, e
kaza j zamordowa. Wielu badaczy uwaa t opowie za
niewiarygodn. Cyryl, fanatyczny dostojnik kocioa by ju wtedy
czwarty rok biskupem Aleksandrii i na pewno dobrze ju wiedzia,
kim jest Hypatia i gdzie odbywa swoje zebrania. Przekaz ten odbija
jednak wyraan zapewne wtedy opini, e Cyryl sta za tym
morderstwem.
Wedug innych rde ywy kontakt Hypatii z wrogiem Cyryla
prefektem Orestesem wzbudzi wrd aleksandryjskich chrzecijan
podejrzenie, e to jej wpyw na prefekta uniemoliwia zawarcie
ugody midzy prefektem i biskupem. I wtedy grupa porywczych,
gwatownych ludzi pod wodz niejakiego Piotra (mwcy czy
lektora) urzdzia zasadzk i zamordowaa Hypati. O udziale w tym
Cyryla rdo to nie mwi, jest tylko wzmianka, e koa chrzecija-
skie, gwnie pozaaleksandryjskie uwaay, e odpowiedzialno za
to haniebne morderstwo ponosi Cyryl i koci aleksandryjski.
Istnieje te wersja, e tum aleksandryjski skonny do gwatownoci
posdza Hypati o dziaania magiczne i astrologiczne, i z obawy
przed tym jej dziaaniem doprowadzi do mordu. Ale i w tym
wypadku staje pytanie, kto ten tum podburzy. Zdaje si nie ulega
wtpliwoci, e Hypatia pada ofiar wrogoci Cyryla do Orestesa
i porednio do niej. Czy jednak Cyryl ten napad zorganizowa, czy
tylko jego wypowiedzi przeciwko Hypatii doprowadziy do wybuchu
tumu, tego si rozstrzygn nie da. Mczeska mier aleksandryj-
skiej filozofki przyczynia si do zainteresowania si ni pniejszych
pisarzy. Niezalenie od tego, ktr wersj wypadkw przyjmiemy,
259
1
sam fakt tej mierci wiadczy o znaczeniu Hypatii w yciu politycz-
no-ideologicznym wczesnej Aleksandrii. Bya osobistoci znan,
z jednej strony niezmiernie popularn, z drugiej wanie przez to
znienawidzon. I Hypatia koczy tu przedstawion galeri wybit-
nych twrczy kultury antycznej.
Jest rzecz interesujc, e poza poetkami wszystkie inne
malarki, filozofki, take znane z inskrypcji lekarki itp. byy to crki,
ony lub siostry twrczych w tej samej dziedzinie mczyzn. I ten
fakt te rzuca wiato na pozycj kobiet w spoeczestwach
antycznych.
ROZDZIA VIII
Kobiety
interesw

Ksika niniejsza powicona jest wybitnym kobietom staro-
ytnoci, wybitnym w rnych dziedzinach ycia, a wic takim
indywidualnociom, ktrym tradycja antyczna powicia wiele
uwagi, dostarczajc tym samym do duo informacji na ich temat.
Ostatni rozdzia ksiki, majcy przedstawi czytelnikom kobiety
interesu, takie J^obiety^lre^zdoay, doj do znacznego majtku
lub zwikszy samodzielnie odziedziczony majtek, opiera sT~a
znacznie uboszym materiale rdowym ni poprzednie.
Przede wszystkim w tradycji, zarwno greckiej jak i rzymskiej,
w przeciwiestwie do czasw nam wspczesnych, przedsibior-
czo w yciu ekonomicznym, sukces finansowy nie stanowi
wzorca postawy yciowej i ideau spoecznego. Dlatego te ze
rde opisowych tylko w zupenie wyjtkowych wypadkach do-
wiadujemy si o tego rodzaju ludziach sukcesu. Niewiele dowiadu-
jemy si o mczyznach ludziach interesw, a wic jeszcze mniej
o kobietach. Czasem wystpuj w procesach o spadek czy w spo-
rach majtkowych, czasem w anegdotach przytaczanych przez
rnych pisarzy.
Najistotniejszy materia rdowy dla odtworzenia ycia gos-
podarczego staroytnoci to dokumenty papirusy, inskrypcje,
zabytki ikonograficzne, monety, oczywicie take rda prawnicze
wszelkie zbiory praw. Pozwalaj one nam na odtworzenie
w pewnym stopniu ycia gospodarczego spoeczestw antycznych,
rzadko jednak dostarczaj wiadomoci umoliwiajcych przed-
stawienie interesujcych osobowoci.
Ju w poprzednich rozdziaach pojawiy si kobiety o samo-
dzielnej pozycji finansowej, rozporzdzajce znacznym majtkiem.
Taka bya sytuacja kobiet spartaskich z rzdzcych rodzin, ich
majtek pozwala im nieraz na wywieranie sporego wpywu na
ycie polityczne, przypomnie tu mona choby matk i babk
Agisa IV. Nieraz te bya tu mowa o majtkach kobiet z dworu
cesarskiego Rzymu, przyjacikach czy onach cesarzy. Niewiele
jednak wiemy, czy same tymi posiadociami zarzdzay, a po-
chodzenie ich bogactw czy si raczej ze sprawami dziedzictwa
czy darw ze strony cesarzy.
W kocu okresu klasycznego pojawiaj si w dokumentach
wiata greckiego kobiety, dla ktrych poszczeglne miasta uchwa-
laj stele honoryfikacyjne za ich zasugi i fundacje dla miasta, tego
262
rodzaju wzmianki pojawiaj si te na nagrobkach. Ilo takich
dokumentw zwiksza si w okresie hellenistycznym i zapewne
idzie w parze z wysz pozycj kobiet w tym okresie, o czym ju
bya mowa wczeniej. Poniewa jednak liczba zachowanych doku-
mentw zwiksza si w ogle znacznie w okresie hellenistycznym,
jest wic take moliwe, e ten fakt wpyn w pewnej mierze na
pojawienie si wikszej grupy wiadectw o kobietach fundatorkach,
a take o kobietach prowadzcych samodzielnie zarzd wasnoci
ziemsk. Natomiast wystpowanie kobiet w uchwaach honoryfi-
kacyjnych poszczeglnych miast dopiero od II w. p.n.e. mogo
wynika z tego, e poprzednio tego typu zaszczyty dotyczyy
wycznie obywateli sprawujcych jakie funkcje. Przedstawione
wyej wtpliwoci nie pozwalaj wic rozstrzygn z ca pewnoci
genezy pojawienia si w okresie hellenistycznym kobiet o samo-
dzielnej pozycji ekonomicznej, ktre cho dziaaj przewanie
w asycie opiekuna kyriosa, to zdaj si by zupenie samodziel-
ne. Obecno jego przy spisywaniu aktw prawnych zdaje si by
czsto wycznie formalnoci.
Mona by tu przytoczy wiele dokumentw wiadczcych
o zamonoci i samodzielnoci kobiet greckich w okresie hellenis-
tycznym, byby to jednak zabieg mudny, jak ukadanie mozaiki
z drobnych kamyczkw. Dobior wic tu tylko kilka przykadw
spord najlepiej udokumentowanych, a wic dostarczajcych
najwicej informacji.
Zaczn tu moe od jednego z najbardziej znanych i czsto
cytowanego testamentu Epiktety z wyspy Thera z przeomu III/II w.
p.n.e. Jest to testament obejmujcy niestety rozporzdzenia doty-
czce tylko czci majtku Epiktety. Inskrypcja zawiera testament
waciwy i zarzdzenie testatorki regulujce sprawy utworzonej
moc testamentu wsplnoty rodzinnej specjalnego rodzaju. Tekst,
ktry si zachowa wyryty by na podstawach posgw testatorki,
jej ma i dwch ich synw. Drugi egzemplarz, spisany na tablicz-
kach drewnianych, zosta zoony w archiwum wsplnoty.
Epikteta, ktra bya wdow, sporzdzia swj testament w obec-
noci swego opiekuna ustawowego, swego zicia Hyperidesa i za
zgod swojej crki Epitelei, ktrej, jak wynika z dokumentu, miaa
przypa cao spadku po Epiktecie. Ot m Epiktety po mierci
ich syna kaza zbudowa na cze zmarego przybytek powicony
263
Muzom, w ktrym kaza umieci wizerunki i posgi swoje i syna
wraz z nagrobkami. Przed swoj mierci zleci onie obowizek
dopenienia jego woli i ukoczenia owego przybytku wraz z pos-
gami Muz. Dwa lata po mierci ma Epiktety zmar ich drugi syn,
ktry z kolei zleci matce umieszczenie take jego posgu w owym
przybytku i ufundowanie wsplnoty obejmujcej ludzi z rodziny
oraz do przekazania tej wsplnocie sumy trzech tysicy drachm,
aby dochd z tej sumy czonkowie mogli zuy na swoje spotkania
w owym Muzeum". I tu nastpuje w testamencie interesujcy
ustp: ot suma owych trzech tysicy drachm bdzie zagwaran-
towana na gruntach bdcych wasnoci Epiktety, ktra je osobi-
cie nabya w miejscowoci Melainai. Obowizek owych wpat ma
ciy na crce i spadkobierczyni Epiktety, na jej spadkobiercach
i na kolejnych spadkobiercach. w przybytek muz wraz z terenem,
na ktrym stoj nagrobki, Epikteta zostawia swojej crce. Wol jej
jest, aby Epiteleja, korzystajc z dochodw take z innych dbr
Epiktety, wpacaa co roku w okrelonym miesicu dwiecie dziesi
drachm dla owej stworzonej przez Epiktet wsplnoty. W nastp-
nych ustpach testamentu nastpuj postanowienia majce za-
chowa cao owego pomnika zbiorowego i bezpieczestwo
wszelkich przedmiotw z nim zwizanych. A wic jest zakaz alienacji
wszelkiego rodzaju, wznoszenia innych konstrukcji (wyjtek dotyczy
tylko ewentualnego portyku), korzystania z budynku dla jakichkol-
wiek innych celw, chyba e dla uroczystoci maeskich ktrego
z potomkw Epitelei, crki testatorki. Czuwa nad tym maj wanie
czonkowie owej rodzinnej wsplnoty. Funkcje kapaskie owego
przybytku muz ma peni Andragoras, syn Epitelei, a gdyby z jakie-
go powodu nie mg najstarszy z jej potomkw.
Wsplnota ma si zbiera w owym muzejonie co roku w okre-
lonym miesicu, wtedy ma otrzyma owe 210 drachm, wyznaczy
ze swego grona tych, ktrzy maj sprawowa obrzdy ofiary
maj by skadane przez trzy dni: pierwszego dnia ku czci Muz,
drugiego ku czci ma Epiktety i jej samej, trzeciego ku czci
ich dwch synw. Epikteta, przewidujc moliwo, e jej crka
lub nastpni spadkobiercy mog nie wypaci owych dwustu
dziesiciu drachm, zastrzega dla czonkw wsplnoty prawo wzicia
plonw z owych gruntw w Melainai do wartoci dwustu dziesiciu
drachm, a take, jeeliby to jej spadkobiercy proponowali
264
przeniesienie gwarancji owej sumy trzech tysicy drachm na inne
dobra, ale pod warunkiem, e bd to dobra hipotecznie pewne
i dajce solidn gwarancj.
Lista krewnych tworzcych wsplnot obejmuje rzecz jasna
tylko mczyzn. Nastpny jednak ustp, po wyliczeniu czonkw
wsplnoty przewiduje prawo do udziau w uroczystociach take
kobiet: ich on i dzieci mieszkajcych z nimi, i dokadniej crek
pki s pod wadz ojca, a synw take po osigniciu penoletno-
ci. Take ich potomkw z podobnym rozrnieniem. Idzie po prostu
0 to, e crki po zampjciu przechodziy do rodu ma. Wreszcie
Epikteta wylicza imiennie jeszcze kilka kobiet i ich crek, ktre maj
prawo uczestniczy w owych uroczystociach rocznicowych.
Oprcz tego testamentu zachowany tekst zawiera te rodzaj
regulaminu majcego obowizywa w owej utworzonej testamen-
tem Epiktety wsplnocie rodzinnej. Cz postanowie testamentu
jest powtrzona, ale s i nowe. Jest to regulamin bardzo drobiaz-
gowy i interesujcy przede wszystkim zreszt dla historii religii
1 obrzdw, jak rwnie dla dziejw prawa greckiego.
Ogranicz si wic tutaj do podania niektrych postanowie
dotyczcych strony finansowej. Ot co roku, podczas spotkania
wsplnoty, do skadania ofiar bd wywoywani jej czonkowie
wedug starszestwa i jeden raz dopeni obowizku na wasny
koszt. Jest te dokadnie przewidziane, co ma dostarczy ten, na
ktrego kolejno ten obowizek przypadnie: wino takie, jakim
przyjmuje si goci, takiej jakoci i w takiej iloci, eby starczyo na
trzykrotne wypicie, wiece, zadba o muzyk i o pachnida. Jeeli
kto nie speni tego obowizku ma zapaci wsplnocie sto drachm
i bdzie z niej wykluczony dopty, dopki tego obowizku nie
dopeni. Ma tego wszystkiego pilnowa zarzdca wybrany przez
czonkw wsplnoty.
Dochody, ktre otrzyma wsplnota przez lata dokonywania
obrzdw na koszt czonkw wsplnoty (naley pamita, e kady
tylko raz peni te funkcje na koszt wasny), maj by przez
urzdujcego zarzdc przekazane oglnemu zebraniu i upowanieni
przez zebranych czonkowie maj je umieci jako poyczki gwaran-
towane hipotecznie na gruntach o odpowiedniej wartoci po
odcigniciu sum niezbdnych dla dokonania kolejnych corocznych
ofiar i uroczystoci.
265
Regulamin przewiduje, e dalej obowizuje podjcie znw
kolejnoci wedug starszestwa i kady kolejno organizujcy corocz-
ne spotkania otrzymuje na dziesi dni przedtem pidziesit drachm.
Jeeli otrzymawszy pienidze nie dopeni obowizku, bdzie musia
zapaci sto pidziesit drachm, a zorganizuje tymczasem wszystko
urzdujcy zarzdca pokrywajc koszty, a wydatkowane pienidze
odzyska w caoci, przez przywilej, z dochodw.
Ale te jeeli czonek wsplnoty, na ktrego przypada kolej nie
otrzyma od zarzdcy owych pidziesiciu drachm, a wszystko
urzdzi, ma prawo cign z zarzdcy, z jego prywatnych funduszy,
sto pidziesit drachm.
Dokadnie te s okrelone, podobnie jak to wystpowao przy
kosztach wsplnej uczty, rodzaje i ilo ofiar skadanych Muzom
i zmarym w cigu trzech dni obrzdw, rwnie jak i komu naley
przydzieli to, co z ofiar pozostanie.
Dokadnie s okrelone obowizki i prawa zarzdcy, jak rwnie
sekretarza wsplnoty take wybranego przez czonkw wsplnoty.
Zastrzeone zostaje take, e nikt nie ma prawa rozwizania
wsplnoty ani nawet zmniejszenia czy zmiany ustalonych ofiar, czy
uycia kapitau na inne cele. Jeeli kto z takim wnioskiem wystpi
ma by ukarany grzywn piciuset drachm na rzecz wsplnoty.
W swojej treci religijnej dotyczcej owej fundacji na rzecz
Muz i zmarych dokument nie odbiega od innych znanych, cho nie
tak szczegowo opisanych w testamentach fundacji tego typu.
W swej caoci wskazuje jednak na znaczn samodzielno
finansow Epiktety, gwarantuje ona ow sum trzech tysicy
drachm na gruntach przez ni kupionych, a wic nie pochodzcych
z dziedzictwa. Z caoci przepisw regulujcych finansow stron
dziaalnoci fundacji mona si domyla, e majtek Epiktety
obejmowa znacznie wicej dbr ni te, na ktrych ma ciy
hipoteka sumy przeznaczonej na fundacj. Oczywicie nie jestemy
w stanie stwierdzi, ile w tych szczegowych regulacjach jest
myli Epiktety, a ile jej zmarych ma i syna. W kadym razie
Epikteta w testamencie powouje si na ich yczenia, a nie na
pozostawione przez nich dokumenty. Zaznacza te, e rozpo-
rzdzenia dokonuje za zgod crki. Wszystko to wiadczy o duej
samodzielnoci gospodarczej kobiet na wyspie Thera w tym okresie,
o moliwoci zdobycia znacznego nieraz majtku.
266
Podobne wraenie sprawiaj zachowane w kilku inskrypcjach
dzieje Nikarety z Beocji, z miasta Thespiae, ktrej wadze miasta
Orchomenos w Beocji byy dune znaczn sum. Transakcja zostaa
zawarta na przeomie III/II w. p.n.e., a wic w tym samym okresie,
z ktrego pochodzi omwiony wyej testament Epiktety. Tym
razem wiemy z inskrypcji, e wierzytelno Nikarety w stosunku do
Orchomenos pochodzia z dziedzictwa. Jej ojciec Theon zawar
jak transakcj z miastem Orchomenos lub moe udzieli mu
poyczki. Te nalenoci odziedziczya po mierci ojca Nikareta.
Wedug umowy miasto Orchomenos winno byo spaca swj dug
w okrelonych terminach. Poniewa ciganie dugu od miasta
nasuwao zawsze trudnoci, zapewne jeszcze ojciec Nikarety zada
gwaranta poyczki, ktrym sta si jeden z obywateli Orchomenos.
Niemniej jednak ani miasto, ani w gwarant patnoci w terminie
nie uici. Wtedy pojawia si w odpowiednim do tego dziaania
urzdzie w Thespiae Nikareta i w obecnoci wiadka zoya protest
wobec miasta Orchomenos na sum 10085 drachm. Rok pniej
w obecnoci tego samego wiadka Nikareta zgosia czterokrotnie
brak patnoci ze strony Orchomenos na sumy: 2500 drachm, 4000
drachm i 1000 drachm, w czwartym owiadczeniu suma si nie
zachowaa. Zwrmy uwag, e Nikarecie towarzyszy wiadek,
a nie opiekun, chocia w dalszych fazach postpowania Nikareta
pojawia si ze swoim mem Deksyposem dziaajcym jako opiekun.
Wydaje si wic znowu, e obecno kyriosa bya pewn formal-
noci, natomiast w wielu wypadkach energiczne i zasobne kobiety
dziaay samodzielnie. W wypadku Nikarety odnosi si wraenie, e
to ona walczya o zwrot dugu z Orchomenos, a nie jej m i kyrios.
Ot Nikareta, mimo piciu oprotestowa kolejnych nalenych
jej sum, nie uzyskaa adnej wpaty z Orchomenos. Skdind
wiemy, e miasto miao rwnie innych wierzycieli i stao si po
prostu niewypacalne. Usiowao wic zyska na czasie drog do
przewlekych pertraktacji, trway one cay rok. Wreszcie jednak
doprowadzono do ugody, ktrej wyrazem staa si umowa sporz-
dzona w obecnoci siedmiu wiadkw, wszystkich z miasta Nika-
rety, z Thespiae. Miasto Orchomenos, reprezentowane przez trzech
swoich urzdnikw polemarchw, zobowizao si zwrci Nika-
recie sum okrelon w owych piciu protestach w wysokoci
18 833 drachm. Zgodnie z t umow zosta sporzdzony dokument,
267
mona by go nazwa wykonawczy, w ktrym sprecyzowano, e
uzgodniona suma zwrcona bdzie Nikarecie na odpowiedzialno
trzech polemarchw i dziesiciu gwarantw, ktrych wybr by
uzgodniony z Nikaret. Okrelono te termin zwrotu dugu.
Przy zawieraniu tej ugody i umw Nikarecie towarzyszy jej
m jako jej prawny opiekun. Tekst umowy zosta zoony u okre-
lonego obywatela Thespiai, jednego zreszt ze wiadkw.
Ta nowa umowa bya korzystna dla Nikarety. Za dug miasta
odpowiadali solidarnie trzej polemarchowie, skarbnik i dziesiciu
gwarantw. A wic wierzycielka moga dochodzi swej nalenoci
na majtku jednego czy kilku porczycieli, poniewa umowa zawarta
bya w formie zacignicia nowej poyczki przez owych obywateli
Orchomenos.
I tym razem jednak Nikaret nie otrzymaa w terminie zwrotu
dugu. Wszystkie dotychczasowe dziaania Nikarety odbyway si
w odpowiednich instytucjach miasta Thespiae.
Tym razem jednak udaa si do Orchomenos, aby tam dochodzi
swych nalenoci, a na podstawie ostatniej umowy odpowiedzialni
byli wysocy urzdnicy Orchomenos polemarchowie.
Warto zaznaczy, e tutaj inskrypcja nie wspomina obecnoci
prawnego opiekuna Nikarety, jej ma. Polemarchowie przycinici
do muru zwoali natychmiast zgromadzenie, ktre zobowizao
polemarchw i skarbnika do spaty dugu, skoro tylko wpyn
uchwalone na ten cel specjalne opaty. Zgromadzenie polecio
cign odpowiedni sum ze wszystkich dochodw miasta i znw
okrelio dat zwrotu nalenoci.
I tym razem spniono si o przeszo miesic ze zwrotem
dugu, ale wreszcie skarbnik i jeden z polemarchw zjawili si
w Thespiae, gdzie przekazali u bankiera na konto Nikarety nalen
jej sum. Czekaa na to Nikaret trzy lata prawie, a my zawdziczamy
dokadn znajomo jej dziaa uchwale zgromadzenia Orchomenos,
zobowizujcej polemarchw do wyrycia na steli wszystkich kolej-
nych dokumentw oraz, na kocu, kopii przelewu sumy na konto
Nikarety.
Obecno opiekuna prawnego Nikarety jest wymieniona tylko
przy zawieraniu ugody i powtrnej umowy. Chyba wic usprawied-
liwione jest wraenie, e cao postpowania spoczywaa w rkach
Nikarety. Nic nie wiemy o pozostaej czci jej majtku, trudno
268
jednak przypuszcza, eby jej ojciec cao swojej fortuny poyczy
miastu Orchomenos, a zapewne i Nikareta, jak wiele kobiet wiata
greckiego tego okresu, umiaa korzystnie swoimi dobrami obraca.
Jak ju wspominaam wrd inskrypcji okresu hellenistycznego
stosunkowo czsto spotyka si kobiety jako fundatorki na rzecz
swoich miast. Moe warto przytoczy przykad jednej z takich
kobiet, aby zda sobie spraw jak wysoko mogy zaj kobiety elity
greckich miast i jak znacznymi fortunami mogy rozporzdza.
Ju z czasw rzymskich, ale ze wiata greckiego, z miasta
Syllion, w Pizydii pochodz cztery inskrypcje, ktre uwieczniy
bogactwo i zasugi Menodory, crki Megaklesa. Naleaa ona do
znakomitego rodu miejscowych urzdnikw i dobroczycw miasta.
Sama Menodora piastowaa wiele odpowiedzialnych i zaszczytnych
funkcji. Bya czonkiem kolegium dziesiciu, ktre zajmowao si
w greckich miastach dochodami publicznymi i poborem podatkw.
Jak zwykle w miastach greckich, do tego typu funkcji powoywano
obywateli posiadajcych odpowiedni cenzus majtkowy, m.in. po
to, eby mogli poratowa kas pastwow w razie zalegoci
w podatkach. Menodora penia te funkcj kapanki cesarskiego
kultu, kapanki bogini Demeter i innych bogw, penia funkcje
religijne w kulcie bogw przodkw, miaa tytu zaoycielki" czy
fundatora", gimnazjarchy odpowiedzialnego za dostarczanie oliwy.
Piastowaa te jeden z urzdw eponimicznych i eby si za to
odwdziczy miastu zapisaa mu 220 000 denarw. Rozdzielaa
te znaczne iloci zboa i pienidzy wrd mieszkacw Syllionu,
jako rodzaj rewanu za powierzane jej i jej dzieciom funkcje
publiczne. Dla uczczenia zmarego syna przeznaczya 300 000
denarw na instytucj alimentw dla dzieci Syllionu. Tego typu
fundacje byy do rozpowszechnione w okresie rzymskim, procenty
od sumy na nie przeznaczonej szy na pomoc w wychowaniu
dzieci. Dla upamitnienia mierci chopca, Menodora zbudowaa
wityni z licznymi posgami boskimi, m.in. z posgiem Fortuny,
wykonanymi z koci soniowej i zota. Wszystko to wiemy z in-
skrypcji wyrytych na bazach posgw Menodory, ktre miay
przypomina jej zasugi i dziaanie na rzecz dobra publicznego.
Ten zwile tu podany spis jej funkcji i rozdawnictw wskazuje,
e miaa znaczny majtek i samodzielno dziaania. Oczywicie nie
potrafimy okreli rodzaju jej dziaalnoci gospodarczej. Przez
269
analogi mona przyj, e bya przede wszystkim wielk wa-
cicielk ziemsk, o tym wiadczyyby take rozdawnictwa zboa.
Inskrypcji dajcych wiadectwo istnienia kobiet wadajcych
majtkiem, fundatorek w rnych miastach zachowao si wiele.
Niestety nie zawieraj one danych osobistych, przedstawienie ich
bohaterek trzeba pozostawi innego typu ksikom.
Czasami zachowao si kilka inskrypcji wspominajcych t
sam kobiet, jak np. w wypadku Menodory. Przewanie s to
wiadectwa z miast greckich Azji Mniejszej lub z wysp. Mona tu
wspomnie Archippe z miasta greckiego Kyme, dla ktrej miasto
kazao wyry uchwa przewidujc jej specjalne uczczenie po
mierci. Urzdujcy w tym momencie wysoki urzdnik miejski mia
uczci j zotym wiecem i przyzna jej zaszczyt pochowania tam,
gdzie znaleli spoczynek inni dobroczycy miasta. Obok posgu
Archippe mia by umieszczony ogromny posg ludu nakadajcy
jej wieniec. Koszty wzniesienia tych posgw mia ponie brat
Archippe zgodnie z jej yczeniem.
Nas tu jednak raczej interesuje, za co Archippe miaa otrzyma
pomiertnie te wszystkie odznaczenia. W nieco pniejszej uchwale
rady wylicza si hojne dobrodziejstwa Archippe i te dawniejsze,
i te, ktre zarzdzia z wdzicznoci za posgi dla niej wzniesione.
Ot Archippe wzniosa budynek rady buleuterion. W zwizku
z ukoczeniem buleuterionu hojnie obdarzya pienidzmi: czonkw
Rady, wszystkie fyle (podzia ludnoci obywatelskiej na tzw. fyle
wystpowa we wszystkich pastewkach greckich), metojkw (tzn.
osiedlonych w Kyme cudzoziemcw) i wyzwolecw, wydaa te
bankiet zoony ze sodyczy dla caej ludnoci miasta. To wszystko
zakada posiadanie znacznego wasnego majtku i rozporzdzanie
nim swobodnie i samodzielnie. Nic te dziwnego, e kiedy nieco
pniej Archippe ciko zachorowaa, lud (demos) bardzo tym si
przej. A kiedy wrcia do zdrowia, lud postanowi uczci dzik-
czynnie to szczliwe zakoczenie jej choroby. Strategowie mieli
wic zoy ofiary w tej intencji.
Jest to wyjtkowa w zachowanej dokumentacji inskrypcyjnej
uchwaa i wiadczy o pozycji Archippe w tej spoecznoci, aby
doj do roli tak powanej fundatorki trzeba byo mie istotnie
znaczn fortun. Inskrypcja pochodzi zapewne z II w.
Nieco wczeniejsza inskrypcja z miasta Priene uczcia take
270
kobiet imieniem Fila, on Tessalosa, ktra sprawia w darze
miastu doprowadzenie wody. I tu wystpuj fundusze wasne Fili.
Dokumenty rzadko podaj rodzaj majtku tych kobiet i jego
pochodzenie pozostaj nam tylko hipotezy.
Take z Egiptu hellenistycznego i rzymskiego mona by przy-
toczy dokumenty wiadczce o znacznym majtku znajdujcym
si w rkach kobiet, niewiele jednak dowiadujemy si z nich
0 charakterze ich dbr, ani o sposobie zarzdzania nimi.
Nawet dla okresu pnej republiki rzymskiej, ktry dla Rzymu
1 Italii jest, jak ju wspominaam wyej, wyjtkowo dobrze udoku-
mentowany, trudno znale zesp rde, ktry by pozwoli od-
tworzy powikszanie si majtku w rkach waciciela nawet pci
mskiej. Signijmy choby do bogatej korespondencji Cycerona,
eby si czego dowiedzie o sytuacji jego pierwszej ony, Terencji,
ktr wszystkie rda przedstawiaj jako kobiet majc du
fortun osobist.
Terencja pochodzia z dobrej i zamonej rodziny, cho wiemy
o tym tylko porednio. rda wspominaj jej siostr przyrodni
Fabi, ktra bya westalk i raz jeden jest okrelona jako naleca
do arystokratycznego rodu. O zamonoci za rodziny wiadczy
wyposaenie Terencji w momencie zawierania maestwa z Cyce-
ronem. Wedug Plutarcha otrzymaa w posagu 120000 denarw
(1 200000 sestercw), a oprcz tego, jak wynika z korespondencji
Cycerona, take jako wyposaenie jakie posiadoci.
Nie wiemy wic nic o rodzinie Terencji, nie wystpuje ona
w korespondencji Cycerona ani w licznych przecie dla tej epoki
rdach historiograficznych. Nie wiemy, kiedy wysza za m.
Nowoytni historycy obliczajc wedug wieku jej crki "TulIii
umieszczaj dat maestwa ok. 79 r. p.n.e., niektrzy przenosz
j na 77 r. Sam Cyceron Terencj wspomina w swej korespondencji
po raz pierwszy w licie do Attyka z 68 r. donoszc o cikich
blach stawowych, na ktre cierpi i potem w 65 r., piszc
o narodzinach syna. Wicej wzmianek o Terencji znajdujemy dopiero
w korespondencji z okresu spisku Katyliny i wojny domowej.
Sdy o Terencji, zarwno w literaturze staroytnej, jak przede
wszystkim nowoytnej, s przewanie zalene od opinii o Cyceronie.
Maestwo to bowiem skoczyo si rozwodem po przeszo
trzydziestu latach poycia, a w okresie jego trwania i po rozwodzie
271
Cyceron nie szczdzi gorzkich sw swojej onie. Sam Cyceron
by, jak wiadomo, postaci kontrowersyjn i historycy piszcy
0 nim dziel si na gorcych jego obrocw i zaciekych krytykw.
Wystarczy tu odesa czytelnika do ksiki Kazimierza Kumaniec-
kiego, Cyceron i jego wspczeni (Warszawa 1959).
Nie ulega jednak adnej wtpliwoci, e bya to kobieta o silnej
indywidualnoci, bardzo samodzielna we wszystkich swoich dzia-
aniach.
Nie wiemy te jak doszo do tego maestwa. W tym okresie
w grupach rzdzcych Rzymem maestwa byy na og za-
wierane dla paranteli, majtku czy wpyww prezentowanych
przez rodziny obu stron. Cyceron by czowiekiem nowym w tym
rodowisku, mona wic przypuszcza, e zawierajc maestwo
z Terencj take kierowa si tymi wzgldami, jemu szczeglnie
musiao zalee na zyskaniu oparcia wrd arystokracji sena-
torskiej. Niechtni Cyceronowi historycy przypisuj mu tu szcze-
glnie motywy finansowe.
Nie wiemy nawet nic o urodzie Terencji, ani o wzgldach,
ktre j do maestwa skoniy. Z rnych jednak jej dziaa
1 niektrych wypowiedzi Cycerona w jego listach oraz historykw
staroytnych zdaje si wynika, e bya o Cycerona bardzo zazdrosna
std np. miaa wynika jej zawzita wrogo wobec Klodiusza
w zwizku z podejrzeniem o staranie Klodii o zyskanie sympatii
Cycerona.
Majtek, ktrym rozporzdzaa Terencj by tak wielki, e zdaje
si usprawiedliwia opini o gwnym motywie zainteresowania
si Cycerona t wanie kandydatk do maestwa. Poza wysoko-
ci samego posagu do tej opinii skaniaj take wzmianki o innych
dobrach Terencji rozsiane w korespondencji jej ma. Miaa ona
dwa domy czynszowe w Rzymie, ktrych dochd roczny wynosi
osiemdziesit do stu tysicy sestercw, a warto bya mniej wicej
dziesiciokrotnie wysza. Naleaa te do niej posiado niedaleko
Rzymu, koo Tusculum, ktr zajmowa tak pikny las, e Cyceron
piszc do Attyka o swoim spacerze w tym lesie (w 59 r.) wyrazi
opini, e ustpuje on tylko lasom Dodony.
Wasnoci Terencji byy te dobra ziemskie w Italii, ktrych
pooenia nie znamy, ale zapewne o wielkiej wartoci, skoro suma
uzyskana z ewentualnej sprzeday, o ktrej mowa w korespondencji
272
w 58 r. p.n.e., wystarczyaby na pokrycie potrzeb Cycerona na
wygnaniu, a byy one niemae. Na dodatek Terencja, jak i inni
wielcy waciciele ziemscy, zawaszczya cz gruntw z ziemi
pastwowej, zapewne w okolicy ktrej ze swych posiadoci. To
take wynika z jednego z listw Cycerona do Attyka.
Tyle wic mona powiedzie o majtku Terencji. Nie potrafimy
rozstrzygn czy pochodzi on wycznie ze spadku, czy posagu,
czy te pierwotny stan posiadania powikszya znacznie dziaalno
samej Terencji. Zarzdzaa ona bowiem swoim majtkiem samo-
dzielnie, zawarte z Cyceronem maestwo naleao do tego typu
zwizkw maeskich, ktre nie poddaway kobiety z punktu
widzenia prawnego zalenoci wobec ma. Pomaga jej w spra-
wach finansowych zaufany wyzwoleniec Filotimus, o ktrym
w pniejszych latach wyraa si Cyceron nieufnie, ale byo to
wtedy, kiedy aluzyjnie, a potem otwarcie, posdza on o nielojal-
no w sprawach majtkowych.
Plutarch w yciorysie Cycerona w zwizku ze spiskiem Katyliny
i poleceniem westalek dla Terencji, aby zachcia ma do ener-
gicznej akcji w obronie ojczyzny, tak charakteryzuje nasz bohaterk:
Terencja, ktra z usposobienia w ogle nie bya kobiet agodn
ani bojaliw, ale raczej ambitn i jak mwi Cyceron, chtniej sama
braa na siebie jego troski o ojczyzn, ni obarczaa go wasnymi
troskami o dom, powiedziaa mowi o tym, co zaszo, i podburzya
go przeciw spiskowcom.
Przyjrzyjmy si wic bliej korespondencji Cycerona i temu, co
z niej wynika dla oceny Terencji jako kobiety interesu". Nie bdzie
tu szo o opini pozytywn czy negatywn o dziaaniach Terencji,
ta bowiem ulega zmianie w miar pogarszania si stosunkw
w maestwie, lecz o stwierdzenie, czy Terencja rzeczywicie sama
podejmowaa decyzje w wanych sprawach finansowych i to take
w celu powikszenia majtku. Cyceron, jak wynika z tonu jego
listw do Terencji z wygnania, jak rwnie z jego yciorysu
u Plutarcha i ze wzmianek u innych autorw staroytnych, traktowa
on jako zaufanego doradc w sprawach politycznych, powierzajc
jej nieraz delikatne i tajne pertraktacje. W kilku listach z wygnania,
w pocztkach tego okresu w latach 59-57 Cyceron nie
przestaje wyznawa swej wdzicznoci za wszystko, co Terencja
dla niego robi, za jej czuo, wytrwao w nieszczciu, dbao
18 Kobiety antyku
273
16' Umiej^tno Pocieszania go w listach,
V
Pr2VJazdu d ^
Nicze9 wiecei nie
RZym'e '" ^ Starania
Spowodowa' z n
W tym licie' ze zrobi
' ktrych mu wskazaa
co Powii i
ZelZ,^ g ,
W pierwszym licie z 58
czciowo w Dyrrachium J \", P'Sanym czeciowo wThessalonice,
cechy, o ktrych wspomnTaZ^0" podk^^ych wanie te
zamiar ony sprzedania naTezace.dn^^' CyCern dpowiada na
90 w niezbdne na wygnaj?L P posiad'oci dla zaopatrzenia
wzgldu na dobro ichlna jILr ' CyCeron Jest PrzeciwnV *
take Terencji nieszcz teTtrzebaT.H ^"'^^'a Przysparzaj
ch syna. Jee|i jego przyjacie e nn7 ^ ZabezPieczy P^o
~ Pienidzy mu nie Lfie f.T * ^ SWOjej UCzynnoci
' tak nie pomog. A dla sTnaTzeba a^h ^ ~ ^^ Terencji
warunki majtkowe w ktJ-h zacnowac przynajmniej rednie
z tego samego roku "a nrono ? ^ Start W <V '^
odpowiada, eby lepie z^ta^R 6renJi
Pragnie ni jej obecnoci alp Z Z ^
(chodzi o przywoanie S f wylani^
do niej bdzie mgf przyjecha pT
wszystko, co mu dorad^ f
' "adal z jej listw Sd^sied- , tyCh' ktrych mu wskazaa
Ubolewa tylko, ze zToo w nl W'adyWa' co Powinien uczyni,
nieszcz. Zamiar sprzedani^'nlm ' na ich dzieci sPada tyle
'istw Cycerona wiemy ebvfaCi Terencji' ktreJ z -nnych
bW wywaon proL^? ^'nie. P^ona i bardzo pikna,
mchem serca. To wynika z caneJ kbiety' a nie V'ko od-
Otz z dalszy^r listw cl?' mfrmaCJi TerencJ'-
skonna udzieia mu pomocy f^?3 Wynika' ze Teren^ bya
wtedy, kiedy widziaa ^sens i tT' '" t0 bardzo znaczneJ'
chwalaa posuni politycznvch , b" Kiedy Jednak nie P'
"^ylnej (wedug^erP Idonolr90 ^ a takze W lekko-
ta bynajmniej ochoty do^^hol T"'0 rozrzutnoci - "ie
^rzdca i skarbnik jej ma.atku na Sama' j naJbliszy
reagowali na aluzje bedarpnn ~~ wyzwoleniec Filotimus, nie
Nerona. Std tez i Te^a i"S " kPtaCh pienicznych
Cycerona. Jeszcze w listach 2 49 r ^ POWoli zaufanie
do opuszczenia Rzymu i udania ,ii' VCeron' omawiajc Terencj
Cycerona, ktra wydaje Lie naiJ W" ' Crka d tej' Posiadoci
domowej, jest gotJ zostajJ^2;^3 w tym okresie wojny
C Zarz^d domu i suby w Rzymie
Filotimusowi. Niemniej jednak w licie z 50 r. w zwizku ze
spadkiem, ktry mu zostawi bliski przyjaciel Precius, wyranie
zarwno Terencj, jak i Filotimusa chce odsun od tej sprawy.
Pisa bowiem do Terencji, e jeeli dojdzie do aukcji majtku
Preciusa przed jego powrotem do Italii to chce, eby zaj si
wszystkim Pomponius Atticus albo Camillus. W listach za do
Attyka nalega, aby czuwa nad trzymaniem Filotimusa z daleka od
spraw zwizanych z majtkiem zapisanym Cyceronowi przez Pre-
ciusa. A przecie jeszcze w 49 r. wyraa pene zaufanie do Terencji,
chce eby wrcia do Rzymu i czuwaa nad jego sprawami, w dwch
listach do Attyka daje temu wyraz proszc o omawianie jego spraw
z Terencj i Filotimusem.
Z biegiem czasu listy do Terencji staway si coraz chodniejsze
i coraz bardziej lakoniczne. Kiedy w 48 r., po klsce jego stronnictwa
pod Farsalos, wyldowa w Brundyzjum i Terencj chciaa do
zapewne przyjecha, napisa, e podr z Rzymu do Brundyzjum
jest duga i niepewna, a on nie widzi adnego poytku w tym jej
przyjedzie. W 47 r., wybierajc si do Tusculum, wydaje jej po
prostu polecenie bez jednego ciepego sowa niech przyjedzie
do Tusculum z wiksz grup osb, ktre duej z nim tam zabawi.
Niech wszystko bdzie przygotowane. Jeeli czego brak w ani
niech kae zainstalowa i w ogle niech przygotuje wszystko,
co potrzebne dla ich wyywienia i zdrowia.
Zreszt w licie, nieco wczeniejszym, do Attyka daje peny
wyraz brakowi zaufania do Terencji. Pomija, jak pisze, niezliczon
ilo spraw, na ktre mgby si skary, wystarczy jedna, ktra
mwi za siebie. Attyk prosi Terencj o przesanie Cyceronowi
przekazu na sum 12 000 sestercw, rwnowanego pozostaoci
tej sumy w gotwce. A ona przesaa 10 000, dopisujc, e tyle
tylko zostao. I koczy ten ustp Cyceron: Jeeli tak ma/y zysk
odcigna z tak malej sumy, to rozumiesz, co by zrobia z wiksz?
Po powrocie Cycerona do Rzymu doszo wreszcie do rozwodu
po przeszo trzydziestu latach maestwa. Kilka miesicy po
rozwodzie oeni si po raz drugi z modziutk, bardzo bogat
Publili.
Wspominam tu o tych sprawach rodzinnych, poniewa wedug
wiadectwa wikszoci rde staroytnych do rozwodu doszo
wanie w nastpstwie sporw majtkowych w maestwie.
275
Historycy nowoytni w zalenoci od swego stosunku do Cycerona
win za ten rozwd obciaj jedni Terencj, drudzy za Cycerona.
Plutarch, niechtny Terencji, napisa w yciorysie Cycerona:
Przede wszystkim wic rozwid si ze sw on Terencj, a to
dlatego, e w czasie wojny zupenie si o niego nie troszczya;
kiedy opuszcza Rzym, nie daa mu na drog nawet najpotrzebniej-
szych rzeczy, a gdy znw powrci do Italii, nie znalaz u niej
adnego zrozumienia, adnej yczliwoci: nie tylko bowiem sama
nie przybya do niego, cho tak dugo przecie bawi w Brundyzjum,
ale nawet crce, modej dziewczynie, udajcej si w tak dalek
drog, nie daa ani suby, ani te dostatecznej iloci pienidzy.
Dom za, mimo wielu powanych dugw, jakie pozacigaa,
doprowadzia mu do zupenej pustki i ruiny (rozdz. 41, ust. 2).
Tej opinii Plutarcha przecz cytowane wyej listy Cycerona
sane do Terencji z wygnania, a nawet w chodny list z Brundyz-
jum powiadcza ch Terencji do przyjazdu, odrzucon przez
Cycerona.
Jednak i Plutarch pisze w dalszym cigu, e Terencj zaprze-
czaa tej opinii twierdzc, e po prostu Cyceron w wieku lat
szedziesiciu zakocha si w modej dziewczynie. Tej wersji
jednak wedug Plutarcha sprzeciwi si wyzwoleniec Cycerona
Tyron, jego zaufany sekretarz i biograf. Tyron mia napisa, e
istotnym motywem tego maestwa byo bogactwo Publilii. Ojciec
Publilii zmar, a poniewa wedug prawa nie mg zostawi swego
majtku crce, odda go w depozyt Cyceronowi z obowizkiem
przekazania go Publilii, gdy wyjdzie za m i bdzie pod opiek
ma. A skoro mem jej zosta Cyceron otwiera si dla dostp
do fortuny ony, ktra moga uici jego liczne dugi, take zwrot
posagu Terencji.
Tak wic wedug nieyczliwych Cyceronowi historykw wielki
mwca, nie mogc ju czerpa z majtku Terencji, zerwa mae-
stwo, by mie dostp do bogactwa nastpnej ony. Myl, e jest
to sd zbyt jednostronny i surowy. Nie idzie nam tu jednak
o sylwetk Cycerona, lecz Terencji.
Charakterystyka Plutarcha jest wyranie niesprawiedliwa. Te-
rencj nie opucia Cycerona, gdy szed na wygnanie, dziaaa
w Rzymie, by mg wrci, dbaa o jego sprawy i bez wahania
powicaa swoje rodki na utrzymanie domu i pomoc dla ma.
276
Niewtpliwie jednak pniejsze spory na tle finansowym przyczyniy
si do rozlunienia maestwa. Terencja sw fortun zachowaa.
Nie bya chyba jednak tak pozbawiona zalet, jak sugeruje
Plutarch, skoro dwa razy jeszcze wysza za m, za Sallustiusza
historyka, a po jego mierci za mwc Messal Korwinusa. To
drugie maestwo, powiadczone przez pne rda, jest wpraw-
dzie podawane w wtpliwo.
Niezalenie jednak od sdu o charakterze Terencji i jej stosunku
do ma, jej pozycja finansowa, samodzielno i umiejtno
zarzdzania fortun zdaj si nie ulega wtpliwoci.
Sylwetki kobiet Grecji i Rzymu w okresie antycznym przed-
stawione w tej ksice daj obraz rnicy si pod wieloma
wzgldami od schematu istniejcego w naszej wyobrani. Jest to
obraz barwny, kobiet interesujcych, umiejcych zdobywa sukcesy
bardzo rozmaitego rodzaju, kobiet czasem bardzo szczliwych,
a czasem o losach tragicznych. Byy to jednak kobiety wybitne, ich
niezwyko sprawia, e zosta po nich lad i e moemy pokusi
si o odtworzenie ich losw. I byy to przewanie kobiety z elity
spoecznej wiata greckiego i rzymskiego.
Jeeli jednak chcielibymy odtworzy wszystkie aspekty ycia
kobiet antyku, tych zwyczajnych, przecitnych kobiet z rnych
warstw spoecznych, obraz wypadby nieco inaczej. Cho i w tym
wypadku okazaby si, e nie byy one zamknite i odcite od ycia
swej spoecznoci i e w rnych regionach, i w rnych okresach
staroytnoci take losy kobiet si rniy. Byby to ju jednak temat
na kilka ksiek.
Wykaz przekadw
z literatury antycznej
cytowanych w ksice
1. Antologie
Antologia palatyska. Wybra, przeoy i opracowa Z. Kubiak, Warszawa 1978.
Dramaty greckie. Wybr w przekadach i opracowaniu A. Sandauera, Warszawa 1971.
Kobiety wiata antycznego. Wybr tekstw autorw greckich i rzymskich. Wybr,
wstp i kom. L.Winniczuk, Warszawa 1973.
Liryka staroytnej Grecji. Opr. J. Danielewicz, tum. rnych autorw, Wrocaw
1984, seria Biblioteki Narodowej.
Muza rzymska. Antologia poezji staroytnego Rzymu. Tum., wybr opr., wstp Z.
Kubiak, Warszawa 1960.
Sielanka grecka. Teokryt i mniejsi bukolicy. Tum. A. Swiderkwna, opr. J. anowski,
Wrocaw 1953, seria Biblioteki Narodowej.
2. Autorzy greccy
Ajschylos, Tragedie. Tum., opr. S. Srebrny, Warszawa 1954.
Appian z Aleksandrii, Historia rzymska. Tum., wstp, kom. L. Piotrowicz, Wrocaw
1957, tomy l-ll.
Arystofanes, Komedie: Acharniacy. Rycerze, Chmury, Bojomira. Tum., wstp, obj.
S. Srebrny, Warszawa 1962.
Arystofanes, Wybr komedii: Osy, Pokj, Ptaki, Tesmoforie. Tum., wstp, opr. S.
Srebrny, Warszawa 1962.
Arystofanes, Trzy komedie: Lizystrata, Sejm kobiet, Plutos. Tum., opr. J. awiska-
Tyszkowska, wstp J. anowski, Wrocaw 1981, seria Biblioteki Narodowej.
Arrian, Wyprawa Aleksandra Wielkiego. Tum. H. Gesztoft-Gasztold, wstp, kom. J.
Wolski, Wrocaw 1963.
Diogenes Laertios, ywoty i pogldy synnych filozofw. Tum. I. Kroska, wstp K.
Leniak, wyd. II, Warszawa 1982.
Eurypides, Tragedie. Tum., wstp i kom. J. anowski, t. I-III, Warszawa 1967,
1972, 1980.
278
Herodian, Historia cesarstwa rzymskiego. Tum., kom. L. Piotrowicz, wstp J.
Wolski, Wrocaw 1963.
Homer, Iliada. Tum. K. Jeewska, wstp i przypisy J. anowski, Wrocaw 1981,
seria Biblioteki Narodowej.
Homer, Odyseja. Tum. J. Parandowski, Warszawa 1953 (s liczne pniejsze
wydania).
Jzef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela. Tum. Z. Kubiak i J. Radozycki pod red. ks. E.
Dbrowskiego, wyd. II, Pozna 1979.
Jzef Flawiusz, Wojna ydowska. Tum., wstp, kom. J. Radozycki, Pozna 1980.
Jzef Flawiusz, Przeciw Apionowi, ywot. Tum., wstp, kom. J. Radozycki,
Pozna 1986.
Marek Aureliusz, Rozmylania. Tum., posowie, kom. K. Leniak, Warszawa 1958.
Menander, Od/udek albo Mizantrop. Tum., wstp, kom. J. anowski, Wrocaw
1960, seria Biblioteki Narodowej.
Menander, Wybr komedii i fragmentw. Tum., wstp, kom. J. anowski, Wrocaw
1982, seria Biblioteki Narodowej.
Platon, Pastwo. Tum. W. Witwicki, Warszawa 1958.
Platon, Prawa. Tum. i kom. M. Majkowska, Warszawa 1960.
Plutarch, ywoty sawnych mw. Tum., wstp, kom. M. Broek, Wrocaw 1953,
seria Biblioteki Narodowej.
Plutarch, ywoty sawnych mw. Tum., wstp, kom. M. Broek, Wrocaw 1977,
seria Biblioteki Narodowej.
Plutarch, Cztery ywoty (Lizander, Sulla. Demostenes, Cyceron). Tum. i opr. M.
Broek, Warszawa 1954.
Safona, Pieni. Tum., wstp J. Brzostowska, Warszawa 1969.
Safona, Pieni. Przeoy N. Chadinikolau, Pozna 1988.
Sofokles, Tragedie. Tum. K. Morawski, wstp, kom. Z. Kubiak, Warszawa 1969.
Teokryt, Sielanki. Tum., opr. A. Sandauer, Warszawa 1969.
Xenophon (Ksenofont), Wybr pism. Tum. rnych autorw, wstp, kom. J.
Schnayder, Wrocaw 1966, seria Biblioteki Narodowej.
3. Autorzy aciscy
Curtius (Kwintus Kurcjusz Rufus), Historia Aleksandra Wielkiego. Przekad zbiorowy
pod red. L. Winniczuk, wstp, kom. K. Holzman, Warszawa 1976.
Horatius, Quintus Horatius Flaccus (Horacy), Dziea wszystkie, t. I: Ody i epody.
Wyd. O. Jurewicz. Wrocaw 1986; t. II: Gawdy, sztuka poetycka. Wyd. O.
Jurewicz, Wrocaw 1988.
Justinus (Justyn), Zarys dziejw powszechnych staroytnoci na podstawie Pom-
pejusza Trogusa. Przeoy I. Lewandowski, Warszawa 1988.
Livius (Tytus Liwiusz), Dzieje Rzymu od zaoenia miasta. Wstp do caoci J.
Wolski, ks. I-V tum. A. Kociek, opr., kom. M. Broek, J. Wolski, Wrocaw
1968; ks. Vl-X tum. A. Kociek, M. Broek, kom. M. Broek, J. Wolski, opr.
M. Broek, Wrocaw 1971; ks. XI-XXVII tum., opr. M. Broek, kom. M. Broek,
279
J. Wolski, Wrocaw 1974; ks. XXVIII-XXXIV tum., opr. M. Broek, kom. M.
Broek, J. Wolski, Wrocaw 1976; ks. XXXV-XL tum. M. Broek, J. Wolski,
Wrocaw 1981; ks. XLI-XLV streszczenia; ks. XLVI-CXLII tum., opr. M. Broek,
Wrocaw 1982.
Nepos (Cornelius Nepos), ywoty wybitnych mw. Tum. zbiorowe, wstp, kom.,
opr. L. Winniczuk, Warszawa 1974.
Ovidius (Owidiusz), Heroidy. Przeoya W. Markowska, Krakw 1986.
Plinius (Pliniusz), Historia naturalna (wybr). Przek., kom., wstp I. i T. Zawadzcy,
Wrocaw 1961, seria Biblioteki Narodowej.
Scriptores Historiae Augustae (Historycy cesarstwa rzymskiego). ywoty cesarzy od
Hadriana do Numeriana. Tum., wstp, opr. H. Szelest, Warszawa 1966.
Seneca (Lucjusz Anneusz), Dialogi. Przek., wstp, kom. L Joachimowicz, Wa-
rszawa 1963.
Suetonius (Swetoniusz), ywoty Cezarw. Tum., kom., wstp J. Niemirska-
Pliszczyska, przedmowa J. Wolski, wyd. II zmie., Wrocaw 1960.
Tacitus (Tacyt), Dziea. Tum. S. Hammer, wstp T. Zawadzki, S. Hammer, t. l-ll.
Warszawa 1957.
Velleius Paterculus (Wellejusz Paterkulus), Historia rzymska. Tum., wstp, kom. E.
Zwolski, Wrocaw 1970.
Vergilius (Wergiliusz), Eneida. Przeoy i opr. Z. Kubiak, Warszawa 1987.
Peniejszy spis przekadw literatury antycznej na jzyk polski oraz spis
opracowa w jzyku polskim podaje Vademecum historyka staroytnej Grecji
i Rzymu, t. II, pod red. E. Wipszyckiej, Warszawa 1986.
Indeks postaci
opracowa Krzysztof Skwierczyski
Achillas 182, 183, 185
Achilles 42-43, 70, 102, 146
Adeja zob. Eurydyka
Adrast 60
Aemilia Tertia 81
Afraniusz Burrus 226, 227, 228, 229
Afrodyta 30, 34, 35-36, 37, 38, 46, 103,
104-105, 169, 187, 247, 248, 249,
254
Agamemnon 34, 39-45, 51, 54, 57,
70, 102
Agatoklea 172
Agatokles 172
Agatokles s. Lizymacha 163-164
Agezylaos 71-72
Agezystrata 71-73, 136
Agiatis 74-75, 136
Agis IV 71-73, 74, 75, 136, 262
Agrykola zob. Juliusz Agrykola
Agrypina Modsza 88, 94, 127-128,
130-131, 132, 217. 220, 223-229
Agrypina Starsza 87, 88-95, 123, 124,
126, 210, 216, 223, 224
Agryppa 88, 206, 209-210, 212
Agryppa Postumus 209, 212, 213-214
Ajetes 29-30, 33
Ajgistos 40-42, 44, 45, 52, 54-58
Ajschylos 18, 40, 44, 51, 52, 53, 54, 58
Akte 127-129, 130, 227
Aleksander zob. Parys
Aleksander s. Aleksandra Macedoskie-
go 155, 156, 157
Aleksander brat Laodike 175
Aleksander brat Olimpias 151, 152,
154, 156
Aleksander Helios 189, 190
Aleksander Macedoski 107, 141,
145-148, 150-158, 159, 160, 161,
163, 164, 172
Aleksander Sewer 234
Aleksander Wielki zob. Aleksander Ma-
cedoski
Alfidia 204
Alkajos 247, 248-249
Alkinoe 255
Alkman 242
Amastris 163
Amfares 72-73
Amfitryta 255
Amyntas 153
Anaktoria 244
Anchizes 64
Andata 147
Andragoras 264
Andromacha 37, 70, 102
Andromachos 254
Anicetus 132, 228-229
Anit 251, 252-253, 254
Anneusz Serenus 127-128
Anniusz Winicjanus 221
Antioch 165
Antioch I 169
Antioch II 172-174
Antioch III Wielki 176
281
Antioch IV 176-177, 1 78
Antioch Hieraks M2., 175
kntonia Modsza, |5-88. 91, 95, 123,
~~M$, 127, 206, 211, 215
Antonia Starsza 217
Antonin Pius 229
Antoniusz Lucjusz 201-203, 204
Antoniusz Marek 85, 117, 181, 184,
186-193, 196-203, 204, 206, 208,
217
Antygona 59-62, 63
Antygonos 75-76, 156, 160, 165, 168,
170
Antypater 152-153,155-156,159-161,
162, 163, 164
Apame 169, 170
Apikata87, 125, 126
Apollodor 184
Apoilon 29, 53, 106, 174, 250
Apollonios 113, 255
Apollonios Rhodios 29
Apolloniusz z Tjany 232
Appian 174, 175, 186, 199, 202, 203
Apsyrtes 30
Archidamia 71, 73
Archippe 270
Arejos 210
Arete 70
Arignota 246
,Arminiusz89
(Arria Modsza |5, 97-98, 99
"A7rta-StaTsza-95-97
Arrian 152
Arrydajos 147, 150-151, 155, 156, 157
Arsinoe I 166, 168, 169, 170
Arsinoe II 162-169, 171
Arsinoe c. Berenike II 171, 172
Arsinoe siostra Kleopatry VII 185, 186,
188
Artemida 8, 22, 42, 44, 241, 242, 250
Artemizja 141-144
Artemizja ona Mausolosa 144-145,150
Arulenus Rustykus 98
Arybas146, 156
Arystodama 255
Arystofanes 17, 19, 137, 139
Arystomache 255
Arystoteles 150, 248
Askaniusz 64
Asklepios 252
Aspazja 137-140, 251
Astjanaks 37
Atena 8, 22, 29, 30, 34, 47,49, 243, 253
Aten aj os 107
Atryda zob. Agamemnon
Attalos 1 50, 151
Attis 246
Attyk 200, 271, 272, 273, 275
August zob. Oktawian August
Augusta zob. Julia
Auna 66, 68
Aurelian 236-237
Aureliusz Marek 229, 230, 233
Basjanus 230
Baukis 251-252
Berenike I 162, 164, 167
Berenike II 169-172
Berenike c. Berenike II 171
Berenike c. Ptolemeusza I1172,173-174
Bona Dea 22
Brutus Decymus 200
Brutus Marek 113, 115-117, 136, 187,
198
Brytanik 218, 220, 222, 225, 226-227,
228
Burrus 127
Caelius Rufus Marek 119, 121-122
Camillus Scribonianus 96, 275
Cecyna Petus 95-97
Cerera 23, 25
Cezarion 185-186, 190-191
Cezecjusz Rufus 200
Charaksos 104
Charisios 108
Chilonida 73-74, 76
Chiron 29
Chremonides 168
Chryzeida 40
Chrysotemis 42, 54-55
282
Cycero 83, 116-117, 119-120,
121-122, 181, 186, 196, 197-198,
199-200,201, 271-276
Cynane 147
Cynna 118
Cyntia 118
Cypryda zob. Afrodyta
Cyryl 258-259
Danae 175
Dariusz 163
Deidameja 161
Dejfobos 38
Dejotar 198-199
Deksypos 267
Delia 118
Demeter 8, 25, 242-243, 269
Demetrios Poliorketes 160-162, 165,
168
Demetrios zi Kleopatry II 180
Demetrios Pikny 170
Demostenes 13, 107, 144
Diana 22
Diodor Sycylijski 141, 151-152, 157,
159, 161, 162, 180
Diogenes Laertios 107, 256-257
Dione 154
Dionizjusz 163
Dionizos 9, 148, 187
Dodona 272
Dolabella 186
Domicja 228
Domicjan 98, 99, 230
Domicjusz Ahenobarbus Gnejusz 223
Doricha zob. Rodopis
Dositeos 179
Druzus 85, 87, 90, 91, 92, 122, 123,
125, 126, 204-205, 206, 210, 211
Druzus s. Germanika 88, 92-93, 94, 126
Druzylla 88, 223
Dydona 63-68
Dzeus zob. Zeus
Eakides156, 157
Echekratides 253
Edyp 59-60
Egeusz 32-33
Elektra 42, 44-45, 51-58, 59, 62, 63, 70
Eliusz Sejan zob. Sejan
Elpinika 137
Emiliusz Lepidus Marek 115, 117, 200,
201, 224
Eneasz 64-68
Enniusz 63
Epikteta, 263-266, 267
Epikur 175
Epiteleja, 263-264
Erato 253
Erinna 251-252
Eteokles 59-61
Eucerus 131
Euergetes II zob. Ptolemeusz VIII Fyskon
Eudemus 125, 126
Eulajos 176
Eumajos 48, 50, 51
Eumenes 156, 159
Eurydyka 156, 157
Eurydyka c. Antypatra 164
Eurydyka zob. Andata
Eurykleja 50, 51
Eurymach 50
Eurypides 17, 18, 19, 29, 32, 37, 39, 40,
42, 43, 44, 45, 51, 53, 56, 58, 70-71
Euxenippos 154
Ezop 104
Fabia 271
Falysjos 252
Fama 65
Fannia 97, 98-99
Fano 110, 111-112
Faon 249
Faustyna Modsza 229, 231
Faustyna Starsza 229
Fila 159-162, 163, 165, 168,169
Fila z Priene 271
Filinna 147
Filip II 146-152, 156, 158
Filip s. Arsinoe 165
Filip Arrydajos zob. Arrydajos
283
Filostratos 232
Filotas 153
Filotimus 273, 274-275
Flawiusz Jzef 132-133, 179, 189
Fortuna 25, 105, 208, 269
Frastor 111
Fryksos 29
Fryne 106-107, 108, 111, 112
Frynion 109-111
Fulwia 188, 196-204
Fulwiusz Bamballo Marek 196
Fulwiusz Plaucjanus Gajusz 231-232,
233
Gabiniusz 182-183
Gajusz zob. Kaligula
Gajusz s. Agryppy 209-210, 211-212
Galba 98, 216,224-225
Gallien 235-236
Germanikus 85, 86, 87, 88-93, 123,
124, 126,216,223, 229
Germanikus s. Liwilli 123
Geta 231, 232-233
Grakchowie 81-84, 136
Gylippos 74
Hades 46, 252, 253
Hajmon 62
Hannibal 81
Hekabe37, 38,70, 102
Hekate 30
Hektor 36, 37, 70, 102
Helena 32, 33-39, 42, 70, 241, 244
Helenos 146
Heliogabal 230, 234
Helia 29
Helwia 84
Helwidiusz Pryskus 97-99, 257
Hera 22, 30, 34, 39, 119, 148, 166, 250
Herakleides 163
Herenniusz Senecjon 98-99
Hermes 39
Hermippos 140
Herod Wielki 189, 208, 209, 212
Herodian 232, 234
Herodot 10, 39, 104, 105-106,
141-144, 250
Herondas 20, 251
Hestia 207
Hezjod 22, 29, 76
Hipparch (aktor) 109
Hipparchia 256-257
Hipsypila 31
Homer 102, 252, 253
Homer s. Moiro 254
Horacy 193
Hygiea 154
Hymenajos 252
Hypatia 257-260
Hyperejdes106, 107, 154
Hyperides 263
ladmon 104
Icyliusz Lucjusz 78-80
Idyja 29
Ifigenia 42-45
Igaia 256
Ikarios 51
Iris 166
Ischomachos 11-12, 13
Ismena 59-61
Izyda 25, 190, 191
Jazon 29-33, 62
Jokasta 59-60
Jowisz 65
Julia 86, 88, 204, 205-206, 207, 209,
210, 211
Julia Arypina zob. Agrypina Modsza
Julia c. Agrypiny Starszej 90
Julia c. Agryppy 209, 211, 213
Julia Domna 230-234
Julia c. Liwilli 123, 124
Julia Maesa 230, 234
Julia Sylana 227-228
Juliusz Agrykola 98
Juliusz Cezar 113, 115-117, 181,
183-187, 191, 196, 197, 198-199,
200, 201, 204, 217
Junia Tertia 116, 117
284
Juniusz Brutus 78
Juniusz Brutus Marek 115
Juniusz Silanus Decimus 115
Junona 22, 64, 65
Juno zob. Junona
Justyn 151, 152, 170, 172, 174
Juwenal zob. Juwenalis
Juwenalis 113, 219
Kalchas 42
KaNgula 85, 87, 88, 89, 90, 216, 221,
2237224
Kallimach 170, 171
Kalpurnia 116
Kalpurniusz Bibulus Marek 183
Kalypso 70
Karakalla 231, 232-233, 234
Kasa nder 156-158, 159, 161, 162
Kasandra41,44, 45
Kasjusz Dio 87, 95, 124, 127, 128,
129, 186, 190, 192, 193, 200, 206,
207, 209, 213, 217, 218-220, 223,
232, 233
Kasjusz Gajusz 115,116-117,186-187,
188, 198
Kastor 33, 34, 57
Katon Modszy zob. Porcjusz Katon
Modszy
Katon zob. Porcjusz Katon Marek
Katoniusz Justus 219
Katullus 118, 119, 120-121, 122, 170
Katylina 271, 273
Kimon 137
Kirke 29, 41, 70
Klaudia 115
Klaudia Akte zob. Akte
Klaudia Liwilla zob. Liwilla
Klaudia Pulchra 93
Klaudiusz 85, 86, 87, 88, 91, 96, 125,
211, 217-227, 229
Klaudiusz II 236
Klaudiusz Appiusz 78-80
Klaudiusz Cekus Appiusz 204
Klaudiusz Druzus 123
Klaudiusz Marek 79-80
Klaudiusz Pulcher Appiusz 118
Klaudiusz Senecjon 127
Klaudiusz Tyberiusz Neron 204
Kleis 243
Kleombrotos 72, 73-74
Kleomenes I 250
Kleomenes III 74-76, 136
Kleopatra I 176
Kleopatra II 176-181
Kleopatra III 179, 180
Kleopatra VII 169, 177, 181-193, 197,
198, 202
Kleopatra c. Filipa II 147, 149-150,
151, 154, 155
Kleopatra ona Filipa II 150, 151-152
Kleopatra Modsza zob. Kleopatra III
Kleopatra Selene 189, 190
Kleopatra Tryfajna 181
Kleopatra zob. Zenobia
Klitajmestra 33, 34, 39-45, 48, 51,
53-58, 70, 119
Klodia zob. Lesbia
Klodiusz 118, 119-120, 121, 196, 197,
272
Kommodus 229
Kora 243
Koriolan 81
Kornelia matka Grakchw 81-84, 95,
136
Korneliusz Gnejusz 207
Korneliusz Nepos 14
Kornificja 233
Korynna 249-250
Krateros155, 159-161, 163
Krateros s. Fili 160
Krates 256-257
Kratezykleja 75-76
Kreon 32, 60-62
Kreuza 32
Ksenofont11, 12, 13, 14, 139
Ksenoklides 109
Ksenokrates 107
Kserkses 141-144
Kurcjusz Rufus 152, 153
Kurion zob. Skryboniusz Kurion Gajusz
285
Kwincja 120
Kwintylian 119
Kyprida zob Afrodyta
Laertes 46, 47, 48
Laia 256
Lajos 59
Laodike 172175
Leda 33
Lenajos 176
Leonidas II 71,72,73, 74
Leonidas wych. Aleksandra Macedos-
kiego 149
Leonnatos 155
Leontion 175
Lepida 224-225
Lepidus zob. Emiliusz Lepidus Marek
Lesbia118-122, 272
Ligdus125, 126
Liwia 86, 88, 89, 90, 91, 94, 123, 124,
196,204-216
Liwia siostra Liwiusza Druzusa Marka
114
Liwilla c. Antonii Modszej 85, 87,
122-127
Liwilla c. Agrypiny Starszej 88, 223
Liwiusz 77, 78
Liwiusz Druzus Klaudianus Marek 114,
204
Liwiusz Druzus wuj Serwilii 115
Lizander 172
Lizandra 164
Lizykles 140
Lizymach 162,163,164-165, 166,167,
168, 169
Lizymach s. Arsinoe 165
Longinus 236
Lucjusz s. Agryppy 209-210, 212
Lucjusz Antoniusz zob. Antoniusz Lu-
cjusz
Lucjusz Cezar 123
Lukrecja 77-78
Lukullus 221
Lyciska zob. Mesalina
Lygdamis 141
Lysias 108
Magas 162
Magas krl Cyreny 162, 167, 169-170
Magas s. Berenike II 171, 172
Makron 88
Makrynus 233-234
Marcella217
Marcellus 217
Marcellus s. Marcellusa 206
Marcja 84, 210
Marcjalis 113, 203
Mardonios 142, 143
Mariusz 114
Mausolos 144-145, 150
Medea 29-33, 58, 62, 67, 70
Megaklas 269
Menander 20
Menelaus, 34, 35, 36, 37-38, 39, 40,
42, 50
Menodora 269-270
Meoniusz 235
Mesalina 96, 217-223, 225-226, 227,
229
Messala Korwinus 277
Metanira, 108
Metellus Celer Kwintus 118, 119
Metrokles 257
Minerwa 22, 228
Miro 253
Mnester 219, 221
Moiro 254
Myrtale zob. Olimpias
Myrtis 249, 250
Narcyz 220-221, 222-223, 226-227
Neaira 13,103,107-112, 113
Neoptolemos 146
Neron 84, 94, 97, 98, 126, 127-133,
216, 220, 221, 223, 225-229
Neron s. Germanika 88, 92, 93, 94,
124, 126
Nestor 40
Newiusz 63
Nikaja163
286
Nikanor 157
Nikareta 108-109, 112
Nikareta z Beocji 20, 267-269
Nossis 251, 254
Odenat 234-235, 237
Odys zob. Odyseusz
Odyseusz 34, 36, 41, 46-51, 70, 216
Ofoniusz Tygellin 224
Oktawia 85, 189, 190, 191, 208, 217
Oktawia ona Nerona 127, 130-132,
218, 225
Oktawian August 84, 85, 88, 89, 90, 91,
92, 93, 117, 123, 124, 125, 181,
186-187, 188, 189, 190, 191-193,
196, 199, 200, 201-203, 204-214,
215, 216, 217, 218, 222, 227
Oktawiusz Marek 83
Olimpias 146-158, 159, 162
Olliusz Tytus 129
Oniasz 179
Orestes 42, 44-45, 52-58
Orestes prefekt Egiptu 258, 259
Othon Marek 127, 129-131, 133, 216
Owidiusz 105, 118, 215, 249
Pallas 86, 225, 226, 227
Parmenion 147, 153
Parys 34-39
Parys aktor 228
Pasjen Krispus Gajusz 224-225
Pauzaniasz 250
Pauzaniasz (macedoski) 151
Pawe z Samosaty 236
Peitho 247
Pelias 29, 31
Penelopa 41, 46-51, 84
Perdikkas 155
Perses 33
Persjusz Flakkus 96
Perykles 137-140
Petroniusz 113
Pheretime 10
Phila 147
Pigmalion 63, 64
Piksodaros 150-151
Pindar 29, 249-250
Piotr 259
Pitagoras 256
Pittakos 248
Pizon 86, 90-92
Plancyna 90-92
Platon 19, 137, 139, 258
Plaucja Urganilla 211
Plautylla 231
Pliniusz Gajusz 90
Pliniusz Modszy 95, 97, 98, 99,100, 219
Pliniusz Starszy 88, 125, 219, 255-256
Plotyna 229
Plutarch 16, 71, 73, 74, 75, 76, 82, 83,
84, 119, 120, 137, 138, 139, 140,
147, 150, 151, 152, 154, 161, 184,
187, 188, 189, 192, 197, 271, 273,
276-277
Polideukes zob. Polluks
Polinik 59-60, 62
Poliorketes zob. Demetrios Poliorketes
Polluks 33, 34
Polyksena zob. Olimpias
Polyperchont 156-157
Pompejusz 181,182-183, 185,199, 204
Pompejusz Gnejus 183
Pompejusz Sekstus 204
Poppea Sabina 128-133, 217, 221-222,
227, 228
Poppeusz Sabinus 129
Porcja 116
Porcjusz Katon Marek 114, 115
Porcjusz Katon Modszy 115
Posejdon 75, 106, 255
Potinos 182, 183, 185
Praksylla 249, 250
Praksyteles 107
Precius 275
Priam 34, 35, 37, 41, 70, 102, 146
Propercjusz 118
Proteus 39, 40
Ptolemajos III zob. Ptolemeusz III
Ptolemeusz I Soter 156, 162-164, 167,
169, 180
287
Ptolemeusz II Filadelf 113. 164, 165,
166-169, 170, 172, 173
Ptolemeusz III Euergetes 75-76, 169,
170-172, 174-175
Ptolemeusz IV Filopator 171, 172, 182
Ptolemeusz V Epif anes 176
Ptolemeusz VI Filometor 176-179
Ptolemeusz VIII (Euergetes II) Fyskon
82, 178-181
Ptolemeusz XII Auletes 181-182, 183,
185
Ptolemeusz XIII 182-185, 188
Ptolemeusz z Aleksandrii 133
Ptolemeusz s. Arsione II 168
Ptolemeusz Filadelf os s. Kleopatry VII
190
Ptolemeusz Keraunos 164-166, 168
Ptolemeusz brat Kleopatry VII 185-186
Ptolemeusz Memfites 180
Ptolemeusz Neos Filopator 179
Publilia 275, 276
Pylades 53, 56
Pyrrus161,162, 165
Pyrrus s. Achillesa 146
Rea 166
Rodopis 104-106, 248
Roksana 155
Rubelliusz Plaut 227, 228
Rufriusz Kryspin 129
Safona 104-105,243-249,251,252,254
Sallustiusz 277
Salome 208, 213
Sapor 235-236, 237
Satumin Apulejusz 114
Scypion Afrykaski 81, 82, 83, 84
Scypion Emilianus 82
Sejan 86-87, 92-93, 94, 95, 124-126,
129, 215
Seleukos 161-162, 164-165
Seleukos II Kallinikos 172, 174, 175
Semiramida 235
Semonides 45
Seneka 84, 127, 128, 206-207, 210,
225, 227, 228, 229
Septymiusz Sewer 229-232, 233, 234
Serwilia 113-118, 136
Serwiliusz Caepio Kwintus (Starszy)
113,114
Serwiliusz Isauricus 115
Serwiliusz Kwintus 114
Sfinks 59
Simis 153
Skrybonia 204
Skrybonianus Kamillus 221
Skryboniusz Kurion Gajusz 197
Soemias 234
Sofokles 18, 40, 44, 51, 53, 54, 56,
59,60
Sofron 175
Sokrates 11,138-139
Sosibios 172
Sozja 93
Spuriusz Lukrecjusz 77
Stefanos 107-108, 110-111
Stesichoros 39, 52
Strabon 141
Stratonike c. Fili 162, 169
Stratonike zob. Olimpias
Sulla 118
Sycheus 66, 67
Sylanus Appiusz Gajusz 220-221
Sylanus 225
Syliusz Gajusz 93
Syliusz Gajusz senator 222, 227
Synesios 257-258
Swetoniusz 84-85, 87, 88, 92, 94-95,
115-116, 117, 125, 128, 129, 132,
185, 205, 206-207, 208, 211, 213,
216, 217, 218, 220, 223, 224, 225,
227
Tacyt 77, 84, 86, 89, 90, 91, 92, 93, 94,
95, 97, 98, 99, 123, 124-125, 126,
129, 130, 132, 133, 205, 206, 208,
212, 213, 214, 215, 216, 217, 218,
219, 220, 221, 222, 224, 225, 227,
228, 229
288
Tantal 43
Targelia 138
Tarkwiniusz Kollatinus 77
Tarkwiniusz Pyszny 77
Tarkiwniusz Sekstus 77-78
Taumareta 254
Teano 256
Telauges 256
Telemach 36, 40, 46-51
Telesylla 249, 250
Teodotos 182, 183, 185
Teokryt20, 166
Terencja 119-120, 271-277
Terezjasz 41
Tessalos 271
Tezeusz 32, 34
Theogenes 111-112
Theon 267
Theon ojciec Hypatii 257
Timajos z Tauromenion 63
Trajan 98, 229
Trazea Petus 96, 97-98, 257
Tullia 271
Tuliusz z Tarentu 119
Tyberiusz 85, 86-88, 89, 90, 91, 92-95,
122, 123, 124-126, 127, 204,
205-206, 210, 211-216, 224
Tyberiusz s. Liwilli 123
Tybullus118
Tygellin zob. Ofoniusz Tygellin
Tyndar zob. Tyndareus
Tyndareus 33, 34, 41, 43
Tyron 276
Tytus 98
Waballat 235, 236
Waleria Mesalina zob. Mesalina
Walerian 235
Waleriusz Azjatykus 221-222, 223
Waleriusz Maksymus 183
Welejusz Paterkulus, 213
Wenus 64, 65, 185
Wergiliusz 63, 64, 65
Werginia 78-81
Werginiusz Lucjusz 78-81
Wespazjan 98
Westa 22, 25, 99
Wipsania 206
Witeliusz 220
Witeliusz ojciec cesarza 220, 222, 225,
Wokoncjusz 214 226
Zenobia 234-237
Zenon 113, 255
Zeus 33, 38, 43, 46, 53, 148, 154, 166,
247, 250, 255
Spis ilustracji
1. Upadek Troi. Czarnofigurowa amfora attycka, po. VI w. p.n.e. Staatliche
Museen, Berlin. J. Charbonneau, R. Martin, F. Villard, Grece Archaiue,
Paris 1968.
2. Penelopa przy warsztacie tkackim. Czarnofigurowa waza attycka, ok. 450 r. p.n.e.
Chiusi Museum. Propylaen Weltgeschichte II: Hel/as undHorn, Berlin 1931.
3. Elektra i Orestes. Marmur, grupa z I w. p.n.e. Muzeum w Neapolu. H. B. Walters,
The Art of Romans, London 1928.
4. Posg dziewczyny z serii tzw. Korai, VI w. p.n.e. Muzeum Akropolu, Ateny. G.
M. A. Richter, Korai. Archaic Greek Maidens, London 1968.
5. Kobiety muzykujce. Krater czerwonofigurowy. Muzeum w Monachium. V.
Zinserling, Die Frau in Hel/as und Rom, Leipzig 1972.
6. Kobiety przy przdzeniu. Lekythos czarnofigurowy, po. VI w. p.n.e. Metropolitan
Museum of Art, Nowy Jork. F. Chamoux, Greckaja cMIizacia, Sofia 1979.
7. Kobiety przy warsztacie tkackim. Lekythos czarnofigurowy, ok. po. VI w. p.n.e.,
Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork. Tame.
8. Kobiety u studni. Attycka hydria czarnofigurowa, koniec VI w. p.n.e. British
Museum, Londyn. J. Charbonneau i in., op. cit.
9. Naga kobieta wkadajca obuwie. Amfora czerwonofigurowa, VI w. p.n.e.
Muzeum Luwru, Pary. Tame.
10. Czytajca Atenka. Waza czerwonofigurowa, V w. p.n.e. Muzeum Luwru, Pary.
M. Nowicka, Antyczna ksika ilustrowana, Wrocaw 1979.
11. Mieszkanka Pompei trzymajca tabliczk do pisania i rylec. Malowido cienne
z Pompei. D. Balsdon, Die Frau in der rmischen Antike, Munchen 1979.
12. Rozbierajca si hetera. Czara czerwonofigurowa z pocz. V w. p.n.e. British
Museum, Londyn. J. Charbonneau i in., op. cit.
13. Prawdopodobnie gowa Fryne. Marmur. Muzeum w Arles. Ch. Picard, Manuel
d'archeologie grecque: La scupture III, 1 Periode classique, Paris 1948.
14. Dziewczynka z tamburynem. Figurka z terakoty, ok. 300 p.n.e. Muzeum
im. A. Puszkina, Moskwa. N.N. Britow, Grieczeskaja tierakota, Moskwa 1969.
15. Dziewczynka z gobiem i czyhajcym wem. Muzeum Kapitoliskie w Rzymie.
G. Rodenwaidt, Die Kunst der Antike, Berlin 1927.
290
16. Stela nagrobna modej dziewczyny, ok. 460 p.n.e. Staatliche Museen, Berlin. C.
Bliimel, Die klassischgriechischen Skuipturen der Staatlichen Museen zu Berlin,
Berlin 1966.
17. Stara pijaczka. Muzeum Kapitoliskie w Rzymie. V. Zinserling, op. cit.
18. Stara kobieta. Rzeba hellenistyczna. Muzeum Kapitoliskie. Tame.
19. Koncert muzyczny. Malowido cienne z Pompei. Muzeum w Neapolu. A. Maiuri,
La pittura di Pompei, Ercolano e Stabia nel Museo Nazionale di Napoli,
Milano 1957.
20. Tancerka w draperii z zasonit twarz. Figurka z brzu, przeom III/II w. p.n.e.
Metropolitan Museum of Art, Nowy Jork. J. R. Mertens, La Grece et Rome,
Paris 1897.
21. Scena biczowania, obok tancerka. Malowido cienne z Villa dei Misteri
w Pompei. G. A. Mansuelli, Roma e ii mondo romano, Roma 1981.
22. Taczce dziewczta, mozaika z Piazza Armerina na Sycylii, IV w. D. Balsdon,
op. cit.
23. Arsinoe II. Popiersie marmurowe, ok. 270 p.n.e. Aleksandria. G. M. A. Richter,
The Portraits of the Greeks, London 1965.
24. Zota moneta z wizerunkiem Arsinoe II, 272-241 p.n.e. P. R. Frank, M. Hirmer,
Die griechische Munzen, Munchen 1964.
25. Srebrna moneta z wizerunkiem Berenike II, ok. 246-221. Tame.
26. Popiersie Kleopatry VII w modoci. British Museum. G. M. A. Richter, op. cit.
27. Moneta z gow Kleopatry VII. A. Bernand, Alexandrie la Grand, Paris 1966.
28. Egipski portret mumijny. Wczesne cesarstwo rzymskie. Muzeum w Edynburgu.
H. Zaloscer, Aus dem Wiistensand. Die Mumienbildnisse aus die Oase Fayum,
Wien 1961.
29. Portret Liwii, ony Augusta. Muzeum w Kopenhadze. V. Poulsen, Les portraits
romains, t. I, Copenhaque 1962.
30. Oktawia, siostra Augusta. Kamea. Bibliotheque Nationale, Pary. D. Balsdon,
op. cit.
31. Agrypina Modsza. Florencja. B. Andreae, L'art de 1'ancienne Rome, Paris 1973.
32. Julia Domna. Muzeum w Monachium. V. Zinserling, op. cit.
33. Malowido na drewnianej pytce. Julia Domna, Septymiusz Sewer, Karakalla,
z prawej strony zatarta podobizna Gety. Staatliche Museen, Berlin. Th. Kraus
i in., Das rmische Weltreich, Berlin 1967.
34. Moneta z podobizn Zenobii. Pary. M. A. Levi, Llmpero romano, Torino 1981.
Spis treci
ROZDZIA I. Sytuacja kobiet antycznych w spoeczestwie 5
ROZDZIA II. Bohaterki mitw i legend............ 27
ROZDZIA III. Kobiety wzory cnt............... 69
ROZDZIA IV. Panie lekkich obyczajw i dwuznacznych
zawodw. Kochanki znanych ludzi............. 101
ROZDZIA V. Kobiety w dziaalnoci politycznej. wiat grecki 135
ROZDZIA VI. Kobiety w dziaalnoci politycznej. wiat
rzymski............................. 195
ROZDZIA VII. Udzia kobiet w yciu kulturalnym...... 239
ROZDZIA VIII. Kobiety interesw............... 261
Wykaz przekadw z literatury antycznej cytowanych w ksi-
ce ................................ 278
Indeks postaci.......................... . 281
Spis ilustracji........................... 290
1. Upadek Troi. Menelaus uprowadza Helen (z lewej strony), wojownik achajski zabija
Priama (w rodku), praw rk cignie zwoki wnuka Priama, Astianaksa. Czarnofigurowa
amfora attycka, po. VI w. p.n.e. Staatliche Museen, Berlin.
^^
2. Penelopa przy warsztacie tkackim. Czarnofigurowa waza attycka, ok. 450 r. p.n.e.
3. Elektra i Orestes. Marmur, grupa z I w. p.n.e. Muzeum w Neapolu.
4. Posg dziewczyny z serii tzw. Korai, VI w.
p.n.e. Muzeum Akropolu, Ateny.
5. Kobiety muzykujce. Krater czerwonofigurowy. Muzeum w Monachium.
6. Kobiety przy przdzeniu. Lekythos czarnofigurowy, pot. VI w. p.n.e. Metropolitan
Museum
of Art, Nowy Jork.
7. Kobiety przy warsztacie tkackim. Lekythos czar-
nofigurowy, ok. po). VI w. p.n.e., Metropolitan
Museum of Art, Nowy Jork.
8. Kobiety u studni. Attycka hydria czarnofigurowa, koniec VI w. p.n.e. Oprcz kobiet
nabierajcych wod wida myjcych si modziecw. British Museum, Londyn.
9. Naga kobieta wkadajca obuwie. Amfora czerwonofigurowa, VI w. p.n.e. Muzeum
Luwru,
Pary.
10. Czytajca Atenka. Waza czerwonofi-
gurowa, V w. p.n.e. Muzeum Luwru, Pary.
11. Mieszkanka Pompei trzymajca tab-
liczk do pisania i rylec i jej m, Terentius
Neo. Malowido cienne z Pompei.
12. Rozbierajca si hete
ra. Czara czerwonofiguro
wa z pocz. V w. p.n.e. Bri
tish Museum, Londyn.
13. Prawdopodobnie glo
wa Fryne. Marmur. Zape-
wne replika posgu Fryne
duta Praksytelesa z Delf.
I w. p.n.e. Muzeum w Ar-
les.
1
1 5. Dziewczynka z gobiem i czyhajcym wem
wedug hellenistycznego oryginau z II w. p.n.e.
Muzeum Kapitoliskie w Rzymie.
16. Stela nagrobna modej dziewczyny
ok. 460 p.n.e. Staatliche Museen,
Berlin.
14. Dziewczynka z tamburynem. Figurka z terakoty, ok. 300 p.n.e. Muzeum im. A. Puszkina,
Moskwa.
17. Stara pijaczka. Kopia oryginau z II w. p.n.e. 18. Stara kobieta. Rzeba hellenistycz-
Muzeum Kapitoliiiskie w Rzymie. na. Muzeum Kapitolinskie.
19. Koncert muzyczny. Malowido cienne z Pompei. Muzeum w Neapolu.
20. Tancerka w draperii z zasonit 21. Scena biczowania, obok tancerka. Malowido
twarz. Figurka z brzu, przeom III/II cienne z Villa dei Misteri w Pompei,
w. p.n.e. Metropolitan Museum of Art,
Nowy Jork.
22. Taczce dziewczta, mozaika z Piazza Armerina na Sycylii. IV w.
23. Arsinoe II. Popiersie marmurowe, ok. 24. Zota moneta z wizerunkiem Arsinoe II,
271-
270 p.n.e. Aleksandria. 241 p.n.e.
25. Srebrna moneta z wizerunkiem Be-
renike II, ok. 246-221.
26. Popiersie Kleopatry VII w modo-
ci. British Museum.
27. Moneta z gow Kleopatry VII.
s
28. Dziewczynka z klejnotami. Egipski portret mumij-
ny. Wczesne cesarstwo rzymskie. Muzeum w Edyn-
burgu.
29. Portret Liwii, ony Augusta. Marmur. 30. Oktawia, siostra Augusta. Kamea.
Biblio-
Muzeum w Kopenhadze. thegue Nationale, Pary.
31. Agrypina Modsza, gowa marmu-
rowego posgu, ok. 30 r. n.e. Florencja.
32. Julia Domna. Muzeum w Mona-
chium.
Jf
33. Malowido na drewnianej pytce. Julia Domna, Septymiusz Sewer,
Karakalla, z prawej strony zatarta podobizna Gety. Staatliche Museen, Berlin.
34. Moneta z podobizn Zenobii. Pary.