Fondo Social Europeo. Instituto Nacional de Empleo. IDEA ORIGINAL Red de Autoridades Ambientales. COMISIN TCNICA Ministerio de Medio Ambiente (Secretariado de la Red de Autoridades Ambientales). Unidad Administradora del Fondo Social Europeo. Instituto Nacional de Empleo. Comunidades Autnomas de: Andaluca. Cantabria. Galicia. Navarra. Valencia. ELABORACIN DEL PROGRAMA DEL MDULO Direccin General de Medio Ambiente del Gobierno de Navarra. REDACCIN SEEDA S.L. ANALITER S.L. PRODUCCIN ANALITER S.L. 3 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L n d i ce P R E S E N TA C I N . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . P g . 4 R E D D E A U TO R I D A D E S A M B I E N TA LE S . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . P g . 6 I N TR O D U C C I N . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . P g . 9 1 . I N TR O D U C C I N A L C O N C E P TO D E M E D I O A M B I E N TE . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . P g . 1 0 2 . LA C O N TA M I N A C I N Y E L D E TE R I O R O D E LO S R E C U R S O S N A TU R A LE S . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . P g . 1 9 3 . LA C I U D A D : N U E S TR O M E D I O . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . P g . 3 4 4 . LA A C TU A C I N D E LA A D M I N I S TR A C I N . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . P g . 4 6 5 . LA R E S P U E S TA D E LA S O C I E D A D . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . P g . 5 7 6 . LA A P O R TA C I N I N D I VI D U A L . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . P g . 6 7 7 . A D A P TA C I N D E L M D U LO A LA S D I S TI N TA S F A M I LI A S P R O F E S I O N A LE S Y S U S O C U P A C I O N E S . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . P g . 7 5 8 . G LO S A R I O . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . P g . 8 1 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 4 E l Tra ta d o d e la U n i n E u ro p e a e xi- g e q u e la p ro te cci n y m e jo ra d e l m e - d i o a m b i e n te se i n te g re e n e l co n ju n to d e la s p o l ti ca s y a cti vi d a d e s co m u n i ta - ri a s, co n vi sta s a p ro m o ve r u n d e sa rro - llo so ste n i b le . P ro m o ve r e l d e sa rro llo so ste n i b le si g n i fi ca m o d i fi ca r y a d a p ta r a n u e vo s m o d e lo s n u e stro a ctu a l cre cim i e n to , d e ta l m a n e ra q u e la so cie d a d e u ro p e a d e lo s p r xi m o s a o s ve r co m o ca m b i a n su s fo rm a s d e vi d a y d e tra b a jo . El d e sa rro llo so ste n i b le tra e r n u e vo s siste m a s d e p ro d u cci n , n u e va s re la - ci o n e s, n u e vo s p ro d u cto s y m e rca d o s, e i n d u d a b le m e n te , n u e vo s e m p le o s. E sta lti m a a fi rm a ci n fu e re sa lta d a ya p o r la C o m i si n Eu ro p e a e n 1 9 9 7 , p re - co n i za n d o q u e e l m e d i o a m b i e n te se ra e n lo s p r xi m o s a o s u n o d e lo s n u e - vo s ya ci m i e n to s d e e m p le o y, p o r lo ta n to , la fu e rza i m p u lso ra p a ra lle g a r a u n a U n i n E u ro p e a so ste n i b le . E n e ste co n te xto , la fo rm a ci n a m - b i e n ta l, co n sti tu ye u n a p i e za cla ve d e ca ra a co n se g u ir e l o b je ti vo d e i n te g ra - ci n m a rca d o p o r la U n i n Eu ro p e a , ya q u e a tra v s d e la m i sm a e s p o si b le , p o r u n la d o , a lca n za r u n a co n ci e n cia - ci n a m b i e n ta l e n e l i n d i vi d u o , q u e le p e rm ita u n u so p ru d e n te y ra cio n a l d e lo s re cu rso s n a tu ra le s, m o d i fi ca n d o lo s h b i to s d e co m p o rta m ie n to y d e co n su - m o , y, p o r o tro , co n se g u i r u n n i ve l d e cu a lifi ca ci n d e lo s tra b a ja d o re s q u e le s p e rm i ta co m p e ti r e n u n m e rca d o e n co n sta n te e vo lu ci n . Po r to d o e llo , e l I n stitu to N a cio n a l d e E m p le o I N EM ) e n co la b o ra ci n co n la R e d d e A u to ri d a d e s A m b i e n ta le s y e l Fo n d o S o ci a l Eu ro p e o , h a d ise a d o e ste M d u lo d e S e n si b i li za ci n A m b i e n ta l q u e se i n co rp o ra e n lo s cu rso s d e Fo r- m a ci n P ro fe si o n a l O cu p a ci o n a l co fi - n a n cia d o s p o r e l F o n d o S o cia l Eu ro p e o . C o n e ste M d u lo se p re te n d e d e sa - rro lla r u n a p r cti ca e d u ca ti va q u e tra te d e lo s p ro b le m a s re a le s d e l m e d i o a m - b i e n te y co n se g u i r q u e lo s a lu m n o s q u e a sista n a lo s cu rso s co la b o re n e n h a ce r q u e la s co sa s m e jo re n , co n tri b u ye n d o a s a la co n se rva ci n d e l p la n e ta . A si m i sm o , e l fo rm a d o r/a ti e n e u n p a p e l fu n d a m e n ta l, p u e s d e b e co n d u - ci r y fa ci li ta r la d i n m i ca d e l a p re n d i - za je ; p e ro d e b e n se r lo s p ro p i o s a lu m - n o s lo s q u e d e sa rro lle n la s a cti tu d e s y a d q u i e ra n la s ca p a ci d a d e s q u e le s p e r- m i ta n a lca n za r e l o b je ti vo . E s p o r to d a s e sta s ra zo n e s p o r la s q u e a n i m a m o s a to d o s a co la b o ra r e n e sta i m p o rta n te ta re a , p o r e l b i e n d e la so ci e d a d , d e n u e stro p a i sa je y d e l m e - d i o f si co ; e n d e fi n i ti va , p o r n u e stra ca - li d a d d e vi d a . E l p re se n te M d u lo d e S e n si b i li za - ci n A m b i e n ta l, e st co n sti tu i d o p o r cu a tro e le m e n to s b si co s, q u e so n : LA GUA DIDCTICA P a ra u so e xclu si vo d e lo s fo rm a d o - re s/a s. EL MANUAL DEL MDULO P a ra u so ta n to d e lo s a lu m n o s co m o d e lo s d o ce n te s, co n sti tu ye n d o u n a h e - P re se n ta ci n 5 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L rra m i e n ta d e a p o yo fu n d a m e n ta l d u - ra n te e l cu rso . EL VDEO DIDCTICO E s u n e le m e n to d e a p o yo vi su a l a lo s co n te n i d o s d e e ste M a n u a l. S u o b je ti vo fu n d a m e n ta l e s la m o ti va ci n d e lo s a lu m n o s. EL CD-ROM S e tra ta d e u n so p o rte d e s n te si s q u e i n clu ye lo s te xto s co m p le to s d e G u a y M a n u a l e n fo rm a to P D F y u n a ve rsi n e n b a ja re so lu ci n d e l V d e o D i d cti co . M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 6 La R e d d e A u to ri d a d e s A m b i e n ta le s, i n te g ra d a a su ve z e n la R e d e u ro p e a fo rm a d a p o r e l co n ju n to d e E sta d o s m i e m b ro s, e s u n rg a n o d e co o p e ra - ci n q u e a so ci a a la s a u to ri d a d e s re s- p o n sa b le s d e m e d i o a m b i e n te y a la s a u to ri d a d e s d e p ro g ra m a ci n d e lo s F o n d o s e stru ctu ra le s y d e co h e si n . La R e d d e A u to ri d a d e s A m b i e n ta le s ti e n e su o ri g e n e n la p ro p i a p o l ti ca d e m e d i o a m b i e n te d e la U n i n E u - ro p e a , y e s e l re su lta d o p r cti co d e lo d i sp u e sto e n e l R e g la m e n to M a rco 2 0 8 1 /9 3 /C E E d e lo s F o n d o s E stru ctu - ra le s, e l cu a l e sta b le ce q u e lo s E sta - d o s m i e m b ro s p ro ce d e r n a a so ci a r a la s a u to ri d a d e s d e m e d i o a m b i e n te a la p re p a ra ci n y e je cu ci n d e lo s p la - n e s y p ro g ra m a s d e d e sa rro llo re g i o - n a l fi n a n ci a d o s co n F o n d o s co m u n i - t a r i o s . C o n e ste fi n , la C o m i si n E u ro p e a h a fo m e n ta d o e n to d o s lo s E sta d o s m i e m b ro s la cre a ci n d e re d e s d e a u - to ri d a d e s a m b i e n ta le s e n e l m a rco d e lo s F o n d o s e stru ctu ra le s y d e co h e si n q u e le s p e rm i ta n i n te rca m b i a r e xp e - ri e n ci a s y d e se m p e a r p le n a m e n te su co m e ti d o e n e l se g u i m i e n to y la e va - lu a ci n d e lo s F o n d o s co m u n i ta ri o s. P o r to d o e llo , co n o b je to d e h a ce r e fe cti va la a so ci a ci n d e re sp o n sa b le s d e m e d i o a m b i e n te a la p la n i fi ca ci n y p ro g ra m a ci n d e lo s F o n d o s co m u n i ta - ri o s, e l 4 d e d i ci e m b re d e 1 9 9 7 , e n la re u n i n d e l C o m i t d e S e g u im ie n to d e l M a rco C o m u n i ta ri o d e A p o yo M C A ) 1 9 9 4 -1 9 9 9 , ce le b ra d o e n e l M i n i ste ri o d e E co n o m a y H a ci e n d a , se co n sti tu ye la R e d d e A u to ri d a d e s A m b i e n ta le s e n - co m e n d n d o se a l M i n i ste ri o d e M e d i o A m b i e n te , co m o a u to ri d a d a m b i e n ta l n a ci o n a l, su co o rd i n a ci n t cn i ca . REUNIN PLENARIA DE LA RED DE AUTORIDADES AMBIENTALES M s re ci e n te m e n te , e l R e g la m e n to C E ) N . o 1 2 6 0 /1 9 9 9 q u e m o d i fi ca e l R e g la m e n to M a rco N . o 2 0 8 1 /9 3 /C E E p o r e l q u e se e sta b le ce n d i sp o si ci o n e s g e n e ra le s so b re lo s F o n d o s E stru ctu ra - le s p a ra e l p e r o d o 2 0 0 0 -2 0 0 6 , d e te r- m i n a , e n tre o tra s co n si d e ra ci o n e s a m - b i e n ta le s, q u e la C o m i si n E u ro p e a y lo s E sta d o s m i e m b ro s ve la r n p o r q u e la p ro te cci n d e l m e d i o a m b i e n te se i n te g re e n la d e fi n i ci n y a p li ca ci n d e la a cci n d e lo s F o n d o s co m u n i ta ri o s A rt. 2 . 5 ) . La R e d d e A u to ri d a d e s Am b i e n ta le s la co m p o n e n lo s m i e m b ro s d e si g n a - d o s p o r la s C o m u n i d a d e s A u t n o m a s C o n se je r a s d e M e d i o A m b i e n te y C o n se je r a s d e H a ci e n d a , p o r la Ad - m i n i stra ci n G e n e ra l d e l E sta d o M i - n i ste ri o s g e sto re s d e lo s F o n d o s E s- tru ctu ra le s y d e C o h e si n : M i n i ste ri o d e H a ci e n d a F E D E R y F o n d o d e C o - h e si n ) , M i n i ste ri o d e A g ri cu ltu ra , P e sca y A li m e n ta ci n F E O G A e I F O P ) , M i n i ste ri o d e T ra b a jo y A su n - R e d d e A u to ri d a d e s A m b i e n ta le s 7 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L to s S o ci a le s F S E ) y M i n i ste ri o d e M e - d i o A m b i e n te , q u e e je rce a d e m s la fu n ci n d e S e cre ta ri a d o y co o rd i n a - ci n t cn i ca ; y p o r la F e d e ra ci n E s- p a o la d e M u n i ci p i o s y P ro vi n ci a s F E M P ) , e n re p re se n ta ci n d e la A d - m i n i stra ci n Lo ca l. F o rm a p a rte , a si m i sm o , d e la R e d d e A u to ri d a d e s A m b i e n ta le s la C o m i si n Eu ro p e a , re p re se n ta d a p o r la D ire cci n G e n e ra l d e M e d i o A m b i e n te y la s D i - re cci o n e s G e n e ra le s q u e a d m i n i stra n F o n d o s co m u n i ta ri o s: D i re cci n G e n e - ra l d e P o l ti ca R e g i o n a l F E D ER y F o n d o d e C o h e si n ) ; D i re cci n G e n e ra l d e A g ri cu ltu ra F EO G A ) ; D i re cci n G e n e - ra l d e E m p le o y A su n to s S o ci a le s F S E ) ; y D i re cci n G e n e ra l d e P e sca I F O P ) . La R e d ti e n e co m o o b je ti vo p ri o ri ta - ri o g a ra n ti za r la i n te g ra ci n d e lo s re - q u i si to s a m b i e n ta le s e n to d o s lo s se c- to re s d e a p li ca ci n d e lo s F o n d o s e stru ctu ra le s y d e co h e si n , d e sd e la p e rsp e cti va d e l d e sa rro llo so ste n i b le , y co m o o b je ti vo s e sp e c fi co s: E l se g u i m i e n to y o p ti m i za ci n d e lo s p ro ye cto s fi n a n ci a d o s co n F o n - d o s E stru ctu ra le s y e l F o n d o d e C o h e si n , y q u e tra d i ci o n a lm e n te se co n si d e ra n m e d i o a m b i e n ta le s. La o p ti m i za ci n d e lo s cri te ri o s d e i n te g ra ci n d e l m e d i o a m b i e n te e n o tro s se cto re s d e d e sa rro llo fi - n a n ci a d o s co n F o n d o s E stru ctu ra - le s y co n te m p la d o s e xp l ci ta m e n te e n e l P ro g ra m a co m u n i ta ri o d e a cci n e n m a te ri a d e m e d i o a m - b i e n te . E l se g u i m i e n to d e la a p li ca ci n y e l cu m p li m i e n to d e la n o rm a ti va co m u n i ta ri a e n m a te ri a d e m e d i o a m b i e n te y d e fo m e n to d e l d e sa - rro llo so ste n i b le . S i e n d o u n a d e la s fu n ci o n e s d e la R e d d e A u to ri d a d e s A m b i e n ta le s la d e - te rm i n a ci n d e la s n e ce si d a d e s fo rm a - ti va s e i n fo rm a tiva s e n m a te ri a d e i n te - g ra ci n d e l m e d i o a m b i e n te e n lo s d i sti n to s se cto re s d e la so ci e d a d , e n la 7 . a R e u n i n P le n a ri a d e la R e d ce le - b ra d a e n Va le n ci a e n m a rzo d e 1 9 9 9 , se a p ro b e l d o cu m e n to e stra t g i co p a ra i n te g ra r e l m e d i o a m b i e n te e n la s a cci o n e s co fi n a n ci a d a s p o r e l F o n d o S o ci a l E u ro p e o . D i ch o d o cu m e n to , co n se n su a d o p o r to d o s lo s m i e m b ro s d e la R e d , p ro p o - n e lo s si g u i e n te s m b i to s d e a ctu a - c i n : 1 . M d u lo g e n e ra l d e S e n si b ili za ci n A m b i e n ta l a i n te g ra r e n to d o s lo s P ro g ra m a s fo rm a ti vo s co fin a n cia - d o s p o r e l F S E , i n d e p e n d i e n te - m e n te d e la m a te ria d e fo n d o d e q u e tra te n e xce p to e n lo s e sp e cfi - co s d e m e d i o a m b i e n te . 2 . M d u lo s e sp e c fi co s d e S e n si b i li - za ci n A m b i e n ta l e n e l co n ju n to d e a cti vi d a d e s se cto ri a le s, p a rti- cu la rm e n te e n lo s ci n co se cto re s p ri o ri ta ri o s, p a ra lo s cu a le s e l V P ro g ra m a d e a ctu a ci n e n m a - te ri a d e m e d i o a m b i e n te p ro - p u g n a b a u n a a te n ci n e sp e ci a l a g ri cu ltu ra , i n d u stri a , e n e rg a , tra n sp o rte s y tu ri sm o ) , a s co m o e n e l se cto r d e la p e sca , p o r su i m p o rta n te i n ci d e n ci a e n e l m e - d i o a m b i e n te . 3 . M d u lo s d e fo rm a ci n e n la s re - a s e sp e c fi ca s d e l m e d i o a m b i e n - te ta le s co m o re si d u o s, a g u a s, co n ta m i n a ci n a tm o sf ri ca , b i o - d i ve rsi d a d , e tc. 4 . A cci o n e s d e a p o yo a l e m p le o e n e l m b i to d e l m e d i o a m b i e n te . M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 8 E l M d u lo g e n e ra l d e S e n si b i li za ci n A m b i e n ta l, a l q u e p e rte n e ce la G u a D i d cti ca , e s e l p ri m e r re su lta d o p r c- ti co d e la e stra te g i a d i se a d a p o r la R e d d e A u to ri d a d e s A m b i e n ta le s, y co n e l se p re te n d e e xte n d e r y p ro fu n d i za r la se n si b i li za ci n d e lo s ci u d a d a n o s h a - ci a e l m e d i o a m b i e n te . 9 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L E l M a n u a l co n sti tu ye la p i e za ce n tra l d e l M d u lo d e S e n si b i li za ci n A m b i e n - ta l e n cu a n to a co n te n i d o s se re fi e re . S u m i si n e s d e sa rro lla r lo s o b je ti vo s co n ce p tu a le s d e la G u a D i d cti ca d e l M d u lo a tra v s d e te xto s d o ce n te s, m a te ri a le s d e e stu d i o y d i scu si n , d o - cu m e n ta ci n co m p le m e n ta ri a p ro p u e s- ta o se a la d a , y, fi n a lm e n te , a tra v s d e u n a se ri e d e a cti vi d a d e s d i fe re n te s e n ca d a U n i d a d , q u e p re te n d e n d o ta r d e se n ti d o p r cti co a lo s te m a s tra ta - d o s e n cla se . E l m e d i o a m b i e n te e s u n te m a m u y a m p li o . U n m a n u a l g e n e ra li sta e n cu a n to a co n te n i d o s, a u n q u e e sp e c fi co e n cu a n to a o b je ti vo s, co m o ste , h a d e p re se n ta r lo s te m a s d e u n a fo rm a a b i e rta , p ro p o rci o n a n d o re fe re n ci a s a b u n d a n te s so b re fu e n te s a lte rn a ti va s d e i n fo rm a ci n y a b ri e n d o la s p u e rta s a l i n te r s d e l a lu m n a d o p o r la p ro b le - m ti ca d e n u e stro m e d i o . S e r e l d o ce n te e l q u e d e ci d i r , se - g n la s re co m e n d a ci o n e s d e la G u a D i d cti ca d e l M d u lo , q u p a rte s d e e ste M a n u a l so n p a rti cu la rm e n te re le - va n te s p a ra su cu rso , cu a le s h a b r d e re su m i r y cu a le s d e sa rro lla r m s, b i e n a tra v s d e co n te n i d o s a d a p ta d o s a la re a li d a d a m b i e n ta l d e la C o m u n i d a d A u t n o m a d o n d e se re a li ce la a cti - vi d a d fo rm a ti va , b i e n m e d i a n te la a d a p ta ci n d e co n ce p to s p a rti cu la re s d e la a cti vi d a d p ro fe si o n a l d e la q u e se tra te . Lo s co n te n i d o s i m p a rti d o s d e b e n , a d e m s, a d e cu a rse lo m s p o si b le a la re a li d a d co ti d i a n a d e lo s a lu m n o s. E sta e s u n a la b o r d e l d o ce n te , q u e d e b e r co m p le ta r su s cla se s co n i n fo rm a ci n a ctu a l d e h e ch o s p a rti cu la rm e n te si g - n i fica tivo s re la ci o n a d o s co n la a ctivi d a d p ro fe si o n a l d e l cu rso o co n su e n to rn o re g i o n a l o lo ca l i n m e d i a to . F i n a lm e n te , se a co n se ja si m u lta n e a r e l u so d e l M a n u a l co n la b sq u e d a d e o tra s fu e n te s d e i n fo rm a ci n a q u p ro - p u e sta s, la re a liza ci n d e a cti vi d a d e s lo m s ce rca n a s p o si b le s a la s si tu a ci o n e s i n d i vi d u a le s d e l a lu m n a d o y la vi su a li - za ci n d e l v d e o d e l M d u lo , q u e o fre - ce n a b u n d a n te m a te ri a l p a ra la re fle - xi n e n cla se y fu e ra d e la m i sm a . A tra v s d e l co n o ci m i e n to d e la p ro - b le m ti ca a m b i e n ta l y su s co n se cu e n - ci a s y la co m b i n a ci n d e to d o s e sto s m e d i o s d i d cti co s, se r m s f ci l lo - g ra r e l o b je ti vo p ri m o rd ia l d e e ste M - d u lo d e S e n si b i li za ci n A m b i e n ta l: Despertar las conciencias de los futuros trabajadores y fomentar un cambio en su actitud hacia el medio ambiente que desemboque en un entorno ms limpio y una mayor calidad de vida para toda la Humanidad. I n tro d u cci n M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 1 0 I n tro d u cci n P a ra p o d e r co m p re n d e r lo q u e o cu - rre a n u e stro a lre d e d o r y sa b e r e n ca d a m o m e n to y co n e xa cti tu d d e q u e sta m o s h a b la n d o , e s fu n d a m e n ta l q u e co n o zca m o s u n co n ju n to d e t rm i - n o s b si co s q u e se va n a e m p le a r co n m u ch a fre cu e n ci a a lo la rg o d e e ste M d u lo . C o m o a d e m s ve re m o s, e sto s co n - ce p to s re fe ri d o s a l m e d i o a m b i e n te e st n n ti m a m e n te re la ci o n a d o s u n o s co n o tro s, p o r lo q u e e s i m p o rta n te d o m i n a rlo s b i e n p a ra e vi ta r co n fu si o - n e s . P o r e llo , e ste ca p tu lo e st d e d i ca d o n te g ra m e n te a la d e fi n i ci n y e xp li ca - ci n d e e sto s co n ce p to s. O b je ti vo s C o n e l d e sa rro llo d e e sta U n i d a d Te - m ti ca se p re te n d e : Que alumnos y alumnas distin- gan los diferentes conceptos y trminos que se utilizan habi- tualmente al referirnos al me- dio ambiente. Que el alumnado comprenda las relaciones existentes entre el medio ambiente y el desa- rrollo econmico y social. I n tro d u cci n a l co n ce p to d e m e d i o a m b i e n te B a sta a b ri r u n p e ri d i co o ve r la te - le vi si n p a ra n o ta r q u e e l m e d i o a m - b i e n te e st d e m o d a . P e ro , sa b e m o s re a lm e n te d e q u e sta m o s h a b la n d o ? El medio ambiente es el compen- dio de valores naturales, sociales y culturales existentes en un lugar y un momento determinado, que in- fluyen en la vida material y psico- lgica del hombre y en el futuro de generaciones venideras. EL ENTORNO URBANO FORMA PARTE DEL MEDIO AMBIENTE. E s d e ci r, n o se tra ta s lo d e l e sp a ci o e n e l q u e se d e sa rro lla la vi d a d e lo s se re s vi vo s. A b a rca , a d e m s, se re s h u - m a n o s, a n i m a le s, p la n ta s, o b je to s, a g u a , su e lo , a i re y la s re la ci o n e s e n tre e llo s, a s co m o e le m e n to s ta n i n ta n g i - b le s co m o la cu ltu ra . 1 . I n tro d u cci n a l co n ce p to d e m e d i o a m b i e n te 1 1 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L N o o b sta n te , e n e ste ca p tu lo n o s re - fe ri re m o s e xclu si va m e n te a l co m p o - n e n te n a tu ra l d e l m e d i o a m b i e n te . P o r e sta ra z n , e s i m p o rta n te q u e n o s si tu e m o s y co m p re n d a m o s la d i m e n - si n re a l d e o tro co n ce p to cu yo u so e s m u y co m n e n e sto s ti e m p o s: La e co - lo g a . La ecologa e s u n a ci e n ci a q u e n a - ci e n 1 8 6 9 . E l b i lo g o a le m n E rn e st H a e ck e l la i n tro d u jo p o r p ri m e ra ve z e n e l vo ca b u la ri o ci e n t fi co . P a ra l, se tra ta b a d e u n a ci e n ci a q u e d e b a e stu - d i a r la s re la ci o n e s q u e o cu rr a n e n tre lo s d i fe re n te s se re s vi vo s y e l si ti o e n e l q u e se d e sa rro lla b a su vi d a . E n la a ctu a li d a d , se re co n o ce a la e co lo g a co m o la ciencia que se en- carga del estudio y anlisis de los ecosistemas. S e d e n o m i n a e c o s i s t e m a al espa- cio constituido por un medio fsico concreto y todos los seres que viven en l, as como las relaciones que se dan entre ellos. To d o s lo s se re s vi vo s se d e sa rro lla n d e n tro d e u n e co si ste m a . E je m p lo s d e e co si ste m a se r a n , u n b o sq u e , u n e s- ta n q u e o u n a ciu d a d , co n su s co rre s- p o n d i e n te s p la n ta s y a n i m a le s, p e ro ta m b i n y a o tra e sca la lo se r a , u n rb o l o n u e stra p ro p i a p i e l. E s m u y i m p o rta n te re se a r q u e e sto s e co si ste m a s n o so n e st ti co s si n o q u e p o r e l co n tra ri o , e vo lu ci o n a n y ca m - b i a n b a jo u n a s co n d i ci o n e s d e te rm i n a - d a s. E n lo s p ro ce so s re la ci o n a d o s co n la vi d a , lo s e q u i li b ri o s si e m p re so n d i- n m i co s. D e lo s d i fe re n te s se re s vi vo s q u e h a - b i ta n e n la Ti e rra , d e sta ca n lo s a n i m a - le s y la s p la n ta s. N o s re fe ri re m o s a la f l o r a de un lu- gar como el conjunto de especies de plantas que all viven. ELEMENTO DE FLORA. H a b la re m o s d e fauna, h a ci e n d o re - fe re n ci a a la s diferentes especies animales que habitan un determi- nado lugar. Q u i z m e re zca la p e n a re sa lta r q u e , e n la a ctu a li d a d , e xi ste n m u ch o s se re s vi vo s q u e n o so n n i a n im a le s n i p la n - ta s. Lo s h o n g o s o la s b a cte ri a s, p o r e je m p lo , so n d o s g ru p o s i n d e p e n d i e n - te s d e sto s. S u p a p e l d e n tro d e la n a tu ra le za e s ta m b i n d e g ra n i m p o r- t a n c i a . A l territorio concreto en el que vi- ven varias especies, tanto animales como vegetales y de otro tipo, que mantienen ciertas relaciones de dependencia entre ellas y con el lu- M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 1 2 gar al que se han adaptado se le d e n o m i n a hbitat. ELEMENTO DE FAUNA. U n la g o se r a u n e co si ste m a e n e l q u e p o d r a m o s d i sti n g u i r a l m e n o s d o s h b i ta ts d i fe re n te s: la s o ri lla s y e l fo n - d o d e l la g o . Lo s se re s vi vo s q u e se d e - sa rro lla n e n ca d a u n a d e e sta s p a rte s so n d i fe re n te s. E sto se d e b e a q u e e n ca d a ca so , la s co n d i ci o n e s a m b i e n ta le s so n d i sti n ta s. U n h b i ta t m u y ca ra cte - r sti co so n la s ch a rca s q u e se fo rm a n e n tre lo s l m i te s d e p le a m a r y b a ja m a r. Lo s se re s q u e a ll vi ve n e vo lu ci o n a n b a jo u n a s co n d i ci o n e s m u y d e te rm i n a - d a s i m p u e sta s p o r e l r g i m e n d e m a - re a s, q u e d e fi n e n cla ra m e n te u n h b i- ta t p ro p i o . E n ca d a e co si ste m a co n vi ve n y, co m o ya h e m o s m e n ci o n a d o , se i n - te rre la ci o n a n lo s d i fe re n te s se re s vi vo s. E n lu g a re s co m o la A n t rti d a o e l d e - si e rto , e l n m e ro d e e sp e ci e s e s m u y b a jo d e b i d o a la s co n d i ci o n e s ta n d u - ra s q u e a ll se d a n . P o r e l co n tra ri o , e n o tro s co m o la s se lva s e l n m e ro d e e s- p e ci e s se cu e n ta p o r ci e n to s d e m i le s. UN BOSQUE ES UN ECOSISTEMA CON MUCHAS ESPECIES DISTINTAS. ES, POR TANTO, MUY DIVERSO. E l t rm i n o q u e a lu d e a la variedad de seres vivos diferentes que viven en un territorio determinado se d e - n o m i n a b i o d i v e r s i d a d . E ste t rm i n o p u e d e d e scri b i rse d e sd e e l p u n to d e vi sta d e lo s g e n e s, d e la s e sp e ci e s y d e lo s e co si ste m a s. LOS DESIERTOS PRESENTAN UNA BAJ A BIODIVERSIDAD. 1 3 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L E l se r h u m a n o y e l m e d i o a m b i e n te E l se r h u m a n o e s, e n te o ra , s lo u n a e sp e ci e m s. S i n e m b a rg o , su g ra n ca - p a ci d a d p a ra e xp lo ta r lo s re cu rso s n a - tu ra le s y su d o m i n i o so b re la e n e rg a lo co n vi e rte n e n u n a e sp e ci e d i fe re n te a la s o tra s. La re la ci n d e l se r h u m a n o co n lo s e co si ste m a s e n lo s q u e h a vi vi d o h a i d o ca m b i a n d o a lo la rg o d e su h i sto - ri a d e a cu e rd o co n e l i n cre m e n to e n e l n m e ro d e h o m b re s y m u je re s so b re la Ti e rra y co n e l d e sa rro llo d e su te cn o - lo g a ve r fi g u ra 1 ) . D e l m e d i o a m b i e n te p ro ce d e n to d o s lo s re cu rso s q u e u ti liza m o s p a ra vi vi r: a i re , a g u a , a li m e n to s, e n e rg a , e tc. S i n e m b a rg o , ta m b i n n u e stro s re si d u o s y la s co n se cu e n ci a s d e n u e stro d e sa rro - llo a ca b a n e n l. A l efecto que una determinada accin humana produce en el me- dio ambiente se le d e n o m i n a impac - to ambiental. La co n stru cci n d e u n a p re sa lle va a so ci a d o u n i m p o rta n te ca m b i o so b re e l h b i ta t e n e l q u e se i m p la n ta . E l i m - p a cto m s cla ro e s e l q u e se p ro d u ce so b re lo s p e ce s q u e a ll vi ve n , ya q u e i n te rru m p e su ca u ce n a tu ra l; d e sa p a - re ce n la s o ri lla s, p o r lo q u e m u ch o s a n i m a le s d e ja n d e cri a r. I n clu so e l a u - m e n to d e la h u m e d a d a tm o sf ri ca e n to rn o a l e m b a lse co n d i ci o n a la p re se n - ci a d e ci e rta s e sp e ci e s ve g e ta le s. P e ro n o s lo p ro d u ce n i m p a cto s la s g ra n d e s o b ra s. E l h e ch o d e le va n ta r u n a p i e d ra y n o d e ja rla d e sp u s co m o e sta b a d e stru ye e l h o g a r d e u n a g ra n va ri e d a d d e se re s vi vo s. E l u so d e la ca le fa cci n o e l ca lo r d e sp re n d i d o p o r lo s co ch e s p ro vo ca n u n a u m e n to e n la te m p e ra tu ra d e la s ci u d a d e s e n d o s o tre s g ra d o s re sp e cto a su s a lre d e d o re s. E sto p e rm i te q u e a n i m a le s co m o a lg u - n o s i n se cto s se d e sa rro lle n m e jo r e n la s ci u d a d e s q u e fu e ra d e e lla s. LA CONSTRUCCIN DE UNA EMBALSE SUPONE UN CAMBIO DEL HBITAT DONDE SE UBICA. U n o d e lo s e fe cto s m s g ra ve s d e n u e stra re la ci n co n la n a tu ra le za e s la contaminacin. C u a n d o h a b la m o s d e co n ta m i n a ci n , n o s e sta m o s re fi ri e n d o a cualquier tipo de impureza, ma- teria o influencias fsicas (como productos qumicos, basuras, ruido o radiacin) en un determinado medio y en niveles ms altos de lo normal, que pueden ocasionar un peligro o un dao en el sistema ecolgico, apartndolo de su equi- librio. C la ro s e je m p lo s d e co n ta m i n a - ci n p u e d e n d e te cta rse e n la a tm sfe - ra d e lo s p o l g o n o s i n d u stri a le s d e la s g ra n d e s ci u d a d e s o e n la s a g u a s d e n u e stro s r o s. La s su sta n ci a s co n ta m i n a n te s e st n p re se n te s e n ca si cu a lq u i e r m e d i o , i m - p i d i e n d o o p e rtu rb a n d o la vi d a d e lo s se re s vi vo s y p ro d u ci e n d o e fe cto s n o ci- vo s a lo s m a te ri a le s y a l p ro p i o a m - b ie n te , re p e rcu tie n d o a d e m s e n n u e s- tra ca li d a d d e vi d a . M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 1 4 D e to d o s lo s c o n t a m i n a n t e s , p o d a - m o s d e sta ca r lo s m e ta le s p e sa d o s, ya q u e so n m u y p e rju d i ci a le s p a ra lo s se - re s vivo s y, a d e m s, so n d e lo s q u e p o - se e n u n a m a yo r p e rsi ste n ci a e n e l m e - d i o e n e l q u e se d e p o si ta n . LAS BASURAS SON UNA FORMA DE CONTAMINACIN. C u a n d o se h a ce re fe re n ci a a l c o n- junto de desperdicios, ya sean l- quidos, slidos o gaseosos que se introducen en el medio ambiente como consecuencia de la accin hu- mana se h a b la d e vertido. El a lp e ch n , re si d u o d e la s a lm a za ra s d u ra n te e l p ro ce so d e e xtra cci n d e l a ce i te d e o li va , so l a se r ve rti d o h a sta h a ce p o co s a o s a lo s ca u ce s d e lo s r o s si n u n a d e p u ra ci n p re vi a . E sto co n lle va b a la d e stru cci n d e to d a la fa u n a d e l a rro yo . D e sg ra ci a d a m e n te , n o e s e xtra o q u e ca d a ci e rto ti e m p o se p ro d u zca n ve rti d o s d e p e tr le o y su s d e ri va d o s a l m a r. S lo e s cu e sti n d e p re sta r u n p o co d e a te n ci n a lo s m e d i o s d e co - m u n i ca ci n p a ra co n o ce r su s fa ta le s c o n s e c u e n c i a s . N u e stra a cci n so b re e l m e d i o a m - b i e n te se e st tra d u ci e n d o e n e l a u - m e n to d e l vo lu m e n d e r e s i d u o s q u e d a a d a g e n e ra m o s. H a b la m o s d e re - si d u o s p a ra re fe ri rn o s a cualquier sustancia u objeto inservible, del cual su poseedor se desprende. VERTIDO LQUIDO. La p ri m e ra m e d i d a a a d o p ta r e n m a te ri a d e re si d u o s e s la r e d u c c i n d e lo s m i sm o s, ta n to e n ca n ti d a d co m o e n cu a n to a la m i n i m i za ci n d e su p e li g ro si d a d . E n se g u n d o lu g a r, b u e n a p a rte d e lo s re si d u o s n o so n re a lm e n te o b je to s o su sta n ci a s i n se r- vi b le s, sin o q u e p u e d e n a p ro ve ch a rse p a ra vo lve r a u sa rlo s ( r e u t i l i z a c i n ) , p a ra tra n sfo rm a rlo s e n n u e va s m a te - ri a s p ri m a s ( r e c i c l a j e ) o p a ra e xtra e r la e n e rg a q u e co n ti e n e n . E l a p ro ve - ch a m i e n to d e lo s re si d u o s i m p i d i e n d o q u e va ya n a p a ra r a l m e d i o a m b i e n te e s lo q u e se co n o ce co m o v a l o r i z a - c i n . P o r ta n to , la re u ti li za ci n y e l re - ci cla je so n mtodos muy valiosos para economizar materias primas y energa, adems de incidir en la disminucin de la cantidad de ver- t e d e r o s . E l re ci cla je d e ci e rto s m a te ri a le s co m o e l vi d ri o y e l p a p e l su p o n e n u n i m p o rta n te a h o rro e n la u ti li za ci n d e m a te ri a s p ri m a s. E xi ste n ci e rto s m a te - 1 5 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L ri a le s q u e p r cti ca m e n te n o p i e rd e n p ro p i e d a d e s, re sp e cto a su e sta d o i n i - ci a l, tra s h a b e r si d o re ci cla d o s, p o r lo q u e u n a m i sm a m a te ri a p rim a p u e d e se r p ro ce sa d a e n la i n d u stri a m s d e u n a ve z, e vi ta n d o su e xtra cci n d e l m e d i o a m b i e n te y su ve rti d o co m o re - si d u o co n ta m i n a n te . A d e m s d e l u so ra ci o n a l d e la s m a - te ri a s p ri m a s d e la s q u e n o s a b a ste ce - m o s, e s i m p o rta n te p e n sa r e n la e n e r- g a q u e u ti li za m o s e n n u e stra s i n d u stri a s y e n la vi d a co ti d i a n a . D u ra n te to d a la h i sto ri a d e l se r h u m a n o , ste h a re cu rri d o p re fe re n te - m e n te a fo rm a s d e e n e rg a n o re n o va - b le s, e s d e ci r, q u e tra s su u so si ste m - ti co a ca b a r n p o r a g o ta rse . E n tre e lla s p o d r a m o s d e sta ca r la m a d e ra p ro ce - d e n te d e la ta la d e rb o le s, e l ca rb n o e l p e tr le o . S i n e m b a rg o , e xi ste n energas re - novables q u e se obtienen de fuen- tes inagotables, es decir, fuentes que no se gastan con su utilizacin, o que tardan un corto periodo de tiempo en regenerarse. En la e n e rg a re n o va b le se e m p le a la fu e rza d e l vi e n to e li ca ) , d e l a g u a h i - d r u li ca ) , la ra d i a ci n d e l so l so la r VIDRIO ALMACENADO PARA SU RECICLAJ E. EL VIENTO ES UNA FUENTE DE ENERGA INAGOTABLE. o e l p o d e r ca lo r fi co d e la m a te ri a o r- g n i ca b i o m a sa ) . D e sa rro llo so ste n i b le P a re ce se r q u e la re la ci n d e l se r h u m a n o co n la n a tu ra le za n o se h a d e sa rro lla d o d e la fo rm a m s co rre cta . E n g ra n m e d i d a , e sto se h a d e b i d o a l d e sco n o ci m i e n to d e la s co n se cu e n ci a s n e g a ti va s e n su m o d o d e vi vi r. A fi n a le s d e lo s a o s o ch e n ta su rg i u n co n ce p to q u e h o y d a ti e n e n a su m i - d o la m a yo r a d e lo s p a se s y d e l cu a l d e p e n d e n u e stro fu tu ro : e l desarrollo sostenible. E ste t rm i n o se g e n e ra li za e n e l I n fo rm e B ru n d tla n d , ta m b i n co - n o ci d o co m o N u e stro F u tu ro C o m n C o m i si n M u n d i a l p a ra e l D e sa rro llo d e l M e d i o A m b i e n te d e la s N a ci o n e s U n i d a s, 1 9 8 7 ) . E l d e sa rro llo so ste n i b le puede de - finirse como aquel modelo de de - sarrol lo que busca satisfacer las necesidades del presente sin com - prometer la satisfaccin de las necesidades de generaciones fu - t u r a s . U n e je m p lo cla ro d e te n d e n ci a h a ci a e l d e sa rro llo so ste n i b le e n la p e sca , M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 1 6 PANEL SOLAR; EL SOL ES OTRA FUENTE DE ENERGA RE - NOVABLE. se r a la u ti li za ci n d e a rte s d e p e sca se le cti va s, la re a li za ci n d e p a ra d a s b i o l g i ca s q u e p e rm i ta n la re g e n e ra - ci n d e lo s ca la d e ro s, lo s cu lti vo s m a - ri n o s y la a cu i cu ltu ra . E n e ste co n te xto , su rg e e l P ri n ci p i o quien contamina paga. E ste p ri n - ci p i o vi e n e re co g i d o e n e l a rt cu lo 1 7 4 d e l Tra ta d o d e la U n i n E u ro p e a , y e s- ta b le ce q u e to d o e l q u e co n ta m i n a d e b e p a g a r p o r e l d a o e co l g i co ca u - sa d o . C o n a rre g lo a e ste p ri n ci p i o , lo s re s- p o n sa b le s d e u n a cto d e co n ta m i n a - ci n ti e n e n q u e p a g a r lo s co ste s d e to - d a s la s m e d i d a s n e ce sa ri a s p a ra e li m i n a rla , o re d u ci rla a u n n i ve l ju rd i - ca m e n te a d m i ti d o . LECTURA RECOMENDADA C O M I S I N M U N D I AL D E L M E D I O A M - B I E N T E . 1 9 8 7 ) . Nuestro futuro co - mn. A li a n za E d i to ri a l. M a d ri d . G O O D LA N D E T A L. 1 9 9 7 ) . M e d i o ambiente y desarrollo sostenible. E d . Tro tta . C O M I S I N T E M T I C A D E E D U C A - C I N A M B I E N T A L. 1 9 9 9 ) . El Libro Blanco de la Educacin Ambiental en Espaa. M i n i ste ri o d e M e d i o A m - b i e n te . PGINAS WEB DE INTERS P o rta le s d e M e d i o A m b i e n te http:/ / www.ambiente- ecologico.com http:/ / www.ayaba.com www:/ / www.ambientum.com B u sca d o re s A m b i e n ta le s http:/ / www.biwe.es http:/ / www.ozu.es/ OZU/ Ecologia/ Medio-Ambiente http:/ / www.lineambiental.com D i cci o n a ri o s A m b i e n ta le s http:/ / www.dgpa2.comadrid.es http:/ / www.ema-amb.com/ cast/ glossari/ index.html Le g i sla ci n A m b i e n ta l http:/ / www.eia.es/ legisla.htm http:/ / www.mma.es/ docs/ sergen/ normativa/ norma2/ welcome.htm A g e n ci a E u ro p e a d e M e d i o A m b i e n te http:/ / www.eea.eu.int U n i n E u ro p e a http:/ / www.europa.eu.int M i n i ste ri o d e M e d i o A m b i e n te http:/ / www.mma.es 1 7 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L J u n ta d e A n d a lu c a h t t p : / / w w w . c m a . j u n t a - a n d a l u c i a . e s / D i p u ta ci n G e n e ra l d e A ra g n http:/ / www.aragob.es/ educa/ index.htm P ri n ci p a d o d e A stu ri a s http:/ / www.princast.es/ guia/ tematico C o m u n i d a d A u t n o m a y G o b i e rn o d e la s I sla s B a le a re s http:/ / www.caib.es G o b i e rn o d e C a n a ri a s http:/ / www.gobiernodecanarias. org/ medioambiente/ G o b i e rn o d e C a n ta b ri a http:/ / www.medioambientecanta - bria.org J u n ta d e C o m u n i d a d e s d e C a sti lla -La M a n ch a http:/ / www.jccm.es/ gobierno/ c-agric.htm J u n ta d e C a sti lla y Le n http:/ / www.jcyl.es/ jcylcmaot/ dgca G e n e ra li d a d d e C a ta lu a http:/ / www.gencat.es/ mediamb/ cast/ eedu_i.htm C i u d a d A u t n o m a d e C e u ta http:/ / www.ciceuta.es J u n ta d e E xtre m a d u ra http:/ / www.juntaex.es/ consejerias/ mut/ dgm/ am03.htm J u n ta d e G a li ci a http:/ / www.xunta.es/ conselle/ cma/ index.htm C o m u n i d a d d e M a d ri d http:/ / www.dgpa2.comadrid.es R e g i n d e M u rci a http:/ / www.carm.es C i u d a d A u t n o m a d e M e li lla http:/ / www.melilla500.com G o b i e rn o d e N a va rra http:/ / www.cfnavarra.es/ medioambiente C o m u n i d a d A u t n o m a d e La R i o ja http:/ / www.larioja.org/ ma G o b i e rn o Va sco http:/ / www.euskadi.net/ vima G e n e ra li d a d Va le n ci a n a http:/ / www.gva.es/ coma ACTIVIDADES A tra v s d e la s si g u ie n te s a ctivid a d e s, se p re te n d e d e sp e rta r e l i n te r s d e l a lu m n a d o a ce rca d e lo s te m a s re la ci o - n a d o s co n e l m e d io a m b ie n te , p a ra q u e d e e sta fo rm a , se a n ca p a ce s d e i r m s a ll d e lo s p ro p i o s co n o ci m i e n to s i m - p a rti d o s a tra v s d e l p re se n te M d u lo . 1 . a B u sca r e n cu a lq u i e r p e ri d ico n o ti - ci a s re fe ri d a s a l m e d i o a m b i e n te y co m e n ta rla s e n cla se . 2 . a Ve r a lg n d o cu m e n ta l o le e r u n a rt cu lo p a ra a n a li za r si lo s t rm i - n o s se h a n u sa d o co rre cta m e n te . 3 . a B u sca r e n la h e m e ro te ca i n fo r- m a ci n re la ti va a a cci d e n te s d e p e - tro le ro s. E stu d i a r cu le s h a n si d o la s m e d i d a s lle va d a s a ca b o p o r la s e m p re sa s p ro p i e ta ri a s d e lo s b a r- co s p a ra p a li a r lo s e fe cto s d e l a cci- d e n te y co m e n ta rla s e n cla se . M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 1 8 4 . a An a liza r la s m e d i d a s to m a d a s p o r la A d m i n i stra ci n e n e l a cci d e n te d e la s m i n a s d e B o li d e n e n Azn a lc lla r y la s re a liza d a s p o r la e m p re sa p ro - p i e ta ri a d e la e xp lo ta ci n m in e ra . 5 . a I n d i ca r a lg n e je m p lo co n cre to d o n d e se lle ve a ca b o e l p ri n ci p i o d e d e sa rro llo so ste n i b le . BIBLIOGRAFA C o m i si n M u n d i a l d e l M e d i o A m - b i e n te . Nuestro futuro comn. A li a n za E d i to ri a l. M a d ri d , 1 9 8 7 . C h i n e ry, M . Gua Prctica para los Amantes de la Naturaleza. B lu m e . B a rce lo n a , 1 9 7 9 . G o n z le z B e rn ld e z, F. Ecologa y P a i s a j e . H . B lu m e e d i ci o n e s. M a - d ri d , 1 9 8 1 . Va n D o b b e n , W. H . 1 9 8 0 ) . C o n- cepto unificador en ecologa. B lu m e . B a rce lo n a . Va ri o s A u to re s. Medio Ambiente en Espaa. C e n tro d e p u b li ca ci o - n e s d e l M i n i ste ri o d e M e d i o A m - b i e n te , 1 9 9 9 . F i g u ra 1 . I n d i ca d o re s d e la p re si n cre ci e n te d e la a cti vi d a d h u m a n a so b re lo s re cu rso s m u n d i a le s Indicador Unidades 1950 1971 1997 P o b la ci n e n m i lla rd o s d e p e rso n a s) 2 , 5 3 , 8 5 , 8 M e g a ci u d a d e s d e m s d e 8 m i llo n e s d e p e rso n a s) 2 9 2 5 A li m e n to s p ro d u cci n m e d i a p o r d a , e n ca lo r a s/p e rso n a s) 1 . 9 8 0 2 . 4 5 0 2 . 7 7 0 P e sca ca p tu ra a n u a l e n m i llo n e s d e to n e la d a s) 1 9 5 8 9 1 C o n su m o d e a g u a co n su m o d e a g u a a n u a l e n m i llo n e s d e to n e la d a s) 1 . 3 0 0 2 . 6 0 0 4 . 2 0 0 Ve h cu lo s m i llo n e s d e ve h cu lo s d e ci rcu la ci n ) 7 0 , 3 2 7 9 . 5 6 2 9 U so d e fe rti li za n te m i llo n e s d e to n e la d a s) 3 6 , 5 8 3 , 7 1 4 0 , 3 C u b i e rta d e n d i ce d e la co b e rtu ra b o sq u e h m e d o fo re sta l 1 9 5 0 = 1 0 0 ) 1 0 0 8 5 7 0 E le fa n te s m i llo n e s d e a n i m a le s) 6 , 0 2 , 0 0 , 6 F u e n te : Wo rld R e so u rce s I n sti tu te . 1 9 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L I n tro d u cci n E l m e d i o a m b i e n te e s u n si ste m a m u y co m p le jo y fr g i l e n e l q u e ju e g a n u n p a p e l i m p o rta n te m lti p le s fa cto re s d e d i sti n ta n a tu ra le za . La s a lte ra ci o n e s g ra ve s p u e d e n m o d i fi ca r la s co n d i ci o - n e s d e vi d a d e l p la n e ta y p o n e r e n p e - li g ro la vi d a e n la Ti e rra . E n la lti m a d ca d a , e l i n cre m e n to d e l n m e ro d e se re s h u m a n o s so b re e ste p la n e ta y e l u so q u e se h a ce d e la s n u e va s te cn o lo g a s, e st ca u sa n d o i m p o rta n te s ca m b i o s e n n u e stro m e - d i o . E sto se d e b e a l co n ti n u o i n cre - m e n to e n la e xp lo ta ci n d e lo s re cu r- so s, q u e , so b re p a sa d o u n l m i te , p i e rd e n su ca p a ci d a d d e re g e n e ra rse co rre cta m e n te . EL ACTUAL MODELO DE DESARROLLO EST CAUSANDO CAMBIOS EN EL MEDIO AMBIENTE. La co n ta m i n a ci n , ju n to co n e l co n - su m o d e re cu rso s, so n u n a s d e la s p ri n ci p a le s ca u sa s d e lo s p ro b le m a s a m b i e n ta le s q u e a ctu a lm e n te se ci e r- n e n so b re e l p la n e ta . D e e sta fo rm a , e s n e ce sa ri o co n o ce r la s ca u sa s q u e p ro d u ce n la co n ta m i - n a ci n d e lo s d i sti n to s m e d i o s, p a ra q u e , a s , la s a cti tu d e s i n d i vi d u a le s y d e l co n ju n to d e la so ci e d a d p u e d a n se r o ri e n ta d a s a n o a g ra va r d i ch o s p r o b l e m a s . O b je ti vo s Que alumnos y alumnas conoz - can las causas y los efectos de la contaminacin atmosfrica. Que el alumnado identifique las causas y los efectos de la conta - minacin de las aguas. Que distingan las causas y los efectos de la contaminacin de los suelos. Que reconozcan las causas y los efectos de la problemtica de los residuos. Que conozcan las causas del de - terioro del medio natural. Que reconozcan el papel del ciu - dadano en la resolucin y pre - vencin de los problemas am - bientales. 2 . La co n ta m i n a ci n y e l d e te ri o ro d e lo s re cu rso s n a tu ra le s M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 2 0 Lo s p ri n ci p a le s p ro b le m a s g lo b a le s d e l m e d i o a m b i e n te E n tre lo s p ro b le m a s m s re p re se n ta - ti vo s, y a su ve z m s p e rju d i ci a le s, p o - d e m o s d e sta ca r: El cambio climtico El efecto invernadero. El agujero de la capa de ozono. La acidificacin del suelo y el agua. La contaminacin de las aguas. La contaminacin de los suelos. Los residuos urbanos. Los residuos industriales. Los residuos sanitarios. Los residuos agrcolas y gana- d e r o s . El deterioro del medio natural. La prdida de la biodiversidad en el mundo. El agotamiento y contaminacin de los recursos hdricos. La deforestacin y desertificacin. M u ch o s d e e sto s p u n to s se e stu d i a - r n p o r se p a ra d o e n d i sti n ta s p a rte s d e e ste M a n u a l. La co n ta m in a ci n a t m o s f r i c a La a tm sfe ra e s d e te rm i n a n te p a ra la a p a ri ci n d e la vi d a e n la Ti e rra . La s co n ti n u a s a g re si o n e s q u e p a d e ce se m a n i fi e sta n d e d i sti n ta s m a n e ra s, y su d e g ra d a ci n p u e d e a fe cta r a l re sto d e lo s m e d i o s. La a tm sfe ra e s e l re cu rso n a tu ra l so b re e l cu a l lo s p ro b le m a s a m b i e n ta - le s se h a ce n m s e vi d e n te s. D i a ri a m e n te so n e m i ti d o s u n a g ra n ca n ti d a d d e g a se s co n ta m i n a n te s. Lo s e fe cto s q u e e sto s g a se s p u e d e n p ro - d u ci r e n to d a la T i e rra so n m u y d i ve r- so s, ta n to a e sca la lo ca l lu g a r d o n d e se p ro d u ce la e m i si n ) co m o a e sca la g l o b a l . El e fe cto in ve rn a d e ro La e n e rg a so la r q u e lle g a a la Ti e - rra , a l to m a r co n ta cto co n e l su e lo , se re fle ja s lo e n p a rte , si e n d o e l re sto a b so rb i d o p o r e l su e lo . E l e fe cto d e e s- ta a b so rci n e s u n ca le n ta m i e n to d e l m i sm o y se m a n i fi e sta p o r u n a e m i si n d e ca lo r h a ci a e l e xte ri o r d e la Ti e rra . S i n e m b a rg o , a l vi a ja r h a ci a la a tm s- fe ra se e n cu e n tra co n lo s g a se s, q u e a ct a n d e fre n o , p ro d u ci n d o se u n ch o q u e y u n a vu e lta h a ci a la Ti e rra . E sto e vi ta q u e la e n e rg a se e sca p e h a - ci a e l e xte ri o r, ca le n ta n d o m s e l su e - lo d e l p la n e ta . LA TIERRA SE CALIENTA POR EL SOL IGUAL QUE UN INVER - NADERO CUBIERTO POR PLSTICOS. U n e je m p lo m u y ce rca n o a n o so tro s e n e l q u e se m a n i fi e sta e l e fe cto i n ve r- n a d e ro se p ro d u ce e n e l i n te rio r d e lo s ve h cu lo s cu a n d o e st n e xp u e sto s a l so l. 2 1 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L B a jo e sta s ci rcu n sta n ci a s, p u e d e o b - se rva rse q u e la te m p e ra tu ra e n e l i n te - ri o r d e l ve h cu lo e s m u y su p e ri o r a la te m p e ra tu ra a m b i e n te q u e le ro d e a . E l e fe cto q u e e sto p ro d u ce e s u n ca - le n ta m i e n to g lo b a l d e l p la n e ta se ca l- cu la q u e , a p ro xi m a d a m e n te , la te m p e - ra tu ra m e d i a a u m e n ta r u n o s cu a tro g ra d o s e n lo s p r xi m o s 1 0 0 a o s) . C o m o co n se cu e n cia d e l m ism o , se p ro - d u ci r u n d e sh i e lo d e la s zo n a s p o la - re s, a u m e n ta n d o e l n i ve l m e d i o d e m a re s y o c a n o s. E sto te n d r a la la r- g a g ra ve s co n se cu e n ci a s q u e ya co - m i e n za n a su fri r d e te rm i n a d o s lu g a re s, co m o : i n u n d a ci o n e s, ci clo n e s, p rd i d a d e la zo n a co ste ra li to ra l, ve r fi g u ra 2 a l fi n a l d e e sta u n i d a d ) . Lo s p ri n ci p a le s g a se s q u e p ro vo ca n e l e fe cto i n ve rn a d e ro so n : Dixido de carbono ( C O 2 ) : p r o c e d e d e la co m b u sti n d e l p e tr le o y su s d e ri va d o s e m i si o n e s d e sd e ve h cu - lo s, in d u stri a s, e tc. ) . EL CO 2 PROCEDE, ENTRE OTRAS FUENTES, DE LA COM - BUSTIN DEL PETRLEO Y SUS DERIVADOS. M e t a n o ( C H 4 ) : P ro ce d e n d e lo s re si - d u o s g a n a d e ro s y a g r co la s. C l o r o f l u o r o c a r b o n o s (CFC y HFC): S o n g a se s u sa d o s a n e n m u ch o s p a se s e n a e ro so le s, cli m a ti za d o re s, re fri g e ra d o re s, e tc. C o n o ci e n d o la s fu e n te s e m i so ra s d e e sto s g a se s, p o d re m o s re a li za r a cci o - n e s co rre cto ra s q u e re d u zca n , e n la m e d i d a d e lo p o si b le , la s co n se cu e n - ci a s q u e lo p ro d u ce n : a h o rro y u so ra - ci o n a l e n e l co n su m o d e co m b u sti b le s, re d u cci n d e la s e m i si o n e s a la a tm s- fe ra m e d i a n te fi ltro s, u ti li za ci n d e tra n sp o rte s a lte rn a ti vo s, e tc. La a m p li a ci n d e e sp a ci o s a rb o la d o s e s o tra m e d i d a co rre cto ra , ya q u e lo s rb o le s a ct a n a b so rb i e n d o e l C O 2 , re sp o n sa b le d e l e fe cto i n ve rn a d e ro . LOS RBOLES ACTAN ABSORBIENDO DIXIDO DE CARBONO. E l a g u je ro d e la ca p a d e o zo n o En ca p a s a lta s d e la a tm sfe ra a b u n - d a e l g a s o zo n o O 3 ) q u e , a ctu a n d o co m o u n fi ltro , d i sm i n u ye la lle g a d a a la ti e rra d e la lu z u ltra vi o le ta . M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 2 2 Lo s ra yo s U VA so n p e rju d i ci a le s p a ra la vi d a . E l u so d e a lg u n o s co m p u e sto s a rti fici a le s, a s co m o fe rti li za n te s, re d u - ce la co n ce n tra ci n d e o zo n o e n la a t- m sfe ra ; e sto p ro vo ca q u e lle g u e m s ca n ti d a d d e ra yo s u ltra vi o le ta s a tra v s d e la m i sm a . EL TAMAO DEL AGUJ ERO EN LA CAPA DE OZONO AUMENTA. La d i sm i n u ci n d e la ca p a d e o zo n o ti e n e g ra ve s co n se cu e n ci a s p a ra e l d e sa rro llo d e la vi d a e n la T i e rra , y e st p ro vo ca n d o u n a u m e n to e n e l n - m e ro d e c n ce re s d e p i e l, m u ta ci o n e s g e n ti ca s, e tc. Lo s p ri n ci p a le s ca u sa n te s d e la d e s- tru cci n d e la ca p a d e o zo n o so n : F u e n te s a rti fi cia le s d e C lo ro y B ro - m o , p re se n te s e n lo s ci rcu i to s d e re - fri g e ra d o re s i n d u stri a le s y d o m sti- co s, a e ro so le s, e tc. xi d o s d e n i tr g e n o N O x) , p re se n - te s p ri n ci p a lm e n te e n fe rti li za n te s. A l i g u a l q u e e n e l ca so a n te ri o r, a l co n o ce r cu a le s so n lo s g a se s ca u sa n te s d e e ste e fe cto , d e b e n to m a rse m e d i d a s p a ra a ta ja r e l p ro b le m a co n la m a yo r p ro n ti tu d p o si b le . La su sti tu ci n d e lo s C F C e n lo s si ste m a s d e re fri g e ra ci n d e b e se r a p o ya d a p o r lo s ci u d a d a n o s, a lo s q u e n o d e b e r a i m p o rta r re a li za r u n g a sto m a yo r p a ra a d q u i ri r p ro d u c- to s si n e ste ti p o d e g a se s. MUCHOS AEROSOLES CONTIENEN CFCS DAINOS PARA EL OZONO. La a ci d i fi ca ci n d e l su e lo y d e l a g u a Lo s g a se s e m i ti d o s p o r a lg u n a s i n - d u stri a s se m e zcla n co n e l va p o r d e a g u a d e la a tm sfe ra , fo rm n d o se a s su sta n ci a s ci d a s. E sto s ci d o s ca e n so - b re la ti e rra e n fo rm a d e llu vi a , p ro d u - ci e n d o la a ci d i fi ca ci n d e lo s su e lo s y a g u a s, p rd i d a d e zo n a s d e cu lti vo , m u e rte d e rb o le s, b o sq u e s, e ro si n , e tc. E ste fe n m e n o se p u e d e d a r a m u - ch a d i sta n ci a d e l fo co e m i so r y p o r e llo la zo n a a fe cta d a e s m u y g ra n d e p o r e je m p lo , E sta d o s U n i d o s se e st vi e n d o a fe cta d o p o r la co n ta m i n a ci n d e l n o r- te d e E u ro p a ) . 2 3 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L LA ACIDIFICACIN DE LOS SUELOS ES UNA IMPORTANTE FORMA DE CONTAMINACIN. Lo s p ri n ci p a le s g a se s ca u sa n te s d e la a ci d i fi ca ci n so n : C o m p u e sto s d e a zu fre S O 2 ) . C o m p u e sto s d e n i tr g e n o N O x) . La co n ta m in a ci n d e la s a g u a s E l a g u a e s u n e le m e n to e se n ci a l p a ra e l d e sa rro llo d e la vi d a , p o r lo q u e d e b e p re sta rse u n e sp e ci a l cu i d a - d o e n su u so y g e sti n . E l a g u a e s la su sta n ci a q u m i ca co n m a yo r p re se n ci a e n la n a tu ra le za . S e tra ta d e u n re cu rso li m i ta d o , cu ya d i sm in u ci n n o s tra e r a g ra ve s co n se - cu e n ci a s. A p ro xi m a d a m e n te , ca d a a o llu e ve n 1 1 0 m i llo n e s d e m e tro s c b i co s so b re e l te rri to ri o e sp a o l, d e lo s cu a le s s lo lle g a a a lm a ce n a rse ce rca d e l 3 5 % . SLO SE EMBALSA EL 35%DE LO QUE LLUEVE ANUALMEN - TE EN ESPAA. La co n ti n u a p re se n ci a d e co n ta m i - n a n te s e n la a tm sfe ra p ro d u ce la llu - vi a ci d a q u e se a lm a ce n a e n n u e stro s e m b a lse s y te rm i n a e n lo s ri e g o s a g r- co la s o e n e l co n su m o h u m a n o . En tre lo s p ro b le m a s m s i m p o rta n te s q u e a fe cta n a la s a g u a s, n o s e n co n tra - m o s co n la co n ta m i n a ci n q u e la h a ce in a d e cu a d a p a ra su u so p o r e l h o m - b re . Lo s o r g e n e s o fu e n te s d e co n ta - m i n a ci n so n m u y va ri a d o s, p e ro lo s p ri n ci p a le s so n : M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 2 4 Vertidos urbanos S i ste m a s d e ve rti d o d e a g u a s re si - d u a le s p o zo s n e g ro s, fo sa s s p ti ca s, re d e s d e sa n e a m i e n to ) , a cti vi d a d e s d o - m sti ca s, ve rte d e ro s d e re si d u o s s li - d o s u rb a n o s, e tc. CONTAMINACIN DEL AGUA POR VERTIDO. Vertidos industriales La co n ta m i n a ci n se p ro d u ce p o r la s a g u a s y l q u id o s re sid u a le s i n d u stri a le s, d e se ch o s s li d o s d e la i n d u stri a , ve rti - d o s o a lm a ce n a d o s, h u m o s, a lm a ce n a - m i e n to d e m a te ri a s p ri m a s a s co m o d e su tra n sp o rte , a cci d e n te s y fu g a s. Vertidos agrcolas y ganaderos D e ri va p ri n ci p a lm e n te d e l u so m a si - vo d e a b o n o s q u m i co s y p e sti ci d a s e n la a g ricu ltu ra . La co n ta m i n a ci n q u e se o ri g i n a e s d i sp e rsa , a l co n tra ri o d e la co n ta m i n a ci n u rb a n a , q u e p u e d e co n si d e ra rse p u n tu a l. C o n ta m i n a ci n d e lo s su e lo s E l su e lo e s e l so p o rte f si co so b re e l q u e se d e sa rro lla n la s p la n ta s y a n i - m a le s. S u co n ta m i n a ci n p u e d e re p e r- cu ti r so b re la ca d e n a a li m e n ti ci a y so - b re la co n ta m i n a ci n d e la s a g u a s. E l su e lo co n ta m i n a d o e s a q u e l cu ya ca li d a d h a si d o a lte ra d a co m o co n se - cu e n ci a d e l ve rti d o d i re cto o i n d i re cto d e re si d u o s o p ro d u cto s t xi co s y p e li- g ro so s. E l re su lta d o d e l ve rti d o e s la p re se n ci a d e a lg u n a su sta n ci a e n u n a s co n ce n tra ci o n e s ta le s q u e co n fi e re n a l su e lo p ro p i e d a d e s n o ci va s, i n sa lu b re s, m o le sta s o p e li g ro sa s p a ra a lg n fi n . Lo s p ro b le m a s q u e p u e d e p la n te a r la co n ta m i n a ci n d e lo s su e lo s so n ta n va ri a d o s co m o p u e d e n se rlo la s su s- ta n ci a s p re se n te s e n lo s ve rti d o s. D e fo rm a g e n e ra l se p u e d e n p re se n ta r lo s si g u i e n te s d a o s y ri e sg o s: El su e lo p i e rd e su s ca p a ci d a d e s p a ra la a g ri cu ltu ra o cu a lq u i e r o tra la b o r p ro d u cti va . SUELO DEGRADADO. 2 5 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L C o n ta m i n a ci n d e a g u a s su b te rr - n e a s, su p e rfi ci a le s y d e l a i re . En ve n e n a m ie n to p o r co n ta cto d i re cto o a tra v s d e la ca d e n a a lim e n ta ria . U n a d e la s p ri n ci p a le s ca u sa s d e co n ta m i n a ci n d e su e lo s so n d e te rm i- n a d o s co m p u e sto s u ti li za d o s e n la a g ri cu ltu ra . T a n to lo s i n se cti ci d a s y h e rb i ci d a s co m o lo s a b o n o s n i tro g e n a - d o s p ro d u ce n u n a co n ta m i n a ci n d e l su e lo q u e a ca b a tra sla d n d o se a la s a g u a s su b te rr n e a s. R e si d u o s E l p ro b le m a d e lo s re si d u o s se i n cre - m e n ta d e fo rm a e xp o n e n cia l co n e l cre - ci m i e n to d e la p o b la ci n . U n a b u e n a g e sti n d e e sto s re sid u o s n o s p e rm i ti r la re u ti li za ci n d e m u ch o s m a te ri a le s q u e se r a n a b a n d o n a d o s. E l tra ta m i e n to d e lo s re si d u o s co n sti - tu ye u n o d e lo s p u n to s cla ve d e la s so - lu ci o n e s a m b i e n ta le s, ya q u e su p ro - d u cci n h a a u m e n ta d o e n lo s ltim o s 2 0 a o s d e u n a m a n e ra a la rm a n te y lo s h a co n ve rti d o e n u n a d e la s p ri n ci - p a le s ca u sa s d e co n ta m i n a ci n d e lo s su e lo s. En tre lo s d istin to s tip o s d e re sid u o s n o s en co n tra m o s: u rb a n o s, in d u stria le s, sa n i- ta rio s, a g rco la s y g a n a d e ro s. Residuos urbanos S o n lo s g e n e ra d o s e n la s zo n a s u r- b a n a s co m o co n se cu e n ci a d e la a cti vi- d a d co ti d i a n a d e su s h a b i ta n te s co - m e rci o s, o fi ci n a s, se rvi ci o s, d o m i ci li o s, e tc. ) . C o m n m e n te lo s co n o ce m o s co m o b a su ra s . RESIDUOS SLIDOS URBANOS. D a d a la g ra n ca n ti d a d d e re si d u o s q u e se g e n e ra n d i a ri a m e n te , e s i m - p re sci n d i b le u n a b u e n a g e sti n , e s d e - ci r u n a re co g i d a , tra n sp o rte y tra ta - m i e n to p e rfe cta m e n te o rg a n i za d o s y a p o ya d o s p o r la co la b o ra ci n ci u d a d a - n a re co g i d a se le cti va ) . S e e sti m a q u e la p ro d u cci n d e re si- d u o s e n u n a ci u d a d co m o M a d ri d o S e vi lla e s d e 1 ki lo g ra m o p o r h a b i ta n - te y d a ve r fi g u ra 3 ) . E l vi d ri o , e l p a p e l y m a te ri a o rg n i ca re sto s d e co m i d a ) , ti e n e n su s p ro p i o s ci rcu i to s d e re co g i d a ; e l p ro b le m a re si - d e e n la re co g i d a d e lo s d i sti n to s ti p o s d e p l sti co s y d e bricks. E sto s m a te ri a le s h a n si d o re g u la d o s p o r la Le y 1 1 /1 9 9 7 d e 2 4 d e a b ri l, d e e n va se s y re si d u o s d e e n va se s. S e tra - ta d e u n a Le y m u y i m p o rta n te , p u e s e sta b le ce p o r p ri m e ra ve z la o b li g a - ci n d e d a r a e sto s m a te ri a le s u n a sa - li d a d ife re n te a e n te rra rlo s e n u n ve r- t e d e r o . M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 2 6 Residuos industriales S o n lo s d e se ch o s p ro d u ci d o s p o r la s i n sta la ci o n e s i n d u stri a le s. P u e d e n se r d e d o s ti p o s: Inertes o asimilables a urbanos S o n a q u e llo s q u e re q u i e re n u n tra ta - m i e n to p a re jo a lo s u rb a n o s a l p o se e r u n a s ca ra cte r sti ca s si m i la re s, o b i e n q u e n o ti e n e n p o d e r d e re a cci n p a ra fo rm a r o tro s co m p u e sto s p e li g ro so s e sco m b ro s, p o r e je m p lo ) . LAS PILAS BOTN SON RESIDUOS TXICOS Y PELIGROSOS. Txicos y peligrosos S o n a q u e llo s cu ya s p ro p i e d a d e s i n clu - ye n a lg u n a o a lg u n a s d e la s si g u i e n te s ca ra cte r sti ca s: i n fla m a b le , i rri ta n te , n o ci vo , t xi co , ca n ce r g e n o , co rro si vo , e tc. La g e sti n d e e sto s re si d u o s co m - p e te a u n g e sto r a u to ri za d o , q u e lo s re co g e r e n d e p si to s d e se g u ri d a d h a b i li ta d o s a l e fe cto . Residuos sanitarios S o n lo s g e n e ra d o s e n lo s ce n tro s h o s- p ita la ri o s. S u i m p o rta n ci a re si d e e n la ca n ti d a d d e re si d u o s q u e se g e n e ra n d ia ria m e n te 3 , 5 kg p o r ca m a y d a ) , p o r e l rie sg o d e i n fe cci n q u e p re se n ta n re - si d u o s b i o sa n i ta ri o s) , y d e co n ta m i n a - ci n re si d u o s q u m ico s y ra d i o a cti vo s . D a d a la va ri e d a d y p e li g ro si d a d d e lo s re si d u o s sa n i ta ri o s, to d o ce n tro h o sp i ta la ri o d e b e r co n ta r co n u n p la n d e g e sti n d e re si d u o s q u e p e rm i ta cla si fi ca r y d a r la sa li d a a d e cu a d a a ca d a ti p o d e m a te ri a l g e n e ra d o . CONTENEDORES DE RESIDUOS SANITARIOS. Residuos agrcolas y ganaderos S o n lo s re si d u o s g e n e ra d o s co m o co n se cu e n ci a d e la s a cti vi d a d e s a g r co - la s y g a n a d e ra s. S e tra ta d e re si d u o s p o te n ci a lm e n te co n ta m i n a n te s, ya q u e co n ti e n e n p ro d u cto s q u e p u e d e n se r p e li g ro so s o i n ci d i r d e va ri a d a s fo rm a s so b re e l e n to rn o . 2 7 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L PLSTICOS AGRCOLAS. La n o rm a ti va q u e se a p li ca a ctu a l- m e n te a e sto s re sid u o s e s la m i sm a q u e a lo s re sid u o s s lid o s u rb a n o s. S in e m - b a rg o , su tra ta m ie n to e s m u y d i fe re n te y g ra n p a rte d e e llo s p u e d e n se r r e c i- cla d o s en la s p ro p ia s in d u stria s a g ro p e- cu a ria s o fu era d e ella s co m o , p o r ejem - p lo , e l a b o n o o rg n i co o e l m a n ti llo ) . A ctu a lm e n te , e xi ste n e xp lo ta ci o n e s e xp e ri m e n ta le s q u e u ti li za n lo s re si - d u o s g e n e ra d o s p o r e l g a n a d o p a ra la o b te n ci n d e e le ctri ci d a d . Lo s re si d u o s o rg n ico s e n d e sco m p o sici n p ro d u c e n g a se s co m o e l m e ta n o C H 4 ) , q u e p u e - d e n se r u ti li za d o s e n m o to re s d e e xp lo - si n p a ra g e n e ra r e le ctri cid a d . LAS EXPLOTACIONES GANADERAS PRODUCEN RESIDUOS ORGNICOS QUE PUEDEN SER APROVECHADOS. La p rd i d a d e la b io d ive rsid a d en el m u n d o La d i ve rsi d a d b i o l g i ca e s u n o d e lo s p i la re s b si co s d e l d e sa rro llo so s- te n i b le . La b i o d i ve rsi d a d co m p re n d e to d a s la s e sp e ci e s d e p la n ta s, a n i m a - le s y m i cro o rg a n i sm o s y la va ri a b i li d a d g e n ti ca p re se n te e n e llo s, a d e m s d e lo s e co si ste m a s d e lo s cu a le s fo rm a n p a r t e . MUCHOS MEDICAMENTOS Y OTRAS SUSTANCIAS TILES PROVIENEN DE LA INVESTIGACIN DE LOS SERES VIVOS. H o y e n d a , la s a m e n a za s q u e p a - d e ce n so n re a lm e n te d e sco ra zo n a d o - ra s. La m a yo r p a rte d e la b i o d i ve rsi - d a d d e l p la n e ta re si d e e n b o sq u e s tro p i ca le s d e lo s p a se s e n v a s d e d e sa rro llo , zo n a s q u e e st n e xp e ri - m e n ta n d o u n r p i d o cre ci m i e n to d e su p o b l a c i n . E ste cre ci m i e n to d e p o b la ci n y e l d e sa rro llo n e ce sa ri o p a ra m a n te n e rla , a m e n a za co n e xti n g u i r e l 7 0 % d e la s e sp e cie s vi va s p a ra e l fi n a l d e l si g lo XXI ve r fi g u ra 4 ) . A d e m s, re p re se n ta u n b a n co d e i n - fo rm a ci n g e n ti ca d e sco n o ci d a y fu e n te i n a p re cia b le p a ra n u e vo s p ro - d u cto s fa rm a c u ti co s, q u m i co s, e tc. M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 2 8 S i e sta s e sp e ci e s se p ie rd e n , la s co n - se cu e n ci a s m s i n m e d i a ta s se r a n la ru p tu ra d e l e q u i lib rio p la n e ta rio y d e lo s e co si ste m a s, p e ro a la rg o p la zo , se ra m s i m p o rta n te la p rd i d a d e i n fo rm a - ci n g e n ti ca , q u e p o d r a e n ce rra r u n g ra n va lo r. P o r e llo , la g ra ve d a d d e e sto s p ro - b le m a s re q u i e re u n a re sp u e sta r p i d a . Lo s p a se s e st n to m a n d o m e d i d a s co m o la e la b o ra ci n d e le g i sla ci o n e s p a ra la co n se rva ci n d e su s e sp e ci e s o la d e cla ra ci n d e zo n a s d e g ra n ri q u e - za b i o l g i ca co m o re a s d e i n te r s n a - tu ra l co n u n g ra d o d e p ro te cci n i m - p o rta n te . A e sca la i n te rn a ci o n a l, d e sta ca e l C o n ve n i o d e D ive rsi d a d B io l g ica , ra ti - fi ca d o p o r Esp a a e n 1 9 9 3 . D i ch o C o n - ve n i o ti e n e p o r o b je to la co n se rva ci n m xi m a d e la b i o d i ve rsi d a d e n b e n e fi - ci o d e g e n e ra ci o n e s p re se n te s y fu tu ra s, ve la n d o p o r e l u so ra ci o n a l d e lo s re - cu rso s p ri n ci p i o b si co d e l d e sa rro llo s o s t e n i b l e . A g o ta m i e n to y co n ta m i n a ci n d e lo s re cu rso s h d ri co s E n e l co n ju n to d e l p la n e ta , la ca n ti - d a d d e a g u a re a lm e n te d i sp o n ib le p a ra e l co n su m o h u m a n o e s m u y p e q u e a , si d e sco n ta m o s e l a g u a d e lo s m a re s y o c a n o s, la s m a sa s d e a g u a co n g e la d a e n la s re g i o n e s p o la re s o e l a g u a q u e se e n cu e n tra e n u n a s co n d i ci o n e s d e e xtra cci n q u e le h a ce n i n a lca n za b le . P o r e llo , e s i m p re sci n d i b le e l u so e fi - ci e n te d e l a g u a . H a y q u e co n si d e ra r a d e m s, q u e la s re g i o n e s co ste ra s p a - d e ce n la so b re e xp lo ta ci n d e lo s a cu - fe ro s, o ca si o n a d o la in tru si n m a ri n a y d e te ri o ra n d o , p o r ta n to , e sa s re se rva s d e a g u a d u lce . LA CONTAMINACIN MARINA AFECTA PRINCIPALMENTE A LA PESCA. Lo s p ro b le m a s d e co n ta m i n a ci n m a ri n a n o h a n va ria d o m u ch o e n la l- ti m a d ca d a , p e ro lo q u e s h a va ri a d o e s la p e rce p ci n q u e e l h o m b re ti e n e so b re e llo s. D e lo s 2 0 . 0 0 0 m i llo n e s d e to n e la d a s d e sa le s d i su e lta s y m a te ri a e n su sp e n - si n q u e lle g a n a l m a r a tra v s d e lo s r o s, so la m e n te e l 1 0 % p a sa a l o c a n o p ro fu n d o ; e l re sto se a cu m u la e n la s zo n a s co ste ra s, d o n d e se ca p tu ra e l 9 0 % d e la p e sca m u n d i a l, co n e l p e li - g ro p a ra la sa lu d d e lo s co n su m i d o re s. O tro p ro b le m a q u e su fre e l m e d i o m a ri n o e s e l o ri g i n a d o p o r lo s ve rti d o s d e a g u a s re si d u a le s u rb a n a s. P a ra d e sco m p o n e r la m a te ri a o rg n i ca d e la s a g u a s re si d u a le s, la s b a cte ri a s u ti - li za n o xg e n o d i su e lto e n e l a g u a . S i la s ca n ti d a d e s d e re si d u o s so n m u y e le - va d a s, p u e d e su ce d e r q u e n o h a ya su fi ci e n te o x g e n o e n e l a g u a p a ra so - p o rta r la vi d a d e m u ch o s p e ce s, p ro li - fe ra n d o e n su lu g a r la s b a cte ri a s. En e l M e d ite rr n e o , e l 9 0 % d e lo s re - si d u o s se vi e rte n si n tra ta m i e n to a lg u - 2 9 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L n o , lo q u e o ri g i n a p ro b le m a s p a ra la sa lu d p b li ca co n ta m i n a ci n d e la s a g u a s d e b a o , co n ta m in a ci n d e l p e s- ca d o y d e l m a ri sco , e n fe rm e d a d e s co m o e l ti fu s, e l c le ra , e tc. ) . To d o s e sto s p ro b le m a s p u e d e n so lu - ci o n a rse co n u n a b u e n a g e sti n e n ti e - rra . E l m a r p u e d e se r e l re cu rso q u e m s b e n e fi ci o s p u e d a a p o rta rn o s e n u n fu tu ro . D e fo re sta ci n y d e se rti fi ca ci n La d e f o r e s t a c i n e s la p rd i d a d e m a sa fo re sta l rb o le s, p la n ta s, e tc. ) d e u n te rri to ri o d e te rm in a d o ve r fi g u ra 5 ) . E sto i m p li ca la p rd i d a d e te rre n o f rti l y u n a i m p o rta n te su p e rfi ci e q u e a ct a co m o su m i d e ro d e lo s g a se s q u e p ro vo ca n e l e fe cto i n ve rn a d e ro . E n tre lo s p ro ce so s p ri n ci p a le s q u e h a n lle va - d o a la d e fo re sta ci n d e d e te rm i n a d a s zo n a s d e l p la n e ta , se e n cu e n tra n : U ti li za ci n m a si va d e m a d e ra co m o co m b u sti b le e n d e te rm i n a - d a s p o ca s, y co m o m a te ri a l d e co n stru cci n p a ra ca sa s, b a rco s e i n d u stri a e n g e n e ra l. C o n stru cci n d e p i sta s y ca rre te ra s. E xp lo ta ci n d e b o sq u e s p a ra la i n - d u stri a p a p e le ra . I n ce n d i o s. E n e l a o 1 9 9 4 lo s i n - ce n d i o s h a n d e fo re sta d o e n E sp a - a 4 3 2 . 0 0 0 h e ct re a s. E n tre lo s e fe cto s m s i m p o rta n te s d e la d e fo re sta ci n se e n cu e n tra n : E ro si n d e l su e lo , co m o co n se - cu e n ci a d e la fa lta d e ve g e ta ci n . TALA DE RBOLES PARA LA CONSTRUCCIN DE CARRETERAS. P rd i d a d e te rre n o f rti l, a l d e s- a p a re ce r lo s n u tri e n te s d e l su e lo . P rd i d a d e la flo ra y fa u n a . A u m e n to d e g a se s co n ta m i n a n te s C O 2 ) e n la q u e m a d e b o sq u e s. I n te rru p ci n d e l ci clo d e l a g u a . LA DEFORESTACIN ACABA PRODUCIENDO PAISAJ ES DESRTICOS. E ste p ro ce so d e d e fo re sta ci n vi e n e n ti m a m e n te re la ci o n a d o co n e l fe n - m e n o d e la d e se rtifi ca ci n , q u e ti e n e u n i m p a cto d i re cto so b re la s co n d i ci o n e s d e vi d a d e g ra n n m e ro d e p e rso n a s y d e p u e b lo s, si e n d o ca u sa y e fe cto d e p o b re za y e m i g ra ci n . La co n se cu e n cia d e e llo e s q u e m s d e la te rce ra p a rte d e la Ti e rra e s rid a . M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 3 0 E sp a a e s e l n i co p a s d e E u ro p a O cci d e n ta l co n u n ri e sg o m u y a lto d e d e se rti fi ca ci n . La lu ch a co n tra e ste p ro ce so se p la n te a b a jo lo s si g u i e n te s a sp e cto s: I n co rp o ra ci n d e t cn i ca s a g ra ri a s p ro te cto ra s d e la fe rti li d a d d e l su e lo . R e co n stru cci n d e la cu b i e rta ve g e - t a l . R e a li za ci n d e o b ra s d e h i d ro lo g a fo re sta l. P o r lti m o , h a y q u e d i fe re n ci a r e n tre d e se rti fi ca ci n y d e se rti za ci n . La d e - se rti za ci n e s u n p ro ce so n a tu ra l; e n ca m b i o , la d e se rti fi ca ci n e s co n se - cu e n ci a d e la a ctivi d a d d e l h o m b re . LECTURA RECOMENDADA C u e llo , A . 1 9 9 3 ) . El agua en la c i u d a d . S e vi lla , A g e n ci a d e M e d i o A m b i e n te . PGINAS WEB DE INTERS I n sti tu to d e l A g u a h t t p : / / w w w . u g r . e s / ~ j j c r u z / i n s t a g u a . h t m M i n i ste ri o d e M e d i o A m b i e n te http:/ / www.ma.es:8088/ aratema. htm C lu b E sp a o l d e R e si d u o s http:/ / www.clubresiduos.org/ G u a d e E n va se s y R e si d u o s d e E n va se s h t t p : / / w w w . a s o c i a c i o n e s d e v e c i n o s . org C o n ta m i n a ci n A c sti ca h t t p : / / w w w . i d e a l . e s / w a s t e / a c u s t i c a . h t m C o n ta m i n a ci n y S a lu d h t t p : / / w w w . i d e a l . e s / w a s t e / t e r m i c a . h t m C o n ta m i n a ci n A m b i e n ta l http:/ / www2.adi.uan.es/ ~risito/ ACTIVIDADES A tra v s d e la s p re se n te s a cti vi d a d e s se p re te n d e q u e e l a lu m n a d o co n o zca m s d e ce rca lo s p ri n ci p a le s p ro b le - m a s a m b i e n ta le s, m u ch o s d e lo s cu a - le s n o so n a p re ci a b le s a si m p le vi sta . A d e m s, se b u sca q u e e l a lu m n a d o co m i e n ce a i n vo lu cra rse e n la s a cci o - n e s d e re ci cla d o y a i n fo rm a rse so b re la re a li d a d a m b i e n ta l d e su p ro p i a co - m u n i d a d . 1 . a C o m p ru e b a q u e cu a n d o u n co ch e e st a l so l, co n la s ve n ta n i lla s ce - rra d a s, la te m p e ra tu ra e n e l i n te - ri o r e s se n si b le m e n te m s a lta q u e e n e l e xte ri o r. 2 . a Tra ta d e o b se rva r o fo to g ra fi a r e l sm o g n u b e vi si b le d e co n ta m i - n a ci n ) e n tu lo ca li d a d a p ri m e ra h o ra d e la m a a n a . 3 1 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 3 . a E n cu a lq u i e r h i p e rm e rca d o , tra ta d e b u sca r p ro d u cto s d e s p r a y s q u e co n te n g a n la e ti q u e ta n o a g re si vo p a ra la ca p a d e o zo n o y co m p ra lo s co n o tro s p ro d u cto s q u e n o la te n g a n . 4 . a A ve ri g u a c m o se tra ta n e n tu lo - ca li d a d la s a g u a s re si d u a le s. 5 . a A n a li za r lo s co m p o n e n te s d e lo s d i fe re n te s p ro d u cto s u sa d o s e n la li m p i e za d e l h o g a r. 6 . a Tra ta d e re a li za r u n a cla si fi ca ci n b si ca e n la s b a su ra s d e tu ca sa , o tu tra b a jo , d i fe re n ci a n d o e n tre vi d ri o , p a p e l y p ro d u cto s o rg - n i co s. 7 . a B u sca r e n ca sa la s m e d i ci n a s so - b ra n te s y e n tre g a rla s e n a lg u n a fa rm a ci a p a ra su d e stru cci n o re u ti li za ci n . 8 . a Tra ta d e a ve ri g u a r cu le s so n la s e sp e ci e s e n p e li g ro d e e xti n ci n e n tu C o m u n i d a d A u t n o m a . 9 . a Id en tifica la s zo n a s d ese rtiza d a s q u e p u ed a n e xistir en tu co m u n id a d . 1 0 . a B u sca r lo s d a to s d e p lu vi o m e tr a d e lo s lti m o s a o s e n tu lo ca li - d a d y a n a li za rlo s. BIBLIOGRAFA F O LC H , R . 1 9 9 3 ) . C a m b i a r para vi vir . B a rce lo n a , I n te g ra l. B R O VN , L. E T A L. 1 9 9 4 ) . La si - tuacin en el mundo . B a rce lo - n a , A p stro fe . M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 3 2 F i g u ra 3 . C o m p o si ci n d e lo s re si d u o s s li d o s u rb a n o s F i g u ra 2 . I n cre m e n to d e la te m p e ra tu ra te rre stre 3 3 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L F i g u ra 4 . re a s d e b o sq u e s tro p i ca le s F i g u ra 5 . D e fo re sta ci n , p ri n ci p a le s zo n a s se n si b le s M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 3 4 I n tro d u cci n La s lti m a s d ca d a s h a n tra d o co n - si g o u n p o te n te d e sa rro llo e co n m i co d e lo s p a se s i n d u stri a li za d o s y la a cu - m u la ci n d e la p o b la ci n e n g ra n d e s ci u d a d e s. A o tra s a o , la p o b la ci n q u e h a b i ta e n la s ci u d a d e s se i n cre - m e n ta d e fo rm a n o ta b le y se p re v q u e p a ra e l a o 2 0 2 5 , e l 8 0 % d e la p o b la - ci n vi va e n e n to rn o s u rb a n o s. AUMENTAN LAS GRANDES AGLOMERACIONES URBANAS. E sta co n ce n tra ci n h u m a n a se tra d u - ce n e ce sa ri a m e n te e n u n a u m e n to d e la s d e m a n d a s d e e n e rg a y re cu rso s n a - tu ra le s y d e lo s p ro b le m a s a so ci a d o s a la co n se rva ci n y p ro te cci n d e l m e d io a m b i e n te co n ta m i n a ci n , ru i d o s, re si - d u o s, zo n a s ve rd e s, . . . ) ve r fi g u ra 6 ) . La ci u d a d se h a co n ve rti d o e n e l m e d i o p ri n ci p a l d o n d e e l se r h u m a n o d e sa rro lla su vi d a . E s u n e co si ste m a co n su s p ro p i a s ca ra cte r sti ca s d e fu n - ci o n a m i e n to i n te rn o , q u e n e ce si ta d e co n sta n te s m e d i d a s d e co rre cci n e n b e n e fi ci o d e la sa lu d y ca li d a d d e vi d a d e su s i n te g ra n te s, lo s ci u d a d a n o s. La sa tisfa cci n d e la s n e cesid a d e s y la s co n se cu e n cia s d e la s a cti vi d a d e s h u m a - n a s e n la s ci u d a d e s re q u ie re n d e la p la - n i fi ca ci n y d e la a d e cu a d a g e sti n d e la s a u to ri d a d e s, p e ro ta m b i n d e la co - la b o ra ci n d e lo s ciu d a d a n o s, in d i vid u a l y co le ctiva m e n te ; lo s ciu d a d a n o s so m o s co n su m i d o re s d e b i e n e s y se rvici o s co n ca p a ci d a d d e e le cci n , a s co m o g e n e - ra d o re s d ire cto s d e co n ta m in a ci n y re - sid u o s e n e l h o g a r, e n e l tra b a jo , e n e l tra n sp o rte y e n lo s e sp a cio s d e o cio . O b je ti vo s C o n e sta U n i d a d T e m ti ca se p re - te n d e q u e lo s a lu m n o s a p re n d a n a : C o n o ce r la s ca u sa s d e l d e te ri o ro d e l m e d i o u rb a n o . A n a li za r la s re p e rcu si o n e s a m - b i e n ta le s d e la s a ctu a ci o n e s p e r- so n a le s y la b o ra le s. D e sa rro lla r h b i to s d e co n su m o ra ci o n a le s re sp e cto d e lo s re cu rso s n a tu ra le s. Va lo ra r p o si ti va m e n te la a p o rta - ci n p e rso n a l e n la so lu ci n d e p ro b le m a s a m b i e n ta le s. A su m i r co m p ro m i so s d e i m p li ca - ci n p e rso n a l e n la co n se rva ci n a m b i e n ta l. C a u sa s d e l d e te ri o ro a m b i e n ta l u rb a n o E l a u m e n to e n e xte n si n y d e n si d a d d e la s ciu d a d e s y la s re a s m e tro p o lita - n a s co n lle va d o s ti p o s d e p ro b le m a s 3 . La ci u d a d : n u e stro m e d i o 3 5 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L a m b i e n ta le s a so cia d o s. Po r u n la d o , la d i sm i n u ci n e n la ca li d a d d e vi d a d e su s h a b i ta n te s ru i d o s, co n ta m i n a ci n , tr fico , . . . ) y, p o r o tro , la o cu p a ci n y la p o ste ri o r d e g ra d a ci n d e lo s su e lo s y zo n a s d e ca r cte r ru ra l ve r fig u ra 7 ) . U rb a n i sm o y o rd e n a ci n d e l te rri to ri o : e l cre ci m i e n to d e la s ci u d a d e s y la o cu p a ci n d e l su e lo La p la n i fi ca ci n d e l cre ci m i e n to d e la s zo n a s u rb a n a s y d e la s a cti vi d a d e s q u e sta s a lb e rg a n d e b e re a li za rse d e fo rm a e q u i li b ra d a y b a jo la p e rsp e cti va d e la s p e rso n a s q u e co n vi ve n e n e lla s. P a ra e llo , m e d i a n te la p la n i fi ca ci n u rb a n sti ca y la o rd e n a ci n d e l te rri to - ri o la s a u to ri d a d e s d e b e n g a ra n ti za r: Z o n a s ve rd e s y d e e sp a rci m i e n to su fi ci e n te s p a ra la p o b la ci n . La a d e cu a d a p ro te cci n d e lo s e s- p a ci o s ru ra le s y n a tu ra le s. Vi vi e n d a s d e ca li d a d p a ra to d o s, e n e n to rn o s h a b i ta b le s y sa n o s. LAS ZONAS VERDES SON FUNDAMENTALES EN LA PLANIFICACIN URBANSTICA. U b i ca ci n a m b i e n ta lm e n te a d e - cu a d a d e la s a cti vi d a d e s e co n m i - ca s e i n d u stri a le s. C o m u n i ca ci o n e s e n zo n a s u rb a - n a s. A b a ste ci m i e n to s y se rvi ci o s n e ce - sa ri o s a g u a , e le ctri ci d a d , sa n i d a d , e d u ca ci n , sa n e a m i e n to , re co g i d a y tra ta m i e n to d e re si d u o s, . . . ) . A h o rro e n e rg ti co y d e re cu rso s e n e l d i se o u rb a n o . E l cli m a e n la s ci u d a d e s La s ca ra cte rsti ca s d e la s co n stru cci o - n e s u rb a n a s, ju n to co n a lg u n a d e la s ci rcu n sta n ci a s co n ta m i n a n te s, q u e ve - re m o s m s a d e la n te , p ro vo ca n ca m - b i o s e n su cli m a y d i fe re n ci a s si g n i fi - ca ti va s re sp e cto d e l e n to rn o ru ra l p r xi m o . E l ca le n ta m i e n to d e l a sfa lto y d e lo s e d i fi ci o s p ro vo ca ca m b i o s e n su cli m a to lo g a , p u d i e n d o lle g a r a e le va r la te m p e ra tu ra a m b i e n te h a sta 1 1 C m s, e n co m p a ra ci n co n la s re a s ru ra le s ci rcu n d a n te s ve r fi g u ra 8 ) . EL ASFALTO Y LOS EDIFICIOS AUMENTAN LA TEMPERATURA DE LA CIUDAD. M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 3 6 La e sca se z d e a g u a y zo n a s ve rd e s n o fa vo re ce la re fri g e ra ci n y la ci u d a d se co n vi e rte e n u n a i sla t rm i ca . La s p a rt cu la s co n ta m i n a n te s, co n - ce n tra d a s d e 1 0 a 1 5 ve ce s m s so b re la s ci u d a d e s, p u e d e n a u - m e n ta r la n u b o si d a d y la s p re ci p i- ta ci o n e s lo ca le s h a sta e n u n 3 0 % ve r fi g u ra 9 ) . La d i sm i n u ci n e n la ve lo cid a d d e lo s vie n to s h a sta e n u n 2 0 % ) fa vo - re ce la co n ce n tra ci n d e g a se s co n - t a m i n a n t e s . P ri n ci p a le s p ro b le m a s a m b i e n ta le s e n la s ci u d a d e s P o d e m o s co n si d e ra r la s ci u d a d e s co m o g ra n d e s m q u i n a s q u e co n su m e n o im p o rta n e n o rm e s ca n tid a d es d e e n e r- g a y re cu rso s n a tu ra le s, m ie n tra s q u e , si n o se to m a n la s m e d i d a s a d e cu a d a s, p ro d u ci r n co n ta m in a ci n y d e se ch o s. Lo s p ro b lem a s d e co n ta m in a ci n en la s ciu d a d es p u ed e n te n e r d istin to s o rg e n es, en tre lo s q u e ca b e d e sta ca r e l co n su m o d e e n e rg a , e l tr fi co , la co n ta m i n a ci n a tm o sf rica , e l ru id o , y la p ro d u cci n d e re sid u o s d e d istin ta p ro ced e n cia . CENTRAL DE TRANSFERENCIA ELCTRICA. EL TRFICO URBANO PRODUCE CONTAMINACIN ACSTICA. C o n ta m i n a ci n a tm o sf ri ca , tra n sp o rte y co n su m o e n e rg ti co La s zo n a s u rb a n a s e st n so m e ti d a s a u n a a m p li a g a m a d e co n ta m i n a n te s co n e fe cto s d i re cto s so b re la sa lu d . A d e m s, e sto s co n ta m i n a n te s e ro si o - n a n lo s e d i fi ci o s y p e rju d i ca n e l m e d i o a m b i e n te n a tu ra l. A la co n ta m i n a ci n a so ci a d a a la s p rin ci p a le s in d u stri a s, g e n e ra lm e n te lo - ca liza d a s e n la p e ri fe ria d e la s ciu d a d e s, h a y q u e su m a rle la p ro d u cid a e n la s zo - n a s u rb a n a s, o ri g i n a d a fu n d a m e n ta l- m e n te p o r la ca le fa cci n y e l tr fico . CONTAMINACIN ATMOSFRICA. 3 7 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L E l 2 0 % d e la s e m i si o n e s d e C O 2 p ro - ce d e n te s d e co m b u sti b le s f si le s so n ca u sa d a s p o r lo s co ch e s, a l i g u a l q u e e l 3 4 % d e lo s N O x, g a se s re sp o n sa b le s d e la llu vi a ci d a . C o m p a rti e n d o ve h cu lo , n o s lo a h o - rra m o s co m b u sti b le y co n ta m i n a m o s m e n o s, si n o q u e ta m b i n m e jo ra m o s la e fi ca ci a d e lo s tra n sp o rte s p b li co s a l d i sm i n u i r la i n te n si d a d d e l tr fi co . USAR LOS TRANSPORTES PBLICOS DISMINUYE LA CONTAMINACIN. C o n la re vi si n y e l co rre cto re g la d o d e l co ch e e vi ta r a m o s la e m i si n d e u n o s 4 0 0 kg d e C O 2 a d i ci o n a le s. LA PUESTA A PUNTO DEL VEHCULO REDUCE SUS EMISIO - NES A LA ATMSFERA. E l 4 0 % d e la e n e rg a d e l h o g a r se d e sti n a a ca le fa cci n y sta e s re sp o n - sa b le d e la e m i si n d e 1 . 0 0 0 m i llo n e s d e to n e la d a s d e C O 2 a n u a le s y d e l 1 2 % d e lo s g a se s re sp o n sa b le s d e la llu vi a ci d a N O x y S O x) ve r fig u ra 1 0 ) . E l ru i d o Lo s d i fe re n te s m e d i o s d e tra n sp o rte d e p e rso n a s y m e rca n c a s y to d a la a c- ti vi d a d u rb a n a o b ra s, a cti vid a d e s i n - d u stri a le s, o ci o , m e g a fo n a , . . . ) h a n co n tri b u i d o a l a u m e n to d e lo s n i ve le s d e ru i d o h a sta co n ve rti r la co n ta m i n a - ci n a c sti ca e n u n p ro b le m a a a d i d o d e la vi d a e n la ci u d a d ve r fi g u ra 7 ) . El ru i d o e xce si vo ti e n e co n se cu e n cia s n e g a ti va s e n n u e stra sa lu d fsi ca y m e n - ta l y e n n u e stra s re la ci o n e s so cia le s. CONTAMINACIN ACSTICA. M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 3 8 E l 7 2 % d e la s ca lle s d e M a d ri d , p o r e je m p lo , so p o rta n i ve le s su p e ri o re s a 6 5 d e ci b e li o s, l m i te a p a rti r d e l cu a l la O rg a n i za ci n M u n d i a l p a ra la S a lu d co n si d e ra e l ru i d o p e li g ro so . R e sp e ta r lo s n i ve le s d e e m i si n d e ru i d o s, e sta b le ce r si ste m a s y b a rre ra s a i sla n te s, p la n i fi ca r co rre cta m e n te ta n - to la u b i ca ci n d e la s a cti vi d a d e s ru i - d o sa s co m o la s se n si b le s h o sp i ta le s, e scu e la s, . . . ) , so n a lg u n a s d e la s e stra - te g i a s a se g u i r e n la s ci u d a d e s p a ra d i sm i n u i r la co n ta m i n a ci n a c sti ca o su s e fe cto s n o ci vo s. La s zo n a s ve rd e s a rb o la d a s co n tri - b u ye n a p a li a r lo s e fe cto s d e la co n ta - m i n a ci n y e l ru i d o e n la s ci u d a d e s, a d e m s d e su a v i za r la s va ri a ci o n e s c l i m t i c a s . R e si d u o s u rb a n o s S o n lo s g e n e ra d o s e n la s zo n a s u r- b a n a s co m o co n se cu e n ci a d e la a cti - vi d a d co ti d i a n a d e su s h a b i ta n te s co m e rci o s, o fi ci n a s, se rvi cio s, d o m i ci - li o s, e tc. ) . C o m n m e n te lo s co n o ce - m o s co m o b a su ra s . D a d a la g ra n ca n ti d a d d e re si d u o s q u e se g e n e ra n d i a ria m e n te , e s i m p re s- ci n d i b le re a li za r u n a b u e n a g e sti n , e s d e ci r, u n a re co g id a , tra n sp o rte y tra ta - m i e n to p e rfe cta m e n te o rg a n i za d o s y a p o ya d o s p o r la co la b o ra ci n ci u d a d a - n a e n fo rm a d e se p a ra ci n y re co g i d a se le cti va . R e d u cci n , R e cu p e ra ci n y R e - c i c l a j e so n la s tre s R q u e h a n d e p re - si d i r la g e sti n d e lo s re sid u o s. C o n e l re ci cla d o d e u n a b o te lla d e vi- d rio se a h o rra la e n e rg a q u e se r a su - fi ci e n te p a ra i lu m i n a r u n a b o m b illa d e 1 0 0 w d u ra n te cu a tro h o ra s, a d e m s d e re d u ci r u n 2 0 % la co n ta m in a ci n d e l a i re y u n 5 0 % la d e l a g u a p ro d u ci d a e n e l p ro ce so d e fa b ri ca ci n . CONTENEDOR DE RESIDUOS SLIDOS URBANOS. CONTENEDOR DE VIDRIO PARA SU RECICLADO. 3 9 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L S i ca d a u n o d e n o so tro s fa ci li ta ra e l re ci cla je d e u n a la ta d e b e b i d a a l d a e sta r a m o s co n tri b u ye n d o a u n a h o rro d e e n e rg a e q u i va le n te a u n a ca n ti d a d d e 3 8 li tro s d e g a so li n a a l a o , y d i s- m in u ye n d o sig n i fica ti va m e n te la co n ta - m i n a ci n a tm o sf ri ca y e l co n su m o d e m a te ri a s p ri m a s e n lo s p ro ce so s d e fa - b ri ca ci n . La m a te ri a o rg n i ca re sto s ve g e ta - le s y d e co m i d a ) , p a p e l y ca rt n , tra - p o s, m a d e ra , p l sti co s y o tro s m a te - ri a le s, i n clu so v i e jo s ve h cu lo s y e le ctro d o m sti co s, p u e d e n se r re ci cla - d o s y vu e lto s a u ti li za r. A p ro ve ch a r lo s re cu rso s d i sp o n i b le s e n lo s d e se ch o s d e p e n d e d e la i m p la n ta ci n d e si ste - m a s d e g e sti n y re cu p e ra ci n a d e - cu a d o s y d e la co n ci e n ci a ci n y co la - b o ra ci n d e to d o s. L a fi g u ra 1 1 m u e stra la co m p o si ci n m e d i a h a b i - tu a l d e la s b a su ra s d o m sti ca s. C o n su m o y d e p u ra ci n d e a g u a s E l cre ci m i e n to d e la p o b la ci n y la m o d i fi ca ci n d e su s h b i to s d e o ci o y co n su m o , si n o lvi d a r la p a rti ci p a ci n d e la a g ri cu ltu ra y la i n d u stri a , h a e le - va d o la s d e m a n d a s d e co n su m o d e a g u a , a ve ce s p o r e n ci m a d e lo s re cu r- so s d i sp o n i b le s, so b re to d o e n u n p a s co m o E sp a a , e n e l q u e g ra n p a rte d e l te rri to ri o p o se e u n cli m a m e d i te rr n e o d e m a rca d a i rre g u la ri d a d e n e l vo lu - m e n d e llu vi a s ve r fi g u ra 1 2 ) . A p e sa r d e la s se q u a s p e ri d i ca s y d e se r u n o d e lo s p a se s e u ro p e o s q u e d i sp o n e d e m e n o r ca n ti d a d d e a g u a p a ra e l a b a ste ci m i e n to d e su p o b la - ci n , E sp a a e s e l te rce r co n su m i d o r m u n d i a l d e a g u a co n u n a d e la s ta ri fa s m s b a ra ta s d e E u ro p a . BALSA DE UNA DEPURADORA. An te la e sca se z d e a g u a se p i e n sa e n p rim e r lu g a r e n a u m e n ta r e l n m e ro d e e m b a lse s y tra sva se s; e n la e xp lo ta ci n d e la s a g u a s su b te rr n e a s o e n la i n s- ta la ci n d e p la n ta s d e sa la d o ra s. T o d o e llo , a d e m s d e u n i m p a cto co n si d e ra b le e n n u e stro s r o s y a cu fe - ro s, su p o n e m a yo re s co ste s e co n m i - co s y e n e rg ti co s e n p o ta b i li za ci n y d e p u ra ci n . E s n e ce sa rio , p u e s, e sta - b le ce r m e d i d a s d e a h o rro y re u ti li za - ci n i n d i vi d u a le s y co le cti va s. A s , p o r e je m p lo , se n e ce si ta n 2 5 . 0 0 0 li tro s d e a g u a a la se m a n a p a ra m a n te n e r 1 . 0 0 0 m 2 d e c sp e d . P o r e llo e s a co n se ja b le q u e se vu e lva a la ja rd i n e r a tra d i ci o n a l, co n u n d i se o y u n a s e sp e ci e s p ro p i a s, a d a p ta d a s a l cli m a d e l lu g a r ve r fi g u ra 1 3 ) . E n la s a g u a s re si d u a le s u rb a n a s se e n cu e n tra n fu n d a m e n ta lm e n te co n ta - m i n a n te s o rg n i co s, p a p e le s, p l sti co s, d e te rg e n te s, a ce i te s d e co ch e s, e tc. ; p e ro ta m b i n co n ta m i n a n te s b i o l g ico s co m o b a cte ri a s, vi ru s y o tro s m i cro o r- g a n i sm o s, a lg u n o s p e li g ro so s p a ra e l se r h u m a n o . Ta n to p a ra su ve rti d o e n r o s y m a re s co m o p a ra su re u ti li za ci n a g r co la o i n d u stri a l, la s a g u a s re si d u a le s h a n d e se r d e sp o ja d a s d e su ca rg a co n ta m i - M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 4 0 n a n te m e d i a n te p ro ce so s y e sta ci o n e s d e d e p u ra ci n . E n e l a o 2 0 0 6 , e n la U n i n E u ro - p e a , to d a s la s p o b la ci o n e s d e m s d e 2 . 0 0 0 h a b i ta n te s h a b r n d e d i sp o n e r d e a lg n si ste m a d e d e p u ra ci n d e su s a g u a s re si d u a le s. LECTURA RECOMENDADA C O N S E J O D E E U R O P A . Carta Euro - pea del Agua. E stra sb u rg o , 1 9 6 8 . D E L VA L, A . El libro del reciclaje. I n te g ra l, B a rce lo n a , 1 9 9 1 . C O N F E R E N C I A E U R O P E A S O B R E C I U D A D E S Y P U E B LO S S O S T E N I - B LE S . Carta de las Ciudades y Pueblos Europeos hacia la Soste - nibilidad. C , A a lb o rg , 1 9 9 4 . TH E E A R TH WO R K S G R O U P . 50 co - sas sencillas que t puedes hacer para salvar la Ti erra. N a t u r a r t , B a rce lo n a , 1 9 9 2 . S U K O P , H . , Y WE N E R . N a t u r a l e z a en las Ciudades. M O P U , M a d ri d , 1 9 8 9 . PGINAS WEB DE INTERS A so ci a ci n p a ra la D e fe n sa d e la C a li- d a d d e la s A g u a s http:/ / www.adecagua.org/ A so ci a ci n T cn i ca p a ra la G e sti n d e R e si d u o s y M e d i o A m b i e n te http:/ / www.ategrus.org/ A so ci a ci n E co vi d ri o http:/ / www.ecovidrio.es/ total.html C i b e re co lo g a E d u ca ti va http:/ / www.pangea.org/ pam/ ecoweb/ ACTIVIDADES La s p re se n te s a cti vi d a d e s tra ta n d e q u e e l a lu m n a d o se a ca p a z d e i d e n ti - fica r lo s p ri n ci p a le s p ro b le m a s a m b i e n - ta le s e xi ste n te s e n la s ci u d a d e s, h a sta e l p u n to d e q u e p u e d a n ju zg a r e n q u e sta d o a m b i e n ta l se e n cu e n tra su lo ca li d a d y e l g ra d o d e cu m p li m i e n to d e la le g i sla ci n d e l p la n e a m i e n to u r- b a n sti co vi g e n te . 1 . a S i ti e n e s o ca si n , co m p a ra d o s fo - to g ra f a s d e l m i sm o lu g a r d e tu ciu - d a d se p a ra d a s p o r 5 0 a o s. O b ie n , p re g u n ta a p e rso n a s m a yo re s d n - d e te rm i n a b a e n a q u e lla p o ca la ci u d a d y d n d e e m p e za b a e l ca m - p o . Po sib le m e n te , d o n d e h o y vi ve s, a n te s e xi sti e ra n h u e rto s, zo n a s a r- b o la d a s o i n clu so a lg n a rro yo . 2 . a H a z la p ru e b a d e a d e n tra rte e n u n p a rq u e a rb o la d o y si e n te c m o e l ru i d o d e la s ca lle s ci rcu n d a n te s d e sa p a re ce p ro g re si va m e n te . 3 . a S i ti e n e s co ch e co n te rm m e tro q u e m a rq u e la te m p e ra tu ra e xte - ri o r, o b se rva c m o sta d i sm i n u ye co n fo rm e n o s a le ja m o s d e l ce n tro d e la ci u d a d h a ci a la s a fu e ra s. 4 1 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 4 . a Ve a l m e rca d o e in te n ta in fo rm a rte d e l o rig e n o p ro ce d e n ci a d e lo s d i- fe re n te s p ro d u cto s q u e p u e d a s e n - c o n t r a r . 5 . a S a l a la ca lle y co m p ru e b a cu l e s la d i sta n ci a d e sd e lo s co n te n e d o - re s se le cti vo s o d e re ci cla je h a sta la p u e rta d e tu ca sa . 6 . a I n f rm a te so b re e l n m e ro d e h a - b i ta n te s q u e ti e n e tu lo ca li d a d y co m p ra lo co n la su p e rfi ci e d e e s- p a ci o s ve rd e s q u e p o se e . C o n si - d e ra s q u e so n su fi ci e n te s? C u m - p le n co n la s n o rm a s u rb a n sti ca s? BIBLIOGRAFA C O M I S I N D E LA S C O M U N I D A D E S E U R O P E A S . Libro Verde sobre el Medio Ambiente Urbano. C o m i - si n E u ro p e a , B ru se la s, 1 9 9 0 . C O N F E R E N C I A E U R O P E A S O B R E C I U D A D E S Y P U E B LO S S O S T E N I - B LE S . Ciudades y Pueblos Europe - os hacia la Sostenibilidad. A a l- b o rg , 1 9 9 4 . C O N S E J O D E E U R O P A . Carta Euro - pea del Agua. E stra sb u rg o , 1 9 6 8 . D E L VA L, A . El libro del reciclaje. I n te g ra l, B a rce lo n a , 1 9 9 1 . G O N Z LE Z B E R N LD E Z , F . I n v i t a - cin a la ecologa humana. La adaptacin afectiva al entorno. T e c- n o s, M a d ri d , 1 9 8 5 . M I N I S TE R I O D E E C O N O M A Y H A - C I EN D A. PR O YE C TO M U N IC IPIO VE R - D E . Gua de gestin ambiental para municipios tursticos. M a d r i d , 1 9 9 8 . S U K O P P , H . , Y WE R N E R , P . N a t u - raleza en las ciudades. M O P U , M a d ri d , 1 9 8 9 . TH E E AR TH WO R K S G R O U P . 50 co - sas sencillas que t puedes hacer para salvar la Tierra. N a tu ra rt, B a r- ce lo n a , 1 9 9 2 . VA LE R O , M . Haz un buen papel. Libro verde del papel reciclado. E d . A m a ru , S a la m a n ca , 1 9 9 1 . VA R I O S A U TO R E S . Naturaleza ur - bana: cubiertas ecolgicas y me - jora medioambiental. E d . M u n d i - P re n sa , M a d ri d , 1 9 9 9 . M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 4 2 F i g u ra 6 . I n cre m e n to d e la p o b la ci n ru ra l y u rb a n a e n p a se s d e sa rro lla d o s y e n v a s d e d e sa rro llo F i g u ra 7 . D e te ri o ro d e la ca li d a d d e vi d a p o r lo s n i ve le s d e ru i d o 4 3 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L F i g u ra 8 . Va ri a ci n d e la te m p e ra tu ra a l a le ja rn o s d e la ci u d a d F i g u ra 9 . D i fe re n ci a p lu vi o m tri ca e n tre la ci u d a d y su s a fu e ra s M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 4 4 F i g u ra 1 0 . D i stri b u ci n d e co n su m o s e n e rg ti co s d e n tro d e l h o g a r F i g u ra 1 1 . C o m p o si ci n d e la b o lsa d e la b a su ra 4 5 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L F i g u ra 1 2 . Vo lu m e n d e p re ci p i ta ci n p o r zo n a s F i g u ra 1 3 . N e ce si d a d d e a g u a d e a lg u n o s rb o le s t p i co s d e p a rq u e s M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 4 6 I n tro d u cci n La cre ci e n te tra sce n d e n ci a a lca n za - d a p o r la p ro b le m ti ca a m b i e n ta l y su s re p e rcu si o n e s n e g a ti va s e n la co n - se rva ci n d e lo s re cu rso s n a tu ra le s y e n e l d e sa rro llo so ci a l y e co n m i co , h a o b li g a d o a la s d i sti n ta s a u to ri d a - d e s, ta n to lo ca le s co m o i n te rn a cio n a - le s, a e n fre n ta rse a to d o s e sto s p ro - b le m a s y a a d o p ta r m e d i d a s p a ra su s o l u c i n . D e u n m o d o o rd e n a d o , re p a sa re m o s la s p ri n ci p a le s re sp u e sta s q u e e st n d a n d o a e sto s p ro b le m a s lo s o rg a n i s- m o s i n te rn a ci o n a le s y la s a u to ri d a d e s m u n i ci p a le s. O b je ti vo s C o n e sta U n i d a d T e m ti ca se p re - te n d e q u e a lu m n o s y a lu m n a s a lca n - ce n a : C o n o ce r la s p ri n ci p a le s re sp u e sta s i n sti tu ci o n a le s co m p e te n ci a s a d - m i n i stra ti va s, le g i sla ci n , p la n e s, e tc te ra ) a la p ro b le m ti ca a m - b i e n ta l. A p re ci a r lo s va lo re s y re cu rso s n a - tu ra le s, g lo b a le s y lo ca le s, co m o e le m e n to s e se n ci a le s a p ro te g e r y co n se rva r. C o n si d e ra r la n e ce si d a d d e i m - p la n ta ci n d e m o d e lo s d e d e sa - rro llo so ste n i b le . O rg a n i za ci o n e s g u b e rn a m e n ta le s co n co m p e te n ci a a m b i e n ta l. D i stri b u ci n d e co m p e te n ci a s La o rg a n i za ci n p o l ti ca d e la so ci e - d a d a ctu a l y la s d i fe re n te s e sca la s d e d e ci si n a d m i n i stra ti va se tra d u ce n e n u n a m p li o a b a n i co d e o rg a n i sm o s, n o rm a ti va s y co m p e te n ci a s e n m a te ri a a m b i e n ta l. E l e n tra m a d o le g a l y a d m i n i stra ti vo se a se m e ja a u n a ca sca d a e n la q u e , e l n ive l su p e ri o r vie rte u n a se rie d e re q u i - sito s y n o rm a s q u e e l n i ve l in fe ri o r e st o b li g a d o a re sp e ta r, a u n q u e ste p u e - d a a a d i r n u e va s a p o rta ci o n e s a te n - d i e n d o a su s circu n sta n ci a s e sp e cfi ca s. O rg a n i sm o s i n te rn a ci o n a le s E l m e d i o a m b i e n te ti e n e u n ca r cte r i n te rn a ci o n a l su m a m e n te i m p o rta n te ya q u e p o r u n la d o la co n ta m i n a ci n n o co n o ce fro n te ra s, y p o r o tro , ca d a d a m s, lo s g ra n d e s p ro b le m a s d e la co n ta m i n a ci n ti e n e n u n ca r cte r p la - n e ta ri o . Po r e llo , lo s Esta d o s se re n e n e n fo - ro s i n te rn a ci o n a le s e n b u sca d e so lu - ci o n e s g lo b a le s p a ra fi rm a r a cu e rd o s, co n ve n i o s y tra ta d o s q u e se co m p ro - m e te n a re sp e ta r. 4 . La a ctu a ci n d e la A d m i n i stra ci n 4 7 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L E n 1 9 7 2 C o n fe re n ci a d e E sto co lm o ) fu e co n ce b i d o e l Programa de Nacio - nes Unidas para el Medio Ambiente (PNUMA) cu yo o b je ti vo e s a p o ya r, e sti - m u la r y co m p le m e n ta r la a cci n a to - d o s lo s n i ve le s d e la so ci e d a d so b re lo s p ro b le m a s re la ci o n a d o s co n e l m e d i o a m b i e n te . Ta m b i n b a jo lo s a u sp i cio s d e N a ci o - n e s U n i d a s, se ce le b r e n 1 9 9 2 la C o n - ferencia Mundial sobre Medio Ambiente y Desarrollo, ce le b ra d a e n R o d e Ja n e i- ro . D e e sta C o n fe re n cia se o b tu vie ro n lo s sig u ie n te s re su lta d o s: La Declaracin de Ro; se tra ta d e u n a d e cla ra ci n d e lo s D e re ch o s y O b li g a ci o n e s co le ctiva s, i n d i vi d u a - le s y d e lo s g o b i e rn o s e n lo re fe - re n te a l m e d i o a m b i e n te y a l d e - sa rro llo , y d e re sp o n sa b i li d a d p a ra co n la s g e n e ra ci o n e s fu tu ra s. Agenda 21; u n a m b i ci o so p la n d e a cci n e n e l q u e se p re te n - d e n e sta b le ce r la s a cci o n e s a re a li za r p o r lo s g o b i e rn o s y o rg a - n i za ci o n e s i n te rn a ci o n a le s p a ra i n te g ra r e l m e d i o a m b i e n te e n e l si g lo XXI . Convenio sobre el cambio climtico y Convenio sobre biodiversidad; co n ve n i o s vi n cu la n te s fi rm a d o s p o r lo s je fe s d e E sta d o d u ra n te la C o n fe re n ci a . Lo s p a se s fi rm a n te s d e e sto s co n ve n i o s e st n o b li g a - d o s a cu m p li rlo s. Cumbre Mundial de Kioto; se tra - ta ro n g lo b a lm e n te lo s p ro b le m a s d e l ca m b i o cli m ti co , a u n q u e n o se a lca n za ro n a cu e rd o s d e fi n i ti vo s n i vi n cu la n te s p a ra lo s p a se s p a r- ti ci p a n te s. La U n i n E u ro p e a D e sd e q u e e n tr e n vi g o r e l A c t a nica Europea 1 9 8 7 ) la p ro te cci n d e l m e d i o a m b i e n te e n tra a fo rm a r p a rte d e l D e re ch o C o m u n i ta ri o . A p a rti r d e e ste m o m e n to se d e fi n e n lo s o b je ti vo s d e la C o m u n i d a d E u ro p e a e n m a te ri a d e m e d i o a m b i e n te , co m - p ro m e ti e n d o a lo s E sta d o s m i e m b ro s a la a d o p ci n d e m e d i d a s. S e co n ci b e la a ctu a ci n d e la C o m u n i d a d d e ta l m a - n e ra q u e ca d a E sta d o m i e m b ro p u e d e i m p o n e r e n su te rri to ri o m e d i d a s d e m a yo r p ro te cci n . Tratado de Maastricht 1 9 9 2 ) ; e n tre su s o b je ti vo s se e n cu e n tra p o te n ci a r e l d e sa rro llo so ste n i b le . D e b e p ro m o - ve rse u n d e sa rro llo a rm o n i o so y e q u i- li b ra d o d e la e co n o m a , u n d e sa rro llo so ste n i b le y n o i n fla ci o n i sta q u e re sp e - te e l m e d i o a m b i e n te . Tratado de msterdam 1 9 9 9 ; a d e - m s d e e sta b le ce r co m o o b je ti vo e se n ci a l d e la U n i n E u ro p e a e l co n - se g u i r u n d e sa rro llo so ste n i b le , e n su a rt cu lo 6 e sta b le ce la o b li g a ci n d e i n te g ra r la s co n si d e ra ci o n e s a m b i e n ta - M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 4 8 le s e n e l co n ju n to d e la s p o l ti ca s se c- t o r i a l e s . La U n i n E u ro p e a h a d i cta d o n u m e - ro so s R e g la m e n to s, D i re cti va s, D e ci si o - n e s y D i ct m e n e s d e to d o ti p o e n re la - ci n co n e l m e d i o a m b i e n te q u e lo s E sta d o s m i e m b ro s e st n o b li g a d o s a re sp e ta r. A lg u n o s d e lo s m s co n o ci d o s e i m - p o rta n te s so n : D i re ctiva 8 5 /3 3 7 /C E E d e l C o n se jo , d e Eva lu a ci n d e Im p a cto A m b i e n - ta l, m o d i fi ca d a p o r la D i re cti va 9 7 /1 1 d e l C o n se jo y re cie n te m e n - te a d a p ta d a a n u e stro d e re ch o i n - te rn o p o r la Le y 6 /2 0 0 1 d e 8 d e m a y o . D i re cti va 7 9 /4 0 9 /C EE d e l C o n se jo r e l a ti va a la co n se rva ci n d e a ve s s i l v e s t r e s . D i re cti va 9 6 /6 1 /C E E d e l C o n se jo re la ti va a la p re ve n ci n y co n tro l i n te g ra d o d e la co n ta m i n a ci n . D i re cti va 9 1 /2 7 1 /C E E d e l C o n se jo so b re tra ta m i e n to d e a g u a s re si - d u a le s u rb a n a s, e tc. D i re cti va 9 2 /4 3 /C E E re la ti va a la co n se rva ci n d e lo s h b i ta ts y d e la s e sp e ci es d e flo ra y fa u n a si lve ltre s. Ad e m s d e n o rm a s le g a le s, la U n i n E u ro p e a e la b o ra p ro g ra m a s d e a c- tu a ci n y d i sp o n e d e i n stru m e n to s d e fi n a n ci a ci n e sp e c fi co s e n m a te ri a d e m e d i o a m b i e n te q u e so n d e sa rro - lla d o s e n lo s d i sti n to s E sta d o s m i e m - b r o s . E l V P ro g ra m a d e A cci n e n m a te ri a d e M e d i o A m b i e n te y D e sa rro llo S o s- te n i b le 1 9 9 3 ) , e sta b le ce e l d e sa rro llo so ste n ib le co m o n i ca fo rm a d e p ro - g re so co m p a ti b le co n la p ro te cci n d e l m e d io . S e se le cci o n a n ci n co se cto - re s a lo s q u e d i ri g e su s m e d i d a s: a g ri cu ltu ra , tu ri sm o , e n e rg a , tra n s- p o rte s e i n d u stri a . A ctu a lm e n te e st e n e la b o ra ci n e l VI P ro g ra m a d e m e - d i o a m b i e n te d e la U n i n E u ro p e a q u e te n d r u n a d u ra ci n d e 1 0 a o s 2 0 0 1 - 2 0 1 0 . Pa ra la e la b o ra ci n d e n o rm a s y la e je cu ci n d e p ro g ra m a s, la U n i n E u - ro p e a d i sp o n e d e o rg a n i sm o s co n d i s- ti n ta s fu n ci o n e s: D i re cci n G e n e ra l d e M e d i o A m - b i e n te . C o m i si n E u ro p e a E s e l rg a n o co m u n i ta ri o e n ca rg a d o d e la e je cu ci n d e l d e re ch o co m u n i ta - ri o e n m a te ri a a m b i e n ta l, a s co m o d e e la b o ra r p ro p u e sta s le g i sla ti va s. A g e n ci a E u ro p e a d e M e d i o A m - b i e n t e C re a d a e n 1 9 9 0 p o r e l C o n se jo E u ro p e o , a l o b je to d e cre a r u n a re d e u ro p e a d e i n fo rm a ci n y o b se rva ci n so b re e l m e d i o a m b i e n te , q u e p e r- m i ta to m a r la s m e d i d a s n e ce sa ri a s d e p ro te cci n . S u se d e e st e n D i n a - m a r c a . 4 9 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L E l E sta d o E sp a o l, la s C o m u n i d a d e s A u t n o m a s y la A d m i n i stra ci n Lo ca l La s co m p e te n ci a s d e l E sta d o La C o n sti tu ci n E sp a o la d e 1 9 7 8 , e n su a rt cu lo 4 5 re co g e e l d e re ch o d e to d o s a d i sfru ta r d e u n m e d i o a m b i e n - te a d e cu a d o , a s co m o e l d e b e r d e p ro te g e rlo . D i ch o a rt cu lo o to rg a a lo s p o d e re s p b li co s e l d e b e r d e ve la r p o r la u ti li- za ci n ra ci o n a l d e lo s re cu rso s n a tu ra - le s co n e l fi n d e p ro te g e r y d e fe n d e r e l m e d i o a m b i e n te . E n E sp a a , e l a lto g ra d o d e d e sce n - tra li za ci n e xi ste n te o b li g a a d i sti n g u i r cu i d a d o sa m e n te la s co m p e te n ci a s q u e , e n m a te ri a d e m e d i o a m b i e n te , co rre s- p o n d e n a l E sta d o , a la s C o m u n i d a d e s A u t n o m a s y a la s C o rp o ra ci o n e s Lo - ca le s ve r fi g u ra 1 4 ) . E l m s im p o rta n te o rg a n i sm o p b li co e sta ta l e n m a te ri a a m b i e n ta l e s e l M i - n i ste ri o d e M e d i o A m b i e n te , q u e fu e cre a d o e n m a yo d e 1 9 9 6 . En tre la s co m p e te n ci a s d e l M i n i ste ri o re sa lta n : La e la b o ra ci n d e la le g i sla ci n b si ca e sta ta l e n m a te ri a d e m e - d i o a m b i e n te , a s co m o la i n - co rp o ra ci n d e la n o rm a ti va co - m u n i ta ri a a m b i e n ta l a l d e re ch o e sp a o l. C o o rd i n a ci n e n tre la s C o m u n id a - d e s A u t n o m a s, la U n i n E u ro p e a y O rg a n i sm o s i n te rn a ci o n a le s. S e g u i m i e n to d e l cu m p li m ie n to d e lo s C o n ve n i o s i n te rn a ci o n a le s. R e a li za ci n d e la s d e cla ra ci o n e s d e i m p a cto a m b i e n ta l d e co m p e - te n ci a e sta ta l. E la b o ra ci n y se g u i m i e n to d e lo s P la n e s N a ci o n a le s d e re si d u o s, su e lo s co n ta m i n a d o s, h i d ro l g i - co s, e tc. LOS VERTEDEROS ESTN REGULADOS POR NORMATIVAS A VARIOS NIVELES. Alg u n a s d e la s le ye s m s im p o rta n te s e n m a te ria a m b i e n ta l co n co n sid e ra ci n d e le g isla ci n b si ca so n : Le y d e a g u a s d e 1 9 8 5 . M o d i fi ca d a p o r la Le y 4 6 /1 9 9 9 d e 1 3 d e d i- ci e m b re . Le y d e co sta s d e 1 9 8 8 . Le y d e re si d u o s d e 1 9 9 8 . Le y d e e n va se s y re si d u o s d e e n - va se s d e 1 9 9 7 . M o d i fi ca d a p o r e l R e a l D e cre to 7 8 2 /1 9 9 8 d e 3 0 d e a b ri l. Le y d e co n ta m i n a ci n a tm o sf ri ca d e 1 9 7 2 . C o m p le ta d a co n la O r- d e n d e 1 8 d e o ctu b re d e 1 9 7 6 , e tc. M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 5 0 Ta m b i n a e sca la n a ci o n a l, e xi ste n o tro s o rg a n i sm o s d e ca r cte r co n su lti - vo d o n d e p a rti ci p a n lo s d i fe re n te s se c- to re s p o l ti co s, ci e n t fi co s y so ci a le s i m - p li ca d o s e n la s d e ci si o n e s a m b i e n ta le s. E n tre e sto s p o d e m o s ci ta r a l C o n se jo A se so r d e M e d i o A m b i e n te o e l C o n se - jo N a ci o n a l d e l A g u a . La s co m p e te n ci a s d e la s C o m u n i d a d e s A u t n o m a s P a ra e l d e sa rro llo d e la s co m p e te n - ci a s e n m a te ri a d e m e d i o a m b i e n te q u e la C o n sti tu ci n y su s E sta tu to s d e A u to n o m a le s a tri b u ye n , la m a yo r a d e la s C o m u n i d a d e s A u t n o m a s h a n cre a d o C o n se je r a s d e M e d i o A m b i e n - te o h a n i n clu i d o u n rg a n o a m b i e n ta l d e n tro d e u n a C o n se je r a . E n cu a n to a la s co m p e te n ci a s, e n tre o tra s, le s co rre sp o n d e n : La e je cu ci n d e la le g i sla ci n b - si ca e sta ta l y e l d e sa rro llo d e n o r- m a ti va p ro p i a . C o o rd i n a ci n y su p e rvi si n d e la g e sti n a m b i e n ta l e n su m b i to . La d e cla ra ci n y g e sti n d e E sp a - ci o s N a tu ra le s P ro te g i d o s. La a p ro b a ci n o re vi si n e n su ca so d e lo s p la n e a m i e n to s u rb a - n sti co s m u n i ci p a le s. Ta n to n u e stra vi d a co ti d i a n a co m o n u e stra a cti vi d a d la b o ra l e st re g i d a p o r n o rm a s d e ca r cte r a m b i e n ta l. E l co n o ci m i e n to d e e sta n o rm a ti va y d e d e te rm i n a d o s p ro ce d im i e n to s a d m in is- tra ti vo s a u to ri za ci o n e s, li ce n ci a s, e tc. ) p u e d e a yu d a r a to m a r la s d e ci si o n e s co rre cta s, e vi ta n d o a s co n se cu e n ci a s p e rso n a le s o a m b i e n ta le s n o d e se a d a s. P o r e llo e s i m p o rta n te co n o ce r lo s m o - ti vo s y b e n e fici o s a m b i e n ta le s d e e sta s n o rm a s, su p e ra n d o la vi si n n e g a tiva q u e a ve ce s p u d ie ra n te n e r. LOS ESPACIOS NATURALES PROTEGIDOS COMPETEN A LAS COMUNIDADES AUTNOMAS. C o n a yu d a d e la i n fo rm a ci n d i sp o - n i b le so b re la C o m u n i d a d A u t n o m a o e n to rn o s m s p r xi m o s, e s i m p o rta n te q u e se a m o s ca p a ce s d e : C o n o ce r la s ca ra cte r sti ca s m s d e sta ca d a s d e l m e d i o n a tu ra l y u r- b a n o , a s co m o d e la e stru ctu ra d e p o b la ci n d e l lu g a r e n e l q u e vi vi - m o s. R e fle xi o n a r so b re la s p e cu li a ri d a - d e s d e n u e stro e n to rn o y d e su p ro b le m ti ca a m b i e n ta l. C o n o ce r lo s d i sti n to s o rg a n i sm o s, in sti tu cio n e s y e m p re sa s re la ci o n a - d o s co n la a cti vi d a d a m b i e n ta l y su s re sp e cti va s re a s d e co m p e - te n ci a s. U sa r lo s m e d i o s d e i n fo rm a ci n a m b i e n ta l a l a lca n ce d e lo s ci u d a - d a n o s. 5 1 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L La s co m p e te n ci a s d e la s A d m i n i stra ci o n e s Lo ca le s Te n i e n d o e n cu e n ta lo s i n te re se s lo - ca le s e n la p ro te cci n d e l m e d io a m - b i e n te y la p ro xi m i d a d a l ci u d a d a n o y su s p ro b le m a s m s co ti d i a n o s, se h a n a si g n a d o ta m b i n co m p e te n ci a s e n e sta m a te ri a a la s e n ti d a d e s lo ca le s. A lg u n a s d e sta s co m p e te n ci a s q u e lo s a yu n ta m i e n to s su e le n e je rce r m e - d i a n te O rd e n a n za s M u n i ci p a le s so n : S e rvi ci o s d e li m p i e za vi a ri a . R e co g i d a y tra ta m i e n to d e re si - d u o s y d e a lca n ta ri lla d o . A b a ste ci m i e n to y d e p u ra ci n d e a g u a s . LA RECOGIDA DE RESIDUOS SLIDOS URBANOS ES COM - PETENCIA DE LAS ADMINISTRACIONES LOCALES. C o n tro l d e ru i d o s. Pro te cci n d e la sa lu b ri d a d p b li ca . P ro te cci n ci vi l y e xti n ci n d e i n - ce n d i o s. P la n i fi ca ci n d e l su e lo y u rb a - n i s m o . LA LIMPIEZA VIARIA ES TAMBIN UNA COMPETENCIA LOCAL. La Le y 7 /8 5 d e B a se s d e R g i m e n Lo ca l e n la q u e se e sta b le ce n la s co m - p e te n ci a s d e lo s m u n i ci p i o s e n m a te ri a d e m e d i o a m b i e n te , su p o n e e l p u n to d e p a rti d a p a ra e l d e sa rro llo d e n o r- m a ti va s d e m b i to lo ca l. LA EXTINCIN DE INCENDIOS ES UNA COMPETENCIA REPARTIDA ENTRE DIVERSAS ADMINISTRACIONES. La fi g u ra 1 4 re su m e la s co m p e te n - ci a s le g a le s e n m e d i o a m b i e n te . Agendas 21 locales E l d e sa rro llo d e la A g e n d a 2 1 Lo ca l e s u n o d e lo s p ri n ci p a le s o b je ti vo s d e la s E n ti d a d e s Lo ca le s p a ra e l si g lo a c- M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 5 2 tu a l. S e tra ta d e u n p ro g ra m a co n o ci- d o u n i ve rsa lm e n te d e sti n a d o a la p la - n i fi ca ci n y g e sti n so ste n i b le d e l te rri- to ri o m u n i ci p a l; p o r e llo , e l C d i g o d e sa rro lla a m p li a m e n te la m e to d o lo g a p a ra su e je cu ci n . Ti e n e su o ri g e n e n la C o n fe re n ci a d e la s N a ci o n e s U n i d a s p a ra e l M e d i o A m b i e n te y e l D e sa rro llo q u e se ce le - b r e n R o d e J a n e i ro e l a o 1 9 9 2 . La C u m b re d e R o o C u m b re d e la Ti e rra , e s e l p u n to e n e l q u e cu lm i n a n d o s a o s d e tra b a jo p a ra d e fi n i r u n m o d e - lo d e d e sa rro llo so ste n i b le . S u s a cu e rd o s se co n cre ta n e n ci n co a p a rta d o s, u n o d e lo s cu a le s e s la e je - cu ci n d e la A g e n d a 2 1 Lo ca l. S e tra ta d e u n d o cu m e n to e xte n so , e stru ctu ra - d o e n 4 0 ca p tu lo s y re d a cta d o e n fo r- m a d e p la n d e a cci n . La s m e d i d a s q u e se p ro p o n e n i n te n - ta n d e te n e r la d e stru cci n d e l m e d i o a m b i e n te y e li m i n a r la s d e si g u a ld a d e s e n tre lo s p a se s. Lo s o b je ti vo s se co n cre ta n e n la lu - ch a co n tra la p o b re za , la p ro te cci n y e l fo m e n to d e la sa lu d , la p ro te cci n d e la a tm sfe ra , la co n se rva ci n y e l u so ra cio n a l d e lo s re cu rso s fo re sta le s, la lu ch a co n tra la d e se rti za ci n , la p ro te cci n d e lo s e co si ste m a s d e m o n - ta a , e l d e sa rro llo d e la a g ri cu ltu ra si n a g re d i r a l su e lo , la co n se rva ci n d e la b i o d i ve rsi d a d , la g e sti n ra ci o - n a l y e co l g i ca d e la b i o te cn o lo g a , la p ro te cci n d e lo s re cu rso s o ce n i - co s y d e a g u a d u lce , la se g u ri d a d e n e l u so d e lo s p ro d u cto s t xi co s y la g e sti n d e lo s d e se ch o s s li d o s, p e li - g ro so s y ra d ia ctivo s. C o m o se ve , lo s te m a s a p u n ta d o s so n d e u n a co m p le - ji d a d e n o rm e y re q u i e re n u n tra to cu i - d a d o s o . LA AGENDA 21 PRETENDE REDUCIR LAS DESIGUALDADES ENTRE PASES POBRES Y RICOS. La s a ctu a ci o n e s p ri o ri ta ri a s d e la A g e n d a 2 1 se p la n te a n e n si e te g ra n - d e s a p a rta d o s. El m u n d o p r sp e ro : re vi ta li za ci n d e l d e sa rro llo co n cri te ri o s so ste - n i b le s. E l m u n d o ju sto : u n a vi d a so ste n i- b le . E l m u n d o h a b i ta b le : n cle o s d e p o b la ci n . E l m u n d o f rti l: u so e fi ci e n te d e lo s re cu rso s. E l m u n d o co m p a rti d o : re cu rso s g lo b a le s y re g i o n a le s. E l m u n d o li m p i o : g e sti n d e p ro - d u cto s q u m i co s y re si d u o s. El m u n d o d e la s p e rso n a s: p a rti ci- p a ci n y re sp o n sa b i li d a d d e la s p e r s o n a s . La C u m b re d e la Ti e rra m a rca u n h i to h i st ri co : la i n sta u ra ci n d e u n n u e vo si ste m a d e e n te n d i m i e n to m u n - d i a l p a ra e l d e sa rro llo so ste n i b le , b a sa d o e n la i n d i vi si b i li d a d d e la p ro - te cci n a m b i e n ta l y e l p ro ce so d e d e - s a r r o l l o . 5 3 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L S o n ca d a ve z m s n u m e ro so s lo s m u n i ci p i o s e u ro p e o s y e sp a o le s q u e d e sa rro lla n u n p la n d e a cci n lo ca l e n e l m a rco d e la A g e n d a 2 1 . La d e - te rm i n a ci n d e l m o d e lo d e ci u d a d q u e se q u i e re a lca n za r y la s d e ci si o - n e s y lo s m e d i o s q u e d e b e n a p li ca r- se p a ra a lca n za r la so ste n i b i li d a d d e l m u n i ci p i o co n sti tu ye u n p ro ce so e n e l q u e la p a rti ci p a ci n y co rre sp o n - sa b i li d a d ci u d a d a n a s so n fu n d a m e n - t a l e s . O tro s o rg a n i sm o s Consejo Nacional del Agua E s e l rg a n o co n su lti vo su p e ri o r e n m a te ri a d e a g u a . E n e l e st n re p re se n - ta d o s la A d m i n i stra ci n d e l E sta d o y d e la s C o m u n i d a d e s A u t n o m a s, lo s O r- g a n i sm o s d e C u e n ca y la s o rg a n i za ci o - n e s p ro fe si o n a le s y e co n m i ca s d e m - b i to n a ci o n a l m s re p re se n ta ti va s e n re la ci n co n lo s d i sti n to s u so s d e l a g u a . E st a d scri to a e fe cto s a d m i n i s- tra ti vo s a l M i n i ste ri o d e M e d i o A m - b i e n te . Consejo Asesor de Medio Ambiente rg a n o a d scri to a l M i n i ste ri o d e M e d i o A m b i e n te y cre a d o co n e l o b je - to d e fa vo re ce r la p a rti ci p a ci n d e la s o rg a n i za ci o n e s re p re se n ta ti va s d e i n - te re se s so ci a le s y d e p e rso n a s d e re - co n o ci d o p re sti g i o e n la e la b o ra ci n y se g u i m i e n to d e la p o l ti ca a m b i e n ta l o ri e n ta d a a l d e sa rro llo so ste n i b le . S e p re te n d e g a ra n ti za r q u e e l C o n se jo A se so r se a e l a u t n ti co i n stru m e n to d e tra n sm i si n d e la s i n q u i e tu d e s a m - b i e n ta le s d e la so ci e d a d y d e to d o s lo s se cto re s so ci a le s y e co n m i co s q u e la c o m p o n e n . Red de Autoridades Ambientales E s u n rg a n o d e co o p e ra ci n co n sti- tu i d o p o r la s A u to ri d a d e s re sp o n sa b le s d e m e d i o a m b i e n te y d e la g e sti n d e lo s F o n d o s Estru ctu ra le s y d e C o h e si n , si e n d o e l M i n i ste ri o d e M e d i o A m b i e n - te e l e n ca rg a d o d e su co o rd i n a ci n t cn i ca y d o n d e re si d e su se cre ta ri a d o . C o n sti tu i d o e n d i ci e m b re d e 1 9 9 7 , su p ri n ci p a l o b je ti vo e s g a ra n tiza r la i n - te g ra ci n d e la p ro te cci n d e l m e d i o a m b i e n te e n to d a s la a cci o n e s fin a n - ci a d a s p o r lo s d i fe re n te s F o n d o s co m u - n i ta ri o s, a l o b je to d e fo m e n ta r u n d e - sa rro llo so ste n i b le . A n ivel e u ro p e o la R e d d e Au to rid a d es Am b ien ta le s Esp a o la se co o rd in a a tra - vs d e la C o m isi n Eu ro p ea co n la s R ed e s a m b ien ta les co n stitu id a s e n lo s d em s Es- ta d o s m ie m b ro s d e la U n i n Eu ro p ea . PGINAS WEB DE INTERS M i n i ste ri o d e M e d i o A m b i e n te http:/ / www.mma.es P u e rta E u ro p e a a la I n fo rm a ci n a m - b i e n ta l http:/ / www.eea.eu.int/ ACTIVIDADES C o n e sta s a cti vi d a d e s se p re te n d e q u e lo s a lu m n o s y a lu m n a s se a n ca p a - ce s d e i d e n ti fi ca r la re a li d a d a m b i e n ta l M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 5 4 d e su lo ca li d a d , i d e n ti fi ca n d o lo s p ri n - ci p a le s p ro b le m a s, p a ra d e e sta fo rm a se r ca p a ce s d e co n o ce r cu le s so n lo s o rg a n i sm o s re sp o n sa b le s d e su re so lu - ci n , ya se a a n i ve l co m u n i ta ri o , e sta - ta l, a u to n m i co , p ro vi n ci a l o lo ca l. 1 . a I d e n ti fi ca r a lg n p ro b le m a a m - b i e n ta l d e n u e stro e n to rn o y a n a li - za r q u o rg a n i sm o s, lo ca le s, re g i o - n a le s y e sta ta le s, e st n i m p li ca d o s e n su re so lu ci n . 2 . a Lo ca li za r e n a lg n d i a ri o n a ci o n a l a lg u n a s re so lu ci o n e s so b re m e d i o a m b i e n te . 3 . a B u sca r a lg u n a Le y, O rd e n , R e g la - m e n to , O rd e n a n za , e tc. , e n la q u e se tra te a lg n te m a e sp e c fi co d e m e d i o a m b i e n te re la ci o n a d o co n la m a te ri a d e l cu rso . 4 . a I d e n ti fi ca r q u d e p a rta m e n to e s co m p e te n te p a ra re so lve r a lg n p ro b le m a q u e se p la n te e d u ra n te e l cu rso . 5 . a Exi ste n d i fe re n te s n o rm a ti va s a u to - n m i ca s so b re E sp a ci o s N a tu ra le s Pro te g i d o s. E l a lu m n o d e b e r a p re - p a ra r u n a li sta co n to d a s la s fig u ra s d e p ro te cci n re co n o cid a s e n la C o - m u n i d a d A u t n o m a e n la q u e se i m p a rte e l cu rso y d e b a ti r lo s d isti n - to s n i ve le s d e p ro te cci n e n cla se . 6 . a P o r e je m p lo , e sta b le ce r la s d i fe - re n ci a s e n tre : P a rq u e N a ci o n a l. P a rq u e N a tu ra l. R e se rva N a tu ra l. R e se rva I n te g ra l. R e se rva d e la B i o sfe ra . P a rq u e o R e se rva C i n e g ti ca . P a ra je N a tu ra l. Z o n a s R A M S A R . re a s Z E P A S . M o n u m e n to N a tu ra l. P a rq u e M a r ti m o -Te rre stre . P a rq u e P e ri u rb a n o . Lu g a re s d e I n te r s C o m u n i ta ri o L I C . F i g u ra s e sp e c fi ca s co n te m p la d a s e n lo s p la n e s d e p ro te cci n d e l m e d i o f si co . A lg u n a d e e sta s fi g u ra s so n d e ca - r cte r i n te rn a ci o n a l R e se rva s d e la B i o sfe ra ) , d e ca r cte r e u ro p e o LI C ) , o n a ci o n a le s P a rq u e s N a ci o n a le s) . P a rq u e N a ci o n a l: E sto s e sp a ci o s so n e n cla ve s d e a lto va lo r e co l g i co y cu l- tu ra l cu ya co n se rva ci n se d e cla ra d e i n te r s g e n e ra l d e la N a ci n e n ra z n d e la re p re se n ta ti vi d a d d e su p a tri m o - n i o cu ltu ra l. S o n d e cla ra d o s p o r la Le y d e C o rte s G e n e ra le s y se r n g e sti o n a d o s co n - ju n ta m e n te p o r la A d m i n i stra ci n G e - n e ra l d e l E sta d o y la C o m u n i d a d o C o m u n i d a d e s A u t n o m a s e n cu yo te - rri to ri o se e n cu e n tre n u b i ca d o s. E sp a a cu e n ta co n lo s si g u i e n te s e s- p a ci o s re co g i d o s b a jo e ste ti p o d e ca - ta lo g a ci n : Principado de Asturias, Castilla y Len y Cantabria: P N d e lo s P i co s d e E u - ro p a . A r a g n : PN d e O rd e sa y M o n te P e r- d i d o . C a t a l u a : P N d e A i g e s T o rte s y La g o d e S a n M a u ri ci o . Castilla-La Mancha: P N d e C a b a e - ro s y P N d e la Ta b la s d e D a i m i e l. A n d a l u c a : P N d e D o a n a , P N d e S i e rra N e va d a . 5 5 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L Islas Baleares: P N M a r ti m o Te rre stre d e l A rch i p i la g o d e C a b re ra . Islas Canarias: P N d e la C a ld e ra d e Ta b u ri e n te , P N d e l Te i d e , P N d e G a - ra jo n a y y P N d e Ti m a n fa ya . BIBLIOGRAFA G A R C A , J. R . Gua legal del me - dio ambiente en Espaa. Ed . A m a - ru , 1 9 9 3 . VA R I O S A U T O R E S . El medio am - b i e n t e en las organizaciones inter - n a c i o n a l e s. M O P U , M a d rid , 1 9 8 7 . V A R I O S A U T O R E S . Lecciones de Derecho del Medio Ambiente. E d . Le x N o va , 2 0 0 0 . J A Q U E N O D D E Z S G N , S I LVI A . Iniciacin al Derecho Ambiental. E d . D i cki n so n , S . L. , 1 9 9 9 . M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 5 6 F i g u ra 1 4 C u a d ro re su m e n d e co m p e te n ci a s 5 7 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L I n tro d u cci n C o m o ya se h a a n a li za d o e n lo s ca - p tu lo s a n te ri o re s, h a y m u lti tu d d e p ro - b le m a s a m b i e n ta le s a lo s q u e d e b e - m o s e n fre n ta rn o s. E n g ra n m e d i d a , e sta ta re a co rre sp o n d e a lo s le g i sla d o - re s y a lo s g o b i e rn o s. S i n e m b a rg o , la so ci e d a d e s co n s- ci e n te d e su p a p e l e n la re so lu ci n d e e so s p ro b le m a s. E n co n se cu e n ci a , y so - b re to d o a p a rti r d e lo s a o s 7 0 d e l si - g lo XX, e m p i e za n a su rg i r g ru p o s y a so ci a ci o n e s q u e re i vi n d i ca n la co n se r- va ci n d e l m e d i o a m b i e n te y p i d e n a c- tu a ci o n e s co n cre ta s e n d e fe n sa d e lu - g a re s d e g ra n va lo r e co l g i co y d e a lg u n a s e sp e ci e s a n i m a le s y ve g e ta le s e n p e li g ro d e e xti n ci n . H o y d a , ca d a ve z so n m s lo s co le c- ti vo s q u e a d o p ta n u n a co n ci e n ci a a m - b i e n ta li sta , i n clu ye n d o a e m p re sa s, co le g i o s, a so ci a ci o n e s d e ve ci n o s, si n - d i ca to s, p a rti d o s p o l tico s y u n la rg o e t- c te ra . R e sp u e sta e m p re sa ri a l La e m p re sa e s u n a d e la u n i d a d e s b si ca s d e n u e stro si ste m a e co n m i co , a l p ro ve e rn o s d e b i e n e s y se rvi ci o s p a ra la sa ti sfa cci n d e n e ce si d a d e s h u - m a n a s. E sta a cti vi d a d se re a li za e n u n e n to rn o n a tu ra l, so ci a l y cu ltu ra l q u e d e n o m i n a m o s m e d i o a m b i e n te . E n e l d e sa rro llo d e su s a cti vi d a d e s p ro d u cti va s y d e se rvi cio s, la s e m p re - sa s ti e n e n u n a e stre ch a re la ci n co n e l m e d i o a m b i e n te : co n su m e n re cu rso s n a tu ra le s a g u a , e n e rg a , m a te ri a s p ri - m a s, e tc. ) y p ro d u ce n re si d u o s, e m i si o - n e s a tm o sf ri ca s, ru i d o s y ve rti d o s q u e p u e d e n a lte ra r g ra ve m e n te e l e q u i li - b ri o d e lo s e co si ste m a s. EL MEDIO AMBIENTE EN LA EMPRESA ES UN FACTOR DE CALIDAD. A d e m s, a lo la rg o d e su ci clo d e vi d a , lo s p ro d u cto s co n ti n a n i n ci d i e n - d o d e u n a u o tra fo rm a e n la ca li d a d a m b i e n ta l y, p o r ta n to , e n n u e stra ca - li d a d d e vi d a . A l m i sm o ti e m p o , la s e m p re sa s p u e - d e n co n tri b u i r d e m a n e ra d e ci si va a a va n za r h a ci a u n n u e vo si ste m a e co - n m i co e n e l q u e p ro sp e ri d a d y p ro - te cci n d e l m e d i o a m b i e n te va ya n d e la m a n o . M e d i a n te ca m b i o s e n la o r- g a n i za ci n , lo s p ro ce so s p ro d u cti vo s, lo s p ro d u cto s y lo s si ste m a s d e g e sti n p u e d e n re d u ci r o m i n i m i za r lo s e fe cto s a m b i e n ta le s n e g a ti vo s. P o r o tro la d o , a p a re ce n n u e vo s m o - ti vo s a h o rro d e co ste s, co m p e ti ti vi d a d , i m a g e n , p re si n so ci a l, co n tro l d e ri e s- g o s, se g u ri d a d , ca li d a d , ti ca e m p re sa - ri a l, e tc. ) q u e fa vo re ce n q u e ca d a d a 5 . La re sp u e sta d e la so ci e d a d M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 5 8 se a n m s la s e m p re sa s q u e o p te n p o r u n a g e sti n a m b i e n ta l p o si ti va . P o co a p o co va co n stru y n d o se u n a n u e va cu ltu ra e m p re sa ri a l q u e co n si d e ra la p ro te cci n a m b i e n ta l co m o u n fa cto r d e b e n e fi ci o . E n e l n u e vo p a p e l q u e h a d e ju g a r la e m p re sa e n re la ci n co n e l m e d i o a m b i e n te , e s fu n d a m e n ta l la a m b i e n - ta li za ci n d e la e m p re sa e n su to ta li- d a d , ya q u e n o b a sta co n i n co rp o ra r m e d i o s y a ccio n e s p a rci a le s d e fi n a l d e tu b o . P a ra la a m b i e n ta li za ci n d e lo s p ro ce so s y p ro d u cto s d e u n a e m p re sa e xi ste n u n a se ri e d e i n stru m e n to s q u e p o d e m o s d i fe re n ci a r se g n su ca r cte r: o b li g a to ri o s o vo lu n ta ri o s. Instrumentos obligatorios C u a n d o h a b la m o s d e i n stru m e n to s d e o b li g a d o cu m p li m ie n to n o s e sta m o s re fi ri e n d o a la le g i sla ci n a m b i e n ta l. C a d a ve z u n n m e ro m a yo r d e a cti vi - d a d e s ve re g u la d a su a ctu a ci n . La cre ci e n te re g u la ci n a m b i e n ta l d e la a cti vi d a d e co n m i ca li m i ta lo s i m p a c- to s a m b i e n ta le s d e la s e m p re sa s y, h o y p o r h o y, e s e l i n stru m e n to m s e fi ca z e n la m e jo ra d e la s re la ci o n e s d e la s e m p re sa s co n e l m e d i o . Instrumentos voluntarios D e n tro d e e sto s p o d e m o s d i fe re n ci a r e n tre a q u e llo s q u e a fe cta n a l si ste m a d e p ro d u cci n i n sta la ci n d e n u e vo s e q u i p o s, m o d i fi ca ci n d e si ste m a s d e p ro d u cci n , d e m a te ri a le s, d i se o d e n u e vo s p ro d u cto s, e tc. , q u e i m p li ca n n o rm a lm e n te i m p o rta n te s i n ve rsi o n e s e co n m i ca s, y a q u e llo s q u e so la m e n te su p o n e n ca m b i o s e n la o rg a n i za ci n , h b i to s y co m p o rta m i e n to s e n la s d i s- ti n ta s o p e ra ci o n e s, f ci le s d e i m p la n ta r y d e b a jo co ste . Lo s p ri m e ro s h a ce n re fe re n ci a a la i m p la n ta ci n d e si ste - m a s d e g e sti n , a n li si s d e l ci clo d e vi d a , e tc. Lo s se g u n d o s co n sti tu ye n la a p li ca ci n d e b u e n a s p r cti ca s a m - b i e n ta le s. ETIQUETA ECOLGICA. A m b o s so n re co m e n d a b le s y ti e n e n e fe cto s m u y p o si ti vo s so b re e l m e d i o a m b i e n te . Buenas Prcticas Ambientales S e tra ta d e p ro ce d i m i e n to s d e a ctu a - ci n te n d e n te s a re d u ci r e l i m p a cto a m b i e n ta l n e g a tivo a tra v s d e ca m - b i o s e n la o rg a n i za ci n d e lo s p ro ce so s y la s a cti vi d a d e s. S o n m u y ti le s p o r su si m p li ci d a d y b a jo co ste co m o p o r lo s r p i d o s y so rp re n d e n te s re su lta d o s q u e 5 9 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L se o b ti e n e n . R e q u i e re n , so b re to d o , ca m b i o s e n la a cti tu d d e la s p e rso n a s y e n la o rg a n i za ci n d e la s o p e ra ci o n e s. A l n e ce si ta r u n a b a ja i n ve rsi n su re n - ta b i li d a d e s a lta y, a l n o a fe cta r a lo s p ro ce so s, so n b i e n ca p ta d a s. P o d e m o s cla si fi ca r e sta s h e rra m i e n - ta s e n fu n ci n d e la fa se e n q u e se q u i e ra a p li ca r e l i n stru m e n to : La A u d i to r a A m b ie n ta l o R e vi si n A m b ie n ta l I n ici a l e s u n a n lisis p re - li m i n a r d e lo s p ro b le m a s, e fe cto s y re su lta d o s e n m a te ri a d e m e d i o a m b i e n te d e la s a cti vi d a d e s re a li - za d a s e n la s e m p re sa s. Es la fo to - g ra f a d e la si tu a ci n a m b i e n ta l a ctu a l d e la e m p re sa e va lu a d a . U n S i ste m a d e G e sti n A m b i e n ta l e s la p a rte d e l si ste m a d e g e sti n g lo b a l d e la e m p re sa q u e d e scri b e la e stru ctu ra o rg a n i za ti va , la s a cti - vi d a d e s d e p la n i fi ca ci n , la s re s- p o n sa b ili d a d e s, la s p r cti ca s, lo s p ro ce d i m ie n to s y lo s re cu rso s p a ra e la b o ra r, a p li ca r re vi sa r y m a n te - n e r la p o l ti ca a m b i e n ta l d e la e m - p re sa . N o rm a lm e n te , lo s si ste m a s d e g e sti n a m b i e n ta l p ro ce d e n d e la a p li ca ci n a la e m p re sa d e u n a n o rm a e st n d a r q u e h a si d o e la - b o ra d a p o r u n a e n ti d a d p ri va d a o p b li ca co n la i n te n ci n d e o b te - n e r u n a ce rti fi ca ci n o re co n o ci - m i e n to d e l e sfu e rzo d e la e m p re - sa e n m a te ri a a m b i e n ta l. La s p ri n ci p a le s n o rm a s a m b i e n ta le s e xi ste n te s so n e l R e g la m e n to co - m u n i ta ri o d e E co g e sti n y E co a u - d i to ri a 1 8 3 6 /9 3 E M A S ) y la N o r- m a I S O 1 4 . 0 0 1 . E l D i se o A m b i e n ta l d e P ro d u cto s y S e rvi ci o s co n si ste e n la i n co rp o - ra ci n d e cri te ri o s a m b i e n ta le s e n la fa se d e co n ce p ci n y d e sa rro llo d e ca d a p ro d u cto o se rvi ci o . D e s- d e e l p rim e r m o m e n to se p re v n lo s e fe cto s a m b i e n ta le s d e l p ro - d u cto , ta n to e n su fa se d e p ro d u c- ci n co m o e n la s fa se s d e co n su - m o y d e co n ve rsi n e n re si d u o , co n si d e ra n d o , a si m i sm o , lo s i m - p a cto s a m b i e n ta le s h e re d a d o s q u e se h a n p ro d u ci d o e n e ta p a s a n te ri o re s d e l ci clo , co m o so n la p ro d u cci n y d i stri b u ci n d e e n e r- g a , la e xtra cci n y e la b o ra ci n d e m a te ri a s p ri m a s y la fa b ri ca ci n d e co m p o n e n te s. E l a n li si s d e l ci clo d e vi d a e s u n b u e n si ste m a p a ra co n se g u i r u n a e le va d a e co e - fi ci e n ci a d e lo s p ro ce so s y d e lo s p ro d u cto s. D e n tro d e e ste a p a rta d o ca b e m e n ci o n a r la s e co e ti q u e ta s. La s e co e ti q u e ta s e s u n d i sti n ti vo d e ca r cte r vo lu n ta ri o q u e se co n ce d e a p ro d u cto s o a se rvi ci o s q u e p u e - d a n d e m o stra r q u e ti e n e n u n o s i m p a cto s re d u ci d o s re sp e cto a l m e d i o a m b i e n te e n la s d i fe re n te s fa se s d e su ci clo d e vi d a . La U n i n Eu ro p e a re g u la e ste p ro ce so m e - d i a n te e l R e g la m e n to 8 8 0 /9 2 . E n - tre lo s p ro d u cto s e n lo s q u e ya e st d i sp o n ib le s la e co e tiq u e ta e u - ro p e a d e sta ca n la s la va d o ra s d e ro p a , la va p la to s, p a p e l ti s , d e te r- g e n te s p a ra la va r ro p a , b o m b i lla s e l ctri ca s, fri g o r fi co s, p i n tu ra s y b a rn i ce s, e tc. O tro s co le cti vo s so ci a le s El papel de los Medios de Comuni - c a c i n : e n u n p ri m e r a ce rca m i e n to a lo s te m a s a m b i e n ta le s re co g i d o s e n la p re n sa d i a ri a , se p u e d e a p re ci a r e l M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 6 0 ca m b i o q u e se h a ve n i d o p ro d u ci e n d o e n lo s lti m o s a o s e n cu a n to a l tra - ta m i e n to d e la i n fo rm a ci n so b re m e - d i o a m b i e n te a tra v s d e lo s m e d i o s d e co m u n i ca ci n . A ctu a lm e n te se co n si d e ra n e sto s te - m a s co m o u n a su n to d e i n te r s so ci a l, p o l ti co e i n clu so e co n m i co , a l li g a rlo s d e fo rm a i n d i so lu b le co n e l p ro ce so d e d e sa rro llo e co n m i co . D e sd e su ve rti e n te p o l ti ca p o l ti ca s d e g e sti n a m b i e n ta l) , e l m e d i o a m - b i e n te h a i d o a d q u i ri e n d o p o si cio n e s ca d a ve z m s d e sta ca d a s a e sca la i n - te rn a ci o n a l, y fe d e e llo h a n d a d o lo s m e d i o s d e co m u n i ca ci n , h a ci n d o se e co d e to d o s a q u e llo s lo g ro s y a cu e r- d o s q u e h a n si d o a lca n za d o s p o r lo s o rg a n i sm o s co m p e te n te s e n la m a - te ri a , co m o C o n se jo s d e M i n i stro s, re u n i o n e s i n te rn a ci o n a le s, e tc. , a s co m o re a li za n d o u n se g u i m i e n to d e lo s co m p ro m i so s q u e d e e llo s se h a n d e r i v a d o . El papel de las Escuelas: e l n u e vo sis- te m a e d u ca ti vo h a i n co rp o ra d o e n se - a n za s a m b i e n ta le s e n su s p ro g ra m a s fo rm a ti vo s. E s fre cu e n te la re a li za ci n d e a cti vi d a d e s q u e a yu d e n a re fo rza r lo s co n o cim i e n to s a d q u irid o s e n cla se . A s , se re a li za n e xcu rsi o n e s a l ca m p o p a ra p la n ta r rb o le s, e xcu rsi o n e s p a ra in te rp re ta r la s in te rre la ci o n e s e xiste n te s e n la n a tu ra le za , e tc. LA EDUCACIN AMBIENTAL ES MS EFICAZ EN EDADES ESCOLARES. La e d u ca ci n a m b i e n ta l e s m u ch o m s e fi ca z si se i m p a rte e n e d a d e s e s- co la re s. Lo s a lu m n o s a ctu a le s te n d r n e n e l fu tu ro a cti tu d e s m s re sp o n sa b le s so b re e l m e d io a m b i e n te . La i n co rp o ra ci n d e lo s co n ce p to s a m b ie n ta le s e n lo s p ro g ra m a s d e e d u - ca ci n h a su p u e sto u n g ra n p a so q u e p u e d e re su lta r cru ci a l a la h o ra d e a l- ca n za r u n d e sa rro llo so ste n ib le . P a rti d o s p o l ti co s y si n d i ca to s E l m e d i o a m b i e n te h a p a sa d o a se r co n si d e ra d o , co m o h e m o s vi sto , u n a va ri a b le d e ca li d a d e n to d o s lo s m b i - to s d e la so ci e d a d . La p o ltica n o h a p o d i d o m a n te n e rse a je n a a e ste m o vi m ie n to , d e ta l m a n e ra q u e , h o y e n d a , p u e d e e n co n tra rse e l m e d io a m b i e n te re co g id o co m o u n e le - 6 1 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L m e n to cru ci a l e n lo s p ro g ra m a s p o lti co s d e to d o s lo s p a rtid o s, se a n sto s d e la n d o le id e o l g ica q u e se a n . E l m e d i o a m b i e n te , p u e s, se i d e n ti - fi ca co m o b i e n co m n e i n d e p e n d i e n - te d e la s d i sti n ta s te n d e n ci a s i d e o l - g i c a s . Esta situ a ci n h a id o e vo lu ci o n a n d o , d e m a n e ra q u e , e n la a ctu a lid a d , p a rti- d o s p o ltico s y si n d ica to s p o se e n g ru p o s se cto ria le s q u e se o cu p a n d e lo s p ro b le - m a s a m b ie n ta le s a l ig u a l q u e a n te s h a - ca n co n o tro s a su n to s so cia le s co m o e l d e se m p le o o la e co n o m a . Esto s g ru p o s ti e n e n ca d a ve z m a yo r p e so e n la s d e ci- si o n e s o rg n ica s. Lo s m o vi m i e n to s si n d i ca le s ta m b i n h a n i n te g ra d o o b je ti vo s m e d i o a m b i e n - ta le s y lo s i n co rp o ra n a su s re i vi n d i ca - ci o n e s co m o u n e le m e n to m s q u e re - d u n d a e n la ca li d a d d e vi d a p re se n te y fu tu ra d e su s a fi li a d o s. A so ci a ci o n e s d i ve rsa s E sp a a p o se e u n a a rti cu la ci n so ci a l e n vi d i a b le , a tra v s d e su s d ive rso s i n s- tru m e n to s a so ci a ti vo s, si n d i ca le s, fu n - d a ci o n a le s, e tc. C a d a ve z so n m s la s a so ci a ci o n e s q u e d e m a n e ra d i re cta o i n d i re cta i n - clu ye n e n tre su s o b je ti vo s so ci a le s a l- g u n a fo rm a d e p ro te cci n d e l m e d i o a m b i e n te . E n e ste a p a rta d o se i n clu ye n a so ci a - ci o n e s d e ve ci n o s, a so ci a ci o n e s cu ltu - ra le s d e va ri a d a n a tu ra le za , a so ci a ci o - n e s d e p o rti va s, d e la te rce ra e d a d , p a ra la d e fe n sa d e i n m i g ra n te s, vi a je s, d e p o rte s d e a ve n tu ra , e tc. E s ste u n e le m e n to m s q u e h a ce p e n sa r e n la i n te g ra ci n d e fi n i ti va d e l m e d i o a m b i e n te co m o u n i d a d d e i n te - r s p a ra to d o s lo s ci u d a d a n o s. E l m o vi m i e n to e co lo g i sta Lo s m o vi m i e n to s e co lo g i sta s su rg i e - ro n e n n u e stra so ci e d a d co m o re s- p u e sta a lo s p ro b le m a s a m b i e n ta le s q u e co m e n za ro n a se r p a te n te s e n la s lti m a s d ca d a s. A co n ti n u a ci n p a sa m o s a e xp o n e r cu le s so n la s p ri n ci p a le s O N G e co lo - g i sta s d e ca r cte r in te rn a ci o n a l y n a - ci o n a l. Principales ONG mundiales del movimiento ecologista WORLD WILD LIFE FUND FOR NATURE E n ta n s lo tre s d ca d a s, e l F o n d o M u n d i a l p a ra la N a tu ra le za WWF , p o r su s si g la s e n i n g l s) se h a co n ve rti d o e n la m s g ra n d e y re sp e ta d a o rg a n i- za ci n co n se rva ci o n i sta i n d e p e n d ie n te d e l m u n d o . E l WWF p ro m u e ve u n a ca m p a a p a ra d e te n e r la a ce le ra d a d e g ra d a ci n d e l m e d i o a m b i e n te y p a ra a yu d a r a q u e lo s ci u d a d a n o s d e l m u n d o a p re n d a n a vi vi r e n m a yo r a r- m o n a co n la n a tu ra le za . M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 6 2 En 1 9 6 9 , u n i fu e rza s co n e l g o b ie rn o e sp a o l p a ra e sta b le ce r e l P a rq u e N a - cio n a l d e D o a n a . E sta i m p o rta n te re a d e h u m e d a l, u n o d e lo s ltim o s re fu g io s d e l g u ila i m p e ria l e sp a o la y d e l li n ce ib rico , e st co n sta n te m e n te a m e n a za - d a p o r p ro ye cto s p a ra i n cre m e n ta r la p ro d u cci n a g r co la lo ca l y e l tu rism o . Tra s m lti p le s ca m p a a s p a ra p ro te - g e r d i sti n to s e co si ste m a s y e sp e ci e s e n p e li g ro d e e xti n ci n , p a sa ro n a d i ri g i r su s e sfu e rzo s a i n te g ra r e l d e sa rro llo y co n se rva ci n d e lo s e sp a ci o s e n lo s q u e a ctu a b a . El WWF h a co la b o ra d o e n la n e g o - ci a ci n d e ca n je s d e d e u d a p o r p ro g ra - m a s d e p ro te cci n d e la n a tu ra le za , b a jo lo s cu a le s, u n a p a rte d e la d e u d a e xte rn a d e la s n a ci o n e s e s co n ve rtid a e n fo n d o s p a ra la co n se rva ci n . GREENPEACE E s u n a o rg a n i za ci n e co lo g i sta i n te r- n a ci o n a l. S u o b je ti vo e s p ro te g e r y d e - fe n d e r e l m e d i o a m b i e n te , i n te rvi n i e n - d o e n d i fe re n te s p u n to s d e l p la n e ta d o n d e se co m e te n a te n ta d o s co n tra la n a tu ra le za . S u s ca m p a a s m s i m p o r- ta n te s so n : Cambio climtico: lu ch a n p o r e l u so d e u n a s p o l tica s e n erg tica s en fa - vo r d e l a h o rro , la u ti liza ci n eficie n - te d e la m ism a y e l d e sa rro llo d e la s e n erg a s lim p ia s y re n o va b le s. Capa de ozono: tra ta n d e co n se - g u i r q u e se p ro h b a la fa b ri ca ci n y u ti li za ci n d e to d o s lo s g a se s d e stru cto re s d e la ca p a d e o zo n o . Energa nuclear: co n sid e ra n q u e e s re e m p la za b le p o r o tro s re cu rso s e ficie n cia e n e rg ti ca y e n e rg a s re - n o va b le s) , lo q u e h a r a p o si b le su a b a n d o n o . Conservacin de los bosques: p r o - m u e ve n la i m p la n ta ci n d e si ste - m a s d e g e sti n fo re sta l re sp e tu o so s co n e l m e d io a m b ie n te , q u e g a ra n - tice n e l m a n te n i m i e n to d e la s co - m u n id a d e s ru ra le s. Pesca responsable: q u i e re n co n se - g u i r q u e la p e sca se b a se e n cri te - ri o s e co l g i co s q u e a se g u re n su co n ti n u i d a d , si n p o n e r e n p e li g ro lo s e co si ste m a s m a ri n o s. Principales ONG espaolas del movimiento ecologista SEO/BIRDLIFE (SOCIEDAD ESPAOLA DE ORNITOLOGA) La S E O /B i rd Li fe e s la O N G q u e d e s- d e 1 9 5 4 ve la p o r co n se rva r la s a ve s y to d a la n a tu ra le za . E s, p o r ta n to , la m s a n ti g u a a so ci a ci n d e l p a s e n ca - m i n a d a a d i ch o fi n . La ca li d a d d e l e n to rn o e s f ci lm e n te m e d i b le p o r la p re se n ci a d e a ve s e n e l m i sm o . T ra b a ja r p o r su co n se rva ci n , d e sa rro lla r p ro g ra m a s d e e d u ca ci n a m b i e n ta l, p ro m o ve r la co o p e ra ci n i n te rn a ci o n a l, d e lo s g o b i e rn o s y la i m - 6 3 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L p re sci n d i b le i m p li ca ci n d e lo s ci u d a - d a n o s, so n la s a cci o n e s q u e d e sd e su n a ci m i e n to h a ve n i d o lle va n d o a ca b o la S E O . E n tre e sta s a cci o n e s d e sta ca n : I n v e s t i g a r la s p o b la ci o n e s d e a ve s p a ra co n tri b u i r a su m e jo r co n se r- va ci n y e vita r la e xti n ci n d e m s e s p e c i e s . D e n u n c i a r a te n ta d o s co n tra e l m e - d i o n a tu ra l. Crear reservas naturales m e d i a n te la a d q u i si ci n d e ti e rra s. Fomentar la educacin ambiental, e s d e ci r, e l co n o ci m i e n to y re sp e to d e la s a ve s y d e la n a tu ra le za . Organizar actividades co m o e xcu r- si o n e s, cu rsi llo s, ch a rla s, ca m p o s d e tra b a jo y a cti vi d a d e s d e vo lu n - ta ri a d o . Colaborar con la red internacional e n la co n se rva ci n d e la n a tu ra le - za a e sca la m u n d i a l. E sta r a l d a e n la e vo lu ci n d e la n a - tu ra le za re q u i e re d i sp o n e r d e re fe re n - ci a s d e l p a sa d o . D e sd e 1 9 5 4 la S EO h a id o cre a n d o u n o d e lo s m s co m p le to s a rch ivo s so b re n u e stro s e sp a cio s n a tu - ra le s. En e sta la b o r h a si d o ta n i m p o r- ta n te la co la b o ra ci n d e lo s vo lu n ta rio s co m o e l tra b a jo d e lo s e xp e rto s. ECOLOGISTAS EN ACCIN E co lo g i sta s e n A cci n e s u n a co n fe - d e ra ci n d e m b i to e sta ta l, fru to d e la u n i fi ca ci n d e m s d e 3 0 0 g ru p o s e co - lo g i sta s. F o rm a p a rte d e l lla m a d o e co lo g i sm o so ci a l, q u e e n ti e n d e q u e lo s p ro b le m a s a m b i e n ta le s ti e n e n su o ri g e n e n u n m o d e lo d e p ro d u cci n y co n su m o , ca d a ve z m s g lo b a le s, d e l q u e d e ri va n o tro s p ro b le m a s so ci a le s. E n tre su s m b i to s d e a ctu a ci n ca - b r a d e sta ca r: A g u a : se o p o n e n a lo s g ra n d e s e m b a lse s y tra sva se s, d e b i d o a su g ra n i n ci d e n cia a m b i e n ta l y p ro - m u e ve n la re a li za ci n d e ca m p a - a s e n ca m i n a d a s a m e jo ra r la e fi - ci e n ci a e n e l u so d e l a g u a . Conservacin de la naturaleza: su s a cci o n e s p re te n d e n fre n a r e l a c- tu a l p ro ce so d e e xti n ci n d e e sp e - ci e s, m e jo ra r la co n se rva ci n d e lo s e sp a ci o s n a tu ra le s y m i n i m i za r e l i m p a cto d e ci e rta s a cti vi d a d e s e xp lo ta ci o n e s fo re sta le s, a g ra ri a s, m i n e ra s o ci n e g ti ca s) . E n e r g a : la s ca m p a a s q u e d e sa - rro lla n se ce n tra n e n la o p o si ci n a la s ce n tra le s n u cle a re s, e l p ro - b le m a d e l ca m b i o cli m ti co y la se n si b i li za ci n d e la o p i n i n p b li - ca a n te e l d e rro ch e e n e rg ti co , si n o lvi d a r e l fo m e n to d e la s e n e rg a s re n o va b le s. R e s i d u o s : co n la fi n a li d a d d e p o - te n ci a r la re d u cci n e n ca n ti d a d y to xi cid a d e n la g e n e ra ci n d e re si - d u o s, d i vu lg a n a fa vo r d e la re co - g i d a se le cti va , la d e sa p a ri ci n d e re si d u o s t xi co s y co n tra la co n ta - m i n a ci n a tm o sf ri ca . Transporte y urbanismo: c a m p a a s d e o p o si ci n a la s g ra n d e s i n - M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 6 4 fra e stru ctu ra s d e tra n sp o rte y a l d e sa rro llo u rb a n sti co d e sa fo ra d o . Educacin ambiental y consumo: d e sa rro lla n i n i ci a ti va s d e d ifu si n d e n tro y fu e ra d e la e d u ca ci n fo r- m a l, d e lo s p ri n ci p a le s p ro b le m a s a m b i e n ta le s y su s ca u sa s, a s co m o la s p o si b le s so lu ci o n e s. Ta m b i n se re a li za n ca m p a a s p a ra co n ci e n ci a r a la p o b la ci n so b re la re - la ci n e n tre la s p a u ta s d e co n su m o y lo s i m p a cto s a m b i e n ta le s, a s co m o in i - ci a ti va s d e i n fo rm a ci n a l ci u d a d a n o so b re lo s d i ve rso s p ro g ra m a s q u e lle - va n a ca b o . FAPAS (FONDO PARA LA PROTECCIN DE LOS ANIMALES SALVAJES) S u s o b je ti vo s se ce n tra n p ri n ci p a l- m e n te e n la co n se rva ci n d e a q u e lla s e sp e ci e s d e la fa u n a i b ri ca q u e se e n - cu e n tra n e n p e li g ro d e e xti n ci n , h a - ci e n d o e xte n si va e sta p ro te cci n a lo s e co si ste m a s n a tu ra le s d o n d e vi ve n . A ctu a lm e n te , e l F A P A S e st fo rm a - d o p o r m s d e 1 8 . 0 0 0 co la b o ra d o - re s re p a rti d o s p o r to d a s la s C o m u n i - d a d e s A u t n o m a s. E sta s p e rso n a s so n e l a p o yo e co n m i co d e u n e q u i p o p ro fe si o n a l, co n tra ta d o p o r e l F A P A S , q u e d e sa rro lla lo s p ro ye cto s d e co n - s e r v a c i n . F i n a lm e n te , ta m b i n e xi ste n O N G lo ca le s co n d i sti n ta s o ri e n ta ci o n e s d i ri- g i d a s to ta l o p a rci a lm e n te a la p ro te c- ci n d e l m e d i o a m b i e n te . PROGRAMAS DE VOLUNTARIADO AMBIENTAL P a ra a lca n za r la co n se rva ci n d e lo s re cu rso s n a tu ra le s y la m e jo ra d e l m e d io a m b ie n te es n e ce sa ria la in te rve n ci n d e la s in stitu cio n e s, a yu d a s d e tip o te cn o l - g ico y e co n m ico , a d e m s d e la im p re s- cin d ib le p a rticip a ci n d e lo s ci u d a d a n o s. U n a ve z q u e la p o b la ci n e s co n s- ci e n te d e lo s a ctu a le s p ro b le m a s a m - b i e n ta le s, o fre ce su s ca p a ci d a d e s p a ra d e sa rro lla r a cci o n e s q u e , d e sd e su m - b i to , b e n e fi ci e n a l e n to rn o . E l vo lu n ta - ri a d o e s la fo rm a d e p a rti ci p a ci n m s co m p le ta p a ra co la b o ra r e n la d e fe n sa d e l m e d i o a m b i e n te . E l vo lu n ta ri a d o a m b i e n ta l e s e l co n - ju n to d e a cti vi d a d e s d e sa rro lla d a s p o r p e rso n a s q u e , d e fo rm a li b re y si n n i- m o d e lu cro , d e d i ca n p a rte d e su ti e m - p o a re a li za r a cti vi d a d e s p a ra m e jo ra r e l m e d i o a m b i e n te y co n se rva r lo s re - cu rso s n a tu ra le s d e l p la n e ta . VOLUNTARIOS PLANTANDO RBOLES. La s a cti vi d a d e s p ro p i a s d e l vo lu n ta - ri a d o a m b i e n ta l so n : se n si b ili za ci n e 6 5 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L i n fo rm a ci n so ci a l; m a n te n i m i e n to , a d e cu a ci n y li m p i e za d e e n cla ve s d e - te rm i n a d o s q u e p re se n ta n d e fi ci e n ci a s a m b i e n ta le s; vi g i la n ci a y co n tro l d e u so s e i m p a cto s, e tc. La re sp o n sa b i li d a d d e lo s vo lu n ta ri o s co n e l m e d i o y la so ci e d a d cu m p le u n a d o b le fu n ci n , p o si b i li ta e l ca m b i o d e a ctitu d e s y co m p o rta m i e n to s d e lo s p ro - p i o s vo lu n ta ri o s y su a ctitu d i n flu ye so - b re e l re sto d e la so cie d a d . Lo s vo lu n ta ri o s o fre ce n su ti e m p o y su s ca p a ci d a d e s a la co m u n i d a d , p o r lo q u e re ci b e n e l re co n o ci m i e n to d e la m i sm a y d e la s i n sti tu ci o n e s, a d e m s d e p o d e r re a li za r n u e va s a cti vi d a d e s q u e a m p l e n su fo rm a ci n so b re a s- p e cto s a m b i e n ta le s y q u e p o d r n tra s- m i ti r a to d a la so ci e d a d . E s e n lo s p a se s d e sa rro lla d o s e n lo s q u e se lle va n a ca b o la s p ri m e ra s i n i- ci a ti va s d e vo lu n ta ri a d o a m b i e n ta l. Lo s p ri m e ro s p ro g ra m a s se d e sa rro lla ro n e n lo s p a se s a n g lo sa jo n e s, h a ce va ri a s d ca d a s. E n lo s lti m o s a o s h a n co - m e n za d o a a d h e ri rse lo s p a se s su d - a m e ri ca n o s, e n lo s q u e co m i e n za n a d e sa rro lla rse p ro g ra m a s d e co n se rva - ci n so b re P a rq u e s N a ci o n a le s a tra v s d e la s a cti vi d a d e s d e vo lu n ta ri a d o . PGINAS WEB DE INTERS A D E N A : F o n d o M u n d i a l P a ra la N a tu - ra le za http:/ / www.wwfenespanol.com A E D E N A T : A so ci a ci n E co lo g i sta d e D e fe n sa d e la N a tu ra le za http:/ / nodo50.ix.apc.org/ aedenat/ home.html B i b li o te ca C i u d a d e s p a ra u n F u tu ro m s S o ste n i b le http:/ / habitat.aq.upm.es/ E co a g e n d a http://www.fdg.es/ecoag/ E co we b http:/ / www.mmlab.unav.es/ ~tecinfo/ 95-96/ practicas/ proyectos/ ecoweb/ bienve.html F u n d a ci n E co lo g a y D e sa rro llo http:/ / www.lander.es/ ~ecodes n d i ce d e E co lo g a u rb a n a : G u a d e e co lo g a d o m sti ca http:/ / amarillas.com/ verdes/ barba/ index.htm G re e n p e a ce http:/ / www.greenpeace.es WWF /A D E N A http:/ / www.wwf.es F A P A S http:/ / www.fapas.netcom.es E co lo g i sta s e n A cci n http:/ / www.eapv.org S E O http:/ / www.seo.org ACTIVIDADES E l o b je ti vo d e la s si g u i e n te s a cti vi d a - d e s e s co n se g u i r q u e e l a lu m n a d o se i n fo rm e so b re la s a cci o n e s q u e d e s- a rro lla n la s d i sti n ta s o rg a n i za cio n e s lo - ca le s p a ra , d e e sta fo rm a , p o d e r co la - M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 6 6 b o ra r e n a q u e llo s te m a s q u e co n si d e - re n d e e sp e ci a l i n te r s. 1 . a C o n se g u i r i n fo rm a ci n a tra v s d e la s p g i n a s w e b p ro p u e sta s. E n e lla s se e n co n tra r m s d o cu m e n - ta ci n so b re lo s p ro ye cto s co n cre - to s q u e se lle va n a ca b o . 2 . a Lo ca li za u n a e m p re sa d e tu e n to r- n o cu yo p ro ce so d e p ro d u cci n su - p o n g a u n ri e sg o a m b i e n ta l y a ve ri - g u a si p o se e u n S i ste m a d e G e sti n A m b i e n ta l p a ra su b sa n a rlo . 3 . a H a z u n li sta d o d e p ro d u cto s q u e p o se a n la e ti q u e ta e co l g i ca . 4 . a B u sca va ri o s p ro g ra m a s p o l ti co s d e d i sti n to s p a rti d o s, p o r e je m p lo , e n la s lti m a s e le cci o n e s lo ca le s, y co m p a ra su s a p a rta d o s so b re m e - d i o a m b i e n te . H a y m u ch a s d i fe - re n ci a s? 5 . a E lig e u n a e sp e ci e a n i m a l p ro te g id a e n tu C o m u n i d a d Au t n o m a y h a z u n a re la ci n d e lo s p ro ye cto s lle va - d o s a ca b o p o r la s d i sti n ta s O N G p a ra su p ro te cci n y re cu p e ra ci n . 6 . a E n ca si to d a s la s C o m u n i d a d e s A u t n o m a s e xi ste n e xp e ri e n ci a s d e vo lu n ta ri a d o m e d i o a m b i e n ta l. S o li ci ta e sta i n fo rm a ci n e n tu A yu n ta m i e n to o C o n se je r a M e - d i o A m b i e n te o A su n to s S o ci a le s) y p re p a ra u n a re la ci n d e lo s p ro - ye cto s e n lo s q u e h a n p a rti ci p a d o v o l u n t a r i o s . 6 7 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L I n tro d u cci n La co n se rva ci n d e l m e d i o a m b i e n te e s ta re a d e to d o s. E s fu n d a m e n ta l q u e ci u d a d a n o s y ci u d a d a n a s co n o zca m o s y a su m a m o s cu le s d e b e n se r n u e stro s co m p o rta - m i e n to s e n lo s d i fe re n te s m o m e n to s d e la vi d a . P a rti e n d o d e e sta n e ce si d a d , e n e sta U n i d a d Te m tica se tra ta r n la s b u e - n a s p r cti ca s q u e d e b e n te n e rse e n cu e n ta e n e l m e d i o n a tu ra l, e n e l m e - d i o u rb a n o , e n e l h o g a r, la e scu e la y e l p u e sto d e tra b a jo . N u e stra re la ci n co n e l m e d i o a m - b i e n te d e b e se r lo m s p o si ti va p o si b le p a ra q u e co n tri b u ya m o s, ca d a cu a l d e n tro d e su s p o si b i li d a d e s, a la co n - se rva ci n d e lo s re cu rso s n a tu ra le s. E n e sta U n id a d Te m ti ca se p ro p o - n e n , a m o d o d e e je m p lo , u n a se ri e d e a cti tu d e s y p a u ta s d e co n su m o so ste n i - b le s q u e a fe cta n a d i fe re n te s m o m e n - to s d e n u e stra vi d a co m o se re s h u m a - n o s. P a ra ca m b i a r h a y q u e sa b e r, y p a ra sa b e r h a y q u e e n te n d e r lo q u e o cu rre a n u e stro a lre d e d o r. O b je ti vo s C o n e sta U n i d a d T e m ti ca se p re - te n d e : Q u e a lu m n o s y a lu m n a s co n o zca n la s p o si b i li d a d e s d e a ctu a ci n i n - d i vi d u a l a fa vo r d e l m e d i o a m - b i e n te e n lo s d i fe re n te s m o m e n to s d e su vi d a co ti d i a n a . Q u e a lu m n o s y a lu m n a s a d o p te n p a u ta s d e co n d u cta so ste n i b le s y re sp e tu o sa s co n e l m e d io a m b ie n te . T ra d i ci o n a lm e n te , la s i n sti tu ci o n e s h a n u ti li za d o la s n o rm a s, la vi g i la n ci a , la s sa n ci o n e s e co n m i ca s y o tro s m - to d o s p a ra p ro m o ve r co m p o rta m i e n to s m s re sp e tu o so s co n e l e n to rn o . E l u so e xclu si vo d e e sto s i n stru m e n - to s n o g a ra n ti za e l d e sa rro llo d e a cti- tu d e s y co m p o rta m i e n to s a fa vo r d e l m e d i o a m b i e n te . A d e m s, p re ci sa n d e u n g ra n co n tro l, so n m u y co sto so s y, re a lm e n te , su s e fe cto s a la rg o p la zo so n p o co i m p o rta n te s. P o r e llo e s n e ce sa ri o d e sa rro lla r i n s- tru m e n to s y m to d o s fo rm a ti vo s b a sa - d o s e n e l a p re n d i za je so ci a l, la re s- p o n sa b i li d a d , la p a rti ci p a ci n y la e xp e ri m e n ta ci n . C o m o ya se h a co m e n ta d o , p a ra ca m b i a r d e a cti tu d h a y q u e co m p re n - d e r q u i n flu e n ci a ti e n e n u e stro co m - p o rta m i e n to co ti d i a n o so b re e l m e d i o a m b i e n te . P a ra e llo , se p ro p o n e n a co n ti n u a - ci n , y a m o d o d e e je m p lo , u n a se ri e d e a cti tu d e s y p a u ta s d e co n su m o so s- te n i b le s e n to d o s lo s m b i to s e n lo s q u e se d e sa rro lla n u e stra vi d a co ti d i a - n a . S e tra ta d e a cci o n e s se n ci lla s d e lle v a r a ca b o ; la m a yo r a , si n co ste e co n m i co a lg u n o e n re a li d a d m u - ch a s d e e lla s su p o n e n u n a h o rro d e d i n e r o . 6 . La a p o rta ci n i n d i vi d u a l M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 6 8 E l h o g a r E l h o g a r p u e d e se r u n a b u e n a e s- cu e la d o n d e a p re n d e r a vi vi r e n a rm o - n a co n n u e stro e n to rn o . D e n tro d e n u e stra ca sa e xi ste n m u l- ti tu d d e a cci o n e s e n la s q u e p o d e m o s p o n e r e n p r cti ca a cti tu d e s q u e fa vo - re zca n la co n se rva ci n d e l m e d i o a m - b i e n te . P e ro , a d e m s, m u ch a s d e e sta s a cci o n e s p o si ti va s ti e n e n i m p o rta n te s re p e rcu si o n e s e n n u e stra sa lu d y la d e n u e stro s se m e ja n te s. ES NUESTRA LABOR CLASIFICAR Y DEPOSITAR LOS RESIDUOS URBANOS ADECUADAMENTE. B si ca m e n te , e sta s a cti vi d a d e s d e b e - r n i r d i ri g i d a s a co n su m i r d e m a n e ra re sp o n sa b le , e sco g i e n d o p ro d u cto s d e ca li d a d y e vi ta n d o e l a b u so d e b o lsa s, e n vo lto ri o s y o tro s re si d u o s. Ta m b i n e s i m p o rta n te co n tro la r e l co n su m o d e e n e rg a , ya q u e , co m o h e m o s vi sto , e n m u ch o s ca so s p ro ce d e d e fu e n te s n o re n o va b le s y, a d e m s, re p e rcu te e n n u e stra e co n o m a . P o r to d o e llo : E s i m p o rta n te co n su m i r a li m e n to s p ro ce d e n te s d e si ste m a s a g r co la s, g a n a d e ro s y p e sq u e ro s q u e p o - se a n b a jo i m p a cto so b re e l m e d i o a m b i e n te . S e r a e l ca so d e lo s a li - m e n to s co n d e n o m i n a ci o n e s d e o ri g e n , lo s p ro d u cto s e co l g i co s, e tc te ra . A d e m s d e fa vo re ce r la co n se rva ci n d e lo s re cu rso s y lu - ch a r co n tra la p o b re za , e sta re m o s a ctu a n d o a fa vo r d e n u e stra sa lu d . La s re d e s d e co m e rci o ju sto p e r- m i te n q u e lo s p ro d u cto re s d e p a - se s su b d e sa rro lla d o s p u e d a n o b te - n e r u n a re n ta d i g n a q u e le s a yu d e a sa li r d e su e sta d o a ctu a l. TIENDA Y PRODUCTOS DE COMERCIO J USTO. D e b e m o s e le g i r m a te ri a le s d e e n - va sa d o co rre cto y co n id e n tifi ca ci n cla ra p u n to ve rd e o sm b o lo d e l sis- te m a d e g e sti n ) . As e vita m o s d e s- p ilfa rra r n u e stro s re cu rso s. U ti li za r la e n e rg a m s a d e cu a d a p a ra ca d a u so . S e d e b e r a re stri n - g i r e l e m p le o d e la e le ctri ci d a d a la i lu m i n a ci n y a lo s e le ctro d o - m sti co s. E l g a s e s u n ti p o d e e n e rg a i d e a l p a ra u ti li za r e n la ca le fa cci n , la co ci n a y e l ca le n ta - 6 9 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L d o r d e a g u a : co n ta m i n a m e n o s y, a d e m s, e s m u ch o m s b a ra ta . La u ti li za ci n d e b o m b i lla s d e b a jo co n su m o su p o n e u n i m p o rta n te a h o rro d e e n e rg a , a ve ce s d e h a sta e l 7 0 % . PUNTO LIMPIO. I n co rp o ra r si ste m a s d e a i sla m i e n - to s e n p u e rta s, ve n ta n a s y fa ch a - d a s p u e d e su p o n e r u n a h o rro d e l 3 5 % e n e l g a sto d e e n e rg a co n - su m i d a e n ca le n ta r o re fri g e ra r n u e stro h o g a r. E l co n su m o d e a g u a e n la s ciu d a d es e st a u m e n ta n d o d a a d a . Ah o rra r a g u a e s fu n d a m e n ta l p a ra e vi ta r restriccio n e s y co rtes e n e l su m in istro d u r a n te la s p o ca s d e se q u a . C o n su m i r a g u a d e m a n e ra ra ci o - n a l im p lica a b rir y ce rra r e l g rifo se - g n la n e ce si d a d d e ca d a co n su m i- d o r; o p ta r p o r la d u ch a e n ve z d e l b a o ; a ju sta r la te m p e ra tu ra d e l ca le n ta d o r e i n co rp o ra r a lg u n o s si ste m a s p a ra re d u cir e l ca u d a l. E n la co ci n a , lle n a r la la va d o ra y e l la va va ji lla s co m p le ta m e n te a n - te s d e p o n e rla s e n fu n ci o n a m i e n - to sig n i fi ca a h o rra r m u ch o s li tro s d e a g u a . E l a g u a u ti li za d a e n lo s sa n ita rio s su - p o n e e l 3 0 % d e l co n su m o to ta l d e u n a ca sa . S u p o n g a m o s q u e ca d a p e rso n a q u e vi ve e n E sp a a d e rro ch a ra 1 li tro d e a g u a . S i e se a g u a se vi e rte so b re u n ca m p o d e f tb o l, a lca n za r a u n a a ltu ra d e 4 m e tro s. O tro a sp e cto e n e l q u e e l p a p e l d e l ci u d a d a n o e s d e g ra n i m p o rta n cia e s e l co n tro l d e lo s re si d u o s: S e p a ra r lo s re si d u o s o rg n i co s y d e p o si ta rlo s e n co n te n e d o re s e s- p e c fi co s. D e se ch a r la s p i la s u sa d a s, lo s e n - va se s d e vid ri o , e l p a p e l y lo s p l s- ti co s e n su s co rre sp o n d ie n te s co n - te n e d o re s a yu d a a co n tro la r b u e n a p a rte d e la co n ta m in a ci n y a re ci - cla r a lg u n o s d e e sto s m a te ria le s. E l d e sti n o d e lo s a ce i te s, p ri n ci p a l- m e n te u ti li za d o s e n la co ci n a , a s co m o e l d e lo s e sco m b ro s, d e b e r se r e l P u n - to Li m p i o . Ta m b i n d e b e e vi ta rse ti ra r p o r e l su m i d e ro re si d u o s s li d o s, t xi- co s y p e li g ro so s. E l lu g a r d o n d e vi vi m o s G ra n p a rte d e n u e stra vi d a se d e sa - rro lla e n e l m e d i o u rb a n o . P o r ta n to , ste e s ta m b i n u n e sp a ci o i d e a l e n e l q u e p o n e r a p ru e b a n u e stro s h b i to s. A d e m s, e so s m i sm o s cri te ri o s d e b e - m o s h a ce rlo s e xte n si b le s a lo s si ti o s q u e vi si ta m o s d u ra n te n u e stro s m o - m e n to s d e o ci o . D e b e m o s re sp e ta r e l e n to rn o n a - tu ra l: p re ve n i r i n ce n d i o s, n o a rro - ja r b a su ra s, e vi ta r m o le sta r a lo s a n i m a le s, n o re co le cta r p la n ta s o ro ca s, e tc. N o p a re ce d e m a si a d o M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 7 0 ju sto d e stru i r lo q u e n o e s d e l to d o n u e stro : e n g ra n m e d i d a , p e rte n e - ce a lo s q u e a n n o h a n n a ci d o . U ti li za r a lo ja m ie n to s d e tip o tra d i- ci o n a l, ya q u e h a b itu a lm e n te cu m - p le n u n a fu n ci n d e a p o yo a la e co n o m a ru ra l. ALOJ AMIENTO TRADICIONAL DE UN ENTORNO RURAL. P a ra d i sfru ta r d e n u e stra ciu d a d y m e jo ra rla , e s n e ce sa ri o co la b o ra r e n e l cu i d a d o d e la s zo n a s ve rd e s, e l m o b i li a ri o u rb a n o , lo s m o n u - m e n to s y, e n g e n e ra l to d o a q u e llo q u e co n tri b u ya a h a ce r e l p a i sa je u rb a n o m s a g ra d a b le . La s ci u d a d e s so n lu g a re s vi vo s. Po r e llo s d e b e m o s i n fo rm a rn o s so - b re la s i n i ci a ti va s d e m e jo ra a m - b i e n ta l q u e se e st n lle va n d o a ca b o e n n u e stro s b a rri o s y n u e stra ci u d a d , p a ra , d e e sta fo rm a , p o d e r co la b o ra r a cti va m e n te e n e lla s. E l co ch e n o si e m p re e s n e ce sa ri o E l tr fi co ro d a d o e n la s ci u d a d e s e s u n a d e la s p ri n ci p a le s fu e n te s d e co n - ta m i n a ci n , n o s lo d e l m e d i o u rb a n o , si n o q u e , a d e m s, ti e n e g ra ve s re p e r- cu si o n e s so b re e l d e te ri o ro d e la a t- m sfe ra y la ca li d a d d e l a i re . I r ca m i n a n d o o e n b i ci cle ta a lo s si ti o s, si e m p re q u e se a p o si b le , a h o rra e n e rg a y h a ce tra b a ja r a l co ra z n . E l tra n sp o rte p b li co , e n tra ye cto s co rto s y e n d e sp la za m i e n to s u rb a - n o s, n o s p u e d e h a ce r g a n a r m u - ch o ti e m p o p a ra co sa s i m p o rta n - te s co m o la le ctu ra . C o m p a rti r e l ve h cu lo p ri va d o : e sto i n flu ye d i re cta m e n te e n e l co n su m o d e e n e rg a y e n la d i sm i- n u ci n d e co n ta m i n a ci n . A d e - m s, n o d e b e o lvi d a rse q u e n u e s- tro s ve ci n o s ta m b i n so n p a rte d e n u e stro m e d i o a m b i e n te . La m e - d i a d e o cu p a ci n a ctu a lm e n te e s d e 1 , 3 p e rso n a s p o r co ch e ve r fi - g u ra 1 5 a l fi n a l d e la U n i d a d ) . U n a co n d u cci n m s ra ci o n a l a yu - d a a a h o rra r co m b u stib le . Ta m b i n e s i m p o rta n te e vi ta r lo s fre n a zo s y a ce le ro n e s b ru sco s e i n e ce sa ri o s e n si tu a ci o n e s n o rm a le s. E l co n su m o e s m n i m o a ve lo ci d a d e s e n tre 6 0 y 8 0 km /h y a u m e n ta m u y r - p id o si su p e ra m o s lo s 1 2 0 k m /h . E l u so d e b a ca s p a ra e l tra n sp o rte d e e n se re s p u e d e h a ce r co n su m i r a l m o to r u n 3 5 % m s d e e n e rg a . Lle va r e l co ch e a l ta lle r co n re g u la - rid a d p u ed e sa lir b a ra to . U n a b u en a p u e sta a p u n to d e l m o to r a u m e n ta su re n d im ien to d e m a n era sig n ifica - tiva ; a d e m s, la fa lta d e p re si n e n la s ru e d a s ta m b i n su p o n e u n co n - su m o extra d e co m b u stib le . A d q u i ri r e l m e jo r ve h cu lo p o si b le d e sd e e l p u n to d e vi sta a m b i e n ta l, 7 1 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L co n si d e ra n d o e l co n su m o d e co m - b u sti b le co m o u n o d e lo s cri te ri o s p ri n ci p a le s p a ra la e le cci n d e u n co ch e n u e vo . Lo s a ce i te s u sa d o s d e b e n ca m - b i a rse si e m p re e n e l ta lle r. La s b a - te r a s u sa d a s d e b e n d e p o si ta rse e n lo s P u n to s Li m p i o s, e tc. LAS REVISIONES PERIDICAS DEL VEHCULO AHORRAN ENERGA Y DINERO. C e n tro s e d u ca ti vo s y d e tra b a jo E l si ti o d o n d e e stu d i a m o s o tra b a ja - m o s e s, e n d e fin itiva , u n a e xte n si n d e n u e stro h o g a r. Po r e so , lo s m ism o s h - b i to s q u e d e sa rro lle m o s a ll d e b e ra n re - p e tirse e n e ste e sp a cio . Pe ro , a d e m s: S e r a re co m e n d a b le la i m p la n ta - ci n d e si ste m a s d e g e sti n a m - b i e n ta l i n te rn o s, q u e i n fo rm a ra n so b re q u p o d e m o s h a ce r p a ra co la b o ra r co n n u e stro m e d i o a m - b i e n te d e sd e ca d a ce n tro e d u ca ti - vo y d e tra b a jo . LOS RESIDUOS DE OFICINA TAMBIN TIENEN DEPSITOS ADECUADOS. S i e m p re q u e se p u e d a , se d e b e r a u ti li za r p a p e l re ci cla d o , a se r p o si - b le a l 1 0 0 % . E s f ci l d e e n co n tra r e n la s p a p e le r a s y su u so n o e s i n co m p a ti b le co n fo to co p i a d o ra s n i im p re so ra s. A d e m s, si e m p re se d e b e r a u sa r e l p a p e l p o r la s d o s ca ra s. A p ro ve ch a r m e jo r la s o p o rtu n i d a - d e s q u e o fre ce n la s n u e va s te cn o - lo g a s i n fo rm ti ca s co m o e l co - rre o e le ctr n i co ) , ta m b i n a yu d a a a h o rra r p a p e l. A fa lta d e u n si ste m a d e g e sti n a m b i e n ta l e n tu tra b a jo o ce n tro , se r a re co m e n d a b le la e la b o ra ci n d e g u a s d e b u e n a s p r cti ca s m e - d i o a m b i e n ta le s re d a cta d a s co n u n le n g u a je se n ci llo y a se q u i b le p a ra to d o s. P o r lti m o , h a b r a q u e fo m e n ta r la co la b o ra ci n co n lo s o rg a n i sm o s re sp o n sa b le s a d m i n i stra ci n sa n i - ta ri a , se rvi ci o s co n tra i n ce n d i o s, p ro te cci n ci vi l) y la s a so ci a ci o n e s lo ca le s, e n la p re ve n ci n d e ri e s- g o s a m b i e n ta le s y a m e n a za s p a ra la sa lu d , p re ve n ci n d e i n ce n d i o s, re co g i d a se le cti va d e b a su ra s, e tc. M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 7 2 LECTURA RECOMENDADA A R R I Z A B A LA G A , A . , Y WA G M A N , D . Vivir mejor con menos. Ed . A g u i la r, M a d ri d , 1 9 9 7 . VA R I O S AU TO R E S . Qu se puede hacer con tu bolsa de basuras? M a n co m u n i d a d d e la C o m a rca d e P a m p lo n a , D e p a rta m e n to d e R e la cio - n e s I n stitu ci o n a le s, Pa m p lo n a , 1 9 9 0 . A D E N A /WWF . Cmo proteger la naturaleza desde nuestra casa. M a d ri d , 1 9 8 9 . PGINAS WEB DE INTERS A d e n a h t t p : / / w w w . w w f . e s / c o n s e r v a / d o c u . h t m I n te rn a tu ra http://www2.uji.es/cyes/ internatura/estudios/reciclar/ r_vidrio.html S i ste m a s d e I n fo rm a ci n y C o m u n i ca - ci n http://www.innova.es/lifeverd/ E co to n e r C e rd a n yo la S . L. L. http://www.galeon.com/ecotoner/ tarifa.htm S e le cci o n e s M e tro p o li ta n a s http://www.bcn.es/Selectives/ webcast.html ACTIVIDADES C o n e sta s a ctivid a d es se p rete n d e q u e el a lu m n a d o co m ie n ce a p re sta r a ten ci n a ce rca d e c m o su s p r ctica s co tid ia n a s y a cti tu d e s i n d i vi d u a le s ti e n e n u n a g ra n im p o rta n ci a y re p e rcu si n re sp e cto a la co n serva ci n d el m ed io a m b ien te. C o n e sto s eje rcicio s lo s a lu m n o s d eb e n co m p re n d e r q u e p e q u e o s ca m b io s e n su s a ctitu d e s p u e d e n se r e n o rm e m e n te b e n e ficio so s p a ra el m ed io a m b ien te. 1 . a A ce rca n d o u n a ve la e n ce n d i d a a u n a p u e rta o ve n ta n a p o d re m o s co m p ro b a r si se d a n co rri e n te s d e a i re . S i e sto o cu rre , m s va le q u e co lo q u e m o s u n a ci n ta a i sla n te e n lo s h u e co s o r a n u r a s e xi ste n te s p o r- q u e si n o , a la la rg a , e sta re m o s ti - ra n d o n u e stro d in e ro e n ca le fa cci n . 2 . a H u m e d e ce r u n p a u e lo d e te la p a ra e vi ta r q u e se q u e m e ) y a ta rlo a l tu b o d e e sca p e q u e e st fr o , p a ra n o q u e m a rse ) . A rra n ca r e l co - ch e y m a n te n e rlo u n p a r d e m in u to s a l ra le n t. R e tira r d e sp u s e l p a u e - lo . U n sim p le vista zo n o s p u e d e d a r u n a i d e a d e q u e s lo q u e e sta m o s a rro ja n d o a n u e stra a tm sfe ra y, lo q u e e s p e o r, cu l e s la ca lid a d d e l a i re q u e te n e m o s q u e re sp ira r. 3 . a Tra s la co m p ra , co m p a ra r e l p e so y e l vo lu m e n d e lo s p ro d u cto s ti le s y d e lo s e n va se s q u e lo co n ti e n e n . 4 . a C o m p ru e b a cu l e s la ca n ti d a d d e a g u a q u e u ti li za s p o r la s m a a n a s e n la s la b o re s d e a se o . Q u m e d i - d a s p o d r a s a d o p ta r p a ra re d u ci r e ste co n su m o ? Tra s e la b o ra r u n li s- ta d o co n la s m e d id a s q u e se te o cu - 7 3 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L rra n , re a li za n u e va m e n te la e xp e - ri e n ci a y co m p ru e b a q u e vo lu m e n d e a g u a h a s co n se g u i d o a h o rra r. 5 . a F ja te e n la b o lsa d e b a su ra d e tu ca sa y h a z u n a li sta co n to d o s lo s re si d u o s d e d i sti n ta n a tu ra le za . C u le s p o d r a n se r re ci cla b le s? , y re u ti li za b le s? , q u p ro p o rci n se r a i rre cu p e ra b le ? 6 . a R e a li za u n li sta d o co n lo s e le m e n - to s re u ti li za b le s q u e e n cu e n tre s e n tu b o lsa d e b a su ra . Q u u ti li d a d se te o cu rre q u e p o d ra s d a rle d e n - tro d e tu h o g a r? 7 . a I n tro d u ce u n a b o te lla d e a g u a d e 1 , 5 li tro s e n e l i n te ri o r d e la ci ste r- n a y co m p ru e b a c m o se re d u ce e l co n su m o d e a g u a m a n te n i e n d o la e fi ci e n ci a . BIBLIOGRAFA A D E N A /WWF . Cmo proteger la naturaleza desde nuestra casa. M a d ri d , 1 9 8 9 . A R R I Z A B A LA G A , A . , Y WA G M A N , D . Vivir mejor con menos. E d . A g u ila r, M a d ri d , 1 9 9 7 . C O M I S I N M U N D I A L D E L M E D I O A M B I E N TE . Nuestro futuro comn. A li a n za E d i to ri a l, M a d ri d , 1 9 8 7 . M I M A M . Educacin Ambiental para el desarroll o sostenible. 7 vo ls. C e n tro d e P u b li ca ci o n e s d e l M i n i ste ri o d e M e d i o A m b i e n te , M a - d ri d , 1 9 9 7 . N A T E R A M A R N , M . a L U I S A . L i b r o del Reciclaje. A g e n ci a d e M e d i o A m b i e n te , S e vi lla , 1 9 9 1 . VA R I O S A U TO R E S . Sugerencias di - dcticas para explorar el mundo de los residuos. M a n co m u n i d a d d e la C o m a rca d e P a m p lo n a , D e p a rta - m e n to d e R e la ci o n e s I n sti tu ci o n a le s, P a m p lo n a , 1 9 9 0 . VA R I O S A U TO R E S . Qu se puede hacer con tu bolsa de basura? M a n co m u n i d a d d e la C o m a rca d e P a m p lo n a , D e p a rta m e n to d e R e la - ci o n e s I n sti tu ci o n a le s, P a m p lo n a , 1 9 9 0 . M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 7 4 F i g u ra 1 5 . E n e rg a co n su m i d a p o r p e rso n a se g n m e d i o d e tra n sp o rte 7 5 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L I n tro d u cci n A e sta s a ltu ra s d e l M a n u a l, e l a lu m - n a d o d e b e h a b e r re fle xi o n a d o so b re la n e ce si d a d d e u n ca m b i o d e a cti tu d e s, q u e n o s a ce rq u e h a cia u n m e d io m e n o s co n ta m in a d o y e n e l q u e la s g e n e ra ci o - n e s fu tu ra s p u e d a n vivi r e n a rm o n a . Es a p a rti r d e e ste p u n to , e n e l q u e ca d a i n d i vi d u o d e b e co m e n za r a a p li ca r su s co n o ci m ie n to s e n su p ro p ia a cti vid a d la - b o ra l, sirvi e n d o d e e je m p lo a su s co m - p a e ro s y a l re sto d e lo s ciu d a d a n o s. O b je ti vo s E l o b je ti vo d e e sta u n i d a d d i d cti ca e s q u e lo s a lu m n o s y a lu m n a s, co n e l a p o yo d e l p ro fe so r, re a li ce n la b a se d e l C d i g o d e B u e n a s P r cti ca s P ro fe - si o n a le s e n su o cu p a ci n . E l C d i g o d e B u e n a s P r ctica s p r e - te n d e se r u n a h e rra m i e n ta co n se n su a - d a e n tre a lu m n o s y d o ce n te , q u e m a r- q u e la s d i re ctri ce s d e co m p o rta m i e n to d u ra n te e l p ro ce so fo rm a ti vo . D e b e i n - ci d i r so b re la a cti tu d y e l co m p o rta - m i e n to d e l a lu m n a d o e n e l a u la y e n la s a cti vi d a d e s re la ci o n a d a s co n e l p ro p i o cu rso , d e m a n e ra q u e se co n si - g a n a cti tu d e s re sp e tu o sa s, a co rd e s co n la co n se rva ci n d e l m e d i o a m b i e n te , co n e l e q u i p a m i e n to , lo s m a te ri a le s y e l re sto d e l a lu m n a d o . P o r ta n to , e l o b je ti vo q u e se d e sa - rro lla r d u ra n te lo s p ri m e ro s d a s d e l cu rso , e s co n se g u i r u n a se ri e d e p ro - p u e sta s e d u ca tiva s y co m p ro m i so s d e co m p o rta m ie n to q u e p u e d a n re su m irse e n u n C d i g o d e Va lo re s p a ra e l C u r- so , q u e to d o s, fo rm a d o re s y p a rti ci p a n - te s, h a n d e a su m i r y re sp e ta r d u ra n te e l d e sa rro llo d e l m i sm o y e n la p o ste - ri o r a cti vi d a d la b o ra l. P a ra d e sa rro lla r e l C d i g o d e B u e - n a s P r cti ca s P ro fe si o n a le s se su g i e re n la s si g u i e n te s a cti vi d a d e s: R e lle n a r la fi ch a d e i n ci d e n ci a a m - b i e n ta l d e la a cti vi d a d p ro fe si o n a l q u e se a d ju n ta . E stu d i a r e n cla se a lg u n o s e je m - p lo s re a le s d e l i m p a cto a m b i e n ta l q u e p ro vo ca la a cti vi d a d p ro fe si o - n a l so b re la q u e ve rsa e l cu rso . R e a li za r u n a n li si s d e co ste s e co - n m i co s d e la m i sm a a cti vid a d lle - va d a a ca b o co n y si n cri te rio s a m - b i e n ta le s. La re a li d a d a m b i e n ta l d e ca d a fa m i - li a p ro fe si o n a l e s d i fe re n te . D e b e m o s p re g u n ta rn o s q u re fle xi o n e s n o s a yu - d a r n a co n o ce r lo s p ri n ci p a le s p ro b le - m a s d e n u e stra o cu p a ci n y cu a le s so n la s m e d i d a s q u e se d e b e n lle va r a ca b o p a ra e vi ta rlo s. A co n ti n u a ci n se p ro p o n e n u n a s e - ri e d e p re g u n ta s cu ya re sp u e sta a yu d a - r a a lca n za r lo s o b je ti vo s a n te ri o r- m e n te e xp u e sto s. 7 . A d a p ta ci n d e l M d u lo a la s d i fe re n te s fa m i li a s p ro fe si o n a le s y su s o cu p a ci o n e s M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 7 6 Exi ste n n o rm a ti va s e sp e c fi ca s so - b re m e d i o a m b i e n te e n n u e stra a cti vi d a d la b o ra l? C u le s so n ? Q u p ro b le m a s m e d i o a m b i e n ta - le s tra ta n d e e vi ta r? C u le s so n la s co n se cu e n ci a s q u e se d e riva n d e su i n cu m p li m i e n to ? I n ve rti r e n m e d i o a m b i e n te e n tu p ro fe si n e s u n a i n ve rsi n d e fu - tu ro ? La a d o p ci n d e m e d i d a s a m b i e n - ta le s C d i g o d e B u e n a s P r cti ca s) m e jo ra r tu cu a li fi ca ci n p ro fe si o - n a l? C m o m o d i fi ca r a tu s h b i to s d e co n su m o ? C re e s q u e e l m e d i o a m b i e n te va a i n flu i r a lo la rg o d e l ti e m p o e n la s a cti vi d a d e s d e tu p ro fe si n ? Pi e n sa e n e l m e d i o a m b i e n te co m o va ri a b le d e ca li d a d e n e l tra b a jo . La si g u i e n te fi ch a d e i n ci d e n ci a a m - b i e n ta l a yu d a r a re a li za r n u e stro p ro - p i o C d i g o d e B u e n a s P r cti ca s e n u n a a cti vi d a d p ro fe si o n a l o e n u n a o cu p a - ci n co n cre ta . 7 7 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 7 8 P a ra co n clu i r, y a l o b je to d e q u e si r- va co m o p u n to d e p a rti d a p a ra la re - f l e x i n e n e l C d i g o d e B u e n a s P r c- ti ca s a m b i e n ta le s, se i n clu ye n u n o s e je m p lo s, e n tre s a cti vi d a d e s p ro fe si o - n a le s d i sti n ta s. D e n i n g u n a m a n e ra d e b e n to m a rse e sto s e je m p lo s co m o m o d e lo s d e fi n i ti - vo s. E n to d o ca so , d e b e r a n d e sa rro - lla rse m u ch o m s, te n i e n d o e n cu e n ta la e xp e ri e n ci a y se n si b i li d a d d e lo s d o - ce n te s y a lu m n o s d e l cu rso . 7 9 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L A lg u n a s i d e a s a lte rn a ti va s so n : su sti - tu i r lo s li m p i a h o rn o s q u m i co s p o r a g u a y b i ca rb o n a to ; lo s d e si n fe cta n te s q u m i co s, p o r m e d i a ta za d e b ra x d i- su e lta e n 4 , 5 li tro s d e a g u a ; lo s d e s- a ta sca d o re s, p o r u n a m e zcla d e 5 0 m l d e vi n a g re , u n a ta za d e b i ca rb o n a to y a g u a h i rvi e n d o ; lo s a b ri lla n ta d o re s, p o r u n a p a rte d e zu m o d e li m n y d o s p a rte s d e a ce i te d e o li va o ve g e ta l; la s le j a s, e n la co la d a , p o r m e d i a ta za d e vi n a g re b la n co o m e d i a ta za d e b i ca r- b o n a to . E n lu g a r d e a m b i e n ta d o re s q u m i co s se p u e d e n u ti li za r a ro m a s n a - tu ra le s co m o la la va n d a , e l to m i llo o la s h o ja s d e m e n ta . M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 8 0 E s co n ve n i e n te la co n fi g u ra ci n d e u n si ste m a d e g e sti n m e d i o a m b ie n ta l e n la e m p re sa , p a ra q u e d e e ste m o d o , e st n p e rfe cta m e n te co n fe cci o n a d a s la s a cci o - n e s q u e d e b a lle va r a ca b o ca d a u n o d e lo s tra b a ja d o re s d e la o fi ci n a . E sta se ri e d e m e d i d a s p o d r n se r m o - d i fi ca d a s y m e jo ra d a s e n e l a u la b a s n - d o se e n la ra m a d e co n stru cci n q u e se e st i m p a rti e n d o e n cla se . E n to d o ca so e stra s m e d i d a s e st n e n fo ca d a s a la a c- ti vi d a d la b o ra l d e lo s a lb a i le s y o fi ci a - le s, n o a la b o re s t cn i ca s su p e ri o re s. La F i ch a d e I n ci d e n ci a A m b i e n ta l e s u n a h e rra m i e n ta d i d cti ca q u e p u e d e fa ci li ta r la e la b o ra ci n d e l C d i g o d e B u e n a s P r cti ca s P ro fe si o n a le s. E l m o - d e lo q u e a co n ti n u a ci n se d e sa rro lla e s s lo u n a p ro p u e sta , p u d i e n d o se r m o d i fi ca d a o co m p le ta d a p o r e l d o - ce n te e n fu n ci n d e su s p ro p i o s o b je - ti vo s. S i n e m b a rg o , se h a co n fi g u ra d o d e fo rm a q u e fa ci li te su re p ro d u cci n p a ra se r re p a rti d a e n tre lo s a lu m n o s co m o m a te ri a l d e tra b a jo . 8 1 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L Auditora ambiental: I n s t r u m e n t o d e g e sti n q u e co m p re n d e u n a e va - lu a ci n si ste m ti ca , d o cu m e n ta d a , p e - ri d i ca y o b je ti va d a d e la e fi ca ci a d e la o rg a n i za ci n , e l si ste m a d e g e sti n y p ro ce d i m i e n to s d e sti n a d o s a la p ro te c- ci n d e l m e d i o a m b i e n te . R e g la m e n to E M A S . ) B i o d i v e r s i d a d : Va ri a b i li d a d d e o r- g a n i sm o s vi vo s d e cu a lq u i e r fu e n te , i n - clu i d o s lo s e co siste m a s te rre stre s y m a - ri n o s y o tro s e co si ste m a s a cu ti co s y lo sco m p le jo s e co l g i co s d e lo s q u e fo r- m a n p a rte ; co m p re n d e la d i ve rsi d a d d e n tro d e ca d a e sp e cie , e n tre la s e s- p e ci e s y d e lo s e co si ste m a s. C o n ve n i o so b re la D i ve rsi d a d B i o l g i ca -N a ci o n e s U n i d a s. ) Combustible fsil: N o m b re co le cti- vo p a ra e l ca rb n , e l g a s n a tu ra l y e l p e tr le o . C o n su co m b u sti n se g e n e - ra n g a se s re sp o n sa b le s d e l e fe cto i n - ve rn a d e ro y d e la llu vi a ci d a . Consumo sostenible: E s a q u e l m o - d e lo d e co n su m o q u e se ri g e p o r lo s cri te ri o s d e l d e sa rro llo so ste n i b le , e s d e ci r, q u e b u sca u ti li za r d e m a n e ra ra - ci o n a l n u e stro s re cu rso s si n co m p ro - m e te r co n su u so e l fu tu ro d e la s g e - n e ra ci o n e s ve n i d e ra s. C o n t a m i n a c i n : I n tro d u cci n d i re c- ta o i n d i re cta m e d i a n te la a cti vi d a d h u m a n a d e su ste n ci a s, vi b ra ci o n e s, ca lo r o ru i d o e n la a tm sfe ra , e l a g u a o e l su e lo , q u e p u e d e n te n e r e fe cto s p e rju d i ci a le s p a ra la sa lu d h u m a n a o la ca li d a d d e l m e d i o a m b i e n te , o q u e p u e d a n ca u sa r d a o s a lo s b i e n - e s m a te ri a le s o d e te ri ra r o p e rju d i ca r e l d i sfru te u o tra s u ti li za ci o n e s le g ti - m a s d e l m e d i o a m b i e n te . D i re cti va 9 6 /6 1 /C E / re la ti va a la p re ve n ci n y co n tro l i n te g ra d o d e la co n ta m i n a ci n I P P C . C o n t a m i n a n t e : S u sta n ci a n o d e se a - d a , q u e e st p re se n te e n cu a lq u i e r m e - d i o , i m p i d i e n d o o p e rtu rb a n d o la vi d a d e lo s se re s vi vo s y p ro d u ci e n d o e fe c- to s n o ci vo s e n lo s m a te ri a le s y a l p ro - p i o a m b i e n te . C o n s t i t u c i n : Le y su p re m a y fu n d a - m e n ta l. La C o n sti tu ci n e sp a o la d e 1 9 7 8 se sit a e n la c sp i d e d e l si ste m a le g a l d e m a n e ra q u e cu a lq u ie r d isp o si- ci n q u e va ya e n co n tra d e sta , ya se a a n te ri o r o p o ste rio r a su p ro m u lg a ci n , d e b e r se r d e cla ra d a i n co n stitu cio n a l y, p o r ta n to , n u la e n su s e fe cto s. Decisin: D i sp o si ci n n o rm a ti va co - m u n i ta ri a . Ti e n e u n a lca n ce p a rti cu la r, o b li g a to ri o y d i re cta m e n te a p li ca b le e n to d o s su s t rm i n o s p a ra su s d e sti n a ta - ri o s p o r e je m p lo , u n E sta d o , u n a i n sti- tu ci n , u n a e m p re sa , e tc. ) . Depuracin: C o n ju n to d e o p e ra ci o - n e s n e ce sa ri a s p a ra e li m i n a r co n ta m i- n a n te s, d i su e lto s o n o , d e la s a g u a s, h a sta u n n i ve l q u e p e rm i ta su ve rti d o . Deforestacin: P rd i d a d e m a sa fo - re sta l d e u n te rri to ri o d e te rm i n a d o , lo q u e i m p li ca la p rd i d a d e te rre n o f rti l. Desarrollo Sostenible: A q u e l d e sa - rro llo q u e sa ti sfa ce la s n e ce si d a d e s d e l p re se n te si n co m p ro m e te r la sa ti sfa c- ci n d e la s n e ce si d a d e s d e g e n e ra ci o - n e s fu tu ra s. I n fo rm e d e la C o m i si n M u n d i a l so b re e l M e d i o A m b i e n te y e l D e sa rro llo -C o m i si n B ru n d tla n d . ) 8 . G lo sa ri o M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L 8 2 D e s e r t i f i c a c i n : D e g ra d a ci n d e ti e rra s d e zo n a s ri d a s, se m i ri d a s y su b h m e d a s se ca s re su lta n te s d e d i - ve rso s fa cto re s ta le s co m o va ri a ci o n e s cli m ti ca s y a cti vi d a d e s h u m a n a s. C o n ve n i o so b re la D i ve rsi d a d B i o l g i- ca -N a ci o n e s U n i d a s. ) D i r e c t i v a : D isp o sici n n o rm a tiva co - m u n ita ria cu yo s d e stin a ta ri o s so n to d o s lo s E sta d o s m ie m b ro s d e la U n i n Eu ro - p e a , o b lig n d o le s e n cu a n to a l re su lta - d o a co n se g u i r, p e ro co n li b e rta d e n cu a n to a la fo rm a y lo s m e d i o s p a ra su tra n sp o si ci n a lo s re sp e ctivo s d e re ch o s i n t e r n o s . E c o s i s t e m a : C o n ju n to d e h b i ta ts, la s e sp e ci e s q u e vi ve n e n e llo s y la s re - la ci o n e s q u e se e sta b le ce n e n tre lo s m i sm o s. C o n ve n i o d e N a ci o n e s U n i - d a s so b re D i ve rsi d a d B i o l g i ca . ) Emisin: E xp u lsi n a la a tm sfe ra a l a g u a o a l su e lo d e su sta n ci a s, vi b ra - ci o n e s, ra d i a ci o n e s, ca lo r o ru i d o p ro - ce d e n te s d e fo rm a d i re cta o i n d i re cta d e fu e n te s p u n tu a le s o d i fu sa s d e u n a a cti vi d a d . F a u n a : C o n ju n to d e e sp e ci e s a n i - m a le s q u e vive n e n u n d e te rm in a d o lu - g a r. F l o r a : C o n ju n to d e e sp e ci e s d e p la n ta s q u e vi ve n e n u n d e te rm i n a d o lu g a r. J erarqua normativa: P r o c e d i - m i e n to le g i sla ti vo se g n e l cu a l, la s n o rm a s d e m b i to s i n fe ri o re s d e b e n se r co h e re n te s y n o co n tra d e ci r n o r- m a s d e m b i to su p e ri o r q u e la s a b a r- q u e n . H b i t a t : T e rri to ri o co n cre to e n e l q u e vi ve n va ri a s e sp e ci e s, ta n to a n i - m a le s co m o ve g e ta le s, q u e m a n ti e n e n ci e rta s re la ci o n e s d e d e p e n d e n ci a e n - tre e lla s y co n e l lu g a r a l q u e se h a n a d a p ta d o . Impacto ambiental: C u a l q u i e r e fe cto ca u sa d o p o r u n a a cti vi d a d p ro - p u e sta so b re e l m e d i o a m b i e n te y, e s- p e ci a lm e n te , so b re la sa lu d y la se g u - ri d a d h u m a n a . La fa u n a , e l su e lo , e l a i re , e l a g u a , e l cli m a , e l p a i sa je , y lo s m o n u m e n to s h i st ri co s u o tra s e stru c- tu ra s f si ca s, o la i n te ra cci n e n tre d i - ch o s fa cto re s; co m p re n d e ta m b i n lo s e fe cto s so b re e l p a tri m o n i o cu ltu ra l o la s co n d i ci o n e s so ci o e co n m i ca s q u e re su lte n d e la s m o d i fi ca cio n e s d e d i - ch o s fa cto re s. C o n ve n i o so b re e va - lu a ci n d e l i m p a cto a m b i e n ta l e n e l m e d i o a m b i e n te e n u n co n te xto tra n s- fro n te ri zo , 1 9 9 1 . ) Ley bsica: A q u e lla cu ya a p li ca ci n d e b e e xte n d e rse a to d o e l E sta d o , e s- ta b le ci e n d o u n co m n d e n o m i n a d o r n o rm a ti vo y cu yo co n te n i d o p u e d e se r d e sa rro lla d o p o r la s C o m u n i d a d e s A u - t n o m a s. Ley ordinaria: C o n sti tu ye n e l ti p o n o rm a l d e la s a p ro b a d a s p o r la s C o r- te s G e n e ra le s y se d i fe re n ci a n d e la s o rg n i ca s p o r la m a te ri a q u e re g u la n y p o r e l p ro ce d i m i e n to d e a p ro b a - c i n . Ley orgnica: Aq u e lla q u e d e sa rro lla lo s d e re ch o s fu n d a m e n ta le s y lib e rta d e s p b lica s, la q u e a p ru e b a lo s Esta tu to s d e Au to n o m a y e l r g im en e le cto ra l g e n e - ra l. Pa ra su a p ro b a ci n se e xig e la m a - yo ra a b so lu ta d el C o n g re so . Medio abitico: E s e l co n ju n to d e e le m e n to s n o vi vo s q u e d e te rm i n a n la s co n d i ci o n e s d e u n e co si ste m a a l q u e lo s o rg a n i sm o s vi vo s d e b e n a d a p ta rse , e s d e ci r, e l cli m a , e l su e lo , e l a i re , la s ro ca s, e tc. 8 3 M D U LO D E S E N S I B I LI Z A C I N A M B I E N TA L Medio ambiente: E s e l co m p e n d i o d e va lo re s n a tu ra le s, so ci a le s y cu ltu ra - le s e xiste n te s e n u n lu g a r y u n m o m e n - to d e te rm i n a d o q u e i n flu ye n e n la vid a m a te ria l y p si co l g i ca d e l h o m b re y e n e l fu tu ro d e g e n e ra cio n e s ve n i d e ra s. Medio bitico: E s e l co n ju n to d e o r- g a n ism o s vi vo s q u e co m p o n e n u n e co - siste m a in te rre la cio n n d o se e n tre e llo s. Ordenacin del territorio: P ro ye c- ci n e sp a ci a l d e la s p o l ti ca s a m b i e n ta - le s, e co n m i ca s y so ci a le s e n u n re a g e o g r fi ca . Punto Limpio: I n sta la ci n e n la q u e lo s ci u d a d a n o s d e p o si ta n to d o ti p o d e re si d u o s e n co n te n e d o re s se le cti vo s. Real Decreto: P u e d e se r d e d o s ti- p o s: 1 . o Le g i sla ti vo : N o rm a s q u e p o r d e le g a ci n d e P a rla m e n to , e m i te e l G o b i e rn o co n ca r cte r d e Le y. 2 . o D e Le y: S o n d i sp o si ci o n e s le g i s- la ti va s p ro vi si o n a le s d i cta d a s p o r e l G o b ie rn o e n ca so d e e xtra o rd i n a ri a y u rg e n te n e ce si d a d . R e c i c l a j e : O p ci n d e va lo ri za ci n co n si ste n te e n re u ti li za r u n re si d u o e n e l p ro ce so d e fa b ri ca ci n d e l m i sm o p ro d u cto o d e u n p ro d u cto co n u n fu n - ci n a n lo g a . Recuperacin: R e cu p e ra ci n d e lo s m a te ri a le s o e n e rg a ) p re se n te s e n lo s re si d u o s o d e se ch o s co n e l fi n d e su s- ti tu i r to ta l o p a rci a lm e n te la s m a te ri a s p ri m a s e m p le a d a s e n lo s p ro ce so s d e p ro d u cci n . R e g l a m e n t o : D isp o sici n d e ca r cte r g e n e ra l d i cta d a p o r la Ad m i n i stra ci n P b li ca y co n va lo r su b o rd i n a d o a la L e y . Reglamento (en cuanto a norma comunitaria): D i sp o si ci n d e ca r cte r g e n e ra l, o b li g a to ri a e n to d o s su s e le - m e n to s y d i re cta m e n te a p li ca b le e n ca d a E sta d o m i e m b ro . R e s i d u o : M a te ri a l q u e se p ro d u ce co m o co n se cu e n ci a n o d e se a d a d e cu a lq u i e r a cti vi d a d h u m a n a y d e l cu a l e l p ro d u cto r o p o se e d o r se h a d e s- p re n d i d o o ti e n e la i n te n ci n o o b li g a - ci n d e h a ce rlo . Ruido: To d o so n i d o q u e m o le sta , a l- te ra o p e rtu rb a cu a lq u i e r a cti vi d a d h u - m a n a . Sistema de control ambiental: S e tra ta d e m e ca n i sm o s d e e va lu a ci n d e la s a ctu a ci o n e s q u e a fe cte n a l m e d i o a m b i e n te e n u n lu g a r d e te rm i n a d o : e s- cu e la , o fi ci n a , a lm a c n , e tc. P e rsi g u e n u n co n tro l d e lo s re si d u o s y d e l co n su - m o d e m a te ri a le s y e n e rg a , d e la ca li - d a d d e l a g u a y d e l a i re , e tc. Sumidero de CO 2 : C u a lq u i e r p ro ce - so , a cti vi d a d o m e ca n i sm o q u e a b so r- ve u n g a s d e e fe cto i n ve rn a d e ro , u n a e ro so l o u n p re cu rso r d e u n g a s d e e fe cto i n ve rn a d e ro d e la a tm sfe ra . Urbanismo: C o n ju n to d e p ro ce so s y t cn i ca s m e d i a n te la s cu a le s se d i se a y e je cu ta e l d e sa rro llo d e lo s a se n ta - m i e n to s u rb a n o s.