Znaczenie Ryb W Zywieniu Kobiet Ciezarnych Karmiacych Oraz Dzieci

Wojciech Kolanowski i Lidia Powiera
Wydzia Nauk o ywieniu Czowieka i Konsumpcji

SGGW

Rola ryb i produktw rybnych w ywieniu
kobiet i dzieci

Spis treci
Streszczenie
Wstp 2
1. Znaczenie ryb i produktw rybnych w ywieniu czowieka 3
2. Charakterystyka kwasw tuszczowych z rodziny omega-3 6
2.1. Nomenklaura i metabolizm kwasw tuszczowych 6
2.2. Wielonienasycone dugoacuchowe kwasy tuszczowe jako
rdo eikozanoidw 8
3. Rozwj ukadu nerwowego w yciu podowym i wczesnym 10
dziecistwie a spoycie ryb
4. Spoycie ryb i produktw rybnych a wspczynnik IQ u dzieci 15
5. Znaczenie ryb jako rda kwasw tuszczowych omega-3 w 16
zapobieganiu i leczeniu chorb
5.1. Wpyw spoycia ryb przez kobiety ciarne i karmice na
wystpowanie chorb o podou zapalnym u dzieci 16
5.2. Znaczenie ryb w zapobieganiu i leczeniu ADHD oraz innych
zaburze zachowania 21
5.3. Wpyw spoycia ryb na wystpowanie chorb ukadu krenia 23
6. Zalecenia spoycia ryb i przetworw rybnych dla kobiet, ciarnych
i karmicych 25
7. Zagroenia wynikajce ze spoycia ryb i produktw rybnych 31
8. Podzia i charakterystyka produktw rybnych 33
9. Substancje konserwujce stosowane w produkcji marynat,
prezerw i saatek rybnych 35
10. Rynek produktw przeznaczonych dla kobiet ciarnych i karmicych
oraz maych dzieci 36
11. Przegld broszur dotyczcych zalecanego spoycia ryb przez kobiety
w ciy i karmice oraz mae dzieci 38
12. Posumowanie 61
Literatura 68

2
Wstp

Ryby s bogatym rdem penowartociowego biaka, witamin i skadnikw
mineralnych, ale podstawowe znaczenie zdrowotne zwizane z ich spoyciem wynika z
zawartoci dugoacuchowych wielonienasyconych kwasw tuszczowych omega-3,
ktrych s niemal jedynym rdem w diecie. Wykazuj one szerokie spektrum
korzystnego dziaania na organizm ludzki: agodz objawy chorb o podou zapalnym,
takich jak atopowe zapalenie skry i inne alergie, s niezbdne do prawidowego rozwoju i
funkcjonowania mzgu i narzdu wzroku, wykazuj te ochronne dziaanie na ukad
nerwowy. Jednym z najwaniejszych jednak aspektw dziaania kwasw tuszczowych
omega-3 jest wpyw na rozwj i funkcjonowanie ukadu nerwowego. Dugoacuchowe
kwasy tuszczowe omega-3 wspomagaj procesy uczenia si, zwikszaj koncentracj oraz
zmniejszaj wybuchy agresji u dzieci. Z tego te wzgldu ryby i produkty rybne powinny
wystpowa w codziennej diecie kobiet ciarnych, karmicych, jak rwnie dzieci.
Dodatkow zalet jest to, e miso ryb jest atwostrawne i z tego wzgldu moe by
polecane osobom majcym kopoty z przewodem pokarmowym, co czsto zdarza si w
czasie ciy.
W ostatnich latach znacznie wzrosa wiadomo konsumentw odnonie
korzystnego dziaania kwasw tuszczowych omega-3, jak rwnie negatywnego wpywu
zanieczyszcze zawartych w rybach. Zwiksza si zainteresowanie tzw. zdrow
ywnoci, nie zanieczyszczon, bez konserwantw. Producenci ywnoci staraj si
sprosta wymaganiom konsumentw i wprowadzaj na rynek nowsze, udoskonalone
produkty. Niedawno w super- i hipermarketach pojawi si nowy asortyment produktw
rybnych wytwarzanych bez dodatku substancji konserwujcych, co jest szczeglnie wane
w przypadku kobiet ciarnych, karmicych i dzieci.
Ponadto w wielu krajach propagowane s broszury informacyjne, skierowane
szczeglnie do kobiet ciarnych, karmicych, dotyczce znaczenia zdrowotnego spoycia
ryb i produktw rybnych. Maj one na celu zwikszenie spoycia ryb i ich przetworw
poprzez popraw wiadomoci spoeczestwa. W Polsce takie broszury niestety jeszcze nie
s dostpne, ale ze wzgldu na niski poziom spoycia ryb ich upowszechnianie jest wysoce
wskazane.

3
1. Znaczenie ryb i produktw rybnych w ywieniu czowieka

Od wiekw ryby s jednym z gwnych skadnikw poywienia i obecnie
dostarczaj rednio ok. 10% spord biaek zwierzcych spoywanych przez czowieka.
Japonia, Norwegia czy Hiszpania s dobrym przykadem pastw, gdzie spoycie ryb jest
wysokie, niestety w wielu innych krajach (w tym w Polsce) jest ona na znacznie niszym
poziomie i nadal spada (Macrae i wsp., 1993) .
Ryby stanowi wany element zbilansowanej diety, s bowiem dobrym rdem
penowartociowego biaka, dostarczaj rwnie wielu witamin i skadnikw mineralnych ,
(He i Daviglus, 2005; www.psr.org). Biaka s jednym z najcenniejszych, pod wzgldem
sensorycznym i biologicznym, skadnikw misa rybiego. Udzia biaek w ciele tych
organizmw jest zbliony do udziau biaek w misie zwierzt rzenych i wynosi 13-24%.
Jedynie 3-5% stanowi niepenowartociowe biako tkanki cznej, co jest wartoci
nieporwnywaln do a 16% tyche biaek w misie zwierzt rzenych (Borucka Wieczorek,
2003). Warto odywcza biaek zaley od skadu ilociowego i jakociowego
poszczeglnych aminokwasw wchodzcych w ich skad (szczeglnie aminokwasw
egzogennych, ktrych organizm nie jest w stanie sam syntetyzowa), wzajemnych proporcji
midzy tymi aminokwasami, wystarczajcej iloci energii potrzebnej do ich przemian, a take
od zmian jakie w tych zwizkach zachodz na skutek procesw obrbki (tak technologicznej
jak i kulinarnej) oraz od strawnoci produktw biakowych (Sikorski, 1992). Ryby zawieraj
niezbdne aminokwasy w ilociach przekraczajcych ich poziom we wzorcu FAO/WHO z
1973 roku, nie dotyczy to jedynie tryptofanu. Dodatkowo biako ryb jest atwostrawne, a jego
przyswajalno wynosi rednio a 97% (Sikorski, 1992).
Due znaczenie ma zawarto w rybach witamin rozpuszczalnych w tuszczach,
przede wszystkim D i A, ktrych znaczne iloci stwierdza si w oleju wtrobowym ryb, a
w przypadku ryb tustych rwnie w misie (Macrae i wsp., 1993).
W misie ryb stwierdza si rwnie du koncentracj witamin rozpuszczalnych w
wodzie zwaszcza z grupy B, a ich ilo waha si nieznacznie w poszczeglnych
gatunkach. Niektrzy autorzy podaj, e ryby zawieraj tak znaczne iloci witamin z grupy
B, e jeden rybny posiek w cigu dnia jest w stanie pokry zapotrzebowanie organizmu na
te zwizki. Dotyczy to szczeglnie witaminy B
12
, ktrej zawarto kilkakrotnie przewysza
wartoci zalecane na poziomie bezpiecznym, odnosi si to zwaszcza do takich gatunkw,
jak: makrela (950% zapotrzebowania), led (657%) czy tuczyk (544%) (tabela 1)
[Gawdzki i Hryniewiecki (red.), 2005].
4
Tabela 1. Zawarto witamin z gr. B w 100g gotowanych czci jadalnych.
Gatunek
ryby
Wit.B1
mg
Wit.B2
mg
Wit.PP
mg
Wit.B6
mg
Wit.C
mg
Kwas
pantotenowy
Folany
mcg
mg
Wit.B12
mcg
Makrela 0,159 0,412 6,85 0,46 0,4 0,099 2 19
led
atlantycki 0,112 0,299 4,124 0,348 0,7 0,74 12 13,14
Tuczyk 0,278 0,306 10,54 0,525 0 1,37 2 10,88
oso 0,275 0,487 10,077 0,944 0 1,92 29 3,05
Halibut 0,069 0,091 7,123 0,397 0 0,38 14 1,37
Pstrg 0,426 0,423 5,769 0,231 0,5 2,238 15 7,49
Dorsz 0,088 0,079 2,513 0,283 1 0,18 8 1,05
Fldra 0,08 0,114 2,179 0,24 0 0,58 9 2,51
Karp 0,14 0,07 2,1 0,219 1,6 0,87 17 1,47
Wgorz 0,183 0,051 4,487 0,077 1,8 0,28 17 2,89
rdo: opracowanie wasne na podstawie danych USDA

Na uwag zasuguj take skadniki mineralne zawarte w misie ryb. W wyniku
spopielenia surowca rybnego otrzymuje si od okoo 0,6 do 1,6% popiou, ktry zawiera
wszystkie niezbdne dla prawidowego funkcjonowania ustroju mikro- i makroelementy
(Borucka i Wieczorek, 2003). Miso ryb jest zdecydowanie lepszym rdem
pierwiastkw, takich jak fosfor, potas czy magnez w porwnaniu z misem zwierzt
rzenych, a dodatkowo drobno-ociste gatunki i marynaty rybne dostarczaj do organizmu
znaczce iloci wapnia [Gawdzki i Hryniewiecki (red.), 2005]. Z mikroskadnikw na
szczegln uwag zasuguj elazo, mied, jod, selen, a take chrom i fluor (rysunek 1)
(Borucka i Wieczorek, 2003) .
0
100
200
300
400
500
600
M
a
k
r
e
la
H
a
lib
u
t
D
o
r
s
z
S
a
r
d
y
n
k
i
w

o
le
ju
W
ie
p
r
z
o
w
in
a

Wap
Fosf or
Magnez
Sd
Potas

Rysunek 1. Zawartoci makroelementw w niektrych gatunkach ryb oraz misie zwierzt
rzenych (mg/100g). rdo: opracowanie wasne na podstawie danych USDA.

Jednake znaczenie ryb w diecie czowieka zwizane jest gwnie z zawartoci
dugoacuchowych wielonienasyconych kwasw tuszczowych omega-3. Z tego wynika
5
szereg korzyci zdrowotnych, takich jak: zapobieganie chorobom serca, stanom zapalnym
czy rozwoju raka. U dzieci odgrywaj one ogromn rol w rozwoju mzgu i procesach
widzenia, a spoywane przez kobiety w ciy mog zapobiega wystpowaniu zaburze w
rozwoju ich potomstwa. Ryby i produkty rybne s niemal jedynym naturalnym rdem
tych kwasw tuszczowych w diecie czowieka.

2. Charakterystyka kwasw tuszczowych z rodziny omega-3

2.1. Nomenklatura i metabolizm kwasw tuszczowych
Kwasy tuszczowe z reguy posiadaj parzysta liczb atomw wgla w iloci od 16
do 26. Kwasy, w ktrych atomy wgla poczone s wycznie pojedynczymi wizaniami
zalicza si do nasyconych kwasw tuszczowych, podczas gdy te z przynajmniej jednym
wizaniem podwjnym C=C klasyfikowane s jako nienasycone. Wielonienasycone
kwasy tuszczowe posiadaj dwa lub wicej takich wiza a ich nazewnictwo uzalenione
jest od pooenia tyche wiza i ich cakowitej iloci (Drozdowski, 2000). Dla przykadu
DHA (22:6 kwas dokozaheksaenowy) jest dugoacuchowym kwasem nalecym do
rodziny omega-3 zbudowanym z 22 atomw wgla i posiadajcym 6 wiza podwjnych
(rysunek 2). Oznaczenie omega-3 wskazuje nam, e pierwsze wizanie C=C znajduje si
midzy trzecim a czwartym atomem wgla liczc od koca acucha z grup metylow
(CH
3
). Wraz ze wzrostem stopnia nienasycenia spada temperatura topnienia kwasu
tuszczowego (Ruxton, 2004).

Rysunek 2. Struktura budowy kwasu dokozaheksaenowego (DHA) (Ruxton, 2004)

DHA i EPA (20:5, kwas eikozapentaenowy) s syntetyzowane z prekursora
kwasw tuszczowych z rodziny omega-3 kwasu -linolenowego (18:3, ALA) podczas
gdy dugoacuchowe kwasy omega-6, takie jak kwas arachidowy (20:4, AA) pochodz od
6
kwasu linolowego (18:2, LA) (Simopoulos, 1991). Kwasy ALA i LA maj istotne
znaczenie z diecie czowieka ze wzgldu na fakt, i ludzki organizm nie jest w tanie ich
syntetyzowa (Flower i Perretti, 2005). Teoretycznie zdolno organizmu do
przeksztacania ALA do DHA i EPA oznacza, e te dwa kwasy nie musz by dostarczanie
egzogennie do organizmu, ale s dwa powody, dla ktrych to stwierdzenie nie jest do
koca prawd. Po pierwsze cieki biokonwersji zarwno ALA, jak i LA potrzebuj
enzymu zwanego desaturaz 6 (rysunek 3).

DIETA

Kwasy z rodziny omega-6 Kwasy z rodziny omega-3
kwas linolowy (LA) kwas -linolenowy (ALA)
18:2 18:3
desaturaza6

gamma-linolenowy (GLA) oktadekatetraenowy
18:3 18:4
elongaza

di-homo-gamma-linolenowy (DGLA) eikozatetraenowy
20:3 20:4

desaturaza 5

arachidonowy (AA) eikozapentaenowy (EPA)
20:4 20:5

elongaza

dokozatetraenowy dokozapentaenowy
22:4 22:5
desaturaza 4

dokozapentaenowy (DPA) dokozaheksaenowy (DHA)
22:5 22:6

Rysunek 3. Biokonwersja kwasw tuszczowych w organizmie czowieka (opracowanie wasne
na podstawie Kolanowski, 2000)

7
Desaturaza 6 jest niezbdna do przeksztacania kwasu ALA w DHA i EPA. LA w
obecnoci duego stenia kwasu linolowego przekierowuje swoj aktywno na ciek
omega-6. Wpywa to na zahamowanie wytwarzania kwasw DHA i EPA i w rezultacie
powoduje niekorzystny spadek ich poziomu w organizmie. Po drugie jedynie 5-8% kwasu
-linolenowego zostaje przeksztacone do kwasw DHA i EPA (Ruxton, 2004). Niektre
badania wskazuj take na fakt, e ilo desaturazy 6 maleje wraz z wiekiem.
Wczeniaki, osoby z nadcinieniem oraz diabetycy maj zdecydowanie mniejsz zdolno
przeksztacania ALA do DHA i EPA, dlatego te naley zwraca na te grupy populacji
szczegln uwag przy ustalaniu poziomw zalecanego spoycia (Simopoulos, 1991).

2.2. Wielonienasycone dugoacuchowe kwasy tuszczowe jako rdo eikozanoidw
Eikozanoidy mona uzna za ogniwo bdce cznikiem pomidzy kwasami
tuszczowymi a funkcjonowaniem ukadu immunologicznego (Calder i Grimble, 2002).
Wszystkie eikozanoidy wpywaj na zdolno wzajemnego oddziaywani poszczeglnych
komrek organizmu ludzkiego, szczeglnie jest to wane w przypadku pytek krwi,
makrofagw, neutrofili, monocytw, a take mini gadkich (Serhan i wsp., 2002).
Kwas linolowy (18:2), gwny kwas tuszczowy z rodziny omega-6 wystpujcy w
ywnoci, podlega biokonwersji w organizmie czowieka do kwasu gamma-linolenowego,
a nastpnie poprzez DGLA do kwasu arachidonowego. Kwas arachidonowy moe sta si
substratem dla reakcji katalizowanej przez takie enzymy jak: COX (cyklooksygenaza) i
LOX (lipooksygenaza). W wyniku ich dziaania powstaj prostaglandyny serii 2 i
leukotrieny serii 4 oraz innego rodzaju eikozanoidy (rysunek 4). PGE
2
jeden z gwnych
produktw kaskady LA moe promowa wystpowanie stanu zapalnego w organizmie
poprzez zaburzenie rwnowagi midzy komrkami Th1 (limfocyty, majce zdolno do
wspierania odpowiedzi komrkowej) i Th2 (limfocyty wpywajce dodatnio na odpowied
humoraln). Sia tego efektu zaley od zdolnoci PGE
2
do hamowania produkcji
czynnikw przeciwzapalnych takich jak: IL-2 (interleukin 2), IFN- (interferon-)
(Sausenthaler i wsp., 2006). Eikozanoidy mog by rwnie syntetyzowane z kwasw
omega-3, wykazuj one jednak mniej silne dziaanie (LTB
5
posiada jedynie 10%
aktywnoci LTB
4
). Zwikszone spoycie ryb, a co za tym idzie kwsasw tuszczowych
omega-3 powoduje podwyszenie poziomu EPA i DHA, ktre rwnie s substratami dla
COX i LOX, wywouje to powstawanie wikszej iloci eikozanoidw pochodzcych z
przemian kwasw omega-3. Jest to niezmiernie wane zwaywszy na fakt, e wykazuj
one dziaanie przeciwzapalne (Caldler i Grimle, 2002). DHA i EPA ponadto maj zdolno
8
do zmniejszania proliferacji limfocytw oraz do obniania poziomu prozapalnych
czynnikw, takich jak: TNF-, IL-1, IL-6. (Rennie, i wsp, 2003). Naley wic pamieta o
zachowaniu odpowiedniego stosunku spoywanych kwasw omega-6/omega-3 poniewa
to wanie ten stosunek determinuje waciwy typ i ilo eikozanoidw powstajcych w
organizmie czowieka (Simopoulos, 1999).

Dieta

Ryby i przetwory Oleje rolinne

PGE
2
LTB
4

LOX
COX
Kwas
arachidonowy
LOX COX
DHA i EPA
PGE
3
LTB
5

LOX - lipooksygenaza
COX cyklooksygenaza
PGE
2
prostaglandyna E
2
, dziaanie prozapalne
PGE
3
prostaglandyna E
3
, dziaanie przeciwzapaln
LTB
4
leukotrien B
4
, mocne dziaanie prozapalne
LTB
5
leukotrien B
5
, neutralny

Rysunek 4. Produkcja eikozanoidw z kwasw tuszczowych (Vercleyi-Nielsen, 2003)

9
3. Rozwj ukadu nerwowego w yciu podowym i wczesnym dziecistwie a spoycie
ryb

Niezbdne kwasy tuszczowe i ich dugoacuchowe pochodne s bardzo istotnymi
elementami strukturalnymi membran komrkowych, przez co odgrywaj ogromn rol w
rozwoju nowych komrek w organizmie, co odbywa si w okresie ycia podowego i po
urodzeniu. Z tego wzgldu niezmiernie wane jest spoywanie przez kobiety ciarne i
karmice odpowiednich iloci ryb i przetworw rybnych, co umoliwi zachowanie
optymalnego poziomu dugoacuchowych kwasw tuszczowych omega-3 w organizmie
zarwno matki, jak i dziecka (Hornstra, 2000; Uauy i Dangour, 2006).
Optymalny rozwj ukadu nerwowego w czasie ycia podowego uzaleniony jest
od specyficznych skadnikw dostarczanych do organizmu jedynie z poywieniem,
wliczajc kwas dokozaheksaenowy (DHA), ktrego ryby i produkty rybne s gwnym
rdem w diecie. Niskie spoycie tych surowcw w czasie ciy prowadzi do niskiego
poziomu kwasw tuszczowych omega-3 gwnie EPA i DHA, co niekorzystnie wpywa
na rozwj ukadu nerwowego modego organizmu. Zbyt maa koncentracja DHA prowadzi
bowiem do zaburzenia formowania dendrytw i regulacji takich procesw, jak:
neurogeneza, przewodnictwo nerwowe czy spjno i czno pomidzy poszczeglnymi
komrkami ukadu (Hibbeln i wsp., 2007; Makrides i Gibson, 2002). Badania wskazuj,
e niekorzystne zmiany wynikajce z niskiego poziomu dugoacuchowych kwasw
tuszczowych omega-3 mog by potem odwrcone poprzez spoycie odpowiednich iloci
tych skadnikw w okresie dziecistwa. Trzeba jednak pamita, e cz
nieprawidowoci powstaych w komrkach mzgowych moe by nieodwracalna
(Hibbeln, 2006).
Mzg najwikszy wzrost wykazuje w trzecim trymestrze ciy i we wczesnym
dziecistwie. Dostarczanie odpowiednich iloci dugoacuchowych kwasw tuszczowych
omega-3 w tym okresie jest niezbdne do prawidowego rozwoju i funkcjonowania ukadu
nerwowego oraz braku zaburze w zachowaniu dzieci i procesach uczenia si. Istnieje
wic konieczno dostarczania odpowiednich iloci tych skadnikw do organizmu kobiety
w okresie ciy i karmienia piersi. Te kwasy tuszczowe mog by dostarczane z
poywieniem szczeglnie poprzez regularne spoywanie tustych ryb morskich. Dieta
kobiety ciarnej powinna zawiera takie iloci tych dugoacuchowych kwasw omega-3
aby pokrywa zapotrzebowanie kobiety i rozwijajcego si dziecka (Hornstra, 2000).
10
Wyrnia si dwa krytyczne okresy, w ktrych poda dugoacuchowych kwasw
tuszczowych omega-3 ma szczeglne znaczenie w rozwoju organizmu, jest to ostatni
trymestr rozwoju podowego oraz wiek noworodkowy i niemowlcy, kiedy to nastpuje
biochemiczny rozwj mzgu i wytwarzanie retiny. Powszechnie wiadomo, e DHA jest
nieodzownym elementem membran komrkowych wchodzc w skad fosfolipidw, takich
jak: fosfatydylocholina (lecytyna), fosfatydyloseryna, sfingomielina, co powoduje, e niski
poziom kwasw tuszczowych omega-3 jest zauwaalny w membranach komrek krwi, co
traktuje si jako biomarker wysycenia organizmu tymi kwasami (Al. i wsp., 2000).
Badania pokazuj, e niskie spoycie ryb i produktw rybnych powoduje spadek
koncentracji DHA nawet do 1/5 poziomu uznanego za prawidowy. Taka sytuacja moe
doprowadzi do zastpienia kwasu DHA przez kwasy z rodziny omega-6 i pomimo, e
caociowa ilo kwasw tuszczowych bdzie utrzymywaa si na podobnym poziomie to
proporcja kwasw omega-6/omega-3 bdzie zdrowotnie niekorzystna. Wiele bada
pokazuje rwnie, e mniejsza zawarto DHA u wczeniakw powoduje osabienie
funkcji widzenia oraz nieprawidowoci w elektroretinogramie. Zaleno taka jest mniej
dostrzegalna u dzieci urodzonych o czasie. Zmniejszona koncentracja dugoacuchowych
kwasw omega-3 w plazmie i erytrocytach jest mocno skorelowana ze zmniejszon
zawartoci DHA w retinie i mzgu (Connor, 2000). DHA kumuluje si w ludzkich
komrkach mzgowych w bardzo szybkim tempie podczas trzeciego trymestru ciy, a
wic midzy 26 a 40 tygodniem ycia podowego. U noworodka DHA stanowi 9 %
wszystkich kwasw tuszczowych zawartych w korze mzgu i zwiksza si o kolejne 6%
midzy urodzeniem a 20 rokiem ycia by osign rednio okoo 15% caoci kwasw
tuszczowych. Wykazano te, e wczeniaki, ktrych matki nie spoyway w ogle DHA i
ktre nie byy karmione piersi miay niskie poziomy DHA w fosfolipidach (McNamara i
Carlson, 2006).
Pierwsze udokumentowanie niedoboru DHA u ludzki miao miejsce w 1982 roku.
Ten przypadek dotyczy 6 letniej pacjentki, ktra wykazywaa o 17% mniejszy poziom
DHA ni rednia wrd rwienikw. Dziewczynka miaa problemy ze zdrowiem,
wystpoway u niej: zapalenie skry, neuropatie, nieostre widzenie, zaburzenia
fizjologiczne. W momencie zwikszenia poziomu DHA w plazmie symptomy znacznie si
osabiy (McNamara i Carlson, 2006). W takim przypadku, gdy spoycie ryb, a wic i
DHA jest niedostateczne i nie jest w stanie pokry zapotrzebowania, zgromadzone w
organizmie zapasy s mobilizowane i wykorzystywane na pokrycie niedoborowego stanu.
W komrkach tuszczowych s magazynowane znaczne iloci LA i mog by w szybkim
11
czasie wykorzystane. Jednake w przypadku kwasw omega-3 jest inaczej. Po pierwsze
adipocyty gromadz nieznaczne iloci ALA i kwasw dugoacuchowych, po drugie
organizm noworodka zawiera niewiele samych adipocytw bdcych magazynem tych
kwasw. Z tego wzgldu zapewnienie optymalnych poziomw DHA poprzez spoycie ryb
i produktw rybnych przez matk jest konieczne (Hornstra, 2000).
Przewlekle niski poziom DHA w rezultacie doprowadza do wystpienia szeregu
schorze, m.in. do: choroby Zellwegera, niepoprawnego dziaania peroksysomw,
zaburze rozwoju umysowego. Niektre badania wykazuj jednak, e przywrcenie
odpowiedniego spoycia ryb i kwasw tuszczowych omega-3 powoduje wznowienie
procesu mielinizacji w komrkach (Hibbeln, 2007). Inne badania pokazuj, e takie
niedobory mog wywoa jeszcze wiele innych komplikacji: zmniejszenie obszaru kory
mzgowej, iloci szarych komrek w mzgu, zredukowanie jdra migdaowatego,
zaburzenia w spoidle Hipokampa, zmniejszenia neurotransmisji w przedniej czci kory
mzgowej w porwnaniu z dziemi bez niedoborw. Takie zaburzenia w ukadzie
nerwowych w rezultacie mog doprowadzi do wystpowania u dzieci: impulsywnoci,
hiperaktywnoci, kopotw z nauk, problemw z mwieniem, zaburze motoryki, ADHD
i obnienia ilorazu inteligencji IQ (McNamara i Carlson, 2006).
Badania przeprowadzone w 2007 roku pokazay rwnie, e spoycie ryb, a wic
koncentracja dugoacuchowych kwasw tuszczowych omega-3 w organizmie wpywa
korzystnie na mas urodzeniow podu oraz czas trwania ciy. Dla porwnania omega-6
nie maj takiego wpywu lub wykazuj negatywne korelacje (Brenna i wsp., 2007).
Przegld 10 rnych bada dokonany przez Markidesa i Gibsona (2002) dowid, e
dugoacuchowe kwasy omega-3 spoywane w odpowiednich ilociach, maj zdolno
wyduania czasu trwania ciy w przypadku kobiet, u ktrych wystpuje wysokie ryzyko
wczeniactwa. Nie stwierdzono takich zalenoci w przypadku ci bliniaczych
(Markides i Gibson, 2002). Interesujcy jest rwnie fakt, ze obwd gowy, ktry jest
wskanikiem wielkoci mzgu i jego stadium rozwoju w momencie urodzenia jest take
dodatnio skorelowany z matczynym spoyciem kwasw omega-3 (Brenna i wsp, 2007).
Dla modego organizmu najlepszym rdem skadnikw pokarmowych jest mleko
matki, ktrego skad zaley gwnie od iloci i jakoci pokarmw skadajcych si na diet
matki. Ze wzgldu na ten fakt mleko kobiece zawiera rne iloci DHA, ktry jest
skadnikiem niezbdnym dla rozwoju i funkcjonowania mzgu dziecka.
Badania wykazuj, e w Poudniowej Afryce i Kanadzie zawarto DHA w mleku
matki jest bardzo niska i wynosi jedynie 0,1% wszystkich kwasw tuszczowych (Brenna i
12
wsp., 2007). Ponadto zwraca si uwag na fakt, e mleko wegetarianek jest bardzo ubogie
w niezbdne do rozwoju dugoacuchowe wielonienasycone kwasy tuszczowe omega-3.
Zawarto DHA jest gwnie uzaleniona od iloci konsumowanych przez kobiet ryb i
przetworw rybnych moe by nawet 10-krotnie zwikszona poprzez spoywanie
wikszych ich iloci. Badania przeprowadzone w Brazylii wykazay, e kobiety
spoywajce 500g sardynek na tydzie przez okres 30 dni zwikszyy zawarto DHA w
mleku z 0,35% na pocztku do 0,61% po 15 dniach i 0,67% po 30 dniach spoywania
zwikszonej iloci ryb (Brenna i wsp., 2007). Ponadto wykazano, e kobiety z USA,
Kanady, Australii, i niektrych pastw europejskich maj bardzo nisk zawarto kwasu
DHA w mleku, zazwyczaj jest to 0,2 % lub mniej. Bardzo wane jest by zmieni ten stan
ze wzgldu na szczegln rol jak kwas ten odgrywa w rozwoju dzieci (Brenna i wsp.,
2007). McNamara i Carlson (2006) wykazali, e ilo kwasu DHA dostarczana do
modego organizmu jest znacznie wiksza u dzieci karmionych piersi w porwnaniu z
dziemi karmionymi sztucznie. Zawarto DHA w mleku kobiecym jest zrnicowana w
rnych krajach i zaley od iloci spoywanych ryb i produktw rybnych przez kobiet
karmic, na przykad w Stanach Zjednoczonych wynosi 0,17%, a w Japonii 1,1%
(cakowitej iloci kwasw tuszczowych zawartych w mleku). Od czasu odkrycia roli jak
DHA odgrywa w rozwoju mzgu oraz niebezpieczestw zwizanych z niedoborami u
dzieci nie karmionych piersi zaczto suplementowa tym kwasem preparaty
mlekozastpcze, zwaszcza przeznaczone dla wczeniakw. Nie jest to jednak zalecana
metoda i powinna by stosowana tylko i wycznie gdy karmienie naturalne z przyczyn
zdrowotnych nie jest moliwe (McNamara i Carlson, 2006).
W wyniku doniesie o skaeniu niektrych gatunkw ryb rtci w 2004 roku w
USA ogoszono zalecenia dotyczce ograniczenia spoycia ryb i owocw morza do
poziomu nie wyszego ni 340 g na tydzie dla kobiet ciarnych i planujcych ci, by
zapobiec naraeniu podu na neurotoksyny. Hibbeln i wsp. (2007) analizowali ten problem
by oceni czy taka zaleno rzeczywicie istnieje i czy mona w inny sposb chroni
przed naraeniem na neurotoksyny. To badanie (ALSPAC) przeprowadzono na prawie
14000 kobiet w ciy, ktre otrzymay specjalne kwestionariusze. Wypenienia tyche
kwestionariuszy odbyway si 4 razy w czasie ciy oraz w specyficznym czasie ju po
rozwizaniu (6, 18, 30, 42 i 81 miesic ycia) by zdoby informacj dotyczc diety,
edukacji, warunkw socjalnych, zachowa oraz etapu rozwoju ukadu nerwowego.
Spoycie ryb przez kobiety ciarne wynosio pomidzy 0 a 3268 g na tydzie (rednio
235 g), co daje w rezultacie spoycie kwasw omega3 na rednim poziomie 1,05
13
mg/tydz (pomidzy 0 a 15,6 g). W sumie 12,5% kobiet nie spoywao ryb i produktw
rybnych w ogle, 65% konsumowao od 0-340 g na tydzie i 23% ponad 340g na tydzie.

Tabela 2. Zaleno midzy spoyciem ryb a wspczynnikiem IQ i wystpowaniem
schorze zwizanych z zaburzeniami ukadu nerwowego

spoycie ryb na poziomie
zero vs >340g 1-340g vs >340
Badana cecha Wiek badania Ryzyko wystpienia OR
IQ
IQ verbalne 8 lat 1,48 1,09
IQ poznawcze 8 lat 0,98 0,99
IQ ogem 8 lat 1,29 1,19
Zachowania
Prosocjalne 7 lat 1,44 1,16
nadpobudliwo 7 lat 1,13 0,91
Emocje 7 lat 1,09 0,96
przywdztwo 7 lat 1,21 1,01
problemy z rwiesnikami 7 lat 1,25 0,97
caociowy wynik 7 lat 1,17 0,98

Rozwj dzieci
wzrost zdolnoci
ruchowych 6 m-cy 1,1 1,06
18 m-cy 1,02 1,01
42 m-ce 0,96 0,99
podstawowe zdolnoci
ruchowe 6 m-cy 1,01 1,12
18 m-cy 1,25 1,09
42 m-ce 1,35 1,14
rozwj spoeczny 6 m-cy 1,15 1,01
18 m-cy 1,01 1,01
42 m-ce 1,21 1,17
komunikacja 6 m-cy 1,3 1,15
18 m-cy 1,26 1,02
rdo: Opracowanie wasne na podstawie Hibbeln i wsp, 2007 (OR ryzyko wystpienia
schorzenia, porwnanie do 1, OR < 1 oznacza, e prawdopodobiestwo zachorowania jest
mniejsze ni w grupie kontrolnej)

Nisza konsumpcja bya zwizana z cik sytuacj materialn rodziny, niskim
wyksztaceniem, brakiem partnera yciowego, paleniem papierosw oraz brakiem
karmienia piersi. Badania pokazuj, e spoywanie ponad 340g na tydzie nie
powodowao uchybie w rozwoju dzieci w porwnaniu z tymi, ktre spoyway tyche ryb
mniej. Niemniej jednak dane jasno pokazuj, e wyniki bada dzieci urodzonych przez
kobiety, ktre w ogle nie spoyway ryb w czasie ciy czciej s niekorzystne ni w
przypadku spoywania nawet niewielkich iloci ryb. W dodatku najlepiej rozwijay si
14
dzieci, ktrych matki spoyway porednie iloci ryb (ok. 340g na tydzie). Badania te
wykazay, e wiksze spoycie ryb jest powizane z lepszym rozwojem mzgu, co byo
rezultatem niespodziewanym po tym jak w 2004 roku ogoszono, e nie powinno si
spoywa wicej ni 340g na tydzie (tabela 2). Z tego wzgldu ochrona przed naraeniem
dzieci na neurotoksyny poprzez zmniejszenie spoycia ryb jest bdnym zaoeniem
naley bowiem zwrci jedynie uwag na jako spoywanych ryb i akweny z ktrych one
pochodz (Hibbeln i wsp., 2007).

4. Spoycie ryb i produktw rybnych a wspczynnik IQ u dzieci

Rozwj i funkcjonowanie mzgu poddaje si badaniom i ocenia si midzy innymi
za pomoc tzw. ilorazu inteligencji IQ. Powszechnie wiadomo, e na wysoko IQ ma
wpyw wiele rnorodnych socjo-ekonomicznych czynnikw, nie bez znaczenia pozostaje
jednak sposb odywiania. Jorgensen i wsp. (2001) wykazali korelacj midzy spoyciem
ryb a lepsz ostroci widzenia u dzieci. Ten fakt skoni do dalszych bada i w 2004 roku
Daniels i wsp. wykazali, i dzieci kobiet, ktre w czasie ciy konsumoway 4 posiki
rybne w tygodniu, wykazyway wysze poziomy rozwoju mzgu w 18 miesicu ycia, w
porwnaniu z dziemi kobiet, ktre ryb nie spoyway w ogle (Ruxton, 2004, Jorgensen i
wsp., 2001). Analiza bada dotyczcych znaczenia ryb, a co za tym idzie kwasw
tuszczowych z rodziny omega-3, dowioda e konsekwencj zbyt niskiej konsumpcji
omawianych produktw moe by niezdolno do prawidowego rozwoju mzgu, czego
nastpstwem jest niski wskanik IQ. Wynika to z faktu, i DHA jest gwnym
komponentem orodkowego ukadu nerwowego, a w przypadku braku lub
niedostatecznego spoycia ryb i przetworw rybnych przez kobiety ciarne, organizm
dziecka bdzie wykorzystywa inne substytuty tego kwasu, co w rezultacie wywoa
obnienie efektywnoci pracy mzgu. IQ wie si rwnie z metod karmienia
niemowlt. Mleko matki jest bowiem naturalnym rdem kwasu DHA. Uwaa si, e
dzieci karmione piersi, przez kobiety spoywajce ryby i przetwory rybne, zdecydowanie
szybciej si rozwijaj i osigaj lepsze wyniki w badaniach inteligencji w porwnaniu z
dziemi karmionymi sztucznymi metodami. (Rice, 2004, Rees i wsp, 2005). Konsumpcja
odpowiedniej iloci ryb i produktw rybnych nie daje gwarancji uzyskania wysokich
wynikw IQ, ale w poczeniu z szeregiem innych czynnikw majcych na ten
wspczynnik wpyw moe przynie korzystne rezultaty (Hibbeln i wsp., 2007).

15
5.Znaczenie ryb jako rda kwasw omega-3 w zapobieganiu i leczeniu chorb

5.1. Wpyw spoycia ryb przez kobiety ciarne, karmice na wystpowanie chorb o
podou zapalnym u dzieci.
Astma oskrzelowa jest przewlekym procesem zapalnym drg oddechowych, w
ktrym bierze udzia wiele komrek i mediatorw. Proces zapalny prowadzi do
zwikszonej reaktywnoci drg oddechowych, czego wynikiem s nawracajce
dolegliwoci: wiszczcy oddechu, dusznoci, ucisk w klatce piersiowej i kaszel,
wystpujce zwaszcza w nocy lub we wczesnych godzinach rannych. W kaskad
mechanizmu powstawania astmy wczone s leukotrieny i prostaglandyny a ponadto
leukocyty, granulocyty i komrki tuczne (Simopoulos, 2002, Sears, 1997). Na poziom
sekrecji czynnikw stymulujcych reakcje zapalne istotny wpyw ma poziom
dugoacuchopwych kwasw omega-3 i omega-6 w organizmie (Simopoulos, 2002).
Ekspozycja organizmu matki na rodowisko zewntrzne, jak rwnie spoywany
przez ni pokarm ma ogromne znaczenie dla rozwoju ukadu odpornociowego oraz
prawidowego wzrostu puc, a w rezultacie wystpowania astmy u potomstwa. Dieta matki, a
w szczeglnoci poziom spoycia ryb i przetworw rybnych moe by powizana ze
zwikszeniem ryzyka wystpowania u noworodkw objaww chronicznych chorb zapalnych
midzy innymi astmy, atopowego zapalenia skry i objaww alergii. Jest to zwizane z
iloci dostarczanych do organizmu wielonienasyconych dugoacuchowych kwasw
tuszczowych omega-3 wykazujcych dziaanie anty-zapalne (Salam i wsp., 2005). Kwasy
omega-3 wykazuj korzystne dziaanie zarwno w leczeniu, jak i zapobieganiu chorobom
zapalnym w wieku pniejszym, np. choroby Crohna, artretyzmu czy wrzodziejcego
zapalenia jelita grubego. W ubiegej dekadzie znacznie zmieniy si zwyczaje ywieniowe
populacji (dieta typu zachodniego), konsumpcja ryb i produktw rybnych, a co za tym idzie
dugoacuchowych kwasw omega-3 spadaa sukcesywnie, a spoycie produktw na bazie
olejw rolinnych zawierajcych znaczne iloci kwasw omega-6 wzrastaa. Zmiany te
zwizane s nieodcznie ze zwikszon czstotliwoci wystpowania chorb o podou
alergicznym (Kull i wsp., 2006).
Szereg bada przeprowadzonych przez rne orodki na caym wiecie potwierdzaj
korzystny wpyw spoycia ryb na organizm ludzki. Badanie przeprowadzone przez Nafstad
(2003) miao na celu potwierdzenie hipotezy, e wprowadzenie do diety ryb w pierwszym
roku ycia zmniejsza ryzyko powstawania astmy oraz innych chorb o podou alergicznym
wrd maych dzieci. Sprawdzono to w 4 letnim kohortowym badaniu, ktre objo 2531
16
zdrowych dzieci z Oslo (Norwegia). Doboru dzieci dokonano w niedalekim czasie po
porodzie, a informacje dotyczce ich zdrowia zebrano na podstawie kwestionariuszy
wypenianych przez rodzicw w chwili urodzenia dziecka, po p roku, roku, dwch oraz
czterech latach. Informacje musiay by potwierdzone przez lekarza. Kompletna analiza
obja ponad 2500 dzieci z pen informacja dotyczc stanu ich ukadu oddechowego. W
badaniu tym skupiono si gwnie na astmie i alergicznym nieycie nosa (wraz z katarem
siennym), ale objo ono rwnie zmiany skrne oraz dolegliwoci przewodu pokarmowego
zwizane z alergi. Wane byo ujawnienie w jakim wieku do diety niemowlakw
wprowadzane byy ryby i produkty rybne, a dane tego dotyczce zawarte byy rwnie w
kwestionariuszu, niestety bez iloci spoywanych skadnikw. W badaniu wykazano, e 0,7%
dzieci miao wprowadzone ryby do diety w szstym miesicu ycia, w 9-11 miesicu 12,7% i
w 12-tym odpowiednio 47,6%. adne z dzieci, ktre w szstym miesicu zaczy spoywa
ryby nie miao symptomw astmy ani innej choroby atopowej w czwartym roku ycia.
Ryzyko wystpienia alergii (OR) byo zdecydowanie mniejsze u dzieci, ktre spoyway ryby
podczas pierwszego roku ycia i wynioso 0,025 porwnujc z ryzykiem na poziomie 0,060 u
dzieci, w ktrych diecie ryby pojawiy si znacznie pniej. Wprowadzenie ryb do jadospisu
dzieci jest w znacznym stopniu uzalenione od preferencji matki. Kobiety, ktre
konsumoway ryby w czasie ciy i karmienia szybciej decyduj si na wprowadzanie tego
surowca do diety swoich dzieci (Nafstad i wsp., 2003).
Powysze badania wykazay negatywne powizanie ryzyka wystpowania astmy i
kataru siennego przy zaoeniu rnorodnych moliwych zakce wynikw badania, takich
jak: dugo karmienia piersi, nadwraliwo dziecica, wczesna dziecica egzema oraz
infekcje drg oddechowych. Pord dzieci karmionych piersi duej ni p roku
wprowadzenie ryb do diety w pierwszym roku ycia byo bardziej powizane z ryzykiem
wystpienia alergii ni u dzieci karmionych piersi krcej. Ten fakt by rwnie powizany z
konsumpcj ryb przez kobiety ciarne i karmice. Relacja pomidzy spoyciem ryb a
wystpowaniem astmy bya negatywna u dzieci z nie atopowych rodzin (OR 0.5), podczas
gdy nie znaleziono takich zalenoci u dzieci z rodzin atopowych (1.00) (Nafstad i wsp.,
2003; Takemura i wsp., 2002). Tak jednak zaleno wykazali dwa lata pniej Salam i
wsp., ktrzy dowiedli, e dzieci urodzone z matek z astm, ktre spoyway ryby rzadko lub
przynajmniej raz w miesicu miay zmniejszone ryzyko wystpienia astmy (0.45)(Salam i
wsp., 2005). Zaleno pomidzy spoyciem ryb a ryzykiem wystpienia astmy bya rwnie
mocniejsza u dzieci, ktre we wczesnym dziecistwie przeszy egzem (0.47) w porwnaniu z
dziemi, u ktrych ona nie wystpowaa (0.91). Jak rwnie u dzieci ktre byy karmione
17
piersi duej ni 6 m-cy (0.56), w porwnaniu z karmionymi piersi krcej (0.76) (tabela 3 i
4) (Nafstad i wsp., 2003).

Tabela 3. ryzyko wystpowania astmy i nieytu nosa w 4 roku ycia z podziaem na rne
moliwoci naraenia dziecka przy wprowadzaniu i nie ryb do diety w 1 roku ycia.

Wprowadzenie ryb do
diety w 1 roku ycia
Ryzyko wystpienia
astmy
Ryzyko wystpienia
kataru siennego
Dugo karmienia
piersi

0-6 Nie 0.08 0.066
Tak 0.062 0.042
>6 m-cy Nie 0.073 0.058
Tak 0.042 0.017
Wczesna dziecica
egzema

Nie Nie 0.047 0.032
Tak 0.043 0.018
Tak Nie 0.167 0.19
Tak 0.087 0.071
Infekcje drg
oddechowych w cigu
1 roku ycia

Nie Nie 0.053 0.055
Tak 0.036 0.022
Tak Nie 0.162 0.083
Tak 0.133 0.042
Wystpowanie astmy
lub kataru siennego u
rodzicw

Nie Nie 0.061 0.044
Tak 0.031 0.021
Tak Nie 0.094 0.085
Tak 0.093 0.035
rdo: Nafstad i wsp., 2003
Tabela 4. Ryzyko wystpienia astmy i nieytu nosa w 4 roku ycia

Wystpowanie ryb w diecie w 1
roku ycia
Ryzyko wystpienia schorzenia
Nie 0.074 Astma
Tak 0.049
Nie 0.060 Katar sienny
Tak 0.025
rdo: Nafstad i wsp., 2003

Sausenthaler zwraca rwnie uwag na fakt, e u dzieci kobiet, ktre w czasie ciy
spoyway due iloci ryb zauwaa si znacznie mniejsze ryzyko wystpienia egzemy w
pierwszych dwch latach ycia (Sausenthaler i wsp., 2007).
18
Podobne badanie przeprowadzone zostao na 4089 noworodkach w Sztokholmie przez
Kull i wsp. Dane o istnieniu wrodzonej alergii lub o naraeniu na czynniki zwizane z alergi
u dzieci pozyskano w drugim miesicu ich ycia rwnie na podstawie kwestionariusza
wypenianego przez rodzicw. Informacje takie jak, wczanie poszczeglnych produktw do
diety oraz czas ich wczenia, a take wystpowanie symptomw astmy lub innych chorb o
podou alergicznym zebrane zostay w wieku 1, 2, 4 lat. Wszystkie dzieci, ktre wytrway do
koca badania (3670) zostay w czwartym roku ycia poddane badaniu krwi w klinice. Tylko
0,69% dzieci wykazywao wwczas obecno IgE przeciwcia wobec ryb (Kull i wsp., 2006)
W badaniu wykazano, e w 1 roku ycia ju 80% dzieci spoywao ryby i produkty
rybne 2-3 razy w miesicu lub czciej, 10% dzieci w tym wieku nigdy ryb nie prbowao,
10% spoywao je raz na miesic lub rzadziej (rysunek 5) (Kull i wsp., 2006).

10 10
19
35
26
0
5
10
15
20
25
30
35
%

d
z
i
e
c
i
nigdy raz na miesic 2-3 razy w
miesicu
raz na tydzie wicej ni raz na
tydzie
Rozkad spoycia ryb u dzieci w pierwszym roku zycia

Rysunek 5. Rozkad % spoycia ryb u dzieci szwedzkich w 1 roku ycia wedug czstotliwoci
rdo: opracowanie wasne na podstawie Kull I. i wsp., 2006

Dzieci, w ktrych diecie ryby pojawiy si w przecigu pierwszego roku ycia
wykazyway zmniejszone ryzyko wystpowania wszystkich badanych chorb a wic: astmy (
OR 0.73), egzemy (OR 0.77), uczule (OR 0.78) i alergicznego zapalenia nosa (OR 0.77) w
porwnaniu z dziemi ktre ryb nie spoyway. Zmniejszenie ryzyka powizane jest rwnie
z iloci spoywanych ryb i produktw rybnych. Wiksz bowiem korelacj zaobserwowano
wrd dzieci spoywajcych ryby i przetwory rybne powyej dwch razy w miesicu w
porwnaniu do tych, w ktrych diecie wystpoway one rzadziej (Kull i wsp., 2006).
Salam i wsp. (2005) sprawdzili nie tylko czy i w jakim stopniu spoycie ryb i
produktw rybnych wpywa na zmniejszenia ryzyka powstawania astmy u dzieci, ale rwnie
czy jest to uzalenione od rodzaju konsumowanych ryb. W swoich badaniach stworzyli
nastpujce kategorie: ryby zawierajce powyej 2% tuszczu (oso, makrela, tuczyk,
19
pstrg), ryby mao tuste (mniej ni 2% tuszczu), paluszki rybne oraz ryby w puszkach
(tuczyk, oso, sardynki). Autorzy badania jednoznacznie stwierdzili, e spoycie tustych
ryb przynajmniej raz w miesicu byo odwrotnie skorelowane z wystpowaniem astmy u
dzieci (0.45). Odwrotn zaleno wykazano w przypadku paluszkw rybnych, ryzyko
wystpienia astmy u dzieci spoywajcych paluszki rybne byo dwa razy wiksze ni u tych,
ktre tych produktw nie spoyway. Zauwaono rwnie znaczcy trend zwikszania ryzyka
wystpienia schorzenia wraz ze wzrostem czstotliwoci spoycia tych produktw (tabela 5).
Sytuacja taka ma miejsce najprawdopodobniej ze wzgldu na to, e paluszki rybne najczciej
produkowane s z ryb nalecych do rodziny Gadidae np. dorsz czy atlantycki mintaj, ktre
jako ryby bardzo chude s sabym rdem kwasw omega-3. Ponadto s przygotowywane z
surowca niezbyt dobrej jakoci, z duym dodatkiem buki tartej lub kaszek zboowych i
poddanego obrbce w wysokiej temperaturze, ktra moe powodowa uszkodzenie czci
kwasw omega-3. Co wicej oleje rolinne uywane do przygotowania paluszkw zawieraj
znaczne iloci kwasw omega-6 co zwiksza niekorzystny stosunek omega-6/omega-3, a
tuszcze smaalnicze (frytury przemysowe) zawieraj szkodliwe izomery trans kwasw
tuszczowych (Salam i wsp., 2005).

Tabela 5. Ryzyko wystpienia rnych rodzajw astmy a spoycie ryb w czasie ciy
Brak astmy

OR
Wczesna przemijaj
astma
OR
Wczesna trwaa astma
OR
Pno wystpujca
astma
OR
Spoycie tustych ryb przez kobiety w ciy
Nigdy 1.00 1.00 1.00 1.00
Rzadko 1.01 0.68 1.07 0.8
Przynajmniej raz
miesicu
0.8 0.99 0.45 0.84
Spoycie paluszkw rybnych przez kobiety w ciy
Nigdy 1.00 1.00 1.00 1.00
Rzadko 1.15 0.74 1.51 0.98
Przynajmniej raz
miesicu
2.04 2.26 2.46 3.05
rdo: Salam i wsp., 2005

Inne badania przeprowadzone w 2003 roku wykazay ponadto, e krew ppowinowa
noworodkw urodzonych przez kobiety spoywajce w czasie ciy znaczne iloci ryb, miaa
zdecydowanie wysz koncentracj omega-3 w formie EPA i DHA w czerwonych krwinkach
i znaczco niszy poziom interleukin IL-13 i tromboksanu A
2
w plazmie. Dzieci te
20
wykazyway mniejsze ryzyko zachorowania na astm czy inn chorob o podou
alergicznym (Dunstan i wsp., 2003).

5.2. Znaczenie ryb w zapobieganiu i leczeniu ADHD i innych zaburze zachowania
ADHD (z jz. ang. Attention Deficit Hyperactivity Disorder), czyli zesp
nadpobudliwoci psychoruchowej jest charakteryzowane jako schorzenie objawiajce si
brakiem moliwoci skupienia si na jednym zadaniu, nadmiern aktywnoci ruchow,
problemami w procesach uczenia si i dotyczy okoo 2-5% dzieci (Rice, 2004).
Zainteresowanie powizaniem spoycia kwasw tuszczowych i wystpowaniem ADHD
wzroso gdy zauwaono nisze poziomy DHA i EPA we krwi dzieci, wrd ktrych to
schorzenie wystpowao w porwnaniu z dziemi zdrowymi. Niemniej jednak jest jeszcze
zbyt mao dowodw by mc jednoznacznie stwierdzi tak zaleno. Naukowcy jednake
zalecaj zwikszenie spoycia ryb w czasie ciy i karmienia piersi jako profilaktyk
teje choroby (Ruxton i wsp, 2004; Richardson, 2006). Rice w swoim raporcie rwnie
zwraca uwag na tak zaleno wskazujc na fakt, e wszystkie zaburzenia, takie jak
dysleksja, dyspraksja i ADHD wystpujce u dzieci s zwizane z niedostatecznym
spoyciem ryb w okresie ciy i karmienia. Badania wykazay bowiem, e matki dzieci, u
ktrych stwierdzono m.in. ADHD spoyway znacznie mniejsze iloci ryb i produktw
rybnych ni kobiety, ktre urodziy dzieci zdrowe. Rice (2004) zwraca uwag, i spoycie
480 mg dugoacuchowych kwasw omega-3/dzie zmniejsza problemy zwizane z
objawami tego schorzenia, zwiksza zdolno uczenia si, poprawia koncentracj i obnia
czstotliwo wystpowania zachowa agresywnych wrd dzieci chorych. (Rice, 2004;
Richardson, 2006). Jest to poziom odpowiadajcy np. 30g ledzi, jednake obnienie
ryzyka wystpienia tych zaburze u zdrowych dzieci uzyskuje si spoywajc mniejsze
iloci ryb i produktw rybnych.
Temat agresywnego zachowania dzieci opisa m.in. Hibbeln (2004). Podkrela on,
e niskie spoycie ryb w czasie ciy i karmienia moe skutkowa predyspozycjami do
agresji i depresji u dzieci. Dzieje si tak w wyniku wystpienia zaburze w
przewodnictwie nerwowym, uszkodzenia dendrytrw oraz braku rwnowagi w czasie
trwania apoptozy. Ju wczeniejsze, przeprowadzone po raz pierwszy przez Virkkunen i
wsp., badania dowiody, e dzieci wykazujce duo agresji maj zdecydowanie obnione
stenie dugoacuchowych kwasw omega-3 we krwi. Analiza przeprowadzona wrd
chopcw w wieku od 6. do 12. roku ycia wykazaa, e niskie poziomy kwasw EPA i
DHA we krwi zwizane s z takimi problemami, jak: agresja, trudnoci w zasypianiu,
21
napady zego nastroju. Zwikszenie spoycia ryb i przetworw rybnych a w rezultacie
kwasw omega-3 zmniejszao nasilenie tych objaww, a przede wszystkim
minimalizowao wrogo nastawienia dzieci do otaczajcego je wiata. Badania
przeprowadzone w Japonii pokazay, e 1,5-1,8 g DHA/dzie znacznie redukuje frustracje
i gniew wrd dzieci (Hibbeln, 2006).
Niektrzy zalecaj stosowanie kwasw DHA i EPA jako lekarstwa
zmniejszajcego nasilenie objaww ADHD i innych zaburze zachowania. Szczeglnie
zwraca si uwag na profilaktyk tego schorzenia i zaleca si kobietom ciarnym i
karmicym spoywanie wikszych iloci ryb i produktw rybnych w porwnaniu ze
stanem obecnym. Naukowcy kad nacisk przede wszystkim na 3. trymestr ciy, kiedy to
zapotrzebowanie na kwasy EPA i DHA jest zdecydowanie najwysze. Badania
przedstawione przez McNamara i wsp. (2006) zwracaj uwag na dugo karmienia
piersi, mleko matki jako naturalne rdo kwasw DHA i EPA zmniejsza ryzyko
wystpowania zaburze zachowania (McNamara i wsp, 2006).
Korzyci zwizane ze zwikszonym spoycie ryb nie dotycz jedynie dzieci.
Zwraca si rwnie uwag na pozytywny wpyw dugoacuchowych kwasw omega-3 w
zapobieganiu depresji szczeglnie depresji poporodowej. Przypuszcza si, e niskie
spoycie kwasw EPA i DHA moe zwiksza ryzyko wystpowania tej choroby. Wyniki
bada przeprowadzonych w 9 krajach wskazuj na pozytywn korelacj midzy wysokim
spoyciem ryb i produktw rybnych, a mniejsz czstotliwoci wystpowania depresji
wrd kobiet (Ruxton i wsp., 2004). Wystpowanie depresji poporodowej zwizane jest z
duymi wymaganiami podu w stosunku do kwasw DHA i EPA w 3. trymestrze ciy.
Sugeruje si, e organizm matki preferencyjnie transferujete kwasy do podu by zapewni
mu prawidowy rozwj ukadu nerwowego, wyczerpujc tym samym zapasy kwasw
omega-3 w swoim organizmie. Brak zwikszonego dowozu EPA i DHA z rybami i
produktami rybnymi lub suplementami diety w tym czasie moe sprzyja rozwojowi
omawianych schorze (Ruxton i wsp., 2004). Kolejna korzy dla matek to fakt, e kobiety
ciarne nie mog przyjmowa lekw antydepresyjnych, a obecne w rybach
dugoacuchowe kwasy omega-3 mog skutecznie zapobiega lub minimalizowa
symptomy depresji. Sposb ten jest korzystny zarwno dla matki, jak i rozwijajcego si
modego organizmu (Rees, 2004).

22
5.3. Wpyw spoycia ryb na wystpowanie chorb ukadu krenia
Kobiety ciarne i karmice powinny dba nie tylko o rozwj i prawidowe
funkcjonowanie ukadu nerwowego dziecka, ale rwnie o sprawno i wydolno
wasnego ukadu krenia. Obecnie, kiedy umieralno z powodu chorb ukadu krenia
przewysza 50% jest to szczeglnie wane.
Korzystny wpyw dugoancuchowych kwasw omega-3 na ukad krenia zosta
wykazany w setkach eksperymentw zarwno na zwierztach, jak i na ludziach. Kwasy te
wykazuj dziaanie ochronne i zmniejszaj tym samych miertelno z powodu midzy
innymi zawaw serca. Po raz pierwszy tak zaleno zauwaono u Eskimosw
zamieszkujcych Grenlandi (Bang i Deyberg, 1975). W diecie tej populacji wystpuj
znaczne iloci ryb i innych organizmw morskich, spoywaj wic oni due iloci
tuszczu. Pocztkowo uznawano ten fakt za paradoks, gdy wysoka zawarto tuszczu
zwierzcego w poywieniu uwaana bya za czynnik ryzyka chorb ukadu krenia.
Pniejsze badania wyjaniy t niezgodno. W diecie Eskimosw wystpuj gwnie
tuste ryby i zwierzta morskie o wysokiej zawartoci m.in. wielonienasyconych
dugoacuchowych kwasw tuszczowych EPA i DHA (Connor, 2000). Kwasy EPA i
DHA obecne w rybach i produktach rybnych maj zdolno obniania ryzyka
wystpowania chorb ukadu krenia poprzez:

Zapobieganie arytmii (czstoskurczowi oraz migotaniu przedsionkw)
S prekursorami prostaglandyn i leukotrienw serii 3
Dziaanie przeciwzapalnie
Hamowanie syntezy cytokin (czsteczki biakowe majce wpyw na wzrost,
proliferacj oraz pobudzenie komrek biorcych udzia w odpowiedzi
immunologicznej) i mitogenw (czynniki indukujce proce mitozy)
Stymulacj tworzenia tlenku azotu pochodzenia rdbonkowego
Hamowanie arteriosklerozy (miadycowe zmiany w cianach ttniczek
prowadzce do zwenia naczy m.in. w oysku wiecowym).
Dziaanie przeciwzakrzepowe (zakrzepica jest gwnym powikaniem
arteriosklerozy prowadzcym do niewydolnoci serca. Kwasy EPA i DHA hamuj
powstawanie tromboksanu A
2
z kwasu arachidonowego, co powoduje zmniejszenie
agregacji pytek krwi oraz zapobiega zwaniu si naczy krwiononych)
Maj zdolno do obniania stenia triacylogliceroli i VLDL we krwi
(hypolipidemia) (Connor, 2000, Simopoulous, 1999)
23

Rice w swoim raporcie dotyczcym korzystnego wpywu spoycia rybna zdrowie
zwraca uwag, e konsumpcja dwch posikw rybnych w tygodniu zmniejsza
miertelno wywoan chorobami krenia o okoo 30-40% (Rice, 2004). Badania
przeprowadzone w USA na ponad 20500 kobietach pokazay ponadto, e spoycie wicej
ni jednego posiku rybnego w tygodniu byo skorelowane ze spadkiem miertelnoci (w
wyniku zawau serca) o 52%, w porwnaniu z kobietami, ktre ryb nie spoyway w ogle
lub w minimalnej iloci (mniej ni jeden posiek rybny w tygodniu) (Connor, 2000).
Powizanie miertelnoci zwizanej z chorobami serca wrd kobiet ze spoyciem ryb
badali rwnie Hu i wsp. (2002) badanie przeprowadzone zostao na ponad 85000 kobiet.
Wykazali oni spadek przypadkw mierci w wyniku ataku serca o 50% u kobiet, w diecie
ktrych ryby i produkty rybne wystpoway pi razy w tygodniu oraz o 20% u kobiet,
ktre konsumoway od jednego do trzech porcji ryb w miesicu (Hu i wsp., 2002; Ruxton,
2004). W badaniu kobiet cierpicych na cukrzyc i uzyskano podobne wyniki, wskazujc
na korzystny wpyw spoycia ryb na zmniejszenie ryzyka nagej mierci wywoanej
atakiem serca. Wykazano bowiem spadek ryzyka wystpienia schorze ukadu krenia o
60% u kobiet konsumujcych 4-5 posikw rybnych w tygodniu i o 30% u kobiet, w
ktrych diecie ryby i produkty rybne wystpuj rzadziej, tzn. raz do trzech razy w miesicu
(Ruxton, 2004; Hu i wsp., 2003). Uwaa si, e efekt ten wynika z poprawy stosunku
poszczeglnych frakcji cholesterolu HDL/LDL (Bulliya, 2002). Te obserwacje
potwierdzili take m.in. Hooper i wsp. (2006) dodajc jeszcze wpyw dugoacuchowych
kwasw tuszczowych omega-3 na obnianie cinienia ttniczego krwi, czstotliwoci
wystpowania zapalenia w organizmie, zwikszenie czuoci na insulin oraz popraw
funkcjonowania rdbonka (Hooper i wsp., 2006). Zmniejszenie cinienia zarwno
skurczowego, jak i rozkurczowego jest niezmiernie wane szczeglnie dla osb z
nadcinieniem jest to bowiem kolejny czynnik zwikszajcy ryzyko rozwoju chorb
ukadu krenia szczeglnie wrd kobiet (Sidhu, 2003).
Idealna dieta, dla zapobiegania wystpowania chorb serca, ktra powinna by
stosowana rwnie przez kobiety ciarne i karmice, powinna by uboga w nasycone
kwasy tuszczowe, a bogata w kwasy EPA i DHA pochodzce z ryb i produktw rybnych.
Niskie spoycie kwasw nasyconych gwarantuje obnienie stenia cholesterolu ogem
oraz frakcji LDL, a spoycie EPA i DHA dodatkowo zmniejsza ilo triacylogliceroli i
VLDL, co wpywa na zmniejszenie ryzyka wystpowania chorb ukadu krenia (Connor,
2000).
24
6. Zalecenia spoycia ryb i produktw rybnych dla kobiet ciarnych i karmicych

Zalecenia oglne wskazuj na konieczno spoycia co najmniej 2 posikw
rybnych tygodniowo, tj. okoo 300g ryb i produktw rybnych. Dodatkowo wiele
organizacji i instytucji naukowych na caym wiecie formuuje zalecenia spoycia
dugoacuchowych wielonienasyconych kwasw tuszczowych omega-3 (tabela 6).

Tabela 6. Zalecenia rnych organizacji dotyczce kwasw -3
Rok Organizacja Zalecenia
ALA: 0,2 % energii
1999 British Nutrition Foundation (U.K.)
n-3 PUFA ogem: 1,25 g/d
ALA: 2,22 g/d
EPA: >220 mg/d
DHA: >220 mg/d
2000 Simopoulos i wsp.
EPA+DHA: 650 mg/d
n-3 Pufa oglnie: 1% energii
2001 Health Councils of the Netherlands
DHA: 150-200 mg/d
n-3 PUFA oglnie: >0,2 g/d
2002
Scientific Advisory Committee on
Nutrition (U.K.)
je 2 porcje ryb w tygodniu
2002 American Heart Association
je tuste ryby przynajmniej dwa razy w
tygodniu
ALA dla kobiet: 1,1 g/d, z ktrych 10%
moe by EPA i DHA
2002 Food and Nutrition Board (U.S.)
ALA dla mczyzn: 1,6 g/d, z czego 10%
moe by EPA i DHA
2003 World Health Organization
n-3 PUFA oglnie: 1-2% energii
ALA: 0,75% energi
2004 Wijendran i Hayes
EPA+DHA: 0,25% energi
ALA: 0,7% energi
2004
International Society for the Study of
Fatty Acids and Lipids
EPA+DHA: > 500mg/d
rdo: Whelan i Rust, 2006

Polskie Towarzystwo Pediatryczne oraz Polskie Towarzystwo Bada nad
Miadzyc zwracaj uwag na ogromn wag jak ryby odgrywaj w ywieniu czowieka.
Podkrelaj, e w codziennej diecie zdrowego czowieka powinno znale si nie mniej ni
od 0,5 do 1,5 g/dzie (rednio 1 g/dzie) kwasw tuszczowych EPA i DHA. W grupach
podwyszonego ryzyka chorb ukadu krenia, nowotworowych, reumatoidalnych oraz
chorb neurogeneracyjnych naley w miar moliwoci zwikszy spoycie
dugoacuchowych wielonienasyconych kwasw tuszczowych omega-3 do 1,5g/dzie
(Naruszewicz i wsp., 2007)
25
Dugoacuchowe wielonienasycone kwasy omega-3 s rwnie niezmiernie
wanym elementem diety kobiet ciarnych oraz maych dzieci szczeglnie ze wzgldu na
ich ogromny wpyw na wzrost i rozwj mzgu. Z tego wzgldu midzynarodowa grupa
ekspertw rwnych dziedzin pod patronatem Komisji Europejskiej ustalia
rekomendowane poziomy spoycia tuszczu, kwasw tuszczowych i antyoksydantw dla
kobiet w ciy i karmicych. Wzito rwnie pod uwag ryzyko zwizane ze spoyciem
ryb z zanieczyszczonych akwenw. Podczas wyznaczania poziomw spoycia
obserwowano efekty spoywania kwasw omega-3 na kompozycj kwasw tuszczowych
w mleku kobiecym, korzyci dla kobiet z zagroon ci oraz wpyw spoywania
antyoksydantw na kobiety ciarne i karmice (Koletzko i wsp., 2007).

Naukowcy doszli do wniosku, e (Koletzko i wsp., 2007):
spoycie tuszczu (% energii) w czasie ciy i laktacji powinno by na takim samym
poziomie jak u reszty populacji
Kwasy omega-3 szczeglnie DHA musz by odkadane w odpowiednich ilociach w
mzgu i innych komrkach podczas ycia podowego i wczesnego ycia
poporodowego. Wiele bada wykazao bowiem korelacj midzy spoyciem tustych
ryb lub olejw rybich przez kobiety ciarne lub karmice a rozwojem mzgu i
wzroku.
Kobiety ciarne i karmice powinny spoywa tyle ryb i innych produktw
pochodzenia morskiego, ktre zapewnia dostarczenie do organizmu przynajmniej 200
mg/dzie DHA. Konsumpcja powyej 1 g/dzie DHA lub 2,7 g/dzie omega-3 ogem
nie powoduje znaczcych negatywnych efektw.
Kobiety w wieku rozrodczym powinny spoywa rekomendowane iloci DHA poprzez
spoywanie jednej lub dwch porcji ryb morskich na tydzie wliczajc tuste ryby,
ktre s dobrym rdem kwasw omega-3
Kwas -linolenowy jest duo mniej efektywny w podnoszeniu poziomu DHA w
komrkach mzgowych ni sam kwas DHA
Nie ma adnych dowodw na to, ze kobiety w wieku rozrodczym, ktrych dieta
zawiera odpowiednie iloci kwasu linolowego potrzebuj dodatkowe iloci kwasu
arachidonowego
Badania pokazuj, e kobiety, ktre spoywaj wiksze iloci tustych ryb, maja nieco
duszy okres ciy, rodz dzieci z wiksz mas urodzeniow i maj mniejsze ryzyko
przedwczesnego porodu
26
Zazwyczaj rekomendacje dotycz oglnej iloci spoywanych kwasw
tuszczowych omega-3 nie samego DHA. Dwa posiki rybne w tygodniu (preferowane s
tuste ryby) tzn. okoo 300g dostarczaj rednio od 200 mg do 600 mg omega-3 dziennie w
zalenoci od wielkoci spoywanego posiku i zawartoci kwasw omega-3 w
poszczeglnych gatunkach ryb. Zazwyczaj ryby dostarczaj wiksze iloci kwasu DHA ni
EPA, a odwrotnie jest niekiedy w przypadku suplementw. Autorzy tych zalece zwracaj
uwag na ryzyko dostania si metylortci do komrek podu i zalecaj nie spoywanie ryb
drapienych takich jak: merlin, szczupak, miecznik, rekin, halibut czy tuczyk, ktre mog
zawiera wiksz koncentracj rtci. Eksperci zaznaczaj rwnie, e ledzie i ososie z
morza Batyckiego, ze wzgldu na zanieczyszczenie akwenu, nie powinny by spoywane
wicej ni raz w tygodniu (Koletzko i wsp, 2007).
Zainteresowanie wpywem spoycia dugoacuchowych kwasw tuszczowych
omega-3 przez kobiety ciarne nie zaczo si jednak duo wczeniej, ju w 1991 roku
Simopoulos zwracaa uwag na konieczno wprowadzania do jadospisu tej grupy
populacyjnej zwikszonych iloci kwasw omega-3. Simopoulos w swoich pracach
zamieszcza zalecenia z podziaem na poszczeglne trymestry ciy zwracajc uwag na
odmienne tempo wzrostu komrek mzgowych w poszczeglnych stadiach rozwoju podu,
co jest gwnym kryterium oceny zapotrzebowania organizmu matki i dziecka na ten
skadnik (tabela 7) (Simopoulos, 1991).

Tabela 7. Zalecenia dziennego spoycia kwasw tuszczowych omega-3 i omega-6.
Wiek omega-3 (g) omega-6 (g)

Kobiety ciarne
1 trymestr 0,05 0,3
2 trymestr 0,16 0,9
3 trymestr 0,16 0,9
Kobiety karmice 0,25 1,5
0-4 m-cy 0,5 3
5-12 m-cy 0,5 3
1 rok 0,6 4
2-3 lata 0,7 4
4-6 lat 1 6
7-9 lat K 1,2 7
10-12. K 1,4 8
13-15 K 1,4 9
16-18 K 1,8 11
19-24 K 1,6 10
25-49 K 1,5 9
rdo: Simopoulos, 1991 (K - kobiety)
27

Obecnie obserwuje si trend upowszechniania wiedzy na temat spoycia ryb i
dugoacuchowych kwasw tuszczowych omega-3 oraz ich wpywu na zdrowie.
Informacje takie s umieszczane na popularnych stronach internetowych wydaje si take
broszury informacyjne rozprowadzane w wielu krajach na wiecie. Rekomendacje te s
przedstawiane wwczas w prostej i czytelnej formie, w postaci wskazwek jak postpowa
by zachowa jak najbardziej zbliony do standardu poziom spoycia. Na jednej ze
wspomnianych stron mona znale m.in. takie informacje:

Jedz ryby z ma zawartoci rtci i ma zawartoci tuszczu dwa razy w
tygodniu (dorsz, upacz, mintaj, krewetki, tuczyk w puszce)
Jedz rnorodne ryby i owoce morza, mieszaj gatunki
led cay czas lokalne, krajowe zalecenia dotyczce spoycia ryb
Nie jedz wicej ni 1 posiek rybny w tygodniu jeli jest on rednio
zanieczyszczony rtci: wiey tuczyk, marlin
Nie jedz adnych ryb mocno zanieczyszczonych: rekin, makrela, miecznik
Tuste ryby jedz nie czciej ni dwa razy w miesicu za wyjtkiem ososia,
ledzia i sardynek , ktre s mao zanieczyszczone rtci.
(www.psr.org)

Zalecenia dotyczce spoycia dugoacuchowych kwasw tuszczowych omega-3
w wikszoci przypadkw okrelaj iloci gramw jakie naley spoywa by dostarcza do
organizmu potrzebne iloci tych skadnikw. Naley wic zwrci uwag, e nie tylko
ilo spoywanych ryb ma w tym przypadku znaczenie. Gatunek ryby wprowadzanej do
diety jest rwnie niezmiernie wanym czynnikiem, ktry naley wzi pod uwag
planujc jadospis. Kompozycje kwasw tuszczowych w rybach tustych, chudych i
przetworach rybnych znacznie od siebie odbiegaj. Tuste ryby jak na przykad led,
makrela czy oso zawieraj due iloci kwasw omega-3, a szczeglnie EPA i DHA
(tabela 8) (Salam i wsp., 2005).

28
Tabela 8. Zawarto poszczeglnych kwasw tuszczowych w rnych gatunkach ryb
(g/100g czci jadalnych)

Dorsz
gotowany
led
gotowany
oso
gotowany
oso
puszka
Halibut
gotowany
Markela
gotowana
Tunczyk
gotowany
Tunczyk
puszka Sardynki
Ogem nasycone
kwasy 0,168 4,174 2,504 0,848 0,417 4,176 1,612 1,534 1,528
14:0 0,012 1,17 0,571 0,161 0,072 0,592 0,178 0,027 0,192
16:0 0,117 2,593 1,493 0,537 0,272 1,375 1,038 1,415 0,993
18:0 0,038 0,329 0,315 0,112 0,063 0,256 0,394 0,092 0,343
jednonienasycone
ogem 0,124 8,807 4,432 0,887 0,967 7,006 2,053 2,949 3,869
16:1 0,021 1,355 0,767 0,16 0,209 0,534 0,208 0,083 0,22
18:1 0,078 3,734 2,046 0,546 0,463 1,202 1,185 2,839 2,145
20:1 0,019 1,742 1,368 0,181 0,159 1,598 0,355 0,027 0,423
22:1 0,004 1,912bd 0 0,131 2,498 0,304 0 1,08
Wielonienasycone
ogem 0,292 3,106 4,426 1,345 0,94 4,3 1,844 2,885 5,148
18:2 0,006 0,246 0,666 0,066 0,038 0,147 0,068 2,683 3,543
18:3 0,001 0,073 0,113 0,06 0,083 0,113 bd 0,074 0,498
18:4 0,001 0,318 0,184 0 0,05 0,051 0,05 0 0,125
20:4 0,028 0,123 1,273 0,03 0,178bd 0,055 0 0
n-3 20:5 0,004 1,242 0,69 0,359 0,091 0,504 0,363 0,027 0,473
n-3 22:5 0,013 0,22bd 0,108 0,121 0,106 0,16 0 0
n-3 22:6 0,154 0,883 1,457 0,693 0,374 0,699 1,141 0,101 0,509
cholesterol 55 99bd 82 41 75 49 18 142
rdo: opracowanie wasne na podstawie danych z USDA Databases, 2008

Europejski Urzd ds. Bezpieczestwa ywnoci do grup ryzyka, ze wzgldu na
wysokie zanieczyszczenie ryb zwizkami rtci, zalicza ponadto kobiety ciarne, karmice
i modsze dzieci. Rekomenduje wybieranie ryb z szerokiego spektrum gatunkw unikajc
preferowania duych drapienikw. Znacznie bezpieczniejsze jest spoywanie mniejszych
ryb, ktre bdc niej w acuchu pokarmowym nie kumuluj tak znacznych iloci rtci.
Wyej wymienione grupy populacji nie powinny spoywa wicej ni 100g (maa porcja)
na tydzie misa ryb takich jak rekin, miecznik, marlin, szczupak czy sandacz. Dodatkowo
tuczyka nie powinny konsumowa czciej ni dwa razy w tygodniu. Eksperci
podkrelaj jednak, e aby uzyska korzystne efekty biologiczne dla zdrowia czowieka,
proporcja midzy spoyciem kwasw omega-6 a kwasami omega-3 w codziennej diecie
powinna wynosi 4-5:1 (Naruszewicz i wsp., 2007). Polskie zalecenia propagowane s
przez pisma dla kobiet ciarnych i karmicych np. M jak Mama wskazujce
konieczno spoywania ryb i produktw rybnych, np. 2 razy po 150g ledzi/tydz., co
29
dostarcza niezbdne iloci EPA i DHA dla prawidowego rozwoju dziecka w onie matki i
niemowlt karmionych naturalnie (Makarewicz-Wjec, 2008).
W Polsce ryby nigdy nie byy daniem popularnym, jadano je okazjonalnie zgodnie
z tradycj religijn w okresie postu i tak te jest obecnie. Spoycie ryb i przetworw
rybnych w naszym kraju od kilku lat utrzymuje si na bardzo niskim poziomie i w 2006
roku wynioso jedynie 0,42 kg ryb/ osob/ miesic (rysunek 6). Jest to wynik
nieporwnywalny z a 5,48 kg/os/miesic w Japonii, 3,85 kg/os/miesic w Norwegii czy
1,83 kg/os/miesic w USA. (Anonim, 2004).
0
0,05
0,1
0,15
0,2
0,25
0,3
0,35
0,4
0,45
kg
1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006
lata
Przecitne miesiczne spozycie ryb w Polsce kg/os/mies

Rysunek 6. Przecitne spoycie ryb w Polsce kg/os/miesic w latach 1999-2006, opracowanie
wasne na podstawie danych GUS

Obecny poziom spoycia ryb w Polsce nie pozwala na dostarczanie odpowiednich
iloci dugoacuchowych kwasw tuszczowych omega-3, szczeglnie wanych w okresie
ciy czy karmienia kiedy to zapotrzebowanie jest zwikszone. Naley wic podj
dziaania w celu zwikszenia wiadomoci konsumentw, by w ten sposb poprzez
zwikszenie wiedzy o szerokim spektrum korzystnego dziaania ryb na organizm ludzki
skoni spoeczestwo do wzrostu spoycia tego surowca.

7. Zagroenia wynikajce ze spoycia ryb i produktw rybnych

Dziaalno czowieka przyczynia si do znacznego zanieczyszczenia rodowiska
wodnego, a w konsekwencji ywnoci pochodzenia morskiego. rdem zanieczyszcze
wd w duym stopniu s agrochemikalia, ropa naftowa, cieki komunalne i przemysowe
oraz nieczystoci usuwane ze statkw wprost do zbiornikw wodnych
(http//oceans.greenpeace.org/pl.). Toksyczne substancje z surowcw pochodzenia
30
morskiego mog dostawa si do organizmu czowieka wraz z poywieniem i wywoywa
szereg niepodanych reakcji, problem ten dotyczy rwnie spoycia ryb i produktw
rybnych. Do zanieczyszcze, wystpujcych w tego rodzaju ywnoci, ktre w znacznym
stopniu zagraaj zdrowiu lub yciu czowieka zaliczy mona zarwno metale cikie,
pestycydy jak i dioksyny.
Z metali cikich najwiksze zagroenie stwarzaj rt, kadm, ow, cynk i mied.
Pierwiastki te najczciej kumuluj si w takich narzdach, jak: wtroba, nerki, ukad
pokarmowy zwierzt (Jezierska i Witeska, 2001). Szczeglnie niebezpieczne dla kobiet
ciarnych s zwizki, ktre maja zdolno przenikani przez barier krew-oysko. Rt w
postaci metylortci wchania si z przewodu pokarmowego a w 90% i jest w stanie
przedostawa si przez oysko do podu. Skutkiem jej dziaania jest wystpowanie
powanych komplikacji, do ktrych zaliczamy midzy innymi niedorozwj umysowy oraz
uszkodzenie wzroku i suchu u dzieci (Kaua i Brzozowska, 2004) . Wynika to z faktu, i
metylort jest neurotoksyn, wpywa wic na funkcjonowanie ukadu nerwowego poprzez
uszkadzanie procesw podziau i rnicowania si komrek pnia nerwowego oraz
zaburzania przewodnictwa midzy komrkami nerwowymi (Levenson, 2006). Z tego
wzgldu organizacja EFSA w 2004 roku wydaa zalecenie nie spoywania przez kobiety
ciarne gatunkw ryb szczeglnie zanieczyszczonych rtci (Kaua i Brzozowska,
2004). Zaliczamy do nich marlina, miecznika, szczupaka, rekina i tuczyka, a w
mniejszym stopniu makrel i halibuta (Anonim, 2006a). Podobne zagroenie stwarza
zanieczyszczenie ryb dioksynami. S to zwizki, ktre rwnie przenikaj przez barier
krew-oysko i mog powodowa deformacje podw, opnienie rozwoju umysowego,
zmniejszenie wydzielania mskich hormonw pciowych, zmiany proporcji pci oraz
cukrzyc czy raka (www.wwf.pl/detox). Na uwag zasuguje rwnie zanieczyszczenie ryb
zwizkami chemicznymi stosowanymi przez czowieka w przemyle, rolnictwie, do
ktrych zaliczamy midzy innymi pestycydy czy PCB (polichlorowane bifenyle). Stanowi
one jednak nieco mniejsze zagroenie dla zdrowia i ycia matki ni metylort czy
dioksyny (Sikorski, 1992).
Dla zwikszenia bezpieczestwa czowieka wiatowe organizacje ustaliy limity
pobrania poszczeglnych zwizkw ustalajc ADI (dopuszczalne dzienne pobranie) dla
pestycydw chloroorganicznych oraz PTWI (tymczasowe tolerowane pobranie
tygodniowe) dla metali cizkich. Poziomy te wyznaczaj granic spoycia, ktrej nie
naley przekracza (Brzozowska, 2004). Z wzgldu na bezpieczestwo takie organizacje
jak: National Reaserch Council i Departament of Health and Human Services w USA,
31
Health Canada w Kanadzie oraz Committee on Toxicity w Wielkiej Brytanii zalecay
kobietom ciarnym ostrone i umiarkowane spoycie ryb i produktw rybnych (Oken i
wsp., 2005). Spoycie ryb powinno jednak utrzymywa si na wysokim poziomie ze
wzgldu na konieczno zapewnienia odpowiedniej poday kwasw tuszczowych omega-
3 przez kobiety ciarne i karmice. Zaleca si zwracanie szczeglnej uwagi na
pochodzenie oraz gatunek spoywanych ryb by moliwo skaenia obniy do
minimalnego poziomu (Cohen i wsp., 2005, www.psr.org). redni zawarto rtci w
rnych gatunkach ryb przedstawiono w tabeli 9.

Tabela 9. Spoycie ryb a poziomy referencyjne poboru rtci.
Gatunek ryby Poziom Hg
Porcja 100g ppm

Tilefish 1,45
Rekin 0,99
makrela 0,73
marlin 0,49
tunczyk 0,38
tunczyk w puszce 0,35
halibut 0,26
dorsz 0,11
fldra 0,05
led 0,04
pstrg 0,03
upacz 0,03
sardynka 0,02
oso 0,01
rdo: opracowanie wasne na podstawie Levenson i wsp., 2006. (limity na kg masy ciaa)

Levenson i wsp. (2006), zwracaj uwag na fakt, e niska czstotliwo
spoywania mocno zanieczyszczonych gatunkw ryb o wysokim stopniu skaenia nie
pozwala na przekraczanie tolerowanych poziomw spoycia rtci. Spoycie na przykad
100g tuczyka powoduje przeniknicie do organizmu czowieka 0,38 ppm rtci, co nie
powoduje przekroczenia dopuszczalnego poziomu okrelonego zarwno dla mczyzn jak
i dla kobiet. Ponadto badania przeprowadzone przez Oken i wsp. (2005) wykazay, e
kobiety spoywajce due iloci ryb w czasie ciy miay zdecydowanie wysze stenia
rtci we krwi, ale ich dzieci wykazyway rwnie lepsze wyniki w rozwoju orodkowego
ukadu nerwowego. Korzyci wynikajce ze spoycia ryb byy jeszcze bardziej widoczne
gdy matki wiadomie wybieray gatunki ryb o niskim ryzyku skaenia rtci (Oken i wsp.,
2005). Aby unikn niebezpieczestwa nadmiernego pobrania rtci naley unika
32
gatunkw ryb o wysokim ryzyku skaenia tym szkodliwym metalem. Stosunkowo
bezpieczne w tym zakresie s m.in. ledzie, sardynki, oso.

8. Podzia i charakterystyka produktw rybnych

Ze wzgldu na znaczn zawarto wody, wysok aktywno enzymw tkankowych
i bakteryjnych oraz szybko reakcji chemicznych i biochemicznych, prowadzcych do
rozkadu tkanek miso, ryb charakteryzuje si ma trwaoci. Z tego wzgldu stosuje si
szereg zabiegw technologicznych, ktrych gwnym celem jest utrwalenie surowca
poprzez dziaanie niskich temperatur (zamraanie), wysokich temperatur (sterylizacja),
obnianie aktywnoci wody (suszenie) oraz zastosowanie substancji utrwalajcych.
W zalenoci od zastosowanego czynnika utrwalajcego produkty rybne mona
podzieli na (Koczko, 1999):
Ryby wiee nie poddane adnej obrbce technologicznej, smaone lub
gotowane
Ryby mroone poddane wstpnej obrbce mechanicznej a nastpnie chodzeniu
i mroeniu, musz by przechowywane w niskich temperaturach, naley
pamita o zachowaniu acucha chodniczego, ryby chude mroone mog by
przechowywane przez okres 6 miesicy, ale redniotuste ju tylko 4 miesice
Ryby solne czynnikiem utrwalajcym w tym przypadku jest najczciej chlorek
sodowy, okres trwaoci to 6 miesicy dla ryb mocno solonych i 4 miesice dla
sabo solonych
Ryby wdzone dym wdzarniczy ma dziaanie bakteriobjcze, zapobiega
jeczeniu tuszczu i nadaje rybom bardzo korzystne cechy organoleptyczne,
trwao ryb wdzonych jest niewielka i wynosi do 4 dni dla wdzonych na
gorco i do 10 dni dla wdzonych na zimno
Marynaty rybne utrwalone za pomoc mieszaniny soli i octu, z ewentualnym
dodatkiem przypraw, nie poddane obrbce termicznej
Konserwy rybne wysoka temperatura jest gwnym czynnikiem utrwalajcym,
Prezerwy rybne wytwarzane z ryb wieych, mroonych, solonych lub
wdzonych, utrwalonych sol lub ewentualnym dodatkiem zwizkw
chemicznych, nie poddaje si ich sterylizaji, co jest powodem ich niskiej
trwaoci, dzisiaj nazwa ta jest rzadko stosowana, czy si j z marynatami
33
Wszystkie wyej wymienione produkty rybne mog by spoywane przez kobiety
ciarne, karmice oraz dzieci i stanowi dla nich cenne rdo dugoacuchowych
kwasw tuszczowych omega-3. Niektre jednak, tak jak ryby wdzone czy marynaty
powinny by ograniczane. Pierwsze ze wzgldu na fakt, e w skad dymu wdzarniczego
wchodz zwizki kancerogenne, a marynaty ze wzgldu na czst obecno chemicznych
zwizkw konserwujcych. W dalszej czci pracy skupiono si wycznie na marynatach
rybnych, poniewa to wanie w tej grupie pojawia si ostatnio duo nowych rozwiza
technologicznych, ktre sprawiaj, ze kobiety ciarne, karmice czy dzieci nie musz si
obawia nadmiernego spoycia konserwantw. Producenci tych wyrobw w ostatnim
czasie wprowadzili na rynek marynaty utrwalone za pomoc wysokiej higieny produkcji i
odpowiednio niskiemu pH. Poszerza to zdecydowanie gam produktw rybnych godnych
polecenia w ywieniu kobiet ciarnych, karmicych i dzieci.

9. Substancje konserwujce stosowane w produkcji marynat, prezerw i saatek
rybnych

Konserwanty s to substancje o charakterze chemicznym, ktre przeduaj
trwao ywnoci poprzez zmniejszenie szybkoci lub cakowite zahamowanie
niekorzystnych procesw gwnie mikrobiologicznych i enzymatycznych, ktre powoduj
psucie i obnianie si jakoci ywnoci. Dziki hamowaniu lub wyelinowaniu namaania
si drobnoustrojw chorobotwrczych lub biosyntezy toksyn mona zapewni
bezpieczestwo zdrowotne ywnoci (Rutkowski i wsp., 2003).
Do utrwalania produktw rybnych najczciej stosuje si dwie substancje
konserwujce: sorbinian potasu (C
6
H
7
O
2
K) i benzoesan sodu (C
7
H
5
O
2
Na). Powszechno
stosowania tych zwizkw w ywnoci wynika z dobrej rozpuszczalnoci, stabilnoci i
atwoci w uyciu. Aktywno biologiczna sorbinianu potasu wzrasta wraz ze spadkiem
pH utrwalanego produktu. Podobnie jest w przypadku benzoesanu sodu, ktrego dodatek
zmniejsza si wraz ze wzrostem kwasowoci utrwalanej ywnoci. Bezpieczestwo
zdrowotne produktw o pH 2,3 osiga si dodajc jedynie 0,02% tego zwizku (Rutkowski
i wsp., 2003).
Stosowanie substancji konserwujcych jest technologicznie uzasadnione,
zwikszaj one trwao i bezpieczestwo zdrowotne ywnoci. Niemniej jednak eksperci
ds. ywienia zwracaj uwag, e s to zwizki mogce niekorzystnie wpywa na organizm
i zalecaj ograniczanie ich spoycia. Z tego wzgldu dla substancji konserwujcych
34
wyznaczono poziomy dziennego tolerowanego spoycia ADI, dla sorbinianu potasu ADI
wynosi od 0 do 25 mg/dn/kg masy ciaa, a dla benzoesanu sodu od 0 do 5 mg/dn/kg masy
ciaa (Kozowska, 2004).
Badania przeprowadzone przez w Wielkiej Brytanii dowiody, e dodatki
chemiczne, w tym konserwanty obecne w ywnoci mog wpywa na zwikszenie
wystpowania chorb alergicznych takich jak: pokrzywka, zapalenie bony luzowej nosa,
astmy czy reakcji anafilaktycznej. Zwizek ten jest przyczyn powstawania pokrzywki u
10% osb podatnych na jej wystpowanie. Morris w grupie substancji chemicznych
mogcych stanowi rdo najwikszych problemw wymienia zawarty w wikszoci
produktw rybnych benzoesan sodu. Dugotrwae spoywanie benzoesanu sodu w maych
dawkach moe by szczeglnie niebezpieczne dla kobiet ciarnych i karmicych oraz ich
dzieci. Dlatego eksperci zalecaj ograniczenie spoycia produktw zawierajcych te
substancje i zachcaj do poszukiwania odpowiednikw utrwalanych naturalnymi
metodami. Produkty takie s ju obecne na rynku Polskim, wprowadziy je dotychczas
firmy Lister i Contimax. Mona przypuszcza, e ze wzgldu na rosnc wiadomo
konsumentw inni producenci rwnie bd wytwarza takie produkty (Morris, 2004).

10. Rynek produktw przeznaczonych dla kobiet ciarnych i karmicych oraz
maych dzieci

W prasie naukowej znajduje si wiele artykuw dotyczcych znaczenia ryb i
produktw rybnych w ywieniu kobiet ciarnych i karmicych. Podkrela si szczeglnie
rol jak dugoacuchowe wielonienasycone kwasy tuszczowe omega-3 odgrywaj w
rozwoju ukadu nerwowego oraz w zmniejszaniu ryzyka zachorowania na takie choroby
jak astma, wszelkiego rodzaju alergie czy ADHD. Zwraca si jednak rwnie uwag na
zanieczyszczenia ryb, szczeglnie rtci, ktre mog niekorzystnie wpywa na
funkcjonowanie modego organizmu. Specjalici zalecaj spoycie duych iloci ryb i ich
przetworw wykluczajc przy tym niektre gatunki, szczeglnie ryb drapienych lub
wprowadzajc ograniczenia co do surowca pochodzcego z wybranych akwenw.
Analiza produktw dostpnych obecnie na rynku wykazaa jednak, e utrzymanie
spoycia ryb i przetworw rybnych na odpowiednim poziomie z jednoczesnym
wiadomym wyborem produktw nieszkodliwych dla organizmu dziecka nie jest atwe.
Zwizane jest to z brakiem informacji dotyczcej miejsca poowu sprzedawanych w
handlu ryb wieych i produktw rybnych oraz z zawartoci duych iloci konserwantw
35
w przetworach rybnych. Brak informacji o miejscu poowu powoduje, ze nawet znajomo
akwenw wykluczonych przez wiatowe organizacje nie pozwala na uniknicie spoycia
szczeglnie zanieczyszczonych gatunkw.
Ponadto badania wykonane w 2006 roku przez akredytowane laboratoria na
zlecenie magazynu wiat konsumenta wykazay obecno bakterii Listeria
monocytogenes w wikszoci badanych prbek ososia dostpnego w polskich
supermarketach. Listeria jest w rnym stopniu niebezpieczna dla czowieka, zjedzenie
zbyt duej dawki tej bakterii moe wywoa listerioz. To powana infekcja
przypominajca przezibienie i objawiajca si gorczk, blami mini, mdociami,
blami gowy oraz zaburzeniami rwnowagi. Listeria moe rwnie oddziaywa
niekorzystnie na serce i ukad nerwowy. najbardziej naraone na Listeri s osoby z
osabion odpornoci: osoby w podeszym wieku oraz mae dzieci. Choroba ta jest
szczeglnie niebezpieczna dla kobiet ciarnych, moe bowiem prowadzi do powanych
powika zdrowotnych podu, przedwczesnego porodu, a nawet poronienia, mimo, e
objawy wystpujce u kobiety s bardzo sabe. Ryzyko zachorowania na listerioz u kobiet
w ciy jest 20 razy wiksze ni u reszty populacji. Fakt ten wpywa na zmniejszenie
spoycia ryb wieych przez kobiety ciarne. Po opublikowaniu wynikw tych bada
jednostki sanitarne przeprowadzaj okresowe kontrole ryb wieych dostpnych na rynku
polskim. Cige kontrole zmniejszaj ryzyko zakaenia bakteri i zwikszaj
bezpieczestwo konsumentw, nie ma wic powodw by ryb tych nie spoywa w ogle
(Anonim, 2008).
W przypadku produktw rybnych, takich jak marynaty czst praktyk produkcyjn
jest stosowanie konserwantw: benzoesanu sodu (dodawany w iloci mniejszej ni 1g/kg)
oraz sorbinianu potasu (dodatek w zakresie 0,2 1,0 g/kg). Produkty utrwalane za pomoc
substancji konserwujcych s nie wskazane dla kobiet ciarnych i karmicych jak i dla
dzieci. Z jednej strony powinno si utrzyma prawidowy poziom spoycia ryb i ich
przetworw by dostarczy odpowiednie iloci kwasw omega-3 do prawidowego rozwoju
podu z drugiej nie powinno si dostarcza do modego organizmu duych iloci
konserwantw.
Obecnie obserwuje si dziaania niektrych firm wytwarzajcych produkty rybne,
ktre wprowadziy na rynek produkty nie zawierajce konserwantw, a ponad to w
wikszoci wytwarzane ze ledzi, a wic gatunku nie wykluczanego przez ekspertw jako
obarczonego ryzykiem skaenia rtci.
36
Produkty te oprcz widocznego znaku potwierdzajcego brak konserwantw
posiadaj take oznaczenie dotyczce duej zawartoci kwasw omega-3. S to produkty
marynowane, ktre dziki wysokiej higienie wytwarzania i gbokiemu marynowaniu
zapewniajcymi niskie pH s wystarczajco zabezpieczone przed rozwojem bakterii.
Informacja na opakowaniu jest przejrzysta, czytelna a przede wszystkim widoczna.
Produkty te mog by przeznaczone szczeglnie dla kobiet ciarnych i karmicych:
odpowiednia zawarto kwasw omega-3 oraz brak konserwantw powinno przekona
kad kobiet dokonujc wiadomych wyborw ywnoci. Dodatkowym atutem tych
produktw jest niska zawarto rtci w wykorzystywanych surowcach, ktrymi s ledzie.
W 2006 roku wiat Konsumenta zleci laboratoriom w Niemczech zbadanie zawartoci
rtci w produktach 9 marek, w ktrych wykazano nisk jego zawarto w marynatach
sledziowychr, co jest argumentem przekonujcych wikszo konsumentw (Anonim,
2006b).
Produkty rybne dostpne na rynku polskim produkty niestety nie zawieraj na
etykietach dokadnej informacji o zawartoci prozdrowotnych kwasw omega-3. Coraz
czciej posiadaj jednak jasn informacj dotyczc znacznej zawartoci tego skadnika
natomiast jest to jedynie znak graficzny, ktry nie daje penej informacji. Kobiety karmice i
ciarne wiadome swoich wyborw w kwestii ywnoci z ca pewnoci chciayby tak
wiedz posiada. Producenci powinni wic przeprowadzi badania skadu ilociowego i
jakociowego kwasw tuszczowych zawartych w ich produktach by na opakowaniu znalaza
si peniejsza informacja dotyczca tego zagadnienia, nie tylko cakowita zawarto tuszczu.
Poprawie wielkoci spoycia ryb i przetworw rybnych w Polsce z ca pewnoci nie
sprzyjaj wzrosty cen tego surowca (tabela 9). Niestety nie kada przecitna rodzina moe ze
wzgldw ekonomicznych pozwoli sobie na dwa-trzy posiki rybne w tygodniu, tak jak
zalecaj eksperci.

Tabela 9. Zmiany cen surowca rybnego w latach 1995, 2000-2001
1995 2000 2001 2002
Filety
morszczuka
7,55 13,72 15,30 14,47
Karp wiey 5,95 9,20 9,53 9,91
led solony 3,70 5,98 7,69 8,05
rdo: opracowanie wasne na podstawie danych GUS (ceny w z za kilogram)

37
11. Przegld broszur dotyczcych zalecanego spoycia ryb przez kobiety w ciy i
karmice oraz mae dzieci

Korzystny wpyw spoycia ryb i produktw rybnych jest obecnie czsto tematem
rozwaa ekspertw z dziedziny ywienia. Coraz wicej ukazuje si artykuw
przedstawiajcych wyniki bada dowodzcych ogromnego znaczenia tych produktw, a
przede wszystkim korzystnego dziaania dugoacuchowych wielonienasyconych kwasw
tuszczowych z rodziny omega-3. Publikacje te znajduj si jednak w prasie naukowej,
dostpnej dla wskiego grona specjalistw, nie za dla ogu spoeczestwa. W ostatnich
latach zauwaa si jednak propagowanie wiedzy z tego zakresu gwnie dziki prasie
kobiecej i internetowi. Przydatne w pogbianiu wiadomoci konsumentw s rwnie
zwize w treci broszury informacyjne, ktre obecne s w wielu wysokorozwinitych
krajach. Dobrze byoby gdyby pojawiy si rwnie w Polsce. Wiedza ta powinna
ukazywa si w prostej i dostpnej dla wszystkich formie, tak by rwnie osoby niezbyt
zorientowane miay moliwo zapoznania si z ogromem korzyci jakie niesie ze sob
spoycie ryb i produktw rybnych.
Dobr form przekazu moe by w tym przypadku broszura lub ulotka zawierajca
podstawowe informacje dotyczce kwasw omega-3 i rde z jakich mona je pozyska.
Na rynkach zagranicznych takich materiaw jest do duo natomiast w Polsce niestety s
one jeszcze niedostpne.
W USA ukazaa si broszura zawierajca przede wszystkim praktyczne informacje
dotyczce gatunkw ryb, ktre mog wystpowa w diecie kobiet ciarnych i
karmicych, jak rwnie tych, ktrych ta grupa ludnoci powinna unika. Umieszczone
zostay w niej rwnie krtkie fragmenty wyjaniajce dlaczego tak ogromnie wane jest
dostarczanie odpowiednich iloci kwasw tuszczowych omega-3 do diety kobiety
ciarnej i karmicej oraz dlaczego ryby s najlepszym ich rdem. Eksperci podkrelaj
take, e istnieje pewne niebezpieczestwo wynikajce z zanieczyszczenia surowca
rybnego, szczeglnie rtci i pokazuj jak unikn przekroczenia bezpiecznego poziomu
pobrania tego pierwiastka.
Ponadto przedstawiaj proste sposoby wprowadzenia ryb do jadospisu wczaj do
broszury przepisy konkretnych potraw, pokazujc na jakie elementy zwrci uwag przy
zakupie i przyrzdzaniu ryb w domu, kiedy i co spoywa w restauracjach oraz okrelajc
dokadne iloci zalecanych posikw rybnych w tygodniu i miesicu (zarwno dla kobiet
ciarnych i karmicych jak i ogu populacji).
38
11.1. Broszura wydana przez Departament of Health and Human Services w USA

Adaptacja broszury z USA tumaczenie wasne cz.1

.

39


40


41


42


43


44


45


46


47


48
Broszury tego typu ukazuj si nie tylko w USA, ale rwnie w innych krajach,
take europejskich. Eksperci na caym wiecie poszukuj nowych moliwoci dotarcia
do spoeczestwa i podejmuj prby zwikszenia wiadomoci szczeglnie kobiet
ciarnych by mogy dokonywa waciwych wyborw w czasie komponowania swoich
jadospisw. Twrcy wszelkiego rodzaju materiaw tego typu staraj si przekaza
swoj wiedz w taki sposb by zostaa ona zrozumiana i wykorzystana w codziennym
yciu.
Broszura przedstawiona poniej, ktra ukazaa si w Irlandii odbiega znacznie
od poprzedniej zarwno pod wzgldem merytorycznym jak i graficznym. Zawarto w
niej znacznie wicej informacji dotyczcych znaczenia kwasw tuszczowych omega-3.
Omwiono korzystny wpyw na wzrost i rozwj komrek ukadu nerwowego oraz
pokazano, e istnieje moliwo zmniejszenia ryzyka wystpowania niektrych
schorze, takich jak astma czy ADHD poprzez zwikszenie spoycia ryb i produktw
rybnych .
Przedstawiona broszura zawiera znacznie wicej informacji w porwnaniu z
poprzedni natomiast jest mniej przejrzysta i posiada ubosz szat graficzn co moe
spowodowa zniechcenie u odbiorcy. Zdecydowanie atwiej dotrze do konsumenta,
ktry czyta tak ulotk, poprzez proste, zwize stwierdzenia najlepiej wypunktowane.
Zastosowana w tym przypadku forma moe spowodowa, e pomimo ogromnego
zaangaowania w stworzenie broszury informacje w niej zawarte i tak nie trafi do
odbiorcy, a wic cel jej wprowadzenia do obrotu nie zostanie zrealizowany i
wiadomo konsumenta nie zwikszy si. Atutem irlandzkiej broszury jest to, e
zwrcono w niej uwag na fakt niezbyt dobrego odbioru ryb i produktw rybnych przez
dzieci. Wikszo rodzicw nawet jeli chce wprowadzi ten skadnik do diety dziecka
zniechca si po pierwszej odmowie z jego strony. Irlandczycy podaj kilka
wskazwek, ktre mog uatwi proces urozmaicania jadospisu modego organizmu
dziki czemu dostarczenie optymalnych iloci kwasw tuszczowych omega-3 bdzie
uatwione.
Podobnie jak w USA twrcy irlandzkiej wersji broszury zdecydowali si na
umieszczenie kilka prostych, mao skomplikowanych przepisw na smaczne potrawy z
ryb, ktre z atwoci zostan zaakceptowane przez dzieci. Zwracaj rwnie uwag, e
powinno si w proces przygotowania takiego posiku angaowa dzieci, ktre
potraktuj wsplne gotowanie i jedzenie jako form zabawy.

49

11.2. Broszura wydana przez BIM (Bord Lascoigh Mhara Irish Sea Fisheries
Board) w Irlandii

Adaptacja broszury z Irlandii tumaczenie wasne cz.1

50


51


52


53
Poniej przedstawiona broszura pochodzca z St. Louis zawiera duo tekstu, ale
niestety przekazuje mao treci. Zbyt mao jest informacji dotyczcych znaczenia ryb w
ywieniu czowieka, nie zwiksza to wic wiadomoci konsumentw. Zalecenia
podane s w prostej formie, nie w postaci gramw omega-3 jakie naley spoywa,
wic bezcelowe wydaje si by umieszczanie tabelki z powyszymi danymi, przecitny
konsument nie bdzie umia z niej skorzysta, nie bdzie mia si do czego odnie.

11.3. Broszura wydana przez St.Louis Department of Health i Health Promotion
Education w 2006 roku w USA

Obecnie nie jestemy w stanie znale artykuu dotyczcego zdrowego ywienia, ktry
nie zwraca by uwagi na to, e wszyscy Amerykanie powinni spoywa przynajmniej 2 posiki
rybne w tygodniu. Niektre artykuy id jeszcze dalej i zalecaj 5 posikw rybnych w tygodniu!!!
Dlaczego wic wok ryb jest obecnie tyle szumu? Dlaczego wszyscy o rybach mwi?
W porwnaniu z woowin i wieprzowin, ryby dostarczaj nam duych iloci
penowartociowego biaka a przy tym nie zawieraj wiele nasyconych kwasw tuszczowych i
nie s bomb energetyczn. Wikszo ryb po ugotowaniu lub upieczeniu zawieraj mao
tuszczu, a te niewielkie iloci tuszczu jakich dostarczaj to tuszcze przyjazne dla twojego serca.
Ryby s bowiem niezwykle cennym rdem kwasw tuszczowych omega-3.
Kwasy omega-3 to niezbdne wielonienasycone kwasy tuszczowe. Nasz organizm moe
pozyskiwa je tylko i wycznie z poywieniem, nie jestemy w stanie sami go wytwarza i nie
moemy bez nich funkcjonowa prawidowo. Szczeglne zainteresowanie kwasami omega-3 w
ostatnich latach byo zwizane szczeglnie z ich potencjalnym korzystnym wpywem na
zapobieganie rozwoju takich chorb jak wiecowa choroba serca czy Alzheimer.
Gwnie skupiano si w badaniach na powizaniu spoycia ryb ze zmniejszonym
wystpowaniem chorb serca. Wiele bada pokazao zmniejszenie miertelnoci i zachorowalno
na choroby serca u osb spoywajcych ryby i przetwory rybne w porwnaniu z osobami, ktre w
swojej diecie tych skadnikw nie zawieray. Powizanie spoycia ryb i rozwoju funkcji
poznawczych nie jest do koca udowodnione ale s pewne przesanki by sdzi e taka zaleno
wystpuje. W tej kwestii potrzebne s jeszcze badania, ale jedzenie ryb pomaga w wielu innych
sytuacjach wic warto je je dla wasnego dobra.
Zawarto kwasw omega-3 w rnych gatunkach ryb (g/3 uncje), 1 uncja=31g
Zbacz, z farmy, ugotowany 0,2
Dorsz, atlantycki, ugotowany 0,1
Paszczka, ugotowana 0,4
oso, atlantycki, z farmy, ugotowany 1,8
oso, rowy, puszkowany, z omi i zalew 1,4
oso, gotowany 1,0
Tuczyk, typu light, w puszce 0,2
Tuczyk, biay, w puszcze 0,7
Tuczyk, ztopetwy, ugotowany 0,2
OWOCE MORZA
Krab, Alaska, ugotowany 0,4
Krab, niebieski 0,4
Krewetki 0,3
rdo: USDA Nutrient Database for Standard References

Adaptacja broszury z USA, tumaczenie wasne
54
Broszura wydana przez British Dietetic Asociation przedstawia w duym skrcie
informacje dotyczce korzyci zdrowotnych wynikajcych ze spoycia ryb, co nie
pozwala tak naprawd na pogbienie wiedzy dotyczcej tego zagadnienia. Bardzo wane
jest, ze zostay wymienione gatunki ryb tustych, ktre zawieraj due iloci kwasw
omega-3. Jest to informacja uatwiajca konsumentowi zblienie si do poziomu spoycia
zalecanego przez ekspertw ds. ywienia. Poziomy te zostay przedstawione w formie
iloci posikw z zaznaczeniem ile dostarcz one kwasw omega-3. ponadto zawarte s w
niej rwnie krtkie informacje dotyczce bezpieczestwa spoywania ryb i moliwoci
stosowania suplemetw diety zawierajcych korzystne dla zdrowia kwasy tuszczowe.
Przedstawiona rwnie powyej broszura Better Health Channel wydaje si by
lepsz propozycj: informacje o korzyciach zdrowotnych s wypunktowane i krtko
omwione, umieszczone zostay take przykady produktw, ktre zwieraj porwnywalne
iloci kwasw tuszczowych, wyrane i proste w formie zalecenia. Ponadto odbiorca tej
broszury dowiaduje si z niej take praktycznych informacji, takich jak najzdrowsze
sposoby i czas przyrzdzania ryb. Oczywicie nie zapomniano wspomnie o
zanieczyszczeniach, szczeglnie rtci. Bardzo dobrym pomysem byo rwnie
umieszczenie na kocu broszury krtkiego podsumowania zbierajcego wszystkie
informacje. Od treci nie odbiega rwnie szata graficzna: prostota wykonania z
rwnoczesnym przycigniciem uwagi (broszury 2.4. oraz 2.5.).
Po przeanalizowaniu wszystkich broszur oraz danych literaturowych stworzyam
wasny projekt broszury, ktry mgby by czci Polskiej kampanii edukacyjnej.
Umieciam w niej wszystkie wane z mojego punktu widzenia informacje: zalecane
poziomy spoycia, korzyci zdrowotne wynikajce ze spoycia ryb i przetworw rybnych,
zagroenia, przykady gatunkw, ktre naley i nie naley spoywa. Umieciam tutaj
take oglne porady dotyczce spoycia ryb i produktw rybnych w prostej formie, krtkie
wypunktowane zdania (broszura 2.6.).

55
11.4. Broszura The British Cietetic Association, stycze 2005, Wielka Brytania

Wstp
Wszyscy syszelimy o tym, e regularne
spoywanie ryb szczeglnie tustych ryb, ktre s
bogate w kwasy omega-3, pomagaj zachowa
nam zdrowie. Dowody tego dotyczce pochodz
z bada populacji, w ktrych diecie ryby
wystpuj w znacznych ilociach. Na przykad
Eskimosi i Japoczycy jedz wicej ryb ni my w
Wielkiej Brytanii i rzadziej choruj na schorzenia
zwizane z ukadem krenia.
Korzyci jakie daj nam tuste ryby
Zmniejszone ryzyko chorb serca
Utrzymanie staww w peni zdrowia
Prawidowy rozwj twoich dzieci

Skd si bior te
korzyci?
Korzysci te wynikaj z
zawartoci kwasw omega-3:
DHA i EPA. Moesz
uzyska te kwasy z innego
kwasu ALA, ktry moesz
znale w zielonych
czciach warzyw,
orzechach, nasionach i olejach z nich
pozyskiwanych- ale to jest powolny proces. By
zyska wicej korzyci jakie daj kwasy omega-3
postaraj si wczy do diety tuste ryby, ktre
zawieraj due iloci DHA i EPA.
Ktre ryby s
tuste?
Ryby i owoce morza
z du zawartoci
omega-3:
Tuczyk,
wiey
oso
Makrela
led
Pstrg
Krewetki
Krab
Nie zapominaj, e ryby te w puszce rwnie
zawieraj sporo omega-3 ale mog one zosta
zdegradowane podczas procesu obrbki, wic
zawsze sprawd informacj na etykiecie.

Ile powinnam je ?
By zyska najlepsze efekty doroli i dzieci
powyej 12 roku ycia powinni spoywa 2
posiki rybne w tygodniu (porcja to okoo
140g), przynajmniej jedna z nich powinna
zawiera tuste gatunki ryb. To dostarcza
okoo 450mg EPA/DHA n
dzie
a
Twoje dzieci potrzebuj
18 m-cy do 3 lat:
1/3 porcji
4 do 6 lat: porcji
6 do 11 lat: 2/3 porcji
A co z bezpieczestwem?
Ostatnio ukazao si wiele
artykuw dotyczcych
zanieczyszcze, ktre mog
by szkodliwe dla zdrowia, a
wystpuj w niektrych
gatunkw ryb. Dla wikszoci z nas 4 porcje
w tygodniu nie s szkodliwe. Niemniej
jednak jeli jeste w ciy lub karmisz
piersi albo planujesz macierzystwo
powinna ograniczy posiki rybne do max 2
w tygodniu. Niektre gatunki takie jak: rekin
czy marlin mog zawiera znacznie iloci
tych zanieczyszcze, szczeglnie rtci wic
nie powinny by spoywane przez kobiety
ciarne, karmice i dzieci poniej 16 roku
ycia.
Suplementy
Nie ma ustalonych rekomendacji
dotyczcych suplementw, ale ponisze
wskazwki mog by pomocne:
Sprawdzaj etykiety zawarto
EPA i DHA
We pod uwag iloci spoywane z
posikw rybnych (450-900mg
EPA/DHA)
Wybieraj dla dzieci tylko
suplementy dla nich przeznaczone
Porad si dietetyka jeli masz
wtpliwoci
Wnioski
Korzyci wynikajce ze spoycia ryb i
produktw rybnych przewysza ryzyko
zanieczyszczenia. Wikszo z nas powinna
stara si zwikszy spoycie ryb,
szczeglnie jeli chodzi o kobiety ciarne,
karmice i dzieci poniej 16 roku ycia
Adaptacja broszury z Wielkiej Brytanii tumaczenie wasne
56
11.5. Broszura wykonana przez Better Health Channel, wprowadzona na rynek w 2004
roku w Australii

RYBY
National Health and Medicine Research
Council (NHMRC) sugeruje, e populacja
Australii powinna spoywa wicej ryb.
Wynika to z faktu, e ryby zawieraj mae
iloci tuszczu, s dobrym rdem
penowartociowego biaka i s wspaniaym
rdem kwasw tuszczowych omega-3.
Naukowcy dowiedli, e regularne
spoywanie ryb- 1 lub 2 posiki rybne w
tygodniu- moe zmniejsza ryzyko
wystpowania niektrych schorze
poczynajc od astmy a koczc na raku
prostaty. Zdrowe sposoby przyrzdzania ryb
to pieczenia, grillowanie, gotowanie na parze.
Korzyci zdrowotne wynikajce z
jedzenia ryb
Regularne spoywanie ryb moe zmniejszy
ryzyko wystpowania niektrych schorze m.in.:
Astma- dzieci, ktre jedz ryby rzadziej
choruj na astm
Mzg i oczy- ryby o duej zawartoci
omega-3 mog wspiera rozwj mzgu i retiny
Choroby serca- jedzenie ryb w kadym
tygodniu zmniejsza ryzyko chorb serca poprzez
zmniejszenie cinienia krwi, dziaanie
przeciwzapalne, zapobiega tworzeniu zatorw,
podwysza poziom dobrego cholesterolu
Demencja- ludzie w podeszym wieku,
ktrzy jedz ryby przynajmniej raz w tygodniu
rzadziej choruj na Alzheimera
Depresja- depresja jest powizana ze
zmniejszonym poziomem kwasw omega-3 w
mzgu
Cukrzyca- ryby pomagaj w utrzymaniu
prawidowych poziomw glukozy we krwi
Zdolno widzenia- szczeglnie pomocne s
omega-3 przekazywane z mlekiem matki
Choroby zapalne- ryby zmniejszaj
symptomy reumatyzmu, uszczycy, chorb
autoimmunologicznych
Wczeniactwo- jedzenie ryb w czasie ciy
zmniejsza ryzyko wczeniejszych porodw (przed
czasem)
Poywienie bogate w kwasy
tuszczowe omega-3
Rekomendowane iloci kwasw
tuszczowych omega-3 pochodzcych z ryb
to 200-600mg i z rolin 1-2g
Poniej iloci jakie mona osign
spoywajc 60g poniszych gatunkw ryb:
oso 1,200mg
oso w puszcze 500mg
Sardynki 1,500mg
Pstrg 350mg
Przegrzebki 200mg
Kieb 170mg
Tuczyk w puszce 145mg
Sandacz 7mg
Inne przykady produktw:
Dwie kromki wzbogaconego w olej
rybi chleba 27mg
Jagnicina lub woowina 40mg
1 szt wzbogacanego w olej rybi
jajka 200mg
10g wzbogcanej w olej rybi
margaryny
1szt jajka naturalnego 40mg
Najlepszym rdem kwasw tuszczowych
omega-3 s nie za suplementy diety w
kapsukach.

Olej rybi redukuje choroby serca
Setki bada zostay przeprowadzone z
wykorzystaniem ryb i oleju rybiego i
wykazay one ogromn rol tych produktw
w zapobieganiu wystpowania chorb serca.
Naukowcy rekomenduj spoycie ryb lub
suplementw zawierajcych olej rybi by
zapobiega atakom serca, szczeglnie u osb
z chorob wiecow. Kwasy tuszczowe
omega-3 zmniejszaj cinienie krwi, stenie
triacylogliceroli, zapobiega powstawaniu
skrzepw krwi oraz zapobiega arytmii.

Adaptacja broszury z Australii tumaczenie wasne cz.1
57

Uwaga na rt
Zaleca si spoywanie dwch posikw rybnych
dziennie, ale z drugiej strony zwraca si uwag na
ograniczanie poboru rtci. Rt wpywa bowiem
na ukad nerwowy powodujc m.in.
zachamowanie rozwoju mzgu, zaburzenia
ruchowe, zaburzenia mowy u dzieci, zwikszone
ryzyko ataku serca.

Kobiety ciarne, karmice, planujce ci oraz
dzieci do lat szeciu powinny unika ryb mocno
zanieczyszczonych rtci:

Jeli sam owisz ryby pamitaj by robi to tylko
w czystych akwenach. Ryby przydenne i
drapiene s zdecydowanie bardziej
zanieczyszczone ni pozostae.

Rodzaje rybnych produktw
Filety bez oci
Cae ryby z gowami i petwami usunite s
wntrznoci i skrzela
Stek cz pozyskana z caoci ryby
Caa ryba bez wntrznoci

Zdrowe sposoby przyrzdzania ryb
Pieczenie- u ryb w caoci na blaszce, polej
oliw z oliwek i cytryn i przykryj foli, piecz w
180 C
Smaenie w maej iloci tuszczu- nalej
niewielk ilo tuszczu na patelnie, wrzucaj na
ni mae kawaki ryby i sma w redniej
temperaturze
Grilowanie zawi ryb w foli i po na
rozgrzanym grilu
Gotowanie- w ca ryb do garnka, do zimnej
wody, nastpnie doprowad wod do wrzenia i
gotuj a ryba bdzie mikka
Gotowanie na parze w ryb do
steamera lub nad garnek z gotujc si
wod,

Czasy przygotowania dla ryb
wieych
pasek 1cm - piecz 3min, sma
4min, gotuj, griluj 5min, gotuj na
parze 3min, gotuj 8min
pasek 2 cm - piecz 11min, sma
Czasy przygotowania dla ryb
mroonych:
pasek 1cm - piecz 17min, sma
Zapamitaj
jedzenie jednego lub dwch
posikw rybnych w tygodniu
pomaga zapobiega wielu chorobom
od dziecicej astmy a po raka
prostaty
zdrowe sposoby przyrzdzania ryb
to gotowanie na parze, pieczenie,
grilowanie
unikaj ryb mocno
zanieczyszczonych rtci
kobiety ciarne, karmice oraz
dzieci do lat szeciu powinny
ostronie dobiera gatunki ryb ktre
spoywaj. Ta cz populacji jest
bardziej naraona na zagroenie ze
strony rtci.
Adaptacja broszury z Australii tumaczenie wasne cz.2
58
11.6. Projekt wasny broszury informacyjnej

JESTE W CIY ? KARMISZ
?
JEDZ RYBY !!!!

Korzyci zdrowotne wynikajce z
jedzenia ryb:
Regularne spoywanie ryb i produktw
rybnych korzystnie wpywa na zdrowie:
Mzg i wzrok - ryby o duej zawartoci
omega-3 wspomagaj rozwj mzgu i
ostroci widzenia
Pord - jedzenie ryb w czasie ciy
zmniejsza ryzyko wczeniejszych porodw
(przed czasem)
Serce - jedzenie ryb w kadym tygodniu
zmniejsza ryzyko chorb serca poprzez
zmniejszenie cinienia krwi, dziaanie
przeciwzapalne, zapobiega tworzeniu
zatorw, podwysza poziom dobrego
cholesterolu
Zachowanie - ryby i produkty rybne
wspomagaj procesy uczenia si, zwikszaj
koncentracj i zapobiegaj wybuchom
agresji
Samopoczucie - depresja jest powizana ze
zmniejszonym poziomem kwasw omega-3
w mzgu, spoycie ryb zmniejsza jej ryzyko
Alergia - ryby zmniejszaj symptomy
atopowego zapalenia skry i innych alergii,
uszczycy, chorb autoimmunologicznych i
reumatyzmu
Oddychanie - dzieci, ktre jedz ryby
rzadziej choruj na astm

Uwaga zagroenie !!!
Ostatnio ukazao si wiele informacji o
zanieczyszczeniach, ktre s szkodliwe dla
zdrowia kobiet w ciy i wystpuj w
niektrych gatunkach ryb. Dla wikszoci z
nas 4 porcje w tygodniu nie s szkodliwe.
Niemniej jednak jeli

jeste w ciy lub karmisz piersi albo
planujesz macierzystwo powinna
ograniczy posiki rybne do 2 w tygodniu.
Niektre gatunki jak: rekin, tuczyk,
halibut mog zawiera znacznie iloci tych
zanieczyszcze, szczeglnie rtci wic nie
powinny by spoywane przez kobiety
ciarne, karmice i dzieci poniej 16 roku
ycia.
JEDZ RYBY i produkty rybne z takich
gatunkw jak:
- sardynki
- oso
- led
zawieraj duo kwasw omega-3 i s mao
zanieczyszczone rtci.
- fldra
- sola
- dorsz
- mintaj
nie s zbyt zanieczyszczone rtci, ale
zawieraj te mniej kwasw omega-3
Nie jedz ryb i produktw
rybnych z takich
gatunkw jak:
- rekin
- merlin
- miecznik
zawieraj due iloci rtci, nie s wskazane
dla kobiet ciarnych, karmicych i dzieci.
Ograniczaj spozycie:
- tuczyka
- halibuta
- makrel
- ryby sodkowodne
(mog by
zanieczyszczone
agrochemikaliami)
- konserwy rybne z
konserwantami

59

JESTE W CIY?
KARMISZ ?

JEDZ RYBY !!!
Pamitaj:

- wiee ryby kupuj tylko w sprawdzonych miejscach
- nie przechowuj ryb mroonych duej ni 3 miesice
- kupujc produkty rybne czytaj dokadnie etykiety n
spoywaj produktw z konserwantami
ie
- jedzenie co najmniej dwch posikw rybnych w
tygodniu pomaga zapobiega wielu chorobom od
dziecicej astmy a po raka prostaty
- zdrowe sposoby przyrzdzania wieych ryb to
gotowanie na parze, pieczenie, grillowanie
- unikaj gatunkw ryb mocno zanieczyszczonych rtci
- kobiety ciarne, karmice oraz dzieci do lat szeciu
powinny ostronie dobiera gatunki ryb ktre s
naraone na zagroenie ze strony rtci.
poywaj. Te osoby s bardziej
- Jed ryby i produkty rybne z gatunkw wolnych od zanieczyszczenia rtci co
najmniej dwa razy w tygodniu
- Jed rnorodne ryby i owoce morza, mieszaj gatunki
- led cay czas krajowe zalecenia dotyczce spoycia ryb
- Tuste ryby jed nie czciej ni dwa razy w miesicu za wyjtkiem ososia,
ledzia i sardynek
- Unikaj ryb sodkowodnych ze wzgldu na ryzyko skaenia agrochemikaliami
(pestycydy, fungicydy i inne rodki ochrony rolin)
- W czasie ciy nie jed pod adnym pozorem tatara z ososia i sushi

Ile je ?

Zalecane poziomy spoycia zmieniay si na przeomie
kilkunastu ostatnich lat i rni si znacznie dla
poszczeglnych grup ludnoci. Kobiety ciarne,
karmice oraz mae dzieci powinny spoywa tyle ryb i
produktw rybnych by dostarczy do organizmu ok.
1g/dzie DHA, co mona uzyska konsumujc dwa-trzy
posiki rybne w tygodniu - ok.300-500g.

60
12. Podsumowanie

Ryby i produkty rybne s dobrym rdem penowartociowego biaka, witam,
szczeglnie A i D oraz skadnikw mineralnych, takich jak jod, fluor, cynk czy wap.
Jedynie 3-5% biaka zawartego w rybach to niepenowartociowe biako tkanki cznej.
Szczeglnie wane jest to w przypadku maych dzieci, dla ktrych skadnik ten jest
substratem niezbdnym do rozwoju i wzrostu organizmu. Niektrzy autorzy podaj
ponadto, ze ryby zawieraj tak znaczne iloci witamin z grupy B, e jeden posiek rybny
w cigu dnia jest w stanie pokry zapotrzebowanie organizmu na te zwizki.
Zainteresowanie rybami i produktami rybnymi jako skadnikami niezbdnymi w
codziennej diecie czowieka jest jednak gwnie zwizane z dua zawartoci
dugoacuchowych wielonienasyconych kwasw tuszczowych z rodziny omega-3.
Wiedza na temat korzystnego dziaania tych skadnikw zwikszaa si sukcesywnie
poczwszy od lat 70-tych ubiegego wieku. Bang i Deyberg zauwayli wwczas, e
Eskimosi zamieszkujcy Grenlandi zdecydowanie rzadziej zapadaj na choroby ukadu
krenia i notuje si u nich mniejsz miertelno zwizan z zawaami serca w
porwnaniu z innymi grupami populacyjnymi, pomimo wysokiego spoycia tuszczu.
Pocztkowo uznano ten fakt za paradoks, lecz pniejsze analizy ukazay istot tej
zalenoci. W wielu badaniach wykazano bowiem szereg korzystnego dziaania
kwasw tuszczowych omega-3, ktrych w diecie Eskimosw jest bardzo duo ze
wzgldu na fakt, i konsumuj oni znaczne iloci ryb oraz innych surowcw
pochodzenia morskiego. Dugoacuchowe wielonienasycone kwasy tuszczowe
omega-3 powoduj midzy innymi hamowanie agregacji pytek i zmniejszenie lepkoci
osocza, co redukuje ryzyko zakrzepicy, zmniejszenie procesu zapalnego (s
prekursorami eikozanoidw hamujcych ten proces), obnienie syntezy triacyloglceroli
w wtrobie, co poprawia lipemi poposikow, zmniejszanie podatno na zaburzenia
rytmu serca. Dziki temu kwasy tuszczowe omega-3 speniaj istotn rol w
profilaktyce i leczeniu takich chorb jak: astma, egzema, zapalenie jelita grubego,
depresja, nadcinienie ttnicze czy niedokrwienna choroba serca i udar mzgu. W
przypadku maych dzieci niezmiernie wany jest aspekt zwizany z zapobieganiem
wystpowania i agodzeniem objaww chorb o podou alergicznym, takich jak astma.
Z tego te wzgldu matki powinny zwraca uwag na komponowanie swojej diety ju
w okresie ciy, a take zaraz po narodzinach dziecka, tak by znajdowaa si w niej
dua ilo ryb i ich przetworw. Zapewni to odpowiedni poziom dugoacuchowych
61
kwasw tuszczowych omega-3, zarwno w organizmie matki, jak i dziecka, ktre s w
stanie, co potwierdzono w szeregu bada, zapobiega wystpowaniu tych schorze.
Zwyczaje ywieniowe matek przekadaj si rwnie na diet dziecka w pierwszych
latach jego ycia wprowadzenie ryb do jadospisu dziecka w pierwszym roku ycia
zmniejsza znacznie ryzyko wystpienia zarwno astmy jak i innych chorb o podou
alergicznym , szczeglnie u dzieci z rodzin atopowych.
Ponadto dugoacuchowe kwasy tuszczowe omega-3 s niezbdne do
prawidowego rozwoju i funkcjonowania ukadu nerwowego. Wynika to z faktu, e
kwas DHA jest nieodzownym elementem fosfolipidw takich jak fosfatydylocholina
czy sfingomielina wchodzcych w skad membran komrek nerwowych. Z tego
wzgldu szczeglnie wana jest ich obecno w diecie kobiet ciarnych, karmicych
oraz maych dzieci. Zbyt niska koncentracja DHA i EPA prowadzi bowiem do zmian w
strukturach dendrytw, zaburze w neurogenezie, przewodnictwie nerwowym.
Wikszo nieprawidowoci powstaych w komrkach nerwowych w czasie ycia
podowego jest nieodwracalna. Fakt ten powinien skania kobiety nie tylko ciarne
ale rwnie te planujce cie do zwikszonego spoycia ryb i produktw rybnych by
zapewni organizmowi odpowiednie zapasy kwasw tuszczowych omega-3, ktre w
czasie ciy bd mogy by wykorzystane przez rozwijajcy si pd.
Niskie spoycie ryb jakie ma miejsce w wielu krajach europejskich, midzy
innym w Polsce, zwizane jest nie tylko z sytuacj socjo-ekonomiczn rodzin, ale
rwnie ze zbyt nisk wiadomoci spoeczestwa. Brak wiedzy dotyczcej wagi
wielonienasyconych kwasw tuszczowych omega-3 w codziennej diecie, powoduj, e
ryby nie s traktowane jako nieodzowny element diety. Niezbdne jest wic
prowadzenie intensywnych dziaa promujcych ryby i produkty rybne jako cennych
skadnikw poywienia oraz zwikszajcych wiadomo konsumentw w zakresie roli
dugoacuchowych kwasw omega-3 obecnych w rybach. Coraz czciej w prasie
codziennej oraz w tygodnikach i miesicznikach dla matek, takich jak M jak mama,
Mam dziecko czy Twoje dziecko ukazuj si artykuy dotyczce znaczenie
dugoacuchowych kwasw tuszczowych omega-3 w ywieniu kobiet ciarnych,
karmicych i maych dzieci. Autorzy zwracaj szczegln uwag na zalecane poziomy
konsumpcji ryb i przetworw rybnych, zapewniajce prawidowy rozwj i
funkcjonowanie modego organizmu..
Rwnie w internecie z atwoci mona dotrze do ciekawych artykuw,
napisanych prostym i zrozumiaym dla ogu populacji jzykiem. Znalezienie
62
informacji dotyczcych zalecanego spoycia ryb oraz ogranicze dla kobiet ciarnych
nie stanowi wikszego problemu. W czasach kiedy z internetu korzysta wikszo ludzi
na wiecie, wydaje si on by dobrym rodkiem przekazu tak wanych informacji.
Mona by wwczas pewnym, e dane te docieraj do duego grona konsumentw.
Naley jedynie pamita, by nie stosowa w takich przekazach zbyt trudnego,
naukowego jzyka, lecz zrozumiae dla ogu pojcia potoczne, a zalecenia podawane
w gramach przedstawia w formie graficznej, by byy bardziej czytelne. Wskazane
byoby rwnie umieszczanie propozycji konkretnych da i zamiennikw, by kada
kobieta moga bez wikszych problemw zastosowa takie zalecenia. Instytucje takie
jak Polskie Towarzystwo Pediatryczne czy Polskie Towarzystwo Medycyny Rodzinnej
rwnie powinny, na swoich portalach internetowych, zamieszcza takie informacje, ale
tak by atwo mona byo do nich dotrze. Obecnie niestety tak nie jest, ciko jest
bowiem znale na tych stronach konkretne zalecenia i praktyczne wskazwki jak si
do nich zastosowa. Ze wzgldu na fakt, e s to szanowane i uznane instytucje
informacje umieszczane pod ich patronatem miay by wiksz szans powodzenia
realizacji w codziennym yciu.
W wielu krajach anglojzycznych popularyzowane s broszury zawierajce
podstawowe informacje dotyczce kwasw tuszczowych omega-3 i rde z jakich
mona je pozyska. Analiza tych materiaw pokazaa, e eksperci tworzc takie
broszury, kad ogromny nacisk na informacje praktyczne takie jak przepisy prostych
da rybnych, sposoby wybierania, przechowywania i przygotowywania wieych i
mroonych ryb.
Zwraca si rwnie uwag, zarwno w prasie naukowej, jak i popularnej, na
problem zanieczyszczenia ryb. W znacznym stopniu yciu i zdrowiu mog metale
cikie takie jak rt, kadm, ow czy mied, pestycydy i dioksyny. Zwizki rtci i
dioksyny sa szczeglnie niebezpieczne dla kobiet ciarnych ze wzgldu na zdolno
tych substancji do przenikania przez barier oyskow i dostawanie si do podu. Moe
to skutkowa znacznym uszkodzeniem ukadu nerwowego a w rezultacie spowodowa
deformacj podu, niedorozwj umysowy oraz uszkodzenie wzroku czy suchu u
dzieci.
Ten fakt skania do refleksji i ukazuje jak ogromnie wane jest wiadome
dobieranie gatunkw ryb i akwenw, z ktrych one pochodz. Do niebezpiecznej
ekspozycji na rt moe doprowadzi midzy innymi nadmierne spoycie misa ryb
drapienych, takich jak rekin, marlin, miecznik, szczupak czy tuczyk. Na szczcie w
63
Polsce gatunki te, poza tuczykiem, nie s zbyt czsto spoywane. W przypadku
Polakw ukazuje si inne zagroenie, wynikajce z zanieczyszczenia Morza
Batyckiego, z ktrego pochodzi wiele dostpnych na polskim rynku ryb wieych.
Analiza produktw dostpnych obecnie na rynku polskim wykazaa, e
utrzymanie spoycia ryb i przetworw rybnych, przez kobiety ciarne, karmice i mae
dzieci, na odpowiednim poziomie z jednoczesnym wiadomym wyborem produktw
nieszkodliwych dla organizmu dziecka nie jest atwe. Zwizane jest to z brakiem
czytelnej informacji dotyczcej miejsca poowu sprzedawanych w supe- i
hipermarketach ryb wieych. Na wszystkich stoiskach rybnych w badanych super- i
hipermarketach widniay tabliczki jedynie z gatunkiem ryb ryby, brak byo informacji
dotyczcej akwenu z jakiego surowiec zosta pozyskany. Takich informacji nie potrafi
udzieli rwnie personel odpowiedzialny za dany dzia. Cz spoeczestwa zna si
dobrze na rybach, szczeglnie osoby interesujce si wdkarstwem, i wie doskonale
gdzie poawiane s poszczeglne gatunki ryb dostpne w polskich sklepach, ale jest to
nie wielki odsetek populacji. Niestety wikszo ludzi nie posiada takiej wiedzy i nie
jest w stanie kontrolowa iloci zanieczyszcze spoywanych wraz z surowcem
rybnym. W dziale ze wieymi rybami powinny znajdowa si zatem informacje
dotyczce gatunku ryby, miejsca poowu a take wartoci odywczych tego surowca.
Umoliwioby to wiadomym konsumentom kontrolowanie diety, a wic zapewnienie
optymalnego spoycia wielonienasyconych dugoacuchowych kwasw tuszczowych
omega-3 przy minimalnym naraeniu na zwizki rtci, pestycydy czy dioksyny.
Na szczcie lepiej sytuacja wyglda w przypadku produktw rybnych.
Dostpno konserw rybnych jest ogromna i kady z ca pewnoci znajdzie co dla
siebie. S to produkty utrwalane naturalnymi metodami termicznymi, za pomoc
sterylizacji. Jest to metoda, dziki ktrej uzyskuje si dugi termin przydatnoci do
spoycia, bez wprowadzania do ywnoci konserwantw chemicznych. Inaczej sprawa
przedstawia si w przypadku dotychczas produkowanych marynat rybnych, ktrych
niestety nie powinno poleca si jako dobrego rda kwasw tuszczowych omega-3
dla kobiet ciarnych, karmicych i maych dzieci, ze wzgldu na zawarto zwizkw
konserwujcych, takich jak benzoesan sodu czy sorbinian potasu. W ostatnim czasie
wzroso jednak zainteresowania tzw. zdrow ywnoci, nie tylko wrd
konsumentw ale rwnie producentw ywnoci. Firmy Lisner i Contimax
wprowadziy stosunkowo niedawno na rynek asortyment produktw rybnych
marynowanych nie zawierajcych konserwantw. Te produkty mog by spoywane
64
przez kobiety ciarne, karmice i mae dzieci praktycznie bez ogranicze.
Dodatkowym ich atutem jest fakt, i podstaw tych produktw s filety ledziowe, a
wic pozyskane z gatunku zaliczanego do grona surowcw morskich mao
zanieczyszczonych rtci. Producenci coraz czciej rwnie umieszczaj na
opakowaniach swoich produktw rnego rodzaju znaki graficzne informujce o duej
zawartoci wielonienasyconych dugoacuchowych kwasw tuszczowych omega-3.
Cz z tych znakw nawizuje ponadto do korzystnego dziaania tych zwizkw.
Przykadowo znak omega-3 umieszczony na produktach firmy Contimax jest w formie
serca z dopiskiem omega-3 przyjazne sercu. Brakuje jednak jeszcze dokadnych
informacji o iloci kwasw tuszczowych omega-3 zawartych w produkcie, co
powoduje, e wiadomy konsument nie jest w stanie obliczy sobie ile procent z
dziennego lub tygodniowego zalecanego spoycia pokrywa dany posiek.
wiadomo dotyczca ogromnego znaczenia ryb szczeglnie w ywieniu
kobiet ciarnych i karmicych zarwno u konsumentw, jak i u producentw ywnoci
stale ronie. W Polsce jest jednak jeszcze duo do zrobienia. Szczeglnie kwestia
zintegrowanej kampanii, ktra obejmowaa by spoty telewizyjny, informacje na
bilboardach czy wprowadzenie na rynek odpowiednich broszur informacyjnych dla
kobiet ciarnych i karmicych jest warta poruszenia. Grupy ekspertw np. z Polskiego
Towarzystwa Pediatrycznego czy Polskiego Towarzystwa Medycyny Rodzinnej
powinny opracowa prost i czyteln, podobn do tych angielskojzycznych broszur,
by poprzez zwikszenie wiadomoci konsumentw w Polsce, zwikszy spoycie tak
wanego skadnika diety jakim s ryby. W przypadku gdy ludzie nie bd rozumie
znaczenia jakie kwasy tuszczowe omega-3 odgrywaj w naszym organizmie, nie bd
podwysza konsumpcji tych produktw, ze wzgldu na brak wiadomoci celu
wprowadzania ich do diety.

Reasumujc wiadomoci dotyczce znaczenia spoycia ryb i produktw rybnych
przez przysze i mode mamy oraz ich dzieci naley stwierdzi, e:

Ryby dostarczaj do organizmu penowartociowe biako, niezbdne witaminy i
skadniki mineralne;
Ryby i produkty rybne, zwaszcza pochodzenia morskiego s dobrym rdem
dugoacuchowych wielonienasyconych kwasw tuszczowych z rodziny
omega-3 majcych szerokie spektrum korzystnego dziaania na organizm;
65
Kwasy tuszczowe omega-3 sprzyjaj rol prawidowemu rozwojowi i
funkcjonowaniu ukadu nerwowego, s jednym z gwnych elementw
skadowych mzgu, wpywaj na popraw procesw uczenia si i koncentracji,
w poczeniu z szeregiem innych czynnikw maja wpyw na osignicie
wysokiego wskanika IQ, przeciwdziaaj wystpowaniu ADHD i zachowa
agresywnych u dzieci;
Ryby i produkty rybne ze wzgldu na wysoki poziom kwasw tuszczowych
omega-3, zmniejszaj ryzyko wystpowania oraz agodz objawy chorb o
podou zapalnym, takich jak astma, atopowe zapalenie skry czy innych
alergii;
Spoycie ryb i produktw rybnych zmniejsza ryzyko przedwczesnego porodu
oraz depresji poporodowej, dlatego powinny by obecne w codziennej diecie
kobiet ciarnych, jak rwnie planujcych ci;
Kwasy tuszczowe omega-3 dziaaj przeciwzapalnie, przeciwzakrzepowo,
zapobiegaj arytmii, hamuj syntez cytokin, s prekursorami progtaglandyn i
leukotrienw serii 3, hamuj rozwj miadycy i nadcinienia, a take
zmniejszaj stenie VLDL i triacylogliceroli oraz podwyszaj poziom HDL
dziki czemu zmniejszaj ryzyko chorb ukadu krenia;
Obecnie wskazuje si, e kobiety ciarne, karmice oraz dzieci powinny
spoywa tyle ryb i produktw rybnych by dostarczy do organizmu okoo od
0,5g/dzie do 1,5g/dzie dugoacuchowych wielonienasyconych kwasw
tuszczowych omega-3, gwnie kwasu dokozaheksaenowego DHA, co mona
uzyska konsumujc dwa-trzy posiki z tustych ryb morskich w tygodniu np.
300g ledzia lub ososia;
Istnieje due zagroenie, szczeglnie dla kobiet ciarnych, karmicych i
maych dzieci, ze wzgldu na znaczne zanieczyszczenie ryb zwizkami rtci,
pestycydami i dioksynami. Naley wic unika spoycia misa duych ryb
drapienych, jak rekin, miecznik, merlin, tuczyk oraz ograniczy spoycie
makreli i halibuta oraz ich przetworw;
W ostatnich latach wzrosa znacznie wiadomo konsumentw i producentw
ywnoci w zakresie znaczenia zdrowotnego dugoacuchowych kwasw
tuszczowych omega-3 obecnych w rybach i produktach rybnych. Cz
producentw wprowadza na rynek produkty, ktre mogyby by uznane za
godne polecenia, szczeglnie dla kobiet ciarnych, gdy do ich produkcji
66
stosuje si ryby gatunkw o niskim ryzyku skaenia rtci, a ponadto, nie
zawieraj szkodliwych substancji konserwujcych, podejrzanych o
stymulowanie rozwoju astmy i alergii u osb wraliwych;
W wielu krajach wysokorozwinitych pojawiy si na rynku broszury
edukacyjne rozpowszechniajce wiedz dotyczc znaczenia zdrowotnego
spoycia ryb i kwasw tuszczowych omega-3. Broszury takie oraz inne formy
przekazu powinny by rwnie wydane w Polsce.

67
Literatura

1. Al M., Houwelingen A. C., Hornstra G. (2000): Long-chain polyunsaturated fatty acid,
pregnancy and pregnancy outcome. Am J Clin, 71, s.285-291
2. Anonim (2004): Ryby w twojej diecie, Wprost, 1106, s 14-15
3. Anonim (2006a): For most, Health Benefits Outweigh Risk of eating fish Tufts University
Health and Nutrition letter, marzec 2006, s.4-5
4. Anonim (2006b): Toksyczny tuczyk. wiat Konsumenta, 2 (52), s.32-37
5. Anonim (2008): Co kryje oso. wiat Konsumenta, 1 (73), s.22-26
6. Bang H.O., Deyberg J. (1975): Fatty acidm composition of the plasma lipids in Greenland
Eskimos. Am J Clin Nutr, 28, 958-966
7. Borucka I., Wieczorek C. (2003) Ryby i bezkrgowce morskie w technologii gastronomicznej
[w] Zalewski S. Podstawy technologii gastronomicznej. Wydawnictwo naukowo-techniczne,
Warszawa, s. 178-181.
8. Brenna J.T., Varamini B.,Jensen R.G., Diersen-Schade D.A., Boettcher J.A., Arterburn L.M.
(2007): Docosahexaenoic and arachidonic acid concentrations in human breast milk world-wide.
Am J Clin Nutr, 85, s.1457-1464.
9. Brzozowska A. Obliczanie LD
50
na podstawie danych eksperymentalnych [w] Brzozowska A.
Toksykologia. Przewodnik do wicze, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2004, s.18-20
10. Bulliyya G. (2002): Influence of fish consumption on the distribution of serum cholesterol in
lipoprotein fractions:cognitive study among fish-consuming and no-fish consuming populations.
Asia Pac J Clin Nutr, 11, s.104-111.
11. Calder P.C., Grimble R.F. (2002):Polyunsaturated fatty acids, inflammation and immunity. Eur J
of Clin Nutr, 56, s.14-19.
12. Cohen J.T., Bellinger D.C., Connor W.E., Kris-Etherton P.M., Lawrence R.S., Savitz D.A.,
Shaywitz B.A., Teutsch S.M., Gray G.M. (2005): A quantitative risk-benefit analysis of changes
in population fish consumption. Am J Prev Med, 29 (4), s.325-335.
13. Connor W.E. (2000): Importance of n-3 fatty acids in health and disease. Am J Clin Nutr, 71, s.
171s-175s.
14. Drozdowski B. (2000) Lipidy. [w] Sikorski Z.E. Chemia ywnoci. Wydawnictwo naukowo-
techniczne, Warszawa, s. 185-195.
15. Dunstan J.A., Mori T.A. Barden A., Beilin L.J., Taylor A.L., Holt P.G., Prescott S.L. (2003):
Maternal fish oil supplementation in pregnancy reduced interleukin-13 levels in cord blood of
infants at hight risk of atopy. Clin Exp Allergy, 33, s.442-448.
16. Flower R., Perretti M.(2005): Controlling inflamammation: a fat chance. JEM, 201, 5 (7), s.671-
674
17. Gawdzki J., Hryniewiecki L. (2005): ywienie czowieka. Podstawy nauk o ywieniu,
Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa,
18. He K., Daviglus M.L. (2005): A few more thoughts about fish and fish oil. Am Diet Assoc,
marzec, s.350-352
19. Hibbeln J.R., Davis J.M, Steer C., Emmett P., Rogers I., Williams C., Golding J. (2007):
Maternal seafood consumption in pregnancy and neurodevelopmental outcomes in childchood
(ALSPAC study): an observational cohort study. Lancet 369, s. 578-585.
20. Hibbeln J.R., Ferguson T.A., Blasbalg T.L. (2006): Omega-3 fatty acid deficiencies in
neurodevelopment, aggression and autonomic dysregulation: oportunities for intervention. Int
Rev Psych, April, 18 (2), s.107-118.
21. Hooper L., Thompson R.L., Harrison R.A., Summerbell C.D., Ness A.R., Moore H.J.,
Worthington H.V., Durrington P.N., Higgins J.P.T., Capps N.E., Riemersma R.A., Ebrahim
S.B.J., Smith G.D. (2006): Risk and benefits of omega 3 fats for mortality, cardiovascular
disease, and cancer: systematic review. BJM, kwiecie 1, 332, s.752-760.
22. Hornstra G. (2000): Essential fatty acids in mothers and their neonates. Am J Clin Nutr, 71,
s.1262-1269.
23. Hu F.B., Bronner L., Willet W.C., Stampfer M.J., Rexrode K.M., Albert C.M., Hunter D.,
Manson J.E. (2002): Fish and omega-3 fatty acids intake and risk of coronary heart disease in
women. J Am Med Assoc, 287, s.1815-1821.
24. Hu F.B., Cho E., Rexrode K.M., Albert C.M., Manson J.E. (2003): Fish and long chain fatty acid
intake and risk of coronary heart disease and total mortality in diabetic women. Circulation, 107,
s. 1852-1857.
25. Jezierska B., Witeska M. (2001): Metal toxicity to fish. Wydawnictwo Akademii Podlaskiej,
Siedlce.
68
26. Jorgensen M.H., Hernell o., Hughes E.L, Michaelsen K.F. (2001): Is there a relationship
between docosahexaenoic acid concentration in mothers milk and visual development in term
infants? J Pediatr Gastroenterol Nutr, 32, s.293-296
27. Kaua i Brzozowska A. (2004): Oznaczenie rtci w produktach spoywczych [w] Brzozowska
A. Toksykologia. Przewodnik do wicze, Wydawnictwo SGGW, Warszawa, s.133-136
28. Koczko I.(1999) Przetwory rybne. widerski F. [w] Towaroznawstwo ywnoci przetworzonej,
s. 246-255, Wydawnictwo SGGW, Warszawa
29. Kolanowski W. (2000): Olej rybi jako rdo kwasw tuszczowych omega-3 znaczenie
zdrowotne i wzbogacanie ywnoci. Przemys Spoywczy, 54, 9, s. 56-5e.
30. Koletzko B., Cetin I., Brenna T.J. (2007): Dietary fat intakes for pregnant and lactating women.
Br J Nutr, 10, s.1-5.
31. Kozowska K. (2004) Wykrywanie obecnoci chemicznych substancji konserwujcych w
przetworach owocowo-warzywnych [w] Brzozowska A. Toksykologia. Przewodnik do wicze,
Wydawnictwo SGGW, Warszawa, s.79-82
32. Kull I., Bergstrom A., Lilja G., Pershagen G., Wickman M. (2006): Fish consumption during
first year of life and development of allergic diseases during childchood. Allergy, 61, s. 1009-
1015.
33. Levenson C.W., Axelrad D.M. (2006):Too much of a good thing? Update on fish consumption
and mercury ezposure. Nutr Rev, 64, 3, s.139-145
34. Macrae R., Robinson R.K., Sadler M.J. (1993): Encylopedy of food science. Food technology
and nutrition. Academic Press, s. 1879-1836.
35. Makarewicz-Wjec (2008): Jedz ryby. Poradnik dla kobiet w ciy. M jak Mama, 2, s.80-82
36. Makrides M., Gibson R.A. (2002):The role of fats in the lifecycle stages. Pregnancy and the first
year of life. MJA, 176, s.111-112
37. McNamara R.K., Carlson S.E., (2006): Roleof essential fatty acids in brain development and
function. Potential implications for the pathogenesis and prevention of psychopathology.
Prostagl, Leuk Ess Fatty Acids, 75, s.329-349.
38. Morris A. (2004): ABC of allergology. Cur Allregy Imm, 17 (2), s.82-83
39. Nafstad, Nystad W., Magnus, Jaakkola J.J.K. (2003): Asthma and allergic rhinitis at 4 years of
age in relation to fish consumption in infancy. J Asthma, 40, 4, s. 343-348.
40. Naruszewicz M., Kozowska-Wojciechowska M., Kornacewicz-Jach Z., Czonkowska A.,
Januszewicz A., Steciwko A. (2007): Rekomendacje grupy ekspertw dotyczce spoycia i
suplementacji diety kwasami tuszczowymi omega-3 w populacji ludzi dorosych. Family Med
Carre Rev, 9, 1, s.175-177
41. Oken E., Wright R.O., Kleinman K.P., Bellinger D., Amarasiriwardena C.J., Hu H., Rich-
Edwards J.W., Gillman M.W. (2005): Maternal fish consumption, hair mercury, and infant
cognition in a U.S. cohort. Envir Health Persp, 113, 10, s.1376-1380.
42. Rees A.M., Austin M.P., Parker G. (2005): Role of omega-3 fatty acids as a treatment for
depression in the perinatal period. Austral New Zeal J Psych, 39, s.274-280.
43. Rennie K.L., Hughes J., Lang R., Jebb S.A. (2003): Nutritional management of rheumatoid
arthritis: a review of the evidence. J Hum Nutr Dietet, 16, s. 97-109.
44. Rice R. (2004): Seafood an essential part of 21
st
century eating patterns, critical food for your
heart, your brain, your love-life and your baby. The Fish Foundatin report.
45. Richardson A.J. (2006): Omega-3 fatty acids in ADHD and related neurodevelopment disorders,
Inter Rev Psych, 18 (2), s.155-172
46. Roczniki statystyczne, GUS, Warszawa, 2001-207
47. Rutkowski A., Gwiazda S., Dbrowski K. (2003): Kompendium dodatkw do ywnoci,
Wydawnictwo Hortimex, Konin, s.26, 29
48. Ruxton C.(2004): Health benefits of omega-3 fatty acids. Nursing Standard, 18, 48, s.38-42
49. Ruxton C.H.S., Reed S.C., Simpson M.J.A., Millington K.J. (2004): The health benefits of
omega-3 polyunsaturated fatty acids: a review of evodence. J Mum Nutr Dietet, 17, s. 449-459.
50. Salam M.T, Li Y., Langholz B., Gilliland F.D. (2005): Maternal fish consumption during
pregnancy and risk of early childchood asthma. J Asthma, 42, s. 513-518.
51. Sausenthaler S., Koletzko B., Heinrich J. (2006): Dietary fat intake and allergic diseases. Curr
Nutr Food Sc, 2, s.351-359.
52. Sausenthaler S., Koletzko S., Schaaf B., Lehmann I., Borte M., Herbarbarth O., Berg A.,
Wichmann H.R., Heinrich J.(2007): Maternal diet during pregnancy in relation to eczema and
allergic sensitization in offspring at 2 y of age. Am J Clin Nutr, 85, 2, s.530-537
53. Sears M.(1997): Epidemiology of childchood asthma. Lancet, 350, s.1015-1020
69
54. Serhan C.N., Hong S., Gronert K., Colgan S.P., Devchand M. Mirick G., Moussignac R.L.
(2002): Resolvins: A family of bioactive products of omega-3 fatty acid transformation circuits
initiated by aspirun treatment that counter proimflammation signals. J Exp Med, 196, 8, 21,
s.1025-1026
55. Sidhu K.S. (2003): Health benefits and potential risks related to consumption of fish or fish oil.
Regul Toxicol Pharmacol, 38, s.336-344.
56. Sikorski Z.E. (1992): Morskie surowce ywnociowe. Wydawnictwo Naukowo-Techniczne,
Warszawa, s. 50-88.
57. Simopoulos A.P. (1991): Omeg-3 fatty acids in health and disease and in growth and
development. Am J Clin Nutr, 54, s. 438-63 .
58. Simopoulos A.P. (1999): Essential fatty acids in health and chronic disease. Am J Clin Nutr, 70,
s.560-569
59. Simopoulos A.P. (2002): Omega-3 fatty acids in inflammation and autoimmune diseases. J Am
Coll Nutr, 21, 6, s. 495-505.
60. Takemura Y., Sakurai Y., Honjo S., Tokimatsu A., Gibo M., Hara T., Kusakari A., Kugai N.
(2002): The relationship between fish intake and prevalence of asthma: The tokorozawa
childchood asthma oad pollionosis study, Prev Med, 34, s.221-225
61. Uauy R., Dangour A.D.(2006): Nutrition in brain development an aging: role of essential fatty
acids. Nutr Rev, 64, 5, s.24-33
62. Vergili-Nelsen J.M. (2003): Benefits of fish and fish oil suplementation for hemodialysis
patients. Dietet Assoc, 103, s,1174-1177
63. Whelan J., Rust Ch., (2006): Innovate dietary sources of n-3 fatty acids. Am Rev Nutr, 26, s.75-
103.
Strony internetowe:
64. http://mainegov-images.informe.org/dhhs/eohp/fish/documents/MeFFGuide.pdf, 22.03.08
65. http://oceans.greenpeace.org/pl/our-oceans/pollution, Internet, 20.11.2006.
66. http://www.bda.uk.com/foodfacts/index.html, 22.03.08
67. http://www.betterhealth.vic.gov.au/, 22.03.08
68. http://www.dh.gov.uk/en/AdvanceSearchResult/index.htm?searchTerms=small+changes,
22.03.08
69. www.bin.ie/wellbeing, 23.05.08
70. www.contimax.pl., 24.05.08
71. www.lisner.pl, 24.05.08
72. www.psr.org/site/Search?query=omega3+fatty+acids+and+fish+consumption+essential&inc=10
, 16.05.08
73. www.usda.gov, 04.05.08.
74. www.wwf.pl/detox/publications/dioksyny_furany.pdf, Internet, 03.12.2006.

70

Znaczenie Ryb W Zywieniu Kobiet Ciezarnych Karmiacych Oraz Dzieci

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Znaczenie Ryb W Zywieniu Kobiet Ciezarnych Karmiacych Oraz Dzieci

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Wojciech Kolanowski i Lidia Powiera

Wydzia Nauk o ywieniu Czowieka i Konsumpcji

You might also like