Spacerkiem Po Radomiu Pol

INFORMATOR TURYSTYCZNY
SPACERKIEM
PO RADOMIU
zabytki
kultura
historia
www.radom.pl
Wydawca:
Gmina Miasta Radomia
Wydzia Edukacji, Sportu i Turystyki
Autor tekstu:
Ewa Kutya
Zdjcia:
Remigiusz Kutya, Ewa Kutya,
reprodukcje i zdjcia archiwalne ze zbiorw Jerzego Halla
Skad:
OMIKRON sp. z o.o.
Wydanie II, Radom, wrzesie 2010
Rozdziay
Radom redniowieczny >>> 3
Radom XIX-wieczny >>> 23
Radomskie pamitki powstania styczniowego >>> 49
Radom wielokulturowy >>> 63
2 >>>
RADOM REDNIOWIECZNY >>> 3
RADOM
REDNIOWIECZNY
Po raz pierwszy w rdle pisanym nazwa Radom
pojawia si w 1155 r. (w bulli papieskiej).
Ramy czasowe epoki redniowiecza
w Polsce obejmuj generalnie okres
od panowania Mieszka I (przyjcie chrztu
w 966 r.) do XVI wieku. W okresie tym
zaznaczaj si wyranie pocztki Radomia,
jego ksztatowanie i fazy rozwojowe.
Na przeomie VIII i IX wieku, w dolinie
rzeki Mlecznej powstay pierwsze osady
typu wiejskiego. Ich mieszkacy zajmowali
si rolnictwem, hodowl, rybowstwem
oraz gospodark zbieracko-myliwsk.
W kocu X wieku na sztucznie usypanym
wzgrzu po prawej stronie rzeki Mlecznej
wybudowano grd obronny oraz wyodrb-
niono zwizan z nim osad przygrodow.
W XII w. zlokalizowano w grodzie siedzib
kasztelanii radomskiej i wybudowano
koci pw. w. Piotra. Osada przygrodowa
przeksztacia si w osad rzemielniczo
targow. W kolejnych latach zaznaczy
si rozwj Radomia w kierunku wschod-
nim. W XIII w. wzniesiono koci pw. w.
Wacawa. Nastpio rwnie przeksztace-
nie osady w miasto wczesnoredniowiecz-
ne tzw. Stare Miasto, na prawie
redzkim.
W 1350 r. krl Kazimierz Wielki zaoy
Nowy Radom, ktremu w 1364 r. nada
miejskie prawo magdeburskie. Wzniesione
zostay rwnie gwne budynki: fara, za-
mek i ratusz oraz nastpi znaczny wzrost
znaczenia miasta w skali regionu i kraju.
Trasa wycieczki:
Rzeka Mleczna >>> Grodzisko Piotrwka >>> Koci pod wezwaniem w. Wacawa
>>> Rynek Nowego Radomia >>> zamek >>> koci w. pw. Jana >>> koci
ewangelicki >>> koci pw. w. Trjcy >>> koci i klasztor oo. Bernardynw.
4 >>>
Po raz pierwszy w rdle pisanym nazwa
Radom pojawia si w 1155 r. (w bulli pa-
pieskiej). Wwczas to papie Hadrian IV wy-
da przywilej dla biskupstwa we Wrocawiu,
w ktrym wspomniano o wsi Sawno obok
Radomia. Kwestia pochodzenia tej nazwy
nie jest do koca wyjaniona. Wskazywano
na jej zwizek z Radomirem, legendarnym
ksiciem, zaoycielem osady, z nazw rzeki
Radomierza, z radami starszyzny plemiennej,
ktra odbywaa tu wiece, ze sowami Kazi-
mierza Wielkiego rad wam dam, z podaniem
goszcym, i tu by kady rad w domu
gociowi. Najbardziej prawdopodobne jest
jednak, e nazwa ta wywodzi si od imienia
wasnego Radomir (zdrobniale Radom).
Stary Radom >>>
Rzeka Mleczna prawy dopyw Radomki,
d. 30 km. i powierzchni dorzecza ok. 300
km
2
. Wypywa ze rda na wzgrzu w po-
bliu wsi Kowala i wpada do rzeki Radomki
w okolicy wsi Lisw. Na terenie Radomia
w obrbie dzielnicy Borki na rz. Mlecznej
utworzono zalew rekreacyjny o powierzch-
ni okoo 9 hektarw.
Grodzisko Piotrwka
To pozostao niegdy wietnie zorga-
nizowanego grodu obronnego. Zosta on
wzniesiony na stoku prawego brzegu
bagnistej doliny rzeki Mlecznej w jej
najwszym miejscu, na sztucznie usypa-
nym wzgrzu o powierzchni 1,4 hektara
i o wysokoci 6 8 metrw. Otoczony by
potnym waem drewniano-ziemnym.
Byy tu ponadto zabezpieczenia w postaci
dwch fos, z ktrych zewntrzna bya
umocniona drewnianymi konstrukcjami
skrzyniowymi, wypenionymi piaskiem,
glin, ziemi i kamieniami. Druga fosa,
wewntrzna, bya sucha. Na terenie
grodziska znajdowa si zamek-kasztel.
Przypuszczalnie ju od pocz. XI w. by on
siedzib kasztelanw sprawujcych wadz
w imieniu monarchw. Do grodu od strony
pnocnej prowadzia droga moszczona
drewnem.
W grodzie znajdowa si drewniany koci
pw. w. Piotra, najstarsza radomska
witynia, wzniesiona na przeomie
X i XI w., ktra dotrwaa a do pocz. XIX w.
Po kociele pozostaa legenda mwica
o dzwonach, ktrych gos dochodzi z gbin
pobliskiej sadzawki, a mona go usysze
w Wielk Sobot.
>>> Rzeka Mleczna
w okolicy Grodziska Piotrwka
>>> Grodzisko Piotrwka
W 1802 r. koci zosta zamieniony przez
wadze austriackie na magazyn mki,
nastpnie w czasie Ksistwa Warszaw-
skiego mieci si tu magazyn wojskowy,
a w drugiej poowie XIX w. wadze rosyj-
skie zamieniy budynek na wizienie.
W latach 1920-1927 utworzono tu szpital
epidemiczny, a nastpnie (do 1945 r.) przytu-
ek dla psychicznie chorych. Kolejne funkcje
kocioa to: oddzia psychiatryczny Szpitala
Miejskiego1945-1965 oraz Siedziba Ekspe-
dycji Wykopaliskowej PAN (1965-1978).
Koci pw. w. Wacawa
Plac Stare Miasto 13 >>>
Powsta w 1216 r. z fundacji Leszka Bia-
ego, a nastpnie otrzyma uposaenie
z fundacji Bolesawa Wstydliwego.
Pierwotnie by to budynek jednonawowy
(obecne prezbiterium). Z tego okresu
zachowao si pi otworw okiennych
ostroukowych oraz 3 przypory.
W XIV w. nastpio dobudowanie nawy nie-
symetrycznej w stosunku do prezbiterium,
a w XVI w. przebudowano szczyt zachodni.
>>> Koci pw. w. Wacawa
>>> Koci pw. w. Wacawa zamieniony na szpital
>>> Zachodni szczyt kocioa pw. w. Wacawa
6 >>>
>>> Witrae w kociele pw. w. Wacawa
W 1978 r. obiekt przekazano kurii biskupiej
w wieczyst dzieraw i przystpiono
do odbudowy wityni. Prace te zlecono
Politechnice Krakowskiej, nadzr konser-
watorski sprawowa prof. Wiktor Zinn.
Pierwsz msz wit w odrestaurowanym
kociele odprawiono 9 czerwca 1985 r.,
natomiast 11 wrzenia 1992 r. ks. biskup
Edward Materski erygowa paraf przy
kociele w. Wacawa.
Wntrze kocioa
Wntrze zaprojektowa prof. Wiktor Zinn.
Jest ono swoist panoram dziejw Polski.
yrandole oraz kinkiety ozdobione zostay
przez mosine ory: piastowskie,
Kazimierza Wielkiego, Jagielloski
i z okresu II Rzeczpospolitej.
Na szczegln uwag zasuguj witrae,
w ktrych ukazani s kolejno:
Matka Boa AK, osaniajca swoim pasz-
czem onierza, a Dziecitko kadzie laur
na jego gowie.
w. Wacaw w scenie przed bitw odbiera
miecz podarowany mu przez anioa.
Leszek Biay, fundator pierwszego kocioa
w. Kinga ksiniczka wgierska, ona
Bolesawa Wstydliwego, ktra hojnie
obdarowaa koci w. Wacawa i Wanda
Malczewska ur. w 1822 r. w Radomiu,
zajmujca si prac charytatywn wrd
chorych i biednych.
Tadeusz Rejtan upadek Polski. W grnej
czci orze w kajdanach oraz daty trzech
rozbiorw, w dolnej koci w. Wacawa
w czasach, gdy by wizieniem.
Jan Pawe II i Stefan Kardyna Wyszyski.
Orze zrywajcy si do lotu symbol wol-
noci a poniej ks. Ignacy Skorupka boha-
ter obrony Warszawy, scena odprawiania
mszy w. dla oddziau partyzanckiego oraz
sylwetka odbudowanego kocioa.
Krzye: gdaski, poznaski i gaz
w Radomiu.
Obrazy i malowida cienne rwnie nawi-
zuj do historii Polski.
W uku tczowym przedstawione s posta-
cie: w. Maksymiliana M. Kolbe, Romualda
Traugutta, Andrzeja Boboli, Antoniego
Rewery, ks. Jerzego Popieuszki.
Na pnocnej cianie wityni umieszczone
s trzy duych rozmiarw obrazy:
>>> Matka Boa Czstochowska opiekunka narodu polskiego obraz Joanny Stoek
8 >>>
Rok wity 1983-1984
Matka Boa Czstochowska opiekunka
narodu polskiego
Chrzest Polski, Litwy i Rusi (obraz w prez-
biterium)
Na cianie poudniowej znajduj si: obraz
Chrystus przed ukrzyowaniem oraz ma-
latura cienna w pycinie Matka Boska
ukazujca si winiarce (dzieo Jerzego
Witkowskiego, nawizujce do obrazw
Artura Grottgera).
Radom
Kazimierzowski >>>
Mury obronne
W XIV w. miasto otoczone byo kamienno-ce-
glanym murem obronnym, ktrego przebieg
wytyczaj zachowane do dzi fragmenty.
Mury (dugoci okoo 1100 m, wysokoci
5-6 m, a po nadbudowach okoo 9 m, grubo-
ci od 2,20 do 2,70 m) cigny si wzdu
obecnych ulic Waowej i Reja. Dookoa murw
przebiegaa fosa, zasilana wod z poudnio-
wego dopywu rzeki Mlecznej. Mur wzmac-
niao kilkanacie niskich baszt otwartych
od wewntrz i zwieczonych blankowaniem.
Najwikszy fragment murw zachowa si
przy ul. Waowej. Do miasta prowadziy trzy
bramy: Lubelska u wylotu ul. Rwaskiej,
Piotrkowska u wylotu ul. Szpitalnej i Iecka
(Krakowska) u wylotu ul. Krakowskiej.
Dawny ratusz
Rynek 1 >>>
Pierwszy radomski ratusz wzniesiono okoo
poowy XIV w. za czasw krla Kazimierza
Wielkiego i usytuowano w centralnej czci
rynku. W I w. XVI w. miaa miejsce jego prze-
budowa w stylu renesansowym. W latach
1818-1819 decyzj krlewskiego namiestni-
ka gen. Jzefa Zajczka ratusz rozebrano.
Obecny gmach ratuszowy usytuowany
w pn. pierzei rynku wzniesiono w latach
1845-1848 wg projektu Henryka
Marconiego w stylu neorenesansowym.
W 1852 r. na wiey (wys. 22 m) zainstalo-
wano zegar transparentowy, owietlony
kinkietami olejowymi. Pniej na elewacji
zosta umieszczony herb miasta.
>>> Dawny radomski ratusz
>>> Fragment murw obronnych przy ul. Waowej
Po 1919 r. urzdowali tu przedstawiciele
wadz samorzdowych, m.in. Maria
z Nynkowskich Kelles-Krauz przewodni-
czca Rady Miejskiej, Jzef Grzecznarowski
prezydent Radomia, Maciej Glogier wi-
ceprezydent i senator RP. W 1924 r. goci
tu marszaek Jzef Pisudski.
Obecnie dawny ratusz, uwaany za jedn
z najadniejszych budowli tego rodzaju
w Polsce, mieci siedzib Archiwum Pa-
stwowego.
Kamienice Gski i Esterki
Dom Esterki, Rynek 5 wznis, jak
przekazuje tradycja, Kazimierz Wielki dla
ukochanej Esterki, jednak z bada wynika,
e kamienica powstaa w 2 po. XVII w.,
w miejsce zniszczonej przez Szwedw.
W pierwszej poowie XIX w. naleaa
do maestwa Ignacego i Marianny
Gaczkowskich, a od 1919 r. do rodziny
Rozenblatw.
Podczas II wojny wiatowej okupanci cz-
ciowo rozebrali t kamieniczk ocalay
jedynie fragmenty cian przyziemia i mury
piwniczne.
W latach 1956-1960 rozebrano pozosta-
oci domu, wystawiono nowy budynek
wg projektu architektw z radomskiego
SARP-u w stylu pseudobarokowym. W od-
budowanym obiekcie mieci si Muzeum
Sztuki Wspczesnej Oddzia Muzeum
im. J. Malczewskiego.
Dom Gski, Rynek 4 wznis Adam lub
Stanisaw Gska awnik i radca miejski, pie-
karz przybyy z Opoczna, oeniony w 1594
r. z Ew Rzdzianow z Radomia.
W lipcu 1656 r. w domu tym kwaterowa
krl szwedzki Karol Gustaw. W 2 po.
XVIII w. znajdowaa si tu apteka Wocha
Krystiana Valentino. W latach 1818-1819
mieciy si tu biura magistrackie, a na-
stpnie hurtownia piwa. W latach 1953-
1955 wykonano obecny wystrj fasady.
Gmach Dawnego Kolegium Pijarw,
Rynek 11 >>>
Kolegium Pijarw zaoono w 1684 r.
staraniem obywateli Radomia. Pocztkowo
skadao si z trzech otrzymanych i po-
czonych ze sob kamienic i z drewnianego
kocika pw. w. Marcina. W roku 1737
ks. Antoni Konarski, rektor szk radom-
skich wznis murowany zesp budynkw
wg projektu Antoniego Solariego. W latach
1818 20 nastpia dalsza rozbudowa.
Dobudowano fronton kolegium z czterema
flarami oraz nawy kocioa pw. w. Jana
Kantego z wysok sygnaturk. W 1831
roku wadze carskie zamkny kolegium
przeksztacajc je w mskie gimnazjum
rzdowe, ale budynki w dalszym cigu
byy wasnoci pijarw, a do kasaty
zakonu w 1864 r. kiedy gmach przej
>>> Kamienice Gski i Esterki
10 >>>
rzd carski i zorganizowa w nim rosyjsk
szko rzdow. Na pocztku XX w. mie-
cia si tu Dyrekcja Kolei Pastwowych
a w latach kolejnych Gimnazjum im. Tytusa
Chaubiskiego oraz Gimnazjum im. Jana
Kochanowskiego.
Obecnie gmach zajmuje Muzeum im. Jacka
Malczewskiego, ktre w swoich zbiorach
posiada liczne pamitki po swoim patronie:
38 obrazw, 41 rysunkw, jeden szkicow-
nik artysty oraz wielkie archiwum rodzinne
na ktre skadaj si cenne dokumenty,
listy, zdjcia, dyplomy.
Pozostae budowle na rynku
Kamienica narona (Rynek 6),
z XVIII w. z ofcyn od ul. Szpitalnej
z XIX w. W dwch pomieszczeniach parteru
i w sieni sklepienie kolebkowe.
Kamienica (Rynek 7) z przeomu XVIII
i XIX w. Po przebudowie w XIX w. elewacja
otrzymaa wystrj eklektyczny. Bya siedzi-
b Trybunau Departamentu Radomskiego.
Ofcyna z XVIII w.
Dom Hoppena (Rynek 8) z pocz. XIX w.
Pierwotnie budynek 1-pitrowy, w ktrym
mieci si Sd Pokoju i Sd Podsdkow-
ski. Przebudowana w 1896 r. o wystroju
eklektycznym. Kamienica bya wasnoci
rodziny Hoppenw aptekarzy, dziaaczy
spoecznych i kulturalnych. Samuelowi
Hoppenowi (1752 1821) zawdziczamy
jedyny przekaz ikonografczny Rynku
radomskiego ze starym ratuszem.
Kamienice (Rynek 9 i 10) pochodz
z XIX w.
Kamienica (Rynek 12) zbudowana
w latach 1823 24, z sieni przejazdow
sklepion kolebkowo i klasycystyczn
elewacj. Na parterze apteka.
Kamienica (Rynek 13) przebudowana
w XIX w. posiada dekoracyjny gzyms
z rozetami.
Dom Deskura (Rynek 14) postawiony
na dwu parcelach w latach 1824 25, ma
siedmioosiow fasad z ryzalitami i pila-
strami, zwieczon tympanonem.
Kamienica Czarneckich (Rynek 15)
wybudowana w latach 1808-11 dla rodzi-
ny kupieckiej.
Kamienica (Rynek 16) wzniesiona
na przeomie XVIII i XIX w. na fundamen-
tach siedemnastowiecznych sklepionych
kolebkowo. Od frontu ryzalit z balkonem.
Na osi duga sie sklepiona.
Pomnik Czynu Legionw
W czasie powstania styczniowego w cen-
tralnym punkcie rynku, gdzie wczeniej
sta ratusz ustawiono szubienic, na ktrej
wieszano powstacw. Tu zosta stracony
m.in. Matwiej Bezkiszkin, byy sztabskapi-
tan stray granicznej.
Po odzyskaniu przez Polsk niepodlegoci
z inicjatywy majora Michaa Tadeusza
Brzk-Osiskiego postawiono tu pomnik
Czynu Legionw. Bya to powikszona
kopia fgurki, ktr legionici podarowali
Marszakowi Pisudskiemu jako prezent
>>> Gmach Dawnego Kolegium Pijarw, obecnie
siedziba Muzeum im. Jacka Malczewskiego
urodzinowy. Autorem by krakowski
rzebiarz, ofcer I Brygady Legionw
Wodzimierz Konieczny. Rzeba powstaa
w okopach pod Kostiuchnwk na Woyniu,
gdzie Konieczny wykona j uwieczniajc
posta jednego z onierzy. Nastpnego
dnia zarwno autor fgurki jak i pozujcy
mu onierz polegli w bitwie.
Pomnik odsonito podczas IX Zjazdu Le-
gionw Polskich w 1930 r. W 1940 zosta
zburzony przez Niemcw, ale w 1998 jego
kopia powrcia na rynek w Radomiu.
Dawny zamek krlewski
ul. Grodzka 10 >>>
Zamek wybudowany przez Kazimierza
Wielkiego w obrbie murw by obiektem
o niewielkim znaczeniu militarnym. Peni
funkcj rezydencji wdrujcego dworu
krlewskiego oraz by siedzib radom-
skiego starosty, goci koronowane gowy,
cudzoziemskich posw, odbyway si
w nim sdy kapturowe i trybunay skarbo-
we. W czasach Jagiellonw zosta przebu-
dowany w stylu renesansowym. Prace te
przeprowadzi kasztelan radomski Mikoaj
Szydowiecki.
Wejcie do zamku prowadzio przez bram
od strony ulicy Grodzkiej. Z prawej strony
sta budynek pitrowy mieszczcy na par-
terze kuchni, piekarni i skady ywnoci.
Pitro zajmowaa izba jadalna poczona
gankiem z budynkiem dwupitrowym.
Drugie pitro tego budynku zajmowaa
okazaa sala, ktrej wszystkie ciany miay
okna. W komnatach byy marmurowe
kominki i polewane piece. Cao od strony
dziedzica otaczay kruganki. Pomidzy
budynkami staa wiea biaa, w ktrej
trzymano zoczycw pochodzcych
z gminu, dalej za druga wiea dla wi-
niw szlacheckiego pochodzenia. Zamek
otacza mur, w ktrym znajdowaa si
zabezpieczana furta. Przez ni wychodzio
si do ogrodu, ani i browaru zamkowego,
usytuowanych poza murami.
W okresie potopu szwedzkiego Radom
dwukrotnie zniszczono. Zdewastowano
rwnie zamek. Od tego czasu, mimo prb
odbudowy, zesp zamkowy nie repre-
>>> Pomnik Czynu Legionw na Rynku
>>> Dawny zamek krlewski przy ul. Grodzkiej
12 >>>
zentowa ju takich walorw, jak w epoce
jagielloskiej.
W 1862 roku dom starociski przekaza-
no dozorowi kocielnemu parafi Radom.
Od tego czasu do chwili obecnej mieszka
tu proboszcz parafi w. Jana Chrzciciela.
Na radomskim zamku miao miejsce wiele
wydarze znaczcych w historii Polski.
Najwaniejsze z nich to m.in.:
1383 r. podpisanie ukadu, na mocy
ktrego doko nano elekcji Jadwigi Andega-
weskiej na krla Polski.
1401 r. podpisanie aktu unii wilesko-
radomskiej, na mocy ktrej krl Wadysaw
Jagieo z dynastii Giedyminowiczw
odda wadz na Litwie Wiel kiemu Ksiciu
Witoldowi, ale tylko do koca jego ycia ,
po czym miaa ona wrci w rce krla Pol-
ski lub jego spadkobiercw. Podjto take
decyzj, e Polska nie bdzie wybieraa
krla bez zgody Litwy, a szlachta zachowa
swoje prawa, przywileje i swobody.
1481-1483 r. rzdy Kazimierza Jagiel-
loczyka krlewicza, ktry pod nieobec-
no ojca przebywa na zam ku radomskim
i przez okoo dwa lata rzdzi Polsk. Zmar
w 1484 r., kanonizo wany w 1521 r., patron
miasta Radomia od 1983 roku.
1489 r. Wielki Mistrz Krzyacki Jan
von Tiefen zoy hod lenny z pastwa
krzyackiego na rce krla Kazimierza
Jagielloczyka.
1505 r. obrady Sejmu Wielkiego, w wy-
niku ktrych uchwalono kon stytucj Nihil
novi orzekajc, e krlowi nie wolno nic
postanowi bez zgody senatu i posw
szlacheckich (nic o nas bez nas).
1548 r. uroczysty wjazd Barbary
Radziwiw ny.
1551 r. przez Radom przeszed kondukt
aobny, ktry z Krakowa do Wilna przewo-
zi ciao krlowej Barbary Radziwiwny.
1572 r. w miecie zlokalizowano Sd
Kapturowy, ktry sdzi cikie przestp-
stwa kryminalne w okresie bezkrlewia
na terenie powiatw: chciskiego, opo-
czyskiego, radomskiego i styckiego.
Dziaa do 1764 roku.
1767 r. konfederacja radomska pod
lask ksicia Karola Radziwia skierowana
przeciwko reformom Stanisawa Augusta
Poniatowskiego.
Koci pw. w. Jana Chrzciciela
fara Nowego Radomia, ul. Rwaska 6 >>>
Wzniesiony w latach 1360-1370 z fundacji
krla Kazimierza Wielkiego.
Bywao tu wielu znamienitych goci,
gwnie z dynastii Jagiellonw, w tym:
>>> Tablice upamitniajce:
uchwalenie konstytucji Nihil novi
oraz podpisanie aktu unii wilesko-radomskiej
Wadysaw Jagieo, Kazimierz Jagielloczyk,
Zygmunt Stary i Zygmunt August,
w. Jadwiga, w. Kazimierz Jagielloczyk
(patron Radomia), Fryderyk Jagielloczyk
(przyj tu insygnia kardynalskie). W wity-
ni odbyway si uroczystoci o charakterze
religijnym, m.in. chrzty z udziaem: ex krla
Stanisawa Leszczyskiego i ksicia Janusza
Korybut Winiowieckiego (w XIX w. chrzest
otrzyma Jacek Malczewski), a take patrio-
tycznym i okazjonalnym, gwnie w zwizku
z odbywajcymi si w zamku posiedzeniami
Sejmu i Trybunau Skarbowego.
Pierwotnie bya to gotycka, ceglana wi-
tynia, o prostoktnej formie, z jedn naw
i niszym prezbiterium. W kolejnych wie-
kach dobudowano do niej kaplice kultowo-
grobowe.
>>> Koci pw. w. Jana
fara Nowego Radomia
14 >>>
W latach 1439-1460, przy zachodnio-
pnocnej stronie kocioa, wzniesiono
masywn wie-dzwonnic, przykryt
ceglanym, stokowym hemem (obecnie
widocznym jedynie od wntrza).
Penia ona rwnie funkcj stranicy
miejskiej.
Na przestrzeni wiekw witynia bya
wielokrotnie odnawiana i przebudowywana.
Ostatnia przebudowa kocioa na du skal
miaa miejsce w latach 1908-1911 pod kie-
runkiem arch. Jzefa Piusa Dziekoskiego.
Obiekt przeksztacono w trjnawow ba-
zylik o zwikszonych wymiarach, tworzc
w miejsce kaplic nawy boczne.
Z pierwotnego czternastowiecznego
wyposaenia kocioa nie pozostao nic.
Z pniejszych czasw zachoway si mi-
dzy innymi: gotycka chrzcielnica, elazne
drzwi z okuciami, monogramem Chrystusa,
Orem Jagielloskim i herbem Odrow
fundatora Mikoaja Szydowieckiego
(prowadz z prezbiterium do zakrystii)
oraz portal z piaskowca wykonany w stylu
gotycko-renesansowym.
Znajdujce si obecnie w kociele neo-
gotyckie otarze wykonano w zwizku
z przebudow kocioa. Polichromie wyko-
na w 1972 r. prof. Wacaw Taranczewski.
>>> Kopua w kaplicy Kochanowskich
>>> Kamienna kolumna z rzeb Chrystus u supa,
>>> Rzeba w. Jana Nepomucena
Od poudniowej strony do kocioa przyle-
ga kwadratowa kaplica nakryta pkolistym
sklepieniem z herbami: Korwin, Pkozic,
Janina, Odrow. Wystawi j w 1630 r. Jan
Kochanowski, chory koronny i starosta
kozienicki. Otarz znajdujcy si dzi w tej
kaplicy by niegdy wielkim otarzem.
Ta pnorenesansowa kaplica sw form
nawizuje do wawelskiej kaplicy zygmun-
towskiej. Jej wntrze ozdabiaj sztukaterie
w typie kalisko-lubelskim.
Na placu przykocielnym znajduj si dwie
rzeby:
Rzeba w. Jana Nepomucena ufundowa-
na zostaa w 1752 r. przez Adama Grabow-
skiego, biskupa warmiskiego, prezesa
Trybunau Radomskiego. Na postumencie
umieszczono inskrypcj w jzyku aci-
skim, herby rodziny Grabowskich oraz
krzy maltaski. Nad tarcz widniej: kape-
lusz, krzy kardynalski i Order Ora Biaego.
Autorem tej rzeby by Piotr Coudray,
nadworny rzebiarz krla Augusta III.
Kamienna kolumna z rzeb Chrystus
u supa, zostaa postawiona na pamitk
jubileuszu i odrestaurowania kocioa
farnego w 1837 lub 1838 r. Zarwno
kolumna, jak i fgura, wykonane s z pia-
skowca szydowieckiego. W marcu 1993 r.
fgura ta zostaa strcona z szeciometro-
wej kolumny przez wichur i rozpada si
na kilkadziesit kawakw. Po konserwacji
i renowacji powrcia na swoje miejsce
w padzierniku 2007 r. Figura ta zostaa
przedstawiona na akwareli Andrzeja
Wajdy.
Koci Ewangelicko-Augsburski
ulica M. Reja 7 >>>
Wedug tradycji pierwotnie istnia w tym
miejscu koci drewniany pod wezwaniem
Panny Marii wzniesiony w II poowie XIV
wieku. Obsugiwali go Benedyktyni z ko-
cioa w. Piotra. W 1774 roku na miejscu
walcej si kaplicy wystawiono koci
murowany. Wejcie do kocioa znajdowao
si wtedy od strony obecnej ulicy Szwar-
likowskiej, a prezbiterium wbudowano
w jedn z baszt murw miejskich. Koci
erygowano pod wezwaniem Wniebowzi-
cia Panny Marii. W 1802 roku wadze au-
striackie zamieniy wityni na magazyn
soli, a w 1818 roku koci przebudowany
zosta na teatr wedug projektu Jzefa
Mllera. W tym czasie budynek nabyo To-
warzystwo Dobroczynnoci, ktre w 1826
roku sprzedao go Gminie Ewangelickiej
w Radomiu. Obecny ksztat kocioa pocho-
>>> Koci Ewangelicko- Augsburski
widok od strony ulicy Szewskiej
16 >>>
dzi z 1893 roku kiedy to zosta gruntownie
przebudowany: poszerzono go, wzniesiono
now wie i wystawiono marmurowy
otarz. Zmieniono rwnie wejcie, ktre
obecnie znajduje si od ulicy M. Reja.
Poza murami
miejskimi >>>
Koci pw. witej Trjcy
Plac Kazimierza Wielkiego >>>
Wybudowany w XVII w. wraz z klasztorem
dla sistr benedyktynek.
Pierwotnie by to koci drewniany,
ktry uleg zniszczeniu podczas potopu.
W 1678 r. przystpiono do budowy mu-
rowanego kocioa, wg projektu Tylmana
z Gameren. W 1774 r. koci i klasztor
spony pozostay po nich tylko ciany.
W 1809 r. klasztor zamieniono na szpital
wojskowy. W 1819 r. nastpia ostatecz-
na kasata zakonu, a w czci klasztornej
urzdzono wizienie. W 1837 r. koci
zosta zamieniony na cerkiew
pw. w. Mikoaja. Podczas I wojny wiato-
wej Austriacy zamienili go na magazyn.
W 1910 r. wadze zaborcze ogosiy
sprzeda budynku, a nawet pojawi si
pomys jego rozbirki. Jednak dziki
ks. Piotrowi Grskiemu i ofarnoci miesz-
kacw Radomia udao si go odbudowa.
Od 1947 r. kocioem zarzdzaj
oo. Jezuici.
Najcenniejszym zabytkiem kocioa jest
znajdujcy si w otarzu gwnym obraz
witej Trjcy z XVIII w.
W byym klasztorze benedyktynek
do 1997 r. miecio si wizienie naj-
pierw carskie, nastpnie niemieckie,
>>> Koci pw. witej Trjcy >>> Wntrze kocioa pw. witej Trjcy
a po II wojnie wiatowej areszt ledczy.
Obecnie mieci si tu Centrum Duszpa-
stersko-Administracyjne Diecezji Ra-
domskiej, a gmach klasztoru od 1999 r.
stanowi wasno Kurii Biskupiej.
Koci i klasztor oo. Bernardynw
ul. eromskiego 6/8 >>>
Zakon bernardynw sprowadzi do Rado-
mia w 1453 r. krl Kazimierz Jagielloczyk.
Plac pod budow kocioa i klasztoru zloka-
lizowano tu za murami miasta, w pobliu
Bramy Lubelskiej. W 1468 r. stan koci
drewniany, ktry otrzyma wezwanie
w. Katarzyny, mczennicy aleksandryj-
skiej. W kolejnych latach wznoszono
>>> Koci i klasztor oo. Bernardynw,
widok od strony ogrodu
>>> Gotycki szczyt kocioa oo. Bernardynw
>>> Koci i klasztor oo. Bernardynw, widok od strony ul. R. Traugutta
18 >>>
obiekt murowany: prezbiterium, zakrysti,
skarbiec. Od poudniowej strony klasztoru
usytuowano skrzydo gospodarcze z bu-
dynkiem kuchennym, tzw. piekarnikiem
z piramidalnym kominem, ktry mg peni
take funkcje olejarni, piekarni, topialni
wosku i browaru. W Europie zachowao si
niewiele tego typu budowli, a w Polsce
jest to prawdopodobnie unikat.
W 1598 r. od strony pnocnej dobudowa-
no kaplic pw. w. Anny.
W latach 1861 -1864 klasztor by miej-
scem manifestacji patriotycznych. Tu take
zapaday wane decyzje z udziaem
pk. M. Langiewicza, odprawiane byy na-
boestwa w intencji ojczyzny. Dziaalno
taka spotykaa si z carskimi represjami,
na skutek ktrych w gb Rosji zesano
wielu zakonnikw. Ukazem carskim w nocy
z 26 na 27 listopada 1864 r. zamknito
klasztor. Zabudowania klasztorne przejy:
rzd gubernialny, wojsko i policja, urzdza-
jc w czci pomieszcze wizienie i biura.
W latach 1911-1914 przeprowadzono
restauracj i rozbudow kocioa wedug
projektu architekta Stefana Szyllera.
Od strony zach. dobudowano baszt
z klatk schodow prowadzc na prze-
ksztacony chr muzyczny oraz dwie
kruchty (zach. i pn.). Ponadto przebudowa-
no i poczono w naw boczn kaplice
pw. w. Anny i w. Agnieszki.
Bernardyni odzyskali koci i klasztor
w 1936 r.
W 1959 r. poar zniszczy dach na kociele
i klasztorze.
Ostatnie due prace remontowe przeprowa-
dzono w latach 1998-2000. Wymieniono
>>> Wntrze kocioa oo. Bernardynw
>>> Pasja ze szkoy Wita Stwosza w otarzu
gwnym kocioa oo. Bernardynw
wwczas wikszo elementw wiby da-
chowej, a dach pokryto niemieck dachw-
k oraz dokonano oczyszczenia i zakonser-
wowania wikszoci cian klasztoru.
W wyposaeniu kocioa najcenniejszy jest
otarz gwny gotycka Pasja: Chrystus
ukrzyowany, Matka Boska i w. Jan Ewan-
gelista. Rzeby te powstay w pracowni
z krgu oddziaywania Wita Stwosza lub
nawet w warsztacie samego mistrza. Ponad-
to w wityni znajduj si: rokokowy otarz
pw. w. Antoniego z XVIII w. (z lewej strony
kocioa) i rokokowy otarz z wczesnobaroko-
wym obrazem Matki Boskiej z Dziecitkiem
z pocz. XVII w. (po prawej stronie nawy).
Organy o bardzo dobrym brzmieniu, posia-
dajce XIX wieczny, neobarokowy prospekt
wykonane zostay w 1914 r. przez J. Jago-
dziskiego.
>>> Epitafum Ewy z Trojanowskich Krasiskiej
herbu Ogoczyk
>>> Epitafum Wszebora Tymiskiego
>>> Epitafum Antoniego Mikuowskiego
20 >>>
polichromii XVII wiecznej, przedstawiajcej
wizerunki MB z rnych sanktuariw w Pol-
sce. W centralnej czci usytuowano obraz
Niepokalanego Poczcia MB. Jest to kopia
Murilla sygnowana przez Dattiego.
Przy cianach stoj stalle, wykonane okoo
1500 r. w stylu pnogotyckim, z prze-
znaczeniem dla chru zakonnego. Nale
one do najcenniejszych zabytkw kocioa.
Na ich zapleckach znajdoway si obrazy
Wewntrzne ciany wityni zdobi epi-
tafa i nagrobki barokowo-klasycystyczne.
Najciekawsze z nich to:
epitafum Wszebora Tymiskiego (zm.
1617) poborcy podatkowego, umieszczone
w pn. cianie prezbiterium. Wykonane
z marmuru, przedstawia rycerza w zbroi.
Zmary by bratem Katarzyny, ony Mikoa-
ja Kochanowskiego z Sycyny (brata poety).
epitafum Antoniego Mikuowskiego
(zm. 1794) klasycystyczne, z czarnego
marmuru, w ksztacie obelisku wspartego
na sarkofagu, z herbem Drzewica i z por-
tretami na blasze A. Mikuowskiego i jego
ony. Ulokowane na flarze midzy chrem
i boczn kaplic. Zmary by pisarzem ziem-
skim, sdzi kapturowym i posem na sejm.
epitafum Ewy z Trojanowskich
Krasiskiej herbu Ogoczyk (zm. 1760),
drugiej ony Jana Krasiskiego h. lepowron,
kasztelana widzkiego, umieszczone
w pd. cianie nawy gwnej.
epitafum Henryka Deboli, prezesa
Komisji Wojewdztwa Sandomierskiego
gubernatora cywilnego, zm. w 1831 r.
Od poudnia do kocioa przylega ko-
lebkowo sklepiona Kaplica Matki Boej
(utworzona z dawnej zakrystii). Pokryta
jest polichromi wykonan na motywach
>>> Stalle z pocztku XVI w w kaplicy Matki Boej
>>> Kaplica Matki Boej,
obraz Niepokalanego Poczcia
>>> Terakotowe stacje Drogi Krzyowej
umieszczone na dawnym przykocielnym cmentarzu
witych zakonnikw z pocz. XVI w., ktre
si nie zachoway. awy te stanowi naj-
starszy zabytek meblarstwa w Radomiu.
Przed kocioem znajduj si:
Kamienny krzy ustawiony 8 sierpnia
1861 r. na pamitk krwawych wydarze
warszawskich z lutego i kwietnia 1861 r.
Pierwotnie by to krzy drewniany z ciernio-
w koron, ustawiony na kopcu. Kadego
wieczora wierni gromadzili si przed nim
i piewali pieni patriotyczno-nabone.
Po upadku powstania styczniowego kopiec
rozebrano, a krzy nakazano porba i spa-
li. Obecny, kamienny krzy jest pamitk
po tamtych wydarzeniach.
Terakotowe stacje Drogi Krzyowej
umieszczone na przykocielnym cmentarzu
w 1899 r. powstay w radomskiej pracowni
K. Sokoowskiego. W murze umieszczono
rwnie liczne tablice epitafjne,
m.in.: W. Grodziskiego, P. Jabonowskiego
i K. Luboskiego oraz rodzicw Tytusa
Chaubiskiego.
Figura Matki Boej Niepokalanej ufundowa-
na w 1858 r. przez Antoniego Plewiskiego
jako druga na wiecie po ogoszeniu dogma-
tu o Niepokalanym Poczciu NMP. Przed wy-
buchem powstania styczniowego odbyway
si przed ni manifestacje patriotyczne.
Bibliografa:
1. Jelski A., Najstarsza rzeba kamienna Radomia.
Wczoraj i Dzi Radomia, 2001, nr 2, s.18-20.
2. Katalog zabytkw sztuki w Polsce T. 3:
wojewdztwo kieleckie, powiat radomski, red.
Jerzy Z. oziski i Barbara Wolf, Warszawa,
Instytut Sztuki Polskiej Akademii Nauk, 1961.
3. Kowalik W. M., Radomskie ratusze. Wczoraj
i Dzi Radomia, 1999, nr 1, s.16-20
4. Kowalik W. M., Kamieniczki Esterki i Gski.
Wczoraj i Dzi Radomia, 2001, nr 2,
s. 14-17.
5. Kowalik W. M., Krlewska fara. Wczoraj
i Dzi Radomia, 2000, nr 7, s. 13-19.
6. Kowalik W. M., Koci i klasztor oo.
Bernardynw. Wczoraj i Dzi Radomia,
2001, nr 4, s. 6-18.
7. Penkalla A., Zesp zamkowy w Radomiu.
Radom, RTN,1987, s.1-8.
8. Piasecki K., Radomskie szlaki piesze.
Warszawa : Wydawnictwo PTTK Kraj, 1990.
9. Roglski P., Od burzy do burzy. Wczoraj i Dzi
Radomia, 1999, nr 2, s. 28-29.
10. Radom. Red. Jerzy Malewski, Warszawa, Sport
i Turystyka, 1974.
11. Strewska H., Zesp klasztorny
bernardynw w Radomiu. Radomir, 1986,
nr 2, s.16 - 22, nr 3, s.17-24.
12. Strewska H., Koci witego Wacawa
w Radomiu. Radomir, 1988, nr 3, s.13-26
13. SWM, Koci w. Wacawa w Radomiu,
Cz. I-IV, cykl Klejnoty kultury, Ave, 1995
nr 39,40,41,42.
14. Urbanistyka i architektura Radomia.
Red. Wojciecha Kalinowskiego; Lublin,
Wydawnictwo Lubelskie, 1979.
15. Wiernicka I., Poznajemy redniowieczny
Radom, na podstawie rkopisu
H. Strewskiej.
16. Zwolski Cz. T., Historia miasta Radomia,
Radom, Wydawnictwo Instytutu
Technologii Eksploatacji, 2005.
17. Zwolski Cz. T., Radom i region radomski,
Radom, Wydaw. Regionalne Radomka,
2003.
>>> Figura Matki Boej Niepokalanej ufundowana
w 1858 r. przez Antoniego Plewiskiego
22 >>>
RADOM XIX-WIECZNY >>> 23
RADOM XIX-WIECZNY
ROZWJ RADOMIA W XIX
I NA POCZTKU XX WIEKU
W 1822 r. zatwierdzono plan regulacyjny dotyczcy
uporzdkowania i rozbudowy Radomia.
Pod koniec XVIII wieku Radom by mia-
stem zaniedbanym. Dawne mury obronne
znalazy si w ruinie. Domy mieszczaskie,
budynki miejskie i kocielne w stanie
mocno zdewastowanym wymagay pilnych
remontw. Drogi byy bagniste i trudne
do przebycia. Fosy oraz sie kanaw od-
wadniajcych nie speniay swych funkcji.
Tereny pooone w do linie rzeki Mlecznej
oraz na poudnie od Przedmiecia Lubel-
skiego byy czsto zalewane.
W zwizku z tym istniaa pilna potrzeba
osuszenia i uporzdkowania miasta.
W maju 1822 r. zatwierdzono plan regula-
cyjny dotyczcy uporzdkowania i rozbu-
dowy Radomia.
Jednym z celw projektu byo wyznaczenie
nowych dzielnic pod zabudow rozwi-
Trasa zwiedzania:
ul. J. Malczewskiego (rogatka warszawska) >>> plac Kazimierza Wielkiego
>>> ul. S. eromskiego >>> Plac Konstytucji 3 Maja >>> ul. J. Pisudskiego
>>> ul. H. Sienkiewicza >>> park im. T. Kociuszki >>> ul. S. eromskiego
24 >>>
jajcego si miasta, wykraczajcego ju
wwczas poza granice redniowiecznego
centrum. Wzdu ul. Lubelskiej (dzisiejszej
ul. eromskiego) oraz kilku ulic poprzecz-
nych zostaa wytyczona reprezentacyjna
dzielnica Radomia. Na jej wschodnim skraju
zlokalizowano przysz siedzib wadz
wojewdzkich, co miao podnie atrakcyj-
no tych terenw. Uporzdkowana zostaa
sie uliczna. Wszystkie drogi prowadzce
do miasta zostay wyprostowane i wybru-
kowane, a na ich kracach zlokalizo wano
stajnie wojskowe, szpital i ogrd spacerowy.
Radom stopniowo stawa si reprezenta-
cyjn stolic woje wdztwa.
Rogatka warszawska
skrzyowanie ulic J. Malczewskiego
i K. Kelles-Krauza >>>
Jedna z dwch zachowanych rogatek
miejskich, wzniesiona w latach 1820-1830
w celu pobierania opat przejazdowych
na rzecz kasy miasta. Po zniesieniu tzw.
opat rogatkowych zajmowana bya przez
bezdomnych. W kolejnych latach budynek
nalea do szpitala w. Kazimierza.
Obecnie mieci si tu Galeria Wydziau
Sztuki Politechniki Radomskiej.
Mauzoleum pk. Dionizego
Czachowskiego
Plac 72 Puku Piechoty >>>
Mauzoleum powstao w 1938 r. z inicjatywy
ks. Jana Winiewskiego dla upamitnienia
postaci pukownika Dionizego
Czachowskiego, bohaterskiego przywdcy
powstania styczniowego oraz przechowania
jego szcztkw pomiertnych, przeniesionych
z miejsca pierwotnego pochwku
w Bukwnie. Wykonane z granitu i z marmuru
w formie baldachimowej wedug projektu
radomskiego architekta Kazimierza
Prokulskiego pierwotnie usytuowane zostao
przed kocioem oo. Bernardynw.
W 1940 r. okupanci niemieccy nakazali
zburzy pomnik. Dziki patriotycznej
postawie kilku osb poszczeglne czci
pomnika ponumerowano i zabezpieczono
na placu bazy materiaowej u zbiegu
ulic Reja i Mireckiego, gdzie przetrway
lata wojny. Trumienk z prochami
D. Czachowskiego ukryto natomiast
w podziemiach kocioa oo. Bernardynw.
Pomnik mauzoleum odbudowano i usta-
wiono na placu 72 Puku Piechoty przy
ul. Malczewskiego w setn rocznic mierci
pk. D. Czachowskiego, ale ju bez trumien-
>>> Dawna rogatka warszawska, obecnie Galeria
Wydziau Sztuki Politechniki Radomskiej.
>>> Mauzoleum pk. Dionizego Czachowskiego
na Placu 72 Puku Piechoty
ki z jego szcztkami. W zamian umiesz-
czono pamitkow, eliwn tablic i urn
z ziemi z miejsc walk 72 Puku Piechoty
w czasie II wojny wiatowej. W miejsce
krzya, ktry przed wojn znajdowa si
na szczycie mauzoleum, umieszczono ora.
Natomiast kolejny pogrzeb Dionizego
Czachowskiego odby si 21 marca 1981 r.
Tym razem szcztki dowdcy zoono
w granitowym sarkofagu w kaplicy adora-
cyjnej kocioa oo. Bernardynw.
DAWNY SZPITAL W. KAZIMIERZA
ul. J. Malczewskiego 18 >>>
Pierwszy szpital w Radomiu wybudowano
w 1829 r. przy ul. Nowy wiat (obecnie
Limanowskiego). Jednak obiekt okaza si
za may i Rada Opiekucza Powiatowa
podja decyzj budowy nowego szpitala
przy ul. Warszawskiej (obecnie Malczew-
skiego), ktr zakoczono w 1846 roku.
Pierwotnie szpital nosi imi w. Aleksandra,
a od 1851 r. imi w. Kazimierza. Leczono
tu wszystkich chorych z wyjtkiem chorych
psychicznie. W 1898 r. szpital otrzyma
nowoczesn sal operacyjn z aseptyczny-
mi ciekami, urzdzeniami kanalizacyjnymi
i wodocigowymi. W 1913 r. Juliusz Kossak,
artysta malarz, podarowa placwce aparat
rentgenowski. Po oddaniu 1961 r. do uyt-
ku nowego szpitala przy ul. Tochtermana,
utworzono tu jedynie oddzia ginekologicz-
no-pooniczy, a nastpnie ortopedyczny.
Obiekt przy ul. Malczewskiego peni funkcj
szpitala do 2002 r. Obecnie mieci si
tu hotel Aviator.
RESURSA OBYWATELSKA
Wybudowana w 1851 r. wedug projektu
Ludwika Radziszewskiego. Dochd z jej
dziaalnoci by przeznaczany na prowa-
dzenie szpitala w. Kazimierza.
Jest to budynek parterowy z jednopitrow
czci rodkow zwieczon tympano-
nem z paskorzeb personifkujc Caritas
>>> Dawny szpital w. Kazimierza, obecnie hotel Aviator.
26 >>>
dobroczynno. Na szczycie znajduj si po-
sgi trzech muz: Euterpe, Melpomeny i Klio.
W 1861 r. lokal zajo biuro Naczelnika
Wojennego Uszakowa, a w sali balowej
ulokowano dwie roty Mohylewskiego
Puku Piechoty. Po ponownym otwarciu
Resursy urzdzano tu bale maskaradowe,
odczyty, koncerty, przedstawienia tea-
tralne. W 1890 r. budynek powikszono
o skrzydo od ul. Struga. W czasie I wojny
wiatowej resurs zamieniono na szpital
wojenny, w okresie II Rzeczpospolitej
ponownie penia funkcj placwki kultural-
nej, natomiast w czasie II wojny wiatowej
mieci si tu Deutches Haus. 23 kwietnia
1943 r. mia w nim miejsce zamach, w cza-
sie ktrego zgin komendant policji miasta
i starosta Fritzman, a 12 hitlerowcw od-
nioso rany. Po wojnie w resursie miecia
si poradnia kulturalno owiatowa, na-
stpnie dwa kina: Przyja i Pokolenie,
a od 1991 roku Wojewdzki Dom Kultury.
Obecnie ma tu swoj siedzib Orodek
Kultury i Sztuki Resursa Obywatelska.
Na skwerze przed Resurs znajduj si:
pomnik Jacka Malczewskiego wykona-
ny wg projektu Stanisawa Radwaskiego,
odsonity 19 wrzenia 1985 r.
Db Wolnoci jedyny ocalay z trzech
zasadzonych z okazji odzyskania przez
Polsk niepodlegoci. Pod dbem znajduje
si kamie z pamitkowym napisem.
Budynek dawnej loy masoskiej
Budynek ten wzniesiony w 1818 r. wg pro-
jektu Jakuba Kubickiego dla loy maso-
skiej, ktra powstaa w Radomiu w 1814 r.
pod nazw Jutrzenka Wschodzca. Loa
prowadzia szerok dziaalno spoeczn,
charytatywn, a take patriotyczn wrd
mieszkacw Radomia.
W 1821 r. nastpio rozwizanie loy w ca-
ym Krlestwie. Wwczas gmach zamienio-
no na lazaret wojskowy, nastpnie miecio
si tu biuro powiatu, szpital dermatologicz-
ny, a obecnie Prokuratura Okrgowa.
>>> Resursa Obywatelska
>>> Budynek dawnej loy masoskiej,
obecnie siedziba Prokuratury Okrgowej
POCZTA STARA
Budynek powsta w pierwszej poowie
XIX w. Mieci si w nim pierwszy urzd
pocztowy w Radomiu. Na terenie pocz-
towym znajdoway si stajnie, wozownia
i stacja dyliansw, ktre zatrzymyway
si tu przemierzajc tras do Warszawy,
Kielc i Krakowa. Po 1865 r. obok starej,
klasycystycznej poczty wzniesiono nowy
gmach, neorenesansowy. Obecnie oba
budynki s poczone. W 1970 r. zostao
przebudowane wntrze budynku.
DOM JACKA MALCZEWSKIEGO
W domu tym, wg tradycji 14 lipca 1854
roku urodzi si Jacek Malczewski, pniej-
szy wybitny artysta malarz.
Tu powstay jego pierwsze rysunki i obrazy
miedzy innymi Portret siostry Heleny
grajcej na fortepianie.
W uznaniu wybitnych zasug dla sztuki pol-
skiej oraz z okazji 50-lecia pracy artystycznej
Jacka Malczewskiego Rada Miejska Radomia
nadaa czci ul. Warszawskiej imi Jacka
Malczewskiego oraz kupia do sali posiedze
dwa obrazy: tryptyk Mj pogrzeb i Auto-
portret. Ustanowiono rwnie stypendium
Jacka Malczewskiego, dla studentw uczelni
artystycznych. W odpowiedzi na postanowie-
nia Rady, Malczewski wystosowa list na rce
wczesnego prezydenta Radomia, w ktrym
napisa midzy innymi: Radom to moja ci-
lejsza ojczyzna ojczyzna mego dziecistwa
ojczyzna mojej myli artystycznej.
Jacek Malczewski zmar 8 padziernika
1929 roku w Krakowie.
>>> Budynek poczty
>>> Dom, w ktrym urodzi si Jacek Malczewski
>>> Tablica powicona Jackowi Malczewskiemu
28 >>>
Radomskie Muzeum im. Jacka Malczew-
skiego posiada 38 obrazw, 41 rysunkw,
jeden szkicownik artysty oraz wielkie
archiwum rodzinne, na ktre skadaj si
cenne dokumenty, listy, zdjcia, dyplomy.
Wczeniej, w budynku tym zamieszkiwaa
rodzina Chaubiskich wraz z Tytusem
Chaubiskim, lekarzem i badaczem Tatr.
We wntrzu kamienicy na parterze (nie-
gdy salon, a obecnie poczekalnia gabinetu
dentystycznego) znajduje si pikny pla-
fon, inspirowany malarstwem antycznym.
KOCI pw. WITEJ TRJCY
Wybudowany w XVII w wraz z klasztorem
dla sistr benedyktynek z fundacji Barbary
Tarowej.
Pierwotnie by to koci drewniany,
ktry uleg zniszczeniu podczas potopu
szwedzkiego. Dziki Annie z Lubomirskich
Radziwiowej i Jerzemu Dominikowi Lubomir-
skiemu w 1678 r. przystpiono do budowy
murowanego kocioa, wg projektu Tylmana
z Gameren, projekt zosta zrealizowany cz-
ciowo. W 1774 r. koci i klasztor spony
pozostay po nich tylko ciany. W 1809 r.
klasztor zamieniono na szpital wojskowy.
W 1819 r. nastpia ostateczna kasata zako-
nu, a w czci klasztornej urzdzono wi-
zienie. W 1837 r. koci zosta zamieniony
na cerkiew pw. w. Mikoaja. Podczas I wojny
wiatowej Austriacy urzdzili w nim maga-
zyn, przez co obiekt popad w ruin. Jednak
dziki ks. Piotrowi Grskiemu i ofarnoci
mieszkacw Radomia w latach 1924-25
udao si koci odbudowa.
oo. Jezuici, a gmach klasztoru od 1999 r.
>>> Plafon inspirowany malarstwem antycznym w kamienicy przy ul. J. Malczewskiego 8
>>> Koci pw. witej Trjcy, ul. J. Malczewskiego 1
GMACH I LO im. M. KOPERNIKA
ul. S. eromskiego 10 >>>
Budynek wzniesiony w 1885 roku jako
Rzdowe Rosyjskie Gimnazjum eskie.
Po odzyskaniu niepodlegoci w budynku
miecia si Radomska Dyrekcja Kolei
Pastwowych, a nastpnie do 1938 r. Sd
Okrgowy. W czasie okupacji ulokowano
tam urzdy niemieckie. Po wyzwoleniu
budynek przekazano dla III Pastwowego
Gimnazjum i Liceum eskiego. Na bazie
tej placwki powstao dzisiejsze I LO, ktre
w 1972 r. przyjo imi Mikoaja Kopernika.
W latach 197781 obiekt przeszed kapi-
talny remont. W 2000 r. z okazji jubileuszu
70lecia szkoy odnowiono elewacj.
APTEKA POD BIAYM OREM
Kamienica wybudowana wg projektu
Stefana Baliskiego ok. 1835 r. Pierwszym
jej wacicielem by Stanisaw Kwaniew-
ski, a nastpnie Antoni Podworski, ktry
otworzy tu aptek. Na sufcie namalowany
zosta romantyczno klasycystyczny plafon
z wyobraeniem biaego ora. Wizerunki
tego ptaka umieszczone zostay rwnie
na naczyniach aptecznych oraz etykietach.
Po upadku powstania styczniowego Antoni
Podworski otrzyma nakaz usunicia poli-
chromii z orem (zostaa ona zatynkowana
i prawdopodobnie zamalowana) oraz
zniszczenia naczy z wizerunkiem ora.
Po odzyskaniu niepodlegoci polichro-
mia zostaa odsonita, jednak w 1939 r.
na rozkaz niemieckich wadz okupacyjnych
zamalowano j czarn farb i przykryto
tapet. W latach 1950-1952 plafon zosta
ponownie odkryty. W latach 1985-1989
prowadzone byy kolejne prace konser-
watorskie, ktre przywrciy malatur
do stanu dawnej wietnoci.
Orze na plafonie przedstawiony jest
w trakcie lotu, zawieszony w przestwo-
rzach. W szponach trzyma bero symbol
panowania i sprawiedliwoci. Malowido
wykonane technik olejn ujte zostao
dekoracyjn ram, imitujc ram rze-
biarsk.
DAWNY HOTEL RZYMSKI
Budynek wzniesiony po 1857 r. by was-
noci Jana Wrblewskiego. W 1875 r.
obiekt przej i wyremontowa A. Obrbski,
urzdzajc ekskluzywn restauracj
Rzymsk, w ktrej w 1923 r. jad obiad
prezydent Stanisaw Wojciechowski.
W latach 1881-1886 mieci si tu zakad
>>> Gmach I LO im. M. Kopernika
>>> Plafon w aptece Pod Biaym Orem
30 >>>
fotografczny Jzefa Grodzickiego,
a od 1916 roku kino Odeon. Po II wojnie
wiatowej utworzono tu Liceum Peda-
gogiczne Wychowawczy Przedszkoli
(do 1956 r.). Obecnie w budynku hotelu
znajduj si mieszkania lokatorskie.
DRUKARNIA TRZEBISKIEGO
ul. eromskiego 28 >>>
Pierwotna drukarnia powstaa w 1818 roku.
Zaoy j Wincenty Stokowski, (wwczas
drukarnia miecia si przy ul. S. erom-
skiego 46). W 1868 r. wacicielem dru-
karni zosta przybyy z Krakowa Jan Kanty
Trzebiski, ktry utworzy Zakady Drukar-
skoLitografczne. Wydawano tu miedzy
innymi afsze, pisma urzdowe, gazety,
ksiki. W 1899 r. na Wystawie Sowia-
skiej Kart Pocztowych w Krakowie zakad
otrzyma dyplom uznania, a na Wystawie
Przemysowo Rolniczej w Radomiu zoty
medal. J.K. Trzebiski zmar w 1899 r.
i pochowany zosta na cmentarzu przy
ul. B. Limanowskiego w Radomiu. Drukar-
ni odziedziczyli dwaj synowie: Julian i Jan,
kontynuujc tradycje rodzinne.
W 100 rocznic powstania drukarni bra-
cia Trzebiscy dobudowali w podwrzu
>>> Dawny Hotel Rzymski
>>> Budynek dawnej drukarni J.K. Trzebiskiego
>>> Medal z 1899r. z herbem Guberni Radomskiej
fragment portalu drukarni
>>> Portal z czerwonego piaskowca
zdobicy wejcie do drukarni
do starej drukarni oryginalny, eklektyczny
budynek zaprojektowany przez Adolfa
Szyszko Bohusza. Nad wejciem w porta-
lu z czerwonego piaskowca umieszczona
zostaa tarcza z ozdobnym monogramem
JKT oraz awers i rewers medalu z 1899r.
(na nim herb Guberni Radomskiej),
a po bokach kamienne medaliony: Jana
Gutenberga (wynalazca druku) i Alojzego
Senefeldera (wynalazca litografi).
W 1938 r. drukarni zakupili pracownicy,
tworzc spk Spdzielcze Zakady
Drukarskie.
W czasie wojny miecia si tu drukarnia
niemiecka. Po wojnie w budynku utwo-
rzono kawiarni Lamus i restauracj
Zacisze. Od 1963 r. ponownie dziaaa
tu drukarnia. Obecnie obiekt nieuywany.
Budynek drukarni zagra w flmie Jana
omnickiego pt. Kontrybucja.
PAAC KIERZKOWSKICH
Wzniesiony w latach 1827-1828 przez
przemysowcw radomskich Ew i Nepo-
mucena Kierzkowskich, jako jeden z pierw-
szych przy ul. Lubelskiej. Zaprojektowa
go Stefan Baliski (ucze Corazziego).
W tympanonie umieszczono kartusz her-
bowy (Krzywda herb Kierzkowskich) oraz
akcesoria wojenne (chorgwie, rkojeci,
szable, korona szlachecka). W 1840 r. budy-
nek zosta przejty przez komornika za dugi
wacicieli. Mieciy si tu kolejno: kasyno
ofcerskie, czytelnia Polskiej Macierzy Szkol-
nej, sklep z broni myliwsk, a po II wojnie
wiatowej szkoa muzyczna.
PLAC KONSTYTUCJI 3 MAJA
Centralny plac Radomia, usytuowany przy
ul. S. eromskiego, na osi ulic: F. Focha
i J. Pisudskiego, znany by pod rnymi na-
zwami, odzwierciedlajcymi dzieje miasta
i Polski. Pocztkowo, okrelano go mianem
Cerkiewny, nastpnie Soborowy, Zielony,
a od 1918 r. po odzyskaniu niepodlego-
>>> Paac Ewy i Nepomucena Kierzkowskich
>>> Panorama Placu Konstytucji 3 Maja
32 >>>
ci przez Polsk Plac 3 Maja, w czasie
okupacji Adolf Hitler Platz, w latach
1945-48 Plac Konstytucji 3 Maja, pniej
Plac Konstytucji, natomiast w 1988 r.
przywrcono mu aktualn nazw Plac
Konstytucji 3 Maja. Jego pocztki sigaj
lat 1818-1822, kiedy to in. I. Ebertowski
wykona pomiary, a in. J. Sadkowski plan
regulacyjny miasta, zatwierdzony przez
ministra S. Staszica. Zgodnie z nim plac
mia by usytuowany u zbiegu dzisiej-
szych ulic J. Pisudskiego i H. Sienkiewicza.
To do tego planu nawizano p wieku
pniej, w roku 1874, w projekcie placu
zlokalizowanego przy gwnej arterii mia-
sta ul. Lubelskiej (ul. S. eromskiego).
PAAC KARSCHW
Plac Konstytucji 3 Maja 5 >>>
Teodora Karsha i Franciszka Wickenhagena.
Wzorowany na paacach w odzi. Budow-
niczym by Rudolf Meyer. Jest to budynek
dwupitrowy, z mansardowym dachem,
na planie wyduonego prostokta. Nawi-
zuje do renesansu francuskiego. Balkon
nad bram wjazdow podtrzymuj dwa
Atlanty (Atlantos mitologiczny tytan
dwigajcy z rozkazu Zeusa sklepienie
niebios). Niegdy na szczycie znajdowaa
si grupa rzeb trzy postacie kobiece.
Paac posiada 150 pomieszcze. Parter
peni funkcje usugowe i handlowe. Kolej-
no mieciy si tu: Sd Okrgowy, apteka
rodziny Knabe, a potem agodziskich
(nagrodzona za specyfki farmaceutyczne
na wystawie w Paryu), Biura Kolei Pa-
stwowych, Teatr Mirae(w latach 1915-
1918), a w czasie wojny biura wojskowej
administracji niemieckiej. W 1899 r.
od zachodniej strony agodziscy wznieli
Hotel Europa.
KOCI pw. W. STANISAWA
Plac Konstytucji 3 Maja >>>
W latach 1896-1902 wybudowano
na wczesnym Placu Soborowym cerkiew
pw. w. Mikoaja.
Po odzyskaniu niepodlegoci planowano
utworzy tu Muzeum Ziemi Radomskiej. >>> Paac Karschw przy Placu Konstytucji 3 Maja
>>> Atlanty podtrzymujce balkon
w Paacu Karschw
>>> Koci pw. w. Stanisawa
34 >>>
Ostatecznie obiekt przebudowano
i zamieniono na koci garnizonowy
pw. w. Stanisawa.
Przy wejciu do kocioa znajduj si
2 okazae rzeby patronw Polski:
w. Wojciecha i w. Stanisawa, ktre
wykona radomski rzebiarz Bolesaw
Zwoliski. Jego autorstwa jest rwnie
rzeba Chrystusa nioscego krzy
(od strony ulicy Pisudskiego) oraz Pieta
(wewntrz wityni).
Przed kocioem znajduje si Grb Niezna-
nego onierza. Pierwotny wystawiony
zosta w nocy z 2 na 3 maja 1925 r. przez
nieznanego darczyc. Marmurow pyt
z napisem: Nieznanemu onierzowi pole-
gemu w obronie ojczyzny powici
ks. pra. P. Grski, a okolicznociow mow
wygosi senator M. Glogier. Od tego mo-
mentu Plac Konstytucji sta si miejscem
uroczystoci patriotycznych.
Podczas wojny hitlerowcy nakazali znisz-
czy symboliczn mogi, a obecna zostaa
wykonana w 1995 r. wedug projektu
M. Szczepanika.
W 1985 r. w podziemiach wityni urz-
dzona zostaa kaplica pw. w. Maksymilia-
na Kolbe.
GMACH TOWARZYSTWA
KREDYTOWEGO ZIEMSKIEGO
Wybudowany wedug projektu Ludwika
Radziszewskiego i Henryka Marconiego dla
Oddziau Dyrekcji Szczegowej Towarzy-
stwa Kredytowego Ziemskiego, ktrego
celem byo udzielanie kredytw ziemianom
z regionu radomskiego. Sekretarzem
>>> Rzeba w. Stanisawa >>> Rzeba Chrystusa
nioscego krzy
>>> Rzeba w. Wojciecha
>>> Gmach Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego,
obecnie siedziba Zespou Szk Plastycznych.
generalnym Towarzystwa by Julian
Malczewski ojciec Jacka. W 1918 roku odby
si tu zjazd ziemianek z terenu okupacji au-
striackiej. W 1933 r. lokal zosta zamieniony
na Pastwowe Gimnazjum Krawieckie.
Podczas II wojny wiatowej mieci si
tu szpital wojenny oraz kasyno ofcerskie.
Wwczas te wybudowano przed nim basen
przeciwpoarowy. Po wyzwoleniu przez
wiele lat obiekt suy uczniom Zespou
Szk Odzieowych. Obecnie w budynku
znajduj si pracownie artystyczne i galerie
Zespou Szk Plastycznych.
KAMIENICA STANISZEWSKICH
Jest to pierwszy budynek jaki wystawiono
przy nowowytyczonym Placu Cerkiewnym.
Zaprojektowa go St. Jaroszewski w 1876 r.
Po II wojnie wiatowej miecia si tu Miej-
ska a nastpnie Wojewdzka Biblioteka
Publiczna, salon fotografczny Kodak
Ekspres, a obecnie, po renowacji bank.
KAMIENICA PODWORSKICH
Wybudowana przez Antoniego Podwor-
skiego, waciciela apteki Pod Biaym
Orem. Architektem by Antoni Kacper
Wsowski. Jest to budowla neorenesan-
sowa z pycinowymi arkadami, w ktrych
znajduj si cztery rzeby popiersi sta-
roytnych osobistoci, prawdopodobnie
Platona, Sokratesa i Cezara.
>>> Kamienica Podworskich, zwana Narodwk
>>> Kamienica Staniszewskich na Placu Konstytucji 3 Maja
36 >>>
Kamienica ta ze wzgldu na dziaalno
patriotyczn waciciela nazywana bya
Narodwk.
ULICA J. PISUDSKIEGO
Wytyczona zostaa w 1888 r. Jest jedy-
n historyczn i reprezentacyjn ulic
Radomia z monumentaln architektur,
przypominajc arterie Krakowa, Wilna
czy Lwowa. Wielokrotnie zmieniaa na-
zwy: Szeroka, Pisudskiego, Kasztanowa,
Nowotki. Wzdu tej ulicy znajduje si
wiele reprezentacyjnych, ciekawych pod
wzgldem architektonicznym i bogatych
w detale kamienic.
GMACH DAWNEJ KASY
PRZEMYSOWCW RADOMSKICH,
ul. J. Pisudskiego 15 >>>
Okazay, neogotycki gmach wybudowano
w 1897 roku dla Kasy Przemysowcw
Radomskich. Mogli z niej korzysta wszyscy
mieszkacy Radomia, oprcz lichwiarzy. Pre-
zesem Kasy by Teodor Karsh. Na elewacji
widoczne s herby Radomia i Guberni Ra-
domskiej. Obecnie siedziba banku Pekao SA.
>>> Ulica J. Pisudskiego
>>> Detale architektoniczne na kamienicach przy ul. J. Pisudskiego
MIEJSKA BIBLIOTEKA PUBLICZNA,
Dawny, zbudowany w 1892 r. paac re-
jenta W. Kulczyckiego. Pierwotnie wy-
budowano tylko cze nisz. W 1896 r.
obiekt zosta odsprzedany dla Handlowe-
go Towarzystwa Akcyjnego wwczas
dobudowano drugi pitrowy budynek.
Po I wojnie wiatowej miaa tu swoj sie-
dzib Macierz Szkolna. Podczas II wojny
wiatowej Niemcy zaadoptowali will
na potrzeby telekomunikacji. W 1945 r.
umieszczono tu Muzeum Regionalne
i Okrgowe, a w 1992 r. obiekt przekaza-
no dla Wojewdzkiej Biblioteki Publicznej.
Obecnie mieci si tu Miejska Biblioteka
Publiczna im. J. i A. Zauskich.
KAMIENICA,
ul. Pisudskiego nr 7 >>>
Bogato zdobiona kamienica, posiadajca
wystrj w stylu pompejskim. Wacicielem
jej by budowniczy, Stanisaw Dzikowski.
Przed wojn miecia si tu cukiernia
Wolaskiego. Tutaj te mia swj gabinet
dr med. Adolf Tochterman.
DOM JZEFA BRANDTA
ul. J. Pisudskiego nr 9 >>>
>>> Herb Guberni
Radomskiej na fasadzie
dawnej Kasy Przemy-
sowcw Radomskich
>>> Herb Radomia
na fasadzie dawnej
Kasy Przemysowcw
Radomskich
>>> Dawny paac rejenta W. Kulczyckiego,
obecnie siedziba Miejskiej Biblioteki Publicznej
>>> Dekoracja elewacyjna kamienicy
przy ul. Pisudskiego nr 7
>>> Tablica powicona Jzefowi Brandtowi
38 >>>
Jzef Brandt (1841-1915) wybitny ma-
larz batalista, waciciel majtku Orosko
ostatnie miesice ycia spdzi w Radomiu,
przy ul. Pisudskiego 9. Pochowany zosta
na cmentarzu przy ul. Limanowskiego.
Klatk schodow Domu Brandta zdobi
ciekawa malatura. Na niszych kondygna-
cjach przedstawione s portrety mskie
prawdopodobnie A. Mickiewicza
i J. Sowackiego, a na ostatniej 2 putta:
jedno z nich pi, drugie odchyla ga.
KAMIENICA,
ul. J. Pisudskiego nr 5 >>>
W cian kamienicy wmurowana jest tabli-
ca powicona Stanisawowi Wernerowi.
Stanisaw Werner by uczniem radomskiej
Szkoy Handlowej, czonkiem organizacji
bojowej PPS. Za udzia w zamachu na pu-
kownika von Potto, naczelnika andarmerii
gubernialnej, zosta skazany na kar mier-
ci. Wyrok wykonano 20 grudnia 1906 r.
w Lesie Kapturskim.
GMACH SDU,
Okazay neorenesansowy gmach wybu-
dowany w 1894 roku jako budynek Sdu
>>> Polichromia przedstawiajca A. Mickiewicza
>>> Plafon na klatce schodowej kamienicy przy
ul. J. Pisudskiego 9
>>> Polichromia przedstawiajca J. Sowackiego
>>> Tablica powicona Stanisawowi Wernerowi
Okrgowego Guberni Radomskiej. Na-
stpnie, w latach 1919-1939 miecia si
w nim Okrgowa Dyrekcja Kolei Pastwo-
wych, Sd Wojewdzki, a obecnie ponow-
nie Sd Okrgowy. We wntrzu zachowa
si pikny plafon przedstawiajcy siedzc
posta Temidy bogini sprawiedliwoci,
praw, porzdku i obyczajw.
GMACH DAWNEGO POWIATOWEGO
ZWIZKU SAMORZDOWEGO
(Paac lubw),
ul. S. Moniuszki 11 >>>
Budynek wzniesiony w latach 1925-1927
wg projektu radomskiego architekta Alfon-
sa Pinno.
Po II wojnie wiatowej mia tu swoj sie-
dzib Powiatowy Urzd Bezpieczestwa.
Od 1975 r. mieci si tu Urzd Stanu
Cywilnego (std potoczna nazwa Paac
lubw) oraz cz wydziaw Urzdu
Miejskiego. Ponadto odbywaj si tu po-
siedzenia Rady Miejskiej.
KAMIENICA GLOGIERW,
ul. H. Sienkiewicza 12 >>>
Wybudowana w 1914 r., projektowana
przez Jzefa Piusa Dziekoskiego dla ro-
>>> Gmach Sdu Okrgowego
>>> Gmach Dawnego Powiatowego Zwizku
Samorzdowego, obecnie Paac lubw
i sala posiedze Rady Miejskiej
>>> Kamienica Glogierw
40 >>>
dziny Macieja Glogiera prawnika, muzyka,
i polityka (by senatorem RP, wicepre-
zydentem Radomia; papie Pius XI
nada mu order w. Grzegorza Wielkie-
go). Kamienica posiada dwutraktowy
korpus frontowy i dwie jednakowe of-
cyny. Na kadym pitrze znajdoway si
dwa mieszkania. W fasadzie widoczne
s inspiracje romanizmem (brama), go-
tykiem (wykusze), renesansem (ryzalit
z attyk).
Od 1945 roku miecia si tu Wolna Szkoa
Rysunku, Malarstwa Rzeby zaoona
przez Wacawa Dobrowolskiego, nastpnie
Ognisko Plastyczne i Pastwowa Szkoa
Plastyczna I Stopnia.
KATEDRA pw. Opieki Najwitszej
Marii Panny
ul. H. Sienkiewicza >>>
Koci wybudowany w latach 1896-1911
wg projektu Jzefa Piusa Dziekoskiego.
Od 25 marca 1992 r. katedra radomska.
Jest to trjnawowa bazylika z transeptem,
dominujc rozet i trzema portalami.
Projekt nawizuje do gotyku francuskie-
go. Wysokie, 72-metrowe wiee kszta-
tem nawizuj do wyszej wiey kocioa
Mariackiego w Krakowie.
Zbudowany zosta z radomskiej cegy,
a do oblicowania murw z zewntrz uyto
sprowadzonych z zagranicy pytek cera-
micznych oraz szydowieckiego piaskowca.
We wntrzu dominuje otarz o ksztacie
tryptyku. W rodkowej czci, w niszy,
umieszczono fgur patronki katedry
Matki Boej z Dziecitkiem na rku. Rzeb
wykonano z biaego marmuru kararyj-
skiego w Rzymie. Po bokach usytuowano
fgury klczcych aniow a w czciach
bocznych, pod baldachimami, umieszczone
s rzeby przedstawiajce w. Wojciecha
i w. Stanisawa biskupa.
W transepcie, po lewej stronie, znajduje si
otarz Krzya witego z 1911 r. z monu-
mentaln scen ukrzyowania. We wn-
kach bocznych umieszczone s rzeby
przedstawiajce patrona Radomia
w. Kazimierza Jagielloczyka i patrona
modziey w. Stanisawa Kostk.
Po prawej stronie transeptu otarz wi-
tego Kazimierza. Jego centraln cz
wypenia obraz Jzefa Mazurkiewicza
przedstawiajcy hod Sercu Jezusowemu
skadany przez reprezentantw czterech
stanw. Po bokach umieszczono fgury:
w. Dominika i w. Jacka. Poniej ustawio-
ny jest barokowy obraz z wizerunkiem
w. Kazimierza, a obok stoi wspczesny
relikwiarz w. Kazimierza.
Ciekawym elementem wystroju wityni
jest neogotycka ambona oparta na drew-
nianej kolumnie i nakryta baldachimem
z aurow wieyczk. Drewniana balu-
strada posiada cztery wnki, w ktrych
umieszczono fgury Ewangelistw.
>>> Fragment otarza gwnego
w radomskiej katedrze
>>> Katedra pw. Opieki NMP
42 >>>
W lewym przedsionku katedry umiesz-
czono sarkofag biskupa Jana Chrapka,
ordynariusza Diecezji Radomskiej,
tragicznie zmarego 18 padziernika
2001 roku.
Przed katedr znajduj si dwa pomniki:
Stefana Kardynaa Wyszyskiego
trzymajcego na piersiach obraz Matki
Boej Czstochowskiej, wzniesiony w maju
2002 r. upamitnia powrt na szlak na-
wiedzenia po Polsce obrazu Matki Boej
Czstochowskiej. Kopia jasnogrskiej ikony
wykradziona z niewoli przez radomskiego
kapana, ks. Jzefa Wjcika, zostaa z wielk
czci wniesiona przed fronton dzisiejszej
katedry przez ks. Prymasa Stefana Wy-
szynskiego, ks. Kardynaa Karola Wojty
oraz innych ksiy biskupw 18 czerwca
1972 r.
Jana Pawa II pomnik odsonity
4 czerwca 2008 r. w 17 rocznic pobytu
papiea w Radomiu.
4. PARK IM. T. KOCIUSZKI
Zaoony w 1867 r. nazywany by Nowym
Ogrodem, nastpnie Ogrodem Saskim.
Pierwotnie mia to by symetryczny ogrd
angielski. Na jego potrzeby zajto teren
7 hektarw. wzbogacono go o sztucznie
usypane wzgrze, na ktrym stany
romantyczne ruiny wiey zamkowej. Cay
park ogrodzono ozdobnymi kutymi i eliw-
nymi przsami. W latach 60-tych XX w.
rozebrano ogrodzenie i zburzono wie.
W czci poudniowej parku w latach
20tych XX w. wzniesiono elbetonow
altan. Uwaa si j za pierwsz budowl
o tej konstrukcji w Radomiu.
>>> Pomnik Jana Pawa II >>> Pomnik Stefana Kardynaa Wyszyskiego
Przy gwnej alei ks. biskupa Jana Chrapka
znajduje si popiersie Fryderyka Chopina,
duta Wadysawa Jani, a po przeciwnej
stronie alei w latach 50-tych XX w. wybu-
dowano muszl koncertow, ktra spona
30 lat pniej.
Przy wejciu od strony ul. H. Sienkiewicza
znajduje si pyta upamitniajca Insurek-
cj Kociuszkowsk. W 1916 r. park otrzy-
ma imi Tadeusza Kociuszki.
Drzewostan parkowy stanowi gwnie lipy,
kasztanowce, sosna wejmutka, db czerwony.
GMACH DAWNEJ KOMISJI
WOJEWDZTWA SANDOMIERSKIEGO
(Paac Rzdowy)
ul. eromskiego 53 >>>
Jeden z najcenniejszych zabytkw
Radomia klasycystyczny, o charakterze
>>> Rzeba Fryderyka Chopina
duta Wadysawa Jani
>>> Altana pierwsza budowla z elbetonu
w Radomiu
>>> Aleja parkowa
44 >>>
paacowym. Wybudowany zosta w 1827 r.
wg projektu Antonio Corazziego z przezna-
czeniem na siedzib wadz Komisji Woje-
wdztwa Sandomierskiego. Sale gmachu
byy rwnie wykorzystywane do pre-
zentacji zbiorw muzealnych. Pierwsze,
romantyczne muzeum urzdzi tu Edward
Biaoskrski, gubernator w latach 1845-
1856. Znalazy si w nim zbiory paleo-
ntologiczne, geologiczne, ornitologiczne,
zoologiczne oraz obrazy midzy innymi
P. Rubensa: Obrzezanie Jezusa szkic
do wielkiego obrazu i Rembrandta Kobie-
ta przy jedzeniu.
W 1923 r. ulokowano tu Muzeum PTK,
powstae ze zbiorw podarowanych miastu
przez ks. Jana Winiewskiego. Muzeum
dziaao tu do 1925 r.
Podczas I wojny wiatowej gmach wyko-
rzystywany by przez wadze austriackie.
Po 1918 r. stanowi siedzib wadz
starostwa. Gocili w nim midzy innymi:
prezydent RP Ignacy Mocicki i Marszaek
Jzef Pisudski. Podczas II wojny wiatowej
obiekt zajty zosta przez okupacyjne
wadze niemieckie dystryktu radomskiego,
std czsto goci tu Hans Frank.
W latach 1938-1942 dobudowano tylne
skrzydo, a wadze niemieckie wzniosy
nowy front od strony ul. M. Curie Skodow-
skiej. W 1966 r. wykonano sal koncertow
wg proj. Eugeniusza Szparkowskiego.
Po wojnie by siedzib wadz miejskich
i wojewdzkich. Obecnie maj tu swoje
siedziby delegatury Mazowieckiego Urz-
du Wojewdzkiego oraz Urzd Miejski.
KLUB RODOWISK TWRCZYCH
ania,
Obecny budynek jest pozostaoci miej-
skiej rogatki lubelskiej, wzniesionej przez
Stefana Baliskiego. W latach 1922-1926
rogatka zostaa przebudowana na ani
>>> Gmach dawnej Komisji Wojewdztwa
Sandomierskiego zaprojektowany
przez A. Corazziego
>>> Dawna Rogatka Lubelska, obecnie Klub
rodowisk Twrczych ania
miejsk, a po remoncie prowadzonym
w latach 1981-1982 powsta tu Klub
rodowisk Twrczych ania.
KRZY METALOWY
Wystawiono go w 1899 r. Odlany zosta
w hucie w Bliynie zastpi wczeniejszy
drewniany. 3 lutego 1905 r., w pobliu
krzya miao miejsce zbrojne starcie de-
monstrujcych robotnikw z oddziaem
ochrony budynku gubernatorstwa, w wyni-
ku ktrego zgino 14 robotnikw, a okoo
50 zostao rannych z czego 13 zmaro kilka
dni pniej. Robotnicy domagali si omio-
godzinnego dnia pracy, wolnoci sowa,
sumienia, rwnych praw, swobody stowa-
rzysze i ludowego samorzdu.
W 2005 r., w 100 rocznic wydarze,
z inicjatywy Spoecznego Komitetu Ra-
towania Zabytkw Radomia, odnowiony
krzy zosta postawiony w nowym miejscu,
frontem do ul. eromskiego.
POMNIK JANA KOCHANOWSKIEGO
Postawiony na skraju parku w czerwcu
2006 r. z inicjatywy i czciowych rodkw
Spoecznego Komitetu Ratowania Zabyt-
kw Radomia. Projekt pomnika wykona
prof. Jan Kucz.
DAWNA RESTAURACJA
STANISAWA WIERZBICKIEGO,
W 1893 r. Stanisaw Wierzbicki gastrono-
mik i restaurator, wytrawny znawca win oraz
specjalista z zakresu przyrzdzania kawy
i herbaty zaoy tutaj sklep winno kolo-
nialny, na zapleczu ktrego urzdzi pokoje
niadaniowo restauracyjne. Gomi
Stanisawa Wierzbickiego byli miedzy innymi:
kpt. De Gaulle- pniejszy prezydent Francji
>>> Metalowy krzy miejsce manifestacji
robotniczych w 1905 r.
>>> Pomnik Jana Kochanowskiego w Parku
im. T. Kociuszki
>>> Dawna restauracja Stanisawa Wierzbickiego
46 >>>
(zajada si zrazami zawijanymi z kasz gry-
czan), prezydent Ignacy Mocicki, Wojciech
Kossak z crk Magdalen, ktry ofarowa
obraz olejny z dedykacj: Mistrzowi rondla
mistrz pdzla.
Restauracja Wierzbickiego zapisaa si
w dziejach kampanii wrzeniowej, gdy gen.
Kutrzeba otrzyma radiogram z naczelnego
dowdztwa nakazujcy, aby Armia Pozna
maszerowaa na obiad do Wierzbickiego,
co oznaczao, e ma porusza si w kierun-
ku Radomia.
DAWNA SIEDZIBA II LO
IM. M. KONOPNICKIEJ,
Kamienic t zbudowano w latach 70-tych
XIX w. Pocztkowo miecia si tu Ra-
domska Izba Skarbowa. Po jej likwidacji
w 1917 r. do budynku przeniesiono esk
Szko Handlow, mieszczc si uprzednio
w budynku przy ul. Sowackiego 17. W tym
samym roku szko przemianowano na e-
skie Gimnazjum Oglnoksztacce o proflu
flologicznym. W 1925 r. przeksztacono
je w gimnazjum humanistyczne i nadano imi
Marii Konopnickiej. W latach 60-tych szkol
przeniesiono na ul. J. Kusociskiego. Obecnie
mieci si tu flia Powszechnego Banku
Kredytowego.
BANK
ul. S. eromskiego 43/45 >>>
Gmach wzniesiono w latach 1910 1919
wedug projektu Zygmunta Somiskiego
w stylu klasycystycznym jako siedzib
Narodowego Banku Polskiego. Obecnie
w budynku mieci si Sd Rejonowy wraz
z Wydziaem Ksig Wieczystych.
DAWNE DELIKATESY,
Zwarty zesp eklektycznej zabudowy
z przeomu XIX i XX w. Ciekawie zdobiony
detalami sztukatorskimi i odlewniczymi
(balkony). Na pocztku XIX w. miecia si
tu cukiernia Pomianowskiego z ogrdkiem
od ul. Moniuszki. W okresie midzywojen-
nym bya tu cukiernia restauracja Udzia-
>>> Gmach Narodowego Banku Polskiego
obecnie siedziba Sdu Rejonowego
>>> Dawna siedziba II LO im. M. Konopnickiej
owa. Po wojnie przez wiele lat mieciy si
tu Delikatesy. Obecnie obiekt handlowy.
PAAC HEMPLW
Zaprojektowany i wzniesiony przez Ste-
fana Baliskiego ok. roku 1833 jako jedna
z pierwszych reprezentacyjnych budowli przy
dawnej ulicy Lubelskiej. Korpus gwny zosta
odsunity od osi jezdni natomiast przy ulicy
wzniesiono wolno stojce skrzyda boczne.
Kolejnym wacicielem paacu by Stefan
Hempel, ktry organizowa w nim wystawy
staroytnoci i dzie sztuki. Dochd z nich
>>> Dawny Paac Hemplw
>>> Dawne delikatesy
przeznacza na cele charytatywne.
W 1929 r. paac sta si siedzib flii
Wyszej Szkoy Muzycznej im. F. Chopina
w Warszawie. Obecnie peni funkcje miesz-
kalnohandlowe.
Bibliografa:
1. Kowalik W. M., Towarzystwo Kredytowe
i Narodwka. Wczoraj i Dzi Radomia,
2002, nr 2, s. 5-8.
2. Kowalik W. M., Paac Rzdowy. Wczoraj i Dzi
Radomia, 2002, nr 1, s. 10-16.
3. Kowalik W. M., Plac Konstytucji 3 Maja,
Wczoraj i Dzi Radomia, 2002, nr 1,
s. 28 32.
4. Kowalik W. M., Koci Garnizonowy - dawny
sobr. Wczoraj i Dzi Radomia, 2002, nr 3,
s. 5-13.
5. Kowalik, W. M. Koci i Klasztor
Benedyktynek radomskich. Wczoraj i Dzi
Radomia, 2001, nr 1, s. 28-33.
6. Kowalik W. M., Pomnik Trzebiskich. Wczoraj
i Dzi Radomia, 2003, nr 1, s. 5-10.
7. Kowalik W. M., Resursa Obywatelska. Wczoraj
i Dzi Radomia, 2000, nr 8, s. 21-23.
8. Kowalik W. M., Paace, paacyki i dworki (2),
Wczoraj i Dzi Radomia, 1999, nr 4, s. 25-27
9. Kowalik W. M., Ulica Marszaka Pisudskiego.
Wczoraj i Dzi Radomia, 2006, nr 2, s. 18-23
10. Kowalik W. M., Paace, paacyki i dworki.
Wczoraj i Dzi Radomia, 1999, nr 3, s. 25-27.
11. Kowalik W. M., Kamienica Glogierw. Wczoraj
i Dzi Radomia 2004, nr 3, s. 14-17.
12. Metzger R., Tragiczny 3 lutego 1905
roku. Gazeta Wyborcza [on line], [dostp
7.02.2008 r.], http://miasta.gazeta.pl/
radom/1,48201,2483136.html
13. Radom. Red. Jerzy Malewski. Warszawa,
Sport i Turystyka, 1974.
14. Strewska H., Resursa Obywatelska.
Radomir, 1985, nr 2, s. 14-18.
15. Strewska H., Plac Konstytucji 3 Maja w
Radomiu. Radomir, 1985, nr 1, s. 17-21.
16. Strewska H., Koci w. Trjcy. Radomir,
1986, nr 1, s. 17-21.
17. Znani i nieznani ziemi radomskiej. T. 2.
Red. Czesaw Tadeusz Zwolski, Radom,
Wojewdzka Biblioteka Publiczna, 1980.
18. Znani i nieznani ziemi radomskiej T. 3.
Red. Czesaw Tadeusz Zwolski; Radom ,
Wojewdzka Biblioteka Publiczna, 1988.
19. Zwolski, Cz. T. Radom i region radomski;
Radom: Wydaw. Regionalne Radomka, 2003.
20. Zwolski, Cz. T., Historia miasta Radomia: kronika,
Radom, Wydawnictwo Radomka, 2005.
48 >>>
RADOMSKIE PAMITKI POWSTANIA STYCZNIOWEGO >>> 49
RADOMSKIE PAMITKI
POWSTANIA
STYCZNIOWEGO
W Radomiu zachowao si wiele ladw dramatycznych
wydarze z okresu powstania styczniowego
oraz z lat poprzedzajcych jego wybuch.
Powstanie styczniowe wybucho 22 stycznia
1863 w i trwao do jesieni 1864 r. Byo
najwikszym polskim zrywem narodowym.
Szeregi powstacze zasilili przedstawiciele
wszystkich warstw spoeczestwa: szlachta
i ziemiastwo, rzemielnicy i modzie. Spot-
kao si take z szerokim poparciem midzy-
narodowej opinii publicznej. Miao charakter
wojny partyzanckiej, w ktrej stoczono ok.
1 200 bitew i potyczek. Mimo pocztkowych
sukcesw zakoczyo si klsk powsta-
cw, z ktrych kilkadziesit tysicy zostao
zabitych, blisko 1 tys. straconych, ok. 38 tys.
skazanych na katorg lub zesanych na
Syberi, a ok. 10 tys. wyemigrowao.
Do jego pozytywnych skutkw naley
zaliczy midzy innymi uwaszczenie
chopw, przeprowadzone bardziej radykal-
nie ni gdziekolwiek indziej w tej czci
Europy.
W Radomiu, mimo upywu lat zachowao
si wiele ladw dramatycznych wydarze,
ktre rozgryway si w tamtym
okresie.
Trasa wycieczki:
koci i klasztor oo. Bernardynw >>> koci pw. w. Wacawa >>> Rynek >>>
ul. M. Reja >>> ul. J. Malczewskiego >>> Plac 72 Puku Piechoty >>> ul. Warszawska
50 >>>
Koci pw. w. Katarzyny
i klasztor oo. Bernardynw
ul. S. eromskiego 6/8 >>>
Zesp klasztorny oo. Bernardynw
w Radomiu jest najcenniejszym zabytkiem
Radomia. Wzniesiony zosta w 1468 r.
z fundacji krla Kazimierza Jagielloczyka,
rozbudowany w XVI w. poprzez dobudowa-
nie kaplicy w. Anny. W XIX w. powikszony
o kaplic w. Agnieszki, a w latach 1911-
1914 przebudowany wg projektu Stefana
Szyllera. Wwczas obie kaplice poczono
w jedn, tworzc naw boczn oraz dobu-
dowano baszt ze schodami na chr i dwie
kruchty. W 1959 r. poar zniszczy cz
kocioa, szczeglnie wib dachow i po-
lichromie we wntrzu. W 1998 r. rozpoczto
gruntowne prace remontowo konserwator-
skie obiektu.
We wntrzu kocioa zachowao si wiele
cennych zabytkw. Najcenniejszym jest
grupa pasyjna ze szkoy Wita Stwosza,
wczesnobarokowy otarz boczny z obrazem
Matki Boej z Dziecitkiem, liczne epitafa
i stalle z XVI w. znajdujce si w kaplicy
Matki Boej.
Klasztor oo. Bernardynw od pocztku
swojego istnienia by wanym orodkiem re-
ligijnym, a take kulturalnym i patriotycznym.
Przed i w czasie powstania styczniowego
sta si orodkiem spiskowym Radomia.
Za swoj dziaalno patriotyczn bernar-
dyni zostali srodze ukarani. W dniu 12 lipca
1863 r. zabudowania klasztorne zajte
zostay na wizienie, w ktrym osadzono
109 aresztantw, za 8 listopada 1864 r.,
na mocy ukazu carskiego konwent oo. Ber-
nardynw w Radomiu zosta zamknity,
a jego majtek skonfskowany na rzecz Skar-
bu Krlestwa Polskiego. Ponadto 4 ojcw
zesano na Syberi, 6 zakonnikw przenie-
siono karnie do innych klasztorw, pozostali
zakonnicy oraz klerycy zostali wywiezieni
do etatowego klasztoru w Wielkiej Woli.
>>> Koci i klasztor oo. Bernardynw widok od strony ul. S. eromskiego
Pamitki powstania styczniowego
przed kocioem
fgura Matki Boej
Przed kamienn fgur Matki Boej,
(ustawion w 1858 r. przez Antoniego
Plewiskiego, po ogoszeniu dogmatu
o Niepokalanym Poczciu) odbyway si
zgromadzenia mieszkacw i piewy pie-
ni patriotyczno religijnych. Dnia 19 maja
1861 r. przerodziy si one w ogromn ma-
nifestacj. Kamienn fgur przybrano w
wiece i kwiaty oraz ustawiono uk trium-
falny z Orem Polskim w zotej koronie.
Wieczorem zebrany tum zacz wznosi
antyrosyjskie okrzyki. Wwczas wkroczyo
wojsko, ktre rozpdzio zgromadzonych.
Kilkanacie osb aresztowano.
- kamienny krzy
Dnia 8 sierpnia 1861 r., na dawnym
cmentarzu przykocielnym, w nawizaniu
do krwawych wydarze warszawskich
z lutego i kwietnia 1861 r., usypano kopiec
wasnymi rkami mieszkacw miasta,
bez rnicy stanu i ustawiono drewnia-
>>> Figura Matki Boej ufundowana w 1858 r.
przez A. Plewiskiego
>>> Rycina przedstawiajca kopiec z dbowym krzyem ustawionym w 1861 r.
oraz obecny krzy upamitniajcy tamte wydarzenia.
52 >>>
ny krzy z cierniow koron. Po upadku
powstania styczniowego kopiec rozebrano,
a krzy nakazano porba i spali. Obecny,
kamienny krzy nawizuje do tamtych
wydarze.
Pamitki powstania styczniowego
w kociele
W kociele odbyway si naboestwa za
ojczyzn, a refektarz klasztoru by miej-
scem narad, szkole oraz wicze wojsko-
wych dla modziey. Tu przyby pniejszy
dyktator powstania Marian Langiewicz,
(podobno w przebraniu kataryniarza)
i dokona przegldu stanu przygotowa
oraz uzbrojenia.
Dnia 22 stycznia 1863 o godz. 8.00
w kociele oo. Bernardynw o. Paulin
Domaski odprawi msz wit i pobogo-
sawi powstacw wyruszajcych na bj.
We wntrzu kocioa znajduj si pamitki
powicone bohaterom tamtych wydarze.
tablica epitafjna pk. Zygmunta
Chmieleskiego
Zygmunt Chmieleski by absolwentem
Korpusu Kadetw i Akademii Wojennej
w Petersburgu, porucznikiem artylerii armii
carskiej w Warszawie. W 1861 r. porzuci
sub w armii i wyemigrowa do Francji,
a pniej do Woch. Po wybuchu powstania
styczniowego powrci do kraju wstpujc
w szeregi wojsk generaa Mariana Langiewi-
cza. Wkrtce mianowany zosta szefem
sztabu generaa Jzefa Hauke-Bosaka i na-
czelnikiem powstania w wojewdztwie kra-
kowskim. Podczas bitwy pod Bodzechowem
dosta si do niewoli rosyjskiej i wiziony
by w Radomiu. Postawiony przed sdem
wojskowym usysza podwjny wyrok
jeden za dezercj w 1862 r. z wojska rosyj-
skiego, skazujcy go na degradacj i 10 lat
katorgi, drugi na mier przez rozstrzelanie.
Wyrok wykonano 23 grudnia 1863 r. na
terenie koszar radomskich.
Odsonicie i powicenie tablicy (na ktrej
bdnie wyryto nazwisko) odbyo si
22 stycznia 1928 r. w 65 rocznic mierci
pukownika.
>>> Refektarz w klasztorze miejsce tajnych
spotka powstacw oraz widok na chr
muzyczny w kociele
epitafum ksidza Justyna ady Ks. Justyn ada zosta wywicony
na kapana w obrzdku greko-unickim. Peni
posug w Rejowcu a nastpnie
w Kopyowie (lubelskie). W okresie powsta-
nia styczniowego wczy si w dziaania pa-
triotyczne: nalea do politycznej organizacji
oraz zbiera datki na cele powstacze.
Za swoj dziaalno zosta aresztowany oraz
otrzyma jawny dozr policyjny. W 1874 r.,
w ramach prowadzonej walki z kocioem
greko unickim zosta usunity z probostwa
w Kopyowie. Razem z rodzin zamieszka
w Radomiu i pozostawa tu a do mierci.
sarkofag Dionizego Czachowskiego
Pukownik Dionizy Czachowski by
naczelnikiem wojennym wojewdztwa
sandomierskiego oraz dowdc oddziaw
powstaczych w regionie radomskim.
>>> Uroczysty pogrzeb pk. D. Czachowskiego w 1938 r. oraz mauzoleum przed kocioem oo. Bernardynw
>>> Kolejny pogrzeb pk. D. Czachowskiego w 1981 r. oraz obecne miejsce spoczynku bohatera.
54 >>>
Zgin 6 listopada 1863 r. pod Jaworem
Soleckim. Pierwotnie pochowany zosta
w Bukwnie, a jego grb zrwnano z ziemi.
W 1938 r., w 75 rocznic mierci
Czachowskiego odby si drugi, tym razem
uroczysty pogrzeb. Trumienk ze szcztka-
mi dowdcy zoono w mauzoleum, przed
kocioem oo. Bernardynw. W czasie
II wojny wiatowej okupanci niemieccy
nakazali zburzy pomnik. Trumienk
z prochami D. Czachowskiego ukryto
w podziemiach kocioa oo. Bernardynw.
Kolejny, trzeci ju pogrzeb powstaczego
bohatera Ziemi Radomskiej odby si
21 marca 1981 r. Tym razem szcztki
dowdcy spoczy w marmurowym sarko-
fagu usytuowanym w kaplicy Adoracyjnej
kocioa oo. Bernardynw.
Apteka Pod Biaym Orem
Kamienica wzniesiona wg projektu Stefana
Baliskiego ok. 1835 r. Pierwszym jej
wacicielem by Stanisaw Kwaniewski,
a nastpnie Antoni Podworski, ktry
otworzy tu aptek. Z jego inicjatywy na
sufcie namalowany zosta romantyczno
klasycystyczny plafon z wyobraeniem
biaego ora. Orze przedstawiony jest
w trakcie lotu, zawieszony w przestwo-
rzach. W szponach trzyma bero symbol
panowania i sprawiedliwoci. Wizerunki
tego ptaka umieszczone zostay rwnie
na naczyniach aptecznych oraz etykietach.
W czasie powstania styczniowego apteka
penia funkcj skrzynki kontaktowej,
a po jego upadku waciciel otrzyma nakaz
usunicia polichromii (zostaa ona zamalo-
wana) oraz zniszczenia naczy
z wizerunkiem ora.
W latach 1985-1989 przeprowadzono
prace konserwatorskie, ktre przywrciy
malatur do stanu dawnej wietnoci.
Koci pw. w. Wacawa
Plac Stare Miasto 13 >>>
Koci pw. w. Wacawa powsta w 1216 r.
z fundacji Leszka Biaego, a nastpnie
otrzyma uposaenie z fundacji Bolesawa
Wstydliwego. Rozbudowany w 1340 r.,
za czasw Kazimierza Wielkiego. W 1802 r.
zosta zamieniony przez wadze austriackie
na magazyn mki. W czasie Ksistwa
Warszawskiego mieci si tu magazyn
wojskowy.
W II poowie XIX wieku budynek kocioa
zosta zamieniony przez wadze rosyjskie
na etapowe wizienie. Przy rujnujcej
przerbce adaptacyjnej zniszczono cako-
wicie pierwotn form architektoniczn
wityni (zamurowano gotyckie okna
i portale, wntrze podzielono na cele,
zmieniono dach). W czasie powstania
styczniowego wywoono std zesacw
na Syberi. Dzi o tamtych wydarzeniach
przypomina jasny kolor posadzki wyzna-
czajcy wielko celi oraz malatura cienna
w pycinie ciany poudniowej, Matka
Boska ukazujca si winiarce dzieo
Jerzego Witkowskiego, wzorowane
na rysunku Artura Grottgera.
>>> Fragment polichromii na sufcie apteki
W latach 1920-1927 utworzono tu szpital
epidemiczny, a nastpnie przytuek
dla psychicznie chorych. Kolejne funkcje
kocioa to: oddzia psychiatryczny szpitala
miejskiego (1945-1965) oraz siedziba
Ekspedycji Wykopaliskowej PAN
(1965-1978).
>>>Koci pw. w. Wacawa
W 1978 r. obiekt przekazano kurii biskupiej
w wieczyst dzieraw i przystpiono
do odbudowy wityni. Prace prowadzono
pod kierunkiem prof. Wiktora Zina
z Krakowa.
Pierwsz msz wit w odrestaurowanym
kociele odprawiono 9 czerwca 1985 r.
>>> Wntrze kocioa: jasne pyty na posadzce zaznaczaj wielko celi dawnego wizienia;
malatura wykonana przez J. Witkowskiego na motywach rysunku A. Grottgera
56 >>>
Wntrze zaprojektowane przez prof. Wiktora
Zina jest swoist panoram dziejw Polski
przedstawionych w witraach, obrazach
i malowidach ciennych.
Dawne Kolegium Pijarw
Rynek 11 >>>
Pijarzy przybyli do Radomia w 1682 r.
zakadajc szko mieszczc si w dwch
kamienicach Rynku. W 1737 r. rektorem
uczelni zosta ks. Antoni Konarski, brat
Stanisawa. Z jego inicjatywy wzniesiono
nowy zesp budynkw kolegiackich
wg projektu Antoniego Solariego.
Po upadku powstania listopadowego
kolegium zostao zamknite, a w obiekcie
utworzono Mskie Gimnazjum Rzdowe,
a nastpnie, po kasacie zakonu Pijarw
w 1864 r. Gimnazjum Gubernialne
Radomskie. Jego uczniami byo wielu
znanych Polakw, min.: Tytus Chaubiski
i Walery Przyborowski.
Mimo, e gimnazjum byo szko rzdow
z wykadowym jzykiem rosyjskim, wycho-
>>> Koci pw. w. Wacawa zamieniony na szpital I poowa XX w.
>>> Dawne Kolegium Pijarw, obecnie Muzeum im. Jacka Malczewskiego
wankowie i nauczyciele aktywnie angaowa-
li si w dziaalno patriotyczn. Po wybuchu
powstania styczniowego 63 uczniw
przestao chodzi do szkoy. Ponad 40 z nich
znalazo si w oddziaach powstaczych.
Wrd nich by pniejszy powieciopisarz
i historyk Walery Przyborowski.
w budynku znalazy swoj siedzib Gimna-
zjum im. Jana Kochanowskiego i Gimnazjum
im. dra Tytusa Chaubiskiego. Obecnie mie-
ci si tu Muzeum im. Jacka Malczewskiego.
Pomnik Czynu Legionw
Rynek >>>
W czasie powstania styczniowego w cen-
tralnym punkcie Rynku ustawiono szubie-
nic, na ktrej wieszano powstacw. Tu
zosta stracony m.in. Matwiej Bezkiszkin,
byy sztabskapitan stray granicznej.
>>> Dzieje przedwojennego pomnika: uroczyste odsonicie,
pomnik w penej okazaoci i zburzenie przez okupanta
>>> Pomnik Czynu Legionw widok wspczesny
58 >>>
Po odzyskaniu przez Polsk niepodlego-
ci mjr Micha Tadeusz Brzk-Osiski
rotmistrz I Kompanii Kadrowej Legionw
wystpi z inicjatyw, aby w miejscu
dawnej szubienicy postawi pomnik Czynu
Legionw. Pomys ten przedstawi
Jzefowi Pisudskiemu. Po odrzuceniu
przez Marszaka kolejnych projektw wr-
czy on Osiskiemu may posek legioni-
sty z karabinem u nogi, ktrego autorem
by krakowski rzebiarz, ofcer I Brygady
Legionw Wodzimierz Konieczny.
Rzeba powstaa w okopach pod Ko-
stiuchnwk na Woyniu, gdzie Konieczny
wykona j uwieczniajc posta jednego
z onierzy. Nastpnego dnia zarwno
autor poska jak i pozujcy mu onierz
polegli w bitwie, a fgurka trafa
do rk Pisudskiego jako prezent urodzi-
nowy od legionistw. Pomnik znajdujcy
si na radomskim rynku jest powikszon
kopi tej fgurki. Uroczyste jego odsoni-
cie nastpio podczas IX Zjazdu Legionw
Polskich w 1930 r. W 1940 pomnik
zosta zburzony przez Niemcw,
ale w 1998 jego kopia powrcia
na poprzednie miejsce.
Dom Walerego Przyborowskiego
ul. M. Reja 4 >>>
W domu tym mieszka i tworzy Walery
Przyborowski (pseudonim literacki Zygmunt
Lucjan Sulima), uczestnik i pniejszy histo-
ryk powstania styczniowego. Uczszcza
do gimnazjum w Kielcach, a nastpnie
w Radomiu, skd wyruszy do powstania.
Suy w oddziale gen. Mariana Langiewicza
oraz pk. Zygmunta Chmieleskiego. Bra
udzia w bitwie pod Maogoszcz. Ranny
leczy si w Krakowie. Do Radomia powrci
w 1900 r. i podj prac jako nauczyciel
historii oraz literatury w Szkole Handlowej.
Pisa powieci historyczne. Najbardziej
znane to: Szwedzi w Warszawie, Bitwa pod
Raszynem, Szwoleer Stach.
W 80 rocznic urodzin, w 1925 r,
na cianie tego budynku umieszczono tab-
lic upamitniajc miejsce zamieszkania
i twrczej pracy Walerego Przyborowskie-
go. Obecna tablica zostaa wmurowana
w dniu 12 maja 1970 r., w 125 rocznic
urodzin pisarza.
Resursa Obywatelska
Gmach resursy wybudowano w 1851 r. we-
dug projektu Ludwika Radziszewskiego.
Jest to budynek parterowy z jednopitrow
czci rodkow zwieczon tympano-
>>> Tablica pamitkowa na cianie domu
przy ul. M. Reja 4
>>> Ulica M. Reja z domem
Walerego Przyborowskiego
nem z paskorzeb personifkujc Caritas
dobroczynno. Na szczycie znajduj si
posgi trzech muz: Euterpe, Melpomeny,
Klio.
Organizowano tu liczne bale, koncerty,
przedstawienia teatralne, z ktrych dochd
by przeznaczany na cele dobroczynne
a zwaszcza na prowadzenie szpitala
w. Kazimierza.
W 1863 r. (w czasie powstania stycz-
niowego) lokal zajo biuro Naczelnika
Wojennego gen. Uszakowa, a w sali balo-
wej ulokowano dwie roty Mohylewskiego
Puku Piechoty.
W czasie I wojny wiatowej resurs
zamieniono na szpital wojenny, w okresie
II Rzeczpospolitej ponownie penia funkcj
placwki kulturalnej, natomiast w czasie
II wojny wiatowej mieci si tu Deutches
Haus. Po wojnie w resursie utworzono
poradni kulturalno owiatow, nastpnie
dwa kina: Przyja i Pokolenie,
a od 1991 roku Wojewdzki Dom Kultury.
Obecnie ma tu swoj siedzib Orodek
Kultury i Sztuki Resursa Obywatelska.
Mauzoleum pk. Dionizego
Czachowskiego
Plac 72 Puku Piechoty >>>
Na placu znajduje si Mauzoleum
pk. Dionizego Czachowskiego powstae
w 1938 r. z inicjatywy ks. Jana Winiewskiego
dla upamitnienia postaci bohaterskiego
przywdcy powstania styczniowego oraz
przechowania jego pomiertnych szcztkw,
przeniesionych z miejsca pierwszego
>>> Gmach Resursy Obywatelskiej
60 >>>
pochwku w Bukwnie. Wykonane z gra-
nitu i z marmuru w formie baldachimowej
wedug projektu radomskiego architekta
Kazimierza Prokulskiego, pierwotnie
usytuowane zostao przed kocioem
oo. Bernardynw.
W 1940 r. okupanci niemieccy nakazali
zburzy pomnik. Dziki patriotycznej
postawie mieszkacw Radomia poszcze-
glne czci pomnika ukryto. Pomnik
mauzoleum odbudowano i ustawiono na
placu 72 Puku Piechoty w setn rocznic
mierci pk. D. Czachowskiego, ale ju bez
trumienki z jego szcztkami. W zamian
umieszczono pamitkow, eliwn tablic
i urn z ziemi z miejsc walk 72 Puku
Piechoty w czasie II wojny wiatowej.
W miejsce krzya, ktry przed wojn
znajdowa si na szczycie mauzoleum,
umieszczono ora.
Krzy przy ul. Warszawskiej
W czasie powstania styczniowego
na terenie koszar wojskowych przy
ul. Warszawskiej dokonywano egzekucji
przez rozstrzelanie. cznie stracono tu
29 powstacw, midzy innymi Augusta
Jasiskiego, dowdc ataku na Szydowiec
oraz Zygmunta Chmieleskiego szefa
sztabu generaa Jzefa Hauke-Bosaka
>>> Mauzoleum pk. Dionizego Czachowskiego na Placu 72 Puku Piechoty
i naczelnika powstania w wojewdztwie
krakowskim.
Podczas uroczystych obchodw 53 roczni-
cy wybuchu powstania styczniowego,
w dn. 6 lutego 1916 r. dla uczczenia pa-
mici pk. Zygmunta Chmieleskiego
i innych rozstrzelanych postawiono krzy
drewniany, ktry zosta uroczycie przenie-
siony z kocioa Mariackiego.
Obecny, elazny krzy ustawiono
w 1933 roku podczas obchodw 70 roczni-
cy powstania styczniowego.
Bibliografa:
1. Ciszewska S. B., Manifestacje patriotyczno
- religijne i dziaalno spiskowa w Radomiu
przed wybuchem powstania styczniowego
(1860 1863), Praca magisterska napisana
w Zakadzie Historii Nowoytnej UMCS
w Lublinie pod kierunkiem prof. dr hab.
Wiesawa ladowskiego, Radom 1998.
2. Dbkowski W., Powstanie styczniowe
Puszczy Kozienickiej. Warszawa, Pastwowe
Wydawnictwo Naukowe, 1974.
3. Dbkowski W., Zygmunt Adam Chmieleski
(1833-1863). W: Znani i nieznani Ziemi
Radomskiej T. 2, Radom, Wojewdzka
Biblioteka Publiczna, 1988., s. 25.
4. Hall J., Radomskie miejsca pamici powstania
styczniowego. Wczoraj i Dzi Radomia,
2000, nr 5, s. 20 -27.
5. Hall J., Radomskie miejsca pamici powstania
styczniowego. Radomir, 1988,nr 1, s. 47.
6. Kowalczyk J., Powstanie styczniowe 1861-
1864, [on line:] [dostp dn. 20.01.2008 r.]
http://powstanie1863.zsi.kielce.pl
7. Kowalik W. M., Kamienica pod Biaym Orem.
Wczoraj i dzi Radomia, 2007, nr 1, s. 5-10.
8. Orzechowska E., Bernardyni radomscy w
dobie powstania styczniowego. Wczoraj
i Dzi Radomia, 2003, nr 4, s. 5-15.
9. Orzechowska E., Radomscy Bernardyni w
dobie powstania styczniowego. Radom, ITE,
2008.
10. Prendowska J., Moje wspomnienia. Krakw,
Wydawnictwo Literackie, 1962.
11. Zwolski Cz. T., Dionizy Feliks Czachowski.
W: Znani i nieznani Ziemi Radomskiej t. 2,
Radom, Wojewdzka Biblioteka Publiczna,
1988., s. 31 -34.
>>> Krzy w miejscu strace przy ul. Warszawskiej
62 >>>
RADOM WIELOKULTUROWY >>> 63
Miejsca, ktre warto zobaczy:
Pozostaoci synagogi i teren ,,duego getta, Gimnazjum Towarzystwa ,,Przyjaci
Wiedzy, Kirkut, koci Ewangelicko-Augsburski, cmentarz ewangelicki, cmentarz
osadnikw niemieckich, paac Karschw, koci pw. witej Trjcy, dawne Kolegium
Pijarw, koci pw. w. Stanisawa, cerkiew pw. w. Mikoaja i cmentarz prawosawny,
nagrobki na cmentarzu przy ul. B. Limanowskiego.
RADOM
WIELOKULTUROWY
Przez wiele lat Radom by miastem gdzie obok siebie
yli Polacy, Niemcy, Rosjanie, ydzi i Romowie.
Wielokulturowo to wspwystpowanie
na tej samej przestrzeni lub w bezpored-
nim ssiedztwie rnych grup spoecznych
o odmiennych cechach kulturowych takich
jak wygld, jzyk, zachowanie pochodze-
nie czy wyznanie. Zjawisko to znane byo
ju w staroytnoci czego przykadem jest
Rzym. We wspczesnej Europie miastami
wielokulturowymi s midzy innymi Pary
i Londyn, a w Polsce Krakw, Warszawa
czy Wrocaw.
Przez wiele lat Radom by miastem
gdzie obok siebie yli Polacy, Niemcy,
Rosjanie, ydzi i Romowie. Po tamtych
czasach zachowao si wiele pamitek:
obiektw i miejsc, ktre warto
odwiedzi.
LADY KULTURY
YDOWSKIEJ >>>
ydzi pojawili si w Radomiu ju w okre-
sie odrodzenia. W XIX w. stali si istotn
czci spoecznoci miasta w 1827 roku
stanowili 23,2 % ludnoci. Powstaa gmina
ydowska, wybudowano synagog oraz
zaoono kirkut. W okresie midzywojen-
nym wydawana bya prasa w jzyku he-
brajskim i jidysz, istniay szkoy i biblioteki
ydowskie. W 1921 roku, ydzi stanowili
ok. 40% wszystkich mieszkacw. Podczas
II wojny wiatowej wikszo ludnoci
ydowskiej zostaa zamordowana
w obozach zagady.
64 >>>
Pozostaoci synagogi
ul. Podwalna >>>
Synagog radomsk zbudowano
w 1844 r. przy ul. Podwalnej. By to budy-
nek z cegy, wzniesiony na planie kwadra-
tu o wymiarach 18x18 m (sala gwna),
pokryty blaszanym dachem. W czasie
II wojny wiatowej zostaa spalona przez
Niemcw.
Po zakoczeniu wojny decyzj wczes-
nych wadz miejskich ruiny wyburzono.
Zachoway si po niej jedynie podstawy
kolumn, wykonane z czerwonego pia-
skowca.
W 1950 r. na placu midzy ulicami: Pod-
wale, Bonicz i Mordechaja Anielewicza
odsonito pomnik ku czci pomordowa-
nych ydw radomskich, projektu Jakuba
Zajdensznira.
Gimnazjum Towarzystwa
Przyjaci Wiedzy
ul. Kiliskiego 13 >>>
W 1917 przy ulicy Kiliskiego w Radomiu
powstao prywatne ydowskie gimnazjum
mskie. W roku nastpnym utworzono tak-
e gimnazjum eskie przy ulicy Mariackiej
4. Opiek nad szkoami sprawowao powo-
ane w tym celu Towarzystwo Przyjaci
Wiedzy zoone z bogatszych ydw
radomskich. Od roku 1925/26 stopniowo
czono obie szkoy w jedno omioklasowe
gimnazjum koedukacyjne typu humani-
stycznego.
Uczniami szkoy byy dzieci kupcw
i rzemielnikw zuboonych przez wojn.
Nauka przedmiotw oglnoksztaccych
odbywaa si w jzyku polskim, natomiast
judaistycznych w hebrajskim. Modzie
miaa moliwo rozwoju swoich zaintere-
sowa, a szkolna orkiestra i kko drama-
tyczne wystpoway z koncertami i przed-
stawieniami z okazji rnych uroczystoci.
Powoano samorzd szkolny i samorzdy
klasowe oraz utworzono organizacj
Skauta ydowskiego.
Liczni wychowankowie Gimnazjum
Towarzystwa Przyjaci Wiedzy w swoim
>>> Perspektywa ulicy Kiliskiego z widokiem
na kamienic, w ktrej znajdowao si Gimnazjum
Towarzystwa Przyjaci Wiedzy oraz pamitkowa
tablica wmurowana w cian kamienicy.
>>> Plac przy ul. Mordechaja Anielewicza z pomni-
kiem ku czci pomordowanych ydw radomskich
oraz pozostaociami synagogi
dorosym yciu stali si aktywnymi dzia-
aczami politycznymi, spoecznymi i kultu-
ralnymi. Jednym z nich by Samuel Benet
(1903-1934) autor szeregu artykuw
dotyczcych historii ydw w Polsce
i w Radomiu, ogaszanych w prasie y-
dowskiej i polskiej. Niestety wikszo
absolwentw zgina w czasie II wojny
wiatowej.
Radomskie getta
Wiosn 1941r. Niemcy utworzyli na te-
renie Radomia dwie zamknite dzielnice
mieszkaniowe dla ludnoci ydowskiej.
Due getto znajdowao si w rdmie-
ciu miedzy ulicami: Reja, Podwaln, Ber-
nardysk, Placem Stare Miasto, Prze-
chodni i czci ul. w. Wacawa.
Mae getto zlokalizowano w dzielnicy
Glinice. Jego obszar wyznaczay ulice:
Sowackiego, Zota, Biaa, Wycigowa,
i Kwiatkowskiego. W centrum getta byy
ul. Botnia i ul. Kona.
cznie zamknito w nich okoo 33 tys.
ydw wysiedlonych z caego miasta
i okolic.
W sierpniu 1942 Niemcy przystpili
do likwidacji radomskiego getta, wywoc
mieszkacw do obozw koncentracyj-
nych. Wikszo ydw z getta radom-
skiego trafa do Treblinki. Pozostaych
przy yciu (ok. 2,5 tysica), w lipcu
1944 r. popdzono na Zachd. Wielu
z nich zastrzelono podczas pochodu
mierci, a tych ktrzy przeyli wywiezio-
no pocigiem z Tomaszowa Mazowieckie-
go do Owicimia.
Kirkut
ul. Towarowa
W 1831 roku w Radomiu wybucha epi-
demia cholery. Wtedy to na terenie przy
obecnej ulicy Towarowej wyznaczono
miejsce na cmentarz epidemiczny. Sze
lat pniej, w dniu 19 listopada 1837
roku, cmentarz ten przekazano gminie
ydowskiej. Teren nekropolii by suk-
cesywnie poszerzany. Oprcz ludnoci
cywilnej spoczli tu midzy innymi polscy
onierze pochodzenia ydowskiego,
polegli w 1920 roku.
W czasie II wojny wiatowej cmentarz
uleg dewastacji, a kamiennych pyt na-
grobnych uyto do wybrukowania radom-
skich ulic gwnie w dzielnicy Wacyn.
W sierpniu 1989 roku zarejestrowano
Spoeczny Komitet Rewaloryzacji Cmen-
tarza ydowskiego w Radomiu, w prace
ktrego zaangaowali si midzy innymi
Wadysaw Misiuna, profesor Polskiej Aka-
>>> Brama do radomskiego getta: widok z czasw wojny i wspczesny
66 >>>
demii Nauk, odznaczony medalem Spra-
wiedliwy Wrd Narodw wiata i senator
Jan Lipski. W cigu kolejnych lat udao si
ogrodzi teren cmentarza, odzyska wiele
macew i wybudowa ohel.
Obecnie na radomskim kirkucie znajduje
si 40 macew ustawionych w ziemi,
a okoo 300 sprowadzonych z Wacyna
umieszczonych jest w specjalnie zbudowa-
nym lapidarium.
RADOMSCY
EWANGELICY >>>
Historia ewangelikw w Radomiu wie
si bezporednio z rozwojem miasta
w XIX wieku kiedy to zaczli przybywa
rzemielnicy z Niemiec i Austrii. Wikszo
z nich bya wyznania ewangelickiego.
Zachcani licznymi ulgami i przywilejami
podejmowali prac w tworzcych si zaka-
dach przemysowych oraz zakadali wasne.
W 1826 powstaa parafa ewangelicka,
ktra liczya ok. 12 tys. wyznawcw.
Po I wojnie wiatowej liczba ewangeli-
kw w Radomiu znacznie zmalaa. Wiele
rodzin pochodzenia niemieckiego zostao
wysiedlonych.
Wrd ewangelikw radomskich byo wie-
lu znanych i zasuonych m.in. pisarz
Walery Przyborowski, malarz Karol Hop-
pen, rodzina Karschw (zaoyli i roz-
budowali garbarnie na Starym Miecie),
architekt i badacz dziejw Radomia Alfons
Pinno oraz lekarz Adolf Tochterman.
Koci Ewangelicko-Augsburski
ul. Reja 7 >>>
Wedug tradycji pierwotnie istnia w tym
miejscu koci drewniany pod wezwa-
niem Panny Marii wzniesiony w II poowie
XIV wieku. Obsugiwali go Benedyktyni
z kocioa witego Piotra. W 1774 roku
wystawiono tu murowany koci pod
wezwaniem Wniebowzicia Panny Marii.
W 1802 roku wadze austriackie zamie-
niy wityni na magazyn wojskowy,
a w 1818 roku koci przebudowano
na teatr wedug projektu Jzefa Mllera.
W tym czasie budynek nabyo Towa-
rzystwo Dobroczynnoci, ktre w 1827
roku sprzedao go Gminie Ewangelickiej
w Radomiu.
Wsplnota protestancka rozpocza re-
mont kocioa. Z czasem zosta on grun-
townie przebudowany: poszerzono go,
wzniesiono now wie oraz zmieniono
wejcie. Obecny ksztat witynia zyskaa
po gruntownym remoncie majcym miej-
sce w latach 1893 95. Z tego okresu
pochodzi wikszo jego wyposaenia:
>>> Macewy na radomskim kirkucie
dbowa ambona, awki, balkon chrowy
oraz marmurowy otarz. Modsze o kilka
lat s: marmurowa chrzcielnica i stylowe
piece eliwne.
Dbano rwnie o wystrj wityni. Ka-
rol Hoppen znany radomski aptekarz
i malarz amator, a rwnoczenie czonek
parafi podarowa zborowi obraz pod tytu-
em Chrzest Jezusa Chrystusa w Jordanie.
Obraz ten dzi jest wasnoci Muzeum
im. Jacka Malczewskiego w Radomiu.
Pastor Otto Wstehube ufundowa
w roku 1877 nowe organy. Pochodz one
z pracowni organ mistrzowskiej Riemera
z Brzegu lskiego. W 1999 roku wntrze
kocioa dodatkowo ozdobia, metalowa
rzeba Chrystus zmartwychwstay
zdobica niegdy grobowiec Teodora
Karscha.
Cmentarz ewangelicki
ul. Kielecka >>>
Cmentarz utworzono w latach 1833-
1834. W 1859 r. otoczono go murem,
obsadzono drzewami, a pod koniec
XIX w. wybudowano dom grabarza
i stra, a na szczycie bramy wjazdowej
zawieszono dzwon.
W czasie I wojny wiatowej miejsce
to penio rol cmentarza wojskowego dla
polegych i zmarych ewangelikw z armii
pruskiej i austriacko-wgierskiej. Jedno-
czenie okres ten to pocztek dewastacji
cmentarza. Wycofujce si wojska rosyj-
skie wysiedliy ewangelikw z Radomia,
pozostawiajc cmentarz bez opieki.
Aktualnie cmentarz pozostaje miejscem
grzebalnym parafi ewangelickiej. Jest
pierwsz radomsk nekropoli wpi-
san w 1982 r. do rejestru zabytkw.
Od 2003 r. opiekuj si nim uczniowie
Zespou Szk Ekonomicznych w Rado-
miu, dokonujc gruntownych porzdkw,
zwaszcza w okresie jesiennym.
Na cmentarzu obecnie znajduje si, za-
chowanych w czci lub w caoci, 269
grobw. Wykonane s z piaskowca, eliwa
i czarnego granitu. Pochodz gwnie
z II po. XIX i pocztku XX wieku. Spoczy-
wa w nich wielu znanych i zasuonych
>>> Koci Ewangelicko Augsburski widok od ul. Reja oraz wntrze: otarz gwny
i rzeba Chrystus zmartwychwstay zdobica niegdy grobowiec Teodora Karscha.
68 >>>
>>> Grobowiec rodziny Wickenhagenw
>>> Brama prowadzca na cmentarz ewangelicki
mieszkacw Radomia, miedzy innymi:
pastor Henryk Tohtermann, lekarz Adolf
Tochtermann, aptekarz malarz Karol
Hoppen, architekt Alfons Pinno, rodziny
Karschw i znanych przemysowcw
oraz wielu innych. Radomska nekropolia
ewangelicka jest unikatem w skali ca-
ego Mazowsza. Jest to bowiem jedyny
w regionie cmentarz z zachowanym, bez
adnych zmian, ukadem przestrzennym
pochodzcym z poowy XIX w.
Cmentarz osadnikw niemieckich
ul. Wiejska >>>
Cmentarz zosta zaoony w I poowie
XIX wieku u zbiegu ulic Wiejskiej
i Ciborowskiej. Spoczywaj tam osadnicy
niemieccy, ktrzy przed wieloma laty
osiedlili si na Godowie. Byli to gwnie
rzemielnicy i wykwalifkowani rolnicy,
ktrych wadze carskie ulgami i przywile-
jami zachcay do przyjazdu. Przybysze
szybko zaaklimatyzowali si w nowym
miejscu mwili po polsku, a nawet zda-
rzay si maestwa polskoniemieckie.
Sytuacja zmienia si w czasie wojny,
kiedy to musieli walczy przeciwko so-
bie. Dziaania wojenne zniszczyy cz
grobw. Po nadejciu frontu radzieckiego
wielu Niemcw z Godowa aresztowano,
pozostaych za wysiedlono. Po wojnie
rozkradziono ogrodzenie cmentarza,
a nekropoli nie mia si kto zaopiekowa.
Przyczyn tego stanu by brak uregulowa-
nego prawa wasnoci obiektu. Dopiero
z kocem 2008 r. udao si to zmieni.
Wasno, decyzja, Wojewody Mazowie-
ckiego, przyznano Parafi Ewangelicko-
Augsburskiej w Radomiu.
Paac Karschw
Plac Konstytucji 3 Maja 5 >>>
radomskich przemysowcw, wacicieli
garbarni Teodora Karscha i Franciszka
Wickenhagena. Wzorowany na paacach
w odzi. Budowniczym by Rudolf Meyer.
Jest to budynek dwupitrowy, z mansar-
dowym dachem, na planie wyduonego
prostokta. Nawizuje do renesansu
francuskiego. Balkon nad bram wjazdo-
w podtrzymuj dwa Atlanty. Niegdy
na szczycie znajdowaa si grupa rzeb
trzy postacie kobiece. Paac posiada
150 pomieszcze. Parter peni funkcje
>>> Mogia z charakterystycznym,
metalowym krzyem
70 >>>
usugowe i handlowe. Kolejno mieciy si
tu: Sd Okrgowy, apteka rodziny Knabe,
a potem agodziskich, biura Kolei Pa-
stwowych, Teatr Mirae (w latach 1915-
1918), a w czasie wojny biura wojskowej
administracji niemieckiej.
PAMITKI
PRAWOSAWIA >>>
Prawosawie w sposb formalny zaistniao
w Polsce w 1371 r. (od zaoenia metropolii
halickiej) ale jego wyznawcy pojawili si
w okolicach Radomia dopiero w po. XVIII w.
Wwczas to kilka rodzin greckich osiedlio
si w Opatowie. W 1778 r. zaoono tam
pierwsz wityni prawosawn. W 1832 r.
siedzib cerkwi przeniesiono do Radomia.
Miao to zwizek ze stale zwikszajc
si liczb ludnoci wyznania prawosaw-
nego przybywajc do grodu nad Mleczn
po upadku powstania listopadowego.
Rosjanie obejmowali tu stanowiska admini-
stracyjne, a ponadto mia tu swoj siedzib
garnizon rosyjski. W kolejnych latach nast-
pi szybki rozwj radomskiego prawosawia,
ktry trwa do wybuchu I wojny wiatowej.
Koci pw. witej Trjcy
ul. Malczewskiego 1 >>>
Wybudowany zosta w XVII w wraz z klasz-
torem dla sistr benedyktynek z fundacji
Barbary Tarowej.
Pierwotny uleg zniszczeniu podczas
potopu szwedzkiego. Odbudowany
>>> Paac Karschw widok od strony ul. S. eromskiego
w latach 1679-1733 wg projektu Tylmana
z Gameren. W 1774 r. koci i klasztor
spony pozostay po nich tylko ciany.
W 1809 r. pomieszczenia klasztoru zamie-
niono na szpital wojskowy, a w 1819 r.
po ostatecznej kasacie zakonu, urzdzono
w nich wizienie.
W 1837 r., gdy Radom znajdowa si
pod zaborem rosyjskim, koci zosta
zamieniony na cerkiew pw. w. Mikoaja.
Na frontonie usytuowano niewielk, czwo-
roktn wie pokryt blach, wewntrz
ustawiono ikonostas. Uroczystej konse-
kracji dokona biskup warszawski Antoni,
ktry ofarowa oprawion w srebrn
okadk ksig witej ewangelii. Ksiga
ta zachowaa si do dzisiaj i jest uywana
podczas uroczystych naboestw.
W 1887 r. w wyniku powanych uszkodze
budowlanych obiekt zamknito i ju nigdy
nie zostao w nim odprawione prawosaw-
ne naboestwo.
Podczas I wojny wiatowej Austriacy urz-
dzili w kociele magazyn, przez co obiekt
popad w ruin. Jednak dziki ks. Piotrowi
Grskiemu i ofarnoci mieszkacw
Radomia udao si go odbudowa.
oo. Jezuici, a gmach klasztoru od 1999 r.
Dawne Kolegium Pijarw
Rynek 11 >>>
W 1682 r. powstao w Radomiu Kolegium
Pijarw. W 1737 r. rektorem uczelni zosta
ks. Antoni Konarski, brat Stanisawa. Z jego
>>> Koci pw. witej Trjcy zamieniony na cerkiew >>> Koci pw. witej Trjcy widok obecny
72 >>>
>>> Dawne Kolegium Pijarw widok od strony Rynku oraz od od strony ul. Waowej
inicjatywy wzniesiono nowy zesp bu-
dynkw kolegiackich wg projektu Antonie-
go Solariego. Po kasacie zakonu Pijarw
w 1864 r. utworzono tu Gimnazjum Guber-
nialne Radomskie.
Gdy po zamkniciu cerkwi znajdujcej si
w dawnym kociele sistr benedyktynek
wyznawcw prawosawia pozbawiono
wityni wasnego wyznania, dyrek-
tor gimnazjum mskiego Wodzimierz
Smorodinow udostpni aul szkoy dla
odprawiania naboestw. Uzyska rwnie
pozwolenie i rodki na adaptacj tej sali
na tymczasow cerkiew prawosawn.
Po przeniesieniu ikonostasu ze starego
soboru, dnia 2 marca 1888 r. dokonano
uroczystej konsekracji cerkwi pod wezwa-
niem w. Mikoaja.
w budynku znalazy swoj siedzib Gim-
nazjum im. Jana Kochanowskiego i Gim-
nazjum im. dra Tytusa Chaubiskiego.
Obecnie mieci si tu Muzeum im. Jacka
Malczewskiego.
Koci pw. w. Stanisawa
Plac Konstytucji 3 Maja >>>
W latach 1896-1902 na wczesnym
Placu Soborowym wybudowano cerkiew
pw. w. Mikoaja. Projektantem wityni
by W. Syczugow. Budowla nawizywaa
stylem do eklektycznych rosyjskich form
cerkiewnych. Wzniesiona bya na planie
krzya greckiego, zwieczona picioma
wieami i wysunit przed fasad p-
nocn wie dzwonnic, w ktrej znajdo-
wao si siedem dzwonw. Do wityni
prowadziy trzy wejcia z daszkami.
Z zewntrz sobr by ozdobiony ikonami
z wizerunkami witych. We wntrzu
znajdowa si okazay ikonostas z tzw.
Carskimi Wrotami. ciany caej cerkwi
byy ozdobione ornamentami i zoceniami.
W czasie I wojny wiatowej cerkiew zosta-
a ogoocona przez wojska austriacko-w-
gierskie i przekazana wadzom miejskim.
Po odzyskaniu niepodlegoci planowano
utworzy tu Muzeum Ziemi Radomskiej.
Ostatecznie obiekt przebudowano
i zamieniono na koci garnizonowy
pw. w. Stanisawa.
>>> Ten sam obiekt: Cerkiew pw w. Mikoaja na
Placu Soborowym (pocztwka z pocztku XX w.)
i po przebudowie koci pw. w. Stanisawa
(garnizonowy) widok obecny.
74 >>>
Cerkiew prawosawna pw. w. Mikoaja
ul. Warszawska 15 >>>
Now radomsk cerkiew wzniesiono
w latach 1986 1992 r. na terenie cmen-
tarza prawosawnego. Projekt opracowa
architekt warszawski Mikoaj Michalczuk.
Uroczysta konsekracja, ktrej przewodni-
czy arcybiskup biaostocko-gdaski Sawa
odbya si 21 padziernika 1992 r.
Cmentarz prawosawny
ul. Warszawska 15 >>>
Cmentarz prawosawny przy ul. Warszaw-
skiej zaoono w 1839 r.. Przeznaczony
by dla zmarych wyznawcw prawosa-
wia. Byli to gwnie pochodzcy z gbi
Cesarstwa Rosyjskiego urzdnicy admini-
stracji pastwowej rnych szczebli,
policji, andarmerii i wojska oraz ich
rodziny.
Teren nekropolii by dwukrotnie powik-
szany, a w1859 r. wybudowano bram
gwn oraz murowane budynki kostnicy
i strwki.
W okresie dwudziestolecia midzywo-
jennego cmentarz ze wzgldu na brak
wityni parafalnej by rwnie miejscem
wsplnych modlitw parafan.
Po II wojnie wiatowej na czci terenu
utworzono cmentarz onierzy radzieckich,
ktrzy zginli w walkach na przedpolach
miasta. Wrd nich jest: Ilja Fiodorowicz
Klimuk ojciec synnego kosmonauty
- generaa Piotra Klimuka. Znajduj si
tu rwnie: kamie pamitkowy, pomnik
onierzy radzieckich przeniesiony z parku
>>> Obecna cerkiew pw. w. Mikoaja
im. Tadeusza Kociuszki oraz rzeba
z wierzchoka pomnika Wdzicznoci
przeniesiona z Placu Jagielloskiego.
W latach 1986-1992 w centralnej czci
nekropolii wybudowano now cerkiew
pw. w. Mikoaja.
Aktualnie cmentarz prawosawny peni
funkcj nekropolii parafalnej dla wy-
znawcw prawosawia ale rwnie i dla
katolikw. Znajduje si tu wiele ciekawych
pomnikw nagrobnych z drugiej poowy
XIX wieku i z pocztku XX w. Inskrypcje
nagrobne: w jzyku rosyjskim na obiek-
tach pochodzcych z okresu zaborw
i w jzyku polskim z okresu po I wojnie
wiatowej, s cennym rdem histo-
rycznym. Na cmentarzu tym spoczywa
midzy innymi pukownik Szymon von
Potto naczelnik andarmerii gubernialnej
w Radomiu, ktry zgin w zamachu zor-
ganizowanym przez radomsk PPS (wyko-
nawcami zamachu byli: Stanisaw Hempel
i Stanisaw Werner).
Na szczegln uwag zasuguje grb
ksidza unickiego Michaa Horoszewicza,
zmarego 9 listopada 1876 roku, ktry
>>> Zabytkowe nagrobki oraz cerkiew na cmentarzu prawosawnym
>>> Kwatera onierzy radzieckich na cmentarzu prawosawnym
76 >>>
pochowany zosta przez andarmw
rosyjskich na prawosawnym cmentarzu
wbrew woli swej i rodziny.
Odnajdujemy tu rwnie groby radomian
zmarych wspczenie m.in. byego wice-
prezydenta Radomia, Janusza Zycha.
SPOECZNO
ROMSKA >>>
Pierwsze wzmianki o Romach w Polsce
pochodz z XV wieku. Byy to ludy ko-
czownicze, nie posiadali ziemi i zagrd,
>>> Romski nagrobek rodziny Bogdanowiczw na cmentarzu przy ul B. Limanowskiego
w wikszoci prowadzili wdrowny tryb
ycia jedc taborami po caej Europie.
Swoje obozowiska zakadali w pobliu
lasw i rzek. W czasie II wojny wiatowej
przeyli najwikszy dramat. Byli masowo
mordowani w obozach zagady.
W okolicach Radomia Romowie pojawili si
prawdopodobnie w XIX w. Tabory zatrzy-
myway si gwnie w trzech miejscach:
przy obecnym rondzie ks. J. Popieuszki,
w dzielnicy Koniwka oraz na Koziej Grze.
W latach 60. XX w. okolice te Romowie
obrali sobie do staego zamieszkania
i pozostaj tam do dzi.
Romowie osiadli w Radomiu naleeli
gwnie do dwch szczepw: Kalderari
trudnicego si kowalstwem i kotlarstwem
oraz Lowari zajmujcego si handlem
komi. Wprowadzili koloryt i urozmaicenie
w ycie radomskich mieszczan. Nadal
w okolicy dworca PKP mona uzyska
porady romskiej wrki a na targu kupi
miedzian, pobielan patelni wyrabian
tradycyjn metod.
wiadectwem obecnoci spoecznoci
romskiej s rwnie groby cygaskie
na cmentarzu przy ul. Limanowskiego.
Najstarszy udokumentowany pochodzi
z 1913 r. Wspczesne s okazae i wyjt-
kowo zadbane, co wynika ze szczeglnego
kultu zmarych.
Cyganie radomscy d do utrwalenia swo-
jej kultury i obyczajw. Od 2004 r. prnie
dziaa Radomskie Stowarzyszenie Romw,
ktre obrao sobie za cel realizacj projektu
budowy Centrum Kultury i Edukacji Romw
w Radomiu pooonego w okolicy ronda
ks. J. Popieuszki.
Bibliografa:
1. Antosiuk J., Radomskie prawosawie.
Stowarzyszenie Owiatowe SYCYNA.
Radom, 2004.
2. Bielawski K., Cmentarz ydowski w Radomiu.
[on line], [dostp dn. 30.10.2008] http://
www.kirkuty.xip.pl/radom.htm.
3. Caban A., S., Osiedlanie Cyganw/Romw
po 1952 roku na Lubelszczynie. Praca
magisterska napisana w Zakadzie Kultury
i Historii ydw UMCS w Lublinie pod
kierunkiem dr Andrzeja Trzciskiego, Lublin
2008.
4. Chouj Z., Synagoga w Radomiu prba
rekonstrukcji. Radomir, 1987, nr 5, s.61-64.
5. Franecki J., Zagada ydw radomskich w
czasie II wojny wiatowej. Radomir, 1987,
nr 5, s. 45-57.
6. Gowacka A., Romskie groby na cmentarzu
rzymskokatolickim przy ul. B. Limanowskiego
w Radomiu. W: Cmentarz Rzymskokatolicki
w Radomiu przy dawnym trakcie
Starokrakowskim cz. 5, Radom, ITE, 2007,
s. 37-38.
7. Hejda A., Warso A. ; fot. Wojciech Stan.
Kocioy Radomia, Radom, Katedra Radomska,
2006.
8. Kowalik M., Koci Ewangelicko-Augsburski
w Radomiu. Wczoraj i dzi Radomia 2001,
nr 3 (11), s. 5-11.
9. Lutka K., Cmentarz prawosawny w Radomiu.
Wczoraj i dzi Radomia 2007, nr 1(33),
s. 28-31.
10. Penkalla A., Cmentarz ydowski.
W.: Nekropolie Radomia, Radom, ITE, 2008,
s.169-171.
11. Radom. Dzieje miasta w XIX i XX w. Pod red.
Stefana Witkowskiego, Warszawa, Radomskie
Towarzystwo Naukowe, 1985.
12. Rubczewski T., Cmentarz Prawosawny.
W: Nekropolie Radomia, ITE, Radom, 2008,
s.115-118.
13. Rudkowski W., Cmentarz Ewangelicko-
Augsburski. W: Nekropolie Radomia, ITE,
Radom, 2008, s.143-148.
14. laza P. K., ladami radomskiego prawosawia.
Wczoraj i dzi Radomia, 2007, nr 1 (33),
s. 32-37.
15. Zieliski S., Gimnazjum Towarzystwa
Przyjaci Wiedzy w Radomiu (1817-1939).
Radomir, 1987, nr 5, s. 35-44.
78 >>>
>>> Ulica eromskiego
>>> Plac Konstytucji 3 Maja
>>> 79
Notatki
INFORMATOR TURYSTYCZNY
SPACERKIEM
PO RADOMIU
zabytki
kultura
historia
www.radom.pl

Spacerkiem Po Radomiu Pol

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Spacerkiem Po Radomiu Pol

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

INFORMATOR TURYSTYCZNY

You might also like