Jarosaw Zieliski

Wspczesne systemy polityczne

System polityczny moe by rozumiany jako podstawowe struktury wadz pastwo-
wych oraz gwne zasady polityczne i prawne; jako og instytucji, za porednictwem ktrych
podejmowane s decyzje polityczne.
Elementami systemu politycznego s instytucje wadzy pastwowej i partie polityczne,
a take ich funkcje i sie powiza midzy nimi oraz normy regulujce ich aktywno: kon-
stytucja i waniejsze ustawy, takie jak ustawa o partiach politycznych czy prawo wyborcze.
Spor rol odgrywaj tu partie polityczne i system partyjny, okrelane jako podsystem partii
politycznych. Innym czsto wyrnianym podsystemem jest podsystem instytucji wadzy
Tak rwnie moe by rozumiany ustrj polityczny, zwykle jednak system polityczny
jest rozumiany jako pojecie szersze ni ustrj polityczny, czy reim polityczny.
Bliskim pojciem jest reim polityczny, rozumiany jako specyficzna form organizacji
politycznej, ukad formalnych i nieformalnych zasad i mechanizmw regulujcych funkcjo-
nowanie wadzy politycznej oraz jej powizania ze spoeczestwem. Wyrnia si reimy
demokratyczne i niedemokratyczne, a wrd tych ostatnich autorytarne i totalitarne.
Instytucja polityczna moe by rozumiana jako zesp osb biorcych udzia w yciu
politycznym (w tym rozumieniu parlament) lub jako zesp norm prawnych odnoszcych
si do dziaania politycznego (referendum).
Podzia systemw politycznych
Wspczesne systemy polityczne s klasyfikowane wedug wielu rnych kryteriw, z
ktrych najwaniejsze to:
charakter gowy pastwa (monarchie i republiki).
zalenoci midzy gow pastwa a szefem rzdu (systemy prezydialne i parlamentarne),
relacje midzy wadz ustawodawcz a wykonawcz (systemy parlamentarne, pre-
zydenckie, parlamentarno-prezydenckie, parlamentarno-komitetowe)
charakter reimu politycznego (pastwa demokratycznie i niedemokratyczne).
2
Monarchie i republiki
Wedug charakteru instytucji gowy pastwa wrd wspczesnych pastw wyrnia si
monarchie i republiki.
Monarchia to pastwo, w ktrym wadza naley do dziedzicznego z reguy monarchy.
Peni on swoje funkcje doywotnio i ma zazwyczaj przyrodzone prawo do tronu. Nie podlega
on prawu, jest wyniesiony ponad pozostaych czonkw spoeczestwa.
Jako jej odmiany, wedug kryterium zakresu wadzy monarchy, wyrnia si monarchi
absolutn, monarchi konstytucyjn i monarchi parlamentarn.
Monarchia absolutna jest pastwem, w ktrym monarchia sprawuje peni wadzy -
wadzy w zakresie stanowienia prawa, wadzy wykonawczej i sdownictwa. Monarcha jest tu
ponad prawem i poza wszelk kontrola.
Monarchia konstytucyjna to pastwo, w ktrym wadza monarchy jest ograniczona
przez obowizujc konstytucj.
Monarchia parlamentarna natomiast to pastwo, w ktrym wadza monarchy jest sym-
boliczna, a wadz sprawuje wybrany w wyborach powszechnych parlament i odpowiedzialny
przed nim politycznie rzd.
Republika jest pastwem, w ktrym najwysze wadze pastwowe s powoywane na
okrelony czas w wyborach powszechnych lub w wieloosobowych kolegiach wywodzcych
si z wyborw powszechnych.
Prezydialny i parlamentarny system rzdw
Ze wzgldu na relacje miedzy gow pastwa i szefem rzdu oraz z uwagi na procedur
odpowiedzialnoci rzdu wyrnia si prezydialny system rzdw i parlamentarny system
rzdw.
W prezydialnym system rzdw prezydent pochodzcy z wyborw powszechnych jest
jednoczenie gow pastwa i szefem rzdu. Prezydent powouje rzd skadajcy si z mini-
strw odpowiedzialnych przed nim. Nie ponosi odpowiedzialnoci politycznej, a ze stanowi-
ska moe by usunity tylko przez pocignicie go do odpowiedzialnoci konstytucyjnej za
naruszenie konstytucji i ustaw, z zachowaniem specjalnej procedury w parlamencie. Nie
mona czy miejsca w rzdzie i w parlamencie, a funkcjonowanie rzdu jest niezalene od
parlamentarnej wikszoci. Prezydent nie moe rozwiza parlamentu.
3
Przykadem takiego systemu rzdw jest system Stanw Zjednoczonych. Specyficznym
przykadem jest Szwajcaria, gdzie gow pastwa jest siedmioosobowa Rada Zwizkowa,
ktra jest jednoczenie rzdem. Prezydialny system rzdw moe te wystpowa w pastwie
bdcym monarchi konstytucyjn, jak w Niemczech od roku 1871.
Parlamentarny system rzdw to system, w ktrym funkcje gowy pastwa i szefa
rzdu s rozdzielone. Parlament organ kolegialny, sprawujcy wadz ustawodawcz, po-
chodzcy z wyborw powszechnych zajmuje stanowisko nadrzdne lub co najmniej rwno-
rzdne w stosunku do organw wadzy wykonawczej. Wikszo parlamentarna powouje
rzd, ktry jest od niej zaleny, jest przed nim odpowiedzialny politycznie. Rzd ustpuje po
otrzymaniu wotum nieufnoci w parlamencie. Funkcje w rzdzie i parlamencie mog by -
czone; ministrami i premierami czsto zostaj posowie. Gowa pastwa ma prawo do rozwi-
zania parlamentu. Przykadem parlamentarnego system rzdw s systemy rzdw Francji i
Niemiec, take Wielkiej Brytanii i Szwecji.
Odpowiedzialno polityczna opiera si na zaoeniu, e parlament moe odwoa szefa
rzdu, a z nim cay gabinet, jak i poszczeglnych ministrw, gdy negatywnie oceni ich sposb
prowadzenia polityki pastwa. Mechanizmem realizacji odpowiedzialnoci politycznej jest
instytucja wotum nieufnoci.
System parlamentarny, prezydencki lub mieszany
Ze wzgldu na relacje midzy gow pastwa, parlamentem i rzdem mona wyrni
systemy: parlamentarny, prezydencki, mieszany, prezydencko-komitetowy.
System parlamentarny charakteryzuje silna pozycja parlamentu. Parlament jest wybie-
rany na drodze wyborw powszechnych. Rzd jest powoywany przez gow pastwa na
wniosek wikszoci parlamentarnej. Krl lub prezydent powouje premiera, a nastpnie na
wniosek premiera - ministrw. Gowa pastwa nie jest odpowiedzialna politycznie za swoj
dziaalno, spenia jedynie funkcje reprezentacyjne i ceremonialne. Rzd ponosi odpowie-
dzialno polityczn przed parlamentem. Zarwno gowa pastwa jak i czonkowie rzdu po-
nosz odpowiedzialno konstytucyjn. System parlamentarny ma kilka odmian: system ga-
binetowo-parlamentarny istnieje w Wielkiej Brytanii, system parlamentarno-gabinetowy - w
krajach Europy kontynentalnej (w pierwszym gabinet ma przewag nad parlamentem, w dru-
gim parlament nad gabinetem), natomiast system parlamentarny w Niemczech nazywany
4
jest systemem kanclerskim kanclerz jest szefem rzdu i tylko on ponosi odpowiedzialno
polityczn za dziaalno rzdu przed parlamentem.
System prezydencki charakteryzuje si siln pozycj prezydenta. Prezydent jest wybie-
rany w wyborach powszechnych podobnie jak parlament, jest wic rwnorzdnym z parla-
mentem reprezentantem narodu. Jest gow pastwa i szefem administracji, zwierzchnikiem
si zbrojnych; prowadzi polityk zagraniczn. Prezydent tworzy rzd; ani on ani jego mini-
strowie nie s odpowiedzialni politycznie przed parlamentem. Nie moe rozwiza parlamen-
tu. System ten istnieje w Stanach Zjednoczonych.
System parlamentarno-prezydencki, system semiprezydencki albo system mieszany
stanowi poczenie elementw systemu parlamentarnego i prezydenckiego. Prezydent pocho-
dzi z wyborw powszechnych, podobnie jak parlament. Wadz wykonawcz sprawuje pre-
zydent i rzd. Rzd jest odpowiedzialny przed parlamentem, moe by te odpowiedzialny
przed prezydentem. Przykadem jest wspczesna Francja.
System parlamentarno-komitetowy, zwany te systemem komitetowym lub syste-
mem rzdw dyrektoriatu, opiera si na zasadzie jednolitoci wadzy pastwowej. Parlament
jest najwyszym organem reprezentujcym nard. Rzd wyaniany jest bezporednio przez
parlament, jest komitetem wykonawczym parlamentu i jest odpowiedzialny przed nim poli-
tycznie. Gow pastwa jest siedmioosobowa Rada Zwizkowa, ktra jest jednoczenie rz-
dem. Gowa pastwa nie moe rozwiza parlamentu przed kocem jego kadencji. System ten
wystpuje w Szwajcarii.
Pastwo unitarne i pastwo zoone
Ze wzgldu na struktur terytorialno-administracyjn pastwa i stopie centralizacji
bd decentralizacji pastwa wyrniane s pastwa unitarne i pastwa zoone. Struktura
terytorialno-administracyjna pastwa okrela stosunki midzy centrum a czciami skado-
wymi pastwa.
Pastwo unitarne to takie pastwo, w ktrym jednostki terytorialne i ich organy s
podporzdkowane wadzom centralnym, okrelajcym zakres ich samodzielnoci. Pastwo
takie jest wewntrznie jednolite. Jednostki terytorialne nie maj adnej politycznej samo-
dzielnoci. Wystpuje w nim jednolity system prawa, organw sdowych, prawodawczych i
wykonawczych. Jest to wspczenie najbardziej rozpowszechniona forma pastwa, nie tylko
w Europie ale i na wiecie. Pastwami unitarnymi s midzy innymi Polska czy Francja.
5
Pastwo zoone to takie, w ktrym jego czci skadowe maj peny lub ograniczony
zakres suwerennoci. Kada z czci skadowych ma swoje kompetencje i system organw
prawodawczych, wykonawczych i sdowniczych. Wrd pastw zoonych wyrniane s
unia personalna, unia realna, konfederacja i federacja.
Unia personalna jest zwizkiem dwch lub wicej pastw poprzez osob wsplnej go-
wy pastwa z zachowaniem odrbnego systemu instytucji pastwowych. Dotyczy ona z regu-
y monarchii. Tak uni bya w swoim czasie unia Polski i Litwy.
Unia realna jest zwizkiem dwch lub wicej pastw. Istniej wsplne organy wadzy,
takie jak gowa pastwa, parlament, obecny jest wsplny system monetarny, jest prowadzona
wsplna polityka zagraniczna i obronna.
Konfederacja jest zwizkiem pastw powoanym w celu realizacji pewnych zamierze.
Organy konfederacji sprawuj wadz za porednictwem organw pastw czonkowskich.
Pastwa tworzce konfederacj zobowizuj si pewne funkcje wykonywa wsplnie, a przy
tym pozostaj pastwami suwerennymi i utrzymuj swoj osobowo midzynarodow. Naj-
czciej powoywany jest wsplny organ w formie zgromadzenia parlamentarnego, w ktrym
czci skadowe konfederacji s rwnoprawne w gosowaniu.
Federacja jest krajem zwizkowym, ktrego czci skadowe maj samodzielno
prawn i pewien okrelony zakres samodzielnoci politycznej. Czci skadowe s podmiota-
mi federacji i maj wasny podzia administracyjno-terytorialny. Terytorium pastwa federal-
nego nie jest jednolit caoci, a skada si z terytoriw podmiotw federacji. Podmioty te
nie maj prawa penego uczestnictwa w stosunkach midzynarodowych. Maj wasne konsty-
tucje, wasne prawodawstwo, organy sdownicze, prawodawcze i wykonawcze; uchwalaj
ustawy obowizujce na swoim terytorium. Jedna z izb parlamentu zwizkowego reprezentuje
interesy podmiotw federacji. Istnieje podzia kompetencji midzy federacj a jej czci ska-
dowe. Jest to wspczenie najczciej wystpujca forma pastwa zoonego. Przykadem
pastw federacyjnych s Stany Zjednoczone, Rosja, Belgia, Niemcy.
Autonomia
Autonomia, okrelana te jako autonomia regionalna, to wewntrzne samozarzdzanie
czci terytorium pastwa na podstawie kompetencji ustawodawczych dotyczcych spraw o
lokalnym znaczeniu.
6
Podstaw prawna dziaalnoci organw autonomicznych jest statut autonomii. Jest on za-
twierdzany przez organ oglnopastwowy, najczciej przez parlament. Rzdy centralne przez
swoich specjalnych penomocnikw nadzoruj dziaalno parlamentu i rzdu autonomii.
Moe by uwarunkowana geograficznie, historycznie, narodowociowo, religijnie. Au-
tonomia istnieje wspczenie midzy innymi w Szkocji, w kraju Baskw, na Sycylii, w Izra-
elu na okupowanych terytoriach palestyskich. Jest etapem na drodze do niepodlegoci.
Bibliografia
1. Leksykon politologii, pod redakcj Andrzeja Antoszewskiego i Ryszarda Herbuta,
Atla2, Wrocaw 1996.
2. Nowa encyklopedia powszechna PWN, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa
1996.
3. Pastwa wiata. Sownik szkolny, pod redakcj Tadeusza Modawy, Wydawnictwa
Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1998.
4. Sownik polityki, pod redakcj Marka Bankowicza, Wiedza Powszechna, Warszawa
1996.
5. Wojtaszczyk, Konstanty Adam, Wspczesne systemy polityczne, Wydawnictwa
Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1992.

4 czerwca 2000