ARYSTOTELES

USTRJ POLITYCZNY ATEN

EDYCJA KOMPUTEROWA: WWW.ZRODLA.HISTORYCZNE.PRV.PL
MAIL: HISTORIAN@Z.PL


MMII
USTRJ POLITYCZNY ATEN
A. Cz h i s t o r y c z n a
l.' [Oskara] Myron, [a sdzio trzystu sdziw] wybranych ze znakomitych
rodw; zoyli oni wpierw najbardziej uroczyst przysig z dopenieniem ofiar.
Uznano win i wyrzucono z grobw winnych witokradztwa
2
, a ich rd skazano
na wieczne wygnanie. Epimenides z Krety oczyci potem miasto od zmazy
3
.
[Przypisy oznaczone cyfr z gwiazdk pochodz od tumacza Ludwika Piotrowicza. Pozostae
oznaczone sam cyfr, a take ujte w nawiasy kwadratowe, doda Ryszard Kulesza.]
1
Z przegldu zmian ustrojowych w Atenach w rozdz. 41, 2 oraz z wycigu Heraklejdesa (zob.
s. 813) wynika, e w niezachowanej czci traktatu autor omawia rzdy krlw, ustanowienie fyl przez
ona, walki po mierci Pandiona, ograniczenie wadzy krlewskiej w czasach Tezeusza, dzieje mierci
Tezeusza, upadek monarchii oraz histori Hippomenesa, ostatniego wadcy z rodu Kodrydw. Zob.
P. J. Rhodes, A Commentary on the Aristotelian Athenaion Politeia", Oxford 1981. Dalej cyt.
Commentary, s. 65 - 79.
2
Zwycizca w igrzyskach olimpijskich (w 640 r.), Kylon, ktry polubi crk Teagenesa, tyrana
Megary, z pomoc swojego tecia oraz stronnikw w Atenach, podj ok. 632 r. prb zajcia Akropolu
i ustanowienia wadzy tyraskiej (Herodot V, 71; Thuc. I, 126, 3 - 12; Plut. Sol. 12, 1-9. Zob. S.D.
Lambert, Herodotus, the Cylonian Conspiracy and the , Historia" 35,
1986, s. 105 -112). Wedle Herodota zamach si nie powid, a Kylon i jego stronnicy schronili si jako
bagalnicy przy posgu bogini. Prytanowie naukrarw nakonili ich do powstania, gwarantujc
bezpieczestwo, zamachowcy zostali jednak zamordowani, za co win obciono rd Alkmeonidw.
W wersji Tukidydesa Kylon zaj Akropol, ktry lud przez jaki czas oblega, powierzajc nastpnie
dalsze prowadzenie oblenia dziewiciu archontom. Kylonowi wraz z bratem udao si uciec,
natomiast jego stronnicy schronili si u otarza na Akropolu. Gdy opucili to miejsce, otrzymawszy ze
strony penicych stra zapewnienie, e nic zego ich nie spotka, zostali zamordowani. Z kolei Plutarch
opowiada o odpowiedzialnoci archonta Megaklesa (z rodu Alkmeonidw) za mier zamachowcw.
Herodot stwierdza oglnikowo, e odpowiedzialnych za zbrodni dotkna kltwa. Tukidydes za pisze,
e zabjcy, ktrzy dopucili si witokradztwa zostali wwczas wygnani, a w 508/7 r. Kleomenes
wypdzi ich z kraju ponownie. W odpowiedzialno Alkmeonidw za zbrodni wierzono w V wieku
p.n.e. powszechnie, o czym wiadczy take postawione Atenom przez Spart w okresie poprzedzajcym
wojn peloponesk danie usunicia z miasta odpowiedzialnych za t tzw. zmaz Kylona, wymierzone
w Peryklesa, ktry ze strony matki pochodzi z rodu Alkmeonidw (Thuc. I, 126).
1
Wedug Plutarcha (Soi. 12, 2-9) po zamachu Kylona doszo do konfliktu midzy ocalaymi
z pogromu zwolennikami Kylona, ktrzy znowu wzroli w si, a stronnikami Megaklesa. Walkom kres
pooy Solon nakaniajc obcionych kltw do stawienia si przed sdem. Jako oskaryciel wystpi
Myron z Flyaj, winni witokradztwa zostali skazani, yjcych wygnano, a koci zmarych wyrzucono
z kraju. Gdy jednak Megarejczycy zdobyli Nisaj i Salamin, w Atenach zapanowaa trwoga. Wtedy
2. Po tych wydarzeniach nastpi dugi okres walk midzy monymi
a ludem
4
. wczesny ustrj
5
by bowiem bezwzgldnie oligarchiczny, a ubodzy
chopi
6
znajdowali si w niewoli u bogaczy, i to zarwno oni sami, jak
i ich dzieci i ony; nazywano ich te wyrobnikami i szstakami
7
. Tak
bowiem cz plonw zachowywali dla siebie za prac na ziemi bogaczy;
(a caa ziemia bya w posiadaniu niewielu); o ile by za nie oddali daniny,
dostawali si i oni sami, i ich dzieci w niewol pana; za dugi bowiem
wszyscy odpowiadali swoj osob, a do Solona. On to pierwszy wystpi
jako obroca interesw ludu
8
. Najbardziej wic przykr i uciliw bolczk
w wczesnych stosunkach ustrojowych bya dla mas ta wanie niewola,
ale nie brak byo i innych powodw do niezadowolenia, gdy, prawd po-
wiedziawszy, lud nie mia adnych praw.
3. Dawny za ustrj, przed Drakonem, przedstawia si nastpujco: urzdy
obsadzano ludmi ze znakomitych i bogatych rodw
9
, i piastowano je w poczt-
wanie wezwano Epimenidesa z Krety, ktry dokona oczyszczenia miasta. Na temat rnych
moliwoci datacji dziaalnoci Epimenidesa w Atenach zob. P. J. Rhodes, Commentary, s. 81-2.
4
Wedle stosowanej przez Arystotelesa terminologii spoeczestwo ateskie dzielio si na klas
wysz (moni), zwanych te (sawni, znakomici), (dobrze urodzeni),
(bogaci) (zob. rozdz. 28, 2) oraz lud (inaczej ). Na temat stosunkw
spoecznych w okresie archaicznym zob. B. Bravo, E. Wipszycka, Historia staroytnych Grekw, l,
Warszawa 1988, s. 138 -156; W. Lengauer, Staroytna Grecja okresu archaicznego i klasycznego,
Warszawa 1999, s. 63-71.
5
oznacza rzd", ustrj", zarzd pastwa", a niekiedy prawa obywatelskie", a take
og tych, ktrzy posiadaj prawa obywatelskie. Okrelajc w tym miejscu ustrj ateski jako pod
wszelkimi wzgldami oligarchiczny Arystoteles ma na myli to, e biedni znajdowali si w niewoli
u bogaczy.
6
Termin oznacza ubog ludno wiejsk. Ziemia znajdowaa si wwczas w Attyce
w rkach nielicznej grupy bogaczy (). Wzmianka o niewoli odnosi si do ziemi zabranej
chopom za dugi przez bogaczy (kamienie dune usun z niej dopiero Solon) oraz do
obracania w niewol (i sprzedawania zagranic) przez bogaczy zaduonych u nich chopw. Por. Plut.
Soi. 13,4-5.
7
wyrobnicy pracujcy na cudzej ziemi (dosownie znajdujcy si na boku"). (Zob.
B. Bravo, Pelates. Storia di una parola e di nozione, La Parola del Passato" CCLXXXIX, 1996,
s. 268 - 289). Hektemoroi () termin techniczny, dosownie szecioczciowy" oznaczajcy
chopw zalenych w Attyce w okresie archaicznym. Jest spraw dyskusyjn, jak 1/6 czy 5/6
plonw oddawali wacicielowi ziemi, cho bardziej prawdopodobna wydaje si pierwsza moliwo
(Plut. Soi. 13, 4-5). W razie niewywizania si z tego obowizku stawali si wasnoci pana ziemi
i grozio im sprzedanie w niewol. Zob. P. J. Rhodes, Commentary, s. 91 - 92.
8
Arystoteles nazywa Solona , czyli przywdc ludu. Por. rozdz. 28, 2 - 3
oraz Isocr. XV 230 - 36. Na temat znaczenia terminu prostates zob. W. R. Connor, The New Politicians
of Fifth-Century Athens, Princeton 1971, s. 110-5.
9
por. Arist. Polit., 1273 a, rozdz. 23-4; 1293 b, rozdz. 10-11;
Platon, Prawa 855 C 6-D 1. Podwjne kryterium urodzenia i bogactwa stanowio podstaw ustroju
spoecznego i politycznego w Atenach a do czasw Solona, ktry tworzc klasy majtkowe,
wprowadzi w jego miejsce cenzus majtkowy (rozdz. 8, 1).
kach doywotnio, a pniej przez lat dziesi
10
. Do najwyszych i najstarszych
nalea urzd krla, polemarchy i archonta". Z tych znw pierwszy by urzd
krla, ktry istnia z dawien dawna
12
, jako drugie z kolei ustanowione zostao
stanowisko polemarchy
l3
, poniewa niektrzy z krlw okazali si niedonymi
w sprawach wojennych, std to wanie pod naciskiem koniecznoci powoali na
ten urzd Iona
14
*. Ostatnim wreszcie by urzd archonta, ustanowiono go
bowiem, jak twierdzi wikszo autorw, za Medonta, wedug innych za
Akastosa
15
. Ci ostatni podaj jako dowd to, e dziewiciu archontw wypowiada
w przysidze sowa, i zo przysig jak za Akastosa"
16
*. Za jego zatem
czasw mieliby Kodrydzi
l7
* zoy wadz krlewsk w zamian za uprawnienia
przyznane archontowi
18
*. Czy tak, czy tak si sprawa przedstawia, niewielka to
10
Wedle ateskiej tradycji po mierci krla Kodrosa jego syn Medont zosta pierwszym
doywotnim archontem wybranym z rodziny krlewskiej. Wedug chronologii Eratostenesa wydarzenie
to miao miejsce w 1069/8 r. Od tego czasu doywotnie rzdy sprawowao kolejnych trzynastu
archontw. Poczwszy od Charopsa w 753/2 r. zaczto wybiera archontw na lat dziesi, przy czym
od 714/3 r. ju nie tylko spord czonkw rodziny krlewskiej, lecz z ogu eupatrydw (dobrze
urodzonych"). Lista siedmiu dziesicioletnich archontw koczy si na 683/2 r., gdy Ateczycy wybrali
Kreona, ktry jako pierwszy mia peni godno archonta jedynie przez rok. (Zob. Wellejusz
Paterkulus I, 2, 2; 8, 3; Paus. IV, 5, 10). Niestety wiadectwa dotyczce przejcia w Atenach od
monarchii do rzdw arystokratycznych s skpe i niezbyt wiarygodne. Zapewne upadek monarchii by
skutkiem dugiego procesu, w wyniku ktrego nastpio przekazanie dawnych uprawnie krlewskich
trzem archontom eponymowi, basileuspwi (krlowi") i polemarsze.
11
Archont (eponym) by urzdnikiem eponimicznym i w V - VI w. on wanie by najwaniejszym
urzdnikiem w Atenach. Por. rozdz. 13, 2.
12
Por. rozdz. 57.
11
Por. rozdz. 58.
l4
* Ion mityczny protoplasta Jonw, wedug podania syn Apollina i Kreuzy, crki krla
ateskiego Erechteusza. Wedug innej wersji by synem Ksutosa z Tesalii (Herodot VIII, 44); wybrany
zosta wodzem Ateczykw w wojnie z Eleuzis, wwczas jeszcze odrbnym pastwem (Paus. I, 31, 3;
VIII, l, 5).
15
Wedle chronografw pierwszym doywotnim archontem by Medon syn Kodrosa
(1069/8-1050/9), drugim za jego syn Akastos (1049/8-1014/3). Arystoteles przywouje jeszcze
inn wersj, wedle ktrej pierwszym archontem miaby by wanie Akastos. Sam tekst przysigi nie
jest jednak wystarczajcym dowodem na pierwszestwo Akastosa. Po pierwsze, jak zauwaa P. J.
Rhodes, moe tu chodzi o jakiego innego Akastosa sprawujcego archontat w VII czy VI w.
(Commentary, s. 101). Po drugie tekst przysigi nie musia zosta sformuowany przez pierwszego
archonta.
16
* Myl tekstu niejasna: czy chodzi tu o owiadczenie na pocztku skadania przysigi, czy te,
jak by wynikao z rozdz. 55, 6, o dwukrotn przysig? Dlatego te zamiast przekazanego w tekcie
horkia ( przysiga) proponowano poprawk artia ( odpowiednie"), co dawaoby
sens: e w sposb odpowiedni peni bd swe czynnoci jak za czasw Akastosa" albo te
poprawiano wstawiajc zamiast poiesein ( czyni, spenia): teresein (
przestrzega): e przestrzega bd przysigi".
17
* Kodrydzi potomkowie Kodrosa.
l8
* Tumaczenie oddaje przekazany tekst. Niektrzy jednak, uwaajc za rzecz nieprawdopodobn,
eby Kodrydzi dobrowolnie zamienili godno krla na archonta, usuwaj z tekstu anti (), a epi
() cz z basileias () (tak G. Kaibel, Stil und Text der des
Aristoteles, Berlin 1893, s. 123) otrzymujc wtedy myl: za jego panowania mieliby Kodrydzi
rnica w czasie. Na to jednak, e by to ostatni z tych urzdw, wskazuje fakt, e
archont nie mia nic do czynienia z prastarymi obrzdami w przeciwiestwie
do krla i polemarchy lecz tylko z nowo wprowadzonymi. Wielkiego znaczenia
nabra te ten urzd dopiero z biegiem czasu, gdy rozszerzy si zakres jego
dziaania.
Thesmothetw
19
za powoano w wiele lat pniej, kiedy urzdnikw wybie-
rano na okres roku
20
*. Zadaniem ich byo spisywanie praw
21
* i przestrzeganie ich
w rozstrzyganiu spraw spornych. Dlatego te oni jedynie spord urzdnikw nie
piastowali godnoci duej ni przez rok. W takich wic wielkich odstpach
czasu powstaway te urzdy. Nie urzdowali tez wszyscy archonci razem, lecz
krl zajmowa tak zwane dzisiaj Bukolejon
22
, niedaleko prytanejonu
23
, o czym
wiadczy fakt, ze jeszcze i teraz tam wanie dokonuj si zalubiny i poczenie
ony krla z Dionizosem
24
*; archont zajmowa prytanejon
25
, polemarch Epily-
zrezygnowa z czci uprawnie, ktre przyznano archontowi" Por G Matthieu, Anstote, Con-
stitution d'Athenes, essai sur la methode swvi par Anstote dans la discussion de textei, Pans 1915,
1930, s 3
19
jest najstarszym greckim sowem na oznaczenie prawa (M Ostwald, Nomos and the
Begmmngs of the Atheman Democracy, Berkeley 1986, s 12 - 20), a termin (theimothetes)
oznacza prawodawc Tymczasem w IV w thesmotheci odpowiadali za sdownictwo (zob rozdz 59,
l oraz 63, 5, 64, l, 66, 1), a jedyne ich uprawnienia zwizane z prawami (najwczeniej od 403/2,
a moe nawet dopiero od ok 350 r) sprowadzay si do wyszukiwania sprzecznoci w prawach
i wszczynania na tej podstawie procedury ustawodawczej (Aisch III, 38 - 9) Najprawdopodobniej
w okresie archaicznym ich uprawnienia byy znacznie szersze, cho nie wiemy, czego dokadnie
dotyczyy Wedug Arystotelesa thesmothetw ustanowiono przed reformami Solona (rozdz 3, 5),
a zdaniem Rhodesa nawet przed prawami Drakona, gdy w przeciwnym razie wiedzielibymy o nich
znacznie wicej Skoro jednak wanie Drakon mia by odpowiedzialny za pierwsze prawa pisane, me
bardzo wiadomo, czym miaoby zajmowa si szeciu thesmothetw
2U
* Por rozdz 59 Ograniczenie czasu do jednego roku wprowadzono, wedug danych przekazanych
tradycj, w 683/2 r
2 1
* Poniewa prawa zostay spisane dopiero za Drakona, musi wic tu chodzi o konkretne
wypadki, ktrych rozstrzygnicie miao by norm na przyszo [Za takim znaczeniem 9 w tym
miejscu opowiada si m m M Ostwald, op cit., s 174 - 5 ]
22
W okresie klasycznym archont basileus mia siedzib w Stoa Basilejos (Paus I,
3, 1) datowanej na drug wier V wieku p n
21
Znane Pauzamaszowi prytanejon (Paus I, 18, 3) znajdowao si na pnoc od Akropolu
w pobliu groty Aglauros Por P J Rhodes, Commentary, s 103
24
* W dniach 11-13 miesica Anthestenon obchodzono w Atenach wita kwiatw (od anthos
kwiat) zwane Anthestena Dni te byy powicone bogu Dionizosowi i zwizane z otwarciem beczek
z modym winem Bohaterk pierwszego dnia wit bya ona archonta-krla, ktra wstpowaa jakby
w mistyczne luby z bogiem Dionizosem, ktrego oczekiwaa w odosobnieniu Nastpnego dm
odprowadzano j w wesoej procesji do domu [wite zalubiny ( ) ony archonta-basileusa
() z Dionizosem odbyway si w Choes, 12 dnia miesica Anthestenon, w gwny dzie
wita Anthestenw Por Dem LIX, 73 - 8 J
25
W okresie klasycznym prytanejon stanowio oficjaln siedzib pastwa.
Znajdowao si tam wite ognisko (), z ktrego przenoszono ogie do nowozakadanych kolonu
(Poll I, 7, X, 40, schol Anstid XIII Panath 103) W prytanejon podejmowano cudzoziemcw
(i obywateli), ktrych polis pragna uhonorowa Nie naley go myhc z siedzib prytanw zwan
kejon; wczeniej mia on nazw polimarchejon, ale pniej, kiedy polemarch
Epilykos w czasie swego urzdowania wznis i urzdzi nowy budynek, nazwano
go Epilykejon
26
*. Thesmotheci zajmowali thesmothetejon
27
*. Dopiero za czasw
Solona wszyscy ci urzdnicy zebrali si w thesmothetejonie. Uprawnieni byli
archonci do samodzielnego rozstrzygania spraw spornych, a nie tylko do prze-
prowadzania ledztwa, jak to jest obecnie
28
. Tak tedy przedstawiaa si sprawa
najwyszych urzdw.
Rada areopagitw
29
miaa za zadanie sta na stray praw
30
, w rkach jej
spoczywa zarzd najwikszej czci najwaniejszych spraw pastwowych, na-
kadaa te wedug swego uznania kary i grzywny na tych, ktrzy naruszali
istniejcy ad w pastwie. Wchodzili w skad Rady Areopagu byli archonci,
ktrych wybierano ze znakomitych i bogatych rodw; dlatego te jest to jedyny
urzd, ktry pozosta doywotnim jeszcze i dzisiaj.
4. Tak oto w oglnym zarysie przedstawia si pierwotny ustrj pastwa.
Nastpnie po upywie pewnego, niedugiego zreszt, czasu za archontatu
tholosem (zob. rozdz. 43, 2). Na temat prytanejon por. Ps.-Plutarch, Vitae X Or. 847 D - E; Paus. I, 18,
3; X, 32, 8; Ael. Varia Historia IX, 39).
26
* Epilykejon etymologia podana przez Arystotelesa jest faszywa; gmach ten znajdowa si
poza murami miasta, w ssiedztwie wityni Apollina o przydomku Lykejos (na prawym brzegu rzeki
Ilissos) i std nazwa epilykejon (). [Zwaywszy na fakt, e teren gimnazjonu w Liceum
wykorzystywano dla wicze wojskowych, miejsce wydaje si szczeglnie odpowiednie dla pole-
marchy.]
27
* Pooenie thesmothetejonu niepewne; obecnie przyjmuje si, e lea na pnocnym stoku
Akropolu; nad rdem Klepsydry jest kilka grot, na cianach jednej z nich jest szereg wykutych
czworoktnych nisz, w ktrych odnaleziono reliefy wotywne z inskrypcjami dedykacyjnymi archontw.
Napisy te day podstaw do przypuszcze, e byo to miejsce zebra zwane Thesmothetejon. [Siedziba
thesmothetw znajdowaa si raczej w Stoi Poudniowej wzniesionej na Agorze w kocu V wieku
(H. A. Thompson, R. E. Wycherley, The Athenian Agora XIV, Princeton 1972, s. 77 - 8).]
28
W VII - VI w. archonci wraz z Rad Areopagu sprawowali wadz najwysz. Solon
niezadowolonym z wyroku archonta przyzna prawo odwoania si () do sdu () (zob.
rozdz. 9, 1). W pierwszej poowie V w. archonci zostali pozbawieni wikszoci swych dawnych
uprawnie sdowniczych. Ograniczono je do przeprowadzania wstpnego ledztwa (),
ktrego konsekwencj byo przekazanie sprawy do dikasterion, ktremu archont nastpnie przewodniczy.
Na temat procedury stosowanej w IV wieku zob. rozdz. 63-69.
29
. Nazwa Rady pochodzi od wzgrza Aresa (Areopag)
stanowicego miejsce jej posiedze. Geneza Rady siga okresu krlewskiego, w ktrym krl
korzysta z pomocy bardziej lub mniej nieformalnej grupy arystokratycznych doradcw. Po oba-
leniu monarchii i uksztatowaniu si systemu arystokratycznych magistratur ustalia si praktyka,
zgodnie z ktr dziewiciu archontw po zakoczeniu urzdowania stawao si czonkami Rady
(Plut. Sol. 19, 1; Poll. VIII, 118; por. Dem. XXIV 22). Zob. R. Wallace, The Areopagos Council to 307
B. C., Baltimore 1989; M. H. Hansen, Demokracja ateska w czasach Demostenesa, Warszawa 1999,
s. 288 nn.
30
Por. rozdz. 8, 4 oraz Isocr. VII, 37, 39, 42, 46.
Aristaichmosa
31
Drakon
32
ustanowi swoje prawa
33
*. Oto jak si one przed-
stawiay:
Prawa obywatelskie przysugiway tym, ktrzy mogli na wasny koszt si 2
uzbroi. Dziewiciu archontw i skarbnikw
34
wybierano spord tych, ktrzy
mieli majtek wolny od dugw, wartoci nie mniejszej ni dziesi min
35
;
pozostaych, niszych urzdnikw wybierano spord tych, ktrzy mogli mie
31
Archontatu Aristaichmosa nie powiadczaj inne rda. Chronografowie umieszczali prawa
Drakona w okresie 39 Olimpiady (624/3 - 521/20). Diodor kadzie dziaalno Drakona na 27 lat przed
Solonem, co daje rok 621/20 (4 r. 39 Olimpiady). Zob. R. Develin, Athenian Officials 684-321 B.C.,
Cambridge 1989, s. 31.
32
Najwczeniejsza wzmianka o Drakonie Cratinus, fr. 274 Kock ap. Plut. Soi. 25, 2.
W dekrecie z 409/8 r. mowa o Drakona (R. Meiggs, D. M. Lewis, A Selection of Greek Historical
Inscriptions to the End of the Fifth Century B.C., Oxford 1988, 86, 4-6. Dalej cyt. M&L), a z 403 r.
o Drakona (And. I, 83). K. J. Beloch wtpi w historyczno postaci Drakona (Griechische
Geschichte I
2
, 2, s. 358 - 62), a wielu, wrd nich C. Hignett, sdzio, e poza prawami dotyczcymi
zabjstwa adnych innych nie wprowadzi (A History of the Athenian Constitution to the End of the
Fifth Century B.C., Oxford 1952, s. 307 - 8). Zachowaa si inskrypcja zawierajca tekst prawa Drakona
o zabjstwie (R. S. Stroud, Drakon's Law on Homicide, Berkeley 1968). Zob. te D. M. MacDowell,
Athenian Homicide Law, Manchester 1963 oraz M. Gagarin, Drakon and Early Athenian Homicide
Law, New Haven 1981.
33
* Reforma ustroju przeprowadzona przez Drakona w formie, w jakiej przedstawiaj Arystoteles,
nie znajduje potwierdzenia w tradycji, a nawet pisarze staroytni, ktrzy znali dzieo Arystotelesa, nie
uwzgldniaj jego relacji (np. Plut. Soi.); jest te tu wiele szczegw, ktre nie zgadzaj si z faktami
stwierdzonymi historycznie, ponadto sam Arystoteles podkrela w Polit. (ks. II, rozdz. 9, 9, 1274 b),
e Drakon prowadzi swoj dziaalno prawodawcy przy niezmienionym ustroju politycznym. Trudno
te mwi o cenzusie majtkowym w czasach Drakona opartym na wartociach pieninych, jeeli
jeszcze Solon ocenia majtek wedug wartoci plonw, a grzywn wyznacza w sztukach byda (Plut.
Sol. 23). Sprzeczna te z innymi rdami jest wiadomo o podziale na klasy, ktry tradycja przypisuje
Solonowi; sam Arystoteles niej (rozdz. 7, 3) mwic o podziale na klasy chcc by konsekwentnym
dodaje ktre ju i przedtem istniay". Majtek, umoliwiajcy zaopatrzenie si w pene uzbrojenie,
jako kryterium przydzielenia do klasy czy wymiaru praw obywatelskich, pojawia si dopiero pod koniec
wieku V p.n.e., kiedy prbowano wprowadzi rzdy oligarchiczne (Thuc. VIII 97, 1; Xen., Hell. III,
48); rwnie kary za nieobecno na posiedzeniach Rady czy Zgromadzenia wystpuj w czasach
rzdw oligarchicznych w 411 r. p.n.e. (por. rozdz. 30, 6). Uwaga o Radzie 401 sprzeczna jest
z wiadomoci podan w rozdz. 8, 4, e dopiero Solon stworzy Rad 400. Niecisa jest wiadomo
dotyczca autorytetu strategw i hipparchw, jakoby mieli by najwyszymi urzdnikami, jeeli cenzus
ich by dziesi razy wikszy ni innych; w ogle nie wiadomo, czy za czasw Drakona stanowiska te
ju istniay, czy moe wprowadzi je dopiero Klejstenes, a jeeli byy, to podlegay polemarchowi, co
utrzymao si do pocztku V w. p.n.e.; znaczenie ich wzroso dopiero w chwili osabienia autorytetu
archontw w 487 r. p.n.e., kiedy wprowadzono zasad wyboru archontw przez losowanie.
Rozdzia 4 nie przedstawia wic autentycznej tradycji dziaalnoci Drakona, nie jest te interpolacj
(K. Fritz, Class. Phil." 49/1954, s. 73 nn.), jest tylko odbiciem poj, jakie utrzymyway si o ustroju
Drakona z czasw przedsoloskich wrd spoeczestwa greckiego w wieku IV p.n.e.; por. H. Bengtson,
Griechische Geschichte von denAnfangen bis in die romische Kaiserzeit, Munchen 1960
2
, s. 118. [Zob.
R. Develin, Athenian Officials 684-321 B.C., wyd. cyt., s. 31.
34
Tj. skarbnikw Ateny. Por. rozdz. 7, 3; 8, 1; 47, 1.
35
Wiarygodno informacji budzi wtpliwoci, skoro po Drakonie Solon opiera podzia majtkowy
na dochodzie uzyskiwanym z ziemi, a nie na pienidzu monetarnym (ktry nie istnia w Atenach
uzbrojenie na wasny koszt; strategw
36
* i hipparchw
37
wybierano spord
tych, ktrzy mogli si wykaza majtkiem wolnym od dugw, wartoci
co najmniej stu min oraz dziemi w wieku powyej dziesiciu lat, ze
lubnej ony
38
. Zobowizani byli da porki od prytanw, strategw i hip-
parchw minionego roku a do chwili zoenia sprawozdania
39
, biorc od
nich czterech porczycieli z tej samej klasy majtkowej co strategowie
i hipparchowie.
Rada skadaa si z czterystu jeden czonkw
40
, wybranych spord peno-
prawnych obywateli drog losowania. Dopuszczano za do losowania na ten,
podobnie jak i na inne urzdy obywateli, ktrzy ukoczyli trzydzieci lat; nikt te
nie mg dwukrotnie tego samego urzdu piastowa, dopki wszyscy nie zostali
w gosowaniu obrani; wtedy dopiero zaczynano losowanie od pocztku. Jeeli
kto z czonkw rady nie przyszed na zebranie Rady albo Zgromadzenia, paci
grzywn w wysokoci trzech drachm
41
, jeeli nalea do klasy pentakosiomedimnoi,
dwie drachmy, jeeli by z klasy hippeis, a jedn, jeli nalea do klasy
zeugitw
42
*.
Rada Areopagu bya straniczk praw
43
i czuwaa nad tym, aeby urzdnicy
jeszcze w czasach Solona; zob. rozdz. 8, 10). Zastanawiajce, e cenzus w przypadku strategw
i hipparchw jest wyszy ni w przypadku archontw i skarbnikw, co odzwierciedla raczej
rzeczywisto schyku V ni VII wieku.
36
* Strateg () naczelny dowdca piechoty; hipparch () dowdca jazdy. [Mao
prawdopodobne, aby w czasach Drakona istniaa podobna do znanej z okresu klasycznego staa funkcja
stratega.]
37
Na temat hipparchw zob. rozdz. 61, 4.
18
O istnieniu takiego wymogu informuje jedynie tekst dekretu Temistoklesa (M&L 23, 18-22)
oraz Deinarchos (I, 71).
39
Instytucja euthynai (9), sprawdzania postpowania urzdnika na zakoczenie jego
kadencji, jest powiadczona w inskrypcji z ok. 460 r. (Inscriptiones Graecae I
2
188) i uchodzi za bardzo
star. Nie jest znany natomiast skdind wymg gwarancji, o ktrym pisze dalej Arystoteles. Na temat
euthynai zob. rozdz. 9, 1; 25, 2; 48, 3-5; 54, 2.
40
Wedug Arystotelesa Solon stworzy Rad Czterystu (rozdz. 8, 4), a Klejstenes Rad Piciuset
(rozdz. 21, 3; 43, 2). Istnienie Rady Czterystu w czasach Drakona jest mao prawdopodobne. Zapewne
wiadomo o niej stanowi wynik projekcji wasnych pomysw oligarchw, ktrzy w 411 r. stworzyli
Rad Czterystu (rozdz. 29, 5; 31, 1). (Por. M. H. Hansen, Demokracja ateska w czasach Demostenesa,
wyd. cyt., s. 46 - 7). Fakt, e jest tu mowa o radzie zoonej z 401 czonkw, by moe wynika z chci
jej odrnienia od rady Solona, a take jest zwizany z organizacj sdw ateskich w V - IV w. (por.
rozdz. 53, 2; 68, 1). Z drugiej jednak strony warto pamita, e w kocu IV w. Kyrena miaa geruzj
zoon ze 101 czonkw (Supplementum Epigraphicum Graecum, IX l, 3, (Dalej cyt. SEG) IX l, 3).
41
Nie ma dowodw na to, aby grzywny takie byy rzeczywicie kiedykolwiek nakadane
w Atenach. Do rodkw takich uciekali si oligarchowie (zob. rozdz. 30, 6), natomiast w demokracji
wprowadzono diety majce zachca do uczestnictwa.
42
* Pentakosiomedymni () posiadajcy 500 medymnw = korcw produktw
sypkich; jedcy, hippeis () zeugitai () od zeugos () (zaprzg dwukonny)
waciciele pary bydlt, ktrymi mogli uprawia ziemi. [Podzia ten wprowadzi jednak dopiero
Solon.]
43
Stra praw" odebrano Areopagowi w 462/1 r. (rozdz. 3, 6; 8, 4; 25, 2)
rzdzili zgodnie z prawami. Jeli kto dozna krzywdy od nich, mg wnie
skarg
44
do Rady areopagitw, przedstawiajc przez naruszenie jakiego prawa
zosta pokrzywdzony.
Dunicy rczyli swoj osob, o czym bya mowa wyej, a ziemia naleaa do
niewielkiej garstki ludzi.
5. W tego rodzaju ustroju politycznym wikszo znajdowaa si w niewoli
nielicznych bogaczy i lud wystpi w kocu przeciwko monym. Walka bya
zacita i przez dugi czas spierajce si strony wrogo wystpoway przeciwko
sobie, a w kocu wsplnie wybrano na rozjemc i archonta Solona
45
*, zleciwszy
mu rwnoczenie zadanie reformy ustroju. Powodowali si tym, e Solon napisa
elegi, ktra zaczyna si od sw:
Wiem o tym dobrze i w sercu swym martwi si srodze
Patrzc, jak chyli si z ziem joskich najstarszy ten kraj
Ku upadkowi..
46
*
W elegii tej wystpuje Solon w obronie susznych praw obu stron, rozpatrujc
spraw jednych i drugich, a potem wzywa ich, aby zaniechali wani.
Ze wzgldu na pochodzenie i saw
47
* zalicza si Solon do pierwszych
44
Procedur eisangelii () przeciwko prbom zaprowadzenia tyranii ustanowi Solon
(zob. rozdz. 8, 4. Na temat IV-wiecznej procedury zob. rozdz. 43, 4). Termin moe jednak w tym
fragmencie nie mie swego pniejszego znaczenia technicznego i moe oznacza oglnie skarg" na
postpowanie urzdnikw.
4S
* Jako rok archontatu Solona podaje Diogenes Laertios (l 62), idc za Sosikratesem, historykiem
z II w p n.e, 3 rok 46 Olimpiady, tj. 594/3 r. p.n.e., prawdopodobnie na podstawie listy archontw.
Ksiga Suda podaje Olimpiad 47, tzn. lata 592/1 - 589/8, w Hieronim podaje 592 r. Datowanie
ostatnie ma podstaw u Arystotelesa, ktry do archontatu Komeasa w 561/560 r. od Solona liczy 32
lata, a wic archontat Solona wedug jego oblicze przypadaby na 592/1 r. (por. K. J. Beloch,
Griechische Geschichte I 2, s. 163 nn.). [Por. Plut Sol. 14, 3 (...
). Kypselos, ktry by archontem na trzy lata przed Solonem, zmar ok. 585 r, a w chrono-
graficznej tradycji archontat Solona datowany jest na 594/3 r. (Zob. R. Develm, Atheman Officials
684 - 321 B.C, wyd cyt., s. 37 - 8). W rozdz 14, l Arystoteles umieszcza jednak reformy Solona w 32
roku przed archontatem Komeasa, a jeli ten przypada na rok 561/60 oznacza to, ze wedug autora
Ustroju politycznego Aten Solon przeprowadzi swoje reformy w 592/1 r. Rozmaicie tumaczono ow
rozbieno. Wedle jednej z hipotez Solon przeprowadzi strzmcie dugw w 594/3 r, a reformy
polityczne w 592/1 (N. G. L. Hammond, The Seisachtheia and Nomothesia of Solon, Journal of
Hellenie Studies" IX, 1940, 71-83). Wedug innej hipotezy, reformy Solona naley przenie na
koniec lat siedemdziesitych VI w. (C Hignett, A History of the Atheman Constitution to the End of
the Fifth Century B. C, wyd. cyt., s. 316 - 21)]
46
* Diehl 4; przekad Wiktora Steffena.
47
* Solon pochodzi podobno ze starego, zasuonego rodu Kodrydw. (Kodros mia by ostatnim
krlem Aten; w wieku XI p.n.e. podczas wojny Aten z Dorami Kodros, dowiedziawszy si, ze wedug
wyroczni delfickiej Ateny zwyci, jeeli zginie ich krl, poszed w ebraczym przebraniu, w tajemnicy
przed swoimi, do obozu Dorw, sprowokowa tam onierzy, ktrzy go me poznali, do awantury
i zgin z ich rki. Wedug tradycji Ateczycy uwaajc, ze me ma godnego nastpcy, zmienili
w ogle ustrj.)
w pastwie, ale jeeli chodzi o majtek i zajcia, jakim si oddawa
48
, nalea do
redniej warstwy. Wiadome to i skdind, a i on sam to powiadcza w tym samym
utworze, przestrzega bogaczy przed zachannoci:
Wy za umierzcie w swym sercu zachanno nadmiern czym prdzej,
Ktrzy zdobylicie ju nadmiar bogactwa i dbr,
I zadowlcie si tym, co wystarczy na ycie, bo nigdy
Warn nie ulegn i wnet swobd wyznacz wam kres
49
*.
I w ogle zawsze bogaczom win wani przypisuje; dlatego to na pocztku elegii
powiada, e boi si chciwoci i pychy, bo one s rdem nienawici.
6. Objwszy wadz w pastwie przeprowadzi Solon uwolnienie ludu
50
zarwno w danej chwili, jak i na przyszo, zabroni bowiem udziela poyczki
pod zastaw osoby poyczajcego, a nadto znis dugi zarwno prywatne, jak
i publiczne; nazywaj to strzniciem ciarw (seisachtheia). W zwizku z tym
Saw zdoby sobie Solon wczeniej wezwaniem Ateczykw do wojny z Megar o Salamin,
zakoczonej zwycistwem Aten. Por. elegi Solona (Diehl 2), ktrej ostatnie sowa brzmi:
Na Salamin, rodacy! O wysp bj upragnion
stoczy nam trzeba i z bark zrzuci gniotcy nas wstyd.
(przekad St. Srebrnego)
[Spokrewniony z Pizystratem (Herodot V, 65, 3; Plut. Sol. l, 2; Diog. Laert. III, 1; Plut. Soi. l,
3 = Heraklejdes) i sabiej powizany take z rodzin Dropidesa, archonta 645/4 r. (Marm. Par. 239
A 34) oraz jego synami Kritiaszem i Dropidesem (czyli z rodzin oligarchy Kritiasza z koca V w.,
z ktrym spokrewniony by Platon Platon, Charm. 155 A 2 - 3; 157 E 4 - 158 A 1; Tim. 20 E l - 3).
Samo wyznaczenie go na archonta dowodzi, e pochodzi z eupatrydw. Na temat Solona i jego rodziny
zob. J. K. Davies, Athenian Propertied Families 600-300 B.C. Oxford 1971 (dalej cyt. Davies, APF),
s. 322-4 oraz P. Oliva, Solon Legende und Wirklichkeit, Konstanz 1988.]
48
Zob. Plut. Sol. l - 3; Arist. Polit. 1296 a. Solona budzi wtpliwoci. Wedug Plutarcha,
ktry powouje si na Hermipposa, ojciec Solona, Eksekestides, straci majtek, co zmusio Solona do
zajcia si handlem (Plut. Soi. 2, 1). Wprawdzie z wierszy Solona jasno wynika, e wiele podrowa
(por. rozdz. 11, 1), ale nie ma jednoznacznego dowodu na to, e w modoci by rzeczywicie kupcem.
49
* Diehl 4; przekad W. Steffena. [Fragment ten jest cytowany tylko tutaj.]
30
Reformy ekonomiczne Solona obejmoway dwa elementy zakaz na przyszo poyczania
pod zastaw osoby oraz uwolnienie tych, ktrzy wczeniej popadli w niewol za dugi (por. rozdz. 2, 2;
Solon, frg. 36, 8 -15 West ap. Plut. Sol. 12, 4), a take waciwe strznicie dugw (, por.
Plut. Sol 15, 2 - 5). Zniesienie niewoli za dugi nie rodzi problemw interpretacyjnych (chocia musiao
by trudno znale i uwolni tych, ktrzy ju zostali sprzedani, zwaszcza poza Attyk, co jak sam
Solon twierdzi (frg. 36) udao mu si przeprowadzi. Znacznie bardziej dyskusyjne jest zniesienie
wszystkich dugw. Stwierdzenie Solona, e usun i uwolni ziemi, sugeruje, e uniewani
zobowizania (w postaci 1/6 plonw). Uwolnieni hektemoroi stali si wacicielami ziemi,
ktr nadal zajmowali. Poza tym mg Solon skasowa inne (cho trudno sobie wyobrazi, e naprawd
wszystkie) dugi wobec osb prywatnych, a take wobec pastwa i wity. Zob. Androtion 324 F 34
(seisachtheia jako obnienie wysokoci procentw, a nie strznicie dugw); Plut. Soi. 15, 2; Alex.
Fort. II, 343 C. O reformach Solona zob. E. Ruschenbusch, Solonos Nomoi, Historia Einzelschriften"
9, Wiesbaden 1966; P. Oliva, Solon Legend und Wirklichkeit, wyd. cyt. Zob. te B. Bravo,
E. Wipszycka, Historia staroytnych Grekw, I, wyd. cyt., s. 239 nn.; W. Lengauer, Staroytna Grecja
okresu archaicznego i klasycznego, wyd. cyt., s. 71 -4.
usiuj niektrzy rzuci na niego oszczerstwo. Zdarzyo si bowiem, e noszc si
z zamiarem zniesienia dugw opowiedzia o tym kilku wpywowym obywatelom,
ktrzy potem, wbrew jego zamiarom jak zapewniaj stronnicy ludu
51

wyzyskali to podstpnie. Ci jednak, ktrzy chcieli go oczerni, utrzymuj, e on
rwnie mia w tym udzia: oni bowiem, zacignwszy poyczk, zakupili wielkie
obszary ziemi, a kiedy niedugo potem doszo do zniesienia dugw, stali si
bogaczami. W ten sposb, jak mwi, powstaa warstwa bogaczy, ktra uchodzia
za bogatych z dawien dawna. Bardziej wiarygodne jest jednak zdanie stronnikw
ludu; niepodobna bowiem przypuszcza, eby tak maostkowymi i niegodnymi
posuniciami splami si czowiek, ktry w innych sprawach okaza si tak dalece
umiarkowany i bezinteresowny, e mogc pozyska sobie jeden z walczcych ze
sob obozw i zosta tyranem, cign raczej na siebie nienawi jednych
i drugich, cenic wyej szlachetno i dobro pastwa anieli wasn korzy.
O tym, e mia tak moliwo < domylnie: wprowadzenia tyranii >, wiadcz
niezdrowe stosunki w pastwie: on sam wielokrotnie wspomina o tym w swojej
poezji, a wszyscy inni si z tym zgadzaj. Wspomniane wic obwinienie trzeba
uzna za faszywe.
7. Zreformowa te Solon ustrj pastwa i ustanowi nowe prawa
52
, zniesione
za zostay prawa Drakona prcz tych, ktre rozlewu krwi dotyczyy
53
*. Gdy
spisano prawa na graniastosupach
54
*, ustawili je w portyku krlewskim
55
,
51
Zob. Plut. Sol. 15, 7-9; Praec. ger. Reip. 807 D - E. uznali postpowanie Solona
za naiwne, lecz niewinne. Z kolei o twierdzili, e on sam znajdowa si
wrd tych (Arystoteles okrela ich oglnie mianem gnorimoi), ktrzy skorzystali z wiedzy o tym, co
ma wkrtce nastpi. Plutarch wymienia wrd nich Konona, Kliniasza i Hipponika, a o Solonie
powiada, e w rzeczywistoci straci na zniesieniu dugw. Potomkowie trzech wymienionych (Konon,
Alkibiades, Kallias) odgrywali du rol w Atenach pod koniec wojny peloponeskiej, co nasuwa
przypuszczenie, e ca histori wymylono by moe w tym wanie czasie w celu skompromitowania
wspomnianych osb. Zob. P. J. Rhodes, Commentary, s. 128 - 9.
52
Nomoi (), take u Herodota (I, 29, l, 2, 3; 177, 2), ale sam Solon nazywa swe prawa
zob. rozdz. 12, 4. Zob. s. 693, przyp. 19.
53
* Prawa te dugo potem jeszcze byy stosowane, bo na zachowanym fragmentarycznie napisie
z 409 r. p.n.e. mowa jest o uchwale ludu, polecajcej przepisanie prawa Drakona o zabjstwach. Por.
W. Dittenberger, Sylloge Inscriptionum Graecarum, I
2
nr III (dalej cyt. SIG). [Por. Plut. Sol. 17, 1.]
54
* Greckie kyrbeis, graniastosupy drewniane, obracajce si na osi akson, std te nazywano
je take aksones. Por. G. Busolt, Gechische Geschichte II
2
, s. 291 nn., przyp. 3. [Por. Plut. Sol. 25,
1-2. Zob. P. J. Rhodes, Commentary, s. 131 -3.]
55
Odkryt w 1970 r. Stoa Basilejos datuje H. Thompson na drug wier V w. p.n.e., co wyklucza
umieszczenie w niej aksones (). Wedug Thompsona aksones umieszczono na specjalnej
platformie u stp murw. Przed sto wystawiono te zbir praw wyryty na kamieniu, ktry pniej
Efialtes przenis w okolice tholosu i buleuterion (Anax. 72 F 13 (buleuterion); Polluks VIII, 128
(prytanejon)). Rhodes, ktry uwaa, e aksones i kyrbeis s tym samym, sdzi, i cao umieszczona
w Stoa przez Efialtesa zostaa przeniesiona do prytanejonu, gdy opublikowano przejrzany zbir praw
na pocztku IV w. Na pocztku II w. Polemon widzia jeszcze aksones w prytanejonie (Eratostenes 241
F 37 C). Ok. 50 r. p.n.e. byy one ju jednak silnie zniszczone, a do czasw Plutarcha przetrway jedynie
niewielkie fragmenty (Plut. Sol. 25, 1).
i wszyscy zoyli przysig
56
, e bd si do nich stosowa
57
. Dziewiciu
archontw skadajc przysig przy kamieniu
58
zobowizywao si do tego, e
ofiaruj posg ze zota, jeliby ktre z praw przekroczyli. Przysig tak od tego
czasu po dzi dzie jeszcze skadaj
59
. Wano praw ograniczy do lat stu
60
i wprowadzi nastpujcy podzia obywateli.
Wedug majtku podzieli ich na cztery klasy, ktre ju i przedtem istniay
61
:
pentakosiomedimnoi, hippeis, zeugitw i thetw
62
. Prawo sprawowania wszystkich
56
Ze wzgldu na fakt, e, wedug Plutarcha, przysig zoyli jedynie czonkowie Rady (Plut.
Soi. 25, 3) wszyscy" (), budzi to wtpliwoci, tym bardziej e zoenie przysigi przez
wszystkich mieszkacw Attyki nie wydaje si technicznie moliwe. Niemniej jednak w 410 r. (And.
I 97) i w 403 r. (And. I 90) uwaano tak przysig za moliw. Poza tym w innych (majcych
znacznie mniej jednak ludnoci ni Ateny) pastwach dochodzio niekiedy do skadania przysigi
przez og mieszkacw np. w Megarze w 424 r. (Thuc. IV, 74, 2), w Kyrenie ok. 400 r. (Diod. XIV,
34, 6), w Mitylenie i w Tegei w 324 r. (M.N. Tod, A Selection of Greek Historical Inscriptions. From
403 to 323 B. C., Oxford 1948, (201, 31-2; 202, 57 nn., dalej cytowane Tod).; w Chersonezie
Taurydzkim ok. 300 r. (SIG
3
360).
57
Z tekstu wynika, e przysig zoono, gdy Solon ogosi nowy zbir praw (por. Plut. Sol. 25,
3), ale Herodot (I, 29, 2) wskazuje, e fakt ten wiza si z powierzeniem Solonowi dziea reformy
pastwa. Zwaywszy na niezadowolenie, jakie wywoay reformy Solona, bardziej prawdopodobne
wydaje si zoenie wspomnianej przysigi przed, anieli po reformach.
58
Zob. rozdz. 55, 4. w kamie () odnaleli archeologowie opodal pnocnego skrzy-
da Stoa Basilejos (H. A.Thompson, R. E. Wycherley, The Athenian Agora XIV, wyd. cyt., s. 88).
59
Por. Plut. Sol. 25, 3; Platon, Fajdros 235 D - E.
60
Prawdopodobnie jednak, jak podaje Plutarch, do dziesiciu lat Plut. Sol. 25, 1. Por. Herodot
I, 29, 2.
61
Zob. Plut. Soi. 18, l - 2; Arist. Polit., 1274 a 19 - 21. Plutarch nie twierdzi, e wspomniane klasy
istniay ju wczeniej. Zapewne istniay wczeniej trzy klasy , i Solon
stworzy now klas odrniajc w ten sposb najbogatszych od caej
reszty hippeis.
62
Zwykle uwaa si, e podzia na hippeis, zeugitai i thetes mia charakter ekonomiczny. Wedle
tradycyjnej interpretacji (zob. wyej, przyp. 42) termin hippeus (jedziec) oznacza osob, ktr sta na
utrzymanie konia, a zeugites osob, ktra posiada zaprzg wow (zeugos). Etymologia sowa thes jest
trudna do objanienia, ale nie ulega wtpliwoci, e w okresie pniejszym oznacza ono robotnika
najemnego, ktry nie ma wasnego majtku, co zmusza go do pracy za zapat u kogo bardziej od
niego zamonego (zob. B. Bravo, I thetes atheniesi e la storia delia parola thes, Annali delia Facolta
di Lettere e Filosofia. 1. Studi Classici, vol. XXIX - XXX, nuova serie XV - XVI, 1991/1992 -1992/1993,
Universita degli Studi di Perugia, s. 71 - 97). Istnieje jednak pogld (w nowszej literaturze reprezentowany
m.in. przez A. Andrewesa, The Greek Tyrants, London 1929, s. 87), e podzia na trzy klasy by przede
wszystkim zwizany z potrzebami wojskowymi. Zwolennicy tej koncepcji cz terminy zeugita
i zeugos z zygon", sowem, ktre moe oznacza rwnie szereg hoplitw ustawionych w szyku
falangi. Wedle tej interpretacji zeugita byby obywatelem, ktry suy w wojsku jako hoplita. O ile
jednak takie rozumienie terminu zeugita atwo pogodzi z rozumieniem hippeis jako jedcw, o tyle
nie ulega wtpliwoci, e wyodrbnienie obydwu klas skrajnych pentakosiomedimnoi i thetes
opiera si wycznie na kryterium ekonomicznym (nawet jeli mogo znale zastosowanie
w zwizku z organizacj wojska). Zob. M. H. Hansen, Demokracja ateska w czasach Demostenesa,
wyd. cyt., s. 59.
urzdw: dziewiciu archontw
63
, skarbnikw
64
, poletw
65
, Jedenastu
66
i kolak-
retw
67
* przyzna obywatelom z klasy pentakosiomedimnoi, hippeis i zeugitw,
przydzielajc przy tym urzdy kademu stosownie do wielkoci jego majtku;
nalecym do klasy thetw przyzna jedynie prawo udziau w Zgromadzeniu
68
i w sdach
69
*.
Do klasy pentakosiomedimnoi mieli by zaliczeni ci, ktrzy ze swego 4
majtku uzyskiwali cznie co najmniej 500 miar (medymnw) plonw
suchych i pynnych
70
*, do hippeis ci, ktrzy mieli 300 miar lub, jak
twierdz niektrzy, mogli utrzyma konia. Zwolennicy tego ostatniego pogldu
powouj si na nazw tej klasy, ktra ma pochodzi od jazdy, i na
stare pomniki. Na Akropolu bowiem znajduje si posg [Anthemiona]
71
z nastpujcym napisem:
Anthemion, syn Difilosa, posg ten zoy w ofierze
bogom, przeszedszy z klasy thetw do klasy hippeis.
63
Por. rozdz. 8, l oraz 3, l - 5 i rozdz. 55 - 59.
64
Skarbnikw Ateny por. rozdz. 8, 1; 47, 1.
65
Por. rozdz, 47, 2-3.
66
Por. rozdz. 52, 1.
67
* Jak nazwa wskazuje, byli to pierwotnie urzdnicy uczestniczcy przy podziale misa ofiarnego,
ktrym pniej przypady pewne agendy skarbowe. Za Klejstenesa stracili kolakreci znaczn cz
uprawnie na rzecz poborcw (apodektw, por. rozdz. 68), tak e do obowizkw ich naleaa jedynie
troska o wyywienie pewnych ludzi na koszt pastwa w prytaneum, od Peryklesa nadto wypata
sdziom wynagrodzenia. Po roku 403 urzd zosta widocznie zniesiony, dlatego te nie wspomina go
niej Arystoteles w systematycznym przegldzie urzdw ateskich.
68
Zob. Arist. Polit. 1274a 15-21; 1281 b 31-4. Problem uczestnictwa thetw w ekklezji
w czasach przed Solonem jest kwesti dyskusyjn (por. P. J. Rhodes, Commentary, s. 140-1).
Z pewnoci posiedzenia ekklezji zwoywano we wczesnym okresie rzadko, a jeszcze rzadziej
odgryway one wiksz rol polityczn. Nie da si jednak wykluczy, e gdy do nich jednak dochodzio,
uczestniczy w nich mogli wszyscy obywatele, take z klas niszych (jak Tersytes pod Troj Iliada
II 84 nn.), cho nie mieli realnego wpywu na bieg wydarze. Jeli owo przypuszczenie jest suszne,
zwikszenie przez Solona roli Zgromadzenia polegaoby nie tyle na dopuszczeniu do obrad thetw, lecz
na utworzeniu Rady Czterystu (jeli uzna historyczno tego posunicia) wsppracujcej ze
Zgromadzeniem oraz ustaleniu staych posiedze ekklezji (por. rozdz. 8,4).
69
* Mowa o stworzonych przez Solona sdach ludowych (por. rozdz. 9, 1), zwanych hellaia, do
ktrych losowano obywateli ze wszystkich klas powyej lat 30 (por. rozdz. 63 nn.).
70
* Miar plonw suchych" by medimnos" (ok. 52 1), od ktrego te nazwa tej klasy pochodzi
(piset medymnw"), miar pynw (oliwa, wino) by metretes (ok. 39 1). [Nie wiemy, jak
uzgodniono warto owych miar () suchych i pynnych, zboa i (= 3/4
medymna) oliwy lub wina. Z pewnoci oliwy czy wina mia znacznie wiksz warto
rynkow ni zboa, a taka sama ilo pszenicy bya wicej warta ni jczmienia.]
71
Zapewne posg wystawiono ju po najedzie perskim 480-479 r., w czasie ktrego Ateny
zostay gruntownie zniszczone. Wspomniany Anthemion by by moe ojcem polityka Anytosa
czynnego w ateskim yciu politycznym na przeomie V i IV w. (por. rozdz. 27, 5; 34, 3). Skdind
samo imi Difilos, typowe dla arystokracji, jest dziwne w przypadku thety, podobnie jak fakt, e
hippeus obnosi si publicznie z tym, e jego ojciec by thet.
Ot z boku stoi koo niego ko, majcy wskazywa, e oznacza to klas
hippeis. Niemniej jednak jest przecie rzecz bardziej prawdopodobn, e cenzus
ich wyraa si w miarach, podobnie jak pentakosiomedimnoi. Do klasy zeugitw
naleeli ci, ktrzy mieli 200 miar
72
obu rodzajw, wszyscy za inni zaliczali si
do klasy thetw
73
; ci nie mieli dostpu do adnego urzdu. Tote jeszcze i teraz,
gdy pytaj kadego, kto ma przystpi do losowania jakiego urzdu, jaki jest jego
cenzus, nie znajdzie si nikt taki, kto by si przyzna do thetw.
8. Wedug zarzdzenia Solona urzdnicy byli wybierani drog losowania
74
spord
kandydatw zaproponowanych przez kad z fyl
73
*, kada za fyla przy wyborach
dziewiciu archontw
76
* wysuwaa dziesiciu kandydatw i spord tych losem
wyznaczano dziewiciu; od tego czasu do dzisiaj przetrwaa zasada, e kada fyla losem
wyznacza dziesiciu obywateli, a potem znowu los rozstrzyga o wyborze spord nich.
e Solon wprowadzi wybr urzdnikw drog losowania wedug cenzusu majtkowe-
go, dowodzi obowizujce jeszcze i teraz prawo dotyczce wyboru skarbnikw
77
, ktre
nakazuje przeprowadza ich wybr drog losowania spord pentakosiomedimnoi.
Takie tedy zarzdzenia wyda Solon co do wyboru dziewiciu archontw; dawniej
bowiem Rada Areopagu wedug wasnego uznania powoywaa kandydatw, po czym
na kady urzd wyznaczaa na jeden rok tych, ktrych uwaaa za odpowiednich.
72
W IV w. najbliszy krewny spadkobierczyni, ktry nie chcia jej polubi, mia obowizek
zapewni jej posag wartoci 500 drachm, gdy nalea do pentakosiomedimnoi, 300, gdy pochodzi
z hippeis, a 150, gdy by zeugit (Dem. XLIII, 54). Na tej podstawie Bockh wycign wniosek, e
cenzus zeugitai wynosi raczej 150, ni 200 miar. W rzeczywistoci jednak brak podstaw do
kwestionowania przekazu Arystotelesa.
73
W 457/6 r. dopuszczono do archontatu zeugitw, ale nadal nie mieli do niego dostpu theci.
W czasach Arystotelesa nie zniesiono wprawdzie prawa wykluczajcego thetw od urzdw, ale
w praktyce go nie przestrzegano.
74
W Polityce Arystoteles stwierdza, e Solon utrzyma arystokratyczn" metod obioru urzdnikw
(Arist. Polit. 1273 b 35 - 1274 a 3; 1274 a 16-17; 1281 b 25-34), co stanowi jeden z argumentw
przeciwko Arystotelesowemu autorstwu Ustroju politycznego Aten. Za pradawn instytucj
uznaj Isocr. VII, 22 - 3; XII, 145; Dem. LIX, 75; Plut. Peric. 9, 4; Paus. IV, 5, 10.
75
* Fyla () jednostka podziau ludnoci, opartego na zasadzie terytorialnej, niezalenie od
pochodzenia; podzia ten powsta w zwizku z osabieniem pierwotnego ustroju rodowego.
7i>
* W skad kolegium archontw jako dziesity wchodzi sekretarz thesmothetw; por. rozdz. 43, 1.
Losowanie archontw spord zgoszonych przez cztery fyle cznie czterdziestu kandydatw wydaje si
wtpliwe, po pierwsze dlatego, e w rozdz. 13, 2 (por. Thuc. VI, 54) jest wyranie mowa o wyborze, nie
o losowaniu archontw i o wprowadzeniu, jako czego nowego, zasady losowania dopiero w 487/6 r. (rozdz.
22, 5), a take dlatego, e mao jest prawdopodobne, aeby pozostawiano losowi sprawy tak wane, jak
rozstrzygnicie, kto ma rzdzi w pastwie lub kto ma dowodzi armi. Jeeli ta wzmianka ma pewn
warto historyczn, to ostatecznego wyboru spord przedstawionych kandydatw dokonywao
Zgromadzenie Ludowe. Tak tylko byaby zrozumiaa walka o stanowisko archonta, o czym mowa w rozdz.
13. Arystoteles nie szed tu za adn tradycj, lecz wywnioskowa z faktu, e archontw wybierano przez
losowanie, e drog losowania wybierano istotnie skarbnikw. Zreszt sam Arystoteles w Polityce (ks. II,
rozdz. 12), mwi o wyborze urzdnikw za Solona. Zasada losowania zostaa przyjta pniej, jako
osignicie postpujcego rozwoju demokracji, trudno wic wiza j z czasami Solona.
77
Por. rozdz. 47, 1.
Fyl byo cztery
78
*, jak poprzednio, czterech te byo krlw fyl
79
. Kada fyla
dzielia si na trzy tryttie, i dwanacie naukrarii
80
*. Na czele naukrarii stali
naukrarowie, ktrzy czuwali nad ciganiem podatkw
81
i wypatami; std
i w prawach, ktre ju wyszy z uycia, wielokrotnie jest mowa o wpatach
naukrarw" lub o wydatkach z kasy naukrarw".
Ustanowi dalej Solon rad zoon z czterystu czonkw
82
*, po stu z kadej
fyli, a Radzie areopagitw zleci czuwanie nad prawami
83
, ktre zreszt ju
przedtem naleao do niej, jako organu czuwajcego nad ustrojem pastwa. Rada
Areopagu miaa w pieczy najwiksz cz, i to najwaniejszych, spraw pastwo-
wych; cigaa te wykroczenia, majc pene prawo wymierza grzywny i kary
84
;
wpacone grzywny skadaa do kasy pastwowej
85
, nie podajc powodu zapacenia
78
* Podzia na cztery fyle by u Jonw bardzo dawny; nazwy ich: Geleontes, Aigikoreis, Hopletes
i Argadeis wyprowadzano od imion czterech synw Iona, protoplasty Jonw (por. Herodot V 66;
G. Busolt, Griech. Gesch. II
2
, 98 nn.). Krlowie, ktrzy stali na czele fyl, speniali take pewne
czynnoci sakralne i do pnych czasw sprawowali sdy w sprawach o zabjstwo (por. rozdz. 57, 4).
[O czterech fylach P. J. Rhodes, Commentary, s. 67 - 9.]
79
Krlowie fyl () stali na czele fyl. Zob. rozdz. 41, 2; Poll. VIII, 111. Ich
uprawnienia w tym okresie nie s znane. Na temat phylobasileis w IV w. zob. rozdz. 57, 4.
80*
Tryttie (, ), trzecia cz fyle, istniay ju przed Solonem; por. frg. 3; ze sw
Herodota (V 71) zdaje si wynika, e i podzia na naukrarie () istnia ju przed Solonem.
Nazwa wskazuje, e podzia na naukrarie mia na celu budow okrtw przez poszczeglne obwody
(por. Wilamowitz, Arist. u. Athen I, s. 95 nn.; II, s. 53 n.). [Wedug Polluksa (VIII, 108) kada tryttia
dzielia si na cztery . tekstu wynika, e istniay w czasach Solona, a ich urzdnicy
czuwali nad sprawami finansowymi. Sama nazwa, zdaniem Rhodesa, mogaby
wskazywa na zwizek z flot wojenn. Z drugiej wszak strony nie wiemy nawet, od kiedy Ateny miay
tak flot. Z rozdz. 21, 5 wnosimy, e naukrarie znis Klejstenes, ale Klejdemos twierdzi, e Klejstenes
wanie podzieli swoich dziesi fyl na pidziesit naukrarii (323 F 8. Teksty historykw cytowane
s wedug wydania : F. Jacoby, Die Fragmente der griechischen Historiker, Berlin 1926-1958). Zob.
P. J. Rhodes, Commentary, s. 151 - 2; V. Gabrielsen, The Naukrariai and the Athenian Navy, Classica
et Mediaevalia" 36, 1985, s. 21-51.]
81
W V i IV w. bya niestaym podatkiem majtkowym, ale w tym miejscu oznacza
dochody w znaczeniu bardziej oglnym.
82
* Teraz stwierdza Arystoteles, e Solon stworzy Rad Czterystu", przeczy wic sam temu, co
poda w rozdz. 4, 3 o Drakonie. Rada Czterystu utworzona przez Solona miaa stanowi przeciwwag
dla Rady Areopagu. [Por. rozdz. 21, 3; Plut. Sol. 19, 1-2. Pogldy na temat historycznoci soloskiej
Rady Czterystu s podzielone. Cz badaczy, do ktrych naley Rhodes, uwaa, i Solon rzeczywicie
powoa do ycia Rad Czterystu (Commentary, s. 153 -4). Argumenty za podaje P. Cloche", La Boule
d'Athenes en 508/507 avant J.C., Revue des Etudes Grecques", XXXVII, 1924, s. 1-26. Przeciwko
historycznoci Rady Czterystu opowiedzia si m.in. C. Hignett (A History of the Athenian Constitution
to the End ofthe Fifth Century B.C., wyd. cyt., s. 92 - 6). Zob. te M. H. Hansen, Demokracja ateska
w czasach Demostenesa, wyd. cyt., s. 46 - 47]
83
. Por. rozdz. 3, 6; 4, 2; 25, 2; Plut. Sol. 2. Zob. te G. L. Cawkell, Nomophylakia
and the Areopagus, Journal of Hellenie Studies" 108, 1988, s. l -12.
84
Zob. rozdz. 3, 6.
85
Waciwie skadaa na Akropolu ( ). Okrelenie Akropolu mianem polis w IV w. byo
starowieckie (P. J. Rhodes, Commentary, s. 156).
grzywny. Ponadto Rada sdzia spiski uknute w celu obalenia ustroju demokratycz-
nego
86
, odkd Solon ustanowi prawo pozwalajce wnosi skarg na takie
przewinienia.
Poniewa za widzia, e podczas czstych walk wewntrznych w miecie
niektrzy obywatele z gnunoci usuwali si od wszystkiego, pozostawiajc
dowolny bieg wypadkom, ustanowi specjalne prawo
87
przeciwko takim ludziom
wymierzone: Kto podczas rozruchw nie chwyci za bro, czy po tej, czy po
tamtej stronie, podlega bdzie karze utraty czci i praw obywatelskich"
88
.
9. Tak wic przedstawiay si zarzdzenia dotyczce urzdw. W ustroju
Solona nastpujce trzy postanowienia miay najbardziej demokratyczny charakter
89
:
przede wszystkim, rzecz najwaniejsza, zakaz udzielania poyczek pod zastaw
osoby poyczajcego
90
, nastpnie pozwolenie kademu, kto zechce, na
wnoszenie skargi w obronie pokrzywdzonego
91
, i trzecie prawo odwoania si
do sdu
92
; mwi, e dziki temu prawu najbardziej wzrosy wpywy ludu, majc
bowiem prawo gosu w sdzie, uzyska on prawo gosu w sprawach pastwowych.
A przecie prawa nie zawsze s napisane jasno i prosto
93
, jak na przykad prawo
dotyczce spadkobiercw i spadkobierczy
94
*; musz si wic wyania liczne
86
ywe w tym okresie zagroenie tyrani (Kylon przed, a Pizystrat po Solonie) nadaje sensu
ustanowieniu przez Solona prawa wymierzonego przeciw prbom wprowadzenia tyranii. Na temat
procedury eisangelia zob. rozdz. 25, 2; 43, 4; 59, 2.
87
Por. Plut. Sol. 20, 1; Praec. ger. Reip. 823 F.; Ser. Num. vind. 550 B-C; Cic. Ep. Att. X, l, 2;
Gell. II, 12. Negatywny stosunek Ateczykw do wyraa mowa pogrzebowa Peryklesa
(Thuc. II, 40, 2). Inny pogld zob. Lys. XXXI, 270-8. Zob. te V. Bers, Solon's Law Forbidding
Neutrality and Lysias 31, Historia" 24, 1975, s. 493 - 498.
88
Na temat pozbawienia praw obywatelskich () zob. A. R. W. Harrison, The Law of
Athens, II red. D. M. MacDowell, Oxford 1971, s. 169-76; M. H. Hansen, Apagoge, Endeixis and
Ephegesis against Kakourgoi, Atimoi and Pheugontes, Odense 1976, s. 75 - 82.
89
Za ojca demokracji uznaj Solona dopiero autorzy z poowy IV wieku i pniejsi Isocr. VII,
16-17; XV, 231-2; Dem. XVIII, 6; XXII, 30-1; LVII, 31-2; Hyp. III, 21.
90
Por. rozdz. 6, 1.
91
Prawo do wniesienia oskarenia nie zostao wczeniej przez Arystotelesa
wspomniane.
92
. Zob. Plut. Soi. 18, 2-3; Comp. Soi. Publ. 2, 2 oraz Arist. Polit.
1273 b 35-1274 a 5; 1274 a 15 -18. Wprawdzie zarwno Arystoteles, jak i Plutarch mwi o dikasterion,
ale na pewno nie byo wielu dikasteriw w tym okresie, a sam Solon uyby w tym przypadku sowa
hellaia, a nie dikasterion.
93
Por. Plut. Sol. 18, 4; 25, 6.
94
* Spadkobierczyni waciwie chodzi tutaj o tzw. epikleros () crk, ktra
dziedziczy w wypadku, gdy nie ma potomka mskiego. O ile ojciec nie wyda jej za m, mia j
polubi najbliszy krewny, po czym syn z tego maestwa po dojciu do penoletnoci stawa si
penoprawnym spadkobierc. Zdarzao si, e kilku krewnych pretendowao do rki spadkobierczyni,
wtedy rozstrzyga spraw sd pod przewodnictwem archonta, bya to tzw. diadikasia (); por.
rozdz. 56, 6 n.). [Zob. rozdz. 35, 2 oraz Arystofanesa Ptaki 1660 - 6; Dem. XLVI Steph. 2, 14; Isajos
VI, 47; Dem. XLIII 51; Dem. XLIII, 16, 54; XLVI Steph. 2, 22. Dyskusja problemu A. R. W.
Harrison, The Law ofAthens, I, wyd. cyt., s. 122-62.]
wtpliwoci, a rozstrzygnicie we wszystkich takich wypadkach naley do sdu.
Niektrzy wic nawet przypuszczaj, e Solon umylnie niejasno zredagowa swe
prawa, aeby lud mia prawo rozstrzyga wtpliwoci. Nie jest to jednak
prawdopodobne, za niejasno powstaa dlatego, e nie wszdzie zdoa znale
najlepsze jego ujcie; niesprawiedliwoci byoby bowiem ocenia jego zamiary
wedug tego, co si teraz dzieje, a nie wedug caej jego dziaalnoci politycznej.
10. Tak wic w prawach wydanych przez Solona te trzy wydaj si by
najbardziej korzystne dla ludu; ale jeszcze przed ustanowieniem praw zarzdzi
umorzenie dugw, a potem przeprowadzi jeszcze reform miar i wag oraz
podwyszenie stopy monetarnej
95
. Za jego czasw bowiem powikszone zostay
miary w stosunku do miar Fejdona
96
*, a mina, ktra przedtem waya siedemdziesit
drachm, uzupeniona zostaa do drachm stu
97
*. Dawn jednostk obiegow bya
sztuka dwudrachmowa
98
*. System wag dostosowa do monetarnego: talent wic
liczy 63 miny, trzy miny rozdzielone byy na statery i inne dalsze czci
99
*.
11. Gdy w ten sposb, jak powiedziano, uporzdkowa sprawy pastwa, zaczli
go ludzie nachodzi natrtnie, jedni wystpowali z pretensjami, inni z
pytaniami. Poniewa nie chcia praw zmienia ani te ciga na siebie
niechci, jeeli
95
O ile obecnie powszechnie kwestionuje si przeprowadzenie przez Solona reformy monetarnej,
o tyle na og uznaje si, i rzeczywicie przeprowadzi reform miar i wag. Zob. B. Bravo,
E. Wipszycka, Historia staroytnych Grekw, I, wyd. cyt., s. 245 - 247 (por. s. 206 - 211); W. Lengauer,
Staroytna Grecja okresu archaicznego i klasycznego, wyd. cyt., s. 73 - 4. Szczegowa analiza
problemu zob. C. M. Kraay, Archaic and Classical Greek Coins, London 1976.
96
* Fejdon, krl Argos ok. 630 r. p.n.e., mia zjednoczy pod swoim panowaniem ca Argolid.
Przypisywano mu stworzenie uywanego na Peloponezie systemu miar i wag, lecz poza t wzmiank
u Arystotelesa nic pewnego o tym systemie nie wiemy. Niektrzy chcieli system Fejdona utosamia
ze stop egineck, ale to wydaje si mao prawdopodobne (por. F. Hultsch, Pheidonisches Massystem.
N. Jahrbuch" 1891, 263).
97
* Okrelenie stosunku drachm niejasne. Ze zdania Arystotelesa wynika, e mina zostaa
powikszona przez dodanie 30 drachm do pierwotnych 70 (i taki by stosunek miny do drachmy
w systemie attyckim. l mina = 100 drachm, zob. s. 817, system monetarny). Chodzi prawdopodobnie
o wprowadzenie zamiast dotychczasowej stopy egineckiej (l mina = 70 drachm lub 35 staterw) nowej
stopy eubejskiej, wedug ktrej mina dzielia si na 100 drachm lub 50 staterw.
98
* Jednostka monetarna obiegowa dwudrachmowa" (zwana staterem) odpowiadaa babiloskiemu
szekelowi. W czasach Solona bit jednostk monetarn byy przewanie monety czterodrachmowe" z gow
Ateny na jednej, a sow na drugiej stronie. Monety z czasw Solona trudno jednoznacznie zidentyfikowa.
99
* Dalsze przeliczenia nasuwaj take trudnoci w interpretacji. Niektrzy proponowali tu
poprawk 60 min" zamiast 63 miny", nie ma to jednak adnych podstaw, poza dostosowaniem
przelicze do attyckiego systemu. Poniewa jednak talent pniej w Atenach zawsze posiada 60 min,
naley prawdopodobnie tak rozumie to miejsce, e talent jako jednostka wagi dzielcy si na 60 min
mia ten sam ciar, co 63 miny nowych jednostek monetarnych, czyli stosunek jednostki wagi do
jednostek monetarnych przedstawia si 20:21 (por. K. J. B. Beloch, Griechische Geschichte I 2,
s. 336 nn.; Hill, Numism. Chro." 3. ser. XVII, s. 284; C. T. Seltmann, Athens, its History and its
Coinage before the Persians Invasion, Cambridge 1924, s. 6nn.). [Zob. B. Bravo, E., Wipszycka,
Historia staroytnych Grekw, I, wyd. cyt., s. 245 - 247.]
pozostaby na miejscu wyjecha do Egiptu
100
, zarwno w interesach, jak i dla
zwiedzenia kraju; zapowiedzia, e nie wrci przed upywem dziesiciu lat.
Powiedzia, e nie uwaa za waciwe, by mia osobicie prawa objania, lecz
kady powinien postpowa zgodnie z tym, co zostao zapisane. Rwnoczenie
doczya si do tego i ta okoliczno, e wielu z monych wrogo byo do
usposobionych z powodu zniesienia dugw, i obydwa stronnictwa zmieniy swj
stosunek do niego, poniewa wprowadzony ustrj zawid ich oczekiwania. Lud
bowiem myla, e Solon przeprowadzi podzia wszystkich gruntw
101
, moni
znw spodziewali si, e przywrci pierwotny stan albo nieznacznie go tylko
zmieni. Solon jednak przeciwstawi si jednym i drugim, i chocia mg wprowadzi
tyrani
102
jeliby si opar na jednym czy drugim stronnictwie wola
cign na siebie nienawi obu stron, on, ktry ocali ojczyzn i najlepsze
ustanowi prawa.
12. e tak si stosunki uoyy, jednomylnie wszyscy stwierdzaj, a i on sam
w jednym utworze poetyckim w tych sowach o tym wspomina:
Tak wszak wadz przyznaem ludowi, na jak zasuy,
Anim nie uj mu praw, ani przydzieli nad stan.
Tym za, co byli potni i podziw budzili bogactwem,
Daem wskazwki, jak strzec winni si tego, co ze.
Tarcz potn i tych osaniajc stanem i tamtych,
adnej nie daem z dwch stron odnie zwycistwa przez gwat
103
*.
Potem znw mwi o ludzie, jak z nim postpowa naley:
Za przywdcami najlepiej lud tak postpuje, jeeli
Swobd hamuje go kres i nie doznaje on krzywd.
100
Zob. Plut. Sol. 25, 6 - 28, 1; Herodot I, 29, 1. Plutarch wspomina wizyt Solona w Egipcie (Soi
26, 1) oraz u Krezusa w Lidii (Sol. 27, 1). O epizodzie lidyjskim pisa te Herodot (I, 29 - 33), co jest
o tyle zaskakujce, e objcie wadzy przez Krezusa umieszcza si ok. 560 r. p.n.e. Ju G. Grot
zauway, e wbrew swemu zwyczajowi Plutarch nie cytuje w tym wypadku utworw Solona, co rzuca
cie na wiarygodno opowieci o pobycie Ateczyka w Lidii (History of Greece, III, London 1846,
s.150nn.). Nie zasuguje za na zaufanie opowie Diogenesa Laertiosa, ktry podre Solona datuje
na czas tyranii Pizystrata (Diog. Laert. I, 49 - 54, 62). W rzeczywistoci brak pewnych informacji
o Solonie od czasu jego wyjazdu z Aten do dojcia Pizystrata do wadzy. Nie wiemy, na jak dugo
wrci do Aten po swoim wyjedzie. Zakadajc, e pniej znowu wyjecha do Egiptu oraz na Cypr
moemy broni tradycyjnej datacji jego archontatu na rok 594/3. W Egipcie Solon mia odwiedzi
faraona Amazisa (Herodot I, 30, l, 2; II, 177, 2), ktry wstpi na tron w 570 lub 569 r. i panowa do
526 r. Z kolei na Cyprze znalaz si u Filokyprosa, krla miasta Epeja (Plut. Sol. 26, 2 - 4), ktry za
jego rad przenis swe miasto w bardziej dogodne miejsce, nazywajc je na cze Solona Soloi.
O Soloi wspomina w swych wierszach sam Solon, co sprawy cakowicie nie rozstrzyga, gdy za Soloi
Solona kry si te moe miasto w Cylicji o tej samej nazwie.
101
. Zob. Plut. Sol. 12, 3 oraz 16, 1.
102
Por. 6, 3-4; Plut. 12,3; 15, 1.
103
* Diehl 5. Przekad Wiktora Steffena [w:] Antologia liryki greckiej, opracowa W. Steffen,
B. N., Seria II, nr 92, Wrocaw 1955.
Pycha si rodzi z nadmiaru, jeeli ogromne bogactwo
Czowiek posidzie, a mrok zdrow przesania mu myl
104
*.
A znowu gdzie indziej mwi o tych, ktrzy domagali si podziau ziemi:
Ci, co szli na grabie, snuli o bogactwie mrzonki wci,
I z nich kady si spodziewa, e dbr wielkich znajdzie dzia
I e ja, cho mikki w sowach, tward wnet ujawni myl:
Gupie myli wtedy mieli, dzisiaj za gniewajc si
Krzywo patrz na mnie wszyscy, jakbym wrogiem jakim by
Bezpodstawnie, bo com przyrzek, tom z pomoc speni bstw.
Te nie prnom dziaa pniej, ale czyni co przez gwat
Niby tyran nie chc wcale, ani te, by rwn cz
yznej ziemi mej ojczystej zy czy dobry kady mia
105
*.
O zniesieniu za dugw, o dawnej niewoli, z ktrej zwolnieni zostali przez
strznicie ciarw tak znw mwi:
Dla czego wok siebie zgromadziem lud?
Czy poniechaem tego, nim speniem cel?
Niech o tym da wiadectwo wobec sdu lat
Najlepsze wielka macierz olimpijskich bstw
106
*,
Ta ziemia czarna, z ktrej jam to pierwszy zdj
Zastawne supy owe, w wiele wbite p
107
*,
Wpierw niewolnica ndzna, wyzwolona dzi.
Do Aten, co przez bogw utwierdzone s,
Jam wiele ludu wrci sprzedanego precz
I prawnie, i bezprawnie, wielu tych, co kraj
Rzucili, chcc przed dugw ciarami zbiec,
Tuaczy, co sw mow nie wadali ju.
A tym, co straszne jarzmo nie musieli tu
Niewoli, przed swych wadcw kaprysami drc,
Jam wrci te swobod. Tegom wadz m
Dokona, tom wypeni, jak przyrzekem wpierw.
Dla wszystkich prawo jedno, dobrych jak i zych,
Kademu miar suszn potrafiwszy da,
Jam ustanowi. Ocie wziwszy w swoj do
Niemdry albo chciwy bogactw m jak ja
Nie wstrzyma ludu. Gdybym za uczyni chcia,
Co tak si podobao przeciwnikom mym,
I co dla strony drugiej obmylili ju,
Ogoocony z wielu ludzi byby grd.
104
* Diehl 5. Przekad W. Steffena, j.w.
105
* Diehl 23. Przekad Witolda Klingera, j.w.
106
* Ma c i e r z o l i mp i j s k i c h b s t w Gaja, Ge, Ziemia; wedug mitologii greckiej
Ziemia wraz z Uranosem (Niebo) byli pierwsz par bogw wadajc wiatem i prarodzicami dalszych
pokole bogw. Solon identyfikuje mityczn Ziemi Ge z ziemi attyck, ktra ma da wiadectwo
o jego dziaalnoci spoeczno-politycznej.
107
* Za s t a wn e s u p y supy kamienne, ktre ustawiano na gruntach obcionych dugami
dla oznaczenia wysokoci zaduenia ich waciciela. (Zob. wyej, przyp. 6 i 50).
Dlatego, odpr dajc na wsze strony wszem,
Musiaem zwija si jak wilk wrd sfory psw
108
*
Na zarzuty, ktre go pniej z obu stron spotykay, tak odpowiada:
Ludowi gdy otwarcie da nagan mam
Co dzi posiada, tego nigdy me ogldaby
On nawet we nie
Za ci, co lepsi rodem i potni s,
Mnie chwali winni raczej i za druha mie
Gdyby bowiem powiada kto inny tak wadz otrzyma
To ludu by nie wstrzyma i nie spocz, a
Ubiwszy tgo mleko cay zdjby tuszcz
Za ja pomidzy szyki uzbrojone dwa
Jak sup gramczny-m wstpi
109
*
13. Wybra si wic Solon w podr z takich to powodw. Kiedy za wyjecha,
mimo ze w miecie panowao jeszcze wzburzenie, cztery lata upyny spokojnie;
ale w pitym roku po archontacie Solona
110
* z powodu walk wewntrznych nie
wybrali archonta, i w pi lat pniej znowu z tego samego powodu pozostali bez
wadz. Nastpnie po takim samym czasie Damasias
111
wybrany archontem
sprawowa wadz dwa lata i dwa miesice, a si zosta usunity z urzdu.
W wyniku tych walk wewntrznych postanowili potem wybra dziesiciu archon-
l08
* Diehl 24 Przekad W Klingera, j w
l09
* Diehl 25 Przekad W Klingera, j w
ll0
* Sprowadzenie tych notatek chronologicznych do cile okrelonych dat nasuwa trudnoci,
poniewa data archontatu Solona nie jest zupenie pewna Na og przyjmuje si jako dat jego archontatu
594/3 r, jako najbardziej prawdopodobn (por s 697, przyp 45*), w takim wypadku chronologia wydarze
tak by si przedstawiaa cztery lata spokoju 593/2 - 590/89, rok bez archonta 589/8, drugi okres czteroletni
588/7 - 585/4, rok 584/3 bez archonta Rwnie me do jasne okrelenie czasu archontatu Damasiasa
w kolei tyche lat" (Piotrowicz), czy po takimze okresie'?" after a sirmlar period
had elapsed (Kenyon) Niektrzy sdzili (por G Kaibel, Stil und Text der 9 des
Aristoteles, Berlin 1893, s 153), ze chodzi o jeden jeszcze okres czteroletni, po upywie ktrego nastpi
archontat Damasiasa, ale nie jest to moliwe, bo w takim wypadku archontat jego wypadby poniej roku
580, a z Kromki z Paros (Marmor Panum), ktra ma rwnie oparcie u Pauzaniasza (X, 7,4- 5), wiadomo,
ze 582/1 r, (tj 3 r 49 Olimpiady) by rokiem archontatu Damasiasa Kronika z Paros podaje, ze by to rok
318 przed archontatem Diognetosa (r 264/3), od ktrego oblicza lata Kronika Prawdopodobnie wic okres
archontatu Damasiasa naley przyj na lata 583/2, 582/11 dwa miesice roku nastpnego 581/80 Na dalsze
miesice tego roku przypadaoby wic urzdowanie kompromisowych 10 archontw (Wilamowitz, Arist u
Athen I, 10 nn G Busolt, Griechische Geschichte, II
2
301, przyp 3), inni przenosz rok archontatu Solona
na 592 r , a pierwszy rok archontatu Damasiasa na 582/1 r , rnice powstae tumacz u Arystotelesa
podwjnym liczeniem niektrych lat (por K J Beloch, Gnechische Geschichte 12, s 160 nn , G Matthieu
Bibl de 1'Ecole des Hautes Etudes", No 216, s 31 za L W) [Zob R Develm, Athenmn Officials
684-321 B C , w y d cyt, s 40]
111
Damasias (l Kirchner, Prosopographia Attica I - II, Berlin 1901 -1903, 3110) Marmor Panum
nazywa go (Marm Par 239 A 38), najprawdopodobniej dla odrnienia go od
Damasiasa starszego, archonta 639/8 r (Dion Hal Ant Rom III, 36, 1) Ze wzgldu na rzadko
imienia naley dopuci moliwo, ze pochodzili z jednej rodziny, a w konsekwencji, ze Damasias
modszy by rwnie eupatryda Zob przyp 113
tw
112
*: piciu z eupatrydw
ll3
*, trzech spord wieniakw, a dwch spord
rzemielnikw
114
, i ci piastowali godno archontw w roku nastpnym po
Damasiasie. Wynika z tego jasno, e archont posiada najwiksz wadz, o ten
urzd bowiem toczyy si, jak si okazuje, ustawiczne walki. W ogle stosunki
wewntrzne byy cigle niezdrowe: dla jednych zacztek i przyczyn niezadowolenia
stanowio zniesienie dugw, sprowadzio bowiem na nich ruin majtkow,
drudzy oburzali si na ustrj polityczny, ktry wywoa ogromny przewrt
stosunkw, niektrzy wreszcie warcholili z zawici wobec innych.
Istniay za trzy stronnictwa
115
: jedno mieszkacw wybrzea (paraliowie),
na czele ktrych sta Megakles, syn Alkmeona
116
; uchodzili oni zasadniczo za
zwolennikw umiarkowanego ustroju
117
; drugie mieszkacw rwniny (pedia-
112
* Dz i e s i c i u a r c h o n t w wedug papirusu londyskiego; na podstawie fragmentu
berliskiego przyjmowano dziewiciu archontw", z czego czterech eupatrydw"; dokadniejsze
zbadanie rkopisu wykazao bdne odczytanie. [Raczej zastpili oni Damasiasa na pozosta cz
roku, anieli sprawowali wadz w roku nastpnym po Damasiasie. Najprawdopodobniej bezporednio
potem powrcono do dawnego systemu wyznaczania archontw.]
113
* Eupatrydzi arystokracja ateska, ktra w pocztkach skupiaa w swoich rkach ca wadz
polityczn. Oni sprawowali urzdy, oni jedynie wchodzili w skad Rady Areopagu. Solon swoimi
reformami osabi ich pozycj polityczn.
114
Nigdzie poza tym ustpem nie syszymy o istnieniu w Atenach tego okresu trzech klas
, (=, ) i . Jeli w podzia nie zosta wymylony
pniej, mona przypuszcza, e wszystkie trzy klasy speniay kryteria uprawniajce do ubiegania si
o archontat. W kadym razie wyranie odrnia si tu eupatrydw od nie-eupatrydw (agroikoi
i demiurgoi).
115
Owe trzy stronnictwa () wyranie wie si z trzema odrbnymi regionami
(rwnina Aten), (wybrzee, cilej pas wybrzea od Faleronu do Sunion),
(pnocno-wschodnia, grzysta cz Attyki). Arystoteles przypisuje owym stronnictwom (czy raczej
ich przywdcom) wyrane oblicze polityczne i zawodowe. W rzeczywistoci we wszystkich trzech
regionach wikszo ludnoci zajmowaa si upraw roli. Zapewne te etykiety polityczne odnosiy si
do rodw (jeli w ogle) arystokratycznych odgrywajcych dominujc rol w tych trzech regionach,
a nie do caej ludnoci.
116
Megakles (Prosopographia Attica 9692). Wnuk Megaklesa, ktry by archontem w roku
zamachu Kylona. w Megakles polubi Agariste, crk Klejstenesa, tyrana Sikyonu (Herodot VI,
126-31). W okresie klasycznym Alkmeonidzi zamieszkiwali w trzech demach lecych midzy
miastem a wybrzeem Agryle, Alopeke i Ksypete. W okresie wczeniejszym (i pniej) ich majtki
znajdoway si w rejonie wybrzea od Faleronu do Sunion (rejon Davies, APF, s. 372,
374, 599). Podobnie jak Pizystratydom, przypisywano Alkmeonidom pylijski rodowd (Paus. II, 18,
8 - 9), a Isokrates mwi o (kwestionowanym przez wikszo uczonych) pokrewiestwie Pizystratydw
i Alkmeonidw. Jakkolwiek Alkmeonidzi naleeli do eupatrydw i odegrali w dziejach Aten ogromn
rol, nie musieli wcale nalee w tym czasie do bardzo starej arystokracji (Davies, APF, s. 369 - 370).
117
Arystoteles przypisuje przywdcom stronnictw wyrane pogldy polityczne, co nie znajduje
potwierdzenia w wydarzeniach dalej przez niego opisywanych. Zarwno pniejsze maestwo
Pizystrata z crk Megaklesa, jak i obecno Miltiadesa z rodu Filaidw i Klejstenesa z rodu
Alkmeonidw na licie archontw z okresu tyranii (zob. niej, s. 716, przyp. 172) nie wskazuje na to,
aby arystokratw ateskich VI w. rzeczywicie dzieliy pogldy polityczne. Walczyli oni ze sob
o wadz, co rodzio konflikty, ale nie przeszkadzao w zawieraniu sojuszy. Uznanie Megaklesa za
zwolennika umiarkowanego ustroju (mese politeia) oznacza tylko tyle, e zajmowa pozycj poredni
midzy Likurgiem a Megaklesem.
kowie), ktrzy dyli do oligarchii, przywdc ich by Likurg
118
; trzecie
mieszkacw grzystej czci kraju (diakriowie)
119
z Pizystratem
120
na czele,
ktry uchodzi za najbardziej oddanego sprawom ludu
121
. Do tych ostatnich
przyczyli ci, ktrym dokuczaa bieda, poniewa utracili poyczone pienidze,
a take ci, ktrzy obawiali si z powodu niejasnego swego pochodzenia. Dowodem,
e obawy ich byy suszne, jest fakt, e kiedy po obaleniu tyranw przeprowadzono
rewizj listy obywateli, okazao si, e wielu nieprawnie przywaszczyo sobie
prawa obywatelskie
122
*. Nazwy stronnictw pochodziy od terenw kraju, na
ktrych ich zwolennicy ziemi uprawiali.
14. Pizystrat tedy, ktry uchodzi za najbardziej oddanego sprawom ludu
a zarazem wsawi si wielce w wojnie przeciwko Megarze
l23
, zrani si sam
124
i namwi lud, aeby mu dano stra osobist, udajc, e rany te zadali mu
przeciwnicy [stronnictwa]. Odpowiedni wniosek postawi Aristion
125
. Wziwszy
wic oddzia tzw. pakarzy
126
* wystpi z nimi przeciwko ludowi i opanowa
118
Likurg syn Aristolaidesa (Herodot I, 59, 3) (Prosopographia Attica 9248) nalea do rodu
(Eteo)Butadw (zob. diakrowie, 725, przyp. 256). Zapewne potomkiem owego Likurga by IV-wieczny
finansista Likurg.
119
diakriowie ( Herodot I, 59, 3; Dion. Hal. Ant. Rotn. l, 13, 3;
Plut. Amat. 763 D). Zdaniem Herodota stronnictwo powstao najpniej w wyniku rywalizacji
midzy pierwszymi dwoma.
120
Pizystrat syn Hippokratesa (Herodot I, 59, 3). Rodzina Pizystrata przypisywaa sobie pochodzenie
z Pylos i krlewski rodowd (Herodot V, 65, 3). (Imi Pizystrat nosi syn Nestora Odyseja III,
400-1). W 669/8 r. archontem by niejaki Pizystrat (Paus. II, 24, 7), by moe nalecy do tej wanie
rodziny. Dobra rodzinne Pizystrata znajdoway si w Brauronie na wschodnim wybrzeu. Zob. Davies,
APF, s. 452-5.
121
Okrelenie Pizystrata mianem stanowi niewtpliwie element jego pniejszego
wizerunku, ale moe te mie pewne oparcie w rzeczywistoci. Zapewne Pizystrat, ktry wywodzi si
z uboszej czci Attyki, jako jedyny z przywdcw arystokratycznych odwoywa si do poparcia ludu,
wykonujc pewne gesty pod jego adresem take w okresie swych rzdw.
122
* [] Rewizja listy obywateli ateskich zostaa zapewne przeprowadzona przed
przewrotem Klejstenesa, gdy on wcign na listy obywateli wielu obcych (r. 508/7). Por. Arist., Polit.,
1275 b.
123
Jako wdz w wojnie z Megar zdoby port megarejski Nisaj (Herodot I, 59, 4; lust. II, 8,
l - 5). Opowiadajc o wojnie z Megar Plutarch mylnie czyni Pizystrata i Solona towarzyszami broni
(Plut. Sol. 8, 3 - 4), a w innym miejscu stwierdza, e Pizystrat by kochankiem Solona i wodzem
w wojnie z Megar o Salamin (Plut. Sol. 1,4-5. Por. Ael. Varia Historia VIII, 16). Walki o Salamin
toczyy Ateny przez dugi czas. Sukces w tej wojnie przyczyni si do powierzenia Solonowi
stanowiska archonta. Zdobycie Nisai, w czym swj udzia mia Pizystrat, umocnio panowanie
Ateczykw nad Salamin.
124
Zob. Herodot I, 59, 4; Diod. XIII, 95, 5-6; Plut. Sol. 30, 1-2; Polyajnos I, 21, 3; lust. , 8,
6-10 oraz Arist. Ret. 1357 b 31-3; Diog. Laert. I, 60.
125
Por. Plut. Sol. 30, 3. By moe jest to ten sam Aristion, ktrego nagrobek datowany na ok. 510
r. odnaleziono w Belanideza (Inscriptiones Graecae I
2
1024).
l26
* Pakarz" korynephoros (), dos. noszcy pak, maczug koryne ();
znani tylko jako gwardia przyboczna Pizystrata. [Zob. Herodot I, 59, 5; Plut. Soi. 30, 3, 5 (pidziesiciu);
Polyajnos I, 21, 3 (trzystu); schol. Platon, Pastwo 566 B (trzystu )].
Akropol
127
w trzydziestym drugim roku po dziaalnoci prawodawczej Solona, za
archontatu Komeasa
l28
*. Podobno, kiedy Pizystrat domaga si stray, wystpi
przeciwko temu Solon i owiadczy, e on jest mdrzejszy od jednych i odwaniej-
szy od innych: mdrzejszy mianowicie od tych, ktrzy nie widz, e Pizystrat dy
do tyranii, a odwaniejszy od tych, ktrzy zdajc sobie z tego spraw, milcz.
Kiedy za sowa jego nie przekonay nikogo, wywiesi bro przed drzwiami
i powiedzia, e suy ojczynie pomoc, pki mu si starczyo (by ju wtedy
bardzo stary), uwaa jednak, e i inni powinni robi to samo. Wezwania Solona
byy bezskuteczne
129
. Pizystrat jednak objwszy rzdy kierowa pastwem raczej
jak dobry obywatel ni jak tyran
130
. Ale jeszcze wadza jego si nie ustalia, kiedy
porozumieli si ze sob zwolennicy Megaklesa i Likurga i usunli go w szstym
roku po pierwszym zamachu, za archontatu Hegesiasa
131
. Ale w dwanacie lat
potem
132
* Megakles w wyniku walk wewntrznych znalaz si w tak trudnym
127
Por. Herodot I, 59, 6; Plut. Sol. 30, 5. Akropol stanowi gwny orodek polityczny Aten.
Akropol prbowa zaj Kylon, z Akropolu wypdzono w 511/10 Hippiasza (rozdz. 19, 5-6), na
Akropolu schronili si w 508/7 r. Isagoras i Kleomenes (rozdz. 20, 3).
128*
Nasuwaj si dalsze trudnoci z ustaleniem chronologii. Rok 32 po Solonie wskazywaby na
rok 562/1 jako dat archontatu Komeasa; jest to znw sprzeczne z Kronik z Paros, wedug ktrej
archontat Komeasa wypada 297 lat przed archontatem Diognetosa (264/3), a wic na 561/60 r. Aeby
sprzeczno usun, proponowano poprawk w tekcie zamiast 32 lat czyta 34, co wliczajc i rok
archontatu Solona daoby zgodnie z Kronik z Paros jako rok archontatu Komeasa 561/60 r. Jest jednak
bardziej prawdopodobne, e Arystoteles przyjmowa archontat Solona na 592 r., bo w takim wypadku
odliczajc od tego roku 32 lata uzyskamy dat 561. Czy Arystoteles mia suszno, trudno
rozstrzygn. [Archontat Komeasa (561/60) zob. R. Develin, Athenian Officials 684-321 B.C., wyd.
cyt, s. 42. Por. P. J. Rhodes, Commentary, s. 191-9].
129
Znamy dwie wersje tej historii. Wedug pierwszej, najobszerniej opowiedzianej przez Plutarcha
(Sol. 30, 1-32, 2. Zob. te Diod. IX, 4, 20; Plut. An seni, 794 F; Ael. Varia Historia VIII, 16) Solon,
usiowa odwie od tego Pizystrata i innych przywdcw, a gdy Pizystrat si zrani, zacz go oskara
o odgrywanie roli Odyseusza. Na posiedzeniu Zgromadzenia, ktre uchwalio stra dla Pizystrata Solon
wystpi przeciw, a gdy nie udao mu si przekona zebranych, odszed, owiadczajc, e jest
mdrzejszy od jednych i odwaniejszy od drugich. Gdy za Pizystrat zaj Akropol, a Megakles
i Alkmeonidzi udali si na wygnanie, Solon ponownie bezskutecznie stara si przestrzec lud. Wwczas
wrci do swego domu i wystawi bro przed drzwi. Mimo zacht ze strony wielu nie opuci kraju,
a Pizystrat szanowa go, a nawet zwraca si do niego o rad. Umar w rok po pierwszym zdobyciu
wadzy przez Pizystrata. Wedle drugiej wersji opowiedzianej przez Diogenesa Laertiosa ( I, 49 - 54)
Solon uda si z broni na posiedzenie Zgromadzenia wzywajc do stawienia Pizystratowi oporu. Gdy
nie przekona zebranych owiadczy, e jest mdrzejszy od jednych, a odwaniejszy od drugich, na co
Rada owiadczya, e jest szalony. Wtedy Solon wystawi bro przed strategejonem, uda si w podr
i zmar na Cyprze w wieku lat osiemdziesiciu. Jest moliwe, e Solon y do 560/59 r. i rzeczywicie
by wiadkiem pierwszego zamachu Pizystrata (P. J. Rhodes, Commentary, s. 202).
130
Por. rozdz. 16 oraz Herodot I, 59, 6; Thuc. VI, 54, 5 - 6; Arist. Polit. 1314 a 29 -1315 b 10.
131
Czyli w 556/5 r. W zapoyczon od Herodota opowie wplata autor informacje dotyczce
chronologii zaczerpnite z jakiej Attydy. Jak zauwaa Rhodes, tak dugi okres pierwszej tyranii
Pizystrata trudno pogodzi z opowieci Herodota i bardziej prawdopodobne, e Pizystrat utrzyma si
u wadzy zaledwie przez kilka miesicy (P. J. Rhodes, Commentary, s. 203, 191 - 9).
132*
W dalszym cigu chronologia niejasna i niecisa. Przyjmujc tekst dosownie, naleaoby
rozumie w dwanacie lat" po wygnaniu, tj. w 546/5 r., ale jest to sprzeczne z wiadomoci podan
pooeniu, e przez posw porozumia si z Pizystratem, pod warunkiem, e ten
polubi jego crk
133
, i sprowadzi go do Aten w sposb godny dawnych czasw,
a zarazem niezmiernie prosty
134
. Rozpuci bowiem pogosk, e Atena ma
wprowadzi Pizy strata; wyszuka okaza i pikn kobiet
135
imieniem Fye
l36
(wedug Herodota
137
pochodzia ona z demu Pajania
138
, wedug innych z Kol-
lytos
139
, a bya kwiaciark trackiego pochodzenia), przebra j za bogini i kaza
jej wej do miasta wraz z Pizystratem
140
. Jako Pizystrat wjecha do Aten na
wozie, majc u swego boku t kobiet, a wszyscy w miecie przyjli go z czci,
padajc na kolana
141
.
15. W ten sposb odby si pierwszy powrt Pizystrata. Wkrtce jednak uszed
po raz wtry (w sidmym mniej wicej roku po swym powrocie)
142
*, niedugo
w rozdz. 15, 2, wedug ktrej na drugim wygnaniu by Pizystrat rzekomo 11 lat, a wedug rozdz. 17, l
cznie spdzi na wygnaniu lat 14. Tote niektrzy zamiast w 12" proponuj poprawk w 4"; inni
znw skrelaj potem", a licz rok dwunasty" od objcia wadzy w 561/60 r., co daje jako pocztek
drugiego okresu tyranii r. 550/49. Jest to najbardziej prawdopodobne. [Herodot nie podaje, jak dugo
trwao pierwsze wygnanie Pizystrata. Jeli zastpimy (jak proponowa ju
Wilamowitz), powrt nastpiby po piciu latach, a wic w 552/1 r. (P. J. Rhodes, Commentary,
s. 203-4, 191-9).]
133
Por. Herodot I, 60, 2. Wedug scholiw do Chmur (48) Arystofanesa crka Megaklesa
nazywaa si Kojsyra. Arystofanes wspomina Kojsyr, on Megaklesa, ostracyzmowanego w 487/6 r.
(Arystofanes Acharneczycy 614 cum schol.) Zdaniem Wilamowitza (Arist. u. Athen I, s. 111 przyp.
20), a take innych uczonych nie byo adnej Kojsyry w rodzinie Alkmeonidw. Z kolei Davies
akceptuje historyczno Kojsyry, ony Megaklesa z V w., odrzucajc zarazem Kojsyr jako trzeci on
Pizystrata (APF, s. 380- 1). Cz jednak badaczy, wrd nich T. L. Shear Jr., wierzy, e crka
Megaklesa rzeczywicie nazywaa si Kojsyra (Phoenix" XVII, 1963, 99-112).
134
Por. Plut. Sol. 3, 6; Herodot I, 60, 3.
135
W zalenoci od tego, jak przeliczamy miary podawane przez Herodota (I, 60, 4), miaaby ona
od 171,5 do 193,6 cm.
136
Wedug Klejdemosa, bya crk Sokratesa i zostaa on Hipparcha (323 F 15).
137
Jest to jedyne miejsce, w ktrym autor wymienia inne rdo ni poematy Solona.
138
Por. Herodot I, 60, 4. Pajania znajdowaa si na zboczach Hymettu na wschd od Aten.
139
Kollytos leao w miecie na poudnie od Akropolu.
140
Por. Herodot I, 60, 4; Polyajnos I, 21, 1; Plut. De malignitate Herodoti 858 C; dalej Her.
mal. Valerius Maximus I, 3, 3; Hermogenes, De inventione I, 3. Caa opowie budzi oczywicie
wtpliwoci. Odrzuci j m.in. K. J. Beloch, ktrego zdaniem Pizystrat tylko dwa razy zdobywa wadz
i jedynie raz zosta wygnany (Griechische Geschichte I
2
, 2, s. 288). Jakkolwiek trudno zgodzi si
z P. N. Ure, e mamy tu do czynienia z odmian historii, jak opowiada Herodot (V, 12 -13) o kobiecie
z Pajonii w Sardes (The Origin of Tyranny, Cambridge 1922, s. 54-6) nie bardzo daje si zrozumie
genez powstania tej anegdotycznej historii.
141
Proskynesis () oznacza padanie na twarz. Persowie oddawali w ten sposb cze
stojcym wyej w hierarchii spoecznej. Dla Grekw proskynesis rwnaa si oddaniu komu czci
boskiej i bya zarezerwowana dla bogw.
l42
* Tekst ten rwnie nasuwa trudnoci interpretacyjne, wobec tego proponowano rne poprawki.
Jeeli przyjmuje si pocztek drugiej tyranii Pizystrata na 550/49 r. (por. wyej, przyp. 132),
wydarzenia miayby miejsce w 544/3 r. Data jest jednak podejrzana ze wzgldu na nastpne zdanie,
wskazujce na przyczyn wygnania, a mianowicie zatarg z Megaklesem. Trudno przypuszcza, eby
Megakles tak dugo czeka na wywizanie si Pizystrata ze zobowizania i na lub crki. Z drugiej za
bowiem utrzyma si, poniewa nie chcia poczy si z crk Megaklesa
143
,
obawiajc si za jednego i drugiego stronnictwa
144
*, wymkn si cichaczem.
Osiedli si pocztkowo w miejscowoci Rajkelos
145
* nad Zatok Thermajsk,
stamtd
146
przenis si w okolice gr Pangajon
147
*. Zgromadziwszy pienidze
i zacignwszy najemnych onierzy
148
przyby w jedenastym roku
I49
* znowu do
Eretrii
150
i wwczas po raz pierwszy usiowa si odzyska wadz
151
; wielu mu
wtedy udzielio pomocy, szczeglnie za Tebaczycy
152
* i Lygdamis z Naksos
153
,
a take hippeis, ktrzy rzdzili w Eretrii
154
. Odnis zwycistwo w bitwie koo
wityni Ateny Palleskiej
155
*, zaj miasto, odebra bro ludowi i trwale ju
utrzymywa wadz tyrana
156
. Zdoby te Naksos i tam pozostawi jako archonta
strony, gdyby przyj, e druga tyrania trwaa przeszo sze lat, a ponowne wygnanie ponad lat
jedenacie (por. niej, rozdz. 15, 2), to na trzeci okres tyranii pozostaoby zaledwie sze lat, jeeli
cznie od pierwszej uzurpacji wadzy w 561/60 r. do mierci Pizystrata w 528/7 r. upyno lat 33
(por. rozdz. 17). Proponowano poprawki: w sidmym miesicu" zamiast roku", albo zamiast w
sidmym" poprawk w roku trzecim" lub drugim". Trudno si doszukiwa wersji
poprawniejszej, jeeli utrzymuje si mocno uzasadnione przypuszczenie, e caa tradycja
mwica o proponowanym wygnaniu Pizystrata jest niehistoryczna (por. K. J. Beloch,
Griechische Geschichte I 2, s. 296 nn. i Rhein. Museum" XLV 1890, s. 296 nn.).
143
O tej historii Herodot I, 61, 1-2.
144
*Tzn. stronnictwa Megaklesa (paraliw) i stronnictwa Likurga (pediakw). [Por. Herodot
I,61, 2.]
145
* Rajkelos, wedug scholiasty Likofrona (II, 36), by star nazw miejscowoci Ajnos,
wystpujcej u Herodota (VII, 123) jako Ajneja, pooonej na zachodnim kracu Chalkidyki
(Sandys). [Na temat lokalizacji Rajkelos zob. N. G. L. Hammond, History of Macedonia, I,
Oxford 1978, s. 186 - 8.]
146
Nie wspomina o tym Herodot, wedle ktrego Pizystrat uda si do Eretrii (Herodot I, 61,
2), cho z drugiej strony mwi o tym, e w trzecim okresie swych rzdw Pizystrat czerpa
dochody z ziem nad Strymonem (Herodot I, 64, 1).
147
* Pangajon gry na wschd od ujcia rzeki Strymon (niedaleko pniejszego miasta
Filippi), syny z kopal zota i srebra. [Od czasw Pizystrata zaczynaj si dugie zabiegi
Ateczykw o uzyskanie kontroli nad tym obszarem, ktrych punktem kulminacyjnym byo
zaoenie Amfipolis w 437/6 r.]
148
Wprawdzie Herodot (I, 61, 3 - 4; 64, 1) nie wspomina o pobycie Pizystrata w tym rejonie i
o zaciganiu tam najemnikw, ale wie o tym, e Pizystrat mia wielu onierzy najemnych.
l49
* Jedenasty rok liczc od drugiego wygnania w 544/3 r., byby 534/3 r. [Por. Herodot I,
62, 1. Wedle chronologii autora byby to raczej rok 536/5, ale uwzgldnienie relacji Herodota
kae opowiedzie si za 547/6 lub 546/5 r. (P. J. Rhodes, Commentary, s. 208, 191-8).]
150
Por. Herodot I, 61, 2; 62, 1.
151
Por. Herodot I, 106, 2; III, 65; VII, 73, 1.
152
* Wedug Herodota (I, 61) bya to pomoc finansowa.
153
Wedug Herodota (I, 61), Lygdamis popieszy mu na pomoc prowadzc najemnikw
zacignitych w Argos.
154
Herodot nie wspomina o tym wydarzeniu. W jakim momencie rzdy arystokratycznych
hippeis w Eretrii obali Diagoras (Arist. Polit. 1306 a 5 - 6). W 490 r. Eretria jest w stanie
wewntrznego konfliktu (Herodot VI, 100-101), ale trudno przesdzi, na ile wczesne podziay
odzwierciedlaj gbszy konflikt, na ile za wynikaj z rozbienoci co do sposobu postpowania
wobec zagroenia perskiego.
155
* palieska w demie Pallene, na drodze z Maratonu do Aten, midzy grami Hymettos
i Pentelikon. [Zob. Herodot I, 62 - 3.]
156
Por. Herodot I, 64, 1.
Lygdamisa
157
. Rozbroi za lud w nastpujcy sposb: urzdzi przegld wojska
158
w obwodzie wityni Tezeusza
159
* i zacz wygasza przemwienie do zgroma-
dzonych; [mwi przez czas]
160
jaki. Gdy zaczy si odzywa gosy, e go nie
sysz, kaza im podej do bramy akropolu, aeby mogli go sysze lepiej.
Podczas gdy przedua swe przemwienie, przygotowani do tego ludzie zabrali
bro, zamknli j w ssiednich zabudowaniach wityni Tezeusza
161
i popiesznie
donieli o tym Pizystratowi. Wwczas on przerwa mow, powiedzia, co si stao
z broni, dodajc, e nie naley si ani temu dziwi, ani upada na duchu: lecz
niech wracaj do domw i zajm si swoimi sprawami, co za si tyczy spraw
pastwa, to on sam o nie si zatroszczy.
16. Z takich to pocztkw powstaa tyrania Pizystrata i takie byy jej koleje.
Rzdzi za pastwem Pizystrat, jak wyej powiedziano, w sposb umiarkowany,
raczej jak dobry obywatel ni jak tyran
162
. By on bowiem w ogle ludzki
i agodny, atwo przebacza tym, ktrzy wobec niego zawinili, a ludziom biednym
poycza nawet pienidze na potrzeby zwizane z gospodarstwem, tak e
spokojnie mogli ziemi sw uprawia. Robi to z dwch powodw: po pierwsze,
aeby ludzie nie trwonili czasu siedzc w miecie, lecz byli rozproszeni po caym
kraju, po drugie, aeby majc wszystkiego pod dostatkiem i mylc o swoich
wasnych sprawach, nie mieli ani ochoty, ani czasu na zajmowanie si sprawami
pastwa. Tym samym wzrastay i jego dochody, poniewa ziemia bya uprawiana
a on od plonw ciga dziesicin
l63
*. Dlatego te ustanowi sdziw gmin-
157
Zob. Herodot I, 64, 1-2; schol. Arystofanes Osy 355; Arist. Pol. 1305 a 37- B 1; frg. 558
Teubner ap. Ath. VIII 348 A - C ( ). Do obalenia tyranii Lygdamisa doszo za spraw
Spartan ok. 517 r. (Plut. Her. mai. 859 D, cf. Apophth. La. 236 C-D; schol. Aisch. II, 77).
158
().
159
* witynia niedaleko agory w Atenach, od strony pnocnego stoku Akropolu; nie naley
identyfikowa z pniejszym Tezejonem. [Polyajnos umieszcza przegld w Anakejonie, a skonfiskowan
bro w wityni Aglauros (I, 21, 2). Wedug Pauzaniasza Tezejon zbudowano wwczas, gdy Kimon
sprowadzi koci Tezeusza do Aten po wojnach perskich (Paus. I, 17, 2-6). Nastpnie Pauzaniasz
opowiada o wityni Dioskurw (zwanych niekiedy Anakes, std nazwa Anakejon, I, 18, 1) oraz
o wityni Aglauros (I, 18, 2). Grot i wityni Aglauros zlokalizowano z pnocnej strony Akropolu.
Pauzaniasz podkrela dawno Anakejonu, zapewne rozumiejc przez to, e by starszy od Tezejonu
Kimona (I, 18, 1). O ile w obrbie Anakejonu odbywa si mogy popisy jazdy lub wiksze
zgromadzenia (And. I, 45; Thuc. VIII, 93, 1), o tyle w Tezejonie wydaje si to mao prawdopodobne,
co kae przyzna w tym wypadku racj Polyajnosowi (P. J. Rhodes, Commentary, s. 211).]
160
*[ mwi p r z e z czas] w tekcie luka i miejsce zatarte, uzupenienie niepewne;
poprzednio, idc za Polyajnosem (I, 21, 2), uzupeniano: mwi umylnie cicho".
161
Wedle wersji Polyajnosa: .
162
Por. rozdz. 14, 3, gdzie Arystoteles podobnie charakteryzuje pierwszy okres rzdw Pizystrata.
163*
Tukidydes (VI, 54, 5) o synach Pizystrata: rzdzili uczciwie i mdrze, od poddanych pobierali
jedynie dwudziest cz dochodw". [Cz uczonych jest zdania, i Arystoteles si myli (skoro Tukidydes
stwierdza, ze synowie Pizystrata pobierali ). Inni (m.in. Sandys) gotowi s przyj, e obaj autorzy
maj racj, gdy synowie Pizystrata zmniejszyli wysoko podatku. Ale moliwe te, e termin eikoste"
moe si mieci w oglniejszym okreleniu dekate" i e bardziej precyzyjne wiadectwo jest w tym
nych
164
* i sam czsto na wie wyjeda, sam zapoznawa si ze stanem
gospodarstw i rozstrzyga spory, aeby ludzie nie wyjedali do miasta i nie
zaniedbywali prac. Ot w czasie jednego takiego wyjazdu zdarzya si, jak
opowiadaj, owa przygoda z chopem, ktry uprawia koo Hymettosu kawaek
ziemi, nazwany pniej wolnym polem". Zobaczywszy bowiem czowieka, ktry
kopa i uprawia grunt zupenie kamienisty, zdumiony tym, kaza niewolnikowi
zapyta go, co te na takim gruncie si rodzi. Wielkie kopoty i udrki
odpowiedzia a tych kopotw i udrk Pizystrat musi otrzyma
dziesicin". Tak to odpowiedzia ten czowiek; nie zna przecie Pizystrata. Ale
ten, ujty jego mia odpowiedzi i pracowitoci, przyzna mu zwolnienie do
wszelkich danin.
W ogle i w innych sytuacjach Pizystrat podczas swoich rzdw nie robi
trudnoci masom ludnoci, prowadzi polityk pokojow
165
i dba o utrzymanie
adu w pastwie. Dlatego te czsto powtarzano, e tyrania Pizystrata to byy czasy
Kronosa
166
*. Pniej bowiem, gdy synowie jego przejli wadz, rzdy stay si
bardziej srogie
167
. Sawiono za Pizystrata przede wszystkim za jego yczliwo
dla ludu i za ludzko
168
. We wszystkich bowiem zarzdzeniach stara si
postpowa zgodnie z prawami
169
i nie pozwala sobie samemu na adne
naduycia. Kiedy wezwany przed sd Areopagu o zbrodni zabjstwa, stawi si
sam, aeby si broni, jednak oskaryciel przestraszy si i sprawy zaniecha
170
.
Dlatego te i dugi czas utrzymywa si przy wadzy, i po kadym obaleniu
z atwoci znw j odzyskiwa. Mia bowiem wielu zwolennikw zarwno wrd
wypadku blisze prawdy (A. W. Gomme, A. Andrewes, K. J. Dover, A Historical Commentary on
Thucydides, IV Oxford 1970, ad VI, 54, 5; P. J. Rhodes, Commentary, s. 215).]
l64
* Sdziowie ci objedali demy w celu wymierzania sprawiedliwoci w sprawach spornych.
W pniejszym czasie zniesiono ten urzd, lecz w 453/2 r. ponownie zostali wprowadzeni w liczbie 30
(por. rozdz. 26, 3), a od 403 r., tzn. od czasu restauracji demokracji, podniesiono ich liczb do 40 (por.
rozdz. 53, 1).
165
Nie znamy dokadnie polityki zagranicznej Pizystrata, ale przynajmniej niektre jego posunicia
musiay wiza si z podjciem akcji wojskowej m.in. umieszczenie tyrana Lygdamisa na Naksos
(rozdz. 15, 3) oraz syna Pizystrata, Hegesistratosa w Sigejon (Herodot V. 94, 1). Prawdopodobnie
uycia siy, a przynajmniej jej groby wymagaa te puryfikacja" Delos (Herodot I, 64, 2; Thuc. III,
104, l - 2). Moliwe te, e akcja Miltiadesa na Chersonezie zostaa podjta we wsppracy,
a w kadym razie za wiedz tyrana.
l66
* Kronos mit. gr. syn Uranosa i Gai (Ge). Wedug mitologii na okres rzdw Kronosa mia
przypada zoty wiek ludzkoci. [Wiek Kronosa jako wiek zoty Hezjod, Prace i dnie, 109-126.
O rzdach synw Pizystrata do zamordowania Hipparcha Platon, Hipparch, 229 B.]
167
Por. rozdz. 19, 1. Pami o tyranii Hippiasza jako czasach surowych rzdw Arystofanes,
Osy 500 - 2; Lyzistrata 614 - 618.
168
Por. rozdz. 14, l oraz 16, 2.
169
Por. Herodot I, 59, 6; Thuc. VI, 54, 6; Plut. Sol 31, 3.
170
Por. Arist. Polit. 1315 b 21 - 2; Plut. Sol. 31, 3. Arystoteles stawienie si Pizystrata przed sdem
Areopagu uznaje za przejaw jego dnoci do postpowania zgodnie z prawami", tymczasem zupenie
umyka jego uwagi fakt, e postawienie Pizystratowi zarzutu zabjstwa zaprzecza tezie, i nie
dopuszcza si naduy.
monych, jak i u ludu
171
. Pierwszych zjednywa sobie przyjaznym sposobem
bycia
172
, drugich osobistymi przysugami; z jednymi wiec i drugimi
dobre utrzymywa stosunki. Prawa ateskie zreszt dotyczce tyranw byy
agodne, zwaszcza te wymierzone przeciwko deniom do tyranii
173
. Prawo
to brzmiao tak: Prawa Ateczykw i postanowienia przodkw: Jeeli jacy
ludzie robi powstanie z zamiarem wprowadzenia tyranii albo jeeli kto
popiera tyrani, podlega karze utraty praw obywatelskich, zarwno on sam
jak i jego rd".
17. Pizy strat utrzyma si wic przy wadzy do pnej staroci, zachorowa
i umar
174
za archontatu Filoneosa
175
*. Od czasu, gdy po raz pierwszy uchwyci
wadz, y lat trzydzieci trzy; w tym okresie dziewitnacie lat pozostawa
przy wadzy, pozostae lata spdzi na wygnaniu. Dlatego te zupen
niedorzecznoci jest to, co mwi niektrzy, e Pizystrat by kochankiem
Solona
l76
, i e by wodzem w wojnie z Megar o Salamin
177
*; jest to bowiem
wykluczone ze wzgldu na wiek, jeli si porwna lata ich ycia i za ktrego
archonta umar jeden i drugi
178
*.
Po mierci Pizystrata objli wadz jego synowie
179
i w ten sam sposb
nadal sprawowali rzdy. Dwch z nich
180
, Hippiasz i Hipparch, pochodzio z
prawnego
171
i .
172
. Najlepszego przykadu polityki tyranw wobec dostarcza zachowany
fragment listy archontw, z ktrej wynika, e w 527/6 r. archontem by Onetorides, w 526/5 r. Hippiasz,
w 525/4 r. Klejstenes z rodu Alkmeonidw (autor reform demokratycznych w 508/7 r.), w 524/3 r.
Miltiades syn Kimona, w 523/2 r. nieznany bliej Kalliades, a w 522/1 r. prawdopodobnie syn
Hippiasza Pizystrat. Zob. P. Leveque, P. Vidal-Naquet, Clisthene l'Athenien, Paris 1964, s. 37.
173
Ustawodawstwo ateskie dotyczce prb obalenia ustroju i ustanowienia tyranii omawia M.
Ostwald, The Athenian Legislation against Tyranny and Subversions, Transaction of the American
Philological Association" 86, 1955, s. 103 - 28.
174
Por. Thuc. VI, 54, 2. Pizystrat miaby wwczas okoo siedemdziesiciu piciu lat.
l75
* Archontat Filoneosa daje si ustali na 528/7 r. Midzy jego archontatem a archontatem
Komeasa w 561/60 r. upyny 32 lata, rok 33 wynika u Arystotelesa prawdopodobnie z sumowania
czstek roku urzdowania Komeasa i Filoneosa, w ktrych obj on wadz lub umar.
176
Jak zauwaa Rhodes (Commentary, s. 224), jeli Solon urodzi si ok. 530 - 525 r., a Pizystrat
ok. 605 - 600 r., ze wzgldw chronologicznych historia jest cakiem moliwa.
177
* Wojna Aten z Megar o wysp Salamin toczya si przed archontatem Solona ok. 606 r.
Pizystrat za odznaczy si w pniejszej wojnie z Megar ok. 565 r., przed objciem tyranii. [Por.
rozdz. 14, l oraz Herodot I, 59, 4.]
l78
* Wedug Faniasa z Eresos u Plutarcha (Sol. 32) Solon umar za archontatu Hegestratosa,
nastpcy Komeasa, tzn. w 560/59 r.
179
Na temat synw Pizystrata zob. P. J. Rhodes, Commentary, s. 224 - 225.
180
Herodot wspominajc Hippiasza i Hiparcha nie mwi, kim bya ich matka (V, 55), ale pniej
pisze o Hegesistratosie nazywajc jego matk Argejk (V, 94, 1). Wedug Tukidydesa Pizystrat mia
trzech prawowitych synw () Hippiasza, Hipparcha i Thessalosa (Thuc. VI, 55, l - 2).
Maestwa i synw Pizystrata omawia K. J. Davies, ktry uwaa, e tyran mia piciu synw (schol.
do Arystofanes, Osy 502 czterech) Hippiasza, Hipparcha i Thessalosa (z matki Atenki) oraz
lofonta i Hegesistratosa (z matki Argejki) (Plut. Cat. Mai. 24, 8; APF, s. 445 - 50).
maestwa z Atenk
181
*, dwch pozostaych, Iofont
182
* i Hegesistratos
183
z przydomkiem Tesalski
184
* ze zwizku z obywatelk miasta Argos. Z Argos
bowiem wzi sobie Pizystrat za on Timonass, crk obywatela tego miasta,
imieniem Gorgilos; poprzednio bya ona on Archinosa z Ambrakii, z rodu
Kypselidw
185
*. W ten sposb nawiza przyjazne stosunki z Argejczykami
i tysic ich pod wodz Hegesistratosa
186
* brao udzia w bitwie koo wityni
Ateny Palleskiej. Wedug jednych zawar Pizystrat to maestwo po pierwszym
wygnaniu
187
, wedug innych w okresie swoich rzdw.
18. Wadz w pastwie objli zarwno ze wzgldu na swoje prawne po-
chodzenie, jak i ze wzgldu na wiek Hipparch i Hippiasz; z tych synw znw
Hippiasz jako starszy
188
, a przy tym majcy wrodzone zdolnoci polityczne
i rozwany, sprawowa rzdy. Hipparch natomiast lubi si bawi, uprawia
181
* Podkrelenie, e byo to prawne maestwo", to wpyw pniejszego stanowiska i pogldw,
bo dopiero w 451/50 r. wprowadzono zasad, e jedynie dzieci urodzone z ojca i matki obywateli
ateskich posiadaj prawa obywatelskie i mog by wcignite na list obywateli (por. rozdz. 26, 3).
Poprzednio pochodzenie matki nie wpywao na uprawnienia syna. Imi ony Hipparcha nieznane.
[Wedug scholion do Rycerzy Arystofanesa ateska ona Pizystrata nazywaa si Myrrine (schol. do
Arystofanes, Rycerze 449). Zapewne jednak scholiasta myli j z on Hippiasza, ktra rzeczywicie
nosia imi Myrrine.]
l82
* Wczeniejsze rda nie wymieniaj lofonta; wymienia go Plutarch w ywocie Katona 24,
prawdopodobnie idc za Arystotelesem; nie by te wymieniony, jak wynika z Tukidydesa (VI, 55), na
ustawionej na Akropolu tablicy, ktra zawieraa uchwa Ateczykw wymierzon przeciwko
Pizystratydom: stela ustawiona przez Ateczykw na Akropolu ku pamici bezprawia tyranw; na steli
tej nie wymieniono adnego syna Thessalosa ani Hipparcha, wymieniono piciu synw Hippiasza"
(przekad K. Kumanieckiego).
183
W odebranym Mityleczykom Sigejon osadzi Pizystrat Hegesistratosa, ktry prawdopodobnie
rzdzi nim nadal, gdy uda si tam wypdzony z Aten Hippiasz (Herodot V, 65, 3; 91, 1; 94, 1; Thuc.
VI, 59, 4).
184*
Przydomek Tesalski" by wyrazem sympatii, jaka czya jego ojca, Pizystrata, z arystokracj
tesalsk. Z Tesalii otrzyma te Hippiasz przed swym upadkiem pomoc (tysic jedcw). Por. rozdz.
19, 5 i Herodot V 63.
185
* Kypselos tyran w Koryncie w drugiej poowie w. VII p.n.e.; Archinos by prawdopodobnie
synem zaoyciela i tyrana Ambrakii, a wic wnukiem Kypselosa. Por. K. J. Beloch, Griechische
Geschichte I 2, s. 283.
186*
Prawdopodobnie jaki krewny Timonassy. [Herodot wspomina wprawdzie (I, 61, 4) o pomocy
argiwskich najemnikw, ale nie okrela ich liczby, ani nie mwi nic o Hegesistratosie.]
187
W czasie pierwszego wygnania albo po powrocie z niego, tj. w latach 561/60-ok. 556 (P. J.
Rhodes, Commentary, s. 227). Skoro Pizystrat mia dwch synw z tego maestwa, a ok. 556 r.
polubi ju crk Megaklesa, nie tracc przy tym poparcia Argos, mona sdzi, ze maestwo
argiwskie Pizystrata przypada na pocztek tego okresu, a Timonassa zmara naturaln mierci (P. J.
Rhodes, Commentary, s. 227). Nie da si jednak do koca wykluczy, e w pewnym okresie Pizystrat
mia dwie ony jednoczenie, a synowie Timonassy wychowywali si w Argos (L. Gernet, Anthropologie
de la Grece antique, Paris 1968, s. 346-8).
188
Por. Thuc. I, 20, 2; VI, 54, 2; 55 oraz Platon, Hipparch 228 B; Ael. Varia Historia VIII,
2 (Hipparch starszy).
miostki i kocha poezj
189
; on to sprowadzi do Aten Anakreonta
190
*,
Symonidesa
191
* i innych poetw
192
*.
Modszy znacznie od nich Hegesistratos Tesalczyk
193
by czowiekiem we
wspyciu hardym i gwatownym, i on to by powodem wszystkich nieszcz,
jakie spotkay Hippiasza i Hipparcha. Zakochany bowiem w Harmodiosie
l94
*,
kiedy nie pozyska jego wzajemnoci, nie opanowa swoich namitnych uczu
!95
, lecz przy kadej sposobnoci okazywa swoj niech. W kocu siostry
jego, ktra podczas procesji Panatenajw miaa by kanefor
196
*, nie dopuci
do udziau, a na Harmodiosa rzuci oszczerstwo, jakoby prowadzi ycie
niemoralne. Doprowadzio to do tego, e Harmodios i Aristogejton
przygotowali zamach przy wspudziale
189
. Por. Platon, Hipparch, 228 B - 229 B.
190*
Anakreont z Teos w Azji Mniejszej, grecki poeta liryczny, po zajciu Teos przez Persw
przebywa na Samos u tyrana Polikratesa, potem w Atenach na zaproszenie Hipparcha.
191
* Symonides z Keos ok. 556 - ok. 486 p.n.e., poeta, autor hymnw, pieni biesiadnych,
pochwalnych, chralnych pieni aobnych. [Po upadku tyranii goci u Aleuadw i Skopadw
w Tesalii. Po powrocie do Aten obraca si w krgu Temistoklesa. Zapewne by autorem epigramu
wyrytego na bazie posgu Harmodiosa i Aristogejtona w 477/6 r. Zakoczy ycie na Sycylii.]
192
* By wrd nich zapewne Lasos z Hermiony, uprawiajcy poezj dytyrambiczn, moe te
Pratinas z Fliuntu, twrca dramatu satyrowego. [Lasos by rywalem Symonidesa i nauczycielem
Pindara. Lasos doprowadzi do wygnania przez Hipparcha zbieracza wyroczni Onomakritosa.]
193
Thessalosem nazywano Hegesistratosa, syna Pizystrata i obywatelki Argos. Zob. wyej przyp. 184.
194
* Tukidydes (VI, 54) inaczej przedstawia t sytuacj: Hipparch, syn Pizystrata, stara si
uwie Harmodiosa, ktry jednak nie uleg i oskary Hipparcha przed Aristogejtonem. Ten powodowany
zazdroci i lkajc si, by Hipparch dziki swej wadzy nie odebra mu kochanka, od razu postanawia
wykorzysta swe wpywy i obali tyrani" (przekad K. Kumanieckiego). [Por. Platon, Uczta, 182
C 5 -7; Arist. Polit. 1311 a 36-9; 1312b 29-31; Ret. 1401 b 11 -12; Diod. X, 17, 1; Plut. Amat. 760
C; Ath. XIII, 602 A. W apologii Hipparcha u Pseudo-Platona Aristogejton jedynie sobie wyobraa, e
Hipparch jest jego rywalem (Platon, Hipparch, 229 C - D. Na temat rodziny Harmodiosa i Aristogejtona
Herodot V, 57 - 61. Zob. Davies, APF s. 472 - 9.]
195
Bez wzgldu na charakter motywacji Harmodios i Aristogejton jako pierwsi, ktrzy wystpili
przeciwko rzdom tyranw, doznawali szczeglnej czci w Atenach po 511/10 r. Po 511/10, a przed 480
r. wystawiono im pomnik autorstwa Antenora, a gdy zosta on zagrabiony przez Persw, zbudowano
w 477/6 r. nastpny duta Kritiosa i Nesiotesa. Zapewne w drugiej poowie V w. zrodzi si kult
tyranobjcw, w rodowisku ktrego doranym interesom politycznym przeszkadza fakt, e do
obalenia tyranii doprowadzi Klejstenes (przodek Peryklesa) oraz Spartanie (aktualni wrogowie polis
ateskiej). Na temat uwarunkowa politycznych kultu tyranobjcw zob. A. J. Podlecki, The Political
Significance ofthe Athenian Tyrannicide-Cult, Historia" 15, 1966, s. 129- 141; W. Lengauer, Pojcie
rwnoci w greckich koncepcjach politycznych od Homera do koca V wieku p.n.e., wyd. cyt., s. 83 - 84.
l96*
Panatenaje prastare, uroczyste wito ku czci Ateny obchodzone w miesicu Hekatombaion.
Gwn czci uroczystoci bya procesja przechodzca na Akropol, gdzie w wityni skadano bogini
nowy, haftowany peplos i ofiary. Na wniosek Pizystrata w 566 r. zaczto szczeglnie uroczycie
obchodzi to wito co cztery lata (3 rok kadej Olimpiady) jako tzw. Wielkie Panatenaje. W procesji
braa udzia caa ludno. Kanefory dziewczta, ktre bray udzia w procesji, niosc na gowie kosz
kaneon () z dodatkami do ofiar. Uroczysto wspomniana przez Arystotelesa odbya si w 514
r. p.n.e. [Tukidydes stwierdza, e Hiparcha zamordowano na Wielkich Panatenajach, ale uroczysto,
w ktrej miaa uczestniczy siostra Harmodiosa, okrela oglnie jako procesj, nie wic jej wcale
z Panatenajami (Thuc. VI, 56, l -2). Por. Platon, Uczta, 182 C; Arist. Polit. 1311 a 36-9; Ael. Yaria
Historia XI, 8.]
wielu innych. Ju podczas uroczystoci Panatenajw urzdzili na Akropolu
zasadzk na Hippiasza (on wanie przyjmowa uroczyst procesj, a Hipparch
dalej ni kierowa). Kiedy zobaczyli, e jeden ze spiskowcw przyjanie rozmawia
z Hippiaszem, pomyleli, e on ich zdradza i chcc dokona czego, zanim zostan
ujci, zeszli na d i, wyprzedziwszy innych w procesji, zamordowali Hipparcha,
ktry ustawia pochd koo Leokorejonu
197
*. Zepsuli tym ca spraw. Jeden
z nich, Harmodios, zgin natychmiast od ciosw zadanych wczniami przez stra
przyboczn
198
, drugi, Aristogejton, zosta ujty i dugo by torturowany. Podczas
tortur oskary wielu ludzi
199
, ktrzy pochodzili ze znakomitych rodw i naleeli
do przyjaci tyranw. Nie mogli bowiem natychmiast trafi na aden lad spisku,
a to, co opowiadaj, e Hippiasz mia jakoby kaza, by uczestnicy procesji zoyli
bro, i w taki sposb wyledzi, kto mia przy sobie sztylet
200
*, nie jest prawd;
wwczas bowiem nie brano udziau w procesji z broni, lecz dopiero pniej lud
wprowadzi ten zwyczaj. Oskara za Aristogejton przyjaci tyranw, jak
utrzymuj stronnicy ludu dlatego, aeby tyrani splamili si czynem bezbonym
i tym samym stracili wpywy, jeeli zgadz ludzi niewinnych i to swoich
przyjaci; inni znw twierdz, e Aristogejton wcale nie zmyla, lecz wydawa
ludzi wtajemniczonych w spraw. W kocu, kiedy mimo wszystko nie mg
umrze, obieca, e wyda wielu innych, aeby Hippiasz poda mu rk na
porczenie bezpieczestwa. Kiedy uj rk Hippiasza, rzuci mu obelg, e
mordercy brata poda do. Tym tak wzburzy Hippiasza, e ten nie pohamowa
si w gniewie, doby miecza i zabi Aristogejtona.
19. Nastay potem czasy duo ciszej tyranii. Hippiasz wzbudzi powszechn
nieufno i sta si znienawidzony, zarwno dlatego, e mci si za mier brata,
jak i dlatego, e wielu ludzi straci lub skaza na wygnanie
201
. W czwartym mniej
wicej roku po mierci Hipparcha
202
, kiedy sytuacja w pastwie pogorszya si,
197
* Leokorejon gaj wity z otarzem (czy wityni) w Atenach w dzielnicy Keramejkos,
powicony crkom herosa eponyma fyli Leontis, Leosa; Leos zoy swe crki w ofierze bogini
Atenie, aeby uwolni miasto od klski godu (czy zarazy). Por. W. Judeich, Topographie von Athen,
s. 301 nn.
198
. Por. Thuc. VI, 57, 4.
199
Por. Diod. X, 17, 2 - 3; Polyajnos I, 22; Iust. II, 9, 2- 6. Nie wspomina o tym Tukidydes.
200*
Tukidydes (VI, 58): Hippiasz [...] poleciwszy swej stray przybocznej usun bro, od razu
wybra z tumu ludzi sobie podejrzanych i wszystkich tych, przy ktrych znaleziono sztylet; przy
procesjach bowiem wystpowano wedug zwyczaju jedynie z tarcz i wczni" (prze. K. Kumaniecki).
Arystoteles robi tu wyran aluzj do tej relacji Tukidydesa; w kwestii, ktry z autorw ma suszno,
zdania uczonych s do dzi podzielone. Por. G. Busolt, Griechische Geschichte II
2
, s. 53.
201
Cho Tukidydes wspominajc o zabjstwach (VI, 59, 2-4), nie mwi o wygnaniach, nie ma
powodu, aby wtpi w informacj podan przez Arystotelesa. Zapewne wanie wtedy kraj opucili
Alkmeonidzi. Zob. P. J. Bicknell, The Exile of the Alkmeonidai during the Peisistratid Tyranny,
Historia" 19, 1970, s. 129-131.
202
Hipparcha zamordowano w 514/3, a Hippiasza wygnano z Aten w 511/10 r. Zob. Thuc. VI,
59, 4; Herodot V, 55; Platon, Hipparch, 229 B 3 - 4.
przystpi do ufortyfikowania Munichii
203
*, aeby tam przenie swoj
siedzib. Kiedy by tym zajty, zosta wypdzony przez krla lacedemoskiego,
Kleomenesa
204
. Spartanie bowiem otrzymywali wci polecenia wyroczni,
nakazujce im obali tyrani z nastpujcej przyczyny: wygnacy, na czele
ktrych stali Alkmeonidzi
205
, sami o wasnych siach nie byli w stanie
wywalczy sobie powrotu
206
, wszelkie ich prby zawsze zawodziy. Wszystkie
usiowania, jakie podejmowali, byy nadaremne; tak na przykad obwarowali
Leipsydrion, lece w kraju u stp gry Parnes
207
; zbiego tam do nich troch
ludzi z miasta. Zostali jednak obleni przez tyranw i stamtd wypdzeni.
piewano tak po tej klsce w skoliach
208
:
Biada Lejpsydrion zdradliwe, ilu to mw zgubio,
mw nieustraszonych w boju, rodu znakomitego,
ci pokazali wwczas, z jakich to ojcw pochodz
209
*.
Spotykajc si wic z niepowodzeniem we wszystkich swoich poczynaniach,
podjli si budowy wityni w Delfach
210
* i w ten sposb zyskali znaczne rodki
pienine
211
, by sobie pomoc Spartan zapewni. I Pytia, ilekro Lacedemoczycy
zasigali rady wyroczni, polecaa im oswobodzi Ateny
212
[od tyranii], a wreszcie
Spartanie, mimo i byli poczeni z Pizystratydami zwizkiem gocinnoci
213
, dali
203
* Munichia, gra przy pwyspie tej samej nazwy, ktry zamyka od wschodu port ateski
Pireus, wany punkt strategiczny.
204
Kleomenes z rodu Agiadw by krlem Sparty w okresie od ok. 519 do ok. 491/0 r. (Thuc.
III, 68, 5; Herodot VI, 85, 1).
205
Por. Herodot V, 62, 2; Thuc. VI, 59, 4 oraz I, 64, 3; VI, 123, 1. Z tekstu Herodota wynika,
e Alkmeonidzi znajdowali si na wygnaniu od czasu trzeciego zamachu Pizystrata. Isokrates
podaje, e Alkmeonidzi spdzili na wygnaniu czterdzieci lat (Isocr. XVI, 25 - 6). Z zachowanej
listy archontw (zob. wyej, przyp. 172) niezbicie jednak wynika, e Klejstenes by archontem w
525/4 r. Oznacza to, e Alkmeonidzi pogodzili si z tyranami przed lub po mierci Pizystrata, a
oczywistej okazji do ich ponownego wygnania (lub ucieczki) dostarczyy wydarzenia zwizane z
zabjstwem Hipparcha.
206
Por. Herodot V, 62, 2.
207
* Parnes pasmo grskie na pnoc od Aten; Lejpsydrion okolica Dekelei. [Por.
Herodot V, 62, 2; schol. Arystofanes, Lyzistrata, 665 - 666. Lejpsydrion identyfikuje si obecnie
z warowni u stp Parnesu. Zachowane pozostaoci pochodz jednak z IV lub III w.]
208
Skolion pie biesiadna wykonywana w czasie sympozjonu.
209
*W oryginale czterowiersz,
210
* witynia Apollina, w Delfach spona w 548/7 r. (Paus. X, 5, 13); odbudowano j
w znacznej czci ze skadek wszystkich pastw greckich (Herodot II, 180). Arystoteles daje do
zrozumienia, jakoby Alkmeonidzi, ktrzy podjli si odbudowy wityni, zyskali t drog
pienidze na swoj akcj polityczn; t sam wersj podtrzymuje Filochoros (Fragm. Hist.
Graec., I 359); natomiast Herodot (V, 62 nn.) twierdzi, e Alkmeonidzi dysponujc wielkim
majtkiem, wywizali si z podjtego zadania przekraczajc swe zobowizania i dziki temu
zjednali dla swych celw wyroczni delfick. [Zob. F. Sokoowski, Z dziejw odbudowy wityni
delfickiej, Eos" 39, 1938, s. 239-243.]
211
Por. Herodot V, 62, 3.
212
Z wdzicznoci za podjcie si przez Alkmeonidw zbirki pienidzy na budow
wityni, albo wskutek przekupstwa (Herodot V, 63, l czemu zaprzecza Plut., Her. mal. 860 C
-D).
213
Por. Herodot V, 63, 2; 90, 1.
si nakoni; niemao te wpyna na wystpienie Spartan przyja, jaka istniaa
midzy Pizystratydami i Argejczykami
214
. Najpierw wic wysali morzem Anchimolo-
sa
215
z wojskiem. Kiedy jednak on ponis klsk i sam zgin (poniewa Kineas
z Tesalii przyby na pomoc tyranom z tysicem jazdy)
216
, rozdranieni tym
niepowodzeniem Spartanie wysali ldem krla Kleomenesa z wikszymi siami
217
.
Ten zwyciy konnic tesalsk
218
, ktra usiowaa powstrzyma go w marszu do
Attyki, zamkn Hippiasza w warowni zwanej Pelargikon
219
* i wsplnie z Ateczyka-
mi rozpocz oblenie. W czasie oblenia udao si Kleomenesowi uj synw
Pizystratydw
22()
, ktrzy prbowali uj. Aeby uratowa uwizione dzieci, zawarli
Pizy straty dzi ukad
221
, na mocy ktrego w przecigu piciu dni wywieli swe mienie,
a Akropolis wydali Ateczykom, za archontatu Harpaktidesa
222
*. Pizystratydzi po
mierci ojca utrzymali si najwyej siedemnacie lat w posiadaniu tyraskiej wadzy
223
,
ktra wraz z okresem panowania ich ojca trwaa ogem czterdzieci dziewi lat
224
*.
214
por. rozdz. 17, 3-4. wiadectwem przyjaznych stosunkw byo maestwo Pizystrata
z Timonass oraz pomoc Argos w bitwie pod Pallene. Ze wzgldu na antagonizm argiwskospartaski
dobre stosunki z Argos oznaczay zapewne automatyczne pogorszenie relacji ze Spart.
215
Por. Herodot V, 63, 2 (Anchimolios syn Asterosa). Zapewne poprawna jest forma imienia
Anchimolos (P. Poralla, Prosopographie der Lakedaimonier bis auf die Zeit Alexanders des Grossen,
Breslau 1913, repr. Roma 1966, s. 13).
216
Powoujc si na zawarty wczeniej sojusz Pizystratydzi zwrcili si o pomoc do Tesalw.
Na czele tysica jedcw przyby (czyli zapewne tagos) Kineas, ktry zaatakowa obz
spartaski na rwninie Faleronu. W bitwie poleg Anchimolos i wielu innych, a ocalaych
zepchnito na statki. Samego Anchimolosa pochowano w Alopeke. Zob. Herodot V, 63, 3-4.
217
Por. Herodot V, 64, l
218
przy wejciu do Attyki od strony Megarydy. Wedle Herodota (V, 64, 2) Tesalowie od razu
wrcili do swego kraju.
219
* Pelargikon stara warownia na Akropolu, do ktrej dojcie od zachodu byo zabezpieczone
systemem umocnie o dziewiciu bramach; Pelargikon zostao zniszczone podczas najazdu
Kserksesa (por. W. Judeich, Topographie von Athen, s. 107 nn.). [ Zob. Herodot V, 64, 2; Marm.
Par. 239 A 45.]
220
Por. Herodot V, 65, 1. Jedynym synem Pizystrata, ktry na pewno mia dzieci, by
Hippiasz (zob. Thuc. VI, 55, 1).
221
Por. Herodot V, 65, 2. Nie wiadomo, kto uda si wraz z Hippiaszem na wygnanie, ale
jego wnuk Hipparch pozosta w Atenach, sprawowa archontat w 496/5 r. i zosta
ostracyzmowany w 488/7 (zob. rozdz. 22, 4).
222
* Wedug Tukidydesa (VI, 59) w czwartym roku po zamordowaniu Hipparcha, w 511/10 r.
[O archontacie Harpaktidesa wspomina jedynie Arystoteles. Zob. R. Develin, Athenian Officials
684 - 323 B.C., wyd. cyt., s. 48.]
223
Od 528/7 r. Siedemnacie lat obejmuje rok pierwszy, ale pomija ostatni. W Polityce
Arystoteles uwzgldnia obydwa i podaje osiemnacie lat.
224
* Poniewa wedug rozdz. 17, l Pizystrat panowa z przerwami 33 lata, a synowie 17 lat,
dawaoby to w sumie lat 50. Midzy pocztkiem tyranii w roku archontatu Komeasa, tzn. 561/60,
a wygnaniem Hippiasza w roku archontatu Harpaktidesa (511/10), upyno 49 lat, moliwe wic,
e Arystoteles liczy lata mieszczce si midzy tymi datami, nie liczc roku 561/60 ani 511/10.
Jeeli natomiast w Polityce (1315 b) (Susemihl) podaje 33 lata panowania ojca i 18 lat rzdw
synw (co w sumie daje 51 lat), to widocznie tutaj uwzgldni lata 561/60 i 511/10. [Zob. W. G.
Forrest, The Tradition about Hippias' Expulsion from Athens, Greek, Roman & Byzantine
Studies" 10, 1969, s. 277 - 86.]
20. Po obaleniu tyranii zacza si walka pomidzy
225
Isagorasem, synem
Tejsandra
226
, zwolennikiem tyranw
227
, i Klejstenesem, z rodu Alkmeonidw
228
.
Klejstenes bdc sabszym wobec przewagi zwizkw
229
* pozyska sobie lud,
obiecujc masom wiksze wpywy w pastwie
230
. Wwczas Isagoras, tracc
znaczenie
231
, wezwa znw Kleomenesa, z ktrym czy go zwizek gocinnoci,
i nakoni go, aeby usun z miasta zmaz, jak s Alkmeonidzi, ktrzy uchodzili
za skalanych krwi wobec bogw
232
.
Klejstenes uszed po kryjomu, <Kleomenes za przybywszy >
233
* z niewielkim
oddziaem wyrzuci z miasta siedemset rodzin ateskich
234
uchodzcych za
obcione kltw. Po dokonaniu tego, usiowa rozwiza rad
235
, a Isagorasowi
225
. Por. Herodot V, 66, 1-2 (o wadz ).
226
Isagoras syn Tejsandra (Herodot V, 66, l - 2). Zdaniem czci uczonych Isagoras
pochodzi z rodu Filaidw (N. G. L. Hammond, The Philaids and the Chersonese, Classical
Quarterly" VI, 1956, s. 127 - 8; R. Sealey, Regionalizm in archaic Athens, Historia" 9, 1960, s.
172).
227
. Isagoras reprezentowa zatem t cz arystokracji, ktra
pozostaa w dobrych stosunkach z tyranami nawet po zabjstwie Hipparcha.
228
Klejstenes syn Megaklesa, archont 525/4 r., sta na czele rodu Alkmeonidw. Od czasu
zabjstwa Hipparcha prawdopodobnie przebywa na wygnaniu.
229
* Zwizki polityczne zwolennikw oligarchii. [W rzeczywistoci heterie, cho skupiay
w szeregach wycznie arystokratw, nie musiay mie jednolitego oblicza politycznego (Zob. G.
M. Calhoun, Athenian Clubs in Politics and Litigation, Austin Texas 1913, ed. anastatica, Roma
1964). W tym jednak momencie, jak si okazuje, wikszo arystokratw opowiada si po stronie
Isagorasa. Wprawdzie ani Herodot (V, 66, 2; 69, 1), ani Arystoteles nie wyjaniaj, w jaki sposb
pokonano Klejstenesa, ale nie ulega wtpliwoci, e przejawem jego przegranej (i postawy
rodowisk arystokratycznych) by wybr Isagorasa na archonta 508/7 r. (zob. rozdz. 21, 1).]
230
Nie wiemy, co dokadnie obieca Klejstenes ludowi (plethos). Arystoteles uywa
oglnego okrelenia politeia, za czym ukrywa si zapewne (nowy) ustrj pastwa. Z pewnoci
nie mia Klejstenes wiele czasu na realizacj swych obietnic, ale w jakiej czci, by moe,
speni je ju wwczas, co zaostrzyo wrogo arystokracji wobec niego (popychajc Isagorasa do
wezwania na pomoc Spartan), a jednoczenie wzbudzio do niego zaufanie ludu. Wcignicie
ludu do walki politycznej byo posuniciem o ogromnych dla przyszoci konsekwencjach. Przy
tym dla Klejstenesa, ktry, jak podkrela dwukrotnie Herodot, wczeniej trzyma si z dala od
ludu, stanowio wynik fatalnej dla niego sytuacji politycznej.
231
Por. Herodot V, 70.
232
Por. rozdz. 1.
233
* Tekst zepsuty uzupeni Kaibel i Wilamowitz na podstawie Herodota (V, 72). [Por. Thuc.
126.]
234
Znane nam relacje o zamachu Kylona nie pozwalaj sdzi, e a siedemset rodzin
(Arystoteles , Herodot (V, 72, 1) byo odpowiedzialnych za mier
zwolennikw niedoszego tyrana. Nie ma jednak oparcia rdowego przypuszczenie, e wrd
siedmiuset wygnanych rodzin znajdoway si rodziny nowych obywateli, ktrzy prawa
obywatelskie zawdziczali tyranom (W. W. How & J. W. Wells, A Commentary on Herodotus, II,
Oxford 1912 (repr. 1991), s. 39; ad. V 72, 1), tym bardziej, e przeciwnicy Klejstenesa wygldaj
na zwizanych z poprzednim systemem.
235
Por. Herodot V, 72, l. Na og uwaa si, e Kleomenes usiowa rozwiza stworzon
przez Solona Rad Czterystu (tak m.in. P. J. Rhodes, Commentary, s. 246). Nic jednak w gruncie
rzeczy nie potwierdza istnienia takiej Rady w Atenach, a jeliby nawet zostaa ona przez Solona
powoana, nie bardzo potrafimy umiejscowi j w systemie politycznym ustanowionym przez
tyranw. Najbardziej (pozornie) oczywiste jest, e chodzi o Rad Areopagu, ale ta, jak o tym
wiadczy zwycistwo Isagorasa w pierwszym okresie konfliktu, jest kiepskim kandydatem na
sojusznika Klejstenesa i zwolennika
i trzystu jego stronnikom przekaza wadz w pastwie. Ale rada stawia opr,
masy stany po jej stronie, stronnicy Isagorasa i Kleomenesa uciekli na Akropol,
a lud otoczy ich tam i trzyma w obleniu przez dwa dni; trzeciego dnia na
podstawie zawartego ukadu wypucili Kleomenesa i wszystkich jego zwolen-
nikw
236
, odwoali za Klejstenesa
237
i innych wygnacw. Kiedy wic lud wzi
gr, Klejstenes sta si jego przywdc i obroc interesw. Obalenie tyranw
byo przecie niemal wyczn zasug Alkmeonidw; oni wywoywali wystpienia
przeciwko tyranii i doprowadzili rzecz o koca. Przed Alkmeonidami wystpi
przeciw tyranom Kedon
238
i dlatego piewano o nim w skoliach:
Napenij te, chopcze, puchar i na Kedona cze,
i nie zapomnij o nim, gdy ku czci tych, co s dzielni,
puchary napenia trzeba
239
.
21. Z takich tedy powodw darzy lud zaufaniem Klejstenesa. Kiedy wic
stan na czele mas ludowych
240
, w roku czwartym po usuniciu tyranw, za
archontatu Isagorasa
241
*, przede wszystkim przeprowadzi podzia caej ludnoci
przebudowy ustroju pastwa. Poza tym rzeczywicie trudno wyobrazi sobie obalenie tak szacownego
ciaa jak Areopag w tym czasie. W gr wchodzi te trzecia rada, Rada Piciuset, ktra powstaa
w wyniku reform Klejstenesa. Atak Isagorasa i Kleomenesa na t rad jest rwnie zrozumiay, jak
poparcie udzielone Radzie przez lud. Uznanie, e chodzi o Rad Piciuset (lub jak inn Rad
Klejstenesa, ktra uczestniczya w dziele przygotowania reformy ustroju) oznacza, e w jakiej czci
reformy przeprowadzono przed interwencj Kleomenesa.
236
Zob. Herodot V, 72, 2; IV, 73, l oraz Arystofanes, Lyzistrata, 274 - 282. Wedug Herodota
ukad obejmowa jedynie Spartan, Ateczykw za skazano na mier (na pewno jednak nie wszystkich,
skoro wedle samego Herodota (V. 741) Kleomenes snu pniej plany ustanowienia Isagorasa tyranem).
Na Akropolu wystawiono pniej stel z brzu upamitniajc skazanie tych, ktrzy udzielili pomocy
Kleomenesowi (schol. Arystofanes, Lyzistrata, 273).
237
Z Herodota wiemy, e Sparta podejmowaa pniej prby ingerowania w sytuacj wewntrzn
Aten (Herodot V, 74 - 7). Stworzony przez Kleomenesa plan ataku na Ateny wojsk peloponeskich,
Beocji i Chalkis, zakoczy si fiaskiem wskutek wycofania si Koryntyjczykw oraz drugiego krla
spartaskiego Demaratosa. Zagroenie ze strony Sparty kazao Atenom szuka pomocy w Persji.
Spartanie wezwali bowiem Hippiasza z Sigejon i proponowali Peloponezyjczykom wspln akcj
w celu przywrcenia go do wadzy w Atenach. Wskutek sprzeciwu Koryntyjczykw plan jednak upad,
a Hippiasz wrci do Sigejon, gdzie czeka na nastpn okazj, ktra pojawia si w 490 roku.
238
Przed Alkmeonidami Kedon, albo wczeniej Kedon z Alkmeonidw" (tak m.in. Mathieu
i Haussoullier). Por. P. J. Rhodes, Commentary, s. 248.
239
Fragment cytowany rwnie przez Athenajosa (XV, 695 E).
240
Jakkolwiek niektrzy uczeni gotowi byli uzna, e Klejstenes sprawowa jaki urzd
(Wilamowitz, Arist. u. Athen., I, s. 6) najprawdopodobniej przeprowadzi on swoje reformy nakaniajc
Zgromadzenie do podjcia odpowiednich uchwa.
241
* Rok 508/7, data powiadczona take przez Dionizjusza z Halikarnasu (Ant. Rom. l, 74, 6),
jako odpowiadajca roku pierwszemu 68 Olimpiady. Po usuniciu Isagorasa obj archontat Klejstenes
i piastujc ten urzd przeprowadza swoje reformy (por. Wilamowitz, Arist. u. Athen. I, s. 6). [Zarwno
chronologia wzgldna, jak i bezwzgldna, reform Klejstenesa jest sporna. Zazwyczaj przyjmuje si za
tekstem Arystotelesa, e reformy przeprowadzi za archontatu Isagorasa, tj. w 508/7 r. Osignicie
archontatu przez Isagorasa przypiecztowao klsk Klejstenesa i na pierwszy rzut oka moe si wyda
dziwne, e w czasie, gdy archontem eponymem by Isagoras, jego konkurent zdoa przeprowadzi
na dziesi fyl, zamiast dotychczasowych czterech
242
*, chcia w ten sposb
wymiesza ludno, aeby wicej obywateli mogo wzi udzia w yciu
politycznym. Std te pochodzi powiedzenie nie dochodzi fyle", stosowane do
tych, ktrzy chcieli dochodzi przynalenoci do rodw
243
*. Nastpnie ustanowi
rad, zoon z piciuset czonkw zamiast z czterystu
244
, po pidziesiciu
z kadej fyli
245
; dotychczas byo po stu. A dlatego nie wprowadzi podziau na
dwanacie fyl, aeby ten nowy podzia nie pokry si z istniejcymi ju przedtem
tryttiami; albowiem dawniejsze cztery fyle miay dwanacie tryttii
246
; w takim
wypadku nie byby wic doprowadzi do wymieszania ludnoci.
Kraj cay podzieli nadto wedug demw
247
*, na trzydzieci czci, z czego
dziesi w okolicy Aten, dziesi na wybrzeu i dziesi wewntrz kraju, po trzy
za takie czci nazwano tryttiami
248
*, poprzydziela drog losowania do
poszczeglnych fyl, tak, aeby kada fyla zawieraa okrgi ze wszystkich trzech
stron kraju
249
. Z mieszkacw kadego demu stworzy wspln grup demo-
swoje reformy. Prawdopodobnie jednak wanie za jego archontatu dokonaa si klska Isagorasa.
Pozosta wprawdzie nominalnie archontem, ale w wyniku przecignicia przez Klejstenesa ludu na sw
stron, cakowicie utraci wpywy, co doprowadzio go do dramatycznej prby ratowania sytuacji
z pomoc Spartan. Osobn kwesti jest usytuowanie reform Klejstenesa w obrbie wydarze opisywanych
przez Arystotelesa i Herodota. Zgaszano rne propozycje (zob. P. J. Rhodes, Commenlary, s. 249),
na og zreszt uporczywie mieszajc ze sob chronologi wzgldn i bezwzgldn. Zapewne cz
reform, zwaszcza utworzenie Rady, przeprowadzono przed interwencj Kleomenesa, ale zasadniczy
zrb reform przypada na okres po wypdzeniu Spartan i ich poplecznikw. Nie widz uzasadnionych
powodw, aby zakoczenie dziea reform przesuwa a do 501/0 roku (Zob. P. J. Rhodes, Commentary,
s. 249, 262 - 3).]
242
* Por. rozdz. 8, 3; 41, 2 oraz frg. 3 na s. 811. [Zob. te Herodot V, 66, 2; 69; Arist. Polit.
1319 b 19-27. Istnieje ogromna literatura na temat reform Klejstenesa, zob. m. in. J. H. Oliver,
Reforms of Cleisthenes, Historia" 9, 1960, s. 503-7; S. G. Karpiuk, Klisfenovskie reformy i ich roli
w socialno-politiceskoj borbie w pozdnearchaieskich Afinach, Yestnik Drevnej Istorii", 1986, l,
s. 17 nn.]
243
* Poniewa przy tej reformie czonkowie tego samego rodu mogli by rozdzieleni po rnych
fylach.
244
Rada Czterystu Solona, rozdz. 8, 4.
245
Por. rozdz. 21, 4; 62, 1.
246
Por. rozdz. 8, 3.
247
* Klejstenes, opierajc si ju na stanie istniejcym, stworzy z demw najnisz jednostk
administracyjn, ktrej czonkowie byli nadto zczeni wsplnym kultem bstwa opiekuczego. Ile ich
wwczas byo, nie daje si ustali, gdy liczba stu po dziesi na fyle ktr dawniej
przyjmowano na podstawie bdnie przekazanego tekstu Herodota (V, 69), nie daje si utrzyma (por.
Wilamowitz, Arist. u. Athen II, s. 149 nn.). Za czasw Polemona (II wiek p.n.e.), na ktrego powouje
si geograf Strabon (IX, I, 16), liczno ich 174; z napisw dao si odtworzy nazwy 166 demw, oraz
dziewi nazw demw przekazanych przez rnych autorw (por. Schoeffer: RE Pauly-Wissowa, V, l
nn.). Liczba demw przypadajca na poszczeglne tryttie i fyle bywaa rozmaita. [Attyka dzielia si
na 137 demw.
248*
Tryrtia przedstawiaa terytorialnie zwart grup demw; w niektrych wypadkach, jeeli dem
by wielki, pokrywaa si z danym demem, jednostk administracyjn wyszego rzdu bya fyla.
249
Klejstenes podzieli Attyk na trzy regiony miasto (asty), obszar wewntrzny kraju
tw
250
*, ktrzy mieli okrela si nazw danego demu
251
, eby przez podawanie
imienia ojca nie wyrniali nowych obywateli
252
; od tego czasu podaj
Ateczycy przy swoim nazwisku nazw demu, do ktrego nale
253
. Ustanowi
take demarchw
254
, ktrzy speniali te same funkcje, co poprzednio nau-
krarowie
255
, demy bowiem wprowadzi w miejsce naukrarii. Demom nada nazwy
ju to od nazwy miejscowoci
256
, ju to od imienia zaoycieli
257
* nie
wszystkie bowiem demy pokryway si z nazw miejscowoci. Przynaleno do
rodw, fratrii i prawo do godnoci kapaskich
258
* pozwoli wszystkim zachowa
bez zmiany, jak z dawien dawna bywao
259
*. Fylom za nada nazwy od
(mesogeios) oraz wybrzee (paralia). W kadym regionie wyodrbniono dziesi okrgw zwanych
tryttiami (trittyes), a kademu z nich przyporzdkowano pewn liczb demw. W skad kadej
z dziesiciu nowych fyl wchodziy trzy okrgi, po jednym z asty, mesogeios i paralia, przydzielone
drog losowania. czc ze sob w sposb sztuczny w jedn fyl demy z rnych czci Attyki
Klejstenes doprowadzi do rozbicia dawnych wizi terytorialnych, ktre stay na stray wpyww
wielkich rodw arystokratycznych.
250*
przynaleno do demu bya dziedziczna, tak e democi (nalecy do danego demu) z czasw
Klejstenesa zachowywali przynaleno do demu przodkw, jakkolwiek mieszkali w innym demie. [Jak
jednak zauwaa Tukidydes do czasw wojny peloponeskiej wikszo Ateczykw nadal mieszkaa na
wsi, gdzie od pokole yy ich rodziny (Thuc. II, 14, 2; 16)]
251
Demotikon ().
252
W rzeczywistoci demotikon nie zastpuje wcale patronymikon, lecz wraz z nim staje si
czci skadow penego nazwiska Ateczyka (np. Perykles syn Ksantipposa z demu Cholargos).
Uycie demotikon stao si zreszt powszechne znacznie pniej i by moe autor opiera swe wnioski
wanie na praktyce obowizujcej w jego czasach.
253
Arystoteles wspomina w Polityce o nadaniu przez Klejstenesa praw obywatelskich wielu
cudzoziemcom, niewolnikom i metojkom (Arist. Polit. 1275 b 34 - 9). Wiemy poza tym, e Solon (Plut.
Sol. 24, 4), a najprawdopodobniej i tyrani popierali imigracj rzemielnikw, a wrd nowych
obywateli" mogli si te znajdowa najemnicy tyranw oraz ich potomstwo.
254
Dem mia swojego naczelnika (demarch) oraz zgromadzenie czonkw demu. Na temat
demw zob. D. Whitehead, The Demes of Attica 508/7-ca. 250 B.C., Princeton 1986.
255
Zapewne autor sdzi, e naukrarie zostay zniesione. Wedle jednak Klejdemosa (323 F 8)
Klejstenes podzieli nowe fyle na pidziesit naukrarii. Istnieje pogld, e Ateny na pocztku V w.
rzeczywicie miay flot zoon z 50 okrtw, a naukrariai zostay zniesione dopiero wwczas, gdy
Temistokles powikszy flot (Wilamowitz, Arist. u. Athen., II, s. 165 - 6, przyp. 52; C. Hignett,
A History of the Athenian Constitution to the End of the Fifih Century BC., wyd. cyt., s. 21 - 2, 69).
256
Wikszo nazw demw bya w uyciu jeszcze przed reformami Klejstenesa. Cz otrzymaa
je wanie u schyku VI w. Na przykad demowi, w ktrym mieszkali czonkowie rodu Butadw nadano
nazw (a sam rd przyj wwczas nazw ). kolei nazw nadano
miejscowoci na wschodnim wybrzeu zwanej dawniej .
257
* Za o y c i e l i tradycyjnych, legendarnych, ktrych czczono jako eponymw demu. Te
nazwy nadawano zapewne w wypadkach, kiedy dem powstawa z kilku mniejszych osad lub podziau
wikszej. O tym te prawdopodobnie jest mowa w zdaniu nastpnym, ktre jednak nie jest zupenie
pewne, z powodu niezupenie pewnego przekazania go w tekcie.
258*
prawo do godnoci kapaskich zastrzeone dla niektrych rodw, jak np. dla Keryksw
i Eumolpidw w Eleuzis (por. rozdz. 39, 2; 57, 1).
259
* Nowa organizacja polityczna obywatelstwa nie pocigna za sob zniesienia dawnej organizacji
rodowej; pozostali nawet dawni czterej krlowie" fyl (por. rozdz. 57, 4).
eponymw, ktrych dziesiciu wyznaczya Pytia spord stu przedstawionych jej
nazwisk dawnych wadcw
260
*.
22. Wskutek tych zmian ustrj sta si bardziej demokratyczny
261
anieli ustrj
Solona. Do tego bowiem i to si przyczynio, e prawa Solona w okresie tyranii
straciy moc obowizujc przez to, e nie byy stosowane
262
. Klejstenes za
ustanowi inne, nowe, biorc pod uwag interesy ludu. Naleao do nich take
prawo o ostracyzmie
263
.
Najpierw wic, w roku pitym
264
po tej zmianie ustroju, a za archontatu
Hermokreonta
265
, wprowadzono tekst przysigi dla Rady Piciuset w tym brzmieniu,
260
* Mitycznemu zaoycielowi Aten, Kekropsowi, przypisywaa tradycja podzia pastwa na
cztery fyle: Kekropis, Autochton, Aktaia, Paralia; innym przypisywano inne podziay, tak np.
Erichtoniosowi przypisywano powstanie fyl: Dias, Atenais, Poseidonias, Hefajstias. S to nazwy albo
zwizane z kultami bogw, albo okrelajce pewne cechy polityczne. Dziesi nowych fyl otrzymao
nazwy: Erechteis, Aigeis, Pandionis, Leontis, Akamantis, Oineis, Kekropis, Hippothontis, Aiantis,
Antiochis. [Zob. te Herodot V, 66, 2; Paus. I, 5, 2-4; X, 10, 1. Zapewne wkrtce po reformach
Klejstenesa na Agorze wystawiono posg dziesiciu herosw eponymw. Zachowane pozostaoci
pomnika pochodz jednak z poowy IV w. Zob. s. 771, przyp. 92.]
261
Zob. rozdz. 9, 1; 27, 1; 29, 3; 41, 2 oraz Herodot VI, 131; Isocr. VII, 16; XV 232, 306; XVI,
26-7; Arist. Polit. 1319 b 20-1. W drugiej poowie V w. demokraci uwaali Klejstenesa za ojca
demokracji", ale spory polityczne schyku wieku zaowocoway poszukiwaniami pocztkw demokracji
w jeszcze wczeniejszym okresie. Z ca natomiast pewnoci w czasach samego Klejstenesa sowa
jeszcze nie znano (zob. V. Ehrenberg, Origins of Democracy [w:] Polis und Imperium.
Beitrage ur Alten Geschichte, Zurich 1965, s. 264 - 97), a hasem demokratw" tej doby moga by
, czyli rwno praw. Na temat pojcia isonomia zob. W. Lengauer, Isonomia, Przegld
Historyczny" LXXII, 1981, 4, s. 609 - 28 oraz Pojcie rwnoci w greckich pojciach politycznych od
Homera do koca V wieku p.n.e., Warszawa 1988.
262
Zaprzeczaj temu inne wiadectwa (Herodot I, 59, 6; Thuc. VI, 54, 6; Plut. Soi. 31, 8),
a w jakiej mierze take sam autor Ustroju politycznego Aten (rozdz. 16, 8). Najprawdopodob-
niej zmiany wprowadzone przez Pizystrata dotyczyy gwnie praktyki rzdzenia. W szczeglnoci
tyrani dbali o to, aby najwaniejsze urzdy sprawowali czonkowie ich rodziny lub ludzie z nimi
zwizani.
263
* [ . Autor nie rozwija tego wtku, do ktrego wraca w rozdz.
22, 3.] Ostracyzm nazwany od skorupek glinianych (ostrakon), na ktrych sporzdzano zapiski,
w danym wypadku pisano imi obywatela, ktrego chciano skaza na wygnanie. W okresie szstej
prytanii (por. rozdz. 43, 5) zapytywano Zgromadzenie Ludowe, czy kto nie wydaje si niebezpieczny
dla wolnoci, i jeeli Zgromadzenie stwierdzio, e s podejrzani, przeprowadzano gosowanie, przy
czym wymagana bya obecno co najmniej 6000 obywateli. Wikszo gosw decydowaa o wyroku
skazujcym; skazany musia opuci kraj na dziesi lat, nie traci jednak majtku ani nie by
pozbawiony praw obywatelskich. Zachoway si ostraka z nazwiskami Megaklesa, Ksantipposa
i Temistoklesa (por. Dittenberger, Sylloge Inscriptionum Graecarum I
3
, nr 26, 27, 39). Poniewa
gosowanie przez ostracyzm przeprowadzono po raz pierwszy w r. 488/7, przypuszcza Beloch
(Griechische Geschichte I 2, s. 332 n.), e ostracyzm by innowacj zwizan z reform Klejstenesa.
[Por. R. Thomsen, The Origin of Ostracism: a synthesis, Copenhagen 1972.]
264
Kenyon poprawia na (zob. nastpny przypis).
265
Najczciej przyjmuje si za Kenyonem pi lat po Isagorasie, gdy w rok po Isagorasie,
czyli w 504/3 r. archontem by Akestorides (Dion. Hal. Ant. Rom. V, 37, 1). Nie znamy natomiast
archonta dwunastego roku przed Fainipposem (490/89 r., zob. rozdz. 21, 1; 22, 3), czyli 501/0 roku.
w jakim j i teraz jeszcze skadaj
266
. Nastpnie wybrano strategw
267
wedug fyl,
po jednym z kadej; naczelnym wodzem caego wojska by jednak polemarchos
268
*.
W dwanacie lat potem, za archontatu Fainipposa
269
*, odnieli zwycistwo pod
Maratonem, a po upywie dwch lat od daty zwycistwa
270
, gdy lud uwiadomi
sobie sw si, po raz pierwszy zastosowali prawo o ostracyzmie
271
, ustanowione
z powodu nieufnoci do wpywowych obywateli: przecie Pizy strat, bdc
demagogiem i wodzem, sta si tyranem. A pierwszym, ktry zosta ostracyz-
mowany, by jeden z jego krewnych, Hipparch, syn Charmosa z Kollytos
272
, bo
te gwnie ze wzgldu na niego ustanowi Klejstenes to prawo, pragnc go
wypdzi. Ateczycy bowiem, kierujc si waciw temu ludowi agodnoci,
pozwolili pozosta w miecie zwolennikom tyranw, o ile nie byli winni udziau
w zamieszkach; ich wodzem i przywdc by Hipparch.
Zaraz za w nastpnym roku, za archontatu Telesinosa
273
wprowadzili
losowanie
274
dziewiciu archontw, wedug fyl, spord piciuset kandydatw
By moe by nim wanie nie powiadczony poza naszym tekstem Hermokreont (zob. R. Develin,
Athenian Officials 684 - 323 B.C., wyd. cyt., s. 54).
266
Na temat przysigi zob. P. J. Rhodes, The Athenian Boule, Oxford 1972, s. 194-5;
Commentary, s. 263.
267
znamy rwnie z okresu wczeniejszego (zob. rozdz. 17, 2; 22, 3; 4, 2-3), ale
dopiero w 501/0 ustanowiono stae kolegium dziesiciu strategw. Na temat uprawnie strategw w IV
w. zob. rozdz. 61. Zob. te Ch. W. Fornara, The Athenian Board of Generals from 501 to 404 B.C.,
Historia Einzelschriften" 16, Wiesbaden 1971.
268*
polemarchowie stracili charakter wodzw naczelnych, kiedy wprowadzono zasad losowania
archontw w 487/6 r. [Historia relacji midzy strategami a polemarchem nie jest dokadnie znana.
W czasie bitwy pod Maratonem wojskiem dowodzio dziesiciu wybranych przez Zgromadzenie
strategw, jednym z nich by Miltiades (Herodot VI, 103, 1). W kolegium nie byo hierarchii ani podziau
obowizkw. Codziennie inny z jego czonkw sprawowa naczelne dowdztwo. W radzie uczestniczy
rwnie polemarchos (Herodot VI, 109, 1-2; 110), ktry zgodnie z obowizujcym wwczas prawem
dowodzi podczas bitwy prawym skrzydem (Herodot VI, 111, 1). Zapewne jednak ju w 490 r.
polemarchos by wodzem tytularnym, za rzeczywiste dowdztwo caej armii naleao do strategw.]
269*
Rok 490/89.
270
W 488/7 r., gdy archontem by Anchises (Dion. Hal. Ant. Rom. VIII, 1,1).
271
Procedur ostracyzmu stworzono na pewno po obaleniu tyranii, ale jej wykorzystanie dopiero
w 488/7 r. rodzi wtpliwoci co do autorstwa Klejstenesa. Wedle Eforosa Klejstenes stworzy ostracyzm
z myl o Pizystratydach (Diod. XI, 55, 1), za Filochoros (328 F 30) twierdzi, e sam sta si jego
pierwsz ofiar. Z kolei Androtion uwaa, e procedur wprowadzono i po raz pierwszy zastosowano
wanie w 488/7 r. Dotychczasowa dyskusja nie doprowadzia do jednoznacznego rozstrzygnicia
kwestii pocztkw ostracyzmu. O ile te na og uwaa si Klejstenesa za twrc ostracyzmu, nie
bardzo wiadomo, dlaczego procedur zastosowano po raz pierwszy okoo dwudziestu lat pniej.
272
Prawdopodobnie Charmos by mem crki Hippiasza (Prosopographia Attica 7600; Davies
APF, s. 451). Hipparch urodzi si ok. 530 r. i zapewne by archontem 496/5 r. (Dion. Hal. Ant. Rom.
VI, l, 1) i by moe, jest to ten sam Hipparch, ktry na wazach z koca VI w. nazywany jest
(pikny).
273
O Telesinosie, archoncie 487/6 r. nie wspominaj inni autorzy.
274
Wedug Arystotelesa archontw wyznacza pierwotnie Areopag (rozdz. 8, 2) i dopiero Solon
wprowadzi procedur (rozdz.8, 1). W tym miejscu autor informuje, e tyrani
znieli bezporedni wybr, a klerosis ek prokriton przywrcono w 487/6 r.
wybranych poprzednio przez demy. Zdarzyo si to po raz pierwszy od obalenia
tyranii, wszyscy bowiem poprzedni archontowie byli wybierani. Ostracyzmowano
tez Megaklesa, syna Hippokratesa
275
*, z demu Alopeke, W cigu wic trzech lat
wydalono w ten sposb przyjaci tyranw
216
, ze wzgldu na ktrych ustanowiono
to prawo; po czym jednak, w czwartym roku, zaczli usuwa i innych, o ile kto
wydawa si zbyt wpywowy. Jako pierwszy z tych, ktrzy stali z dala od tyranii,
pad ofiar ostracyzmu Ksantippos, syn Arifrona
277
*.
W trzecim roku potem
278
*, za archontatu Nikodemosa
279
*, gdy odkryto zoa
srebra w Maronei
280
* i pastwo uzyskao dziki temu sto talentw dochodu
281
,
275
* Hippokrates, wedug wszelkiego prawdopodobiestwa, by bratem Klejstenesa Usunicie
z Aten jego syna Megaklesa, podobnie jak wygnanie wkrtce potem Ksantipposa, ktrego on
bya Aganste, siostra tego Megaklesa, a crka Hippokratesa, wskazuje na to, ze zwyciy obz
przeciwny Alkmeonidom, na czele ktrego stan Temistokles Jeli Megaklesa Arystoteles zalicza
do przyjaci tyranw", to moe dlatego, ze sprzymierzy si ze zwolennikami Hipparcha
przeciwko nowemu wspzawodnikowi Ostrakon z czasw ostracyzmu Megaklesa zachowao si
do naszych czasw wrd ruin na wschd od Partenonu na Akropolis [Megakles, syn
Hippokratesa, nalea do czoowych przywdcw rodu Alkmeomdw Jego ojciec by modszym
bratem Klejstenesa (Prosopographia Attica 9695, Davies APF, s 379), a siostra polubia
Ksantipposa, ojca Peryklesa Znaleziono 4662 ostrakony z imieniem Megaklesa Wrd
ostrakonw z lat osiemdziesitych V w pojawiaj si tez imiona dwch
innych Alkmeomdw Kalliksenosa, syna Anstonymosa, ktrego ojciec by prawdopodobnie
rwnie bratem Klejstenesa (265 ostrakonw Davies, APF s 376) oraz Hippokratesa, syna
Alkmeona (127 ostrakonw), przypuszczalnie kuzyna Klejstenesa (Davies, APF s 372 - 373)
Zestawiajc znaleziska ostrakonw ze stwierdzeniem Arystotelesa, ze trzy pierwsze ofiary
ostracyzmu naleay do grona przyjaci () tyranw, moemy uzna obecno wrd
kandydatw do ostracyzmu Alkmeomdw za zaskakujc Z drugiej jednak strony wanie
Alkmeomdw oskarano w okresie bitwy pod Maratonem o konszachty z Persami (Herodot VI,
121-4 Zob tez A Krawczuk, Herodot Alkmeomdzi, Przegld Historyczny" 59, 1968, s 406 -
415) Jeli uznamy to za wiadectwo braku wyranego oblicza politycznego w przypadku
Alkmeomdw (w 508/7 r odwoanie si Klejstenesa do ludu miao charakter
wybitnie koniunkturalny i stanowio dramatyczn prb wyjcia z fatalnej dla mego sytuacji
politycznej), musimy stwierdzi, ze w czci przynajmniej walki polityczne toczyy si nadal
wedle starych zasad, dla ktrych spraw zasadnicz byo utrzymanie si rodu lub stronnictwa
arystokratycznego u wadzy Samego Megaklesa ostracyzmowano wedug Lizjasza dwukrotnie
(Lys XIV I, 39, And IV 34), ale poniewa po 486 r nie syszymy o mm wicej, na og uwaa si,
ze zachowane ostrakony odnosz si do ostracyzmu 487/6 r ]
276
Za trzeci po Hipparchu (488/7) i Megaklesie (487/6) ofiar ostracyzmu uchodzi Kallias
Kratiou Alopekethen (763 znane ostrakony) Por P J Rhodes, Commentary, s 276
277*
w 485/4 r Ksantippos, ojciec Peryklesa, da si pozna w walkach politycznych tego
okresu jako oskaryciel w procesie Miltiadesa, wytoczonym mu z powodu jego nieudanej
wyprawy przeciw wyspie Paros w 489 r Po powrocie z wygnania dowodzi w bitwie u przyldka
Mykale w 479 r [Znaleziono 23 ostrakony z imieniem Ksantipposa ]
278
* W roku 483/2
279
* Papirus londyski podaje Nikomedes", dobra lekcja w papirusie berliskim
Nikodemos", ktr potwierdza Dionizjusz z Halikarnasu (VIII 83)
280*
Miejscowo w grach Launon w poudniowej czciu Attyki [O odkryciu opowiadaj
Herodot VII, 144, l - 2, Plut Them 4, l - 3 Zob tez Thuc I, 14, 3, Nep Them 2, 2, 8, lust II,
12, 12, Polyajnos I, 30, 6 ]
281
Z Herodota wynika, ze dochd wynis 50 talentw (V, 97, 2), a okrtw zbudowano
dwiecie Zdaniem Arystotelesa dochd wynis 100 talentw, a okrtw zbudowano sto
(podobn liczb okrtw
doradzali niektrzy, aeby t sum midzy lud rozdzieli. Sprzeciwi si temu
Temistokles
282
, nie mwic jednak, na co wykorzysta te pienidze; radzi tylko,
aby stu najbogatszym Ateczykom poyczy kademu jeden talent; o ile mwi
cel, na ktry zostan pienidze wydane, znajdzie uznanie, to pastwo przejmie
ten wydatek na siebie, o ile nie to cignie si pienidze od tych, ktrzy je
poyczyli, utrzymawszy pienidze na tych warunkach, przeprowadzi budow stu
okrtw w ten sposb, ze kady z tych stu obywateli wzi na siebie budow
jednego. Na tych wanie okrtach stoczyli Ateczycy bitw z barbarzycami pod
Salamin
283
. Ofiar ostracyzmu pad w tym czasie
284
* Arystydes, syn Lysimacho-
sa
285
. Jednake, w czwartym roku potem, za archontatu Hypsichidesa
286
*, wobec
groby najazdu Kserksesa wszystkich ostracyzmowanych odwoano z wygnania
287
wydajc rwnoczenie postanowienie, ze na przyszo tacy wygnacy maj
mieszka w okolicy midzy przyldkami Gerajstos a Skyllajon albo strac na
zawsze prawa obywatelskie
288
*.
podaje Plutarch) Bliszy prawdy moe by Arystoteles, gdy Ateny miay w 489 r siedemdziesit,
a w 480 r dwiecie okrtw Zob P J Rhodes, Commentary, s 277 - 8
282
Temistokles, syn Neoklesa z demu Freamoi (w poudniowo-wschodmej Attyce), pochodzi
z rodu Lykomidai Prawdopodobnie jego matka nie bya Atenk Temistokles sprawowa archontat
w 493/2 r (Dion Hal Ant Rom VI, 34, 1), z czym czy Tukidydes pocztek prac w Pireusie (Thuc
I, 93, 3) Prawdopodobnie Temistokles nie wywodzi si ze starej arystokracji i w yciu politycznym
Aten nalea do hommes ni (Davies, APF, s. 213) Zob A J Podlecki, The Life of Themistocles,
Pnnceton 1975
281
Por Thuc I, 14, 3
284*
prawdopodobme za archontatu Nikodemosa w 483/2 r, niewtpliwie w zwizku z akcj
budowy floty Termstoklesa
285
Arystydes by zapewne kuzynem Kalliasa, syna Hippomkosa (Davies, APF, s 48-9, 256 - 7)
Wedug Plutarcha Arystydes by strategiem w 490 r (Plut Arist 5, l - 6) W 489/9 r archontem by
albo on (Plut Arist 1, 2-8, 5, 9-10) albo Arystydes, syn Ksenofilosa Arystydes uchodzi za gwnego
przeciwnika Termstoklesa i reprezentanta orientacji arystokratycznej"
286*
Archontat Hypsichidesa przypada na 481/80 r, a wic trzeci a me czwarty po wspomnianym
powyej archontacie Nikodemosa (483/2), co stwierdza rwnie Plutarch (Arist 8) Dlatego tez s
proponowane odpowiednie poprawki Moe to pomyka samego Arystotelesa, a moe wygnanie
Arystydesa datowano na 484/3 r , pod ktrym to rokiem (pierwszy rok 74 Olimpiady) umieszcza ten fakt
take Hieronim [Archonta Hypsichidesa znamy jedynie z tego fragmentu W czwartym roku po 483/2, tj
w 480/79 archontem by Kalliades (Diod XI, l, 2, Marm Par 239 A 51), co kae przesun archontat
Hypsichidesa na rok 481/80 Zob R Develm, Atheman Officials 684 -323 B C , wyd cyt, s 59 ]
287
Zarwno Arystydes, jak i Ksantippos wrcili do kraju i jako strategowie odegrali w 479 r
wielk rol w wojnie z Persami (Herodot IX, 28, 6, 8, 131, 3) Niewykluczony jest rwnie powrt
Megaklesa Z kolei Hipparch, syn Charmosa, prawdopodobnie me wrci (por Lyc Leocr 117), lecz
przeszed na stron Persw
288*
Gerajstos przyldek na poudniu Eubei, Skyllajon wschodni przyldek Argolidy
Poniewa znane przykady skazanych na wygnanie ostracyzmem me zgadzaj si z tym postanowieniem
(tak np Kimon przebywa na Chersonezie, Hyperbolos na Samos), proponuj niektrzy, aeby zamiast
przekazanego w tekcie czyta poza obrbem Jednake, kiedy prawo to wydawano,
chodzio widocznie o to, eby wygnacy nie oddalali si zbytnio od ojczyzny, w czasach jednak
pniejszych, w zmienionej sytuacji politycznej, postanowienia tego, moe jako przestarzaego, nie
przestrzegano Nie ma wic koniecznoci wprowadzania poprawki do tekstu
23. Do tego wic stopnia rozwoju doszy wwczas Ateny, wzrastajc
stopniowo w siy wraz z postpem demokracji. Po wojnach medyjskich znowu
nabraa znaczenia Rada Areopagu i rzdzia pastwem, przejwszy kierownict-
wo
289
nie na mocy jakiej uchway, lecz dziki temu, e jej zasug bya bitwa
pod Salamin
290
. Kiedy bowiem strategowie znaleli si w trudnej sytuacji
i ogosili, aeby kady sam troszczy si o swe ocalenie, Rada, zdobywszy
odpowiednie rodki, wypacia kademu obywatelowi osiem drachm i kazaa
wsi na okrty. Z tego to powodu uznano znaczenie Rady, a Ateczycy mieli
doskonae rzdy i to w takich okolicznociach. Tak si bowiem w tym czasie
zoyo, e Ateczycy i dowiadczenie w wojnie zdobyli, i saw wielk
u Hellenw zyskali, i wbrew woli Lacedemoczykw
291
zagarnli hegemoni na
morzu.
Przywdcami ludu byli w tym czasie Arystydes, syn Lysimachosa i Temi-
stokles, syn Neoklesa
292
; jeden z nich mia saw dobrego wodza, drugi
zrcznego polityka, a nadto prawoci swoj wyrnia si wrd wsp-
czesnych. Tote oddawali pastwu usugi, jeden jako wdz, drugi jako do-
radca. Obaj, chocia pornieni z sob, przeprowadzili wsplnie odbudow
murw
293
; to za, e Jonowie zerwali przymierze z Lacedemoczykami
294
,
sprawi Arystydes swoimi namowami, wykorzystawszy fakt, e Spartanie
wzbudzili ku sobie niech z powodu Pauzaniasza
295
. Arystydes te w trzecim
roku po bitwie pod Salamin, za archontatu Timosthenesa
296
*, ustali wysoko
danin
297
dla miast zwizkowych i zoy przysig Jonom
298
, e oni i Ateczycy
289
Nie bardzo wiemy, jak owa , oparta raczej na autorytecie anieli na formalnie
ustanowionych przepisach, bya wykonywana w praktyce.
290
Por. Plut. Them. 10, 6 - 7.
291
Zob. Herodot VIII, 3, 2. Zdaniem Tukidydesa Ateczycy przejli hegemoni na morzu za
zgod Spartan (Thuc. I, 95, 7. Por. Xen. Hell. VI, 5, 34; Plut. Arist. 23, 7; Diod. XI, 50), za czym
przemawia rwnie fakt, e Ateny i Sparta pozostaway w dobrych stosunkach do czasu, gdy
Kimon cieszy si wpywami w Atenach.
292
W tym miejscu autor odchodzi od dualistycznej wizji historii politycznej Aten, w ktrej
walcz ze sob dwaj przywdcy reprezentujcy stronnictwo arystokratyczne i ludowe (zob. rozdz.
28, 2) i ukazuje Arystydesa i Temistoklesa jako prostatai tou demou, ktrzy wsppracuj ze
sob, dc do wsplnego celu.
293
Synn opowie o poselstwie Temistoklesa w czasie budowy murw przytacza Tukidydes
(1,90-3).
294
Zob. Herodot VIII, 3, 2; Thuc. I, 94-6; 128, 3-130; Diod. XI, 44-6; Plut. Arist. 23; Cim. 6,
1-3.
295
Spartaski regent Pauzaniasz, ktry dowodzi kampani morsk 478 r., zrazi swym po-
stpowaniem sprzymierzecw i zosta odwoany do Sparty, co dao Ateczykom okazj do
przejcia dowdztwa. Wysany pniej przez Spart Dorkis, ktry mia zastpi Pauzaniasza, nie
zosta przez sprzymierzecw zaakceptowany w roli dowdcy.
296
* W roku 478/7.
297
Termin (phoros) oznacza danin pacon przez czonkw I Zwizku Morskiego.
O organizacji Zwizku Thuc. I, 96 - 97, 1; Diod. XI, 47; Plut. Arist. 24 - 25, 3.
298
Por. Plut. Arist. 25, l (Hellenom).
tych samych wrogw i przyjaci mie bd, przy czym rzucono w morze kawaki
kruszcu
299
*.
24. Gdy potem wzmogo si w pastwie poczucie wasnej siy i zebrao si
wiele pienidzy, radzi Arystydes Ateczykom, aeby przejli wadz nad
Zwizkiem [Morskim] i aeby w tym celu przenieli si ze wsi i zamieszkali
w miecie. Wszyscy bowiem mie bd utrzymanie
300
, jedni w wyprawach
wojennych, drudzy jako zaogi okrtw, inni jako urzdnicy pastwowi
301
*.
Przekonywa, e w ten sposb Ateny wzmocni swoj hegemoni. Ateczycy
dali si przekona i przejwszy wadz zaczli naduywa jej w stosunku do
swych sprzymierzecw, z wyjtkiem mieszkacw Chios, Lesbos i Samos
302
*,
ich bowiem uwaali za przedmurze swej wadzy i dlatego pozwolili im
zachowa ustrj dotychczasowy i utrzyma pod swoj wadz posiadane
tereny
303
. Na og ludno miaa dostatnie utrzymanie, tak jak Arystydes
zapewnia. Stan by taki, e ponad 20 000 ludzi
304
* utrzymywao si z danin
299
* Akt symboliczny, oznacza trwao zoonej przysigi. [Czyli e przymierze trwa bdzie
dopty, dopki wrzucony w morze metal nie wypynie, czyli zawsze. Por. Plut. Arist. 25, L]
300
. Na temat korzyci ekonomicznych, jakie czerpali Ateczycy z istnienia Zwizku, zob.
R. Meiggs, The Athenian Empire, Oxford 1972, s. 255 - 272.
301
* To, co Arystoteles okrela jako wiadome cele polityki Arystydesa, byo raczej wynikiem
kierunku polityki, w jakim skierowa Ateny Temistokles, co wyranie przedstawia Tukidydes (I 93;
por. P. Cauer, Hat Aristoteles die Schrift vom Staate der Athener geschrieben?, Stuttgart 1891,
s. 28 nn.).
302*
miasta na wyspach Chios, Lesbos i Samos utrzymay duej niezaleno, dostarczay
wprawdzie na usugi zwizku ateskiego okrtw, ale nie paciy daniny. Samos zeszo do rzdu
poddanych sprzymierzecw po umierzeniu buntu w 440 r., a Lesbos w podobnej sytuacji w 428 r.
p.n.e.
303
Zob. T. J. Quinn, Athens and Samos, Lesbos and Chios: 478 - 404 B.C., Manchester 1981.
304*
podane szczegowe liczby daj w sumie 15 750, do tego naley doda zaog 20 okrtw
straniczych, okoo 4000 ludzi, ponadto utrzymywanych w prytanejonie, sieroty oraz dozorcw
wizie. Niektre liczby nie s pewne. Ogln liczb obywateli ateskich powyej lat 18 przed wojn
peloponesk oblicza si na ok. 55 000; V. Ehrenberg (Der Staat der Griechen I, Leipzig 1957, s. 24),
zastrzegajc, e wszelkie obliczenia s tylko przyblione, podaje takie zestawienie (w tysicach):
ok. 480 ok. 432 425 ok. 400 ok. 360 323
obywateli 25-30 35-45 29 20-25 28-30 28
obywateli z rodzinami 80-100 110-150 116 60-90 85-110 112
metojkw 4-5 10-15 7 6-8 10-15 12
metojkw z rodzinami 9-12 25-35 21 15-20 25-45 42
niewolnikw 30-40 80-110 81 40-60 60-100 104
oglna liczba ludnoci 120-150 215-295 218 115-175 170 - 255 258
[Nie znamy dokadnej liczby ludnoci Aten w V-IV w. A. W. Gomme szacowa j w 431 r. na 172
ty. dorosych obywateli, a w 323 r. na 112 ty. (The Population of Athens in the Fifth and Fourth
Centuries B.C., Oxford 1933, s. 26). M. H. Hansen szacuje liczb obywateli w V w. na ok. 60 ty., za
w drugiej poowie IV w. na ok. 30 ty. (cznie z dziemi i kobietami ok. 100 ty.). Osobn kwesti
miast zwizkowych
305
, podatkw
306
i sprzymierzecw
307
*. Byo mianowicie
6000 sdziw
308
, 1600 ucznikw
309
, prcz 1200 jedcw
310
, 500 czonkw
rady
311
, 500 ludzi stray okrtowej
312
, nadto 50 stranikw na Akropolu
313
, dalej
okoo 700 ludzi sprawujcych urzdy w kraju
314
*, a poza jego granicami do
700
315
*. Ponadto, kiedy rozpoczli wojn
316
, byo 2500 hoplitw
317
, 20 okrtw
jest liczba metojkw i niewolnikw. Liczba niewolnikw zapewne nigdy nie przekraczaa 150 ty., za
metojkw (dorosych mczyzn) u schyku IV w. wynosia ok. 10 ty. Zob. M. H. Hansen,
Demokracja ateska w czasach Demostenesa, s. 102-105 oraz tego autora, Demography and
Democracy, Herning 1985. Zob. te T. Waek-Czernecki, Ludno Attyki w V i IV w.p.n.e., Przegld
Historyczny" 31, 1933 - 34, s. 243 - 278; A. W. Gomme, The Population of Athens Again, Journal of
Hellenie Studies" 79, 1959, s. 61 - 68; E. Ruschenbusch, Zum letzten Mai: die Biirgerzahl Athens im 4.
Jh. v. Chr., Zeitschrift fur Papyrologie und Epigraphik" 54, 1984, s. 253 - 260; tego, Doch noch
einmal die Biirgerzahl Athens im 4. Jh. v. Chr., Zeitschrift fur Papyrologie und Epigraphik" 72, 1988,
s. 139-140. J
305
Wysoko daniny (phoros) ustali Arystydes na 460 talentw rocznie (Plut. Arist. 24, 4).
306
oznacza podatki pacone przez obywateli i mieszkajcych w Atenach cudzoziemcw.
307
* Wilamowitz (Arist. u. Athen II, s. 206 nn.) susznie zwrci uwag, e chodzi tu o wiadczenia
sprzymierzecw na rzecz zag, stacjonujcych na obszarze zwizku, i rne uboczne dochody, jakie
urzdnicy atescy mieli od sprzymierzecw, a ludno Aten od przybywajcych interesantw.
308
Wynagrodzenie dla sdziw wprowadzi dopiero Perykles (rod. 27, 3-4; 62, 2). Zob. te
Arystofanes Osy 662; And. I 17.
307
ucznicy ci cznie z jazd, stanowili zaog miasta (Thuc. II, 13, 8); naley od nich odrni
300, a w pniejszym okresie 1200 ucznikw scytyjskich (niewolnikw), ktrzy penili funkcje
porzdkowe (And. III, 5 i 7).
310
Tak sam liczb (hippeis) podaje Tukidydes II, 13, 8, wczajc jednak do niej
rwnie (hippotoksotai). (Zob. te And. III 7). Oddzia waciwych hippeis liczy wic
1000 onierzy (Arystofanes, Rycerze 225; Fiochoros 328 F 39), czyli tyle samo, co w IV w. (Xen.
Hipparch IX, 3; Dem. XIV 13). Jedcy w czasie wypraw otrzymywali od. Po przywrceniu
demokracji zmniejszono go w 403 r. z l drachmy do 4 oboli, podnoszc jednoczenie od dla
hippotoksotai z 2 do 8 oboli dziennie. Jedcy otrzymywali te osobny zasiek na zakup paszy dla
konia (zob. rozdz. 49, 1).
311
Prawdopodobnie diety dla buleutw zostay wprowadzone jeszcze przed wybuchem wojny
peloponeskiej. Na temat ich wysokoci zob. rozdz. 62, 2.
312
Zapewne identyczni z wspomnianymi w rozdz. 62, 1.
313
'. Polis oznacza tu raczej Akropol ni miasto, a phrouroi stranikw
czuwajcych nad bezpieczestwem budowli tam si znajdujcych. Niestety nic wicej o nich nie
wiemy. Dla okresu rzymskiego powiadczeni s i (Insciptiones Graecae II
2
2292-2310).
314
* Liczb t kwestionowano, w kadym razie obejmuje ona take podrzdne stanowiska
urzdnicze i suby pastwowej (por. Wilamowitz, Arist. u. Athen II, s. 201).
315
* Liczba 700 podana w tekcie wtpliwa. Chodzi o urzdnikw w kleruchiach, tzn. osadach
obywateli ateskich rozrzuconych na obszarze zwizku; zaliczano tu zapewne take dowdcw zag
miejscowych, specjalne misje itp. [Mimo, e inskrypcje powiadczaj fakt wysyania przez Ateny do
miast sprzymierzonych (a take kleruchii) rnych urzdnikw, dokadne ustalenie na tej podstawie
liczby owych nie jest moliwe.]
316
Najbardziej oczywiste wydaje si, e autor myli o wojnie peloponeskiej, ale siy ateskie na
pocztku tej wojny byy znacznie liczniejsze (Thuc. II, 13, 6-8, zob. te nastpny przypis).
317
Wedug Tukidydesa w 431 r. Ateny miay 13 000 hoplitw oraz dalszych 16 000 onierzy
stanowicych oson
318
i inne okrty, ktre cigay daniny
319
, na nich 2000 ludzi
wyznaczonych przez losowanie
320
*; jeszcze dodajmy prytanejon
321
, sieroty
322
i dozorcw wizie
323
. Wszyscy ci ludzie byli utrzymywani ze skarbu pastwa.
25. W ten sposb znalazy utrzymanie masy ludnoci. Areopagici utrzymali
kierownicze stanowisko w sprawach pastwowych przez jakie siedemnacie lat
po wojnach medyjskich
324
*, chocia stopniowo ono sabo. Gdy jednak lud wzrs
w si i znaczenie, stan na jego czele jako przywdca Efialtes syn Sofonidesa
325
,
cieszcy si opini czowieka nieprzekupnego i sprawiedliwego
326
w dziaalnoci
politycznej; on to podj walk z Rad Areopagu. Najpierw usun wielu spord
areopagitw, wytaczajc im procesy o niesprawiedliw dziaalno
327
. Nastpnie
penicych sub garnizonow. Por. Diod. XII, 40, 4. Jak zauway ju Wilamowitz, liczby
podawane przez Arystotelesa odnosz si do okresu pokoju (Arist. u. Athen II, s. 204). Hoplici
pobierali od w wysokoci 3 oboli dziennie (niekiedy wyszy) W. K. Pritchett, The Greek
State at War, I, Berkeley 1971, s. 14-24.
318
. Zaog triery stanowio zwykle okoo 200 ludzi, co oznacza, e pena
obsada wspomnianych 20 okrtw wymagaa ok. 4000 ludzi.
319
Zwykle sami sprzymierzecy dostarczali danin do Aten, ale gdy pastwo zalegao z
zapat, Ateny mogy wysa okrty w celu cignicia daniny. O takich
wspomina Tukidydes (III, 19, 1; IV, 50, 1; 75, 1).
320*
tekst le przekazany, prawdopodobnie wypada liczba tych okrtw i wyraz okrelajcy
zwizek tych 2000 wybranych losem z poprzedni czci zdania. Niektrzy wydawcy zamiast
przekazanego w rkopisie wyrazu (daniny) czytaj (stranikw) i tumacz:
ktre wiozy stranikw w liczbie 2000 ludzi wyznaczonych losem". Jednak wyraz daniny"
daje si utrzyma, jeeli przyjmiemy, e chodzi tu o osobny oddzia floty, ktry ciga daniny z
miast zwizkowych. Zaoga ta miaaby si przy tej sposobnoci zaprawia do przyszej suby
wojskowej (por. Wilamowitz, Arist. u. Athen II, s. 205 n.).
321
Aluzja Arystotelesa dotyczy osb szczeglnie zasuonych, ktrym przyznano utrzymanie
w prytanejon na koszt pastwa ( ).
322
. Synowie obywateli, ktrzy polegli na wojnie, byli utrzymywani na koszt
pastwa do osignicia penoletnoci Thuc. II, 46, 1; Platon, Menex. 248 E 6-8; Arist. Polit.
1268 a 8-11; Aisch. III, 154; SEG X, 6, 121-5; Ps.-Xen. Ath. Poi. 3, 4; Diog. Laert. I, 55.
323
, czyli kolegium Jedenastu czuwajcych nad wizieniem. Zob. rozdz.
52, l oraz 35, 1.
324
* Polityczne znaczenie Rady Areopagu upado w 462/1 r. za archontatu Konona, wic
okres siedemnastoletni liczy Arystoteles od 478/7 r., tzn. od utworzenia Zwizku Morskiego.
325
Nie wiemy nic o Sofonidesie i niewiele o Efialtesie. Zapewne po bitwie nad
Eurymedontem Efialtes dowodzi wypraw, ktra posuna si a za Wyspy Chelldoskie
(Kallistenes 124 F 16 (ap. Plut. Cim. 13, 4)). Daremnie przeciwstawia si wnioskowi Kimona o
udzielenie pomocy Spartanom w czasie powstania w Messenii (Plut. Cim. 16, 8 - 9). Szczyt jego
kariery przypada na okres walki z Areopagiem w 462/1 r.
326
i . Por. Plut. Arist. 7, 7.
327
Nie bardzo wiadomo, dlaczego i na jakiej podstawie miaby Efialtes oskara czonkw
Rady Areopagu. Zapewne chodzi o dyskredytowanie autorytetu Areopagu przez oskaranie
archontw w trakcie zdawania przez nich sprawozda na zakoczenie roku urzdowania (Plut.
Per. 10, 8: ).







za archontatu Konona
328
odebra
329
Areopagowi wszystkie dodatkowe upraw-
nienia
330
, na ktrych opiera si nadzr rady nad pastwem
331
, a odda je
czciowo Radzie Piciuset
332
, czciowo ludowi
333
i sdom. Przeprowadzi
to przy wspudziale Temistoklesa
334
, ktry nalea wprawdzie do Rady
Areopagu
335
, ale mia przed ni odpowiada oskarony o konszachty z
Persami. Chcc wic rozwiza rad, powiedzia Efialtesowi, ze areopagici
zamierzaj go uwizi, areopagitom za obieca, ze wskae im ludzi, ktrzy
zawizali spisek celem obalenia ustroju. Wybranych przez Rad areopagitw
zaprowadzi tam, gdzie wanie przebywa Efialtes, eby im pokaza
zbierajcych si spiskowcw, i z oywieniem z nimi rozmawia. A Efialtes,
kiedy to zobaczy, tak si przerazi, e tak jak sta, w jednym chitonie, usiad
przy otarzu
336
*. Wywoao to zdziwienie wszystkich, lecz kiedy potem zebraa
si Rada Piciuset, Efialtes i Temistokles oskaryli areopagitw, powtrzyli na
Zgromadzeniu w ten sam sposb, a odebrano areopagitom wadz
337
*.
Ale...
338
* i Efialtes zgin wkrtce potem zamordowany podstpnie przez
Aristodikosa z Tanagry
339
.
328
w 462/1 r (Diod XI, 74, 1) Swoje reformy przeprowadzi Efialtes pod nieobecno Kimona,
ktry przebywa wwczas w Messenii. Wieci o zmianach w Atenach miay niewtpliwie wpyw
na odesanie przez Spartan posikowego kontyngentu wojsk ateskich Po swoim powrocie Kimon
bezskutecznie prbowa uniemoliwi reformy Wkrtce potem pad ofiar ostracyzmu (Plut Cim
15, 3, 17,3, Peric 9, 5)
329
Reform uprawnie Areopagu przypisuje tu Arystoteles Efialtesowi, ale w rozdz 44, 2
Efialtesowi i Temistoklesowi, a w rozdz 27, l przypisuje atak na Areopag Peryklesowi (o
wsppracy Efialtesa i Peryklesa mwi tez Plutarch (Cim 15, 2, Per 9, 5, 10, 7) Z kolei z rozdz 35,
2 dowiadujemy si, ze w 404 r Trzydziestu uniewanio prawa Efialtesa i (nieznanego skdind)
Archestratosa dotyczce Areopagu
330

331

332
Efialtes przekaza Radzie Piciuset nadzr nad urzdnikami Uprawnienia Rady po reformach
Efialtesa zob rozdz 43, 4, 45, 2, 45, 3, 55, 2 - 4, 48, 3 - 5, 47, l, 49, 5 Od tego czasu Rada wyrasta
na jeden z najwaniejszych organw pastwowych Zdaniem Rhodesa dopiero tez wwczas wobec
zwikszenia liczby obowizkw zastosowano podzia Rady na prytame (P J Rhodes, The
Athenian Boule, wyd cyt, s 17 -19, Commentary, s 317)
333
W tym miejscu sowo oznacza Zgromadzenie Ludowe
334
Na kilka lat przed reformami Efialtesa (zapewne ok 471 r) Temistoklesa ostracyzmowano
(Thuc I, 135-8, Plut Them 22-31 Zob R J Lenardon, The Chronology ofThemistokles' Ostracism
and Exile, Historia" 8, 1959, s 23 -48), co wyklucza jego obecno w Atenach w 462/1 r
335
Jako archont 493/2 r Temistokles do czasu swojego wygnania nalea oczywicie do Rady
Areopagu
336
* Dla zapewnienia sobie bezpieczestwa, na zasadzie tak zwanego bagalnictwa (hiketeia),
schronienie si w wityni czy przy otarzu boga zapewniao bagalnikowi bezpieczestwo,
byoby naruszeniem praw religijnych oderwanie go stamtd si
337
* Areopag utraci wszelkie uprawnienia polityczne, a rola jego ograniczya si do prowadzenia
procesw o rozlew krwi (por rozdz 57, 3, Wilamowitz, Arist u Athen II, s 186 nn )
338*
W tekcie luka, bya tam najprawdopodobniej wzmianka o dalszych losach Temistoklesa
339
Anstodikos z Tanagry dziaa na zlecenie jakiego obywatela ateskiego, ale inicjatora
zamachu nigdy nie wykryto (zob Plut Peric 10, 8) Wedle Idomeneusa (338 F 8), ktrego pogld
Plutarch odrzuca (Plut Peric 10, 7), za mier Efialtesa odpowiedzialny by Perykles (por tez Diod
26. W ten wic sposb utracia Rada Areopagu swe prawa nadzoru. Potem
doszo do tego, e pastwo coraz bardziej sabo z powodu demagogw
340
,
dcych uparcie do wadzy. Tak si bowiem wtedy zoyo, ze klasy wysze nie
miay nawet odpowiedniego przywdcy, lecz sta na ich czele Kimon, syn
Miltiadesa
341
, zbyt mody, a i pno wszed w dziaalno polityczn
342
*; ponadto
wielu obywateli zgino na wojnie. Na wyprawy wojenne bowiem powoywano
343
*
w tamtych czasach obywateli zapisanych na listach poborowych
344
*, a e na
wodzw wybierano ludzi niedowiadczonych w sztuce wojennej, ktrzy cieszyli
si wziciem tylko ze wzgldu na saw rodu, zdarzao si przewanie, ze
z wyruszajcych na wojn dwa lub trzy tysice ludzi gino
345
*. Zmniejszaa si
wic liczba ludzi wartociowych zarwno wrd ludu, jak i zamoniejszych
obywateli.
Chocia w dziaalnoci publicznej nie stosowano si do praw tak cile jak
poprzednio, to jednak nie naruszono zasady wyboru dziewiciu archontw.
W szstym roku jednak po mierci Efialtesa uchwalono, aeby do losowania
dziewiciu archontw przedstawia rwnie kandydatw z klasy zeugitw.
Pierwszym archontem z tej klasy zosta Mnesitheides
346
. Wszyscy za przed nim
pochodzili z klasy hippeis i pentakosiomedimnoi, o ile nie zaszo jakie prze-
kroczenie prawa; zeugici piastowali nisze godnoci.
XI, 77, 6, Platon, Axiochos 368 D) Zob D Stockton, The Death of Ephmltes, Classical Quarterly" 32,
1982, s 227-8
340
Sowo oznacza w tym miejscu przywdc demokratycznego, por rozdz 27, l,
27, 3, 28, l, 28, 4, 41, 2 Na temat demagogw zob M I Finley, Athenian Demagogues, Past
& Present" 21, 1962, s 3-24, R Turasiewicz, Demagog w ocenie autorw V IV w p.n.e.,
Meander" 23, 1968, s 397-423, W R Connor, The New Politicians of Fifth-Century Athens,
Princeton 1971, s. 108 -10.
341
Kimon syn Miltiadesa nalea do arystokratycznego rodu Filaidw Jego matka Hegesipyle bya
crk Olorosa z Tracji (Plut Cim. 4, l, por Herodot VI, 39, 2) Kimon urodzi si si ok 510 r (Davies,
APF, s 302)
342
* Miejsce to wtpliwe, bo Kimon ju w 480 r p n e bra udzia w bitwie pod Salamin (Plut,
Cim 5), a w 476 r by ju nawet strategiem Proponowano rne poprawki tekstu zbyt powolny"
(), zbyt tpy" (, por Konstytucja Aten wieo odkryte dzieo Arystotelesa,
wikliski, Przegld Polski" 1892, XXVI, t 104, s. 84, przyp 2), lekcji przekazanej rkopimiennie
broni St Schneider (Dwie Politeje ateskie, Eos" II, 1895, s 177 nn), dowodzc, ze chodzi tu
o okrelenie politycznej przynalenoci do modszego pokolenia" w przeciwstawieniu do ludzi
starodawnego pokroju" (por Eos" I, 1894, s 145) Podobnie sprzeczne jest z tym zdanie nastpne,
i niecise, gdy jako przeciwnik Temistoklesa Kimon zacz odgrywa rol polityczn w pierwszych
latach po najedzie Kserksesa
343
* W czasach Arystotelesa uywano do wypraw wojennych przewanie wojsk najemnych
344
* Por rozdz 53, 4
345
* Po obaleniu Kimona w 461 r podjli Ateczycy rwnoczenie z wojn persk rwnie wojn
na terenie Grecji, co wymagao wielkich si Zachowana lista polegych z jednej fyh Erechteis z 459/8 r
wykazuje 177 nazwisk polegych (Inscriptiones Graecae I, 433) Jednak straty, o jakich mwi
Arystoteles, mogy zdarza si tylko w wyjtkowych wypadkach
346
Archontat Mnesitheidesa przypada na 457/6 r. (Diod XI, 81,1)
W pi lat pniej, za archontatu Lysikratesa
347
*, przywrcono tzw. sdziw
gminnych od demw
348
*; a w trzy lata pniej, za archontatu Antidotosa
349
*, ze
wzgldu na znaczny przyrost obywateli uchwalono na wniosek Peryklesa, e pene
prawa obywatelskie przysuguj tylko tym, ktrych oboje rodzice s obywatelami
ateskimi
350
.
27. Po tych wydarzeniach na czele ludu stan Perykles; po raz pierwszy zyska
rozgos, gdy w modym jeszcze wieku wytoczy skarg przeciwko Kimonowi
w zwizku ze skadaniem sprawozdania z odbytej wyprawy wojennej
351
. Za jego
czasw ustrj pastwa sta si jeszcze bardziej demokratyczny. Areopagitom
odebra niektre uprawnienia
352
, a przede wszystkim skierowa uwag obywateli
na flot jako podstaw potgi pastwa
353
, w nastpstwie czego masy nabray
pewnoci siebie i cae rzdy w pastwie coraz bardziej w ich rce przechodziy.
W czterdzieci dziewi lat po bitwie pod Salamin, za archontatu Pythodorosa
354
,
wybucha wojna peloponeska, podczas ktrej lud zamknity w Atenach, a przy-
zwyczajony do pobierania odu podczas wypraw, czciowo dobrowolnie,
czciowo pod przymusem zacz sam kierowa sprawami pastwa.
Take Perykles pierwszy wprowadzi wynagrodzenie dla sdziw
355
, rywalizujc
o wzgldy ludu z bogaczem Kimonem
356
; Kimon bowiem, majc niemal krlewski
majtek, podejmowa si wspaniaych wiadcze dla pastwa
357
*, a ponadto
347
* Czyli w 453/2 r.
348
* Por. rozdz. 16, 5 i 53, l - 3.
349
* W 451/50 r.
350
O prawie Peryklesa zob. Plut. Peric. 37, 3; Ael. Varia Historia VI, 10; XIII, 24; frg. 68. Zob. s.
759, przyp. 1.
351
Arystoteles nie mwi, o jak wypraw chodzi, ale powszechnie uwaa si, e jest to aluzja do
procesu Kimona po jego powrocie z wyprawy przeciwko Tazos (465/4 - 463/2). Kimon zosta wwczas
oskarony o przekupstwo, a wrd oskarycieli wyznaczonych przez Zgromadzenie znalaz si
Perykles. Zob. R. Kulesza, Zjawisko korupcji w Atenach V- IV wieku p.n.e., Warszawa 1994, s. 55 - 58.
352
Arystoteles nie wyjania, jakie uprawnienia pozostawi Areopagowi Efialtes, a odebra
Perykles. Prawdopodobnie zreszt aluzja odnosi si do reform Efialtesa, w ktre w jaki sposb
zaangaowany by rwnie rozpoczynajcy karier polityczn Perykles. Por. Arist. Polit. 1274 a 7 -9.
353
Arystoteles uznaje raczej Arystydesa za twrc I Zwizku Morskiego (rozdz. 23, 4-24).
Z kolei Tukidydes wyranie przypisuje Temistoklesowi przeksztacenie Aten w pastwo morskie (Thuc.
I, 93, 3-4; 7; Plut. Them. 19, 3-7). Wkad samego Peryklesa jest trudniejszy do okrelenia, cho to
wanie w jego czasach stay si Ateny wielk potg morsk.
354
W 432/1 r. (Diod. XII, 37, 1; Thuc. U, 2, 1).
355
Zob. Platon, Gorgiasz, 515 E; Arist. Polit. 1274 a 8-9; Plut. Peric. 9, 2-3. Na temat
wysokoci misthos dikastikos s. 799, przyp. 343.
356
Por. Plut. Peric. 9,2.
357
* Byy to tzw. liturgie (), wiadczenia na rzecz pastwa nakadane na najbogatszych
obywateli; najwaniejszymi liturgiami byy: choregia obowizek wystawienia chru dla tragedii,
komedii lub innych agonw muzycznych; gimnazjarchia obowizek pokrycia kosztw utrzymania
gimnazjonu; hippotrofia obowizek utrzymywania konia, cicy na obywatelach sucych
w oddziaach jazdy. Ponadto byy liturgie specjalne, z ktrych najcisz bya trierarchia (lub
naukraria), pokrycie kosztw budowy statkw wojennych i obsadzenie ich zaog. [Nie wiemy
utrzymywa wielu obywateli ze swojego demu. Kady Lakiada
358
kiedy chcia,
mg codziennie przyj do Kimona i otrzyma skromne wsparcie. I jeszcze
wszystkie jego posiadoci wiejskie byy nieogrodzone
359
, aeby kady, kto chce,
mg jesieni korzysta ze zbiorw. Perykles nie posiada dostatecznie wielkiego
majtku, eby mg wspzawodniczy z tak hojnoci, poszed wic za rad
Damonidesa, z demu Oja
360
(uchodzi on za doradc Peryklesa w wielu jego
poczynaniach i dlatego pniej zosta ostracyzmowany
361
), eby, skoro nie starczy
mu wasnego majtku, da ludowi to, co i tak jest wasnoci ludu i wprowadzi
wynagrodzenie dla sdziw
362
. Wyrzekaj z tego powodu niektrzy, e sytuacja
si pogorszya, poniewa do losowania cisnli si potem wszyscy na chybi trafi,
bardziej ni ludzie wartociowi. Zaczo si potem i przekupstwo sdziw
363
,
pierwszy przykad tego da Anytos, ktry by strategiem w Pylos
364
. Pocignity
bowiem przed sd za to, e Pylos utraci, przekupiwszy sdziw unikn kary.
28. Dopki wic na czele ludu sta Perykles, stosunki polityczne byy lepsze,
po mierci Peryklesa znacznie gorsze. Po raz pierwszy bowiem wybra sobie lud
za przywdc czowieka, ktry nie cieszy si dobr saw u obywateli z klas
wyszych; poprzednio natomiast zawsze przywdcami ludu byli przedstawiciele
klas wyszych: zaraz w pocztkach pierwszym przywdc ludu by Solon, drugim
o adnych liturgiach w cisym tego sowa znaczeniu penionych przez Kimona, ale powiadczone s
liczne budynki, jakie zostay sfinansowane z, jego prywatnych rodkw,]
358
Obywatel nalecy do demu Lakiady.
359
. Wedle innej wersji Kimon usun ogrodzenia, aby uatwi Ateczykom dostp do
swej ziemi (Plut. Cim. 10, 1; Peric. 9, 2).
360
Damonidesa identyfikuje si z Damonem, muzykiem i nauczycielem Peryklesa (Plut. Arist. 1,
7; Peric. 4, 1-4), rzekomo rwnie ostracyzmowanym (Plut. Arist. l, 7; Peric. 4, 3; Nic. 7, 1).
U Stefana z Bizancjum wystpuje jako Damon Damonidou Oathen. Znaleziono rwnie ostrakon
z imieniem Damon syna Damonidesa (Inscriptiones Graecae I
2
912). Przeciwny identyfikacji jest
A. B. Raubitschek, ktrego zdaniem Arystoteles myli ze sob dwie postacie dziaajcego
i ostracyzmowanego w trzeciej wierci V wieku Damona oraz jego ojca Damonidesa, doradcy modego
Peryklesa, ktry podsun mu pomys wprowadzenia opat dla sdziw.
361
Jedyny zachowany ostrakon z imieniem Damona datuje si na lata trzydzieste lub czterdzieste
V w.
362
Wtpliwoci budzi tak pne (409 lub 410 r.) pojawienie si przekupstwa sdziw (por.
Ps.-Xen. Ath. Pol. 3, 7), cho z drugiej strony zmiany w organizacji sdownictwa na przeomie V i IV
w. mog wskazywa wanie na obaw przed korupcj jako jedn z gwnych przyczyn ich
wprowadzenia.
363
Histori t opowiadaj rwnie Diod. XIII, 64, 5-7; Plut. Coriol. 14, 6; Lexica Segueriana
211. 31; schol. Aisch. I 87. Anytos syn Anthemiona by jednym z oskarycieli Sokratesa w 399 r.
i nalea do nowobogackich, ktrzy doszli do znaczenia w yciu politycznym Aten w trzeciej wierci
V w. Po swoim ojcu odziedziczy garbarni (Xen. Apol. 29), a sam by czonkiem Rady Piciuset
w 413/2 lub 412/1 r. Na temat dalszej kariery Anytosa zob. niej przyp. 478 oraz rozdz. 34, 3.
364
Gdy Spartanie zaatakowali Ateczykw w zajtym przez nich w 425 r. Pylos, wysano na
pomoc trzydzieci okrtw pod wodz Anytosa, ktry z powodu zej pogody nie zdoa jednak dotrze
do celu, i w zwizku z tym zosta po powrocie oskarony o zdrad. Anytos zdoa uzyska wyrok
uniewinniajcy. Wydarzenia te datuje si zwykle na 409/8 r. (Xen. Hell. I, 2, 18; Diod. XIII, 64, 5 - 7).
Pizystrat, obaj ze szlachetnych i znanych rodw; po obaleniu tyranii by Klejstenes
z rodu Alkmeonidw, i nie mia on adnego przeciwnika, odkd Isagoras ze
swoimi zwolennikami poszed na wygnanie; potem stan na czele ludu Ksantippos,
a na czele monych Miltiades; nastpnie Temistokles i Arystydes; po nich
Efialtes ze strony ludu, a Kimon, syn Miltiadesa, ze strony monych; nastpnie
Perykles przewodzi ludowi, przeciwnym za stronnictwem kierowa Tukidydes
365
,
spowinowacony z Kimonem.
Po mierci Peryklesa na czele stronnictwa arystokratycznego stan Nikiasz
366
,
ten, ktry zgina na Sycylii
367
*, a na czele ludu Kleon, syn Kleajnetosa
368
, ktry
chyba najbardziej przyczyni si do demoralizacji ludu przez swoje nieopanowane
wystpienia; on to pierwszy przemawiajc krzycza i rzuca obelgi, przy czym
365
Tukidydes syn Melesiasa z Alopeke po mierci Kimona ok. 450 r. stan na czele
stronnictwa arystokratycznego (Plut. Peric. 11 -14). Jego ojciec Melesias by prawdopodobnie,
znanym z Pindara, trenerem zapanikw (Ol. VIII; Nem. IV, 6; Davies, APF, s. 231). O
spowinowaceniu z Kimonem mwi rwnie Plutarch (Peric. 11, 1). Wedle jednej z hipotez
Tukidydes polubi siostr Kimona. Ich crka Hegesipyle miaa wyj za Olorosa, syna innej
siostry Kimona, a synem Hegesipyle i Olorosa miaby by historyk Tukidydes. Tukidydes syn
Melesiasa wystpi przeciwko planom rozbudowy Aten forsowanym przez Peryklesa w latach
czterdziestych V w. Przegrana Tukidydesa doprowadzia do jego ostracyzmowania
prawdopodobnie w 444/3 r. Od tego czasu przez kolejnych pitnacie lat corocznie wybierano
Peryklesa strategiem, co stanowio wyraz jego przewagi w pastwie. Wedle okrelenia
Tukidydesa z imienia panowaa demokracja, ale w praktyce byy to rzdy pierwszego obywatela
(Thuc. II, 65, 7). W rzeczywistoci jest to uproszczenie, gdy po wygnaniu Tukidydesa wcale nie
ustay ataki na Peryklesa i jego polityk.
366
Nikiasz syn Nikeratosa zawdzicza swe bogactwo kopalniom srebra (Plut. Mc. 4, 2; Xen.
Mem. II, 5, 2; Vect. IV, 14). Wprawdzie ju jego ojciec nalea do ludzi zamonych, ale Nikiasz
jako pierwszy w swojej rodzinie wybi si na scenie politycznej. Mimo e przypisywano mu
przodka, ktry odgrywa wan rol w czasach Solona (Diog. Laert. I, 110), Nikiasz, cho sta na
czele stronnictwa arystokratycznego, z pewnoci nie nalea do starej arystokracji (W. R.
Connor, The New Politicians of Fifih-Century Athens, wyd. cyt., s. 151 - 63; Davies, APF, s. 318,
403 - 4).
367
* W roku 413.
368
Kleon syn Kleajnetosa z demu Pandionis. Arystofanes sugeruje, e wywodzi si z nizin
spoecznych (a nawet przypisuje mu cudzoziemskie lub niewolnicze pochodzenie), cho czyni go
zarazem wacicielem garbarni. W rzeczywistoci Kleon pochodzi z zamonej (ale nie z
arystokratycznej) rodziny. Jego ojciec Kleajnetos by choregiem na Dionizjach w 460/59 r. Ok.
440 r. Kleon polubi crk Dikajogenesa, ktrego druga crka wysza za Harmodiosa (zob. W. R.
Connor, The New Politicians of the Fifih-Century Athens, wyd. cyt., s. 151 -2). Od koca lat
trzydziestych V w. Kleon jest czynny w yciu politycznym (by moe wystpi jako oskaryciel
Anaksagorasa (Diog. Laert. II 12), na pewno atakowa Peryklesa na pocztku wojny
peloponeskiej (Plut. Peric. 33). Po mierci Peryklesa by przywdc stronnictwa ludowego i
gwnym przeciwnikiem Nikiasza. Wielokrotnie (zob. m. in. W. N. Jarcho, Komedia Aristofana i
afinskaja demokratia, Vestnik Drevnej Istorii" 1954, 3, s. 9-13) atakowany przez
komediopisarzy, zwaszcza Arystofanesa, z powodu swej rzekomej nieuczciwoci (np.
Arystofanes, Acharnejczycy 6, zob. komentarz E. M. Carawana, The Five Talents
Cleon Coughed up (schol. Ar., Ach. 6), Classical Quarterly" 40 (1), 1990, s. 137 -147) w
rzeczywistoci nie by wcale politykiem przekupnym (zob. T. A. Dorey, Aristophanes and Cleon,
Greece & Rome" 3, 1956, s. 132 - 9). Zdoby Sfakteri w 425 r. Podwyszy do trzech oboli
diet sdziowsk (Arystofanes, Rycerze 51, 255; schol. Arystofanes, Osy 88, 300). Strateg w
424/3 oraz 422/1 r. Zgin pod Amfipolis w lecie 422 r. Na temat rodziny Kleona zob. F.
Bourriot, La familie et le milieu social de Cleon, Historia" 31, 1982, s. 404-435.
przemawia niedbale ubrany, podpasany, podczas gdy inni przemawiajc za-
chowywali si przyzwoicie
369
. Po nich z kolei na czele jednego stronnictwa stan
Teramenes, syn Hagnona
370
, ludowi za przewodzi Kleofont
371
, ktry zajmowa
si wyrabianiem lir; on to pierwszy wprowadzi dwuobolowy zasiek dla ludu
372
*.
Wypaca
373
go istotnie czas jaki, potem jednak zmieni to Kallikrates z Pajanii,
ktry pierwszy obieca do tych dwch oboli doda jeszcze jeden
374
*. Obaj oni
potem na mier zostali skazani
375
*, lud bowiem daje sob zazwyczaj kierowa,
jednak potem obraca sw nienawi przeciwko tym, ktrzy popchnli go do
czego, co jest niewaciwe. Od Kleofonta poczwszy przewodnictwo nad ludem
przejmowali stale tacy ludzie, ktrzy liczc si z chwil obecn zdobywali si na
zuchwao i schlebianie tumom.
369
Kleon uchodzi czsto za jednego z tzw. demagogw, przedstawiciela nowej grupy politykw,
ktra pojawia si w Atenach w okresie wojny peloponeskiej i w odrnieniu od swoich poprzed-
nikw nie wywodzi si z arystokracji, a sw pozycj opiera nie na sprawowaniu urzdu stratega, lecz
na wywieraniu wpywu na lud poprzez dziaalno na ekklezji. Pochodzeniem Kleon nie rni si
jednak od Nikiasza i podobnie jak ten ostatni by wybierany na stratega. Zasadnicza rnica midzy
Kleonem a politykami poprzedniego pokolenia sprowadza si do stylu uprawiania polityki. Kleon
kreowa si na czowieka ludu (i z ludu), w swych przemwieniach posugiwa si jzykiem
potocznym, gestykulowa, co w rwnej mierze podobao si ludowi, co naraao go na niech,
zwaszcza arystokratw, (Por. W. R. Connor, The New Politicians of the Fifth-Century Athens, wyd.
cyt., s. 94-108, 132-4).
370
Teramenes by czowiekiem bogatym (w komedii Plutos Kratinos nazywa go archaioploutos
bogatym z dawien dawna). Jego ojciec w latach trzydziestych V w. nalea do stronnikw Peryklesa.
Uczestniczy w yciu politycznym w okresie wojny peloponeskiej. Sam Teramenes odegra wan rol
w okresie przewrotw oligarchicznych 411 (zob. rozdz. 32, 2) i 404 roku (zob. rozdz. 34, 3).
371
Kleofontowi synowi Kleippidesa przypisuj rda pochodzenie niskie i cudzoziemskie (Plato
Com. frg. 60; Arystofanes, aby 678 - 82; Aisch. II 76; Ael. Varia Historia XII, 43). Znalezione
ostrakony wskazuj jednak, e jego ojciec by strategiem w 428 r. (Thuc. III, 3, 2) i kandydatem do
ostracyzmu w latach czterdziestych V w. Kleofont wywar znaczny wpyw na sytuacj polityczn Aten
w latach 410-404. Zdecydowanie przeciwstawia si zawarciu pokoju ze Spart (por. rozdz. 34, 1). Na
przekr stawianym mu zarzutom o korupcj zmar jako czowiek biedny (Lys. XIX 48).
372
* Dwuobolowy zasiek tzw. diobelia, ktry wywoywa sprzeciw wspczesnych i pniejszych
autorw; bdnie te utosamiano diobelia z tzw. theorikon, zasikiem pastwowym wypacanym
uboszym obywatelom celem umoliwienia im opacenia wstpu na widowiska teatralne; diobelia, jak
wykaza Wilamowitz (Arist. u. Athen II, s. 212 nn.), bya to zapomoga udzielana przez pastwo po
obsadzeniu Dekalei przez Spartan w 413 r. p.n.e., kiedy to ludno Attyki szukaa schronienia
w Atenach i czsto nie miaa rodkw do ycia. [Przegld wiadectw rdowych oraz hipotez
dotyczcych diobelii daje J. J. Buchanan, Theorika, New York 1962, s. 35-48.]
373
naley raczej zastpi , gdy Kleofont stworzy wprawdzie diobeli, ale nic
nam nie wiadomo o tym, aby zajmowa si jej wypacaniem.
374
* Zmieni to wyraenie w tekcie niejasne, tym bardziej e nic nie wiadomo o stosunku
Kallikratesa do Kleofonta. Pewne, e chodzi o wprowadzenie jakiej zmiany. [Moe, jak sdzi
A. W. Gomme (A Historical Commentary on Thucydides I, Oxford 1950, s. 48, przyp. 1), w miejsce
diobelii wprowadzi triobeli, czyli podnis wysoko wypat do trzech oboli.]
375
* O mierci Kallikratesa brak jakichkolwiek wiadomoci. [Na temat skazania Kleofonta po
bitwie pod Ajgospotamoi w 405/4 r., zapewne za zdrad (w zwizku z tym, e sprzeciwia si zawarciu
pokoju ze Spart) zob. rozdz. 34, 1.]
Najlepszymi politykami ateskimi, po tych dawniejszych, byli, jak si
zdaje, Nikiasz, Tukidydes i Teramenes
376
*. I istotnie, co si tyczy Nikiasza
i Tukidydesa, to niemal wszyscy zgadzaj si, e byli to nie tylko ludzie
o wielkich zaletach charakteru, ale i prawdziwi mowie stanu, ktrzy caym
pastwem z ojcowsk troskliwoci si zajmowali, natomiast co do Teramenesa
zdania s podzielone, gdy dziaalno jego przypada na czasy zaburze
politycznych. Ci jednak, ktrzy nie oceniaj faktw powierzchownie, s zdania,
e on nie obala kadego ustroju pastwowego, jak mu to zarzucaj
377
*,
lecz podtrzymywa kady, dopki ten nie przekroczy granic prawa; potrafi
on dziaa przy kadym ustroju, co jest zadaniem dobrego obywatela, lecz
kiedy ustrj chwia si przez naruszenie praw, nie ustpowa, lecz ciga
na siebie nienawi.
29. Dopki sytuacja wojenna bya niezdecydowana, strzeono dobrze demo-
kracji. Kiedy jednak po klsce poniesionej na Sycylii Lacedemoczycy uzyskali
przewag dziki przymierzu z krlem perskim
378
, Ateczycy byli zmuszeni
odrzuci demokracj a zaprowadzi rzdy Czterystu
379
*. Przed gosowaniem
zabra gos w tej sprawie Melobios
380
, wniosek zgosi Pythodoros z demu
Anaflystos
381
; wikszo dlatego posza za nim, poniewa przypuszczano, e krl
perski chtniej im w wojnie pomoe, jeeli rzdy sprawowa bdzie niewielka
liczba obywateli
382
*.
376*
uderzajce jest tu pominiecie Peryklesa, ktrego nie mg Arystoteles zalicza do starszego
pokolenia, jeeli jest wymieniony jego przeciwnik polityczny, Tukidydes. W ocenie dziaalnoci
Peryklesa jest Arystoteles pod wpywem Platona, ktry zarzuca Peryklesowi, e Ateczykw zrobi
leniwymi, gadatliwymi i chciwymi przez wprowadzenie wynagrodze ze skarbu pastwa (Gorgiasz
515).
377
* Taki zarzut spotka Teramenesa ze strony jego towarzysza w rzdzie Trzydziestu. Kritiasz
nazywa go bowiem koturnem, odpowiednim tak dla prawej, jak i lewej nogi (Xen. Hell. II, 3).
Teramenes by przedstawicielem stronnictwa umiarkowanego, std spotykay go ataki z jednej, jak
i z drugiej strony (por. Lys. XII, 78).
378
Spartanie zawarli trzy przymierza z Persj 1) w lecie 412 r. (Thuc. VIII, 17 -18), 2) zim
412/1 r. (Thuc. VIII, 36, 2 - 37) oraz 3) pn zim 412/1 r. (Thuc. VIII, 57 - 8). Sojusz z Persj walnie
przyczyni si do zwycistwa Sparty.
379
* Opis przewrotu oligarchicznego z 411 r. p.n.e. daje Tukidydes (VIII, 54-97), wiele spraw
przedstawia jednak inaczej ni Arystoteles.
380
Melobiosa identyfikuje si najczciej z jednym z Trzydziestu o tym imieniu (Lys. XII 12, 19;
Xen. Hell. II, 3, 2; Hyp. frg. 65) (Prosopographia Attica 10102), ale w gr wchodzi te inny Melobios
wymieniony na licie polegych w 409 r. (Athenian Agora XVII, 23, 271).
381
Najprawdopodobniej chodzi o jednego z trzech Pythodorosw: 1) Pythodorosa syna Polyzelosa,
czonka Rady Czterystu (Prosopographia Attica 12412), 2) Pythodorosa syna Epizelosa (Inscriptiones
Graecae I
2
770) lub 3) Pythodorosa, ktry by archontem za rzdw Trzydziestu w 404/3 r. (por.
rozdz. 35, 1).
382
* Tak zapewnia Ateczykw Alkibiades, ktry przebywa wtedy na wygnaniu, spodziewajc
si, e przy oligarchicznej formie rzdw uda mu si atwiej do Aten powrci (Thuc. VIII 48).
Wniosek Pythodorosa brzmia nastpujco: Do istniejcej komisji zoonej
z dziewiciu probulw
383
*, wybierze lud jeszcze dwudziestu
384
* spord obywateli,
ktrzy przekroczyli czterdzieci lat, a oni zoywszy przysig, e przedstawi
prawa, jakie uznaj za najlepsze dla pastwa, uo projekt ustroju w celu
uratowania pastwa
385
. Wolno jednak take kademu, kto zechce, zgasza
odpowiednie wnioski, a oni ze wszystkich wybior najlepsze". Klejtofont
386
przyczy si do wniosku Pythodorosa, zgosi jednak poprawk, aeby wybrani
zbadali ponadto dawne prawa
387
, ktre ustanowi Klejstenes zaprowadzajc
demokracj, i zapoznawszy si z nimi zaproponowali to, co najlepsze; wprawdzie,
doda, ustrj Klejstenesa nie by demokratyczny, lecz zbliony do ustroju Solona.
Wybrani najpierw zgosili wniosek
388
*, eby prytanowie
389
* poddawali pod
gosowanie ludu wszelkie wnioski dotyczce ratowania pastwa; nastpnie znieli
skargi na zgaszanie wnioskw sprzecznych z prawem
390
i na dziaanie na szkod
pastwa
391
, jak te sam zapowied zoenia skargi na Zgromadzeniu
392
*, aeby
kady Ateczyk, ktry zechce, mg swobodnie zabiera gos w poruszanych
sprawach. Jeliby za z tego powodu chcia komu grzywn wymierzy lub pozwa
383*
Po klsce na Sycylii w 413 r. p.n.e. stworzono w Atenach komisj z 10 czonkw,
zwanych probulami, ktra miaa przygotowa wnioski na Zgromadzenie, a tym samym
zabezpieczy pastwo przed nieprzemylanymi posuniciami (Thuc. VIII l, 3). Komisja ta zatem
przeja kierownictwo polityki pastwowej. [Wrd probouloi znajdowali si Hagnon, ojciec
Teramenesa (Lys. XII 65) oraz tragediopisarz Sofokles (Arist. Ret. 1419 a 26-30)]
384
* Tukidydes bdnie podaje liczb czonkw tej komisji dziesiciu (VIII, 67, 1. Por. Ed.
Meyer, Forschungen zur alten Geschichte II, Halle 1899, s. 417). [Por. Androtion 324 F 43;
Filochoros 328 F 136; schol. Arystofanes, Lyzistrata 421.]
385
Por. Thuc. VIII, 67, 1.
386
Prawdopodobnie Klejtofont syn Aristonymosa (Prosopographia Attica 8546), ucze
Sokratesa (Platon zatytuowa jeden z dialogw jego imieniem). Zob. Platon, Pastwo 328 B; 340
A-B; Arystofanes, aby 967.
387
Haso powrotu do ustroju przodkw ( ) odgrywao wielk rol w
propagandzie politycznej schyku V oraz IV wieku. Oligarchowie dcy do obalenia demokracji
nawoywali do przywrcenia ustroju przodkw". Z kolei dla demokratw patrios politeia bya
form pierwotnej demokracji, ktrej stworzenie przypisywano w IV w. Solonowi, a nawet
Tezeuszowi. Zob. A. Fuks, The Ancestral Constitution, London 1953; E. Ruschenbusch, Patrios
politeia, Theseus, Drakon, Solon und Kleisthenes (w:) Publizistik und Geschichtsschreibung des
5. und 4. Jahrhunderts v. Chr., Historia" 7, 1958, s. 398-424; M. I. Finley, The Ancestral
Constitution, Cambridge 1971, s. 34-59.
388*
Wedug Tukidydesa (VIII, 67) na Zgromadzeniu na przedmieciu Aten, Kolonos. Wnioski
w imieniu komisji trzydziestu przedstawi przywdca ruchu oligarchicznego, Pejzander.
389
* Por. rod. 43, 2 - 3. [Thuc. VIII, 67, 2.]
390
Graphe paranomon umoliwiaa oskarenie wnioskodawcy o wniesienie projektu uchway
sprzecznej z prawem (por. rozdz. 45, 4; 59, 2). Zniesienie graphe oznaczao likwidacj jednej
z wanych demokratycznych procedur, a poza tym miao uatwi dziaalno oligarchom (por. Dem.
XXIV, 154; Aisch. III, 190 - 200).
391
Procedura eisangelii umoliwiaa zoenie oskarenia o popenienie przestpstw szczeglnie
gronych dla pastwa, takich jak zdrada lub przekupstwo. Por. rozdziay: 8, 4; 43, 4; 49, 2.
392
* Tzw. (prosklesis), waciwie pozew sdowy (por. rozdz. 53, 2); chodzi tu
o zapowied skargi w obu powyej wymienionych wypadkach. [Na temat procedury zob. A. R. W.
Harrison, The Law of Athens, II, red. McDowell, wyd. cyt., s. 85 - 8.]
przed sd czy dochodzi sprawy sdownie, ma by na skutek doniesienia natychmiast
pojmany i zaprowadzony przed strategw
393
*, a oni oddadz go w rce Jedenas-
tu
394
* dla wymierzenia mu kary mierci.
Nastpnie uregulowali sprawy pastwowe w nastpujcy sposb: Dochodw
pastwowych nie wolno wydawa na adne potrzeby, tylko na wojenne
395
; dopki
wojna trwa bdzie, wszystkie urzdy sprawowa si bdzie bezinteresownie
396
,
z wyjtkiem stanowiska dziewiciu archontw oraz prytanw
397
, z ktrych kady
otrzymywa bdzie trzy obole dziennie. Cay zarzd pastwa ma by powierzony
na czas trwania wojny
398
wycznie tym Ateczykom, ktrzy maj najwiksze
moliwoci suenia pastwu tak ze wzgldu na swoj osob, jak i na majtek
399
,
w liczbie co najmniej piciu tysicy
400
*; bd oni mieli take pene prawo
zawierania ukadw, z kim zechc
401
. Ponadto z kadej fyli zostanie wybranych
dziesiciu mw w wieku powyej czterdziestu lat
402
*, ktrzy uo list tych
393
* Jest to poczenie dwch form postpowania sdowego tzw (endeiksis)
doniesienie, wskazanie, i tzw (epagoge) doprowadzenie W jednym i drugim
wypadku nastpowao uwizienie obwinionego bez waciwego pozwu (proklesia), rnica za
midzy nimi polegaa na tym, ze w pierwszym wypadku oskaryciel zwraca si do wadz o
uwizienie oskaronego (przewanie o bezprawne wykonywanie czynnoci, ktre mu zostay
odebrane), w drugim sam ujmowa winnego i oddawa wadzom, po czym w skrconym
postpowaniu sdowym nastpowa wymiar kary By to wic w pewnym stopniu sd dorany, w
ktrym w danym wypadku mogli wystpowa strategowie, w normalnych warunkach przy
doniesieniu" spraw przejmowali tesmoteci, przy doprowadzeniu" kolegium Jedenastu.
394
* Por rozdz 52, l
395
Nie dotyczyo to odu wypacanego onierzom Por. Thuc VIII, 65, 3
396
Por Thuc VIII, 67, 3
397
Na temat wynagrodzenia archontw i prytanw w latach dwudziestych IV w zob rozdz
62, 2
398
Podobnie jak zniesienie wikszoci wynagrodze zmian przedstawia si jako rodek
wyjtkowy, majcy obowizywa jedynie w okresie wojny
399
Por Thuc VIII, 65, 3 Chodzi o obywateli o statusie hoplity (lub wyszym)
400*
Wedug Tukidydesa (VIII, 65, 3) liczba piciu tysicy miaa by najwysz Suszno
zdaje si by po stronie Arystotelesa, bo kiedy w kocu naleao ustali przynaleno do tej
grupy, ktr Tukidydes ogranicza do piciu tysicy, wybrano ich wedug Lizjasza (XX, 13)
dziewi tysicy. Moe jednak Tukidydes mwi o pierwotnym projekcie, ktry po obaleniu
rzdw czterystu zosta rozszerzony na wszystkich, ktrzy mogli uzbroi si na wasny koszt
[Zapewne Arystoteles oddaje lepiej tre projektu zgoszonego oficjalnie w Kolonos przez
oligarchw, Tukidydes za ich intencje (P J Rhodes, Commentary, s 383) ]
401
Jedni mogli cigle jeszcze liczy na przymierze z Persj, mm za myle ju o zawarciu pokoju
ze Spart Wadza najwysza, jak wida, miaa nalee do zgromadzenia piciu tysicy obywateli
402*
Wedug Tukidydesa (VIII, 67, 3) wybrano wwczas piciu przewodniczcych (tzw
) proedrw, ktrzy wybrali komisj stu Z tych kady dobra sobie trzech dalszych i w
ten sposb wyoniona grupa 400 obywateli przeja czynnoci Rady ze wszelkimi
penomocnictwami, zwaszcza co do wyboru penouprawnionych piciu tysicy Relacje co do
wyboru komisji stu mona pogodzi zakadajc, ze Arystoteles nie wchodzi w szczegy, a
Tukidydes ujmowa faktyczny bieg wydarze, ktry przedstawiaby si nastpujco po przyjciu
podstawowych wnioskw uchwalono, aby prytanowie przekazali przewodnict-
wo piciu proedrom, a ci wedug z gry przygotowanego planu przeprowadzili wybr komisji stu
(por Ed Meyer, Geschichte des Altertums, Stuttgart 1901, s 587), rozbieno midzy relacj
Arystotelesa i Tukidydesa wyraniej zaznacza si dopiero w przedstawieniu dalszego biegu
wypadkw
piciu tysicy obywateli, co poprzedz zoeniem przysigi na ofiary ze
zwierzt
403
*.
30. Takie zatem wnioski przedstawia wybrana komisja. Kiedy je zatwierdzono,
owi obywatele w liczbie piciu tysicy wybrali spord swego grona stu
404
*,
ktrych zadaniem byo opracowanie projektu nowego ustroju. Wybrani wywizali
si z zadania i ogosili, co nastpuje: Czonkami rady na jeden rok, bez pobierania
zapaty, maj by obywatele w wieku powyej lat trzydziestu. Spord nich bd
wybierani
405
* strategowie, dziewiciu archontw, hieromnemon
406
*, taksiarcho-
wie
407
, hipparchowie
408
, fylarchowie
409
, dowdcy zag w twierdzach
410
, dziesiciu
skarbnikw kasy przy wityni bogini Ateny
411
i innych bogw
412
*, skarbnicy
403*
przysigli, e wybr piciu tysicy przeprowadz zgodnie ze swym najlepszym przekona-
niem.
404
* Relacja znowu sprzeczna z relacj Tukidydesa, wedug ktrego komisja stu, rozszerzona
o 300 dokooptowanych czonkw, ukonstytuowaa si jako Rada i utrzymywaa rzdy w swych rkach,
podczas gdy Arystoteles przyjmuje tu wybr nowej komisji i to przez zgromadzenie piciu tysicy"
wyznaczonych ju widocznie przez pierwsz komisj stu, czego wyranie jednak nie mwi. Jest to
najwidoczniej pomyka autora, bo Tukidydes wyranie przekazuje, e za rzdw czterystu uchwaa co
do piciu tysicy" nie zostaa wykonana (VIII, 89, 2; 92, 11), a i sam Arystoteles w rozdz. 32,
3 podkrela, e tych pi tysicy" nie odgrywao adnej roli. Z prb wyjanienia tej rnicy
najprawdopodobniejsze jest przypuszczenie Ed. Meyera (Forschungen, II, s. 432), e Arystoteles, albo
jego rdo, wywnioskowa to bdnie z przygotowywanych projektw, ktre przewidyway wybr
piciu tysicy", podczas gdy wadz w swych rkach zatrzymaa faktycznie Rada Czterystu; projekty
ustroju natomiast przewidyway jeden na przyszo", drugi na chwil biec" i przyznaway rol
polityczn piciu tysicom", co miao na celu zaspokojenie de ogu. Inaczej K. J. Beloch
(Griechische Geschichte, II 2, s. 31 nn.) sdzi, e podane w dwch rozdziaach szczegy s wierne
historycznie, lecz odnosz si do pniejszego okresu, kiedy po obaleniu rady czterystu zaczo dziaa
zgromadzenie piciu tysicy", a Arystoteles bdnie wprowadzi te wiadomoci w tym rozdziale.
U. Kahrstedt (Staatsreich der 400, Forschungen zur Geschichte des ausgeh. V und IV Jahrhs, Berlin
1910, s. 253 nn.) uwaa oba projekty przedstawione w rozdz. 30 i 31 za faszerstwo, w czym nie
ma susznoci, bo przecie u Tukidydesa s wyrane lady, wskazujce, e zna on rwnie
projekt ustroju na przyszo" podany przez Arystotelesa, chocia obszerniej go nie omawia.
405
* Miaa wic by usunita demokratyczna zasada wybierania urzdnikw drog losowania.
406*
Hieromnemon () przedstawiciel Aten na zebranie czonkw amfiktionii
delfickiej. [Zob. Arystofanes Chmury 623-4 cum schol.; Dem. XVIII 148-9; Aisch. III 115.]
407
Dziesiciu dowdcw oddziaw (takseis) wystawianych przez fyle. Zob. rozdz. 61, 3-5.
408
Dziesiciu dowdcw jazdy. Zob. rozdz. 61, 3-5.
409
Dziesiciu podlegych hipparchom dowdcw oddziaw jazdy. Zob. rozdz. 61, 3-5.
410
. powodu najazdw spartaskich na Attyk Ateczycy mogli
utrzymywa garnizony jedynie na ufortyfikowanym obszarze Aten i Pireusu oraz w miastach
sprzymierzonych. Por. rozdz. 24, 3.
411
Por. rozdz. 48, 1.
412
* Skarby zoone w wityniach rnych bogw, poza Aten, zostay zoone ok. 434 r.
p.n.e. w wityni Ateny na Akropolu i pozostaway pod zarzdem wsplnego kolegium
skarbnikw Ateny i innych bogw". W pniejszym okresie znowu pojawiaj si dwa oddzielne
kolegia, ale pod koniec wieku IV skarbce innych bogw znikaj i pozostaje tylko skarbiec
Ateny". Dlatego te nie wspomina o nich Arystoteles w rozdz. 48, l (por. A. Bockh, Die
Staatshaushaltung der Athener, I
3
, 1886, s. 195).
kasy zwizkowej
413
* i wszystkich innych kas pastwowych w liczbie dwudziestu,
ktrzy bd nimi zawiadywa
414
*, dziesiciu ofiarnikw
415
i dziesiciu kierownikw
uroczystoci
416
.
Wszyscy ci urzdnicy bd wybierani
417
* spord wikszej liczby zgoszonych
kandydatw z grona czonkw kadorazowej rady; natomiast wszyscy pozostali
urzdnicy
418
* maj by wybierani przez losowanie i to spoza rady
419
*. Ci
skarbnicy, ktrzy w danej chwili prowadz sprawy skarbu
420
*, nie mog bra
udziau w posiedzeniach rady.
W przyszoci naley powoa cztery rady
421
z ludzi w tym wieku, jak to
413
* Sk a r b n i c y k a s y z wi z k o we j hellenotamiai () w liczbie
dziesiciu wprowadzeni zostali w 477 r. p.n.e., kiedy tworzono Zwizek Morski, celem zarzdzania
daninami miast zwizkowych (por. rozdz. 23, 5). Po rozbiciu zwizku urzd zosta zniesiony, dlatego
te nie ma potem o nim wzmianki w systematycznym przegldzie urzdw ateskich.
414
* Tekst niepewnie przekazany i miejsce niejasne: nie wiadomo, czy liczba dwudziestu obejmuje
skarbnikw kasy zwizkowej i innych kas pastwowych cznie, czy te tylko tych ostatnich
z wyczeniem kasy zwizkowej. Zreszt nie wiadomo, o jakich urzdnikw chodzi, bo skarbnicy
wszystkich innych kas pastwowych" nie s w ogle znani. Wilamowitz sdzi, e mowa tu o jednym
kolegium, ktre miao obj zarzd nad caymi finansami pastwa (Arist. u. Athen II, s. 119).
[Dwudziestoosobowe, poczone kolegium hellenotamiai i tamiai miao zawiadywa funduszami
Zwizku Morskiego i pastwa ateskiego.]
415
Kolegia wsppracoway z kapanami przy organizacji rnych wit. Zob. rozdz.
54, 6 - 7.
416
Tytu epimeletw nosili rni urzdnicy zajmujcy si sprawami kultu, m.in. znamy czterech
epimeletw misteriw (zob. rozdz. 57, 1) oraz dziesiciu epimeletw Dionizjw (zob. rozdz. 56, 4).
Znamy wprawdzie rwnie urzdnikw wieckich" zwanych epimeletami (np. epimeleci rynku, zob.
rozdz. 51, 4), ale w tym wypadku chodzi prawdopodobnie o epimeletw organizujcych jakie
uroczystoci religijne.
417
* Brak informacji przez kogo bd wybierani". Poniewa nie jest przewidziane oglne
zgromadzenie piciu tysicy", wic chyba przez rad. Nie wiadomo jednak, kto mia przedstawia
kandydatw.
418
* Np. astynomowie (), agoranomowie (), komisja Jedenastu i in. (por.
rozdz. 50 - 52).
419
* Moe to znaczy, e spoza rady penicej chwilowo czynnoci albo spoza rady, a wic
spord obywateli poniej lat 30.
420*
Naleaoby z tego wnosi, e skarbnicy kasy zwizkowej penili czynnoci wedug z gry
ustalonej kolejnoci (por. Wilamowitz, Arist. u. Ath. II, s. 117, przyp. 12).
421
Utworzenie czterech rad () moe stanowi wynik naladownictwa ustroju miast
beockich. Od 447 r. w miastach beockich panowaa umiarkowana oligarchia. Prawa polityczne zaleay
od cenzusu majtkowego i byy zarezerwowane dla warstwy hoplitw. W kadym miecie obywatele
byli podzieleni na cztery rady (boulai). Speniay one po kolei funkcje urzdowe, przedkadajc projekty
uchwa trzem pozostaym radom. W ten sposb wano uchway wymagaa zgody wszystkich czterech
rad. Zbliony system zastosowano w organizacji wadz Zwizku Beockiego, na ktre skadao si 11
beotarchw oraz zoona z 660 czonkw rada zwizkowa. Kad z jedenastu jednostek terytorialnych,
na jakie podzielona bya Beocja, reprezentowa jeden beotarcha oraz 60 czonkw rady. Podobnie jak
rady miast czonkowskich rada zwizkowa podzielona bya na cztery rady", ktre kolejno zajmoway
si sprawami biecymi, przedkadajc waniejsze kwestie pozostaym trzem. Zob. F. Smka,
Konstytucja beocka w wietle Pop. Oxy. 842 i w wietle krytyki, Eos" 19, 1913, s. 65 -73; J. A. O.
Larsen, Greek Federal States, Oxford 1968, s. 33-35.
podano wyej, i jedna z nich wyznaczona przez losowanie ma dziaa;
inni obywatele
422
* maj te by przydzieleni do jednej z grup
423
*. Sama
komisja stu
424
podzieli swych czonkw, jak i innych obywateli, na cztery
jak najbardziej rwne grupy, przeprowadzi losowanie, a wyznaczona grupa
425
przez rok bdzie dziaaa w radzie. [Rada wyda zarzdzenia], jakie uzna
za najskuteczniejsze, aeby pienidze pastwowe byy zabezpieczone i szy
na konieczne wydatki, wyda te zarzdzenia dotyczce innych spraw, jak
tylko zdoa najlepsze. Jeliby rada chciaa przeprowadzi obrady na jaki
temat w liczniejszym gronie, to kady z czonkw wprowadzi na posiedzenie
jednego obywatela, wybranego przez siebie dowolnie, spord obywateli w tym
samym wieku
426
*.
Posiedzenia rady maj si odbywa co pi dni, o ile nie zajdzie potrzeba
zwoywania czciej. Na posiedzenia zwoywa bdzie rad dziewiciu archontw.
Piciu czonkw rady, losem wyznaczonych, ocenia bdzie wynik gosowania
przez podniesienie rk
427
, a jeden z nich, wybierany losem za kadym razem,
zarzdza bdzie gosowanie. Tych samych wyznaczonych losem piciu czonkw
ustali, przeprowadzajc losowanie, kolejno ubiegajcych si o posuchanie
u rady, przy czym pierwsze miejsce przysugiwa bdzie sprawom dotyczcym
religii, drugie heroldom, trzecie poselstwom, czwarte innym sprawom. Sprawy
dotyczce wojny, o ile zajdzie potrzeba, bez losowania przedstawione przez
strategw, winny by poddane pod obrady. Kto z czonkw nie stawi si na czas
wyznaczony w buleuterionie
428
, winien zapaci jedn drachm za kady dzie,
jeeli nie otrzyma przedtem zwolnienia od udziau w posiedzeniu Rady.
31.
429
Taki wic ustrj pastwa zaplanowaa komisja stu na przyszo, a na
chwil obecn zarzdzili: rada ma si skada z czterystu czonkw, jak za czasw
422
* Znowu niejasne, kim s ci inni obywatele". W kadym razie chodzi o nalecych do
grupy piciu tysicy, a przeciwstawienie do poprzedniego zdania zdaje si wskazywa, e mowa
tu o tych, ktrzy naleeli do piciu tysicy", nie mieli jednak jeszcze 30 lat, a wic nie mogli
bra czynnego udziau w radzie.
423*
Przez rozdzielenie na cztery rady" penice przez rok swe funkcje w kolejnoci losem
ustalonej, wszyscy penouprawnieni obywatele z grupy piciu tysicy" mieli by czonkami
rady.
424
Owa komisja stu oznacza raczej katalogeis z rozdz. 29, 5, ni anagrapheis z rodz. 30, 1.
425
K. J. Beloch (Griechische Geschichte, II, 2, s. 318) sdzi, e kada z czterech
sprawowaa swe funkcje przez 1/4 roku, co nie wydaje si prawdopodobne, gdy strategowie i
inni urzdnicy musieliby by rwnie wyznaczani cztery razy do roku.
426
* Tzn. dobranych z pozostaych trzech grup, ktre w danym roku wolne byy od
obowizkw. Pomnoony w ten sposb skad rady miaby zastpi zgromadzenia ogu
penoprawnych piciu tysicy".
427
Por. rozdz. 44, 3.
428
Budynek, w ktrym zbieraa si Rada (). Zob. s. 763, przyp. 31. Ani stare
(z pierwszej poowy V w.), ani nowe buleuterion (z ok. 400 r.) nie mogo pomieci ok. tysica
ludzi. (P. J. Rhodes, The Athenian Boule, wyd. cyt., s. 30-1; Commentary, s. 399).
429
Z pocztkiem rozdz. 31 rozpoczyna si col. XIII papirusu. Od tego momentu do rodka
col. XX (rozdz. 41, 2) tekst przepisywa drugi skryba.
przodkw
430
, po czterdziestu z kadej fyli, wybranych spord kandydatw
431
*,
ktrych wybior czonkowie fyl spord obywateli w wieku powyej trzydziestu
lat. Wyznacz oni urzdnikw, uo tekst przysigi
432
, jak powinni zoy,
a co do praw, sprawozda urzdowych i innych spraw zarzdz, co uznaj
za poyteczne. Maj si jednak stosowa do praw dotyczcych ustroju pastwa,
ktre zostan ustanowione, nie wolno im praw zmienia ani te innych
wydawa. Strategw wybierze si na razie spord tych piciu tysicy,
kiedy za rada rozpocznie dziaalno
433
, urzdzi przegld wojska i wybierze
dziesiciu mw i ich sekretarza, wybrani rzdzi bd w nastpnym roku,
majc wadz nieograniczon, a jeeli uznaj za potrzebne, rozwa spraw
razem z rad. Wybierze si te jednego hipparcha
434
* i dziesiciu fylarchw
435
*,
w przyszoci jednak wybr ich przeprowadza bdzie rada zgodnie z po-
stanowieniami. Z wyjtkiem godnoci czonka rady i godnoci stratega nie
bdzie wolno ani pierwszym urzdnikom ani nikomu innemu piastowa
tego samego urzdu wicej ni jeden raz. W przyszoci czonkowie Rady
Czterystu maj by rozdzieleni na cztery oddziay
436
; podzia ich winna
przeprowadzi komisja stu, kiedy to bdzie dla nich moliwe obradowa
razem z innymi"
437
.
430
Zob. wyej, s. 703, rozdz. 8, 4 i przyp. 82.
431
* W tekcie brak znowu informacji, w jaki sposb mieli by ostatecznie wyznaczeni czonkowie
Rady. Sdzc przez analogi z wyborem urzdnikw w rozdz. 30 2, mieliby by chyba wybierani.
Beloch (op. cit., II 2, s. 318) przypuszcza, e ostatecznego wyboru spord przedstawionych przez fyle
kandydatw miay dokonywa owe cztery oddziay, na ktre og piciu tysicy" mia by podzielony,
przy czym kady obieraby stu. Poniewa jednak wedug Tukidydesa (VIII, 67, 3) Rada Czterystu
stworzona zostaa przez wybran komisj stu przez kooptacj, postanowienie to mogo si odnosi do
wyboru nastpnej rady, lecz z powodu szybkiego upadku Czterystu" nie weszo ju w ycie. Inaczej
Beloch (op. cit., II, l, s. 319), ktry sdzi, e postanowienia te zastosowano po upadku Czterystu".
432
Prawdopodobnie dla urzdnikw.
433
Wyznaczonych na zgromadzeniu w Kolonos Czterystu rozpoczo formalnie rzdy pniej.
Stara Rada zostaa rozwizana 14 dnia miesica Thargelion, a nowa rozpocza oficjalnie urzdowanie
22 dnia tego miesica. Zapewne anagrapheis stworzyli projekt ustroju po zgromadzeniu w Kolonos,
a przed 22 dniem Thargeliona.
434
* Zasadniczo byo dwch hipparchw, por. rozdz. 61, 4.
435
* Por. rozdz. 61, 5; opuszczono w tekcie taksiarchw, ktrzy wiadomie nie mogli zosta
pominici (por. Wilamowitz, Arist. u. Athen II, s. 115, nota 9).
436
Cztery . Zob. rozdz. 29, 2.
437
* Zdanie nasuwa wtpliwoci. Dla nich" (), czyli dla czterystu", jest poprawk,
wprowadzon do tekstu przez Sandysa zamiast przekazanego w tekcie (dla obywateli
miast); inni utrzymuj tekst rkopisu sdzc, e jest to przeciwstawienie do obywateli, stojcych
wwczas jako zaoga na wyspie Samos (por. Wilamowitz, Arist. u. Athen II, s. 121). W wyraeniu
razem z innymi" chodzi, jak si zdaje, o te wanie wojska, zachowujce oporne stanowisko wobec
dokonanego w Atenach przewrotu. W razie ugody z nimi nastpioby wprowadzenie ustroju czterech
rad, midzy ktre dotychczasowa rada czterystu zostaaby rozdzielona. [Zapewne jednak chodzi
o moliwo wsplnego rozwaania spraw przez Czterystu wraz z pozostaymi picioma tysicami
penoprawnych obywateli.]
32. Taki oto projekt ustroju uoya wybrana przez grup piciu tysicy komisja stu.
Gdy Zgromadzenie
438
*, na ktrym gosowaniem kierowa Aristomachos, zatwierdzio
ten projekt, dotychczasowa Rada z roku archontatu Kalliasa zostaa rozwizana dnia 14
miesica Thargelion, przed upywem okresu urzdowania
439
*, a 22 tego miesica
rozpocza dziaalno Rada Czterystu, chocia wybrana przez losowanie powinna bya
rozpocz urzdowanie z dniem 14 miesica Skirophorion
440
*.
W ten sposb zatem za archontatu Kalliasa, mniej wicej w sto lat po wypdzeniu
tyranw
441
*, zaprowadzone zostay rzdy oligarchiczne. Byo to dzieem gwnie
Peisandrosa
442
, Antyfonta
443
i Teramenesa
444
, ktrzy i z dobrych rodw pochodzili,
i odznaczali si rozumem i rozwag. Kiedy jednak wprowadzono ten ustrj, okazao si,
e tylko mwio si o wyborze piciu tysicy
445
*, a w rzeczywistoci pastwem rzdzio
tych Czterystu, ktrzy zajli buleuterion
446
, z dziesicioma strategami o nieograniczonej
wadzy, oni te wysawszy posw do Spartan
447
usiowali zakoczy wojn na
warunkach utrzymania stanu posiadania, poniewa jednak Spartanie nie chcieli ich
sucha, jeeli Ateczycy nie zrzekn si panowania na morzu, odstpili od rokowa
448
.
438
* W tekcie & (plethus) dosownie: tum, lud, co trudno odnie do zgromadzenia
piciu tysicy". Prawdopodobniej sza jest interpretacja, e Arystoteles po wstawce wprowadzonej
z innego rda, obejmujcej rozdz. 30 i 31, wraca teraz do relacji Tukidydesa, a wic chodzi
o zgromadzenie w Kolonos, o ktrym mowa w rozdz. 39 (por. Ed. Meyer, Forschungen II, s. 432).
439
* Rok 412/11, ktry dobiega koca z miesicem Skirophorion; Thargelion by miesicem
przedostatnim.
440
* Jest rzecz nieprawdopodobn, eby przez osiem dni panowaa przerwa w czynnociach Rady,
w ktrej rkach by ster pastwa. Dlatego Ed. Meyer (Forschungen II, s. 434 n.) sdzi, e dnia 14
miesica Thargelion po rozpdzeniu dawnej Rady Piciuset obja rzdy oligarchiczna Rada Czterystu,
a 22 dnia tego miesica kazaa si formalnie zatwierdzi przez Zgromadzenie Ludowe, i od tej daty
liczono oficjalnie objcie przez ni wadzy.
441
* Dokadnie od 510 r. do maja 411 r., a wic 99 lat. Tak samo podaje Tukidydes (VII, 68, 4), ktry
charakteryzuje te bliej przywdcw partii oligarchicznej.
442
Zapewne jest to Pejsandros syn Glauketesa z demu Acharny, znany jako
z 421/10 r. (Inscriptiones Graecae I 370, l - 3). Zob. P. J. Rhodes, Commentary, s. 407 - 8.
443
Antyfont syn Sofilosa z Rhamnus (Prosopographia Attica 1304) pierwszy wielki mwca
attycki, niekiedy mylnie utosamiany z Antyfontem sofist (Prosopographia Attica 1278). Antyfont by
mzgiem przewrotu. Po upadku Czterystu pozosta w Atenach, zosta postawiony przed sdem
i skazany na mier.
444
Syn Hagnona. Zob. wyej, przyp. 370.
445
* Tzn. tylko o tym mwiono, ale do przeprowadzenia wyboru nie doszo (por. rozdz. 30). [Zob.
te Thuc. VIII, 92; Lys. XX, 13; XXX, 9.]
446
Por. Thuc. VIII, 70, 1.
447
Oligarchowie po raz pierwszy zwrcili si do przebywajcego w Dekelei Agisa, ktry
propozycji nie przyj, a za drugim razem za jego zreszt zacht wysali posw do Sparty (Thuc. VIII,
70, 2-71). Poselstwo jednak nie dotaro, gdy zaoga wiozcego ich okrtu przekazaa posw Argiwom
(Thuc. VIII, 86, 9). Niedugo przed upadkiem rzdw Czterystu Antyfont, Frynichos i kilku innych
udao si ponownie do Sparty, lecz ich misja zakoczya si niepowodzeniem (Thuc. VIII, 90, 2; 91, 1).
448
Nie znamy skdind treci propozycji oligarchw, ani da spartaskich (por. Thuc. VIII, 90,
2). Oskareni po przywrceniu demokracji o zdrad oligarchowie bronili si zapewne twierdzc, e nie
chcieli przyj warunkw niekorzystnych dla Aten. Nie wiemy, co przesdzio o fiasku rokowa, ale
z pewnoci przyczyni si do niego fakt, e oligarchowie nie mieli wpywu na postaw floty na Samos.
33. Rzdy Czterystu utrzymay si mniej wicej cztery miesice, a archontem
spord nich by Mnasilochos
449
* przez dwa miesice w roku archontatu Theopom-
pa
450
, ktry sprawowa wadz przez pozostae dziesi miesicy. Kiedy jednak
Ateczycy ponieli klsk w bitwie morskiej koo Eretrii
451
i caa Eubea z wyjtkiem
Oreos odpada
452
, odczuli bardzo to niepowodzenie, bardziej ni poprzednie (z Eubei
czerpali znacznie wiksze korzyci ni z Attyki)
453
*, obalili Czterystu, a wadz oddali
piciu tysicom
454
, to znaczy tym, ktrzy mogli mie pene uzbrojenie i uchwalili, e
aden urzd nie bdzie patny
455
. Sprawcami
456
tego przewrotu byli przede wszystkim
Aristokrates
457
i Teramenes, poniewa nie podobay si im poczynania Czterystu
458
.
Wszystkie bowiem sprawy na wasn rk zaatwiali, z niczym nie zwracajc si do
piciu tysicy. Zdaje si, e suszn prowadzono polityk w wczesnej sytuacji; wojna
trwaa, wic o sprawach pastwa decydowao wojsko
459
.
34. Ale i ich szybko lud pozbawif wadzy w pastwie
460
*. W szstym roku
461
*
po obaleniu Czterystu, za archontatu Kalliasa z demu Angele
462
, po bitwie
morskiej pod Arginuzami
463
* zaszy dwa wane wypadki: po pierwsze, dziesiciu
449
* Najprawdopodobniej ten sam, ktry pniej by czonkiem rzdu Trzydziestu (por. Xen. Hell.
II, 3, 2). [(Zob. Prosopographia Attica 10324).]
450
Archontowi 412/1 roku Kalliasowi pozwolono najpewniej peni urzd do koca roku (zob.
rozdz. 32, 1), natomiast po obaleniu rzdw Czterystu ich archonta Mnasilochosa zastpi nowy,
demokratyczny" archont Theopompos.
451
Szczegowy opis Thuc. VIII, 91, 2 - 96.
452
Zob. Thuc.VIII, 95, 7.
453
* Odkd Spartanie zajwszy Dekelej w 413. r. p.n.e. uniemoliwili gospodark roln w Attyce,
Ateczycy byli w znacznej czci zdani na dowz ywnoci z Eubei. [Por. Thuc. VIII, 96, 2.]
454
Zazwyczaj uwaa si, e oznacza, i wadza w pastwie naleaa
odtd do piciu tysicy obywateli (P. J. Rhodes, Commentary, s. 412).
455
Na temat ustroju wprowadzonego w Atenach po obaleniu Czterystu zob. Thuc. VIII, 97 i Diod.
XIII, 38, 1.
456
Zob. Thuc. VIII, 89, 2; 91 - 2; Lys. XII 66 - 7; Diod. XIII, 38, 2.
457
Aristokrates syn Skelliosa, strateg w 413/2 r., taksiarcha za rzdw Czterystu, po ich
obaleniu nadal sprawuje funkcje dowdcze w wojsku ateskim. Znajdowa si wrd strategw
skazanych po bitwie pod Ajgospotamoi (Xen. Hell. I, 7, 2).
458
Por. wyej, przyp. 377.
459
Tak samo ocenia sytuacj Tukidydes (XIII, 97, 2).
460
* Ju z wiosn 410 r. p.n.e. pod wraeniem wielkiego zwycistwa, jakie flota ateska
odniosa w bitwie pod Kyzikos, przywrcone zostao w Atenach nieograniczone panowanie ludu.
Wniosek Demofonta z lipca 410 r., podany u Andokidesa (I 96 nn.), zwraca si przeciw
wszystkim prbom zamachu na demokracj.
461
* w przekazanym tekcie w sidmym roku"; jest to bdne obliczenie, gdy od archontatu
Theopompa w 411/10 r. do archontatu Kalliasa w 406/5 r. jest lat sze, chyba e Arystoteles
wliczy rok ustanowienia rzdu czterystu (412/11). Niektrzy wydawcy zachowujc w sidmym
roku" poprawiaj po ustanowieniu" zamiast po obaleniu" czterystu.
462
Autor wymienia demotikon dla odrnienia Kalliasa od archonta 412/1 r. (por. rozdz. 32, 1).
463
* Arginuzy grupa wysp na Morzu Egejskim midzy Lesbos a ldem Maej Azji, w
pobliu ktrych jesieni 406 r. p.n.e. Ateczycy odnieli walne zwycistwo nad flot spartask
(wojna
strategw, ktrzy w tej bitwie zwycistwo odnieli, wszystkich, gosujc jedno-
mylnie przez podniesienie rk, skazano na mier, mimo e niektrzy z nich
nawet udziau w bitwie nie brali, a niektrzy uratowali si na obcym okrcie
464
*;
tak da si lud zwie podegaczom; nastpnie, kiedy Lacedemoczycy byli gotowi
ustpi z Dekelei
465
i zawrze pokj na warunkach utrzymania stanu posiadania
w danej chwili
466
, niektrzy popierali to, masy jednak nie posuchay, wprowadzone
w bd przez Kleofonta
467
, ktry zjawi si na Zgromadzeniu pijany, majc na
sobie pancerz, i przeszkodzi w zawarciu pokoju, mwic, e nie ustpi, jeeli
Lacedemoczycy wszystkich miast nie oddadz. Nie wyzyskali wwczas Ateczycy
sposobnoci i wkrtce bd swj poznali
468
. W nastpnym bowiem roku, za
archontatu Aleksiasa
469
, w bitwie morskiej pod Ajgospotamoi ponieli klsk
470
*,
w nastpstwie ktrej Lizander opanowa miasto
471
* i zaprowadzi rzdy Trzydziestu
w nastpujcych okolicznociach: Poniewa Spartanie zawarli z Ateczykami
pokj na tych warunkach, e Ateczycy utrzymaj w pastwie ustrj przodkw
472
,
peloponeska). [O przebiegu bitwy Xen. Hell. I, 6, 25-38; Diod. , 98-100. O reakcji
Ateczykw i skazaniu strategw Xen. Hell. I, 7; Diod. XIII, 101 - 103, 2.]
464
* Imiona wczesnych strategw znane s z Ksenofonta (Hell. I, 5, 16). Niecise jest
stwierdzenie, e wszyscy dziesiciu zostali na mier skazani, bo Konon, ktry odcity
obleniem w Mitylenie w bitwie nie bra udziau, nawet w czynnociach nie zosta zawieszony
(por. Xen. Hell. I, 7, 1). Drugi z nich, Archestratos umar wczeniej w Mitylenie (Lys. XXI, 8). Z
zawieszonych w czynnociach dwch, a mianowicie Protomachos i Aristogenes, nie stawio si w
Atenach, a tylko pozostaym szeciu: Peryklesowi, synowi wielkiego Peryklesa, Diomedontowi,
Lizjaszowi, Aristokratesowi, Thrasyllosowi i Erasinidesowi wytoczono proces o zdrad
eisangelia, cznie skazano ich na mier i stracono. Przyczyn byo rozgoryczenie z powodu
wielkich strat w bitwie, w ktrej na zatopionych 25 okrtach zgino ponad 4000 ludzi, w
przewaajcej liczbie obywateli ateskich ze wszystkich klas, ktrzy w cikiej dla pastwa
sytuacji suyli jako wiolarze. Przy burzliwym stanie morza ratowanie rozbitkw okazao si
niemoliwe. Spord przewodniczcych wwczas na Zgromadzeniu Ludowym prytanw jedyny
Sokrates odway si sprzeciwi nieformalnemu postpowaniu (por. Platon, Obrona 32 b; mwi
si take tam o dziesiciu strategach, co moe za Platonem powtarza Arystoteles).
465
Spartanie okupowali Dekelej od 413 r. do koca wojny. O okupacji Dekelei Thuc.
VII, 19, 1-2; Xen. Hell. II, 3, 3. Spartaska warownia znajdowaa si prawdopodobnie na
wzgrzu zwanym Palaikastro. Propozycje pokojowe Sparty po Kyzikos (Diod. XIII, 52 - 3), w
411/0 r. (Filochoros 328 F 139), w 408/7 r. (Androtion 324 F 44), po Arginuzach (schol.
Arystofanes, aby 1532).
466
Diod. XIII, 52, 3.
467
O odpowiedzialnoci Kleofonta za odrzucenie propozycji pokojowych Diod. I, 52 -
3; Filochoros 328 F 139; Aisch. II 76; Lys. XIII 5 -12.
468
Por. Aisch. II 76 - 7; Diod. , 53, 3 - 4.
469
W roku 405/4.
470
* Ajgospotamoi rzeczka (i miasto) na Chersonezie trackim; w pobliu Ajgospotamoi
wdz spartaski Lizander rozbi flot atesk (wojna peloponeska). [Zob. Xen. Hell. II, l, 20 - 32;
Diod. XIII, 105, 2-106, 7; Plut. Alcib. 36, 6-37, 5; Lys. 9, 6-11; Nepos Alcib. 8.]
471
* Kiedy Ateczycy przyjli narzucone im przez Spartan warunki pokoju, wojska Spartan
wkroczyy do Aten dnia 16 miesica Munychion 404 r. (zob. s. 817). [Zob. Xen. Hell. II, 3, 22 -
3; Lys. XIII, 34; Plut. Lys. 15, L]
472
(zob. wyej, przyp. 387). Wikszo autorw, ktrzy opisuj warunki
pokoju, nie wspomina o warunkach postawionych przez Spart w sprawie ustroju wewntrznego
Aten
demokraci
473
usiowali utrzyma wpywy ludu, natomiast moni, nalecy do
tajnych zwizkw
474
, i wygnacy
475
, ktrzy wrcili po zawarciu pokoju, myleli
o oligarchii, wreszcie ci, ktrzy nie naleeli do adnego zwizku, majc inne
pogldy, a nie byli gorsi od innych obywateli, dyli do ustroju praojcw
476
.
Wrd nich by i Archinos
477
, i Anytos
478
, Klejtofon
479
i Formisios
480
, i wielu
innych, na czoo jednak wysun si najbardziej Teramenes
481
. Kiedy jednak
Lizander popar oligarchw
482
, wystraszony lud by zmuszony gosowa za
oligarchi. Z wnioskiem takim wystpi Drakontides z Afidnaj
483
*.
35. W taki oto wic sposb za archontatu Pythodorosa zostay
zaprowadzone rzdy Trzydziestu. Kiedy za zagarnli wadz w pastwie, nie
zwracali uwagi na adne uchway dotyczce rzdw, wybrali piciuset
czonkw rady i innych urzdnikw
484

(Xen. Hell. II, 2, 20; And. III 11 -12; Diod. XIII, 107, 4; Plut. Lys. 14, 8), ale wiadectwo Arystotelesa
wspiera Diodor (Diod. XIV, 3, 2, por. lust. V, 8).
473
. Lizjasz opowiada o spisku demokratycznym ujawnionym przez Agoratosa (Lys.
XIII 15-43). Spiskowcy zostali aresztowani przed obaleniem demokracji, a skazani na mier przez
Trzydziestu.
474
Por. Lys. XII, 43 - 4. Zob. wyej, przyp. 229.
475
Po bitwie pod Ajgospotamoi jesieni 405 r. pozwolono na powrt osb pozbawionych
wczeniej praw (atimoi) (And. I 73-9; Xen. Hell. II, 2, 10-11; Lys. XXV 27). Powrt wygnacw
przewidyway warunki pokoju z 404 r. (Xen. Hell. II, 2, 20; And. I 80, 109; III 12; Lys. XXV 27; Plut.
Lys. 14, 8).
476
Por. wyej, przyp. 387.
477
Archinos z Kojle nie nalea do Trzydziestu (zob. Xen. Hell. II, 3, 2). Znajdowa si wrd
tych, ktrzy wraz Trazybulosem przybyli do Fyle (Dem. XXIV, 135; Aisch. III, 187, 195). Z okresu
pniejszego nie mamy o nim informacji.
478
Zob. rozdz. 27, 5 i przyp. 363. Podobnie jak Archinos nie nalea do Trzydziestu (zob. Xen.
Hell II, 3, 2) i rwnie znalaz si z Trazybulosem w Fyle (Xen. Hell. II, 3, 42, 44; Lys. XIII, 78, 82;
Plut. Glor. Ath. 345 D - E). Czynny w yciu politycznym w okresie restauracji demokracji (Isocr. XVIII
23; Platon, Menon 90 B), obroca Andokidesa w 400 r. i oskaryciel Sokratesa w 399 r. Zakoczy
ycie na wygnaniu w Heraklei Pontyjskiej (Diog. Laert. II, 43).
479
Zob. rozdz. 29, 3.
480
Nie nalea do Trzydziestu. Okoo 393 r. wraz z Epikratesem wysany z poselstwem do Persji
(Hell. Oxy. 7, 2), a po powrocie oskarony o przyjcie apwek (Plato Com. Presbeis, frg. 119; Plut.
Pelop. 30, 7). Zob. P. Funke, Homonoia und Arche, Wiesbaden 1980, s. 115-6.
481
Por. rozdziay: 28, 3, 5; 32, 2; 33, 2. W 411 i 404 r. przyczyni si najpierw do obalenia
demokracji, ale w obydwu wypadkach szybko rozczarowa si do nowej formy rzdw. Znalaz si
wrd Trzydziestu (Xen. Hell. II, 3, 2; Diod. XIV, 4, 1), z ktrych dziesiciu sam wyznaczy (Lys. XII
76).
482
Ksenofont nie wspomina o interwencji Lizandra (Hell. II, 3, 11). Por. Diod. XIV, 3, 2 - 7; Lys.
XII 71-6.
483*
[Prawdopodobnie zaproponowa wyznaczenie Trzydziestu, ktrzy mieli spisa nowe prawa
i dziaajc zarazem jako tymczasowa wadza najwysza wprowadzi je w ycie. Por. Xen. Hell. II, 3,
11 Platon, Listy VII, 324 D 4-5; Diod. XTV, 3, 7-4, L] W roku 404/3; zaprowadzenie rzdw
Trzydziestu przypada na pocztek roku, tzn. lato 404 r.
484
Por. Xen. Hell. II, 3, 11; 38; Lys. XIII 20; Diod. XIV, 4, 2.
z kandydatw przedstawionych spord tysica
485
*; dobrali ponadto dziesiciu
zarzdcw Pireusu
486
, jedenastu zarzdzajcych wizieniem
487
, oraz trzystu stra-
nikw zaopatrzonych w bicze
488
. W ogle postpowali samowolnie.
W pocztkach zachowywali si spokojnie wobec obywateli
489
i stwarzali pozory,
e utrzymuj ustrj przodkw
490
, usunli z Areopagu
491
prawa Efialtesa i Archestra-
tosa
492
, dotyczce czonkw Rady Areopagu, i te spord praw Solona, ktre budziy
wtpliwoci
493
, a sdziom odebrali prawo ich interpretacji, a wszystko to robili
jakoby majc naprawi ustrj pastwa i usun wszelkie wtpliwoci, aeby kady
mia swobod rozporzdzania swym majtkiem dowolnie; usunli w danym
wypadku istniejce zastrzeenie: z wyjtkiem, jeli kto jest obkany, albo bardzo
stary, albo pod wpywem kobiety"
494
. Usunicie tego zastrzeenia miao na celu
zamknicie drogi pieniaczom. Podobnie postpowali i w innych wypadkach.
485*
Tak wedug tekstu rkopisu, chocia niektrzy usiuj tekst poprawi. Jednak ten tysic"
obejmuje niewtpliwie jedcw [hippeis] ateskich, tzn. zamonych obywateli, zobowizanych do
utrzymywania konia przydatnego do suby wojskowej (por. rozdz. 49, 1), i tym samym do suby
w konnicy. Wprawdzie rozdz. 24 3 podaje liczb 1200, ale obejmuje ona, podobnie jak u Tukidydesa
(II 13, 6), rwnie konnych ucznikw, bo w innych wypadkach podawana jest zawsze liczba 1000
jazdy (Arystofanes, Rycerze 225; Xen., Hipparch 9, 3; Dem. XIV 3; Filochoros FHG I, 401, frg. 100).
Ludzie ci byli gorcymi zwolennikami rzdw oligarchicznych (rozdz. 38 2), wic te zrozumiae, e
rzd stara si oprze na nich. Odegrali te du rol w walkach przeciwko demokratom przy upadku
Trzydziestu (por. Xen. Hell. II, 4).
486
Zob. Platon, Listy VII, 324 C; Plut. Lys. 15, 1; Lexica Segueriana 235. 31; Androtion 324 F 11.
Stanowili oni odpowiednik Trzydziestu dla Pireusu. Znajdowa si wrd nich Charmides, syn
Glaukona, kuzyn Kritiasza, a zarazem wuj Platona. Uznano ich za szczeglnie odpowiedzialnych za
okruciestwa tego okresu, o czym wiadczy wykluczenie archontw" Pireusu z amnestii 403 r., jeli
nie przeszli przez procedur euthynai.
487
Z podobnych jak dziesiciu archontw" Pireusu przyczyn wykluczeni z amnestii 403 r. (zob.
rozdz. 39, 6). Por. Xen. Hell. II, 3, 54; Platon, Listy, VII, 324 C 3-5.
488
Nie wiemy, kim byli owi stranicy" () uzbrojeni w bicze (). Hyperetai
prowadzili Teramenesa na mier (uzbrojeni zreszt przy tej okazji w sztylety Xen. Hell. II, 3, 23;
54-5; Diod. XIV, 5, 1).
489
Por. Diod. XIV, 4, 2.
490
Por. wyej, przyp. 387.
491
Z Areopagu usunito stel, na ktrej wyryte byy prawa.
492
Zob. rozdz. 25 oraz przyp. 329. Nie potrafimy jednoznacznie zidentyfikowa owego
Archestratosa. Moliwym kandydatem jest Archestratos syn Lykomedesa (Prosopographia Attica
2411).
493
Zadanie rewizji praw Trzydziestu odziedziczyo po demokracji. Kryzys polityczny lat 411 - 410
uwiadomi Ateczykom potrzeb uporzdkowania caego systemu prawnego. Zadanie to powierzono
w 410/9 r. specjalnej komisji anagrapheis, ktra miaa dokona ponownej publikacji praw Solona oraz
prawa Drakona o zabjstwie. Zadanie okazao si tak skomplikowane, e nie zdoano si z nim upora
do 404 r. Opublikowano jedynie cz prawa Drakona dotyczcego zabjstw. Po obaleniu Trzydziestu
wyznaczono dwudziestoosobowe kolegium, ktremu powierzono wadz na okres przejciowy.
Ustanowiono te wwczas specjaln procedur rewizji praw i ponownie wyznaczono komisj
anagrapheis. Zakoczya ona prac nad zbiorem praw w 400/399 r. Zosta on wystawiony w Stoi (Lys.
XXX 4; And. I 85).
494
Por. Dem. XLVI Steph.II,14.
Takie to zmiany wprowadzili na pocztku swych rzdw. Tpili te sykofan-
tw
495
* oraz wszystkich, ktrzy schlebiali ludowi, dziaajc na jego niekorzy,
ludzi zych i przewrotnych. Cieszyli si z tego obywatele przekonani, e Trzydziestu
robi to w najlepszych zamiarach. Ale kiedy oni umocnili sw wadz w pastwie,
nie oszczdzali adnego obywatela, lecz zabijali wszystkich
496
, ktrzy wyrniali
si czy to majtkiem, czy pochodzeniem, czy znaczeniem, aeby si i od strachu
uwolni, i majtki ich zagarn. Tote w krtkim czasie stracili nie mniej ni tysic
piset osb
497
.
36. Poniewa pastwo w takich okolicznociach podupadao, Teramenes
oburzony tym, co si dzieje, nawoywa, eby zaprzestali gwatw i dopucili do
udziau w rzdach najlepszych obywateli
498
. Pocztkowo sprzeciwili si temu, ale
kiedy wie o tych rozmowach rozesza si midzy ludnoci, co zjednao
Teramenesowi wielu zwolennikw, wwczas w obawie
499
, aeby Teramenes
stanwszy na czele ludu nie obali ich panowania, uoyli list trzech tysicy
obywateli, ktrych mieli rzekomo dopuci do wspudziau w rzdach
500
.
Teramenes jednak znowu wystpi przeciwko ich dziaalnoci, po pierwsze
dlatego, ze chcc dopuci do wspudziau w rzdach znaczniejszych obywateli,
uwzgldniaj tylko trzy tysice ludzi, jak gdyby cnoty obywatelskie ograniczay si do
tej liczby obywateli, a po wtre i dlatego, ze w dziaalnoci ich jest sprzeczno, bo
rzdy ich s rzdami przemocy, a zarazem s one sabsze ni poddani. Ale rada
Trzydziestu mao sobie z tego robia, przez dugi czas odkadaa ogoszenie listy trzech
tysicy, strzegli u siebie imiona kandydatw, a kiedy nawet myleli o jej ogoszeniu, to
spord zapisanych imion jedne skrelali, inne wpisywali na miejsce skrelonych.
495*
Sykofanci (prawdopodobnie od gr sykon figa, phaino wskazuj) donosiciele,
pocztek tej nazwy rnie interpretowano ju w staroytnoci, wedug jednych byli to ludzie, ktrzy
donosili wadzom o wywozie fig z kraju wbrew zakazom (Plut, Sol 24, Istros frg ap Ath III 74 E),
wedug innych, donosili o kradziey fig ze witych drzew (Ksiga Suda i scholia do Arystofanesa
Plutos 31), albo ze wnosili skargi z tak bahego powodu jak kradzie fig przez chopcw (Festus), por
Bockh, Staatshaushaltung I
3
, s 54 nn Niezalenie od pocztkw tej nazwy, z czasem rozszerzono to
okrelenie na wszystkich donosicieli, ktrzy oskarali ludzi szantaujc ich lub wnosili skargi z byle
jakiego powodu, celem wymuszenia pienidzy od niesusznie oskaronego W poowie V wieku
sykofanci rozpowszechnili si w Atenach i cignli wielkie zyski ze swojej szkodliwej dziaalnoci
[Por. J. O. Lofberg, Sycophancy in Athens, Chicago 1917, R. J Bonner, G. Smith, The Administration
of Justice front Homer to Anstotle, II, Chicago 1938, s. 39 - 74 ]
496
Zob Xen Hell II, 3, 14, 15, 17, 21, 38, Lys , 13, 30, XXX, 14, Diod XIV, 4, 4 Wrd
ofiar tyranii Trzydziestu znajdowali si Leon z Salammy (Xen Hell II, 3, 39, Platon Obrona
32 C -E), Eukrates i Nikeratos (brat i syn Nikiasza) (Xen Hell II, 3, 39, Lys XVIII, 5 - 8, Diod XIV,
5, 5 - 6, Plut Es Carn II, 998 B), Antyfont syn Lysomdesa (Xen Hell II, 3, 40, Ps -Plut Vitae X Or
832 F - 833 B), Likurg syn Lykomedesa (dziadek mwcy Likurga) (Ps -Plut Vitae X Or 841 B,
843 E), Autolykos (Diod XIV, 5, 7, Plut Lys 15, 8, Paus IX, 32, 8)
497
Zob Epit Heracl 7 (zob niej, s 814), Isocr VII 67, XX 11, Aisch. III, 235
498
Por Xen Hell II, 3, 17
499
Zob Xen Hell II, 3, 18
500
Zob Xen Hell II, 3, 19
37. Gdy z nastaniem zimy
501
* Trazybulos
502
z wygnacami
503
opanowa
Fyle
504
*, a wojsko Trzydziestu, ktre przeciw niemu poprowadzili, ponioso
porak
505
, postanowili rozbroi innych obywateli, a Teramenesa usun
506
*,
przeprowadzili to w nastpujcy sposb: przedstawili w radzie wnioski i zmusili
do uchwalenia dwch praw. Jedno dawao Trzydziestu nieograniczone prawo
karania mierci kadego
507
z tych obywateli, ktrzy nie byli na licie trzech
tysicy, drugie za odbierao prawa polityczne tym, ktrzy brali udzia w zburzeniu
twierdzy na Eetionei
508
*, lub w jakikolwiek sposb dziaali przeciwko tym
Czterystu, ktrzy zaprowadzili poprzedni oligarchi. Poniewa w jednej i drugiej
akcji
509
* uczestniczy Teramenes, po uchwaleniu tych praw znalaz si poza grup
penoprawnych obywateli, a Trzydziestu mogo wyda na wyrok mierci. Po
straceniu Teramenesa rozbroili wszystkich obywateli z wyjtkiem trzech tysicy
510
*
i w innych sprawach postpowali przekraczajc granice okruciestwa i nikczem-
noci. Wysali posw do Sparty, oskarali Teramenesa
511
i prosili o pomoc.
501
* Z kocem 404 r.
502
Trazybulos syn Lykosa, trierarcha we flocie na Samos w 412/1 r., stronnik demokracji,
wybrany strategiem po obaleniu rzdw Czterystu (Thuc. VIII, 73,4; 75, 2; 76, 2). W czasie bitwy pod
Arginuzami jako trierarcha otrzyma zadanie wyowienia cia zabitych oraz rozbitkw (Xen. Hell. I, 6,
35; 7, 5; Diod. XIII, 101, 2). Gdy do wadzy doszo Trzydziestu, uda si na wygnanie. Wraz z innymi
wygnacami wyruszy z Teb i uczestniczy w zajciu Fyle (Xen. Hell. II, 4, 2; Diod. XIV, 32, 1; Plut.
Lys. 27, 5 - 7). Po przywrceniu demokracji odgrywa wan rol w yciu politycznym Aten. Zgin
ok. 390 r. w czasie wyprawy do Azji (Xen. Hell. IV, 8, 25 - 30; Diod. XIV, 94; 99, 4), dziki czemu
unikn procesu o korupcj (Lys. XXVIII, 4 - 8).
503
Po egzekucji Teramenesa wielu Ateczykw udao si na wygnanie (Xen. Hell. II, 4, l; Diod.
XIV, 5, 6; lust. V, 9, 3 - 5). Zapewne jednak Arystoteles myli si umieszczajc egzekucj Teramenesa
po zajciu Fyle. (Zob. P. J. Rhodes, Commentary, s. 450-1).
504
* Warownia ateska na granicy Beocji, na poudniowo-wschodnim zboczu Parnesu.
505
Ksenofont i Diodor mwi o dwch porakach Trzydziestu (1) Xen. Hell. II, 4, 2-3; Diod.
XIV, 32; (2 - 3, 2) Xen. Hell. II, 4, 4 - 7; Diod. XIV, 32, 6 33, 1).
506
* Kolejno wypadkw odbiega od relacji Ksenofonta (Hell. II, 3 23 nn.), ktry umieszcza
stracenie Teramenesa przed powstaniem Trazybulosa, a cignicie do Aten zaogi spartaskiej
z Kallibiosem przed straceniem Teramenesa (Hell. II 3, 13 i 42). Poniewa Ksenofont by naocznym
wiadkiem wczesnych wydarze, relacja jego jest niewtpliwie bardziej prawdopodobna ni
Arystotelesa. Przywdc rzdu Trzydziestu by Kritiasz, ktrego Arystoteles w ogle nie wymienia.
[O skazaniu i egzekucji Teramenesa Xen. Hell. II, 3, 23 - 56; Diod. XIV, 4, 5-45, 4; lust. V, 9, 2.]
507
Por. Xen. Hell. II, 3, 51.
508
* May pwysep zamykajcy od pnocnego zachodu port Pireus, ufortyfikowany w 411 r.
przez Czterystu, rzekomo dla zabezpieczenia si przed atakiem demokratw, ktrzy stali na morzu pod
Samos. Opozycja pod wodz Teramenesa dopatrywaa si w tym jednak przygotowa majcych na celu
wpuszczenie do portu Spartan; dlatego te zajci przy budowie hoplici rzucili si w kocu na
obwarowania i zniszczyli je (Thuc. VIII, 90, 92).
509
* Tzn. przy zburzeniu obwarowa na Eetionei i przy ostatecznym obaleniu Czterystu.
510
* Rwnie rozbrojenie obywateli wedug Ksenofonta (Hell. II, 3, 20) przeprowadzono przed
straceniem Teramenesa.
511
Na oskaranie Teramenesa byo rzeczywicie za pno, skoro, jak zauway Sandys, zosta on ju
zgadzony. Z drugiej jednak strony Teramenes by dobrze znany w Sparcie i zapewne oligarchowie uznali za
wskazane usprawiedliwi si ze swoich czynw przed Spartanami (P. J. Rhodes, Commentary, s. 454).
Lacedemoczycy usuchali i wysali harmost Kallibiosa
512
* z okoo omiuset
onierzami
513
; kiedy przybyli [do Aten], zajli jako zaoga Akropolis.
38. Kiedy nastpnie powstacy z Fyle opanowali Munichi
514
i zwyciyli
stronnikw Trzydziestu
515
*, ktrzy im spieszyli z pomoc, mieszkacy miasta
wycofali si po porace i zgromadziwszy si dnia nastpnego na agorze, obalili
Trzydziestu
516
*, wybrali za dziesiciu obywateli
517
, ktrym dali penomocnictwa
do doprowadzenia wojny do koca. Ci jednak, po objciu wadzy, nie czynili tego,
do czego zostali wybrani, lecz zwrcili si do Sparty z prob o pomoc i poyczk
pienin
518
. Poniewa wywoao to oburzenie obywateli, wic w obawie, aby ich
nie zoono z urzdu i chcc zastraszy innych (co te si stao), uwizili
Demaretosa, jednego z najprzedniejszych obywateli, i stracili go
519
; sprawowali
silne rzdy majc oparcie w Kallibiosie i zaodze peloponeskiej, a nadto
i w niektrych hippeis: wrd nich bowiem byli najbardziej zawzici spord
obywateli przeciwnicy powrotu wygnacw z Fyle.
Kiedy jednak lud cay przeszed na stron powstacw, ktrzy zajmowali
Pireus i Munichi, i uzyskali w wojnie przewag, wwczas zoono z urzdu
wybranych poprzednio dziesiciu, a wybrano dziesiciu innych
520
*, ktrzy
uchodzili za najzacniejszych w miecie. Jako istotnie dziki ich staraniom
i zabiegom porozumienie doszo do skutku, i demokraci wrcili do miasta.
Wyrnili si wrd nich zwaszcza Rinon z Pajanii
521
i Faullos z Acher-
512
* Harmosta, harmostes () utrzymujcy porzdek", stay tytu zarzdcw, jakich
pozostawia Sparta w zalenych od niej miastach greckich.
513
Zob. Xen. Hell. II, 3, 13 -14; Diod. XIV, 4, 3 -4; Iust. V, 8, 11; Plut. Lys. 15, 6.
514
Zob. Xen. Hell II, 4, 10; Diod. XIV, 33, 2; Nepos, Thras. 2, 5. Munichia wzgrze od
wschodniej strony Pireusu ufortyfikowane przez Hippiasza po zabjstwie Hipparcha (rozdz. 19, 2)
i obsadzone onierzami przez Czterystu w 411 r. (Thuc. VIII, 92, 5). Uderzenie z Fyle stao si
moliwe dziki zburzeniu Dugich Murw oraz murw Pireusu w wyniku pokoju 404 r.
515
* Wrd polegych wwczas by take Kritiasz (por. Xen., Hell. II, 4, 19). Zwolennikami Rzdu
Trzydziestu bya grupa wybranych przez nich obywateli w liczbie 3000, ktrzy po obaleniu Trzydziestu
usiowali utrzyma si przy wadzy. [Zob. te Xen. Hell. II, 4, 10-19; Diod. XIV, 33, 2 - 3; lust. V, 9,
15 -10, 1; Nepos, Thras. 2, 5 - 6.]
516
* Rzd Trzydziestu utrzyma si przez osiem miesicy, od lata 404 r. do wiosny 403 r. (por.
Xen., Hell. II, 4, 21). [Zob. te Xen. Hell. II, 4, 23 - 24; Lys. XII, 54 - 5; Diod. XIV, 33, 5; lust. V, 10,4.]
517
Po jednym z kadej fyli.
518
100 talentw. Zob. Xen. Hell. II, 4, 28; Lys. XII, 59; Isocr. VII, 68; Plut. Lys. 21, 4.
519
O Demaretosie i jego egzekucji inni autorzy nie wspominaj.
520
* O Wybraniu nowej komisji czy rzdu dziesiciu Ksenofont, rzecz dziwna, nic nie mwi,
dlatego wiadectwo Arystotelesa podawano w wtpliwo (por. Ed. Meyer, Geschichte des Altertums
V, s. 40). Niemniej jednak suszno bdzie po stronie Arystotelesa, bo wykluczenie pierwszej komisji
dziesiciu z amnestii i udzia czonkw drugiej komisji w pniejszym yciu politycznym dowodzi, e
byy jednak dwie komisje dziesiciu, z ktrych druga przeprowadzia pojednanie (por. Schoeffer w: RE
Pauly-Wissowa IV, s. 2409; K. J. Beloch, Griechische Geschichte l, s. 12 przyp. 1).
521
Rinon syn Chariklesa sprawowa funkcj pomocnika (paredros) hellenotamiai w 417/6 r.
(M&L 77, 26 - 7).
duntu
522
. Podjli bowiem rokowania z powstacami w Pireusie jeszcze przed
przybyciem Pauzaniasza
523
*, a po jego przybyciu wsplnie z nim zabiegali
o przyznanie im prawa powrotu. Waciwie bowiem pokj i pojednanie
doprowadzi do skutku krl Sparty, Pauzaniasz, wraz z dziesiciu rozjemcami
524
*,
ktrzy pniej przybyli ze Sparty, a on wanie domaga si rychego ich
przybycia. Rinon i towarzysze jego za sw yczliwo dla ludu uczczeni zostali
publiczn pochwa; mimo e objli funkcje za czasw oligarchii, a skadali
sprawozdanie z dziaalnoci za rzdw demokratycznych, nikt, ani z tych, ktrzy
w miecie zostali, ani z tych, ktrzy z Pireusu wrcili, nie mia im nic do
zarzucenia; co wicej, Rinon za swe zasugi zosta nawet zaraz wybrany
strategiem
525

39. Do pojednania doszo za archontatu Euklidesa
526
* na mocy nastpujcego
ukadu:
Ci z Ateczykw pozostaych w miecie, ktrzy zechc, mog przenie si
do Eleuzis
527
, gdzie posiada bd pene prawa obywatelskie
528
, rzdzi si bd
najzupeniej samowolnie
529
oraz rozporzdza swoim majtkiem.
witynia
530
* bdzie wsplna
531
dla jednych i drugich, a zarzd jej spoczywa
bdzie wedle tradycji przodkw w rkach Keryksw i Eumolpidw
532
. Nie bdzie
wolno nikomu udawa si z Eleuzis do miasta, ani te nikomu z mieszkacw
miasta do Eleuzis, z wyjtkiem okresu wsplnego obchodzenia misteriw
533
*.
522
Znamy Faullosa syna Aristona, zwyciskiego chorega na Thargeliach w 359/8 r. i trierarch
w latach trzydziestych IV w., ktry mg by spokrewniony z Tukidydesem synem Aristiona
z Acherduntu, skarbnikiem Ateny w 424/3 r. Zob. P. J. Rhodes, Commentary, s. 460.
523*
Pauzaniasz krl Sparty z rodu Agiadw (wnuk zwyciskiego wodza spod Platejw w 479 r.
p.n.e. w bitwie z wojskami perskimi), ktry w opozycji do wszechwadnego wwczas w Sparcie
Lizandra, popierajcego oligarchw ateskich, przeprowadzi pojednanie obu obozw (Xen. Hell. II, 4,
29 nn.).
524*
wedug Ksenofonta (Hell. II, 4, 38) byo tych rozjemcw diallaktw ()
pitnastu.
525
Wspomina o tym wycznie Arystoteles.
526*
w roku 403/2. Ukad doszed do skutku z pocztkiem jesieni 403 r., bo wedug Plutarcha
(Glor. Ath. 349 F) demokraci wrcili do Aten 12 dnia miesica Boedromion.
527
Zob. Xen. Hell. II, 4, 38; Diod. XIV, 33, 6; lust. V, 10, 7 oraz Lys. VI, 45; XXV, 9.
528
Z pewnymi jednak, wspomnianymi dalej ograniczeniami.
529
Tj. bez ingerencji ze strony Aten.
530
* witynia Demeter i Persefony w Eleuzis pozostawaa pod opiek kapanw z rodu Keryksw
i Eumolpidw, ktrzy dziedzicznie piastowali t godno (por. rozdz. 57, 1).
531
Oznacza to zachowanie wsplnoty kultu w odniesieniu do misteriw eleuzyskich.
532
Zob. rozdz. 57, 1.
533*
uroczysto misteriw eleuzyskich ku czci Demeter obchodzono w drugiej poowie miesica
Boedromion (zob. niej, s. 817); na obchody skadao si uroczyste zgromadzenie w Atenach, nastpnie
procesja z Aten do Eleuzis, gdzie odbyway si waciwe obrzdy kultowe. Dlatego zrozumiae
zastrzeenie, e w tym okresie zarwno mieszkacy Aten, jak Eleuzis bd mogli udawa si z jednej
do drugiej miejscowoci.

Mieszkacy Eleuzis paci bd podatki od swych dochodw do kasy zwiz-
kowej
534
*, tak jak i inni Ateczycy.
Jeli wrd przesiedlajcych si znajd si tacy, ktrzy zechc tam naby dom,
powinni zawrze umow z wacicielem; jeeli za nie dojd do zgody, kada
strona wybierze trzech rzeczoznawcw, a waciciel powinien przyj zapat
w wysokoci ustalonej przez nich.
Z Eleuzyczykw mieszka bd we wsplnej gminie ci, co do ktrych wyra
zgod przesiedleni przybysze.
Ci, ktrzy chc si przenie, o ile teraz przebywaj w kraju, powinni zgosi
si w cigu dni dziesiciu od dnia zaprzysienia ukadu, a przesiedli si
w przecigu dni dwudziestu od tego samego dnia. Te same terminy obowizywa
bd i nieobecnych, liczc od dnia ich powrotu do kraju.
Nie wolno nikomu, kto si w Eleuzis osiedli, piastowa adnego urzdu
w miecie, chyba e wpierw znowu si zapisze do obywateli miasta. Procesy
o zabjstwo jeliby kto wasnorcznie kogo zabi lub zrani - odbywa si
bd wedug praw przodkw. Nie wolno nikomu przeciw nikomu wystpowa
w zwizku z wydarzeniami przeszymi, jedynie przeciwko czonkom rzdw
Trzydziestu, komisji dziesiciu
535
*, kolegium Jedenastu
536
* i zarzdcw Pireusu
537
,
i to tylko w tym wypadku, jeli nie zo sprawozdania
538
.
Urzdnicy sprawujcy swe funkcje w Pireusie winni zoy sprawozdanie
przed mieszkacami Pireusu, urzdnicy sprawujcy swe funkcje w miecie przed
obywatelami z klasy posiadajcych. Po zaatwieniu tych spraw, ci, ktrzy zechc,
bd si mogli przesiedli.
Pienidze, ktre poyczono na wojn, obie strony, kada od siebie, zwrc".
40. Po zawarciu takich ukadw, tych, ktrzy walczyli po stronie Trzydziestu,
ogarn strach i wielu mylao o przesiedleniu, lecz odkadali zgoszenie si na
ostatnie dni, jak to przewanie wszyscy robi. Archinos
539
spostrzegszy mnstwo
[chtnych], a chcc ich zatrzyma, skrci termin zgaszania si na przesiedlenie
o pozostajce dni, tak e wielu byo zmuszonych pozosta w miecie wbrew swej
woli, a wreszcie nabrali zaufania
540
. Byo to niewtpliwie mdre posunicie
534*
Prawdopodobnie chodzi tutaj o wpacanie podatkw przez Eleuzyczykw do kasy zwizku
peloponeskiego, do ktrego Ateny musiay przystpi w wyniku wojny peloponeskiej (Xen., Hell. , 2, 20).
535*
Por. rozdz. 37, l - 3.
535*
por rozdz 35 1.
537
Por. Xen. Hell. II, 4, 38 (bez dziesiciu); And. I, 90 (bez dziesiciu i zarzdcw Pireusu).
538
Zob. And. I, 90. W przypadku zoenia sprawozdania (o euthynai zob. rozdz. 48, 4-5; 54, 2)
oni rwnie mieli podlega amnestii.
539
Zob. rozdz. 34, 3. Archinos wprowadzi rwnie pod koniec 401/0 r. procedur .
Na jej podstawie obywatel, ktrego zdaniem wniesiona przeciwko niemu skarga naruszaa zasady
amnestii, mg domaga si, aby najpierw zbadano spraw jej zgodnoci z przepisami amnestyjnymi.
Zob. Isocr. XVIII, l - 3; schol. Aisch. I, 163.
540
e amnestia bdzie rzeczywicie przestrzegana, a demokracja gwarantuje im osobiste
bezpieczestwo.
polityczne Archinosa, podobnie jak pniejsze zaskarenie o niezgodno
z prawem wniosku Trazybulosa
541
*, w ktrym tene chcia nada prawo
obywatelstwa tym wszystkim, ktrzy z Pireusu wrcili, a byo rzecz oglnie
znan, e znajdowali si wrd nich i niewolnicy. Po raz trzeci wykaza si
mdroci polityczn, kiedy jaki czowiek spord tych, ktrzy dopiero
wrcili, zacz le wspomina dawne wypadki; Archinos kaza go
przyprowadzi przed rad i przekona jej czonkw, e czowieka tego naley
straci, bez przeprowadzenia postpowania sdowego
542
*, mwic, e teraz
wyka, czy chc utrzyma demokracj i dotrzyma przysigi; przekonywa, e
jeeli go uwolni, zachc i innych <do takich wystpie >, jeeli za go strac,
dadz wszystkim przykad < odstraszajcy >. Tak si te stao, kiedy bowiem
on zgin, nikt ju nigdy potem nie porusza spraw przeszych; a w ogle zdaje
si, e wszyscy, tak jednostki, jak i og, zachowali si wobec minionych
nieszcz tak piknie jak nigdzie i z wielkim zrozumieniem sytuacji
politycznej. Nie tylko bowiem wymazali z pamici winy < popeniono w
przeszoci, ale nawet wsplnie oddali Lacedemoczykom pienidze, ktre
Trzydziestu poyczyo na wojn
543
, chocia w zawartym ukadzie
postanowiono, e zarwno ci z miasta, jak i ci z Pireusu, maj spaci swe dugi
oddzielnie; uwaali jednak, e od tego przede wszystkim trzeba zacz
pojednanie
544
. W innych za miastach stronnictwo ludowe przejwszy wadz
nie tylko nie dokada na potrzeby pastwa, lecz nawet przeprowadza nowy
podzia ziemi. Pogodzili si take i z tymi, ktrzy osiedlili si w Eleuzis, w trzy
lata po ich przesiedleniu, za archontatu Ksenainetosa
545
.
41. Ale to stao si dopiero pniej, wwczas za lud, bdc panem sytuacji,
ustanowi istniejcy dotychczas ustrj, za archontatu Pythodorosa...
546
*, do
czego suszne zapewne mia prawo, poniewa wasnymi siami wywalczy
sobie powrt.
Bya to jedenasta z kolei zmiana ustroju pastwowego. Twrc pierwszej
formy ustroju by Ion oraz ci, ktrzy si wraz z nim osiedlili, albowiem dopiero
wwczas przeprowadzono podzia na cztery fyle i ustanowiono krlw fyl
547
*.
541*
Por. wyej, przypis 393. Poniewa sd opowiedzia si przeciw Trazybulosowi, wniosek
upad, czym dotknity zosta rwnie wybitny mwca Lizjasz, Syrakuzaczyk z pochodzenia,
lecz od dawna osiady w Atenach, ktry w okresie rzdw Trzydziestu gorco wspiera powstanie
demokratw.
542*
Zob. te wyej, przyp. 393 (epagoge).
543
Por. rozdz. 39, 6. O owym akcie wspaniaomylnoci nowej demokracji wspominaj te
Isokrates (VII, 67 - 9) oraz Demostenes (XX, 11 - 12).
544
. Zob. Isocr. VII 69; Dem. XX, 12.
545
W 401/0 r. (Diod. XIV, 19, 1; Lys. XVII 3; Diog. Laert. II, 55).
546*
poniewa archontat Pythodorosa przypada na 404/3 r., a wedug rozdz. 39, l restauracja
demokracji przeprowadzona zostaa za archontatu Euklidesa w 403/2 r., wic w tekcie wypady
najprawdopodobniej jakie sowa, ktre nawizyway do powstania demokratw w 404/3 r.
547*
Por. rozdz. 8, 3.
Druga zmiana, ale pierwsza zasugujca na nazw ustroju, przeprowadzona zostaa
za Tezeusza, kiedy ograniczono nieco wadz krlewsk. Nastpnym by
ustrj Drakona, poczony z pierwszym spisaniem praw
548
; trzecim wprowa-
dzony po walkach ustrj Solona
549
*, ktry pooy podwaliny demokracji;
czwartym - tyrania Pizystrata
550
*, pitym po obaleniu tyranw ustrj Klejs-
tenesa
551
*, bardziej demokratyczny anieli Solona. Szsty nasta po wojnach
medyjskich, kiedy to Rada Areopagu uja ster rzdw
552
*. Do sidmego z kolei
utorowa drog Arystydes
553
*, a doprowadzi do koca Efialtes
554
*, pozbawiwszy
znaczenia Rad Areopagitw. W tym okresie pastwo pod wpywem demagogw
najwicej popenio bdw w zwizku z panowaniem na morzu. sma zmiana
ustroju nastpia z ustanowieniem rzdw Czterystu
555
*, a nastpny, dziewity,
by znw demokratyczny
556
*. Dziesitym bya tyrania Trzydziestu i Dziesi-
ciu
557
*, a jedenastym ustrj wprowadzony po powrocie powstacw z Fyle
i Pireusu
558
*, ktry przetrwa a dotd, przy czym lud zdobywa coraz wiksze
wpywy. Sam bowiem zrobi siebie panem wszystkiego i zarzdza wszystkim
przez uchway Zgromadze i przez sdy, w ktrych ma gos decydujcy. Przecie
nawet uprawnienia sdowe Rady przeszy na lud
559
*. I dobrze, zdaje si, zrobili,
gdy ma garstk ludzi atwiej jest pozyska czy to widokami zysku, czy
osobistymi wzgldami. Pocztkowo nie zgodzono si na wprowadzenie wyna-
grodzenia za udzia w Zgromadzeniu. Poniewa jednak obywatele nie przy-
chodzili na zgromadzenia, a prytanowie na prno wymylali rne sposoby
560
*,
eby zebra ludzi dla powzicia uchway
561
, wprowadzi Agyrrios
562
* wyna-
548*
por rozdz. 4 Rzecz znamienna, e autor porusza tu spraw spisania praw, o czym w
rozdz. 4 nie byo mowy.
549
* Por. rozdz. 5-12.
550
* Por. rozdz. 14-19.
551
* Por. rozdz. 20-22.
552
* Por. rozdz. 23.
553
* Por. rozdz. 24.
554*
Por.rozdz 25.
555
* Por. rozdz. 29 - 33.
556
* Por. rozdz. 34.
557
* Por. rozdz. 35 - 38.
558
* Por. rozdz. 39 - 40.
559
* Por. rozdz. 45.
560
* obywateli zapdzano z Agory na Pnyks uywajc w tym celu sznura zamoczonego
w czerwonej farbie, a kady, kto nie by obecny na Zgromadzeniu, a na jego ubraniu znajdowaa
si czerwona farba, podlega karze grzywny ( Arystofanes, Achamejczycy, 21-2 cum schol.; Poll.
VIII, 104).
561
Dla wielu decyzji podejmowanych na Zgromadzeniu wymagana bya obecno 6000
obywateli (zob. M. H. Hansen, Demokracja ateska w czasach Demostenesa, wyd. cyt., s. 140 -
2).
562*
Agyrrios polityk ateski z pocz. wieku IV p.n.e. Wprowadzone przez niego
wynagrodzenie za udzia w posiedzeniu Zgromadzenia, tzw. ekklesiastikon (),
stanowio skromne, w wymiarze jednego obola, odszkodowanie za stracony dzie pracy, jednak i
to umoliwiao obywatelom uboszym udzia w yciu politycznym. Pniej zostao znacznie
podwyszone (por. rozdz. 62, 2).
grodzenie w wysokoci jednego obola
563
; Heraklejdes z Kladzomenaj
564
*,
nazywany krlem", podnis je nastpnie do wysokoci dwch oboli, i znw
Agirrios podwyszy do trzech
565
.
B.Cz systematyczna
42. Obecny ustrj polityczny przedstawia si nastpujco: Prawa polityczne
posiadaj ci, ktrych oboje rodzice s obywatelami
1
, wpisuje si ich w poczet
czonkw demu
2
, gdy ukocz lat osiemnacie
3
. Kiedy zgaszaj si do zapisania,
democi, zoywszy przysig, stwierdzaj przez gosowanie, czy kandydaci
563
w 404 - 3 r. Agyrrios stan po stronie demokratw. W 403/2 r. by jednym z sekretarzy
(Inscriptiones Graecae II
2
l, 41 -2; Tod 97, 1-2; Inscriptiones Graecae II
2
, 2, 1; Hesperia" X, 78,
77). W 401 r. popad w konflikt z Andokidesem w zwizku ze sprawami podatkowymi (And. I, 133 - 6).
Ok. 390 r. zastpi Trazybulosa jako dowdca floty (Xen. Hell. IV, 8, 31; Diod. XIV, 99, 5). Za
sprzeniewierzenie trafi pniej na dugi czas do wizienia.
564
* Mimo obcego pochodzenia Heraklejdes, otrzymawszy za swe zasugi prawo obywatelstwa,
odgrywa w Atenach znaczn rol w yciu politycznym. Przydomek krla" by zapewne aluzj do
pochodzenia z miasta, ktre podlegao wwczas krlowi perskiemu, a moe raczej aluzj do jego
wystawnego ycia. [Na temat przyznania Heraklejdesowi obywatelstwa, a nastpnie wyznaczenia go
strategiem zob. Platon Ion 541 D; Ath. XI, 560 A; Ael. Varia Historia XIV, 5. Swoje przezwisko
(a take uzyskanie obywatelstwa) zawdzicza by moe zasugom, jakie pooy w trakcie pertraktacji
z Persj ok. 423 r. Zob. P. J. Rhodes, Commentary, s. 492-3.]
565
Na temat wysokoci misthos ekklesiastikos zob. niej, s. 799, przyp. 342.
1
Do 451 r. synowie obywatela ateskiego i cudzoziemki (metroksenoi), korzystali z praw
obywatelskich. W 451/50 r. na wniosek Peryklesa ustalono, e prawa obywatelskie przysuguj
jedynie tym, ktrych oboje rodzice pochodzili z rodzin obywatelskich. W ostatnich latach wojny
peloponeskiej warunek ten zniesiono, a w kadym razie przestano go przestrzega. W kocu V wieku
p.n.e. przepis zosta przywrcony, a w pniejszym okresie nawet zaostrzony przez wprowadzenie
kar dla obydwu czonkw takiego mieszanego maestwa. Wprawdzie wic Atenki nie miay praw
obywatelskich, znano jednak w Atenach pojcie obywatelki (politis), ktrej uprzywilejowanie
w stosunku do innych kobiet przejawiao si midzy innymi w tym, e jedynie jej synowie mogli
zosta obywatelami. Na temat prawa Peryklesa zob. C. Patterson, Pericles' Citizenship Law of
451 - 450 B.C., New York 1981.
2
W kadym demie przechowywano spis jego czonkw ( ). W demach
znajdoway si rwnie spisy metojkw, ktrych rejestrowano w demie ich oficjalnego opiekuna"
(prostates). Wyjwszy natomiast centralny rejestr obywateli zobowizanych ze wzgldu na swj wiek
i majtek do suby wojskowej (zob. rozdz. 53, 4 - 5, 7) nie prowadzono w Atenach adnego oglnego
spisu obywateli.
3
Prawdopodobnie rejestracj i dokimazj przeprowadzano na pocztku roku. Nie jest jasne, czy
rejestracja obejmowaa Ateczykw, ktrzy ukoczyli lat osiemnacie (i zaczynali dziewitnasty rok
ycia), czy te raczej tych, ktrzy ukoczyli lat siedemnacie (i zaczynali osiemnasty rok ycia). Zob.
P. J. Rhodes, Commentary, s. 497 - 498.
posiadaj wiek wymagany prawem
4
, jeli za okae si, e tak nie jest, przechodz
z powrotem do liczby maoletnich; nastpnie sprawdzaj, czy kandydat jest
czowiekiem wolnym i urodzi si w zwizku speniajcym wymogi prawa
5
; jeeli
uznaj, e nie jest wolny, moe si odwoa do sdu
6
, a czonkowie demu
wybieraj ze swego grona piciu oskarycieli. Jeli si okae, e bezprawnie
domaga si wpisania [na list obywateli], pastwo sprzedaje go; jeli za wygra
spraw, czonkowie demu s zmuszeni wpisa go na list. Potem wpisanych bada
Rada i jeli si okae, e kto nie ma osiemnastu lat, wymierza grzywn tym
demotom, ktrzy wpisanie przeprowadzili.
Po dokimazji efebw
7
, zbieraj si ich ojcowie wedug fyl i po zoeniu
przysigi wybieraj trzech czonkw z fyli, w wieku powyej czterdziestu lat,
ktrych uznaj za najlepszych i najodpowiedniejszych do kierowania efebami; lud
za wybiera spord nich, po jednym z kadej fyli, sofronist i spord ogu
Ateczykw kosmet, ktry jest naczelnym kierownikiem wszystkich
8
*. Ci wybrani,
zebrawszy efebw, obchodz z nimi najpierw witynie
9
, a nastpnie wyruszaj
do Pireusu i jedni z efebw peni stra w Munichii, a inni na Akte
10
. Rwnie
4
Zwaywszy, e w Atenach nie prowadzono rejestracji w momencie narodzin, okrelenie wieku
mogo przysparza pewnych problemw. Zazwyczaj jednak zapisywano kilkunastoletnich synw we
fratriach, do czego mona si byo pniej odwoa, gdy powstaa taka potrzeba. Jak rol moga tu
te odegra ocena dojrzaoci fizycznej (zob. Arystofanes, Osy 578).
5
oznacza urodzenie w legalnym zwizku maeskim i wyklucza uzyskanie
obywatelstwa przez dzieci z nieprawego oa.
6
Zapewne nie on sam, skoro jedynie dorosy obywatel mg wszcz postpowanie przed sdem,
lecz jego ojciec lub prawny opiekun. Prawdopodobnie termin (wolny) nie obejmuje
wszystkich pozostaych warunkw, jakie musia spenia obywatel, lecz oznacza wanie osob woln,
co pozwala wytumaczy wzmiankowany dalej przepis o sprzedaniu w niewol w razie uznania przez
dikasterion, e kandydat jest niewolnikiem.
7
Spraw dyskusyjn jest, czy wszyscy modzi obywatele podlegali efebii. Oczywiste jest
wykluczenie z niej (by moe na mocy decyzji Rady) osb niesprawnych fizycznie. Zdaniem czci
uczonych efebia, w ktrej gwn rol odgrywao szkolenie w hoplickim sposobie walki (a efebowie
otrzymywali od pastwa tarcz i wczni), obejmowaa jedynie zamoniejszych obywateli. Zob. P. J.
Rhodes, Commentary, s. 503. Inny pogld m.in. Ch. Pelekidis, Histoire de l'ephebie attique des
origines a 31 av. J.-C., Paris 1962, s. 113-114; M. H. Hansen, Demokracja ateska w czasach
Demostenesa, Warszawa 1999, s. 120.
8
* Sofronista () opiekun nadzorujcy modzie w gimnazjonie ateskim, kosmeta
(), kierownik utrzymujcy porzdek. [Sofronista czuwa nad (roztropno,
cnota, obyczajno) efebw. Sofronici wraz z kosmeta sprawowali nadzr nad efebia, ale zakres ich
dokadnych uprawnie nie jest nam znany. Piecza nad caoci naleaa do kosmety, czuwajcego nad
(porzdek, ad). Termin kosmos" wykazuje zwizek ze Spart i z Kret (gdzie gwni
urzdnicy, stanowicy odpowiednik eforw spartaskich, nazywali si (zob. Arist. Polit. 1272 a
6). Zob. R. F. Willets, Ancient Crete. A Social History, London 1987, s. 58 - 74). Nie wiemy, czy
sofronista i kosmeta penili w Atenach swe funkcje przez dwa lata, czy te wybierano ich co roku, aby
czuwali nad obydwoma rocznikami efebw.]
9
Zapewne wwczas efebowie skadali przysig w wityni Aglauros. Przysiga efebw Lyc.
I, 77; Poll. VIII, 105-6; Stobajos, Florilegium 43, 48; Tod 204.
10
Znajdujcy si na pwyspie Akte Pireus mia trzy porty Kantaros (port handlowy), Zea
(gdzie znajdoway si arsenay", ale wpyway te do tego portu statki handlowe) oraz Munichia (port
Zgromadzenie Ludowe przez gosowanie wybiera dla nich dwch pajdotrybw
oraz nauczycieli
11
, ktrzy szkol ich w walce w penym uzbrojeniu, w strzelaniu
z uku, rzucaniu oszczepem i miotaniu pociskw z procy. Na wyywienie daj
kademu sofronicie po drachmie, a efebom po cztery obole na gow. Kady
sofronista otrzymuje pienidze od czonkw swej fyli, zakupuje, co trzeba, dla
wszystkich razem (jedz bowiem wsplnie wedug fyl) i w ogle troszczy si
o wszelkie inne potrzeby.
W ten sposb spdzaj rok pierwszy. W nastpnym roku na posiedzeniu
ekklezji, ktre odbywa si w teatrze
n
, popisuj si przed ludem zrcznoci
w wiczeniach wojskowych, otrzymuj od polis tarcz i wczni, a potem
rozchodz si po kraju i peni sub wojskow w stranicach
13
. Peni t sub
stranicz przez dwa lata, nosz wtedy chlamidy
14
* i s wolni od wszelkich
obowizkw obywatelskich
15
.I nie moe ich nikt pozywa do sdu ani te oni nie
mog nikogo oskara, aby nie mieli pretekstu do oddalania si, wyjwszy
wypadki, gdy chodzi o spadek i polubienie spadkobierczyni
16
, albo jeeli
ktremu z nich przypadnie zwizana z rodem godno kapaska
17
. Po upywie
tych dwch lat wchodz ju w szeregi innych obywateli
18
*.
43. Taki wic jest tryb postpowania przy zapisywaniu obywateli i [przy
ksztaceniu] efebw. Wszystkie stanowiska w zakresie zwyczajnej administracji
wojenny). W poudniowej czci pwyspu znajdowao si wzniesienie o nazwie Akte (wys. 58 m.
n.p.m.), stanowice, jak napisa Ludwik Piotrowicz, dobry punkt obserwacyjny, umoliwiajcy
obserwowanie ruchw zbliajcych si do portu okrtw".
11
byli instruktorami gimnastyki. Liczba pozostaych nauczycieli () nie
jest znana. Pniejsze inskrypcje powiadczaj zatrudnianie osobnych nauczycieli, takich jak ,
, i . Zob. P. J. Rhodes, Commentary, s. 506 - 507.
12
W teatrze Dionizosa przebudowanym w czasach Likurga. Z pewnoci dlatego, e orchestra
lepiej ni Pnyks nadawaa si na parad efebw.
13
Materia epigraficzny powiadcza obecno efebw w IV w. p.n.e. w Eleuzis, Fyle i Rhamnus.
W czasie suby garnizonowej efebowie podlegali rozkazom stratega .
14
* Chlamida obszerne krtkie wierzchnie okrycie weniane; by to owalny pat sukna spinany
brosz na lewym ramieniu lub pod szyj. Uywali jej mczyni do jazdy konnej i w podry oraz,
o czym tu mowa, efebowie atescy. [Chlamida () przyja si jako strj efebw zarwno
w Atenach, jak i w innych miastach greckich. Chlamidy ateskich efebw byy czarne do 165/6 roku
n.e., gdy Herodes Attyk ufundowa im biae. Wedug Filemona (ap. Poll. VIII, 164) efebowie nosili
rwnie szeroki kapelusz zwany .]
15
oznacza zapewne w przypadku efebw zwolnienie z liturgii, a take od
oraz od innych podatkw bezporednich.
16
Zob. przyp. 94* na s. 704.
17
Zob. s. 725, przyp. 255* i s. 755, przyp. 530.
18
* A. Brenot (Recherches sur l'ephebie attique et en particulier de l'institution, Paris 1920)
dowodzi, e instytucja efebii utworzona zostaa dopiero po bitwie pod Cheronej w 335/4 r. (por.
Wilamowitz, Arist. u. Athen. I, s. 194). [Efebia zostaa w Atenach wprowadzona najpniej w latach
siedemdziesitych IV wieku (by moe nawet w 403/2 roku), ale posta opisywan w Ustroju polit.
Aten przyja dopiero w 335/4 r. p.n.e. Na temat efebii Ch. Pelekidis, Histoire de 1'ephebie attique
des origines a 31 avant J.-C. wyd. cyt.]
obsadzaj przez losowanie, z wyjtkiem skarbnika funduszu wojskowego
19
,
zarzdcw funduszu widowiskowego
20
i nadzorcy studzien
21
*, tych bowiem
wybieraj przez gosowanie
22
, a wybrani peni swe funkcje od Panatenajw do
Panatenajw
23
. W gosowaniu wybieraj te wszystkich urzdnikw wojs-
kowych.
Natomiast Rad Piciuset wybieraj przez losowanie po pidziesiciu z kadej
fyli
24
. Kada fyla sprawuje prytani przez oznaczon cz roku
25
, a mianowicie
cztery pierwsze przez 36 dni kada, a sze dalszych kada przez dni 35; maj
bowiem rok ksiycowy
26
. Ci, ktrzy peni funkcje prytanw, po pierwsze
jadaj posiki razem w budynku zwanym tholos
27
, na co otrzymuj pienidze
19
Skarbnik funduszu wojskowego ( ) jest po raz pierwszy powiad-
czony epigraficznie dla 344/3 roku, ale funkcja jest najprawdopodobniej wczeniejsza, skoro sam
fundusz wojskowy ( ) istnia co najmniej od 373 r. p.n.e. (Dem. XLIX 12, 16).
20
Z funduszu widowiskowego () wypacano obywatelom zasiki (2 obole) pokrywajce
koszty wstpu do teatru w czasie Wielkich Dionizjw, a take innych wit, w czasie ktrych odbyway
si przedstawienia dramatyczne. Wprowadzenie zasikw przypisuje si Peryklesowi albo Agyrriosowi
(na pocztku IV w. p.n.e.). Zdaniem Rhodesa zasiek wprowadzi Diofantos, wsppracownik Eubulosa
po 355 r. (P. J. Rhodes, Commentary, s. 514-516). Od poowy IV w. funkcje funduszu ulegy
rozszerzeniu. Wypacano z niego obywatelom pienidze take w czasie wit, w skad ktrych nie
wchodziy przedstawienia teatralne. W czasie pokoju nadwyki dochodw pastwa kierowano wanie
do funduszu widowiskowego, z ktrego finansowano rwnie roboty publiczne. Na temat funduszu
widowiskowego zob. J. J. Buchanan, Theorika, New York 1962; E. Ruschenbusch, Die Einfuhrung des
Theorikon, Zeitschrift fur Papyrologie und Epigraphik" 36, 1979, s. 303 - 308.
21
* Stanowisko nadzorcy studzien" byo szczeglnie wane w Attyce ubogiej w wod. [Zachoway
si dwie inskrypcje honoryfikacyjne na cze nadzorcw studzien ( ) z trzeciej
wierci IV wieku (Inscriptiones Graecae II
2
215 i II
2
338). Nie znamy powodw, dla ktrych
urzdnikw tych wyznaczano przez wybr.]
22
gosowanie przez podniesienie rk.
23
W starszej literaturze przyjmowano, e chodzi tu o Wielkie Panatenaje, a zatem, e wymienionych
urzdnikw wybierano na czteroletni kadencj. Tak sdzi rwnie Ludwik Piotrowicz. Nie ma jednak
wyranego potwierdzenia rdowego ich wyboru na cztery lata. Zdaniem W. S. Fergusona wybierano
ich raczej, jak i innych urzdnikw, na okres jednego roku, a Panatenaje nie oznaczaj (Hellenistic
Athens, London 1911 s. 474-5) Wielkich Panatenajw, lecz (Mae) Panatenaje.
24
A do czasw Hadriana z kadej fyli losowano 50 czonkw Rady. Kady z demw
wchodzcych w skad fyli mia do obsadzenia liczb miejsc proporcjonaln do liczby zamieszkaej
w nim ludnoci.
25
O kolejnoci fyl decydowao losowanie, ale przeprowadzano je dopiero pod koniec prytanii,
a wic na pocztku roku nie wiedziano, w jakiej kolejnoci fyle bd sprawowa prytani.
26
Ateczycy posugiwali si tzw. kalendarzem witecznym, w ktrym rok skada si z dwunastu
miesicy po 29 lub 30 dni (od jednej do drugiej peni ksiyca) oraz wspomnianym w tekcie tzw.
kalendarzem Rady, w ktrym rok dzieli si na dziesi miesicy. W celu uzgodnienia obydwu
kalendarzy co trzy lata wprowadzano miesic dodatkowy. Na temat kalendarza zob. B. D. Meritt, The
Athenian Calendar in the Fifth Century, Cambridge, Mass. 1928.
27
Dawne prytanejon wzniesione obok buleuterion w poudniowej czci Agory, by moe w poowie
VI w. p.n.e., ulego zniszczeniu w 480/9 r. Wzniesiony ok. 465 r. przez Kimona , okrgy budynek,
bdcy siedzib prytanw, posiada wewntrzn kolumnad, podtrzymujc spadzisty dach (ktremu
budynek zawdzicza sw inn, powiadczon jednak dopiero dla II w. p.n.e. nazw , czyli parasol).
Tholos Kimona uleg zniszczeniu w kocu IV lub na pocztku III wieku. W czasie przebudowy
od polis
28
. Dalej oni zwouj posiedzenia Rady i Zgromadzenia Ludowego, przy
czym Rad codziennie z wyjtkiem dni witecznych
29
, a Zgromadzenie cztery razy
w okresie kadej prytanii
30
. Oni te z gry ustalaj sprawy, nad ktrymi Rada ma
obradowa, porzdek dzienny na kade posiedzenie, a take miejsce, gdzie maj si
zebra
31
.
Oni te ustalaj porzdek dzienny ekklezji
32
. Na pierwszym (w okresie kadej
prytanii) posiedzeniu, zwanym gwnym, musi si przeprowadzi gosowanie nad
[dziaalnoci] urzdnikw
33
, czy zdaniem ludu dobrze swe funkcje speniaj,
omwi sprawy zaopatrzenia w zboe
34
oraz spraw obrony kraju; take, jeeli
kto chce wnie eisangeli
35
, musi to w tym dniu wanie uczyni. Wwczas te
powinny by odczytane spisy dbr skonfiskowanych
36
, jako te wykazy zgosze
zlikwidowano wewntrzn kolumnad, dodajc czterokolumnowy portyk zewntrzny. Od strony pnocnej
tholosu znajdowao si niewielkie pomieszczenie identyfikowane przez archeologw jako kuchnia.
28
W czasach Arystotelesa kady z prytanw otrzymywa l obola oraz 5 oboli, ktre przysugiway
mu jako czonkowi Rady (zob. rozdz.62, 2).
29
Prytanowie zwoywali Rad codziennie z wyjtkiem dni witecznych (hemerai aphesimoi).
W praktyce posiedzenia Rady odbyway si przez okoo 275 dni w roku.
30
We wczeniejszym okresie posiedzenie gwne ( ) mogo by jedynym staym
posiedzeniem Zgromadzenia w czasie prytanii. W IV wieku odbyway si cztery posiedzenia. Cz
uczonych jest zdania, e w razie potrzeby zwoywano te posiedzenia dodatkowe (znane z inskrypcji
z okresu hellenistycznego ). M. H. Hansen (Demokracja ateska w czasach Demostenesa,
wyd. cyt., s. 145 - 46) uwaa jednak, e nie jest dodatkowym posiedzeniem, lecz
posiedzeniem zwoanym w nadzwyczajnym trybie, tj. z wyprzedzeniem krtszym ni cztery dni lub na
podstawie dekretu. Na temat liczby posiedze ekklezji zob. tene, How often did the Athenian Ekklesia
meet?, Greek, Roman & Byzantine Studies" 18, 1977, s. 43-70; E. M. Harris, How often did the
Athenian Assembly meet?, Classical Quarterly" 36, 1986, s. 363 - 377; M. H. Hansen, How often did
the Athenian ekklesia meet? A reply, Greek Roman & Byzantine Studies" 28, 1987, s. 35 - 50.
31
Wzniesiony w kocu VI lub na pocztku V wieku stary budynek Rady ()
zniszczyli Persowie. Zapewne zosta on czciowo odrestaurowany po wojnach perskich, gdy now
siedzib Rady wzniesiono na stoku Kolonos Agorajos dopiero u schyku V wieku p.n.e. Na miejscu
starego budynku zbudowano zgodnie z nakazem wyroczni delfickiej wityni Matki Bogw (Metroon),
gdzie miecio si archiwum pastwowe.
32
Porzdek obrad () ogaszano na cztery dni przed posiedzeniem Zgromadzenia.
33
. Zapewne gosowanie nad urzdnikami () poprzedzaa debata,
w czasie ktrej zgaszano zarzuty przeciwko konkretnym urzdnikom lub kolegiom urzdniczym. Jeli
przeciw urzdnikowi wysunito jakie zarzuty i gosowanie wypado niekorzystnie dla niego, zawieszano
go w czynnociach a do rozstrzygnicia sprawy przez sd. Por. rozdz. 61, 2, 4.
34
. Ze wzgldu na zaleno Aten od importu zboa problem ten mia dla Ateczykw
zasadnicze znaczenie (por. rozdz. 51).
35
Por. rozdz. 8, 29, 59. Eisangelia stanowia procedur umoliwiajc wniesienie oskarenia przed
Zgromadzeniem lub Rad w zwizku z popenieniem szczeglnie gronych dla pastwa przestpstw
(zdrada, przekupstwo, malwersacje). Na temat przestpstw uwzgldnionych w tzw. prawie o eisangelii
(nomos eisangelikos) Hyp. IV, 7-8; Poll. VIII, 52; Lex. Rhet. Cant. i. v. eisangelia). Eisangelia
moga zosta rwnie skierowana przeciwko osobom dziaajcym na szkod dziedziczcych oraz
przeciwko nieuczciwemu postpowaniu diaitetw. Zob. R. Kulesza, Zjawisko korupcji w Atenach V- I V
wieku p.n.e., wyd. cyt., s. 26 - 32.
36
Por. rozdz. 47, 52. W przypadku konfiskaty majtku przez pastwo poletai sporzdzali na
podstawie sprawozdania demarchy lub apographai, zgoszonych przez obywateli, list dbr skonfis-
o przyznanie spadku lub rki spadkobierczyni; chodzi o to, aeby nie uszo niczyjej
uwagi, e majtek jaki pozosta bez waciciela. W szstej prytanii, prcz spraw
wymienionych wyej, zarzdzaj nadto gosowanie przez podniesienie rk w sprawie
ostracyzmu
37
, a mianowicie, czy naley go przeprowadzi czy nie, nastpnie w sprawie
podjcia krokw sdowych przeciw sykofantom
38
, tak ze strony Ateczykw, jak
i metojkw
39
* (ograniczonych do trzech wypadkw jednych i drugich), i wreszcie
zarzdzaj gosowanie nad niedotrzymaniem danej ludowi obietnicy
40
.
Drugie posiedzenie przeznaczone jest na rozpatrzenie prb. Kady, kto chce,
ma prawo jako symbol proby zoy gazk
41
i przedstawi Zgromadzeniu
kowanych i wystawiali je na sprzeda w obecnoci Rady. Odczytywanie listy miao da obywatelom
moliwo poinformowania o dodatkowych okolicznociach sprawy, np. o niesusznym z jakiego
powodu wczeniu danego majtku na list. Wedug Ludwika Piotrowicza zainteresowani mogli
wnie swe ewentualne pretensje do czci skonfiskowanego majtku jako swej wasnoci."
37
. Jeli Zgromadzenie gosowao za ostracyzmem odbywa si on
w smej prytanii (Filochoros, 328 F 30). Od ostracyzmowania Hyperbolosa ok. 417 -415 r. (Plut. Nic.
11, 8) nie stosowano w praktyce wspomnianej procedury. Zapewne formalnie jej nie zniesiono, lecz
Zgromadzenie co roku opowiadao si przeciwko potrzebie przeprowadzenia ostracyzmu. Por. rozdz.
22 oraz przyp. 263 na s. 726.
38
Procedur stosowano przeciwko osobom, ktre dopuciy si przestpstw podczas lub
w zwizku ze witem religijnym, a take przeciwko obywatelom i metojkom, ktrzy dziaali jako
sykofanci, tj. czerpali korzyci materialne szantaujc innych grob wytoczenia im procesu. Z zamiarem
zgoszenia mg wystpi rwnie nie-obywatel, ale wycznie za zgod Zgromadzenia.
Stanowisko, jakie zajo w gosowaniu Zgromadzenie, nie miao formalnego znaczenia, gdy sd, do
ktrego trafiaa nastpnie sprawa, nie musia orzeka zgodnie z nim. Sprawa nie moga natomiast trafi
do sdu, jeli Zgromadzenie gosowao przeciwko probole. Nie wiemy, dlaczego ten rodzaj oskare
dopuszczano jedynie raz w roku w szstej prytanii (Zdaniem G. Gilberta probolai mona byo zgasza
na kyria ekklesia w czasie kadej prytanii The Constitutional Antiquities of Sparta and Athens,
Sonnenschein 1895, s. 303, przyp. 3).
39
* Metojkowie (dosownie: wspmieszkacy) wolna ludno w miastach greckich, rekrutujca
si z przybyszw i nie posiadajca penych praw obywatelskich; pastwo zapewniao im opiek prawn
przez wybranego spord obywateli opiekuna (, por. rozdz. 58) i zostawiao swobod
zarobkowania (przewanie zajmowali si rzemiosem i handlem), nie dajc im prawa nabywania
nieruchomoci. Pacili na rzecz pastwa specjalny podatek, ktry wynosi 12 drachm rocznie od
mczyzn, 6 drachm od samodzielnych kobiet, oraz daniny takie, jakie ciyy na obywatelach; ciy
na nich take obowizek suby wojskowej w piechocie i we flocie. Praw politycznych nie posiadali.
Skargi mogli wnosi przez wspomnianego ju opiekuna, w dalszych etapach procesu dziaali ju
samodzielnie (por. G. F. Schoemann, J. H. Lipsius, Griechische Alterthumer I, s. 372; G. Busolt,
Griechische Staatskunde I, 1920, s. 292 nn.). [O metojkach zob. Ph. Gauthier, Symbola. Les etrangers
et la justice dans les cites grecques, Nancy 1972; D. Whitehead, The Ideology of the Athenian Metic,
Cambridge 1977; M. Baslez, Uetranger dans la Grece antique, Paris 1984; C. Vatin, Citoyens et
non-citoyens dans le monde grec, Paris 1984.]
40
Niedotrzymanie zoonej ludowi obietnicy, czy te wprowadzenie go w bd (przez skadanie
faszywych obietnic) mogo by te przedmiotem skargi w procedurze
eisangelii, jak w przypadku Miltiadesa w 489 r. p.n.e. (Zob. R. Kulesza, Zjawisko korupcji w Atenach
V- I V wieku p.n.e., wyd. cyt., s. 55 - 58).
41
Tj. gazk oliwn na otarzu. Na temat zob. J. P. A. Gould, Hiketeia, "Journal of
Hellenie Studies" XCIII, 1973, 74-103; G. Stagakis, Hiketai in the Homeric Society, w: Studies in the
Homeric Society, Historia Einzelschriften" 26, Wiesbaden 1975, s. 94-112.
spraw, jak zechce, czy to osobist czy dotyczc sprawy publicznej. Pozostae
dwa posiedzenia powicone s innym sprawom: ot prawa wymagaj, aeby
omawiano na nich trzy sprawy religijne, trzy zastrzeone dla heroldw i posw
oraz trzy wieckie. Omawiaj te sprawy niekiedy bez wstpnego gosowania
42
*.
Heroldowie i posowie przedstawiaj si najpierw prytanom, a ci, ktrzy przynosz
listy, take im je oddaj.
44. Jeden z prytanw, wybrany losem, jest ich przewodniczcym
43
. Obowizki
przewodniczcego peni przez jedn noc i dzie, i nie wolno mu ich peni ani
duej, ani dwukrotnie. On przechowuje klucze od wity, w ktrych znajduj si
pastwowe pienidze
44
i dokumenty
45
*, jako te piecz pastwow; wraz zjedna
trzeci prytanw
46
, ktrych sam wyznaczy, musi stale przebywa w tholosie. Gdy
prytanowie zwoaj posiedzenie Rady albo Zgromadzenia, przeprowadza losowanie
dziewiciu czonkw prezydium, tzw. proedrw
47
, po jednym z kadej fyli,
z wyjtkiem tej, ktra wanie peni prytani, a spord tych z kolei jednego
epistatesa proedrw, i wrcza im porzdek dzienny posiedzenia. Proedrowie,
utrzymawszy porzdek dzienny, czuwaj nad nim, przedkadaj sprawy, ktre maj
by przedmiotem obrad, oceniaj wyniki gosowania
48
, wydaj wszelkie inne
42
* Przez wstpne gosowanie () Zgromadzenie Ludowe zatwierdzao przedstawiony
przez prytanw porzdek obrad (por. Wilamowitz, Arist. u. Athen. II, s. 252).
43
Epistates prytanw ( ) w V i na pocztku IV wieku przewodniczy
obradom Rady i Zgromadzenia. W pniejszym okresie by ju tylko przewodniczcym kolegium
prytanw.
44
Skarb pastwowy przechowywano w rnych budowlach witynnych. Do 386/5 r. trzy miejsca
w Partenonie miay osobne inwentarze. W latach 434 - 443 skarb Ateny oraz nowoutworzony skarb
innych bogw przechowywano w opisthodomosie na Akropolu. W IV wieku p.n.e. cz pienidzy
przekazano kolegiom urzdniczym, ktre przechowyway je w swoich siedzibach. Urzdowe rachunki
umieszczano w IV wieku w Metroon.
45
* Jako archiwum pastwowe suyo Metroon, witynia Macierzy Bogw, ktra znajdowaa si
niedaleko buleuterionu. [Powstanie wityni wie si z wyroczni delfick, ktra nakazaa Ateczykom
wznie przybytek bogini w buleuterion. Metroon zbudowano wic na miejscu starej siedziby Rady.
W czasach Arystotelesa Metroon znajdowa si wic rzeczywicie koo (nowego) buleuterion.
Umieszczenie (i utworzenie) archiwum w Metroon datowa naley na ostatnie lata V wieku p.n.e. Zob.
A. Boegehold, The Establishment of a Central Archive at Athens, American Journal of Archeology"
76, 1972, s. 26-30.]
46
Skoro ani 50, ani 49 nie dzieli si przez trzy, nie moe tu chodzi o matematyczn 1/3. Zapewne
odnosi si to do trzech trytti, na jakie dzielia si fyla, a w rezultacie take jej reprezentacja w Radzie.
47
Dziesicioosobow komisj proedrw () wyznaczano na kady dzie, w ktrym miao
si odby posiedzenie Zgromadzenia lub Rady. Do 403/2 r. w dekretach Zgromadzenia pojawia si
epistates prytanw, a od 379/8 r. epistates proedrw. Dla lat 403/2 - 379/8 w materiale epigraficznym
nie ma wiadectw, ktre pozwoliyby jednoznacznie rozstrzygn, kiedy epistatesa prytanw zastpi
epistates proedrw jako przewodniczcy Zgromadzenia i Rady. W zmianie tej upatruje si prb
zmniejszenia wadzy prytanw, albo te odcienia ich i bardziej rwnomiernego rozoenia obowizkw
midzy czonkw Rady.
48
Ludwik Piotrowicz tumaczy: stwierdzaj wyniki losowania"
lepiej jednak odda jako ocenia" lub oszacowa" (oczywicie wyniki gosowania).
zarzdzenia i maj prawo zamkn posiedzenie. Przewodniczcym proedrw nie
mona by wicej ni jeden raz w roku, a czonkiem prezydium, czyli proedrem
jedynie raz w okresie kadej prytanii
49
.
Przeprowadzaj te na ekklezji wybory strategw, hipparchw i innych urzdni-
kw wojskowych wedug zasad, jakie Zgromadzenie wpierw ustanowi
50
; wybory te
przeprowadzaj po szstej prytanii prytanowie, za ktrych urzdowania pojawi si
pomylne znaki, musi jednak take w tej sprawie zapa uprzednio uchwaa Rady
51
*.
45. Rada moga dawniej kara grzywn, i wtrca do wizienia, i kara
mierci
52
. Kiedy jednak wydaa raz w rce kata
53
niejakiego Lysimacha
54
* i
ten siedzia ju oczekujc mierci, Eumelides z Alopeke
55
uratowa go,
mwic, e nie wolno wydawa na mier adnego obywatela bez wyroku
dikasterion
56
. A kiedy odbya si rozprawa, Lysimachos zosta uwolniony (mia
std przydomek Lysimachos spod prgierza")
57
, a Radzie odebra lud wadz
karania mierci, wtrcania do wizienia i wymierzania kary grzywny
58
,
uchwaliwszy to prawo, e jeli Rada
49
Jeli proedrowie byli potrzebni przez okoo 300 dni w roku, czonek Rady mg oczekiwa, e
5- 6 razy bdzie proedrem, a 1/3 prytanw bdzie peni funkcj epistatesa proedrw.
50
Ze wspomnianego dalej prawa wynika, e 10 strategw wybiera si ,
piciu z nich przydzielajc konkretne zadania (rozdz. 61), a ponadto z kadej fyli wybiera si po jednym
taksiarchu i fylarchu. Ten fragment wskazuje, e Zgromadzenie miao pewn swobod co do stosowanej
za kadym razem procedury wyboru.
51
* Uprzednia uchwaa Rady (zob. rozdz. 45, 4). [Wstpna uchwaa Rady
przekazywana Zgromadzeniu do dyskusji i ratyfikacji, albo w postaci wniosku o omwienie w trakcie
obrad danej sprawy, albo gotowego (cho moga by ona przedmiotem debaty i wolno w niej byo
wnosi zmiany) tekstu uchway. Zob. niej, przyp. 62.]
52
Zdaniem Rhodesa Rada takiej wadzy nigdy nie posiadaa (P. J. Rhodes, Commentary, s. 538).
53
Kat publiczny ( , nalecy do pastwa niewolnik) podlega rozkazom Jedenastu (zob.
rozdz. 52).
54
* O wypadku tym nic wicej nie wiadomo; poniewa jednak wrd siepaczy rzdw Trzydziestu
wystpuje u Ksenofonta (Hell. II 4, 8) dowdca jazdy Lysimachos, mona przypuszcza, e to wanie
przeciwko niemu Rada powzia uchwa, wkrtce zapewne po przywrceniu demokracji, a wic po
403 r. [Na podstawie tekstu Ustroju polit. Aten nie da si niestety w ogle ustali, o jakiego Lysimacha
chodzi (zob. P. J. Rhodes, Commentary, s. 583).]
55
Uwzgldnienie demotikon wskazuje, e chodzi o posta historyczn, poniewa jednak jest to
jedyne miejsce, w ktrym pojawia si Eumelides z Alopeke, nic o nim nie potrafimy powiedzie.
56
Stwierdzenie, e bez wyroku dikasterion nikogo nie mona skaza na mier, jest niecise. Do
wydawania wyrokw mierci uprawniona bya Rada Areopagu i Zgromadzenie, a take Jedenastu, gdy
zoczycy () przyznali si do popenienia zarzucanego czynu.
57
L. Piotrowicz, wyd. I, tumaczy: siedzia na pniaku", i dalej: Lysimachos mia przydomek
z pniaka" (za L. W.), [ to kto, kto unikn (), czyli
egzekucji za pomoc brutalnej metody zwanej . Znaleziska szkieletw w Faleronie
wskazuj, e ofiar przymocowywano do supa" i prawdopodobnie bardzo powoli duszono za pomoc
obroy" zaciskanej naokoo szyi.]
58
Jeszcze w latach pidziesitych IV wieku Rada moga nakada grzywny do wysokoci 500
drachm i orzeka o tymczasowym aresztowaniu. Zob. rozdz. 41.
skae kogo za jakie przestpstwo lub wymierzy grzywn, powinni thesmotheci
uchway Rady dotyczce kary lub grzywny przedoy dikasterion
59
, prawomocna
za bdzie uchwaa sdziw.
Rada sdzi rwnie wikszo urzdnikw, zwaszcza tych, ktrzy zawiaduj
pienidzmi; wyrok jej jednak nie jest bezwzgldnie prawomocny, lecz mona si
od niego odwoa do dikasterion. Wolno te i osobom prywatnym skada
doniesienia w drodze eisangelii, na jakich zechc urzdnikw, e nie stosuj si
do praw, jednake i im przysuguje prawo odwoania si do sdu, jeli Rada ich
skae.
Rada przeprowadza take dokimazj
60
[nowo wylosowanych] radnych,
ktrzy maj peni swe funkcje w roku nastpnym, oraz takie badanie
odnonie do dziewiciu archontw. Dawniej przysugiwao Radzie prawo
bezwzgldnego wykluczenia, obecnie jednak wykluczeni [przez Rad] mog
si odwoa do sdu
61
.
W takich wic wypadkach nie moe Rada ostatecznie rozstrzyga. Rada
ponadto przedstawia Zgromadzeniu swoj opini, a ludowi nie wolno powzi
uchway w adnej sprawie, ktrej Rada nie rozpatrzya wczeniej i ktrej
prytanowie nie umieszcz w porzdku dziennym
62
. O ile by kto wbrew temu
jak uchwa przeprowadzi, naraa si na oskarenie o dziaanie niezgodne
z prawem
63
.
59
Zob. rozdz. 59, 4.
60
odbywaa si po wyborze urzdnikw, a przed objciem przez nich urzdu. Celem
dokimazji byo sprawdzenie oglnych kwalifikacji przyszego urzdnika (archonci, rozdz. 55), ale
w praktyce ocenie mogo podlega cae ycie kandydata. W V - IV wieku wikszo
odbywaa si przed dikasteriami (rozdz. 55), ale sama instytucja z pewnoci wyprzedza narodziny
demokracji i we wczesnym okresie badaniem zajmowaa si zapewne Rada Areopagu. Na temat
dokimazji zob. G. Adelaye, The Purpose of Dokimasia, Greek, Roman & Byzantine Studies" 24,
1982, s. 295 - 306. Por. te J. Bleicken, Die athenische Demokratie, Paderborn 1994
2
, s. 273 - 7.
61
Odwoanie si do sdu ( ) w przypadku archontw byo obowizkowe
(rozdz. 55), ale naley wtpi, aby caa czasochonna procedura bya stosowana wobec innych
urzdnikw.
62
Debat na ekklezji poprzedzao wczeniejsze rozpatrzenie sprawy przez
Rad (zob. R.A. de Laix, Probouleusis at Athens, Berkeley 1973, s. 3 -139), czego wynikiem bya
uchwaa przedstawiana Zgromadzeniu. Po omwieniu problemw, jakie miay
zosta poddane pod obrady Zgromadzenia, Rada ukadaa i nastpnie ogaszaa porzdek obrad ekklezji
(). Zob. s. 766, przyp. 51*.
63
stanowi typ procesu publicznego wymierzonego przeciwko niezgodnemu
z obowizujcymi prawami (lub szkodliwego dla pastwa) projektowi uchway () Zgroma-
dzenia lub Rady. Wizana niekiedy z reformami Efialtesa procedura po raz pierwszy powiadczona
jest w 415 r. p.n.e. Po rewizji praw () w kocu V wieku wprowadzono procedur
zblion do wspomnianej wyej, lecz wymierzon przeciwko prawom, a nie
uchwaom. Zob. M. H. Hansen, The Sovereignty of the People's Court in Athens in the Fourth Century
BC and the Public Action against Unconstitutional Proposals, Odense 1974.
46. Poza tym Rada sprawuje take nadzr nad zbudowanymi ju trjrzdowcami,
arsenaami
64
* i dokami
65
, zarzdza budow nowych trj- lub czterorzdowcw
66
*,
zalenie od uchway Zgromadzenia, i stara si o zaopatrzenie nowych okrtw oraz
o pomieszczenia dla nich. Budowniczych okrtw wyznacza jednak Zgromadzenie
drog losowania. Jeli Rada nie odda tych prac w peni ukoczonych nowej
Radzie, nie moe dosta honorowej nagrody
67
*, ktr otrzymuj za kadencji
nastpnej Rady
68
*. Dla przeprowadzenia budowy trier wybiera Rada ze swego
grona dziesiciu trieropoioi. Opiekuje si te Rada wszystkimi budowlami
publicznymi
69
, i jeeli jest zdania, e kto je niszczy, informuje o tym Zgroma-
dzenie, i rozpatrzywszy spraw przekazuje j do dikasterion
70
.
47. Po wikszej czci wspdziaa Rada z innymi urzdami. Przede wszystkim
s to skarbnicy Ateny w liczbie dziesiciu
71
, wybierani przez losowanie po jednym
64
* Zaopatrzenie () okrtw, jak agle, wiosa, liny itp. przechowywano w budynku
zwanym . [Zbudowany w Pireusie przez Filona z Eleuzis tzw. arsena (346 - 320 r.) uzna
Plutarch za jeden z cudw wiata (Sulla, 14). Bya to obszerna, wyoona kamieniem hala (dg. 123,
szer. 17 m.), podzielona rzdami kolumn (35 w kadym rzdzie, wys. 9, 25 m.) na trzy nawy. Gwna
hala bya pomieszczeniem komunikacyjnym. W bocznych przechowywano sprzt okrtowy.]
65
Terminem okrelano warsztaty okrtowe, w ktrych budowano, remontowano oraz
przechowywano statki w okresie zimy. Zbliony znaczeniowo termin oznacza doki albo
stocznie. Stocznie wojenne znajdoway si pod kontrol , ktrych
Arystoteles nie wspomina, cho s oni znani z IV-wiecznych inskrypcji. Decyzje dotyczce okrtw
oraz stoczni podejmowaa zwykle Rada, ale waniejszymi sprawami zajmowao si te Zgromadzenie.
66
* Wedug Diodora (XI, 43, 3) mieli Ateczycy za rad Temistoklesa budowa corocznie 20
nowych okrtw. Dla utrzymania floty na naleytym poziomie byo to rzecz niezbdn, gdy
drewniane okrty szybko si zuyway. Okrty wojenne wikszego typu, o czterech rzdach wiose
czterorzdowce (), zaczto budowa w Atenach dopiero przed 330 r. p.n.e. [W 357/6 r.
Ateny miay 283 okrty, w 353/2 r. 349, w 330/69 r. 410, a w 325/4 r. 412. Nie wiemy niestety, jak
wiele w tym czasie zbudowano nowych okrtw, a ile stracono. Wiadomo jedynie, e w latach
dwudziestych i trzydziestych IV wieku uzupeniono flot o cztero- i piciorzdowce (o tych ostatnich
Arystoteles nie wspomina), za liczba trier midzy 330/69 a 326/5 rokiem spada z 392 do 360.]
67
* Honorow nagrod by wieniec zoty, ktry nastpnie skadano w jednej ze wity, oraz
dekret pochwalny. Kiedy w 355 r. p.n.e. Androtion wystpi z wnioskiem o uwieczenie Rady,
oskarono go o wniesienie wniosku sprzecznego z prawem, poniewa wczesna Rada nic dla floty nie
zrobia. Do tej wanie sprawy odnosi si mowa Demostenesa przeciwko Androtionowi.
68
* Zdaniem Wilamowitza (Arist. u. Athen I, s. 211, przyp. 44), Arystoteles podkrela tu ten
szczeg dla przeciwstawienia tego postpowania dawniejszej praktyce, wedug ktrej Rada sama
w toku swego urzdowania prosia o odznaczenie. [cilej umieszczaa wniosek o uwieczenie
w porzdku obrad Zgromadzenia pod koniec swego roku urzdowania.]
69
Nie wiemy, czy Rada bya odpowiedzialna za nowe budynki, budynki ju stojce, czy za jedne
i drugie. Odpowiedzialnoci Rady za budynki stare nie potwierdzaj adne wiadectwa rdowe.
W V wieku bezporedni nadzr nad nowymi budynkami nalea z kolei do wyznaczanych
zapewne przez Zgromadzenie (eleuzyski epistates Supplementum Epigraphicum Graecum X 24,
7 -13). Dla IV wieku obieralny epistates jest powiadczony w materiale epigraficznym.
70
Prawdopodobnie Rada przeprowadzaa pierwsze przesuchanie, a gdy uznawaa win oskar-
onego, kierowaa spraw do dikasterion, informujc o tym Zgromadzenie.
71
Skarbnicy Ateny ( ) zawiadywali przechowywanymi na Akropolu skarbami
z kadej fyli, i to spord pentakosiomedimnoi, zgodnie z prawem Solona
72
([dotychczas bowiem] ono obowizuje), ale wylosowany peni urzd, chociaby
by zupenie ubogi. Przejmuj wic skarbnicy w obecnoci Rady w opiek posg
Ateny
73
*, poski Nike
74
i inne kosztownoci oraz skarb pastwa
75
.
Nastpnie jest dziesiciu poletw
76
wybieranych po jednym z fyli. Zawieraj
oni wszelkie kontrakty <w imieniu pastwa >, oddaj w dzieraw kopalnie oraz
ca i podatki, zaatwiaj to wsplnie ze skarbnikiem funduszu wojskowego
i zarzdcami funduszu widowiskowego
77
, w obecnoci [Rady]; z tym, kogo Rada
w gosowaniu wybierze, zawieraj ostateczn umow w sprawie dzierawy
kopalni, i to zarwno tych, ktre s czynne, i ktre wypuszcza si w dzieraw na
trzy lata, jak i tych, ktre s opuszczone
78
*, a ktre oddaje si na lat [dziesi]
79
*.
powiconymi Atenie. Wedug Tukidydesa w skarbie Ateny znajdowao si prawie 10 000 talentw
(Thuc. II, 13, 3). W 431 r. na pewno w skarbie byo 6 000 talentw. Skarbnicy wypacali diety sdziom,
pokrywali koszty publikacji uchwa Zgromadzenia, naprawy murw obronnych. W latach 403/402
387/6 poczono kolegium skarbnikw Ateny z kolegium skarbnikw Innych Bogw. W okresie
pniejszym rozdzielono je, ale wraz z likwidacj 347/6 r. kolegium skarbnikw Innych Bogw ich
obowizki przeszy na skarbnikw Ateny.
72
Oznacza to, e soloski podzia na klasy majtkowe straci ju cakowicie praktyczne znaczenie,
ale formalnie zosta utrzymany. Zob. rozdz. 8.
73
* Mowa tu niewtpliwie o wielkim posgu bogini Pallas Ateny duta Fidiasza (wiek V); posg
by bardzo kosztowny, wykonany w chryzelefantynie, tzn. drewniana konstrukcja posgu bya pokryta
w partiach odsonitych ciaa pytkami z koci soniowej, a w partiach okrytych szatami pytkami
zotymi. [Posg Ateny Parthenos autorstwa Fidiasza powstawa w latach 447/6 - 438/7 (Filochoros 328
F 121). Zote ozdoby o cznej wadze 1151 kg zostay usunite z posgu dopiero w 296/5 r. p.n.e. (P.
Oxy. XVII, 2082, 4). Sam posg zgin podczas poaru lub zosta wywieziony do Konstantynopola
w V wieku n.e. Znamy go wycznie z replik rzymskich (Atena Warwakjon, Atena Lenormant, gemma
Aspazjosa, medaliony z Kul Oba).]
74
Dziesi zotych przechowywanych w Partenonie ofiaroway Atenie fyle attyckie
w drugiej poowie V wieku, ale zostay przetopione na monety po 407/6 r. (schol. Arystofanes, aby
720). Z inicjatywy Likurga w latach trzydziestych i dwudziestych IV wieku wykonano nowe poski
Nike Ps.-Plut. Vitae X. Or. 841 D, 852 B; Paus. I, 29). Nad ich wykonaniem nadzr sprawowaa
Rada i (rozdz. 49). Poski ulegy zniszczeniu w 296/5 r. p.n.e.
75
oznacza inne przedmioty ofiarowane bogini. Znajdoway si wrd nich
zote wiece skadane co roku bogini na pamitk zwycistwa nad gigantami, tron o srebrnych nogach,
na ktrym siedzia Kserkses w czasie bitwy pod Salamin, zoty miecz Mardoniosa oraz wiele innych
przedmiotw ze zota i srebra, a take pienidze (). Przekazanie skarbw nastpnemu
kolegium odbywao si w obecnoci Rady, ktrej czonkowie przybywali w tym celu na Akropol.
O zawartoci skarbu informoway kamienne inwentarze (Inscriptiones Graecae I
2
232 - 92, II
2
1370-1513).
76
s wspomniani wrd urzdnikw soloskich (rozdz. 7) i powiadczeni w materiale
epigraficznym od poowy V wieku. Ich siedziba () znajdowaa si prawdopodobnie
w poudniowo-zachodniej czci Agory.
77
Por. rozdz. 43.
78
* Wyraenie w tekcie niejasne. Jako przeciwiestwo do kopalu czynnych"
() nasuwa si tumaczenie kopalnie opuszczone", jednak etymologia sowa nasuwa
przypuszczenie, e moe tu mowa o koncesji" na otwarcie nowej kopalni, wedug: F. Foucart, Notes
sur la seconde partie, c. 42-47, Rev. de Philol." N.S. XVIII, 1894, s. 250.
79
* Cyfra w tekcie zatarta; zatarte lady pozwalaj przypuszcza, e byo tam gamma = 3, albo
W obecnoci [Rady] poleci sprzedaj rwnie majtki skazanych przez Areopag
80
*,
jak i innych skazacw; kontrakt taki jednak podlega zatwierdzeniu przez dziewiciu
archontw
81
. Przy oddawaniu w dzieraw na rok podatkw porednich
82
wypisuj
na pobielonych tabliczkach nazwiska dzierawcw wraz z cen dzierawy i wykazy
te przekazuj Radzie. Osobno na dziesiciu tabliczkach wypisuj nazwiska tych,
ktrzy winni zapaci rat w okresie kadej prytanii, i osobno tych, ktrzy pac
trzy razy w roku, przy czym dla kadej wpaty sporzdzaj odrbny wykaz,
i w kocu osobno tych, ktrzy pac w okresie dziewitej prytanii
83
. Sporzdzaj
ponadto wykazy gruntw i domw rewindykowanych i sprzedanych na podstawie
wyroku sdowego; sprzeda ich bowiem przeprowadzaj poletowie. Cen kupna
za domy musi si spaci w przecigu lat piciu, za grunta za w cigu lat
dziesiciu; raty patne s w okresie dziewitej prytanii.
Rwnie archont krl przedstawia [Radzie] na pobielonych tabliczkach wykaz
wydzierawionych ziem witynnych
84
. Wydzierawi si je na lat dziesi,
a czynsz patny jest take w okresie [dziewitej] prytanii. Tote w okresie tej
prytanii najwicej wpywa pienidzy. Tabliczki te z wykazami terminw spat
skada si w gmachu Rady, gdzie przechowuje je niewolnik publiczny. Kiedy
nadchodzi termin patnoci, wyjmuje ze schowka
85
wykazy tych rat, ktre
w danym dniu winny by wpacone i wymazane, i oddaje je poborcom. Inne za
pozostaj oddzielnie, aeby nie wymazano rat przed ich wpaceniem.
48. Jest te dziesiciu apodektw
86
, wybranych przez losowanie wedug fyl.
Oni to otrzymawszy wykazy wymazuj w buleuterion w obecnoci Rady wpacone
raty i oddaj wykazy z powrotem niewolnikowi publicznemu. Jeeli kto nie
dotrzyma terminu patnoci, zaznacza si to w wykazie, zaleg za rat musi
dunik zapaci w podwjnej wysokoci, inaczej grozi mu wizienie. Prawo
cignicia zalegoci lub uwizienia przysuguje zgodnie z prawem Radzie.
jota = 10; ze wzgldu na przeciwstawienie do trzech lat w poprzednim zdaniu, najprawdopodobniejsze
wydaje si przyjcie 10 lat.
80
* Zob. rozdz. 57.
81
Prawdopodobnie oznacza to, e archont musia potwierdzi, i majtek zosta skonfiskowany,
a poleci maj prawo go sprzeda, cho to nie sd archonta, lecz Jedenastu wydawao ocen
w apographai (zob. rozdz. 52, 1).
82
Takich jak (And. I, 133 - 4).
83
Nie wiemy, jak decydowano o tym, czy suma ma zosta zapacona w dziesiciu, trzech, c/y
w jednej racie w kocu roku.
84
Archont basileus, o czym Arystoteles nie wspomina, wsplnie z poletami zajmowa si
wypuszczaniem w dzieraw ziem witynnych.
85
.
86
poborcy dochodw publicznych. Wedle Androtiona (324 F 5 ap. Harpocrationem
s.v.) Klejstenes w miejsce kolakretw utworzy kolegium apodektai. Pierwsza o nich wzmianka
pochodzi jednak z 418/7 r. (Inscriptiones Graecae I
2
94, 15 -18). Z drugiej strony wspomniani w rozdz.
7 jako urzdnicy soloscy kolakreci wystpuj do 410 r. p.n.e. jako urzdnicy zajmujcy si nie
zbieraniem, lecz wypacaniem pienidzy.
Jednego dnia przyjmuj wic wszelkie wpaty i rozdzielaj je midzy urzdy
87
,
nastpnego dnia przedstawiaj wykaz podziau zapisany na tabliczce, odczytuj go
w Radzie i pytaj, czy kto wie, e kto dopuci si naduy przy podziale, czy
to urzdnik czy osoba prywatna; jeeli zachodzi posdzenie o naduycie, poddaj
spraw pod gosowanie.
Czonkowie Rady wyznaczaj te przez losowanie spord swego grona
dziesiciu logistw, ktrych zadaniem jest sprawdzanie rachunkw prowadzonych
przez urzdnikw w okresie kadej prytanii
88
*. Wybieraj rwnie przez losowanie
euthynw
89
po jednym z kadej fyli i po dwch paredrw
90
dla kadego z nich; maj
oni obowizek zasiada w godzinach targu
91
przy posgu eponyma swojej fyli
92
.
Jeeli komu z tych, ktrzy zoyli ju sprawozdanie rachunkowe przed sdem
93
*,
87
W V wieku w Atenach istnia skarb centralny, ale w IV w. dokonywano rozdziau ()
funduszy pastwowych midzy kolegia urzdnicze. O budecie poszczeglnych kolegiw decydowao
Zgromadzenie. Nad wykonaniem prawa (nomos) uchwalonego przez Zgromadzenie czuwaa Rada wraz
z apodektami. System ten jest powiadczony epigraficznie od 386 r. p.n.e.
88
* Zob. rozdz. 54, gdzie rwnie jest mowa o dziesiciu logistach (). Niektrzy, jak
Thumser (w: Hermanns Lehrb. I. 2, s.. 652, przyp. 4), sdz, e oba te kolegia s identyczne; jest to
jednak nieuzasadnione. Wspomniani tu logici s wybierani drog losowania przez Rad i przeprowadzaj
kontrol rachunkw w okresie kadej prytanii, podczas gdy tamci byli wybierani losowaniem przez
Zgromadzenie Ludowe, a kontrolowali rachunki urzdnikw po zoeniu przez nich godnoci. Rada
przez swoj komisj logistw czuwaa widocznie nad dziaalnoci urzdnikw w okresie ich
urzdowania. Rola euthynw (), ktr Arystoteles omawia w zwizku z logistami Rady,
odnosia si niewtpliwie do obu kolegiw.
89
Kocowy etap kontroli urzdnikw obejmowa badanie odpowiedzialnoci finansowej oraz
cz ogln (), ktrej tutaj mowa. Obydwa etapy euthyny nie zawsze s w rdach wyranie
odrniane, a termin euthynai" oznacza czsto skadanie sprawozdania () przed sdem.
Arystoteles nie omawia ich cznie zapewne dlatego, e wspomniani wczeniej logici i
(o czym nie mwi si w tekcie wprost) stanowili podkomisje Rady, podczas gdy rocznych logistw
wyznaczao spord ogu obywateli Zgromadzenie.
90
pomocnik. Wiemy o istnieniu trzech archontw (rozdz. 56), hel-
lenotamiw (A Selection of Greek Historical Inscriptions to the End of the Fifih Century B.C., wyd.
R. Meiggs, D. M. Lewis, Oxford 1988. Dalej cytowane M&L 77, 4) i strategw (rozdz. 50).
91
[]. Ludwik Piotrowicz przyj interpretacj Wilamowitza. Zdaniem Kenyona
zasiadali nie w godzinach targu", lecz przy okazji zgromadze fyl".
92
Posgi dziesiciu herosw eponymw fyl attyckich stay w czasach Arystotelesa naprzeciwko
starego buleuterion przy drodze biegncej z zachodniej czci Agory. (H. Krell, Uberlegungen zur
offentlichen Architektur des IV. Jahrhunderts in Athen [w:] Die athenische Demokratie in 4.
Jahrhundert v. Chr., Akten eines Symposiums 3-7. August 1999 Bellagio, Walter Eder (Hrsg.),
Stuttgart 1995, s. 493 - 5. Spiowe posgi eponymw (Hipotoon, Antiochos, Ajaks, Leos, Erechteusz,
Egeusz, Ojneus, Akamas, Kekrops, Pandion) stay na wysokim cokole. Na jego obu kracach ustawiano
brzowe trjnogi. Na cokole pomnika umieszczano ogoszenia pastwowe. Wypisywano je na
drewnianych tablicach pocignitych woskiem. Przed deszczem i socem chroni tablice wysunity
gzyms, a przed dotykiem ciekawych barierka. Pomnik wzniesiono na pocztku V wieku p.n.e. Zob.
T. Leslie Shear Jr., The Monument of the Eponymous Heroes in the Athenian Agora, Hesperia" 39,
1970, s. 145 - 222. Por. s. 726, przyp. 260.
93
* Logici (zob. rozdz. 54), po zbadaniu przedstawionych rachunkw, czy to z okresu prytanii
czy z okresu caorocznego urzdowania, przedkadali je trybunaowi sdowemu, w ktrym sami
przewodniczyli, oraz wnioski o zatwierdzenie przedstawionych rachunkw albo o ukaranie urzdnika,
zechce kto w cigu trzech
94
dni od zoenia rachunkw wytoczy skarg prywatn
lub publiczn z powodu tego sprawozdania, wypisuje na pobielonej tabliczce
nazwisko swoje i pozwanego, przestpstwo, jakie mu zarzuca, dodajc wymiar
kary, jaki uwaa za stosowny i wrcza to euthynowi. Ten, odebrawszy skarg,
przeprowadza badanie i, jeli uzna j za uzasadnion, oddaje j, o ile jest to sprawa
prywatna, sdziom demw
95
, ktrzy w danej fyli procesy wytaczaj
96
*, o ile za
jest to sprawa publiczna, przekazuje j na pimie thesmothetom
97
. Thesmotheci
za, jeli j przyjm, przedstawiaj ponownie rachunki dikasterion, a orzeczenie
sdziw ma moc obowizujc.
49. Rada zajmuje si te przegldem koni
98
i jeli uzna, e kto majc dobrego
konia le go ywi, cofa za kar zasiek na utrzymanie. Koniom, ktre nie s
w stanie i rwno z innymi albo nie chc trzyma si w szeregu, lecz ponosz,
wypalaj na szczce koo; ko, ktry zosta poddany takiemu zabiegowi, uchodzi
za niezdatnego
99
. Rada dokonuje te przegldu zwiadowczych oddziaw jazdy
100
dla stwierdzenia, czy s istotnie odpowiednie do tej suby; kto w gosowaniu
przepadnie, zostaje usunity z jazdy. Bada dalej oddziay lekkozbrojnej piechoty,
towarzyszcej konnicy
101
*, a kogo w gosowaniu odrzuci, ten traci prawo do odu.
Jedcw zaciga dziesiciu katologeis wybranych przez lud w gosowaniu
102
.
ktry dopuci si sprzeniewierzenia, przekupstwa lub naduycia wadzy przez niewaciwe uycie
pienidzy pastwowych. Nawet po zatwierdzeniu rachunkw przez logistw moliwe byo zakwes-
tionowanie ich za porednictwem eutynw (9), dos. przeprowadzajcych sprostowanie".
94
Kenyon i wikszo wydawcw przyjmuje trzy (') dni, Wilken trzysta (') wrd nich Rhodes
trzydzieci ('). Jeli ustpujcy urzdnicy mieli trzydzieci dni na zdanie sprawozda ( rozdz. 54, 2)
bardzo prawdopodobne, zdaniem Rhodesa, e dalsze trzydzieci dni przewidziano na skadanie skarg
przed euthynoi (P. J. Rhodes, Commentary, s. 562).
95
O zob. rozdz. 16, 26; 53 1-2.
96
* Id za przekazan lekcj rkopimienn (wytaczaj). Oppermann za Richardsem
przyjmuje poprawk sdz" (), opierajc si na wyraeniu w rozdz. 53 i 58. Jednak lekcja
rkopisu ma oparcie w rozdz. 53, wic poprawka zbdna, zwaszcza e tekst rzeczowo nie budzi
wtpliwoci.
97
By moe, o czym w tekcie si nie wspomina, euthynoi mogli sami nakada grzywny
w wypadku stwierdzenia uchybie w sprawowaniu urzdu. W przypadku stwierdzenia powaniejszych
przestpstw oskarenie przed euthynoi mogo prowadzi do procesu przypominajcego procedur
eisangelii.
98
Dokimasia ton hippon.
99
odrzucony w wyniku dokimazji.
100
W Atenach IV wieku istnia specjalny oddzia lekkiej jazdy () zob. W. K.
Pritchett, The Greek State at War, I, Berkeley 1971, s. 130-131; II, Berkeley 1974, s. 188 -189).
101
* Oddzia lekkozbrojnej piechoty tak wywiczonej, e mogli towarzyszy jedzie i wczeni
w jej szeregi bra udzia w boju (). [Pierwsza wzmianka o hamippoi w armii ateskiej wie
si z ich udziaem w bitwie pod Mantinej (Xen. Hell. VII, 5, 24). Utworzenie tego oddziau mogo
stanowi wynik naladowania wzorcw beockich. O hamippoi beockich wspominaj Tukidydes (V, 57,
2) i Ksenofont (Hell. VII, 5, 24). Por. Xen. Hipparch V, 13; Filochoros 328 F 71.]
102
Zadaniem , wyznaczanych prawdopodobnie po jednym z kadej fyli, byo
sporzdzanie spisu () zdatnych do suby w jedzie, ktrzy wczeniej w niej nie suyli.
List zacignitych oddaj hipparchom i fylarchom
103
, a oni, otrzymawszy spis,
przedstawiaj go Radzie. Otworzywszy zapiecztowany wykaz, na ktrym s
nazwiska jedcw, wymazuj zacignitych dawniej, ktrzy pod przysig
owiadczaj, e z powodu stanu zdrowia nie mog dalej peni suby w jedzie,
a nastpnie wzywaj wieo zacignitych; jeli ktry z nich pod przysig
owiadczy, e nie moe suy w jedzie ze wzgldu na stan zdrowia lub warunki
materialne, otrzymuje zwolnienie; co do innych, ktrzy takiego owiadczenia nie
zo, czonkowie Rady gosuj, czy s zdatni do suby w jedzie czy nie. Tego,
ktrego przyjm w gosowaniu, wpisuj na tablic, jeeli nie, zwalniaj go take.
Dawniej Rada decydowaa te o rodzaju wzorw
104
i wykonaniu szaty dla
bogini Ateny, obecnie jednak naley to do komisji wyznaczonej przez losowanie,
poniewa orzeczenia czonkw Rady wydaway si stronnicze. Spraw wykonania
poskw Nike jako te nagrd na uroczysto Panatenajw
105
zaatwia Rada
wsplnie ze skarbnikiem funduszu wojskowego.
Przeprowadza te Rada dokimazj niezdolnych do pracy
106
. Istnieje bowiem
prawo nakazujce Radzie badanie takich, ktrzy posiadaj mniej ni trzy miny
majtku, a wskutek kalectwa niezdolni s do wykonywania adnej pracy
107
,
i wypacanie kademu z nich na utrzymanie po dwa obole dziennie ze skarbu
pastwa
108
. Maj do tego skarbnika obieranego losowaniem
109
.
103
Hipparchowie byli gwnodowodzcymi jazdy, a fylarchowie dowdcami oddziaw po-
szczeglnych fyl. Zob. rozdz. 61, 4-5.
104
Sowo moe oznacza modele albo plany budynkw, rzeb, malowide.
Wikszo badaczy odnosia wzmiank do planw budowli publicznych (U. Wilamowitz, Arist. u.
Athen, s. 212-213, przyp. 50, P. J. Rhodes, Athenian Boule, Oxford 1972, s. 122), ale cz widziaa
w tym wzory peplosu bogini (Blass, Kaibel, Foucart, a take Piotrowicz). L. Piotrowicz w I wydaniu
tumaczy orzekaa o haftach", co L. Winniczuk zamienia na decydowaa te o rodzaju wzorw".
to szata niesiona w procesji na Wielkich Panatenajach (Platon, Euthyfron 6 C 2-3;
Harpokration s.v. ; schol. Arystofanes, Rycerze 566). A do koca II wieku p.n.e. co cztery lata
sporzdzano j dla ubrania starego posgu kultowego Ateny. Na dziewi miesicy przed
Panatenajami w czasie kapanki i arrefory rozpoczynay prac nad now szat. Dwie
z czterech arrefor kieroway nastpnie tkaniem szaty pod nadzorem athlotetw (rozdz. 60).
, ktre wykonyway prac, s wzmiankowane w inskrypcjach (Inscriptiones Graecae II
2
1034, 1036, 1942, 1943). Blass i jego zwolennicy uwaali, e Rada zatwierdzaa wzr peplosu,
poniewa wikszo budowli publicznych miaa przynajmniej czciowo religijne znaczenie, Rhodes
(Cotnmentary, s. 568 - 9) nie widzi powodw, dla ktrych budowle publiczne i peplos nie miayby
w tym fragmencie by wymienione razem.
105
O poskach Nikai zob. rozdz. 47. O Panatenajach zob. rozdz. 60.
106
Przeprowadzane przez Rad Piciuset badanie inwalidw, ktrzy posiadali majtek o wartoci
mniejszej ni 300 drachm i starali si o zasiek na utrzymanie.
107
Zasiki dla inwalidw wojennych () ustanowi mia Solon lub Pizystrat (Plut. Sol. 31,
3 -4; Diog. Laert. I, 55; schol. Aisch. I, 103). W 431 r. p.n.e. synowie polegych w czasie wojny byli
utrzymywani do osignicia penoletnoci na koszt pastwa. System zasikw Rhodes susznie czy
z demokracj czasw Peryklesa lub IV wieku (Commentary, s. 570).
108
Zasiek na pocztku IV w. wynosi l obola dziennie (Lys. XXIV, 13, 26) i by mniejszy anieli
wynosiy zarobki niewykwalifikowanego robotnika.
109
Skarbnik () funduszu, z ktrego wypacano zasiki dla inwalidw (stanowisko takie nie
Jednym sowem, Rada wspdziaa take z innymi urzdnikami w bardzo wielu
sprawach.
50. Taki jest tedy zakres dziaalnoci Rady. Losowaniem wyznacza si rwnie
dziesiciu episkeuastw
110
, ktrzy utrzymawszy od apodektw
111
* trzydzieci min
przeprowadzaj najkonieczniejsze naprawy w wityniach, jako te dziesiciu
astynomw
112
, z ktrych piciu urzduje w Pireusie, a piciu w miecie. Zadaniem
ich jest nadzr nad aulistkami, lutnistkami i kitharystkami
113
, by nie wynajmoway
si droej ni za dwie drachmy; jeeli wicej osb zabiega o wynajcie tej samej,
oni zarzdzaj losowanie i wynajmuj j temu, na ktrego los padnie. Oni te
pilnuj, aby aden z przedsibiorcw oczyszczania miasta nie wyrzuca nieczystoci
w obrbie dziesiciu stadiw od murw miasta
114
. Uwaaj te, aby nie zabudo-
wywano ulic, nie budowano balkonw nad ulicami
115
, nie zakadano rynien dachu
majcych odpyw na ulic, i eby nie robiono drzwi
116
, ktre by si otwieray na
ulic. Przy pomocy niewolnikw usuwaj te ciaa tych, ktrzy zmarli na ulicy
117
.
51. Przez losowanie take s wyznaczani agoranomowie
118
[w liczbie dziesi-
ciu], piciu dla Pireusu, piciu dla miasta. Zadanie.ni ich wedug prawa jest
czuwanie nad tym, aby wszelkie towary wystawiane na sprzeda byy czyste
i niefaszowane.
jest powiadczone nigdzie w rdach), albo skarbnik Rady, z ktrej rodkw najprawdopodobniej
przeprowadzano wypaty.
110
czuwali nad wityniami.
111
* poborcy.
112
Do naleao przede wszystkim czuwanie nad czystoci i bezpieczestwem na
ulicach (por. schol. Dem. XXIV, 112).
113
Dziewczta grajce na flecie (), harfie () i lirze () wynajmowane na
sympozjony (Platon, Prot. 347 C-E; Xen. Symp. I, 1).
114
Por. Arystofanes, Osy 1184; Pokj 9; Poll. VII, 134.
115
Zwykle sowo oznacza porcze albo bariery, ale w tym miejscu zdaniem Rhodesa
(Commentary, s. 575) nazwano tak drewniane balkony wystajce ze cian domw. Zakazy budowania
takich konstrukcji zewntrznych wizano z Hippiaszem (Arist. Ekon. 1347 a 4-8) i Ifikratesem
(Polyajnos III, 9, 30).
116
oznacza drzwi, formy deminutywne i mae drzwi, ale oznacza
zwykle okno. Zdaniem Kenyona chodzi o drzwi i o niebezpieczestwo, jakie zagrozioby przechodniom,
gdyby drzwi zostay nagle otwarte (F. G. Kenyon, Athenaion Politeia, 2 wyd., Oxford 1891, s. 125 - 6).
Rhodes (Commentary s. 575) sdzi jednak, e wzmianka odnosi si do okiennic, ktre nienaleycie
zabezpieczone mogyby spa na ulic.
117
Por. Arystofanes, Osy 386; Xen. Anab. VI, 4, 9; Inscriptiones Graecae
2
1672, 119.
118
utrzymywali porzdek na Agorze (Arystofanes, Acharnejczycy 968). Pobierali
opaty rynkowe (schol. Hom. Il. XXI, 203) oraz najprawdopodobniej specjalny podatek uiszczany przez
cudzoziemskich kupcw (Dem. LVII, 31, 34). Przysugiwao im prawo wymierzania kar cielesnych
nie-obywatelom (por. Arystofanes, Acharnejczycy 724; Cratin. frg. 115 Kock ap. Poll. X, 177;
Inscriptiones Graecae II
2
380, 40 nn.) oraz prawdopodobnie nakadania drobnych grzywien na
obywateli, za w przypadku przestpstw zagroonych wyszymi karami kierowania spraw do sdu
(P. J. Rhodes, Commentary, s. 576).
Tak samo przez losowanie wyznacza si [dziesiciu] metronomw
119
*, piciu
dla Pireusu, piciu dla miasta. Ci znw kontroluj miary i wagi wszelkie, aeby
sprzedajcy nie posugiwali si faszywymi.
Dawniej byo te [dziesiciu] sitofylaksw
120
, ktrych take wyznaczano przez
losowanie, piciu dla Pireusu, piciu dla miasta; teraz jest ich jednak dwudziestu
dla miasta i pitnastu dla Pireusu; czuwaj oni przede wszystkim nad tym, aby
zboe nie zmielone sprzedawano po uczciwej cenie, a nastpnie, aeby mynarze
sprzedawali mk odpowiednio do cen jczmienia, piekarze za sprzedawali chleb
odpowiednio do ceny pszenicy i to trzymajc si wagi, jak sitofylaksowie
wyznacz. Prawo bowiem im zleca to zadanie.
Wyznaczaj dalej przez losowanie dziesiciu epimeletw
121
. Zadaniem ich jest
opieka nad spichlerzami portowymi, jako te pilnowanie, eby dwie trzecie zboa
z okrtw, ktre zawijaj do portu zboowego, kupcy bezwzgldnie dostawiali do
miasta.
52. Losowaniem wyznaczaj take komisj Jedenastu
122
, ktrzy maj nadzr
nad wizieniem
123
. Oszustom, a take tym, ktrzy sprzedaj ludzi do niewoli,
zapanym na gorcym uczynku zodziejom wymierza maj kar mierci, jeli si
do winy przyznaj
124
; jeeli za si zapieraj, maj postawi ich przed dikasterion;
jeli zostan uwolnieni, maj puci ich wolno, jeli za nie, wwczas maj wyda
ich na stracenie. Przedstawia te maj w dikasterion sprawy gruntw i domw,
do ktrych skarb pastwa roci sobie prawo wasnoci, i te, ktre si oka
wasnoci pastwow, przekazywa poletom. Wnosi maj take do dikasterion
skargi przeciwko tym, ktrzy korzystaj z nieprzysugujcych im praw
125
*, bo i to
119
* ,tj. kontrolerw miar.
120
Od pocztku VI wieku wyywienie Aten zaleao w powanej mierze od importu zboa. Z tym
wiza si wprowadzony przez Solona zakaz eksportu wszelkich podw rolnych poza oliw (Plut. Sol.
24, l - 2). W IV wieku zarwno obywateli, jak i metojkw obowizywa zakaz przewoenia zboa oraz
udzielania poyczek na jego przewz do jakichkolwiek miejsc poza Attyk (por. Dem. XXXIV, 37;
XXXV, 50-51; Lyc. Leocr. 27). Nadzr nad zaopatrzeniem Aten w zboe nalea do ,
ktrzy przechowywali rwnie wykazy iloci importowanego zboa.
121
nadzorcy portu handlowego. Wrd ich obowizkw, zwizanych
z zarzdzaniem portu, znajdowao si rwnie czuwanie nad przestrzeganiem prawa zabraniajcego
wywozu zboa z Attyki (Dem. XXXV, 51; LVIII, 8 - 9).
122
Z faktu, e kolegium liczyo jedenastu czonkw, mona wnosi, e powstao, zanim Klejstenes
utworzy dziesi fyl (rozdz. 7, 3). Demetrios z Faleronu przemianowa kolegium Jedenastu na
.
123
Ateczycy stosowali kar wizienia jako rodek zapobiegawczy dla osb oczekujcych na
proces, albo na wykonanie wyroku mierci, a take dla tych, ktrzy nie mogli zapaci dugw wobec
pastwa lub wysokich grzywien. Wizienie () oraz prowadzcy je personel podlegao
kolegium Jedenastu.
124
M.H. Hansen, Apagoge, Endeixis and Ephegesis against Kakourgoi, Atimoi and Pheugontes,
Odense 1976.
125
* By to specjalny rodzaj skargi, tzw. . Skierowana ona bya przeciwko tym, ktrzy,
pozbawieni praw () moc wyroku sdowego, z praw tych mimo to korzystali (por. rozdz. 63
przeprowadzaj czonkowie kolegium Jedenastu. Niektre jednak z takich skarg
wnosz te thesmotheci
126
.
Przez losowanie wyznaczaj potem piciu eisagogeis
127
, po jednym na dwie
fyle; zadaniem ich jest wnoszenie do sdu spraw, ktre musz by w przecigu
miesica zaatwione
128
. Do takich spraw nale: skargi o posag, jeli go kto,
mimo e winien, nie zwrci
129
*; skargi o procent, ktrego kto nie uiszcza od
poyczki zacignitej na jedn drachm od stu [miesicznie]
130
*; skargi o zwrot
kapitau, ktry kto poyczy od drugiego na prowadzenie interesw na agorze
131
;
ponadto skargi o zniewag czynn
132
; skargi w sprawach towarzystw i spek,
skargi o niewolnikw i zwierzta pocigowe
133
, w kocu skargi dotyczce
wiadcze trierarchw
134
, jak te interesw bankowych
135
.
Ot wszystkie takie sprawy sdz oni
136
w przecigu miesica. Natomiast
skargi wniesione przez dzierawcw ce
137
* lub przeciw nim nale do apodek-
tw
138
*, ktrzy sprawy do wysokoci dziesiciu drachm rozstrzygaj sami, inne
za wnosz do dikasterion, rwnie w przecigu miesica.
bezprawne zgoszenie si na sdziego), lub obcieni zmaz przelanej krwi zjawiali si na miejscu
witym itp. Wniesione skargi sdzi trybuna pod przewodnictwem kolegium Jedenastu, w pewnych
wypadkach, nie wiemy jednak w jakich, pod przewodnictwem thesmothetw. [Endeiksis stosowaa si
do tych samych przestpstw, co apagoge i ephegesis, lecz w tej procedurze oskaryciel wszczyna
postpowanie wystpujc do wadz ze skarg na przestpc. O ile jednak w apagoge i ephegesis
aresztowanie byo obowizkowe, w endeiksis mogo, ale nie musiao do niego doj.]
126
Zdaniem Hansena kolegium Jedenastu przewodniczyo w sdzie, gdy w wyniku zastosowania
procedury endeiksis przestpc aresztowano, a thesmotheci, gdy do aresztowania nie doszo (M. H.
Hansen, Apagoge, wyd. cyt., s. 20-21).
127
Piciu wnosio sprawy do sdu i przewodniczyo rozprawie. Kolegium utworzono
prawdopodobnie w latach czterdziestych IV wieku (Dem. XXXVII, 33 - 34).
128
musiay zosta rozpatrzone w cigu jednego miesica albo te mona je byo
wszcz w kadym miesicu. Por. P. J. Rhodes, Judical Procedures in Fourth-Century Athens:
Improvement or Simply Changel [w:] Die athenische Demokratie im 4. Jahrhundert v. Chr., Akten eines
Symposioms 3 - 8. August 1992 Bellagio, Walter Eder (Hrsg.), Stuttgart 1995, s. 315 - 316.
129
* . Chodzio o zwrot posagu onie po zerwaniu maestwa lub wdowie po
mierci ma.
130
* Czyli 12%. By to normalny procent od poyczek. Poyczki zacignite na wyszy
procent nie miay przywileju przyspieszonego postpowania sdowego i egzekucji.
131
.
132
Powaniejsze sprawy o zranienie sdzi Areopag w ramach przepisw dotyczcych
zabjstwa (rozdz. 57, 3).
133
Chodzi o szkody wyrzdzone przez niewolnikw (albo niewolnikom) i zwierzta.
134
Prawdopodobnie prywatne skargi wnoszone przez albo na trierarchw ( )
stay si po 358 roku.
135
sprawy wnoszone przez albo przeciw bankierom.
136
Wprawdzie w tekcie wystpuje sowo , ale eisagogeis nie sdzili, lecz jedynie
przewodniczyli rozprawie i by moe ogaszali rwnie tre wyroku.
137
* Zob. rozdz. 47, 2.
138
* Zob. rozdz. 48, 1.
53. Losowaniem te wyznaczaj czonkw kolegium Czterdziestu, po czterech
z kadej fyli; podlegaj im inne skargi prywatne. Dawniej byo ich trzydziestu
i sprawowali sdy objedajc demy
139
, ale po obaleniu oligarchii trzydziestu
podniesiono ich liczb do czterdziestu
140
*. Sprawy do wysokoci dziesiciu
drachm rozstrzygaj samodzielnie
141
, inne, powyej tej kwoty, przekazuj diaite-
tom
142
*. Ci, otrzymawszy jak spraw, jeli nie zdoaj doprowadzi do ugody,
wydaj orzeczenie i, jeeli obie strony je uznaj i nie sprzeciwiaj si, sprawa na
tym si koczy. Jeeli za jedna ze stron odwoa si do dikasterion, skadaj
zeznania wiadkw, pozwy i tekst praw dotyczcych sprawy do dwch puszek
143
osobno dotyczce skarcego, osobno pozwanego po czym piecztuj je,
doczaj do nich orzeczenie diaitety wypisane na tabliczce i wrczaj czterem
sdziom, ktrzy orzekaj w sprawach fyli pozwanego. Ci z kolei wnosz otrzyman
skarg do dikasterion, ktry przy sprawach poniej tysica drachm skada si z 201
czonkw, powyej tysica drachm z 401. Sdowi temu wolno opiera si jedynie
na tych prawach, pozwach i zeznaniach wiadkw, ktre pochodz od diaitety,
a zoone zostay w owych puszkach.
Diaitetami zostaj obywatele w szedziesitym roku ycia
144
, co stwierdza si
wedug nazwisk archontw i eponymw. Jest bowiem oprcz dziesiciu eponymw
fyl take czterdziestu dwch eponymw dla rnych rocznikw
145
*. Przy wciganiu
efebw na list obywateli wypisywano dawniej
146
ich imiona na pobielonych
tabliczkach, u gry ktrych umieszczano imi archonta, za ktrego zostali
wcignici, jako te eponyma tego rocznika, ktry w poprzednim roku peni
funkcje rozjemcw. Obecnie
147
spisy te s wyryte na tablicy spiowej, ktr
ustawia si przed budynkiem Rady obok posgw eponymw
148
. Ot czonkowie
139
ustanowi Pizystrat (rozdz. 16, 5). Prawdopodobnie kolegium zniesiono
po obaleniu tyranii i przywrcono w 453/2 r. (rozdz. 26, 3). rda nie podaj, kiedy przestali objeda
demy, ale z ca pewnoci nie robili tego w okresie wojny peloponeskiej, nie tylko, jak stwierdza
Rhodes, w ostatniej jej fazie, gdy Spartanie zajli Dekelej, ale rwnie w pierwszych latach konfliktu.
Moliwe, e od tego czasu dikastai pozostali ju w miecie na stae. (P. J. Rhodes, Judical Procedures
in Fourth-Century Athens: Improvement or Simply Change? wyd. cyt., s. 305 - 306.
140
* Zob. rozdz. 16, 5 i 26, 3.
141
Podobnie jak apodekci, ktrzy mogli wymierza grzywny do 10 drachm (rozdz. 52, 2).
l42
* Diaiteci (), sdziowie polubowni, stanowili kolegialny sd rozjemczy.
143
, czyli waciwie dzban o szerokim otworze.
144
Pierwsze kolegium suyo w 399/8 r. Zdaniem Rhodesa (Commentary, s. 588)
jako diaiteci nie suyli theci.
145
* Kada grupa obywateli, urodzonych w tym samym roku i po ukoczeniu 18 lat na list
obywateli przyjtych, miaa swego patrona eponyma. Poniewa dla celw wojskowych
prowadzono
ewidencj obywateli od 18 do 60 roku ycia, byy 42 roczniki. Nalecy do poszczeglnych
rocznikw byli wypisani na tablicy z imieniem archonta, za ktrego zostali na list wcignici, i
imieniem patrona-eponyma, ktrego imieniem list danego roku okrelano.
146
Obywatele zapisani w danym roku tworzyli jeden rocznik ().
147
Do zmiany tej mogo doj w zwizku z reorganizacj efebii ok. 335/4 r.
148
Zob. przyp. 92 na s. 771.
kolegium Czterdziestu bior tablic ostatniego eponyma
149
*, obywatelom zapisanym
na niej przydzielaj sprawy podlegajce diaitetom i rozstrzygaj losowaniem, ktre
sprawy kademu z nich przypadaj; musi za kady podj si roli rozjemcy
w sprawach, ktre mu los przeznaczy. Prawo bowiem stanowi, e obywatel, ktry
nie obejmie funkcji diaitety doszedszy do przepisanego roku ycia, traci prawo
obywatelskie
150
, chyba e wanie w tym roku piastuje jaki urzd albo przebywa
poza krajem. Jedynie tacy s wolni od tego obowizku.
Jeeli kto dozna krzywdy od diaitety, moe wnie na niego skarg do diaitetw,
a jeli ci go zasdz, wedug praw obowizujcych podlega karze pozbawienia praw
obywatelskich; jednak i takim przysuguje prawo apelacji [do sdu ludowego].
Okrelenie czasu wedug eponymw stosuj take przy subie wojskowej; ot
kiedy wysyaj na wypraw pewne roczniki, ogaszaj, od ktrego do ktrego
archonta i eponyma winni wyruszy w pole.
54. Losowanie przeprowadza si take przy wyznaczaniu nastpujcych
urzdnikw: nadzorcw drg
151
, ktrych zadaniem jest utrzymywa w dobrym
stanie drogi przy pomocy niewolnikw pastwowych
152
; dziesiciu logistw
153
i dziesiciu ich synegorw
154
; im wszyscy urzdnicy po zoeniu urzdowania
musz przedkada sprawozdania rachunkowe; oni bowiem jedynie s uprawnieni
do badania rachunkw ustpujcych urzdnikw i do przedstawiania ich sprawozda
dikasterion. Jeeli udowodni komu sprzeniewierzenie
155
, sdziowie skazuj
winnego naduycia i stwierdzona suma musi by zwrcona w dziesiciokrotnej
wysokoci
156
. Jeeli dowiod komu przekupstwa i sdziowie go ska, oceniaj
warto przyjtych darw, a winny musi t sum zapaci rwnie w dziesicio-
krotnej wysokoci. Jeli za sd skae kogo za szkodliwe zarzdzanie
157
, oceniaj
149
* Ostatniego eponyma, tzn. rocznik najstarszy, tablica z wykazem obywateli majcych 60 rok
ycia.
150
Na temat zob. rozdz. 8, 5 i 16, 10.
151
W celu wyznaczenia fyle zapewne grupowano w pary. Zdaniem Wilamowitza
astynomoi zajmowali si drogami w miecie, a hodopoioi poza miastem.
152
nalecy do pastwa niewolnicy robotnicy. Na temat niewolnikw
publicznych zob. O. Jacob, Les esclaves publics a Athenes, Paris 1928.
153
Przed tym kolegium sprawozdania finansowe urzdnicy skadali po upywie rocznej kadencji
(Aisch. III, 17 - 24). Por. R. Kulesza, Zjawisko korupcji w Atenach V- IV wieku, wyd. cyt., s. 33 - 38.
154
Termin tumaczy si czsto jako pomocnicy", ale asystenci innych urzdnikw s
nazywani . W Atenach nazywano zwykle obrocw sdowych. By moe
wspomniani w tekcie synegoroi wystpowali jako oskaryciele publiczni", gdy kierowano sprawozdania
urzdnikw do dikasterion (D. M. MacDowell, The Law in Classical Athens, London 1978, s. 61).
155
W tekcie wspomniane s trzy rodzaje oskare, do jakich mogo dochodzi w zwizku ze
skadaniem sprawozda ( ), lub .
156
dziesiciokrotnej grzywnie za przekupstwo Deinarchos I 60; II 17; Hyp. V col. 24.
157
(zob. Plut. Peric. 32, 4; Hyp. V col. 24; Deinarchos I 60). Skoro logici
zajmowali si przestpstwami finansowymi, adikion obejmuje zapewne te z nich, ktre nie mieciy si
w pojciu przekupstwa i sprzeniewierzenia (M. Pierart, Les euthynoi atheniens, L'Antiquite Classique"
40, 1971, s. 528-529).
warto szkody i winny paci kar w oznaczonej wysokoci, o ile uczyni to przed
okresem dziewitej prytanii, w przeciwnym razie w wysokoci podwjnej. Ale
kary dziesiciokrotnej nie podwaja si ju.
Wyznaczaj te drog losowania tak zwanego sekretarza na okres prytanii
158
,
ktry spenia wszelkie funkcje sekretarza, przechowuje powzite uchway
159
,
sporzdza wszelkie odpisy
160
i jest obecny na posiedzeniach Rady
161
. Dawniej
162
wybierano sekretarza przez gosowanie i to spord najznakomitszych i najbardziej
godnych zaufania obywateli. Nazwisko jego bowiem widnieje na tablicach, ktre
zawieraj tekst ukadw przymierza i uchway w sprawie przyznania tytuu
proksenosa
163
* lub nadania obywatelstwa
164
*. Obecnie jednak wybiera si go
przez losowanie.
Losowaniem rwnie wyznaczaj drugiego sekretarza do praw"
165
*, ktry
take jest obecny na posiedzeniach Rady
166
i sporzdza odpisy wszelkich praw.
158
by gwnym sekretarzem pastwa ateskiego. Wymieniano
go w preambuach uchwa. Do niego naleaa publikacja praw i dekretw. Midzy 363/2 a 322/1 r.
oraz oznaczaj tego samego urzdnika.
159
Zapewne odpowiada za przechowywanie urzdowej kopii tekstw , nawet jeli nie
zdecydowano o ich utrwaleniu w kamieniu.
160
Sam czynno techniczn wykonywa zapewne niewolnik publiczny ().
161
Uczestniczy te w posiedzeniach Zgromadzenia i nomothetai, a gdy kierowano spraw do
sdu, do niego naleao przekazanie niezbdnych dokumentw.
162
aden inny tekst nie wspomina o zmianie, do ktrej aluzj czyni Arystoteles, ale wiadectwa
epigraficzne pozwalaj ustali i datowa dwie inne zmiany prawdopodobnie z ni zwizane: 1) Do
368/7 roku (lub nieco pniej) sekretarz sprawowa funkcje jedynie przez okres jednej prytanii
i wyznaczano go w ten sposb, e wszystkie fyle byy reprezentowane w cigu roku, a sekretarz nigdy
nie by czonkiem fyli sprawujcej prytani. Natomiast od 363/2 r. (lub nieco wczeniej) jeden sekretarz
sprawowa funkcj przez cay rok. 2) Przed zmian sekretarz nie musia by i prawdopodobnie nie by
czonkiem Rady.
l63
* Proksenos () przyjmowa na siebie obowizek dbania o przybyszw z obcego
pastwa i o ich interesy. Proksenos musia by obywatelem pastwa, w ktrym mieszka, a nie mg
by obywatelem pastwa, ktre reprezentowa. Obowizki jego zblione byy do zada dzisiejszego
[honorowego] konsula. Stosunek, jaki istnia pomidzy proksenosem a cudzoziemcem, nazywano
prokseni (); do obowizkw proksenosa naleaa take opieka nad przybywajcymi
w urzdowym charakterze posami obcych pastw. W zamian za to w miecie zaprzyjanionym
przysugiway mu pewne przywileje. [Zob. M. B. Walbank, Early Greek Proxenoi, Phoenix" 24, 1970,
s. 198 - 208; Ch. Marek, Die Proxenie, Frankfurt am Main 1984.]
164
* W zachowanych napisach imi sekretarza jest umieszczone na czele kadej niemal uchway
obok nazwy fyli penicej prytani, imi przewodniczcego Zgromadzenia, archonta i wnioskodawcy;
por. np. Inscriptiones Graecae nr 59: Dittenberger, Syll. in. Gr. I
3
108 z r. 410/9: Fyla Hippothontis
penia prytani, Lobon by sekretarzem, Filistides przewodniczy, Glaukippos by archontem, Erasynides
postawi wniosek". Imi sekretarza i archonta wysunite jest czsto na sam pocztek uchway, jak
w tym wypadku: Za archontatu Glaukipposa, Lobon by sekretarzem".
165
* Urzd ten wprowadzony zosta zapewne ok. 363 r. p.n.e. (por. G. Busolt, H. Swoboda,
Griechiche Staatskunde II, s. 1040). [Sekretarz do praw" . Spisywa projekty praw
zgaszanych w Radzie.]
166
Sekretarz zajmowa si , a tych nie uchwalaa Rada, co oznacza, e sekretarz ten nie
musia uczestniczy w jej obradach. Moliwe jednak, e zarwno on, jak i nie wspomniany przez
Poza tym przez gosowanie Zgromadzenie wybiera jeszcze jednego sekretarza
167
,
ktry ma odczytywa dokumenty na Zgromadzeniu lub w Radzie; poza tym
odczytywaniem nie ma on adnych obowizkw.
Wyznaczaj te przez losowanie dziesiciu ofiarnikw
168
, wystpujcych pod
nazw do nadzwyczajnych ofiar oczyszczalnych"; skadaj oni ofiary nakazane
przez wyroczni
169
, a jeli jest potrzebna ofiara dla otrzymania pomylnej
wrby
170
, skadaj j wraz z wrbitami
171
. Oprcz nich wyznacza Zgromadze-
nie przez losowanie dziesiciu innych, tak zwanych rocznych"
172
, ktrzy
skadaj pewne ofiary i urzdzaj wszystkie uroczystoci obchodzone co cztery
lata z wyjtkiem Panatenajw. Nale za do nich: po pierwsze, uroczystoci na
wyspie Delos
173
* (obchodzi si tam inne wito co sze lat), nastpnie Brauro-
nie
174
*, po trzecie wito Heraklesa
175
, po czwarte Eleuzynie
176
*. Pite s
Panatenaje
177
; adnego z tych wit nie obchodzi si w tym samym [roku]
178
co
Arystotelesa wraz z bra jednak
udzia w obradach (P. J. Rhodes, Commentary, s. 603 - 4).
167
Prawdopodobnie jest to wybierany na rok (= ).
168
.
169
Gdy jakie nieszczcia dotkny Ateny i zwracano si o rad do wyroczni.
170
Przed rozpoczciem wojny, zaoeniem kolonii lub podjciem innego wanego dla polis
przedsiwzicia.
171
wrbici.
172
' s wspomniani w inskrypcjach. Zdaniem Rhodesa od lat
trzydziestych IV w. (jeli nie wczeniej) odrbne, nie wymienione przez Arystotelesa kolegium
hieropoioi byo odpowiedzialne za Panatenaje (P. J. Rhodes, Commentary, s. 606).
173
* Uroczysto zwana Delia" wicona na wiosn na wyspie Delos, wedug wierze
greckich miejscu urodzenia Apollina, ku czci tego boga. Delia zostay wprowadzone przez
Ateczykw w 425 r. p.n.e. (Thuc. III, 104, 2.), lecz wedug podania wprowadzi je Tezeusz,
kiedy wraca z Krety do Aten i zatrzyma si na Delos. Ateczycy wysali na to wito poselstwo,
ofiary i chry (por. rozdz. 56), dlatego te Arystoteles nazywa je witem ateskim. [Odnowione
przez Ateczykw zim 426/5 r. po przeprowadzonej przez nich puryfikacji wyspy uroczystoci
odbyway si w miesicu Hieros (ateski Anthesterion), zapewne w trzecim roku kadej
Olimpiady. W IV wieku przeniesiono wito na drugi rok Olimpiady. Zob. W. A. Laidlaw, A
History of Delos, Oxford 1933, s. 45 - 50.]
174
* Brauronie wita obchodzone ku czci Artemidy z Brauron, w miesicu Munychion.
Byo to wito gminy Brauron poczonej z Atenami synojkizmem. W wicie tym bray udzia
mode dziewczta, przybrane w szafranowe szaty i nazywane niedwiadkami" dla podkrelenia
zwizku z bogini lasw i oww. [wito Artemidy (Herodot VI, 138) odbywao si
w Brauronie we wschodniej czci Attyki. Kult nabra charakteru oglnopastwowego zapewne
za panowania Pizystrata, ktry pochodzi z Brauronu. wito obejmowao procesj z Aten do
Brauronu (Arystofanes, Pokj 874). Szaty kobiet, ktre urodziy lub zmary w poogu
(Arystofanes, Lyzistrata 643 - 5), ofiarowywano Artemidzie Brauronu.]
175
Harpokration (s.v. Herakleia) stwierdza, e byo wiele lokalnych wit ku czci Heraklesa,
z ktrych najwaniejsze odbyway si w Maratonie (zapewne na pocztku miesica
Hekatombaion) i w Kynosarges (w miesicu Metageitnion).
176
* Zob. s. 755, przyp. 533*.
177
Wielkie Panatenaje odbyway si w miesicu Hekatombaion w trzecim roku kadej
Olimpiady, a Mniejsze Panatenaje w pozostaych latach (zob. rozdz. 60).
178
* W tekcie jest tylko w tym samym" nie wiadomo, czy chodzi o rok, czy o miejsce.
inne. Obecnie, za archontatu Kefisofonta
179
, przybyo nadto wito ku czci
Hefajstosa.
Wyznaczaj te przez losowanie archonta dla Salaminy
180
* i demarch dla
Pireusu
181
*, ktrzy w obu tych miejscowociach organizuj Dionizje
182
i
wyznaczaj choregw
183
. Na Salaminie imi jej archonta umieszcza si take na
dokumentach publicznych
184
*.
55. Tacy tedy s losowani urzdnicy, ktrzy zajmuj si wymienionymi
wyej sprawami. Co do tzw. dziewiciu archontw, to powiedziano ju
wyej
185
*, w jaki sposb pocztkowo ich wybierano. Obecnie
186
jednak losuje
si zarwno szeciu thesmothetw i ich sekretarza
187
, jak i archonta, krla i
polemarch, po jednym z kadej fyli
188
. Przechodz oni badanie
189
najpierw
przed Rad Piciuset, lecz
Interpretowa mona rnie, poniewa autor wymienia i rne miejscowoci, i wita, ktre
odbyway si w rnych latach okresu czteroletniego. [Z wyliczenia wit wynika, e adne z
nich nie przypadao na ten sam rok. (P. J. Rhodes, Commentary, s. 609 -10)]
179
* W roku 329/8.
180
* Zdobyta ok. 600 r. p.n.e. w wyniku wojny z Megar Salamina nie wchodzia w
organizacj polityczn Aten jako jeden z jej demw, lecz stanowia tzw. kleruchi, zamieszka
przez osadnikw kleruchw ateskich. Mieszkacy kleruchii tworzyli odrbn wsplnot,
posiadali autonomi lokaln, ktrej organizacja wzorowaa si na ustroju Aten (zgromadzenie
ludowe, rada, urzdnicy); zachowywali take obywatelstwo ateskie z jego uprawnieniami i
obowizkami. Naczelnego urzdnika obierano w Atenach drog losowania.
181
* Wybr demarchy Pireusu w Atenach wskazuje na szczeglne znaczenie tego demu i jego
wadz, [ pozostaych demw wyznaczay same demy (rozdz. 21, 5). W IV wieku przez
losowanie, ale w okresie wczeniejszym by moe przez wybr. Por. A. Damsgaard-Madesen, Le
mode de designation des demarques attiques au quatrieme siecle av. J.C., Classica et
Mediaevalia" Francisco Platt Septuagenario Dedicata, 1973, s. 92-118.]
182
* Chodzi tutaj o tzw. Dionizje Mae lub Wiejskie, wicone w miesicu Poseideon w po-
szczeglnych demach dla uczczenia pory otwierania naczy z modym winem; uroczystoci te
byy poczone z procesjami kultowymi, zabawami ludowymi i przedstawieniami. [Por. L.
Deubner, Attische Feste, Berlin 1932, s. 134-38; A. W. Pickard-Cambridge, The Dramatic
Festivals of Athens, red. J. P. A. Gould, D. M. Lewis, Oxford 1968, s. 42-56).]
183
Na Dionizja, na ktrych odbyway si przedstawienia teatralne, bdce form liturgii (na
szczeblu demu).
184
* I w tym wypadu zwyczaj zachowany taki sam jak w Atenach. Zachowane przykady
wskazuj, e nazwisko archonta Salaminy byo umieszczane obok imienia archonta Aten, tak np.
Inscriptiones Graecae II 594, z r. 127 p.n.e.: Za archontatu Epiklesa w miecie, a Andronika na
Salaminie".
185
* Zob. rozdz. 3, 2-4; 8, 1; 22, 5; 26, 2.
186
wprowadzono (a wedug Arystotelesa przywrcono) w 487/6 r.
Zob. rozdz. 8, 1.
187
Nie wiemy, kiedy utworzono to stanowisko, cho najbardziej oczywiste jest czenie go
z reformami Klejstenesa. Zdaniem Rhodesa mona je datowa na 487/6 r. (P. J. Rhodes,
Commentary, s. 614).
188
oznacza, e poszczeglne stanowiska w obrbie kolegium przypaday rnym
fylom na zmian.
189
Podwjna thesmothetw Dem. XX, 90. Wedug Lizjasza (XXVI, 11-12)
z wyjtkiem sekretarza, ktry poddaje si badaniu tylko w dikasterion
190
, tak jak
inni urzdnicy (wszyscy bowiem urzdnicy, zarwno wybrani drog losowania, jak
i w gosowaniu obejmuj stanowiska dopiero po przebyciu dokimazji
191
*; natomiast
dziewiciu archontw podlega dokimazji przed Rad, a potem powtrnie przed
dikasterion. Ten, kogo Rada odrzucia, dawniej traci urzd, obecnie jednak
przysuguje mu prawo odwoania si do dikasterion
192
, ktrego wyrok w sprawie
dokimazji jest ostateczny.
W czasie dokimazji pytaj najpierw: Kto jest twym ojcem i z jakiego demu?"
Kto ojcem twego ojca?" Kto matk twoj?" Kto ojcem matki i z jakiego
demu?"
193
*. Nastpnie pytaj go, czy ma otarz Apollina Patroosa i Zeusa
Herkejosa
194
, i gdzie si one znajduj, potem, czy ma mogi rodzinn i gdzie ona
ley
195
, a wreszcie, czy szanuje rodzicw
196
, czy paci podatki
197
i czy odby
wyprawy wojenne. Po tych pytaniach mwi znw prowadzcy badania: Podaj
wiadkw na to!" Kiedy za wiadkw przedstawi, pyta: Czy kto chce ze skarg
przeciw niemu wystpi?" Jeli si zgosi jaki oskaryciel, udziela mu gosu celem
przedstawienia oskarenia, z kolei oddaje gos bronicemu si i w kocu zarzdza
gosowanie bezporednio. Dawniej w takim wypadku skada swj gos jeden sdzia,
obecnie jednak musz wszyscy nad nim gosowa, aby sdziowie mogli wykluczy
niegodnego nawet i w tym wypadku, gdyby ten postara si o milczenie oskarycieli.
Ateczycy powinni by bardziej wymagajcy w przypadku dokimazji archontw ni innych urzdnikw,
gdy archontat prowadzi do doywotniego czonkostwa w Radzie Areopagu.
190
Odmienno procedury wynika moe std, e stanowisko utworzono, zanim stao si norm,
e urzdnicy przechodz dokimazj w dikasterion.
191
* Tzw. przeprowadzana przed sdem. Jak wygldao takie badanie pokazuje,
przytoczony przykad badania archontw.
192
Procedura dokimazji archontw bya dwustopniowa. Wszyscy kandydaci musieli przej
badanie przed Rad i przed sdem, ale odrzucenie kandydata przez Rad zamykao procedur, o ile nie
odwoa si on od tej decyzji do sdu. Zapewne do 462/1 r. dokimazja archontw odbywaa si przed
Areopagiem, ktrego Efialtes wrd innych uprawnie pozbawi i tego. (P. J. Rhodes, Commentary,
s. 615-17).
193
* Chodzio przy tym o stwierdzenie, e oboje rodzice posiadali obywatelstwo ateskie (rozdz.
26, 3). [wiadectwem tego, e mieszkaniec Aten jest obywatelem, byo umieszczenie jego nazwiska
w rejestrze czonkw demu. W tym przypadku pytano jednak take o pokolenie dziadkw, co wskazuje
na zawenie kryteriw obieralnoci. Podobne ograniczenie zastosowali rwnie Ateczycy w stosunku
do Platejczykw, ktrzy uzyskali prawa obywatelskie, ale nie mogli sprawowa pewnych funkcji
religijnych, a nadto nie mogli si w pierwszym pokoleniu ubiega wanie o archontat (dekret
Hippokratesa Dem. LIX, 104). Zwaywszy, e kobiet w ogle nie rejestrowano, jedyny dowd na
to, e kobieta jest obywatelk" (politis) stanowio zapisanie jej ojca na list czonkw demu. Por. Dem.
LVII, 66; LIX, 92, 104 - 6.]
194
Dalsze potwierdzenie, e dana osoba jest obywatelem ateskim.
195
oznacza kopiec, kurhan", a take grb". Kolejnym dowodem tego, e dana osoba jest
Ateczykiem, mia by fakt posiadania przez niego grobu rodzinnego.
196
. Oskarenie z powodu zaniedbania obowizku opieki nad rodzicami
lub dziadkami, zob. rozdz. 56, 6. Por. Xen. Mem. II, 2, 13; Dem. LVII 70; Deinarchos II, 17 -18.
197
moe oznacza zarwno podatek, jak i przynaleno do klasy majtkowej. W tym
ostatnim przypadku pytanie dotyczyoby przynalenoci do jednej z soloskich klas majtkowych.
Przeszedszy w ten sposb badanie udaj si archontowie do kamienia
198
*, na
ktrym znajduje si zwierz ofiarne, a przy ktrym diaiteci rwnie skadaj
przysig przed ogoszeniem wyroku, a take wiadkowie, ktrzy uchylaj si od
zezna
199
. Ot wszedszy na w kamie
200
przysigaj, e urzd swj peni bd
sprawiedliwie i zgodnie z prawami, e darw w zwizku ze swym urzdem
przyjmowa nie bd, jeliby za co przyjli, posg ze zota ufunduj
201
*. Std,
po zoeniu przysigi udaj si na Akropol i tam powtrnie t sam skadaj
przysig, po czym obejmuj urzdowanie.
56. Archont, krl i polemarch dobieraj sobie nadto paredrw
202
, kady po
dwch wedug swej woli, ale i ci, zanim obejm urzdowanie, przechodz
dokimazj w dikasterion, a po zoeniu urzdu skadaj sprawozdanie.
Archont zaraz po objciu stanowiska przede wszystkim ogasza publicznie
203
,
e kady obywatel do koca jego urzdowania zachowa prawo posiadania
i zarzdzania dobrami takie samo, jakie mia przed objciem przez niego
urzdu
204
. Nastpnie wyznacza trzech choregw dla autorw tragedii, wybierajc
najbogatszych spord wszystkich Ateczykw
205
*. Dawniej archont wyznacza
take piciu choregw dla autorw komedii, teraz jednak wybieraj ich
198
* Kamie ten by waciwie otarzem ofiarnym (rozdz. 7, 1); znajdowa si niedaleko portyku
krlewskiego (Plut. Sol. 25; Poll. VIII, 86). [Wspomniany kamie zosta odnaleziony obok pnocnego
skrzyda Stoa Basilejos]
199
Od lat siedemdziesitych IV wieku przed samym procesem spisywano zeznania, ale wiadkowie
musieli by obecni w czasie rozprawy, aby potwierdzi je przysig.
200
Wysoko kamienia ok. 0,4 m, jego wymiary l x 3 m.
201
* Platon (Fajdros, 235 D) i Plutarch (Sol. 25) podaj, e archonci w razie popenienia naduycia
mieli zoy w Delfach posg ze zota rwnej miary", przez co ju w staroytnoci rozumiano miar
ofiarujcego (Platon, l. c.). By to zapewne przeytek z odlegych czasw nie majcy praktycznego
znaczenia. Th. Bergk (Rhein. Mus." XIII, s. 448 nn.) sdzi, e chodzio o posg takiej wagi w zocie,
co suma przyjta waya w srebrze, a wic przy relacji zota do srebra 1:10 chodzio o grzywn
w dziesiciokrotnej wartoci naduycia. Brzmi to przekonujco, ale wobec wiadectwa staroytnych
trudne do przyjcia (por. Wilamowitz, Arist. u. Athen I, s. 47, przyp. 10; G. Busolt, Griechische
Geschichte II
2
, s. 293, uw. 3.).
202
Fakt, e trzej archontowie sami wybieraj sobie paredrw-pomocnikw, jest dziwnym
rozwizaniem w wietle przepisw obowizujcych innych urzdnikw w V - IV wieku i stanowi
zapewne przeytek z okresu archaicznego. Z drugiej strony paredrowie na rwni ze wszystkimi innymi
urzdnikami podlegali procedurom i .
203
Przez herolda (o heroldzie archonta zob. rozdz. 62, 2).
204
Deklaracja archonta stanowi pozostao okresu archaicznego, albowiem w V - IV w. archont
nie mia uprawnie, ktre pozwalayby mu na ochron stanu wasnoci. Prawdopodobnie po strzniciu
dugw Solon, aby oddali obawy o podzia ziemi ( ) ustali, e archont co roku
uroczycie zagwarantuje nienaruszalno stanu wasnoci.
205
* Por. rozdz. 27, s. 736, przyp. 357*. [ oznaczaa podjcie si finansowej i organizacyjnej
odpowiedzialnoci za wystawienie chru w czasie wielkich wit religijnych. Choregia naleaa do
liturgii (), jakie pastwo nakadao na najbogatszych obywateli. J. K. Davies, Athenian
Propertied Families, wyd. cyt, s. XXIII - XXIV (witeczne liturgie); A. W. Pickard-Cambridge, The
Dramatic Festival ofAthens, red. J. P. A. Gould, D. M. Lewis, Oxford 1968, s. 75 - 8, 86 - 92.]
fyle
206
. Nastpnie przejmuje pod swj nadzr choregw
207
, ktrych wybray fyle
dla przygotowania na uroczystoci Dionizjw
208
* chrw mskich, chopicych
i chrw wystpujcych w komediach, a take chrw mskich i chopicych na
uroczysto Thargeliw
209
*. (Na uroczysto Dionizjw wybiera si choregw
wedug fyl, na uroczysto Thargeliw po jednym na dwie fyle, ktrego na
przemian wyznaczaj.) Na danie ktrego z nich przeprowadza antidosis
210
*
i zgasza [do dikasterion] sprzeciwy
211
, jeli kto utrzymuje, e albo peni ju
poprzednio t liturgi
212
*, albo e przysuguje mu zwolnienie, poniewa wypeni
inne liturgie, a nie upyn jeszcze czas, w obrbie ktrego winien by wolny od
nastpnej, lub te powouje si na to, e nie ma odpowiedniego wieku. Choreg
bowiem, utrzymujcy chr chopicy, musi mie skoczonych czterdzieci lat
206
Zarwno na Lenajach, jak na Wielkich Dionizjach w konkursie uczestniczyo piciu
komediopisarzy (w okresie wojny peloponeskiej ich liczb zmniejszono do trzech). Nie wiemy, kiedy
archont przesta wyznacza choregw dla komedii (by moe przed 348/7 r. Dem. XXXIX, 7).
207
Archont sprawowa nadzr nad wyznaczonymi przez fyle choregami dla wit, za ktre sam
odpowiada, tj. nad Wielkimi Dionizjami i Thargeliami. Do archonta naleao rozpatrywanie
ewentualnych sprzeciww wyznaczonych do liturgii osb (antidosis zob. niej, przyp. 210*). On
take nadzorowa procedur losowania, ktra rozstrzygaa o przydzieleniu choregowi poetw. (Dem.
XXI, 13).
208
* Dionizje Wielkie, czyli Miejskie (w odrnieniu od Maych, czyli Wiejskich, por. rozdz. 54),
ustanowione przez Pizystrata, ktry w ten sposb przenis ludowe obrzdy do Aten i podnis je do
roli wita pastwowego, najwikszego w Atenach obok Panatenajw. Wielkie Dionizje wicono
w miesicu Elaphebolion (koniec marca pocztek kwietnia), na program skaday si poza
uroczystociami religijnymi: skadanie ofiar, uroczyste przeniesienie w procesji posgu boga Dionizosa
ze wityni na stokach Akropolis do gaju herosa Akademosa, odprowadzenie posgu do Aten
w procesji, wystpy chrw, wystawianie tragedii, a od 486 r. take komedii.
219*
Thargelia obchodzone ku czci Apollina, boga czystoci moralnej, miay, jak wiele innych
wit greckich, charakter oczyszczajcy; bogu skadano w ofierze plony (9 = pody ziemi).
wita te byy poczone z uroczystymi procesjami, konkursami chrw mskich i chopicych. Przez
dugi czas Thargelia zachoway jako pozostao dawnej religii Apollina krwaw ofiar z ycia
ludzkiego, na ktr powicano niewolnika lub czowieka skazanego na mier wyrokiem sdowym;
z czasem zerwano z t tradycj, ograniczajc si do spalenia kuky.
210
* Antidosis () zamiana majtku. Jeeli jaki obywatel czu si pokrzywdzony przez
naoenie na niego ktrej z liturgii (zob. s. 736, przypis 357*), i uwaa, e kto inny, bogatszy od
niego powinien j speni, mg zaproponowa zamian majtku, jeeli wskazany si opiera.
Zazwyczaj rozstrzyga w takich wypadkach sd, a postanowienie sdowe nazywao si .
[Jeli wezwany nie chcia ani speni liturgii, ani zamieni si majtkiem, sprawa trafiaa do sdu jako
, a czowiek uznany za bogatszego musia peni liturgi. Na og wtpi si, aby
rzeczywicie moga w praktyce wchodzi w gr zamiana majtku, cho zdaniem Rhodesa byo to
teoretycznie moliwe (P. J. Rhodes, Commentary, s. 625). W kadym razie, cho znamy wiele
przypadkw antidoseis, nie syszymy w rdach o tym, aby kiedykolwiek doszo do zamiany majtku.
Na temat antidosis A. R. W. Harrison, The Law of Athens, wyd. cyt., s. 236 - 8; D.M. MacDowell,
The Law in Classical Athens, wyd. cyt., s. 162-4; V. Gabrielsen, The Antidosis Procedur in Classical
Athens, Classica et Mediaevalia" 38, 1987, s. 7 - 38; M. H. Hansen, Demokracja ateska w czasach
Demostenesa, wyd. cyt., s. 122-3.]
211
oznacza sprzeciw osoby wyznaczonej do penienia liturgii, ktra zgaszaa swoje
prawo do zwolnienia z tego obowizku.
212
* Wedug Demostenesa midzy jedn liturgi a nastpn musia by rok przerwy (Dem. XX, 8).
ycia. Archont wyznacza te choregw dla przygotowania chrw wysyanych na
Delos
213
oraz kierownika religijnego poselstwa
214
, ktry na triakonterze
215
wiezie
tam modziecw.
Ponadto urzdza procesje, a mianowicie ku czci Asklepiosa, w dniu, w ktrym
wtajemniczeni
216
* nie opuszczaj domu
217
*; i w czasie Wielkich Dionizjw
218
, t
drug procesj organizuje wsplnie z epimeletami
219
kierujcymi procesj, ktrych
dawniej w liczbie dziesiciu wyznaczao Zgromadzenie przez gosowanie. Oni te
pokrywali z wasnego majtku koszta procesji; obecnie jednak wyznacza Zgromadze-
nie przez losowanie jednego czowieka z kadej fyli i przyznaje im cznie sto min na
koszta organizacji. Archont te urzdza procesj podczas uroczystoci Thargeliw
220
,
jak te procesj ku czci Zeusa Sotera
221
, zajmuje si konkursami (agonami) w czasie
Dionizjw i Thargeliw
222
. Takimi tedy uroczystociami zajmuje si archont.
Prcz tego na rce jego skadaj [obywatele] skargi w sprawach publicznych
i prywatnych
223
, ktre po rozpatrzeniu kieruje do dikasterion
224
, a mianowicie:
213
wysyano co roku, ale czteroletnie wito odbywao si pocztkowo w trzecim
(a potem w drugim) roku Olimpiady. Zob. rozdz. 54, 7.
214
.
215
Triakontera okrt majcy zaog zoon z trzydziestu wiolarzy.
216
* Wt aj emni czeni domylnie w misteria eleuzyjskie. [Procesja ku czci Asklepiosa odbywaa
si w Epidauria, 18 dnia miesica Boedromion, dzie przed wielk procesj z Aten do Eleuzis na misteria.
Wtajemniczeni spdzali dzie w wityni Asklepiosa. Kult Asklepiosa wprowadzono w Atenach w 420 r.]
217
* Tzn. w dniu przed wyjciem uroczystej procesji z Aten do Eleuzis.
218
Procesja prowadzca do zoenia ofiar w okrgu witynnym Dionizosa odbywaa si
w pierwszym dniu waciwych Wielkich Dionizjw, dziesitego dnia miesica Elaphebolion. Poprzedza
j proagon i Asklepieja przypadajce na dzie smy miesica Elapfebolion spektakl ukazujcy
przybycie Dionizosa z Eleutherai w nocy z 8/9 lub 9/10.
219
W inskrypcji z 282/1 r. wymienia si 10, a z 186/5 r. 24 epimeletw. Zarwno ich liczba, jak
i fakt, e nie wyznaczano ich wedug fyl, wskazuje, e s oni rni od
wybieranych po 3 z kadej fyli i zwizanych z wyznaczaniem choregw. Zwaywszy, e w poowie
IV wieku epimeletai nadal wybierao Zgromadzenie, zmiana, o ktrej mowa w tekcie, musiaa si
dokona na krtko przed powstaniem Ustroju politycznego Aten (P. J. Rhodes, Commentary, s. 627 - 28).
Pierwsze stanowisko byo rodzajem liturgii. Od wyznaczonych epimeletw oczekiwano, e opac
koszty procesji. W czasach Arystotelesa koszty pokrywao pastwo. Zmiana sposobu finansowania
procesji moga si wiza z reorganizacj wit, do jakiej doszo za Likurga.
220
Thargelia, wita Apollina odbyway si 6 i 7 Thargeliona. Zob. s. 784, przyp. 209*.
221
byy witem Zeusa Zbawcy () i Ateny Zbawczyni (). wito
odbywao si w miesicu Skirophorion w Pireusie. Tam te ostatniego dnia roku skadano ofiar
Zeusowi Soterowi.
222
Por. wyej, s. 784, przyp. 209.
223
i . Ateskie prawo rozrniao sprawy publiczne (dikai demosiai, zwane zwykle
graphai) oraz sprawy prywatne (dikai idiai, czy po prostu dikai). Zasadnicza rnica midzy nimi
polegaa na tym, e o ile w graphe oskarenie mg wnie kady obywatel, o tyle w dike moga to
uczyni jedynie osoba pokrzywdzona, jej opiekun (kyrios) lub krewni. W dikai oskaryciel, ktry nie
uzyska na swe poparcie 1/5 gosw sdziowskich, nie ponosi adnej kary, natomiast w graphe
podlega grzywnie w wysokoci 1000 drachm oraz czciowej atimia. Por. niej, przyp. 226.
224
Termin oznacza wstpne badanie przeprowadzane przez waciwego urzdnika
w celu stwierdzenia, czy wniesiona sprawa spenia niezbdne wymogi formalne, a nastpnie
o ze obchodzenie si z rodzicami
225
(moe je wnosi kto zechce, nie naraajc si
na kar grzywny)
226
, o ze obchodzenie si z sierotami (s to skargi przeciw
opiekunom)
227
, o ze obchodzenie si z osierocon spadkobierczyni
228
(skierowane
s one przeciwko opiekunom i mom), o uszczuplenie majtku sieroty (rwnie
przeciw opiekunom skierowane)
229
, o niepoczytalno
23
, jeli kto obwinia kogo,
e z powodu upoledzenia na umyle trwoni swj [majtek], o wyznaczenie
rozjemcw, jeli kto sprzeciwia si podziaowi wsplnego [majtku], o ustano-
wienie opiekuna
231
*, o sdowe przyznanie opiekustwa
232
*, o [przedoenie
dokumentw], jeeli kto chce si zapisa jako opiekun
233
*, o sdowe przyznanie
spadku lub rki spadkobierczyni
234
.
Roztacza te archont opiek nad sierotami i osieroconymi spadkobierczyniami,
jako te nad kobietami, ktre utrzymuj, e s w ciy po zmarym mu
235
; tym,
ktrzy je krzywdz, ma pene prawo wymierzy grzywn [lub te skarg wytoczy
przed] dikasterion
236
. Wydzierawi take domy sierot i osieroconych spadkobier-
czy [dopki nie] dojd do czternastego roku ycia
237
, odbiera od dzierawcw
przygotowanie jej do przedstawienia sdowi. Zob. R. J. Bonner, G. Smith, The Administration ofJustice
from Homer to Aristotle, I, Chicago 1930, s. 283 - 93; A. R. W. Harrison, The Law ofAthens, wyd. cyt.,
s. 94-105.
225
. Ze traktowanie rodzicw mogo by przedmiotem graphe lub
eisangelii.
226
W zwykych oskaryciel podlega karze grzywny w wysokoci 1000 drachm oraz
czciowej atimia, gdy nie otrzyma 1/5 gosw sdziowskich na poparcie swego wniosku, a take
wwczas, gdy wycofa swoj skarg.
227
W rzeczywistoci procedura ta stosowaa si nie tylko przeciw opiekunom, ale przeciw kademu,
kto dziaa na szkod sieroty. W razie skazania opiekun przestawa by opiekunem. (Isajos XI, 31).
228
Na temat , zob. rozdz. 9, 2; 35, 2; 42, 5; 43, 5. Przestpstwa obejmuj sytuacje, gdy
najbliszy krewny nie polubi dziedziczki albo nie znalaz jej ma, dopuci si (Dem. XLIII
54, 75) oraz gdy m nie odbywa stosunkw ze sw on (Plut. Soi. 20, 2 - 4).
229
Oskarenie mogo by te skadane w drodze (Dem. XXXVIII, 23).
230
. Por. Arystofanes, Chmury 844-6; Xen. Mem. I, 2, 49; Aisch. III, 251.
231*
w wypadkach, kiedy ojciec nie wyznaczy w testamencie opiekuna lub zmar nie pozostawiw-
szy testamentu.
232*
gdy o przyznanie praw opiekuna ubiegao si kilku obywateli, stosowano postpowanie
diadikasia.
233
* Chodzi tu o ujawnienie zatrzymanego przez kogo testamentu, na podstawie ktrego jednak
kto drugi roci sobie pretensje do objcia opieki nad maoletnim.
234
Por. rozdz. 9, 2, przyp. 94.
235
Wedle prawa cytowanego w Dem. XLIII, 75 archont mia obowizek chroni tych, ktrzy
utracili swego opiekuna (kyrios). Prawdopodobnie wwczas, gdy zmary nie wyznaczy kyriosa, ani nikt
nie zgasza pretensji do tej funkcji, musia go wyznaczy archont (A. R. W. Harrison, The Law of
Athens, I, wyd. cyt., s. 101 -104). Ksenofont wspomina o , zapewne opiekunach tych,
ktrzy zostali sierotami w czasie wojny (Xen. Vect. II, 7).
236
Urzdnicy atescy mieli prawo nakada niewielkie na tych, ktrzy dopucili si
wykrocze podlegajcych ich jurysdykcji, a w przypadku powaniejszych, wymagajcych wikszej
grzywny przestpstw, kierowa spraw do sdu.
237
Dziewczyn traktowano jako sierot do ukoczenia 14 roku ycia. Z kolei chopcy-sieroty
obejmowali swj spadek w 18 roku ycia. Por. rozdz. 42, 5.
zabezpieczenie hipoteczne
238
, a jeli [opiekunowie] nie daj dzieciom
zaopatrzenia, to ciga je od nich
239
.
57. Takie tedy s obowizki [archonta]. Krl natomiast przede wszystkim
sprawuje piecz nad misteriami
240
[wsplnie z epimeletami], ktrych wybiera
Zgromadzenie przez gosowanie
241
: dwch spord wszystkich Ateczykw,
jednego za [z rodu Eumolpidw i jednego] z rodu Keryksw
242
. Nastpnie
kieruje uroczystoci ku czci Dionizosa w Lenajon
243
*, na ktr skada si
[procesja i zawody]
244
. Procesj prowadzi wsplnie krl i epimeleci, natomiast
zawody urzdza sam krl. On take organizuje wszystkie wycigi z
pochodniami
245
, do niego naley te nadzr nad wszystkimi mona
powiedzie odziedziczonymi po przodkach ofiarami
246
.
238
Oznaczano ziemi za pomoc kamieni .
239
W czasie swej niepenoletnoci osoby pozostajce pod opiek innych nie mogy wystpowa
ze skargami przeciwko swym opiekunom, std te obowizek ten spada na archonta, ktry z pewnoci
mg z niego skorzysta tylko w przypadkach szczeglnie racych.
240
Por. rozdz. 39 s. 755 przyp. 533. Na temat misteriw zob. L. Deubner, Attische Feste, Berlin
1932, s. 69 - 91; G. E. Mylonas, Eleusis and the Eleusinian Mysteries, s. 224 - 85; H.W. Park, Festivals
of the Athenians, London 1977, s. 55 - 72.
241
Epimeletai misteriw nie s powiadczeni dla V wieku. Zostali ustanowieni i wyposaeni
w prawo nakadania albo oskarania w prawie (Hesperia" XLIX, 1980,
258 - 288, w. 29 - 37) datowanym na krtko przed poow IV w. (por. Dem. XXI, 171 i Inscriptiones
Graecae II
2
1672, 243-6 (329/28 r.).
242
Gwne stanowiska kultu eleuzyskiego byy dziedziczne w dwch rodach
i (rozdz. 39, 2). za swego protoplast uwaali Eumolposa, przywdc trackiego,
ktry walczy po stronie Eleuzyczykw przeciwko Atenom w czasach Erechteusza. za swego
przodka uwaali Keryksa, syna Hermesa i jednej z crek Kekropsa (ale wedug Pauzaniasza Keryks by
synem Eumolposa). , , i inni kapani byli Eumolpidami,
za , i inni Kerykami.
243
* Lenajon wity okrg boga Dionizosa, pooony midzy Akropolem i Areopagiem.
W miesicu Gamelion (zob. s. 817) obchodzono tu uroczystoci ku czci Dionizosa, zwane Lenaje,
w zwizku z okresem toczenia wina. Na program tych wit skaday si uczty, wesoe pochody
ulicami miasta, potem od 420/19 r. take wystawianie tragedii i komedii.
244
[Procesja () i konkurs ()]. Na Lenajach odbywa si konkurs komediowy (piciu
komediopisarzy wystawiao po jednej sztuce) i tragediowy (w V wieku 2 tragediopisarze wystawiali po
2 sztuki). Na Lenajach powiadczone s take konkursy dytyrambiczne.
245
Wycigi z pochodniami s powiadczone na kilku ateskich witach: Aiantea, Anthestheria,
Apaturie, Epitafie, Hefajstie, Panatenaje, Prometeje, ku czci Pana, za na koniach w Bendidea.
Zespoy rywalizujce w wycigach z pochodniami powierzono , obywatelom wykonuj-
cym liturgi podobn do , wyznaczonym przez ich fyle podobnie jak choregowie dytyrambi-
czni.
246
Archont basileus przewodniczy take w konkursie w piciu wina podczas wita ,
odbywajcego si w poowie miesica Anthesterion (Arystofanes, Acharnejczycy 1224 - 5 cum schol.
1224). Wyznacza dwie , ktre kieroway tkaniem peplosu. Ofiara skadana przez
z demu Acharny bya przepisana ... (Ath. VI, 234 F). O ony
basileusa z Dionizosem, zob. rozdz. 3, 5.
Do niego te kieruje si skargi o bezbono
247
i zatargi o dziedziczne
kapastwo. On te rozsdza wszelkie spory midzy rodami i midzy kapanami
o przysugujce im przywileje. Take wszystkie skargi o morderstwo kieruje si
do niego
248
i on ogasza wykluczenie winnych z grona tych, ktrym przysuguj
prawa obywatelskie
249
*. Skargi jednak o morderstwo i uszkodzenie ciaa, jeli
kto kogo z rozmysem zabije albo zrani, rozpatruje si w Radzie Areopagu,
podobnie jak skargi o trucicielstwo, jeli za pomoc trucizny spowodowano
mier, jako tez skargi o podpalenie; bo te tylko sprawy sdzi Rada Areopagu
25
.
Natomiast w wypadkach nieumylnego lub tylko usiowania zabjstwa, jak te
w wypadku zabicia niewolnika, metojka lub cudzoziemca wyrokuje trybuna
koo Palladion
251
. Jeeli kto przyznaje si do zabjstwa, ale owiadcza, ze
dziaa zgodnie z prawem, jeli na przykad uj cudzoc na gorcym
uczynku, lub przypadkowo zabi innego obywatela na wojnie, albo te stao si
to mimo woli podczas zapasw, staje przed sdem koo Delfmion
252
. Jeeli za
kto bdc na wygnaniu za przewinienie, za ktre mona uzyska przebacze-
nie
253
*, cignie na siebie oskarenie, e zabi albo zrani kogo, sdzi go
trybuna we Freatto
254
, obwiniony za broni si z odzi stojcej u brzegu
255
.
247
W 415 r wobec oskaronych o zastosowano procedur eisangelu Umoliwio to
prawo przyjte w latach trzydziestych V w na wniosek Diopeithesa (Plut Per 31) W 399 r p n
Sokrates zosta oskarony w drodze
248
We wszystkich sprawach o zabjstwo, chocia byy rne typy procedur, oskarenie skadano
do archonta basileusa Wszystkie te procesy naleay do kategorii dikai, spraw prywatnych, w ktrych
oskarenie mogli zoy jedynie bliscy ofiary
249*
na winnym rozlewu krwi ciya kltwa boa, dlatego archont-krl orzeka wykluczenie
takiego czowieka z zebra publicznych i miejsc powiconych, aeby ich swoj obecnoci me
kala
250
W przypadku zabjstwa z premedytacj, zamierzonego zranienia lub otrucia Areopag by
waciwym sdem tylko dla zabjcy Gdy natomiast sprawca dziaa na zlecenie kogo innego sdzono
w Palladion W praktyce od oskaryciela zaleao, czy zabjca by sdzony przez Areopag o zamierzone
zabjstwo, czy w Palladion Znamy przypadek kobiety oskaronej przed Areopagiem i uniewinnionej
na tej podstawie, ze cho zabia, ale me uczynia tego celowo (Anst Et wielka 1188 b 29-38)
251
Sd w Palladion znajdowa si na poudniowy wschd od Akropolu i na zachd od wityni
Zeusa Olimpijskiego Na miejscu budynku z V wieku wzniesiono ok 300 r portyk W Palladion
sdzono trzy kategone spraw niezamierzone zabjstwo, umylne zabjstwo, gdy kto inny dokona
samego czynu, zabicie nie-obywatela, ony lub dziecka obywatela
252
Sd w Delfmion zlokalizowano na poudnie od wityni Zeusa Olimpijskiego opodal Palladion.
253*
Wmny mimowolnego zabjstwa musia i na wygnanie, mia moliwo powrotu, jeeli od
rodziny zabitego uzyska przebaczenie
254
Sd we Freato znajdowa si w Pireusie, wedug Pauzamasza, a wedug Lexica Seguenana 310, 28
w Zea (midzy Akte i Mumchi, czyli waciwie rwnie w Pireusie) Sdzi obywateli skazanych wczeniej
na wygnanie za nieumylne zabjstwo, ktrzy nastpnie zostali oskareni o nowe zabjstwo
255
Aby nie sprowadzi oskaronego przedwczenie z wygnania, sdziowie zasiadali na brzegu
morza, a oskarony odpowiada na pytania z odzi stojcej blisko brzegu Na podstawie znalezionych
w Zea znaczkw do gosowania, a take nikego prawdopodobiestwa, ze tego typu procesw odbywao
si wiele, moemy przypuszcza, ze w IV w p . n . e . zwykle dikastenon zbierao si w Zea za Lexica
Seguenana myli w sd z sdem we Freato
[Wszystkie te sprawy]
256
* z wyjtkiem tych, ktre tocz si przed Areopagiem,
sdz sdziowie wyznaczeni przez losowanie, a krl wnosi skarg. Sd odbywa si
w okrgu witynnym pod goym niebem
257
, przy czym podczas rozprawy krl
zdejmuje z gowy wieniec
258
. Winowajca do tego momentu ma wzbroniony wstp
do miejsc witych, prawo nie pozwala mu nawet pokaza si na agorze. Dopiero
wszedszy w okrg witynny broni si. Gdy zabjca jest nieznany, wytacza si
spraw nieznanemu sprawcy zbrodni. Poza tym krl wraz z krlami fyl
259
sdzi
te skargi o spowodowanie mierci skierowane przeciw przedmiotom martwym
i zwierztom
260
*.
58. Polemarcha skada ofiary Artemidzie owczyni i Enyaliosowi
261
, urzdza
256
* Tekst nasuwa tutaj wtpliwoci, gdy jest tu luka, ktr prbowano uzupeni na podstawie
Harpokrationa (retor i gramatyk midzy II a IV w. n.e.) Ot podaje on, powoujc si na Arystotelesa,
e w trybunaach koo Palladion, koo Delfmion i obok prytanejonu oraz we Freatos sdzili efeci, tzn.
dawny trybuna zoony z 51 obywateli powyej 50 lat, pochodzcych ze znakomitych rodw.
Poniewa u Arystotelesa w Ustroju polit. Aten nigdzie o tym nie ma mowy, uwaano, e tylko w tym
miejscu moga by mowa o efetach. Uzupeniono wic zdanie: Sprawy te... sdz wylosowani efeci".
Jednak J. H. Lipsius (Das attische Recht, Leipzig 1905, s. 130, przyp. 30) zwrci uwag, e o efetach
nie mogo tu by mowy, poniewa nie zgadza si z tym okrelenie wylosowani", ktre wskazuje raczej
na zwykych sdziw przysigych. Rozstrzyga kwesti Isokrates, ktry stwierdza (In Callimachum 54),
e w trybunale, ktry sdzi pewn spraw koo Palladion, zasiadao 700 sdziw, a wic nie mogli to
by efeci (por. Demostenes, Przeciw Neajrze, 10, gdzie ten sam trybuna skada si z 500 czonkw).
Okazuje si wic, e w IV wieku, moe ju od 403 r. p.n.e., efeci zostali zastpieni w trybunaach przez
sdziw przysigych; nie mg wic Arystoteles mwi w tym wypadku o efetach. Wilamowitz jednak
(Arist. u. Athen I, s. 251, przyp. 137) sdzi, e Arystoteles wymieni tu efetw, przystosowujc dawn
nazw sdziw, ktr zachowali losem wybierani sdziowie ludowi. Ale w takim wypadku byby chyba
zaznaczy rnic.
257
Procesy o zabjstwo odbyway si na terenie sanktuarium religijnego, ale z powodu zmazy,
jaka ciya na zabjcy, pod goym niebem.
258
Wszyscy archonci nosili mirtowe wiece jako oznak urzdu. Zdjcie wieca podczas
prowadzenia rozprawy o zabjstwo wie si ze zmaz, jak splamiony by zabjca.
259
Na temat czterech fyl zob. rozdz. 8, 3; 41, 2.
260*
sprawy przeciwko nieznanemu sprawcy, przeciwko przedmiotom i zwierztom sdzi trybuna
w starym prytanejonie; nieznanemu sprawcy wyznaczano kar, a przedmioty i zwierzta, ktre
spowodoway czyj mier, musiay by usunite z kraju. Przykad wykonania wyroku na martwym
przedmiocie daje Pauzaniasz (VI 11, 6): Po mierci zwycizcy olimpijskiego Teagenesa z Tazos, kto
z jego wrogw chosta noc jego posg, a posg run na niego i zabi go. Wwczas synowie zabitego
wytoczyli posgowi proces o zabjstwo, i na mocy wyroku mieszkacy Tazos posg zatopili. Pisze
dalej Pauzaniasz, i to Drakon wydajc ustaw dotyczc kar za zabjstwa, obj ni take przedmioty
martwe, o ile jaki z nich staby si przyczyn czyjej mierci. [Por. Arist. Ret. 1366 a 30. Na temat
tego typu oskare zob. Dem. XXIII, 76; Lexicon Patmense ad loc.; Paus. I, 28, 10; Poi. VIII, 90, 120
oraz Platon, Prawa 873 E-874 A. W razie uznania winy przedmiot usuwano z Attyki Aisch. III,
244; Paus. VI, 11, 6; Lexicon Patmense; Poi. VIII, 120.J
261
Przed bitw pod Maratonem Ateczycy lubowali, e co roku bd skada Artemidzie
owczyni () jedn koz za kadego zabitego barbarzyc, ale po bitwie, w ktrej, jak mwi
Herodot (VI, 117, 1) polego 6400 Persw, postanowili skada co roku w ofierze 500 kz (Xen. Anab.
III, 2, 12; Plut. Her. mal. 862 B -C; Ael. Varia Historia II, 25 (300); schol. Arystofanes, Rycerze 660
pierwotnie lubowano woy). Uroczystoci odbyway si 6 dnia miesica Boedromion (Plut. Glor.
igrzyska pogrzebowe
262
i skada ofiary aobne
263
* ku czci polegych na wojnie
oraz ku czci Harmodiosa i Aristogejtona
264
. Do zakresu dziaalnoci polemarchy
nale nadto sprawy prywatne dotyczce metojkw
265
, cudzoziemcw ponosz-
cych rwne ciary z obywatelami
266
i cudzoziemcw odznaczonych tytuem
proksenosw
267
. Obowizkiem polemarchy jest rozdzielnie przedstawionych
skarg na dziesi czci, przydzieleni ich poszczeglnym fylom, po czym
sdziowie fyl powinni je przekaza diaitetom
268
. On sam wytacza procesy
wyzwolecom, ktrzy opucili patrona
269
i metojkom, ktrzy nie maj opieku-
na
270
, jak te w sprawach spadkowych czy crek dziedziczcych, o ile chodzi
o metojkw. W ogle polemarchos jest tym dla metojkw, czym archont dla
obywateli.
Ath. 349 E), a wiec w innym terminie ni sama bitwa, a to zapewne dlatego, e szsty dzie kadego
miesica by powicony Artemidzie, a pitego Boedromiona odbywao si wito powicone pamici
zmarych (Genesia). wojowniczy" wystpuje jako przydomek Aresa, ale Enyalios znany
jest te jako osobny bg wojny.
262
Zim 431/30 roku Ateczycy urzdzili publiczny pogrzeb polegych na wojnie (Thuc. II, 34,
1). Wedug Pauzaniasza zwyczaj corocznego urzdzania publicznego pogrzebu tym, ktrzy zginli
w czasie wojny, siga ok. 464 r., gdy jako pierwszych uczczono w ten sposb polegych pod Drabeskos
(Paus. I, 29, 4). Z kolei wedug Diodora epitaphios agon i mowy ustanowiono w 479 r. (Diod. XI, 33,
3). Czas uroczystoci nie jest znany. Proponowano smy dzie miesica Pyanepsion w czasie Tezejw
(tak m.in. Ludwik Piotrowicz), 5 dzie miesica Boedromion w czasie Genesia, albo, co wydaje si
bardziej prawdopodobne, jeden z miesicy nastpujcych bezporednio po zakoczeniu sezonu
wojennego.
263*
ofiary aobne przewanie z wina, oliwy, mleka i miodu, rzadziej ze zwierzt.
264
Kult Harmodiosa i Aristogejtona zosta wprowadzony najwczeniej po wypdzeniu Hippiasza
w 511/10 r. (P. J. Rhodes, Commentary, s. 230, 289, 308).
265
w V w. archont polemarch rozpatrywa wszystkie sprawy dotyczce metojkw i uprzywilejo-
wanych cudzoziemcw (z wyjtkiem spraw o zabjstwo), ale w IV w. sprawy publiczne byy
rozpatrywane przez tych samych urzdnikw, jacy byliby je rozpatrywali, gdyby obie strony byy
obywatelami, a polemarch rozpatrywa jedynie sprawy prywatne.
266
stanowili uprzywilejowan grup cudzoziemcw. W V i na pocztku IV w.
uprzywilejowani cudzoziemcy (metojkowie i ksenoi) otrzymywali zwolnienie od obowizku
pacenia metoikion, za isoteleia oznaczaa cakowite zrwnanie z obywatelami pod wzgldem
obowizkw finansowych i wojskowych.
267
Zwykle proksenosom (zob. s. 779, przyp. 163*) przyznawano prawo nabycia ziemi i domu
, ale niektrzy proksenosi otrzymywali tylko przywilej .
Na temat sdowego statusu proksenoi zob. Ph. Gauthier, Symbola. Les etrangers et la justice dans les
cites grecques, wyd. cyt., s. 137 - 8 (Ateny), 230 - 2 (poza Atenami).
268
Wikszo midzy obywatelami trafiaa najpierw do czonkw Czterdziestu dziaajcych
w imieniu fyli pozwanego. Jeli sporna suma przekraczaa 10 drachm, spraw odsyano do jednego
z czonkw kolegium dziaajcych w imieniu fyli pozwanego. W razie apelacji od jego
wyroku do sdu rozprawie przewodniczy jeden z Czterdziestu (rozdz. 53, l - 3). Cudzoziemcy nie byli
czonkami fyl, tak wic procedura musiaa wyglda nieco inaczej, jeli nie-obywatel pojawia si jako
pozwany.
269
Sprawa przeciwko wyzwolecowi, ktry opuci swego poprzedniego pana dla innego prostatesa,
albo nie speni innych warunkw zwizanych z wyzwoleniem ( ).
270
Sprawa przeciwko metojkowi, ktry nie mia oficjalnego opiekuna" (). Nie wiemy,
jaki poza sam rejestracj by zakres obowizkw (i uprawnie) prostatesa wobec metojka.
59. Thesmotheci ustalaj przede wszystkim, w jakie dni powinny si od-
bywa rozprawy sdowe, a nastpnie przydzielaj urzdnikom dikasteria
271
*, oni
bowiem stosuj si do zarzdze thesmothetw. Poza tym wnosz na Zgroma-
dzeniu eisangelie
272
* i przedstawiaj sdowi wszelkie uchway ludu opowiadaj-
ce si za przekazaniem sdowi oskarenia o zdrad
273
* i za podjciem zapowie-
dzianych przez kogo krokw sdowych
274
, dalej skargi o zgoszenie wniosku
przeciwnego prawom
275
, lub przeprowadzenie prawa nieodpowiedniego
276
, wre-
szcie skargi przeciw proedrom
277
i epistatesowi, jak te sprawozdania strat-
271
* Wszyscy ci urzdnicy, o ktrych czynnociach sdowych bya wyej mowa, speniali funkcj
przewodniczcych trybunaw sdowych przydzielonych im losowaniem (por. rozdz. 66, 1), w skad
ktrych wchodzili obywatele wyznaczeni losem spord zgaszajcych si; w V wieku w liczbie 6000,
por. rozdz. 24, 3. Rola thesmothetw, o ktrej tu mowa, polegaa na tym, e wyznaczali dni na rozprawy
sdowe, i postanawiali, ktrzy urzdnicy w ktrym dniu otrzymaj przydzia trybunau. O tym jednak,
w jakim trybunale ktry z nich ma przewodniczy, rozstrzygao losowanie, rozdz. 66 1. Por.
H. Hommel, Untersuchungen ur Yerfassung und Processordnung des athenischen Yolksgerichts,
Philologus Supplb." XIX, 1927, 2, s. 32 nn.
272
* Oskarenie o zdrad, tzw. eisangelia (), por. s. 741, przyp. 391. Tekst budzi
wtpliwoci, bo konkretnie wypadek taki nie jest nam znany. W normalnym postpowaniu doniesienie
przedstawiao si Radzie, ktra decydowaa, czy sprawa nadaje si do cigania sdowego. Jeli skarg
przyjto, przeprowadzaa Rada rozpraw i jeli przewinienie zasugiwao na wysz kar ni 500
drachm, przekazywaa spraw thesmothetom, ktrzy wnosili j do sdu. Mona te byo wnie
doniesienie" na Zgromadzeniu Ludowym i jeli Zgromadzenie owiadczyo si za przyjciem skargi
(katacheirotonia ), to sprawa sza do Rady, a std ewentualnie do sdu;
w wyjtkowych wypadkach skierowywano j do Zgromadzenia Ludowego. W tym ostatnim przypadku
wnosili spraw prytani, a nie thesmotheci, jakby z tekstu wynikao. Dlatego te Wilamowitz (Arist. u.
Athen I, s. 244, przyp. 117) i Kaibel (Still..., s. 246) uwaaj sowa
(wnosz na Zgromadzenie Ludowe) za glos, ktr naleaoby skreli; inni, jak Blass i Lipsius (Das
attische Recht, s. 207) uzupeniaj <> lub < >, tumaczc doniesienia, ktre kto
wniesie na Zgromadzenie Ludowe, przedkadaj" sdowi. Przekazany tekst ma jednak oparcie
u Polluksa VIII 87, a w samej informacji nie ma nic, co by do jej odrzucenia zmuszao.
273
* Tak zdaniem J. H. Lipsiusa w: G. F. Schoemann, Griechische Alterthiimer, I
4
, s. 423, przyp.
2., naley tu tumaczy katacheirotonia (), co na og oznacza gosowanie ludu za
poparciem jakiej skargi; por. Meier-Schoemann-Lipsius, Att. Proces, s. 342.
274
Na temat zob. rozdz. 43, 5.
275
byo oskareniem o niezgodno z prawem uchway () Rady lub
Zgromadzenia. Zob. rozdz. 45, 4.
276
oskarenie o niezgodno z prawem wniesionego
projektu prawa (). Zob. rozdz. 45, 4.
277
. Harpokration (s.v.) i Lexica Segueriana (299, 21) nazywaj tak spraw
przeciwko i porwnuj j z i . aden inny tekst nie wspomina
. Przypuszczalnie przedmiotem skargi mogy by przestpstwa zwizane z przewod-
niczeniem Radzie i Zgromadzeniu (oraz thesmothetai). Nikiasz u Tukidydesa mwi, e prytan" nie
powinien si obawia zama prawa pozwalajc Ateczykom gosowa znowu nad wypraw sycylijsk
(Thuc. VI, 14). Na Zgromadzeniu, ktre skazao strategw po Arginuzach (rozdz. 34, 1), niektrzy
prytanie odmwili poddania propozycji Kallimacha pod gosowanie, ale wszyscy poza Sokratesem
ustpili, gdy zagroono im tym samym losem, co strategom (Xen. Hell. I, 7, 14 -15). Sokrates nie zosta
jednak ukarany za swj opr. Jedna z mw Hyperejdesa (II Phil.) zostaa napisana jako mowa
oskarycielska (w ) przeciwko czowiekowi, ktry zaproponowa uczczenie kolegium
gw
278
. Do thesmothetw take kieruje si skargi publiczne, przy ktrych skada si
opat
279
, a wic o przywaszczenie sobie obywatelstwa
280
lub o wyudzenie praw
obywatelskich drog przekupstwa
281
, jeli kto oskarony o przywaszczenie praw
dziki rozdanym podarunkom uzyska uniewinnienie, dalej skargi o sykofanti
282
,
o przekupstwo
283
, o niesuszne wpisanie na list dunikw pastwowych
284
,
o faszywe wystpienie w roli wiadka pozwu
285
, o wiadome zaniedbanie skrelenia
z listy
286
lub nie wcignicie na list dunikw pastwowych
287
i wreszcie
proedrw, pod ktrego przewodnictwem uchwalono honory dla pewnych Macedoczykw. Nie mamy
adnych wspczesnych wiadectw dla jako oddzielnych spraw, a przestpstwa, do ktrych si
stosoway, mogy by take przedmiotem (rozdz. 45, 2). Skoro
dotyczya prytanw jako przewodniczcych komisji Rady i Zgromadzenia, musiaa
j zastpi wraz z ustanowieniem proedrw (rozdz. 44, 2). M. H. Hansen (The
Sovereignty of the People's Court and the Public Action against Unconstitutional Proposals in the
Fourth Century B.C., wyd. cyt., s. 25) sugeruje, e byo inn nazw dla
. Ale wedug P. J. Rhodesa (Commentary, s. 660), jeli ma by
identyfikowana z innym procesem nam znanym, lepiej myle o .
278
Na temat , badania pozafinansowej odpowiedzialnoci ustpujcych urzdnikw zob.
rozdz. 48, 4-5. Nie jest jasne dlaczego Arystoteles odwouje si tu wanie do strategw. W rozdz. 48,
5 stwierdza, e jeli uzna zasadno skarg, kierowa sprawy prywatne" do Czterdziestu,
a publiczne" do thesmothetw.
279
. W wielu wymagano zarwno od powoda, jak i pozwanego wniesienia
opaty zwanej , ktr pniej strona przegrana musiaa zwrci wygranej. W przypadku
roszcze finansowych wobec pastwa obowizywao zoenie depozytu, tzw. . W wielu
oskaryciel musia zapaci i chocia nie jest to potwierdzone przez aden tekst,
jest prawdopodobne, e podlegaa ona zwrotowi, jeli jego oskarenie zakoczyo si powodzeniem.
Termin jest wykorzystywany take na oznaczenie opat wpacanych przez
strony procesu w , ktre oni rozpatrywali.
280
.
281
Tj. gdy kto oskarony na podstawie uzyska uniewinnienie za pomoc
przekupstwa (por. Harpokration s. v. doroksenia). Jedyny znany nam proces o uzyskanie obywatelstwa
dziki przekupstwu odby si w procedurze eisangelii (Agasikles 336 - 324 r.; Hyperejdes III, 3;
Deinarchas frg. 16).
282
Na temat sykofantw zob. rozdz. 35, 2. Na temat przeciwko sykofantom zob. rozdz.
43, 5. Izajos (XV, 314) zauwaa, e czynnoci mog by podjte przeciwko sykofantom w drodze
do thesmothetw, zgoszonej przed Rad i na Zgromadzeniu.
283
Najczciej oskarenia o przekupstwo skadano w procedurze eisangelii (rozdz. 43, 4) oraz
w trakcie euthyny (rozdz. 54, 2). Na temat procedur wykorzystywanych w przypadku przekupstwa por.
R. Kulesza, Zjawisko korupcji w Atenach V- IV wieku p.n.e., wyd. cyt., s. 25 - 51.
284
. Oskarenie o niezgodne z prawem umieszczenie nazwiska czowieka na licie
dunikw pastwa.
285
Aby wszcz wikszo rodzajw spraw oskaryciel musia w obecnoci wiadkw wezwa
pozwanego do zgoszenia si w oznaczonym czasie przed odpowiednim urzdnikiem,
bya oskareniem o faszywe wystpienie w roli wiadka dla takich wezwa.
286
. Ta i nastpna skarga, podobnie jak , dotyczy rejestracji
dunikw pastwa. Dotyczya nie wymazania z listy dunikw pastwa osoby, ktra zapacia swj dug.
287
. Jest to waciwa procedura w przypadkach, gdy dunika zarejestrowano, ale
skrelono go z listy, mimo niezapacenia dugu (Dem. LVIII, 51 - 2). W przypadku, gdy nie doszo do
zarejestrowania dunika, waciw procedur bya .
o cudzostwo
288
. Przedkadaj te sdowi wyniki wstpnego badania wszystkich
urzdnikw
289
, odwoania tych, ktrzy wykluczeni zostali przez czonkw demu
290
*,
jako te skazujce wyroki Rady
291
. Przewodnicz take w procesach prywatnych
w sprawach handlowych
292
i grniczych
293
, jako te w procesach niewolnikw,
gdy ktry znieway czowieka wolnego
294
. Thesmotheci te przydzielaj przez
losowanie wszystkim urzdnikom dikasteria zarwno dla spraw prywatnych, jak
i publicznych
295
*. Oni zatwierdzaj umowy zawarte z innymi pastwami
296
*
i wnosz do sdu skargi
297
opierajce si na postanowieniach tych ukadw,
podobnie jak i skargi o skadanie faszywych zezna
298
przed Areopagiem
299
*.
Losowanie sdziw przeprowadzaj wszyscy archonci w liczbie dziewiciu,
przy czym sekretarz thesmothetw jest dziesitym, w ten sposb kady z nich
przeprowadza losowanie sdziw ze swej fyli.
288
bya prawdopodobnie ograniczona pierwotnie do naruszenia zwizku
maeskiego przez odbywanie stosunkw z on innego obywatela, ale pojcie rozszerzono na
stosunki z innymi wolnymi kobietami w gospodarstwie ma, utrzymywanymi w celu rodzenia
wolnych dzieci (por. P.J. Rhodes, Commentary, s. 331). Cudzoca mg zosta zabity przez
pokrzywdzonego ma (rozdz. 57, 3). Pokrzywdzony mg rwnie wszcz
postpowanie sdowe w procedurach , albo .
289
buleutw odbywaa si przed Rad, od ktrej decyzji przysugiwao prawo
odwoania do dikasterion (rozdz. 45, 3). Dokimazja archontw odbywaa si w dwch etapach,
pierwszy przed Rad i drugi przed dikasterion (rozdz. 45, 3; 55, 2-4). Dokimazje pozostaych
odbyway si przed dikasterion (rozdz. 55, 2). Jeszcze inne przeprowadzaa sama Rada
(rozdz. 49, l - 4).
290
* Zob. rozdz. 42, 1.
291
Zob. rozdz. 45, 1-2. Zdaniem Hansena odnosi si to wycznie do eisangeliai zgaszanych
przed Rad (Eisangelia: wyd. cyt., s. 14 - 22). Wedug Rhodesa (Commentary, s. 664) odnosi si
to do wszystkich spraw kierowanych przez Rad do dikasterion w zwizku z kar przewyszajc
jej uprawnienia.
292
Ustanowione midzy ok. 355 a 343/2 r. dotyczyy handlu wywozowego
i przywozowego do Aten, a warunkiem wszczcia postpowania procesowego byo istnienie
spisanej umowy. Prawdopodobnie przynajmniej jedn stron musia by albo
.
293
Jedyne wiadectwo na temat Dem. XXXVII.
294
Tj. , w ktrej niewolnik by oskarony o zniesawienie wolnego
czowieka. W przypadku pozostaych obowizywaa zwyka dla innych dikai
procedura (rozdz. 53), tzn. trafiay one do Czterdziestu i do diaitetw. Nie jest jasne dlaczego w
tym przypadku procedura bya odmienna. By moe, jak sdzi Wilamowitz, jest to przeytek z
czasw archaicznych.
295
* Zob. rozdz. 56, l i 59.
29
* Byy to traktaty regulujce stosunki np. handlowe midzy pastwami (symbola) i
wynikajce z nich kwestie prawne. Zawarty ukad przedstawiali thesmotheci w sdzie, ktry pod
ich przewodnictwem decydowa o ratyfikacji (Dem. VII, 9). [Por. Ph. Gauthier, Symbola. Les
etrangers et la justice dans les cites grecques, Nancy 1972.]
297
Termin oznacza przypuszczalnie zarwno , jak i . Prawdopodobnie
sprawy te byy rozpatrywane przez thesmothetw, poniewa oni jako urzdnicy odpowiedziami
za ratyfikowanie najlepiej znali tre umw, do ktrych mogy si odnosi sprawy.
298
Na temat A. R. W. Harrison, The Law ofAthens, red. D. M.
MacDowell, II, wyd. cyt., s. 127-31,192-7. Wedug Arystotelesa po raz pierwszy moliwo
wszczcia procesu z powodu skadania faszywych zezna stworzy Charondas na Sycylii (Polit.
1274 b 5 - 7).
299*
w innych przypadkach skadania faszywych zezna skarg rozpatrywa trybuna przed
ktrym zostay zoone.
60. Tak zatem przedstawia si zakres dziaalnoci dziewiciu archontw.
Przez losowanie wyznacza si take dziesiciu athlothetw
300
*, po jednym
z kadej fyli; po przejciu dokimazji sprawuj swj urzd przez cztery lata
301
:
urzdzaj procesje w czasie Panatenajw
302
, organizuj agony muzyczne
303
i gymniczne
304
, jako te wycigi konne
305
, wraz z Rad czuwaj nad wykonaniem
szaty bogini
306
oraz amfor
307
, a [zwyciskim] athlothetom wrczaj oliw. Oliw
300*
Athlotheci () kierownicy agonw, igrzysk, dosownie: dajcy nagrody w agonach,
zawodach; Wilamowitz przypuszcza, e nazwa pochodzi z czasw, kiedy godno ta czya si
z obowizkiem fundowania nagrody, w zamian za co fundatorowi przypada zaszczyt kierowania
uroczystociami Panatenajw.
301
Wszyscy wyznaczeni na urzdnikw musieli przed objciem stanowiska przej dokimazj
(rozdz. 55, 2). Panatenaje obchodzono co roku w miesicu Hekatombaion (rozdz. 62, 2), ale najbardziej
uroczycie obchodzono Wielkie Panatenaje w trzecim roku kadej Olimpiady (rozdz. 54, 7).
302
Na temat Panatenajw por. L. Deubner, Attische Feste, Berlin 1932, s. 22 - 35; H. W. Park,
Festivals ofthe Athenians, London 1977, s. 33 - 50. Procesje odbyway si w czasie Wielkich i Maych
Panatenajon. Procesj na Wielkich Panatenajach pokazano na fryzie partenoskim.
Tytu athlothetw sugeruje, e ich pierwotnym obowizkiem byo organizowanie zawodw
(wikszo ich odbywaa si jedynie na Panatenajach).
Gdy Mniejsze Panatenaje zostay zreorganizowane w latach trzydziestych IV w., odpowiedzial-
no za procesj przekazano . Zapewne pierwotnie hieropoioi sprawowali cakowit kontrol
nad Wielkimi Panatenajami, a athlotheci odpowiadali za urzdzane w czasie wit zawody.
303
Plutarch przypisuje Peryklesowi budow Odeonu i ustanowienie na Panatenajach zawodw
muzycznych (Plut. Peric. 13, 9 -11). Z drugiej strony Witruwiusz powiada, e Temistokles zaopatrzy
Odeon w dach (V, 9, 1). Amfory panatenajskie, a take teksty literackie wskazuj, e zawody
muzyczne odbyway si od ok. 560 r. p.n.e. Nie ma jednak adnych wiadectw dla okresu od ok. 470
do 450 r. Wedle jednej z hipotez Odeon, w ktrym odbyway si konkursy muzyczne, zosta
zbudowany jeszcze w VI w. p.n.e., nastpnie zaopatrzony w dach przez Temistoklesa, a po
zniszczeniu w czasie wojen perskich odbudowany przez Peryklesa ok. 442 r. O Odeonie, ktry
Perykles wznis w pobliu teatru Dionizosa u stp Akropolu wiadomo niewiele ponad to, e mia on
ksztat namiotu Kserksesa. Spalony w 86 r. p.n.e. i odbudowany w dwadziecia lat pniej uleg
ostatecznemu zniszczeniu w 267 roku n.e.
304
Zawody gymniczne (atletyczne) odbyway si pierwotnie na Agorze, ale w kocu IV w.
przeniesiono je na stadion zbudowany przez Likurga nad Ilissosem.
305
Amfory panatenajskie powiadczaj wycigi konne na Panatenajach od ok. 560 r. p.n.e.
Wspomina o nich Ksenofont (Symp. I, 2; por. Inscriptiones Graecae II
2
2311, 51-70). Wycigi
odbyway si w Echelldai, w demie Ksypete u ujcia Kefizosu. W czasie Panatenajw odbyway si
te zawody w , tacu wojennym zwanym , wycigi z pochodniami, wycigi
okrtw.
306
Samo tkanie wykonyway pod nadzorem dwch z czterech arrefor. W przeszoci
dla oceniaa Rada, ale w czasach Arystotelesa naleao to do dikasterion (rozdz.
49, 3). Przypuszczalnie athlotheci nadzorowali prac.
307
Zob. rozdz. 49, 3. Napenione oliw ze witych oliwek wrczano zwycizcom w zawodach
gymnicznych i jedzieckich. Te tzw. amfory panatenajskie uzyskay swj charakterystyczny ksztat
i czarnofigurowy styl dekoracji ok. 530 r. Mimo zarzucenia techniki czarnofigurowej w malarstwie
wazowym, na amforach panatenajskich ten styl dekoracji przetrwa do II wieku p.n.e. Na amforze
przedstawiano trzymajc koguta Aten stojc midzy dwiema kolumnami. Na lewej kolumnie znajdowa
si napis . drugiej strony amfory znajdowaa si scena z igrzysk panatenajskich.
t zbiera si ze witych drzew
308
, a ciga j archont od wacicieli gruntw, na
ktrych te drzewa rosn, po ptora kotyli
309
* z kadego drzewa. Dawniej
pastwo wydzierawiao zbir owocw, a jeli kto wykopa lub ci wite
drzewo
310
, sdzia go Rada Areopagu i w razie skazania ponosi kar mierci
3n
.
Odkd jednak waciciel gruntu dostarcza oliwy, ustay take procesy, chocia
prawo nadal istnieje. Obowizek dostarczania pastwu oliwy ciy bowiem na
posiadoci, a nie zaley od iloci drzew
312
*. Archont zebrawszy oliw
313
za rok
swego urzdowania odstawi j na Akropol skarbnikom
314
, i nie moe wpierw
zasi w Radzie Areopagu
315
*, dopki nie odda jej w penym wymiarze
316
.
Skarbnicy przechowuj j tymczasem na Akropolu, a w czasie Panatenajw
rozdzielaj athlothetom
317
, ci za zwycizcom w agonach. Albowiem jako
nagrod otrzymuj zwycizcy w konkursach muzycznych pewn sum
pienidzy i zote ozdoby
318
, zwycizcy
308
wite oliwki, z ktrych wytwarzano oliw na Panatenaje, nazywano (por. Arystofanes
Chmury 1005 cum schol.; Lys. VII 7; Suda. (1248) s.v.).
309
* Kotyle miara objtoci = 0, 27361.
310
Uwaane za wite oliwki, ktre miay wyrosn z sadzonek drzewa zasadzonego przez
Aten na Akropolu, rosy w rnych miejscach w Attyce. Nabywajc ziemi, na ktrej rosy
wite oliwki, Ateczyk przejmowa automatycznie pewne szczeglne obowizki.
311
Z mowy Lizjasza (VII, 3, 32, 41) wynika, e na pocztku IV w. kar nie bya ju mier,
lecz wygnanie i konfiskata majtku, a take stosowano lejsze kary za uprawianie ziemi zbyt
blisko witych oliwek.
312*
poniewa wyej jest mowa o ciganiu oliwy przez archontw wedug iloci drzew,
wydaje si to pozornie sprzeczne z tym zdaniem. Wobec tego niektrzy zamiast posiadoci"
() proponuj poprawk klematos () przyjmujc, e pastwu naleaa si oliwa z
modych szczepw" a nie ze starych drzew. Przekazana lekcja daje si jednak utrzyma, jeeli
przyjmiemy, e dostarczanie oliwy, ustalone niegdy wedug iloci drzew, stanowio obcienie
pewnych posiadoci, po czym pastwo nie kontrolowao ju, czy waciciel mia t ilo drzew,
tylko wymagao, eby dostarczy wyznaczon ilo oliwy. Tym si te tumaczy zaniechanie
procesw o wycinanie drzew oliwki.
313
Na niektrych amforach panatenajskich z IV w. widnieje imi archonta na kolumnie po
prawej stronie Ateny. Najwczeniejszy znany przykad pochodzi z 375/4 r.
314
Tj. skarbnikom Ateny.
315
* Po zoeniu urzdowania wchodzili archontowie do Rady Areopagu.
316
Od spenienia tego warunku zaleao uzyskanie czonkostwa Rady Areopagu. Por.
informacj w rozdz. 46, l, e Rada nie moe otrzyma , ile nie przekazaa Radzie
przyszego roku wymaganych od niej nowych statkw. Od spenienia tego warunku zaleao
uzyskanie czonkostwa Rady Areopagu.
317
Wynikaoby z tego, e oliw magazynowano w jakich wikszych pojemnikach, z ktrych
przelewano j pniej do amfor panatenajskich ale zwyczaj umieszczania imion archontw na
amforach z IV w. (por. przyp. 313) wskazuje, e oliwa bya umieszczana w tych amforach w
roku, w ktrym zostaa zebrana.
318
Znane amfory dowodz, e oliwa z oliwek bya rwnie wykorzystywana jako nagroda
dla uczestnikw konkursw muzycznych.W konkursie dla zwycizca otrzymywa
wieniec wartoci 1000 drachm i 500 drachm w gotwce. Poza tym przyznawano te nagrody
pienine dla osb, ktre zajy miejsca od drugiego do pitego.
w zawodach, w ktrych wyka dzielno
319
, tarcz, a w zawodach gymnicznych
i wycigach konnych oliw
320
...
321
*
61. W gosowaniu przez podniesienie rk wybieraj te wszystkich urzd-
nikw wojskowych, w tym dziesiciu strategw, ktrych dawniej wybierano po
jednym z kadej fyli, obecnie za spord ogu Ateczykw
322
. W gosowaniu
take przydzielaj im zakres obowizkw
323
, a wic jeden staje na czele hoplitw,
ktrymi dowodzi, gdy wyruszaj z kraju, drugi obejmuje armi w kraju, ktrego
strzee, a jeli wojna toczy si na terenie kraju
324
, to on jest dowdc; dwch
udaje si do Pireusu, jako dowdcy w stranicach w Pireusie, jeden w Munichii,
a drugi na pwyspie Akte; jeden strateg zajmuje si symmoriami
325
*, wybiera
319
nie zostaa uwzgldniona na licie zawodw w rozdz. 60, 1. Zachowana inskrypcja
(Inscriptiones Graecae II
2
2311, 75) dowodzi, e rywalizowali ze sob reprezentanci fyl, a nagrod by
w wartoci 100 drachm.
320
Amfory z oliw jako pierwsza i druga nagroda dla rnych konkurencji atletycznych
i jedzieckich s wspomniane w Inscriptiones Graecae II
2
2311, 23 - 70.
321
* Po rozdz. 60 wypad wedle wszelkiego prawdopodobiestwa duszy fragment, w ktrym
Arystoteles, sdzc z dyspozycji podanej w rozdziale 48, l, omawia czynnoci urzdnikw wybieranych
przez gosowanie na cztery lata, a mianowicie: skarbnika kasy wojskowej, zarzdcw funduszu na
widowiska i nadzorcy studzien; dziwne wydaje si, eby tylko tych urzdnikw rozmylnie pomin.
Wskazuje na to take pocztek rozdziau 61 (por. G. Kaibel, Stil und Text, s. 250; Wilamowitz, Arist.
u. Athen I, s. 20).
322
Z rozdz. 22, 2 dowiadujemy si, e w 501/500 r. Ateczycy zaczli wybiera 10 strategw, po
l z kadej fyli. Wedug Plutarcha (Cim. 8, 8) kada fyla miaa swojego stratega w 469/8 r. W 441/40
r. w kolegium strategw Perykles mia koleg ze swojej wasnej fyli (Androtion 324 F 38), a w 357/6
r. 7 albo 8 z 10 strategw, reprezentowao 6 albo 7 z 10 fyl (Tod 153, 20-4). Ale w 323/2 r. czterech
z 6 znanych strategw naleao do fyli Akamantis, a wiadectwa z poowy IV w. wskazuj wedug
wikszoci uczonych, e w pewnych okresach wyznaczanie strategw nadal opierao si na fylach.
U schyku lat szedziesitych IV w. (a najpniej midzy 357/6 a 323/2 r.) Ateczycy zrezygnowali
z wyboru strategw wedug fyl.
323
Pierwsze powiadczenia przydzielania strategom konkretnego zakresu obowizkw odnosz si
do 352/1 r. Nie zachoway si adne epigraficzne wzmianki o sprzed pocztku
111 wieku (z 292/1 r.). Nie jest jasne, czy strategowie byli wybierani od razu na konkretne stanowiska,
czy najpierw wybierano ich strategami, a nastpnie za pomoc osobnego gosowania okrelano zakres
obowizkw. Strategowie mieli swoj siedzib na Agorze (testimonia R.E.
Wycherley, The Athenian Agora III, s. 174 - 7). Archeologowie wstpnie identyfikuj go z budynkiem
zbudowanym okoo poowy V wieku na poudniowy zachd od tholosu.
324
Strateg jest powiadczony po raz pierwszy dla 352/1 r. (Inscriptiones Graecae
II
2
204, 19 - 20) oraz 350/9 r. (Filochoros 328 F155).
325
* Kiedy pastwo ateskie w cikich czasach wojennych zmuszone byo naoy na obywateli
nadzwyczajny podatek majtkowy, tzw. eisfor (), tworzono symmorie zwizki podlegajcych
paceniu tych podatkw; pomidzy te symmorie rozdzielano wyznaczon sum. Zwizki przeprowadzay
oszacowanie majtku i rozdzia obcienia na obywateli, najbogatsi za czonkowie symmorii
zobowizani byli wpaci pastwu sum wyznaczon, ktr im stopniowo zwracali pozostali czonkowie
symmorii. System symmorii zosta zastosowany w 357 r. w celu uzbrojenia i wyposaenia floty, w ten
sposb, e z 1200 najbogatszych obywateli utworzono 20 symmorii po 60 czonkw, ktrzy wsplnie
ponosili koszta uzbrojenia okrtw. Przedtem obowizek uzbrojenia i wyposaenia dostarczonego przez
Hierarchw
326
, przeprowadza, o ile ktry tego zada, antidosis
327
i przedstawia
spory ich do rozstrzygnicia sdowi; pozostaych strategw wysyaj do zaatwiania
spraw biecych
328
. W kadej prytanii odbywa si co do nich gosowanie
329
dla
stwierdzenia, czy zdaniem ludu dobrze swe czynnoci speniaj; jeeli gosowanie
wypadnie niekorzystnie dla ktrego z nich, staje on przed dikasterion
330
i, jeeli
zostanie skazany, okrelaj, jak ma ponie kar lub w jakiej wysokoci zapaci
grzywn
331
; jeli za zostanie uniewinniony, obejmuje z powrotem swoje funkcje
332
.
Kiedy strategowie dowodz wojskiem, maj prawo uwizi niekarnego
333
, usun go
pastwo kaduba okrtu spada na poszczeglnych obywateli w ramach liturgii (zob. s. 736, przyp.
357*). [ zostay pierwotnie stworzone jako grupy ludzi podlegych w 378/7 r.
(Filochoros 328 F 41). Trierarchia, ktra w czasach Pseudo-Ksenofonta (Ath. Poi. I, 13) oraz
Arystofanesa (Rycerze. 912-18), jeli nie wczeniej, obejmowaa nie tylko dowodzenie okrtem, ale
i obowizek pokrycia biecych kosztw utrzymania w cigu roku, staa si trudnym do udwignicia
ciarem w l poowie IV w. zarwno dlatego, e koszty utrzymania okrtu byy czsto zbyt wielkie
nawet dla dwch trierarchw, jak i dlatego, e koszty danego okrtu w danym roku mogy by o wiele
cisze ni koszty innego w innych latach, czy nawet w tym samym roku. Aby temu zaradzi prawo
Periandra (z ok. 357 r.) rozdzielao ciar trierarchii kadego roku midzy 1200 najbogatszych
obywateli, traktowanych jako rwni i podzielonych w tym celu na dwadziecia symmorii. Symmoritai
odpowiedzialni za dany okrt tworzyli tzw. syntelej ().
W 354/3 r. Demostenes (XIV Symm.) zaproponowa rozszerzenie listy obywateli zobowizanych
do trierarchii do 2000 i uzalenienie wielkoci ponoszonych ciarw od wielkoci majtku.
Prawdopodobnie w 340 r. Demostenes przeprowadzi reform trierarchii. Odtd podlegao jej 300
najbogatszych obywateli podzielonych na dwadziecia symmorii. (D. M. MacDowell, The Law of
Periandros about Symmories, Classical Quarterly" 36, 1986, s. 438 - 449).
326
w czasach Arystotelesa wykonywa te same funkcje w stosunku
do trierarchii, co odpowiedni archont w stosunku do witecznych liturgii (rozdz. 56, 3). Dokonywa
rejestracji osb zobowizanych do trierarchii i przypuszczalnie przydziela okrty trierarchom.
327
Zob. wyej, s. 784, przyp. 210.
328
W czasach Arystotelesa piciu strategw miao stay przydzia obowizkw.W 321 r. by
. Za Demetriosa z Faleronu znikna funkcja stratega .
Z 296/5 r. znamy stratega v odpowiedzialnego za budynki i wyposaenie wojskowe.
Prawdopodobnie przed kocem III wieku wszystkim strategom okrelono stay zakres obowizkw.
329
Zob. rozdz. 43, 4, gdzie pierwszy punkt porzdku obrad dla kyria ekklesia w czasie kadej
prytanii obejmuje epicheirotoni urzdnikw ( , ).
330
Przypuszczalnie bya traktowana jak inne przypadki, w ktrych gosowanie na
Zgromadzeniu poprzedzao proces w dikasterion (rozdz. 59, 2). Problem procedury stosowanej
w nastpstwie apocheirotonii omawia R. Kulesza Zjawisko korupcji w Atenach V-IV wieku p.n.e.,
wyd. cyt., s. 38 - 39.
331
Nastpstwem apocheirotonia by tj. typ procesu, w ktrym kara nie bya z gry
okrelona, lecz wyznacza j sd.
332
Zawieszenie urzdnika miao charakter tymczasowy, obowizywao jedynie przez okres
procesu, a automatyczn konsekwencj uniewinnienia byo przywrcenie na urzd (zob. wtpliwoci
D. M. MacDowella, The Law ofAthens, wyd. cyt., s. 169). Thesmotheci 344/3 r. zostali zdjci z urzdu
w wyniku apocheirotonia, uniewinnieni i przywrceni na urzd Dem. LVIII, 27 - 8.
333
W czasie wyprawy sycylijskiej 415-413 r. Lamachos skaza na mier onierza zapanego na
tym, e przekazywa sygnay nieprzyjacielowi (Lys. XIII 67). W czasie wojny korynckiej Ifikrates zabi
wartownika, ktry spa na subie (Frontinus Strat. III, 12. 2), ale jego onierze byli najemnikami, a on
sam mg nie by strategiem ateskim.
z szeregw
334
lub naoy na grzywn; przewanie jednak na grzywn nie
skazuj
335
.
W gosowaniu przez podniesienie rk wybieraj dalej take dziesiciu
taksjarchw, po jednym z kadej fyli; dowodz oni oddziaami ze swej fyli
336
i mianuj lochagw
337
.
Tak samo przez gosowanie wybieraj dwch hipparchw spord ogu
obywateli
338
. Hipparchowie dowodz jazd, przy czym kady z nich ma przy-
dzielonych pi fyl. Przysuguje im taka sama wadza, jak w stosunku do
hoplitw maj strategowie; tak samo te odbywa si gosowanie nad nimi.
Przez gosowanie rwnie wybieraj [dziesiciu] fylarchw po jednym z
fyli; dowodz oni [jazd] podobnie jak taksjarchowie hoplitami.
Ponadto wybieraj hipparcha dla wyspy Lemnos
339
, ktry sprawuje
dowdztwo nad stacjonujc tam jazd.
Wybieraj w kocu przez gosowanie skarbnika dla okrtu Parao, a
obecnie i dla okrtu Ammona
340
*.
334
Zob. Lys. , 45; XIII, 77 - 81; Plut. Cim. 17, 5.
335
O epibolai zob. rozdz. 56, 7. Zob. Lys. IX, 6 -12; XV, 2, 5.
336
Taksiarchowie s powiadczeni od czasw wojny peloponeskiej (Arystofanes, Achamejczycy
569; Thuc. IV, 4, 1; VII, 60, 2; VIII, 92, 4). Nie jest jednak pewne, czy taksiarchw ustanowiono wraz
ze strategami w 501/500 r., czy te dopiero pniej.
337
s wspomniani przez Ksenofonta (Mem, III, l, 5; IV, 1), Isajosa (IX, 14) oraz
Isokratesa (XV, 116). O ateskich mwi jedynie Ksenofont (Hell. I, 2, 3 o armii Thrasyllosa
w 409 r.), cho niewykluczone, e nie uywa sowa w jego znaczeniu technicznym. Nie mamy adnych
pewnych informacji o podziale oddziaw fyl na P. J. Bicknell (Studies in Athenian Politics and
Genealogy, Historia Einzelschriften" XIX, Wiesbaden 1972, s. 21 przyp. 67), cytujc Herodota (IX,
21, 3), Tukidydesa (VI, 100, 1) i Platona (Pastwo 475 A), twierdzi, e w armii Klejstenesa kada
tryttia wystawiaa zoony z 300 ludzi i e kada fyla miaa stratega i trierarch, a kada tryttia
trittyarch oraz lochaga.
338
Podobiestwo midzy strategami a hipparchami nie jest tak cise, jak sugeruje Arystoteles.
Obaj dowodzili wprawdzie oddziaami fyl, ale strategowie byli gwnodowodzcymi caych si
ateskich jazdy, piechoty i floty podczas gdy hipparchowie byli jedynie dowdcami jazdy.
Hipparchowie mieli wasn siedzib (Supplementum Epigraphicum Graecum XXI
436, 6). Znajdowaa si ona prawdopodobnie w pnocno-zachodniej Agorze koo stoi herm
(H. A. Thompson & R.E. Wycherley, The Athenian Agora, XIV, s. 73, przyp. 199).
339
Lemnos zdoby dla Aten Miltiades, prawdopodobnie podczas powstania joskiego (Herodot VI
137 -140), a Imbros (wspomniane, razem z Lemnos w rozdz. 62, 2) zostao najpewniej rwnie zajte
w tym samym czasie (por. Herodot VI, 41; 104, 1). Ateny straciy je wraz ze wszystkimi swoimi
posiadociami zamorskimi, poza Salamin w kocu wojny peloponeskiej (And. III, 12, zob. Diod. XIII,
107, 4; Plut. Lys. 14, 8). Okoo 392 r. Lemnos, Imbros i Skyros znowu znajdoway si w rkach
ateskich. W pokoju Antalkidasa (Xen. Hell. V, l, 31) uznano pretensje Aten do wspomnianych wysp.
340
* Celem wysania kurierw i poselstw religijnych utrzymywali Ateczycy stale w pogotowiu
dwa okrty, z ktrych jeden, z zaog z obszaru nadmorskiego (Paralia) nazwano Parao, drugi
z Salaminy Salaminia. Kiedy stosunki, jakie Ateczycy utrzymywali ju dawniej z wyroczni boga
Ammona w Libii, oywiy si (szczeglnie moe od wyprawy Aleksandra Wielkiego, w 332 r. p.n.e.),
statek Salaminia, ktry przewozi poselstwa religijne z Aten na wybrzee Kyreny, otrzyma nazw
Ammonis lub Ammonias. Skarbnicy obu tych okrtw wypacali od zajtej na nich przez cay rok
62. Co si tyczy urzdnikw obieranych losem, to jedni razem z dziewiciu
archontami byli wyznaczani przez losowanie z caej fyli, inni za, ktrych
losowanie przeprowadzano w Tezejonie, rozdzieleni byli midzy demy. Poniewa
jednak demy zaczy handlowa tymi stanowiskami, wic i te take losuje si
z caej fyli, z wyjtkiem czonkw Rady i stranikw
341
*, ktrych losowanie
pozostawiono demom.
Pace s nastpujce: przede wszystkim og obywateli za udzia w zwyczajnych
posiedzeniach ekklezji otrzymuje po drachmie, za udzia w gwnym posiedzeniu
ekklezji po dziewi [oboli]
342
; sdziowie otrzymuj po trzy obole
343
; czonkowie
Rady po pi oboli (tym jednak, ktrzy peni funkcje prytanw
344
*, dodaje si
obola na utrzymanie). Nastpnie kady z dziewiciu archontw otrzymuje na
wyywienie po cztery obole, ale utrzymuj z tego herolda
345
* i aulist. Dalej
archont Salaminy
346
* dostaje drachm dziennie. Athlotheci otrzymuj wyywienie
w prytanejonie przez miesic Hekatombaion, na ktry przypada uroczysto
zaodze, w wysokoci czterech oboli dziennie na osob. (Por. A. Bockh, Staatshaushalt d. Ath. I
3
,
s. 212 i 306). [Zwykle uwaa si, e w V i IV w. Ateny miay dwie wite" triery Parao
i Salaminia wykorzystywane dla przewoenia poselstw w oficjalnych misjach pastwowych
(Thuc. III, 77, 3; Arystofanes, Ptaki 1204). Na jaki czas przed powstaniem Ustroju politycznego Aten
imi zastpio . W okresie hellenistycznym dodatkowe wite okrty otrzymay
imiona Demetrias i Antigonis (wedug schol. Dem. XXI, 171 pierwotnie nazyway si one Salaminia,
albo Delia oraz Paralos), a dalsze trzy Antigonis, Ptolemais i Ammonias.
Spraw dyskusyjn jest, kiedy Ateczycy nazwali jeden ze swoich okrtw Ammonias. Niektrzy
datowali to wydarzenie na 324 r. p.n.e. Na og uwaa si, e Ateczycy mogli to uczyni
w jakimkolwiek momencie po wizycie Aleksandra w wyroczni Ammona w 332/1 r., a Rhodes
dopuszcza nawet znacznie wczeniejsz datacj (powouje si na phiale Ammonos ze skarbu Ateny
z 375/4 r. oraz wzmianki o wyroczni Ammona u Arystofanesa Ptaki, 618 - 20, 716). Ostatni
wzmiank o Salaminii znajdujemy u Ksenofonta (Hell. VI, 2, 14 (373 r.). By moe nowy okrt
zbudowano po zdobyciu przez Filipa II witej triery w latach pidziesitych IV w. (P. J. Rhodes,
Commentary, s. 687).]
341
* Byli to moe stranicy arsenaw okrtowych, o ktrych mowa w rozdz. 24, 3.
342
Na temat wprowadzenia wynagrodzenia za udzia w Zgromadzeniu (misthos ekklesiastikos)
pocztkowo w wysokoci l obola, potem 2 i w kocu 3 oboli midzy restauracj demokracji
w 403 r. a Sejmem kobiet Arystofanesa, zob. rozdz. 41, 3 oraz M. M. Markle, Jury Pay and Assembly
Pay at Athens, Exeter 1985, s. 265 - 297. R. J. Rhodes, Judical Procedures in Fourth-Century Athens:
Improvement or Simply Change? [w:] Die athenische Demokratie, wyd. cyt., s. 307.
343
Misthos dikastikos wprowadzi Perykles zapewne na pocztku lat pidziesitych V w. Nie
wiemy, jaka bya pierwotna wysoko diety sdziowskiej. Wynosia 2 obole do momentu, gdy Kleon
podnis j do trzech (schol. Arystofanes, Osy 88, 300). Od tego czasu pozostawaa stale na tym samym
poziomie. Na temat wpywu diety na struktur spoeczn sdw por. P. J. Rhodes, Commentary, s. 691;
M. H. Hansen, Demokracja ateska w czasach Demostenesa, wyd. cyt., s. 195 -196.
344
* Por. rozdz. 43, 2.
345
* Heroldowie keryksowie () penili funkcje posw midzy pastwami,
speniali unkcje wywoywaczy na Zgromadzeniach Ludowych, posiedzeniach sdowych;
heroldami byli zawsze bywatele wolni, heroldowie byli nietykalni a patronem ich by bg
Hermes; aulista przygrywa przy kadaniu ofiary przez archontw. Por. P. Stengel, Griech.
Kulturaltertumer, s. 100, przyp. 6. [Z okresu zymskiego znani s () i
.]
346
* Zob. rozdz. 54, 8.
Panatenajw, od czwartego dnia tego miesica
347
*. Amfiktionowie wysyani na
Delos
348
otrzymuj po drachmie na kady dzie ze skarbca delijskiego. Take
wszyscy urzdnicy wysyani na Samos
349
, Skyros, Lemnos czy Imbros
350
otrzymuj
pienidze na koszty utrzymania.
Urzdy wojskowe wolno sprawowa wiele razy
351
, natomiast wszystkie inne
jedynie raz, z wyjtkiem godnoci czonka Rady, ktrym mona by dwa razy.
63. Losowanie czonkw dikasteriw przeprowadza dziewiciu archontw
wedug fyl, oraz sekretarz thesmothetw z fyli dziesitej. Jest dziesi wej do
gmachu sdu
352
, po jednym dla kadej fyli, dwadziecia kleroteriw
353
po dwa
347
* Panatenaje obchodzono z kocem miesica Hekatombaion, gwne uroczystoci przypaday
na 28 dzie, athlotheci otrzymywali jednak wyywienie ju 4 dnia miesica, ze wzgldu na zajcia przy
przygotowaniu uroczystoci. [Zapewne athlotheci odpowiadali rwnie za (Mniejsze) Panatenaje
(rozdz. 60), co nadaje sensu przypuszczeniu, e korzystali z darmowego wyywienia co roku.]
348
Na temat uroczystoci na Delos zob. rozdz. 54, 7; 56, 3. Amfiktionowie byli urzdnikami
odpowiedzialnymi za sanktuarium, formalnie reprezentujcymi Jonw (Thuc. III, 104, 3). Delos zostao
uwolnione od Aten po wojnie peloponeskiej, ale byo znowu w rkach ateskich i administrowane przez
amfiktionw przed kocem lat dziewidziesitych IV w. Prawdopodobnie uzyskao niezaleno na
mocy pokoju Antalkidasa, ale nie na dugo. Znamy 4 ateskich amfiktionw do 375/4 r., a 5 oraz
sekretarza oraz 5 Andryjczykw od 374/3 r. W owym czasie urzd by 5-letni, ale w 367 r., albo krtko
po uczyniono go rocznym, a Andryjczycy zniknli.
Amfiktionowie z 374/3 r. pochodzili z fyl VI-X. Zapewne pierwszych 5 fyl byo reprezentowanych
w jednym roku, a nastpnych 5 w nastpnym roku. Wypaty z funduszw witynnych dla ateskich
amfiktionw, ich sekretarza i podsekretarza, a take dla amfiktionw andryjskich s powiadczone
w Inscriptiones Graecae II
2
1635, 74 - 6. Okoo 345 - 343 r. Delijczycy zaprotestowali do amfiktionii
delfickiej przeciwko kontroli ateskiej nad ich sanktuarium. Interesy ateskie reprezentowa (po
uniewanieniu wyboru Aischinesa) Hyperejdes, a sprawa zakoczya si korzystnie dla Aten (Dem.
XVIII, 134-6).
349
Ateny zajy Samos, gdy zostao oblone przez Timotheosa w 366/5 r. Samijczycy zostali
wygnani, a na ich miejsce wysano kleruchw ateskich. Dodatkowych kleruchw wysano w 361/60
oraz w 352/1 r. Uwolnienie Samos nastpio za spraw Perdikkasa pod koniec wojny lamijskiej w 322
r., ale Ateczycy odzyskali kontrol i Samos miao wrci do Aten zgodnie z edyktem wydanym przez
Poliperchonta w imieniu Filipa Arridajosa w 319 r. (G. Shipley, A History of Samos 800-188 B.C.,
Oxford 1987, s. 138-143, 166-168).
350
Skyros zdoby dla Aten Kimon ok. 476/5 r. Lemnos i Imbros zaj Miltiades w latach
dziewidziesitych V w. Wszystkie trzy wyspy zostay zasiedlone przez Ateczykw i pozostay
w rkach ateskich (z wyjtkiem kilku lat po wojnie peloponeskiej).
W 315 r. Antygon ogosi, e wszystkie greckie miasta maj by wolne i niezalene (Diod. XIX,
68, 3). Lemnos zbuntowao si przeciwko Atenom w 314/3 r. W tym samym czasie Ateny utraciy
Imbros i Delos. Zob. te s. 798, przyp. 339.
351
Stanowiska wojskowe wymagay zdolnoci i dlatego obsadzano je przez wybr, a nie przez
losowanie (rozdz. 43, 1; 61, 1), dopuszczajc moliwo reelekcji co potwierdzaj kariery wielu
strategw, zwaszcza Fokiona (Plut. Phoc. 8, l - 2) i Peryklesa (Plut. Peric. 16, 4).
352
Na temat moliwej lokalizacji budynkw hellai na Agorze zob. R. E. Wycherley, The Athenian
Agora III, s. 144 - 9; H. A.. Thompson, R. E. Wycherley, The Athenian Agora, XIV, s. 52 - 78.
353
Ludwik Piotrowicz tumaczy w tym miejscu jako sale do losowania", a dalej
jako urny (do losowania)". W starszej literaturze rzeczywicie uznawano kleroteria za sale, w ktrych
dokonywano losowania sdziw (por. m. in. Kaibel i Kiessling, Lovagin, Mathieu i Haussoullier), albo
na kad fyl; jest tam take sto skrzynek
354
, po dziesi dla kadej fyli
355
*, prcz
tego inne skrzynki
356
* [do ktrych] wrzuca si plakietki z nazwiskami wylosowa-
nych sdziw
357
, ponadto dwie urny
358
*. Przy kadym w[yjciu] zoonych jest
tyle lasek, ilu jest sdziw
359
*, a do urny wrzuca si tyle odzi
360
, ile jest lasek;
na odziach wypisane s litery alfabetu, poczynajc od jedenastej, tzn.
361
*,
wedug tego, ile dikasteriw ma zosta obsadzonych. Sdziami mog by wszyscy
obywatele, ktrzy ukoczyli trzydzieci lat, o ile nie s dunikami pastwa i nie
s pozbawieni praw. Jeliby kto wbrew temu zosta sdzi, wnosz na niego
za specjalne naczynia do losowania (m. in. Reinach). Od czasu gdy S. Dow zidentyfikowa
hellenistyczne kleroteria jako maszyny do losowania", wykorzystywane do wyznaczania sdziw
i urzdnikw, nie ma ju wtpliwoci, e Arystoteles opisuje tu wanie te urzdzenia. (C. S. Dow,
Aristotle, the Kleroteria and the Courts, Harvard Studies on Classical Philology" l, 1939, s. 1-34;
J. H. Kroll, Athenian Brane Allotment Plates, Cambridge Mass. 1972).
354
przy kadym z dziesiciu wej znajdowao si dziesi skrzy () oznaczonych
literami od A do K. Sdziowie zjawiali si przy wejciach swoich fyl i wrzucali swe plakietki do
skrzyni oznaczonej liter znajdujc si na ich plakietce.
355*
poniewa sdziowie byli podzieleni na dziesi grup, a w kadej grupie byli reprezentowani
czonkowie kadej fyli, wic sdziowie poszczeglnych fyl rozdzieleni byli na dziesi grup
i odpowiednio do tego tabliczki z ich nazwiskami umieszczone byy w dziesiciu skrzynkach,
oznaczonych literami alfabetu od A (alfa) do K (kappa) (por. rozdz. 64). S. Bruck, Hellastengerichte
im 4. Jahrh., Philologus" III, s. 395 nn.
356*
skrzynek tych byo w kadej fyli tyle, ile trybunaw miao si wylosowa, oznaczone byy
literami alfabetu od (lambda) (por. rozdz. 64, 4).
357
wykonane z brzu plakietki o wymiarach 11x2x0,2 cm., na ktrych widniao pene
nazwisko obywatela oraz stempel przedstawiajcy sow. Taki znaczek otrzymywa kady z 6000
obywateli, ktrzy zoyli w danym roku przysig sdziowsk. Znaczki te wykorzystywano przy
losowaniu sdziw na dany dzie. Innych plakietek ze stemplem w ksztacie gowy Gorgony uywano
przy dorocznym losowaniu urzdnikw. Na czci zachowanych plakietek wida i sow, i Gorgone, co
dowodzi, e ich waciciciel by zarwno sdzi, jak i ubiega si o urzd (J. H. Kroi, Athenian Brane
Allotment Plates, wyd. cyt). Zob. rys. l, s. 803.
358*
Byy dwie urny na kad fyl. Z jednej wyciga archont kostki przy losowaniu nazwiska
sdziw (rozdz. 64, 3), z drugiej wylosowany sdzia wyciga od z liter trybunau, do ktrego mia
wej (rozdz. 64, 4).
359
* Laski pomalowane na rne kolory, odpowiadajce barwom poszczeglnych trybunaw
(rozdz. 65, 2), suyy do stwierdzenia, e sdzia rzeczywicie wszed do wyznaczonego mu losem
trybunau. [Owych lasek (), w tylu kolorach, ile byo kolorw dikasteriw, musiao by tyle,
ile potrzebowano sdziw dla kadego dikasterion.]
360
Tzw. odzie () wrzucano do naczynia zwanego hydri. W czasach Arystotelesa
balanoi byy zapewne specjalnie przygotowanymi znaczkami przypominajcymi ksztatem odzie.
Wykorzystywano je w drugim etapie losowania sdziw, gdy wyoniono ju tylu sdziw, ilu
potrzebowano na dany dzie (rozdz. 64, 4). Wylosowani sdziowie udawali si do hydrii, z ktrej kady
z nich wyjmowa od, na ktrym znajdowaa si litera odpowiadajca literze umieszczonej przy
wejciu do jednego z dikasteriw. Archont wrzuca nastpnie plakietk sdziowsk do skrzyni
oznaczonej liter, jaka znajdowaa si na odziu.
361*
pierwszych dziesi liter greckiego alfabetu od A (alfa) do K (kappa) oznaczao dziesi grup
sdziw, dalsze litery od jedenastej (lambda) poszczeglne trybunay, jakie z tych grup tworzono.
[Sdy oznaczano odmiennymi literami oraz kolorami, a o przydziale sdziw do dikasteriw rozstrzygao
to, z jak liter wycignli oni z hydrii.]
doniesienie
362
i pozywaj go przed dikasterion; jeeli zostanie skazany, sdziowie
wydaj nadto wyrok, na jak kar lub grzywn zdaniem ich zasuguje. W razie
skazania go na grzywn, musi by zatrzymany w wizieniu, dopki nie zapaci
dawnego dugu, z powodu ktrego zoono doniesienie, a nadto dodatkowej
grzywny, jak mu sd wyznaczy.
Kady sdzia ma bukszpanow plakietk
363
, na ktrej wypisane jest jego imi,
imi ojca i nazwa demu, oraz jedna z liter alfabetu [od pierwszej A] do dziesitej
K; podzieleni s bowiem sdziowie wedug fyl na dziesi grup, tak e kad liter
oznaczona grupa obejmuje mniej wicej rwn ilo czonkw
364
*.
Kiedy thesmotheta wylosuje litery, ktre maj oznacza poszczeglne dikasteria,
zabiera je wony
365
i nad kadym dikasterion przybija liter, ktra mu losem przypadc.
64.
366*
Dziesi skrzynek, o ktrych bya wyej mowa, stoi przed wejciem kadej
fyli i s na nich wypisane litery alfabetu a do litery K. Kiedy sdziowie wrzuc swe
plakietki do skrzynki, na ktrej jest wypisana ta sama litera, co na plakietce kadego
z nich, wony potrzsa skrzynk, a nastpnie thesmotheta wyciga z kadej skrzynki
jedn plakietk. Wylosowany w ten sposb tzw. wkadacz"
367
wkada wycigane ze
362
to oskarenie publiczne skadane do Jedenastu lub thesmothetw przeciwko ,
przeciwko wygnacom, a take przeciwko i przeciwko wygnacom, ktrzy korzystali z praw
przysugujcych obywatelom, mimo e skazano ich na atimia. Osoba, na ktr zoono takie
doniesienie, zwykle trafiaa do wizienia, w ktrym przebywaa a do rozpoczcia procesu. Arystoteles
opisuje proces jako , w ktrym kara nie bya ustalana, lecz musiaa by okrelona przez sd.
363
adne bukszpanowe pinakia nie zachoway si, ale odnaleziono prawie 200 brzowych
plakietek odpowiadajcych opisowi Arystotelesa. Wedug J. H. Kroia, ktry skatalogowa i starannie
przeanalizowa zachowane plakietki:
1) Wkrtce po 388 r. brzowe plakietki ze znakiem triobola" zaczto stosowa do losowania sdziw.
2) Nastpnie podobne rozwizanie zastosowano przy wyznaczaniu urzdnikw, uywajc do tego celu
plakietek z gow Gorgony.
3) Ok. 350 r. bukszpanowe plakietki zastpiy brzowe przy wyznaczaniu sdziw, a brzowych (ju
bez stempli) uywano przy wyznaczaniu urzdnikw. Zob. s. 801, przyp. 357 oraz rys. l na s. 803.
364*
TO e ilo czonkw w poszczeglnych grupach bya mniej wicej rwna", tumaczy si
nieobecnoci z powodu choroby lub brakiem czonka z powodu mierci w cigu roku; por.
H. Hommel, op. cit., s. 38.
365
. Wejcie do kadego dikasterion miao inny kolor, a przed rozdzieleniem wylosowa-
nych wczeniej sdziw pomidzy dikasteria, wony na polecenie thesmothety zaopatrywa kad sal
sdow w dodatkowe oznaczenie w postaci jednej"z liter od lambda poczwszy. Zob. rozdz. 65, 1-2.
366*
Z rozdziaem 64 zaczyna si czwarty zwj papirusu, ktry doszed do nas w bardzo zym
stanie. Dziki przenikliwoci badaczy (m.in. M. G. Colin, Les sept dernieres chapitres de &
, Revue des Etudes Grecques" XXXLI 1917 i H. Hommel, Philol. Supplbd." XIX 2, 1927)
luki w tekcie zostay niemal cakowicie uzupenione. W tumaczeniu klamrami [ ] zaznaczono
uzupenienia tylko w tych wypadkach, kiedy w tekcie rkopimiennym odpowiedni wyraz wypad
z caoci.
367
. Gdy wszyscy potencjalni sdziowie z danej fyli zoyli ju swoje plakietki, archont
wyjmowa po jednej plakietce z dziesiciu skrzy. Waciciele tych plakietek stawali si automatycznie
sdziami. Kady z nich trzyma skrzyni z liter identyczn, jak umieszczona na jego plakietce. Ustawiali si
oni w porzdku alfabetycznym przy kadym z dwch kleroteriw znajdujcych si przy wejciu.
skrzynki plakietki w otwory kolumny, na ktrej jest ta sama litera co na skrzynce;
wybiera si przez losowanie wkadacza", eby nie dopuci do naduy, jakie
mogyby zaj, gdyby ten sam zawsze wkada plakietki. W kadym kleroterionie
368
jest takich kolumn [pi]. Nastpnie archont wkada kostki
369
, po czym przystpuje
do losowania sdziw ze swej fyli w obu kleroteriach kolejno. Kostki s wykonane
ze spiu; jedne czarne, drugie biae. Biaych kostek wrzuca si tyle, ilu ma si
[wylosowa] sdziw, w tym stosunku jednak, e jedna przypada na pi plakietek;
tak samo jest z kostkami czarnymi. Kiedy archont wycignie kostk, herold
wywouje nazwiska wylosowanych
370
*. Do liczby ich naley rwnie i wka-
dacz"
371
*. Wywoany, usyszawszy swoje nazwisko, wyciga z drugiej urny od
i podajc j na doni liter ku grze, pokazuje najpierw przewodniczcemu
archontowi. Archont, kiedy zobaczy liter, wrzuca jego plakietk do skrzynki, na
ktrej wypisana jest ta sama litera co i na odzi; chodzi tu o to, aeby sdzia
wchodzi do dikasterion, ktry mu losem przypadnie, a nie do tego, do ktrego
sam chciaby wej, jak te i o to, aby uniemoliwi wprowadzenie do dikasterion
sdziw, ktrych kto by pragn. Obok archonta za stoi tyle skrzynek, ile
dikasteriw ma zapeni, a kada z t liter, ktr los dikasterion przeznaczy.
65. Sdzia, pokazawszy ponownie swoj od wonemu, wchodzi nastpnie
za ogrodzenie
372
. Wony [wrcza] mu lask w tym kolorze, co dikasterion, [ktre]
368
Kleroterion to marmurowy blok kamienny z umieszczonymi z przodu picioma kolumnami otworw
odpowiadajcych wielkoci plakietki sdziowskiej (rozdz. 63,2, przyp. 353). Kady wkadacz" odpowiada
za jedn kolumn otworw, w ktre rozpoczynajc od gry wkada plakietki ze skrzyni, ktr powierzono
jego opiece.
369
Z tyu kleroterionu biega wysoka pionowa rura, do ktrej wkadano czarne i biae kostki
(zwane przez Arystotelesa ) liczce 1/5 oglnej liczby sdziw z fyli potrzebnych w danym dniu.
Kostki wyjmowano kolejno od dou. Jeli kostka bya, biaa waciciele pierwszych piciu plakietek od
gry zostawali sdziami. Jeli bya czarna, otrzymywali z powrotem swoje plakietki i wracali do domu.
Wraz z wycigniciem ostatniej biaej kostki, co oznaczao osignicie potrzebnej liczby sdziw
z danej fyli, procedura dobiegaa koca. Gdy wszystkie fyle zakoczyy losowanie, lista sdziw na
dany dzie bya zamknita.
370*
Kiedy archont wycign bia kostk, oznaczao to, e wylosowanych zostao piciu sdziw,
ktrych tabliczki umieszczone byy w pierwszym rzdzie owych piciu ramek. Herold wywoywa ich
nazwiska, wezwani wycigali z urny od z liter trybunau, do ktrego kady mia nalee, po czym
archont wyjt z ramki tabliczk wrzuca do skrzynki z liter wylosowanego trybunau. Postpowanie
to powtarza a do osignicia penej liczby czonkw, ktrych dana fyla miaa dostarczy do
potrzebnych w tym dniu trybunaw. Jeeli wycign czarn kostk, sdziowie, ktrych tabliczki stay
w ramkach w losowanym z kolei rzdzie, byli wyczeni dnia tego od czynnoci i wkadacze" zwracali
tabliczki (por. rozdz. 65, 3). Jasne jest przy tym, e poow potrzebnej iloci sdziw z danej fyli
losowano w jednej, a drug poow w drugiej sali nalecej do tej fyli. Po skoczeniu losowania
skrzynki z nazwiskami sdziw wylosowanych w tej fyli odnosili woni do odpowiednich trybunaw
(rozdz. 65, 4).
371*
Okrelenie to pozwala przypuszcza, e pierwszych piciu sdziw, ktrym przypado zadanie
wkadania losowanych tabliczek w ramki, uchodzio za wylosowanych ju bez dalszego cignicia
kostek, jak to stosowano przy dalszych seriach.
372
oznacza drzwi" w ogrodzeniu, ktre zapewne znajdoway si przy wejciu (rozdz. 63,2).
ma t sam liter co jego od, aeby musia wej do tego dikasterion, jakie
wylosowa; jeliby bowiem wszed do innego, stwierdzi si to po kolorze laski.
Kade bowiem dikasterion jest oznaczone innym kolorem, widocznym u gry
odrzwi
373
. Ot sdzia, wziwszy lask, przechodzi do dikasterion oznaczonego
tym samym kolorem, co jego laska, i t sam liter, co jego od. Kiedy wejdzie,
otrzymuje z rk tego, ktremu losem przypada ta funkcja, symbolon
374
* wybite
przez pastwo. Wchodzc w ten sposb [zajmuj] nastpnie [miejsce] w dikasterion,
[zachowujc] od i lask
375
*. Tym natomiast, ktrzy odpadli w losowaniu,
wkadacze oddaj ich plakietki. Natomiast woni pastwowi poszczeglnych fyl
odnosz skrzynki zawierajce nazwiska czonkw ryli zasiadajcych w poszczegl-
nych dikasteriach, po jednej do kadego dikasterion. Wrczaj je tym [piciu]
376
*
Wylosowani sdziowie wchodzili wic na teren sdw i udawali si nastpnie do wyznaczonych im
dikasteriw.
373
.
374*
prcz tego znaczka [ ] otrzymywa sdzia wedug rozdz. 68, 2 przy
akcie gosowania drugi znaczek spiowy, zwany take symbolon; za zwrotem tego znaczka, jak
wyranie podkrelano, otrzymywa po posiedzeniu 3 obole wynagrodzenia. Wyrane jest, e ten
drugi znaczek zatrzymywa do koca rozprawy. Jeeli zatem w rozdz. 69, 2 jest mowa o tym, e
sdziowie przy gosowaniu nad wymiarem kary oddaj znaczek-symbolon, to niewtpliwie chodzi
o pierwszy znaczek, otrzymany przy wejciu na sal rozpraw. Wynikaoby z tego, e pierwszy
znaczek suy do kontroli, czy wszyscy sdziowie bior udzia w gosowaniu nad wymiarem kary
(por. rys. 3, s. 803).
375*
Tekst w tym miejscu uszkodzony, zdanie nie ma orzeczenia i jest niezrozumiae. Kenyon
w swoim IV wydaniu proponuje poprawk przez wstawienie sw &, czyli zajmuj
miejsce zachowujc" (domyl, od i lask). Thalheim, w Berl. Philol. Wochenschr." 1909,
s. 701 nn., sdzi, e naley uzupeni &, zn. odkadaj", co rwnie niektrzy przyjli, np.
Oppermann. Dla rozstrzygnicia kwestii, czy sdziowie wszedszy do sali rozpraw odkadali laski czy
te je zatrzymywali, decydujce znaczenie miaoby miejsce w rozdz. 68, 2, gdyby te nie byo
uszkodzone. Mowa tam, e przy gosowaniu nad win oskaronego sdziowie otrzymuj znaczek,
uprawniajcy do podjcia pienidzy, a za to oddaj, niestety nie wiadomo co, bo w tekcie to sowo
wypado. Kenyon sdzi, e oddawali laski, ktre zatrzymali, kiedy zajmowali miejsca, inni, np.
Hommel (op. cit., s. 70) za nim Oppermann, uwaaj, e oddawali znaczki otrzymane przy wejciu,
poniewa, ich zdaniem, laski odkadali wchodzc do sali, a dostawali je z powrotem przy gosowaniu
nad wymiarem kary (rozdz. 69, 2). W zwizku z tym, co zostao ju wyej powiedziane, jest rzecz
niewtpliw, e suszno jest po stronie Kenyona. Gdyby bowiem oddawali jeden znaczek przy
gosowaniu nad win, to wedug rozdz. 69, 2 musieliby przy gosowaniu nad wymiarem kary odda
drugi znaczek, ktry przecie wedug rozdz. 68, 2 winni byli przedstawi przy podejmowaniu
wynagrodzenia. Tok postpowania byby wic nastpujcy: Sdziowie przy wejciu otrzymywali
znaczek-(symbolon) i zajmowali miejsce, zatrzymujc lask i od (por. rozdz. 65, 3). Przy
gosowaniu nad win oddawali lask i zapewne od, o ktrej wicej nie ma mowy, a otrzymywali
znaczek(symbolon) drugi na wynagrodzenie (rozdz. 68, 2). Z kolei przy gosowaniu nad wymiarem
kary oddawali pierwszy znaczek a otrzymywali z powrotem lask (rozdz. 69, 2). Po posiedzeniu
oddawali drugi znaczek przy odbiorze wynagrodzenia, niewtpliwie take i lask, a otrzymywali
z powrotem tabliczk legitymacyjn ze swoim nazwiskiem (rozdz. 65). [Wedug Hansena oddawali
i od, i lask Demokracja ateska w czasach Demostenesa, wyd. cyt., s. 205.]
376
* Liczba (piciu), ktrej nie ma w przekazanym tekcie, wstawiona zostaa na podstawie rozdz.
66, 3).
czonkom kadego dikasterion, ktrym losem przypado zadanie oddawania sdziom
plakietek i ktrzy te, wywoujc wedug plakietek imiona, maj wypaca diety.
66. A kiedy ju wszystkie dikasteria s skompletowane, stawia si w pierwszym
dikasterion dwa kleroteria do losowania i spiowe kostki, jedne w kolorze
< poszczeglnych > dikasteriw, drugie z wypisanymi imionami przewodniczcych
urzdnikw. Dwaj wyznaczeni losem thesmotheci wrzucaj kostki, osobno jedne
i drugie; jeden kolorowe do jednego kleroterion, drugi kostki z imionami do drugiego.
Kiedy wylosowany zostanie pierwszy z urzdnikw, herold ogasza, e ten bdzie
kierowa pierwszym wylosowanym dikasterion, drugi drugim, i tak < dalej >;
chodzi bowiem o to, eby nikt wczeniej nie wiedzia <jakie dikasterion bdzie mia
do zarzdzania >, lecz < w tym obj przewodnictwo >, ktre mu losem przypadnie.
Kiedy sdziowie si zbior i zostan przydzieleni [poszczeglnym urzd-
nikom]
377
*, urzdnik [przewodniczcy] w kadym dikasterion [wyciga z kadej]
skrzynki
378
* [jedn] plakietk, [aby mie dziesi] nazwisk, po jednym z kadej
fyli i plakietki [te wkada] do innej pustej skrzynki. Wylosowuje z nich najpierw
[pi] nazwisk, a nastpnie przydziela znw losem: [jednego] do nadzoru
klepsydry
379
, czterech [innych do] kierowania gosowaniem. Chodzi bowiem o to,
aby nie podstawiono nikogo ani do nadzoru klepsydry, ani do obliczania gosw
i aby przy tym nie byo adnych naduy. Pozostaych piciu, ktrzy nie zostali
wylosowani, odbiera od nich wykaz
380
, wedug ktrego nastpi wypata diet,
podajc rwnie miejsce w samym sdzie, gdzie po zakoczeniu rozprawy sdowej
sdziowie poszczeglnych fyl otrzymaj zapat. Chodzio bowiem o to, [eby]
zgaszali si po wypat w grupach po kilka osb, a nie toczyli si skupieni
w wielkiej liczbie w jednym miejscu.
67. Po zaatwieniu tych [wstpnych formalnoci] zaczynaj rozprawy: ot
jeli do osdzenia przypadaj sprawy prywatne, prowadz procesy prywatne
w liczbie czterech
381
*, [po jednym] z kadego rodzaju spraw prawem okre-
377
* Por. rozdz. 59, l i 62, 2.
378
* Por. rozdz. 65, 4.
379
Aby zapobiec manipulowaniu zegarem wodnym, ktrym mierzono czas mw (rozdz. 67, 2
- 4), liczeniem gosw (rozdz. 68, 2; 69, 1), sdziw przydzielano do tych zada bezporednio po
przybyciu o sdu. Prawdopodobnie sdzia, ktrego plakietk wycignito jako pierwsz, by
przydzielany do zegara, a nastpnych czterech czuwao nad przebiegiem gosowania.
380
oznacza w 44, 2 porzdek obrad Zgromadzenia, a w kontekcie sdowniczym
odnosi si do wykazu" okrelajcego, jakie sprawy maj by rozpatrywane ktrego dnia, w
ktrym dikasterion, w jakiej kolejnoci.
381
* Mwic o trybunaach dla spraw prywatnych ma autor na myli trybuna (dikasterion)
zoony z 401 czonkw, poniewa przed taki trybuna skierowywano sprawy o sumy
przekraczajce 1000 drachm, o ktrych tu mowa. W procesach o sumy poniej 1000 drachm
rozstrzyga trybuna z 201 czonkw (por. rozdz. 63, 3); poniewa za na ich zaatwienie
przeznaczano niewtpliwie odpowiednio krtszy okres czasu anieli przy procesach
waniejszych, wic i liczba spraw, ktre w takim trybunale rozpatrywano, bya niewtpliwie
wiksza (moe 6 lub 8, por. H. Hommel, op. cit., s. 79 - 82 nn.).
lonych
382
*, przy czym spierajce si strony skadaj przysig, e mwi bd
tylko o samej sprawie; [jeli] za przypadaj sprawy publiczne, zajmuj si
procesami publicznymi i to rozsdzaj jeden [tylko proces]
383
. W sdzie znajduj
si klepsydry
384
, majce rurki do odpywu wody, woda za, ktr do nich nalewaj,
okrela czas trwania mowy w danej sprawie. W procesach o sum powyej 5000
drachm przyznaje si dziesi miar
385
*, i nadto trzy miary na drug mow
386
*,
natomiast w procesach do 5000 drachm przydziela si siedem miar i dwie,
a w procesach poniej [2000]
387
* pi miar i dwie; w zatargach wspzawodnikw,
[w ktrych] nie dopuszcza si do drugiej mowy, sze miar
388
*. Sdzia wyznaczony
losem do nadzorowania klepsydry zamyka rurk [ilekro] sekretarz [zamierza]
odczyta [jakie] prawo, zeznania wiadkw [lub co innego. Jeeli za] toczy si
[proces przez] cay dzie wedug podziau na czci
389
*, wwczas nie zamyka
[rurki, ale] rwn ilo wody przydziela oskarycielowi i bronicemu si. Podzia
czasu przeprowadzony jest [wedug] dni miesica Poseideon...
390
*.
382*
na te "cztery rodzaje prawem okrelonych spraw" cywilnych skaday si, jak to wykaza
Hommel (op. cit., s. 80 nn.): 1) procesy o sumy powyej 5000 drachm, 2) procesy o sumy od 2000 do
5000 drachm, 3) procesy o sumy od 1000 do 2000 drachm, 4) procesy wspzawodnikw, tzw.
diadikasiai (), czyli sprawy, w ktrych jakie prawo lub obowizek by przedmiotem sporu
midzy dwoma lub wiksz liczb wspzawodnikw, np. sprawa opiekustwa (rozdz. 51,6-7); sprawa
wiadcze na rzecz pastwa (np. rozdz. 56, 3; 69, l, por. J. H. Lipsius, Das attische Recht und
Rechtsverfahren, Leipzig 1905, s. 463 nn.).
383
Prawdopodobnie, chocia nigdzie nie ma bezporedniego tego potwierdzenia, kada sprawa
musiaa by zakoczona w cigu jednego dnia.
384
Najstarszy opis klepsydry () znajdujemy u Empedoklesa (31 B 100 Diels & Kranz
ap. Arist. O oddychaniu 473 b 8 - 474 a 7).
385*
po greckuu "hus" = 3,274 l, jest to miara pynu rwna 12 kotylom, a stanowica 1/12 cz
amfory (amphoreus = 39,39 1). Czas potrzebny na przepynicie wody zawartoci jednego chus oblicza
Br. Keil (Anonymus Argentinensis, s. 254), na cztery minuty, jednej amfory na 48 minut.
386*
po przemwieniu oskaryciela i oskaronego nastpoway krtsze repliki obu stron.
387*
Liczba w tekcie wypada; na podstawie rozdz. 53, 3 uzupeniono tekst wstawiajc (1000).
Jednak Hommel susznie zwrci uwag na fakt, e procesy o sum poniej 1000 drachm kierowano
do trybunau z 201 czonkw, a wic, jeeli autor zestawia tutaj czas przeznaczony na cztery rodzaje
spraw zaatwianych przed trybunaem z 401 czonkw, to musiaa by w tekcie liczba wysza,
przypuszczalnie 2000.
388*
podane iloci Wody, czyli wymiar czasu, przyznawano niewtpliwie kadej ze stron oddzielnie.
Liczc na miar-chus cztery minuty, otrzymujemy 40 minut na oskarenie i 12 minut na replik, i tyle
na mow i replik oskaronego; w drugiej grupie 28 minut na mow i na replik 8 minut; w trzeciej
20 i 8 minut, w czwartej po 24 minuty. Razem wic czas przeznaczony na mowy obu stron wynosi
280 minut, czyli 4 godziny i 40 minut. Pozostay czas dziewiciogodzinnego dnia pracy sdowej
zajmoway formalnoci, jak losowanie trybunaw, odczytywanie zezna wiadkw, gosowanie,
wypata diet i in.
389*
cay dzie przeznaczony by na rozpraw w procesach publicznych, przy czym 1/3
przeznaczona bya na mow oskaryciela, 1/3 na mow oskaronego, a 1/3 na ewentualne mowy
w sprawie wymiaru kary, o ile ta nie bya z gry oznaczona, oraz na gosowanie (por. J. H. Lipsius,
Attische Recht, s. 912 n.).
390
* Dzie sdowy by jednakowo dugi niezalenie od pory roku, miar jego by dzie miesica
Poseideon, a wic najkrtszy w roku, liczcy w Atenach 9 1/2 godziny (por. H. Hommel, op. cit., s. 89).
Maj do rozporzdzenia
391
* . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . sdziowie
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . rwno kada strona
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .przedtem bowiem spieszyli si
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . zepchn
.aby wod otrzymfali w rwnej iloci, dwie amfory], s jedna dla [skarcych,
druga] dla pozwanych. Natomiast . . . . . . . . . . . . . . .uj na gosowanie
Podzielony jest dzie na [trzy czci w publicznych]
392
* procesach, ktre pocigaj
za sob kar wizienia [albo mierci, albo wygnania, albo] pozbawienia praw
obywatelskich, albo konfiskaty majtku [lub te w ktrych musi si okreli]
393
*,
jak kar trzeba ponie lub jak grzywn zapaci.
68. Wikszo dikasteriw dla spraw publicznych skada si z 500 [czonkw,
ktrym sprawy mniejszej wagi przekazuj; kiedy za trzeba waniejsze sprawy
przedstawi dikasterion, z tysica czonkw cz si [dwa dikasteria] w jedno
zgromadzenie
394
* [przy sprawach najwaniejszych roztrzsanych] przez tysic
piset sdziw, trzy [dikasteria]
395
*.
[Znaczki do gosowania] s spiowe, [w rodku zaopatrzone] w rurk, poowa
z nich jest przedziurowiona, [a poowa] pena
396
*. Po wygoszeniu [mw] ci
391*
tekst niniejszy znajduje si w 34 kolumnie rkopisu, zawiera 14 wierszy po 30 liter
przecitnie; jest to partia najbardziej uszkodzona. Z duym prawdopodobiestwem odtworzono tekst
zda kocowych, cao stara si zrekonstruowa Hommel (op cit, s. 23 nn ), ale pewnoci oczywicie
me osign Wnioskujc z toku myli i pozostaych resztek sw mona jednak niemal za pewne
przyj, ze po sowach wedug dni miesica Poseideon" bya mowa o tym, ze dni tego miesica suyy
za miar dnia sdowego w cigu caego roku Nastpnie omawia autor kwesti rozdziau wody, ktra
stanowia miar czasu w procesach publicznych, ktre trway przez cay dzie Z pewnej iloci wody,
ktra bya do rozporzdzenia (wedug Aischmesa, II, 126, w iloci 11 amfor, czyli 132 chus, tj 8 godzin
48 minut), cz, by moe 3 amfory, przypadaa na gosowanie sdziw, pozostaa woda, czyli czas,
na obie procesujce si strony po rwni W okresie wczeniejszym sprawa przedstawiaa si jako
inaczej, prawdopodobnie nie byo cisego podziau, poniewa jednak dochodzio do naduy (zapewne
oskaryciel mwi zbyt dugo tak, ze dla oskaronego niewiele zostawao czasu), wic postanowiono,
ze bd dwa naczynia po 4 amfory wody, stanowicej miar czasu przyznanego na rwni oskarycielowi
i oskaronemu Dalej bya zapewne mowa o tym, i dawniej ujmowano nieco wody obu stronom na
drugie gosowanie w sprawie wymiaru kary, czego pniej zaniechano po ustaleniu podziau czasu
wedug zasady 4 amfory dla oskaryciela, 4 dla oskaronego i 3 na gosowanie.
392
*Uzupenienie niepewne, wedug Hommela (op. cit, s8)
393
* Jeli proces dotyczy przewinienia, za ktre kara nie bya z gry oznaczona, oskaryciel ju
w skardze, a nastpnie na rozprawie, jeli pad wyrok skazujcy, stawia wniosek co do wymiaru kary
Obwinionemu przysugiwao prawo przedstawi odpowiedni wniosek ze swej strony (por rozdz 69, 2).
394
* W tekcie hellaja (), nazwa, ktr okrelano tez w ogle sdy ludowe w Atenach
395
* Luki w tekcie zostay uzupenione przez wydawcw na podstawie wzmianek u pniejszych
leksykografw (Harpokrationa, Polluksa i m), ktrzy si niewtpliwie na Arystotelesie opierali
396
* Znaczki dochoway si do naszych czasw Na rysunkach 4 i 5 na s 803 odtworzony jest
jeden peny" drugi przedziurawiony", pochodzce jednak z dwch rnych serii, tym si tumaczy
rnica ksztatu, ktra przy gosowaniu nie powinna by widoczna. Na krku z jednej strony napis
gos ludowy" ( ), z drugiej strony litera (gamma) lub K (kappa) oznaczajca grup
sdziego (por Meier-Schoemann-Lipsius, Att, Process, s 936, Sandys, wyd 2, s 261)
sdziowie, ktrzy zostali wyznaczeni losem [do kierowania gosowaniem, wrczaj]
kademu z sdziw [dwa znaczki do gosowania], przedziurawiony i peny, [w ten
sposb, ze widz] je spierajce si strony, a to w tym celu, zby nikt nie dosta
obu gosw penych [lub przedziurawionych. Ten za, ktremu] losem przypado
[to zadanie], odbiera od gosujcych ich [laski
397
, w miejsce ktrych] kady
[otrzymuje znaczek] spiowy z liter
398
*; przy zwrocie jej bowiem otrzymuje
trzy obole
399
*. Chodzi przy tym o to, zby wszyscy gosowali, nikt bowiem nie
dostanie tego znaczka, jeli gosu nie odda. Stoj za w dikasterion [dwa] naczynia,
jedno spiowe, drugie drewniane, oddzielone od siebie, eby [nikt] nie mg
podrzuca gosw niepostrzeenie; do tych naczy skadaj sdziowie swe gosy,
przy czym wane s gosy zoone do naczynia spiowego, wrzucone za do
drewnianego nie licz si
400
*. Spiowe naczynie ma pokryw z takim otworem, ze
tylko jeden gos moe przej przeze, aby ten sam sdzia nie wrzuci dwch
gosw.
W chwili, gdy sdziowie maj przystpi do gosowania, herold ogasza
najpierw zapytanie, czy spierajce si strony zamierzaj wystpi ze skarg
o faszywe wiadectwo
401
, nie [wolno] bowiem zezna kwestionowa, kiedy ju
zacznie si gosowanie. Nastpnie ogasza znw: Gos przedziurawiony odnosi si
do pierwszego mwcy, peny do drugiego"
402
*. Sdzia za bierze gosy z podsta-
wki"
403
*, ujmujc [rurk] znaczka do gosowania w ten sposb, eby nie pokaza
spierajcym si stronom, czy jest przedziurawiony [czy] peny i wrzuca gos do
spiowego naczynia, drugi za, niewany, do drewnianego.
69. Gdy wszyscy oddadz gosy, woni bior naczynie z gosami wanymi
i wysypuj je na st, majcy tyle wydre, ile jest gosw, [aby] rozoone atwo
day si przeliczy, a strony procesujce si mogy zobaczy, ktre s prze-
397
Nie jest pewne, co oddawali w tym momencie sdziowie laski (baktenai) (m.in Kenyon,
Piotrowicz), czy symbola (m m Thalheim, Hommel, Mathieu i Haussoulher)
398*
litera (gamma) oznaczaa take cyfr 3
399
* Znaczki takie znaleziono przy wykopaliskach w Atenach Maj one z jednej strony liter
grupy, do ktrej sdzia nalea, np na rys 5, s 803 A (alfa) (delta), z drugiej strony taki sam
stempel, jaki miay monety trzyobolowe
400
* Sdziowie otrzymywali dwa gosy do gosowania za lub przeciw Znaczek, ktry by zbdny,
skadano do drewnianego naczynia
401
(episkepsis) zgoszenie zamiaru oskarenia wiadka o skadanie faszywych
zezna w Osoba, ktra je zgosia, me musiaa kontynuowa skargi Zgoszenie
w ostatniej chwili episkepsis mogo wpyn na stosunek sdziw do caej sprawy Zanim doszo do
procesu, musiano rozpatrzy episkepsis
402*
pierwszy przemawia oskaryciel, a wic gos przedziurawiony by po jego stronie, peny
opowiada si za oskaronym
403
* W tekcie lychneion (), tzn wiecznik Jeeli sowo me jest zepsute w tekcie (por
G Kaibel, Stil und Text, s 20 n ), to chyba jest tu uyte w przenonym znaczeniu, oznacza podstawk
w formie wiecznika, na ktrej gosy leay. Inni sdz, ze chodzi tu o rurk, co jednak mao
prawdopodobne, bo tuz potem jest mowa, w jaki sposb sdzia bra do rki gos oba koce rurki
midzy dwa palce
dziurawione, a ktre pene. Wylosowani do kierowania gosowaniem sdziowie
404
*
przeliczaj gosy na stole, osobno pene, a osobno przedziurawione. Nastpnie
herold ogasza liczb gosw, przy czym przedziurawione odnosz si do
oskaryciela, pene do pozwanego. Wygrywa ten, ktry wicej gosw otrzyma,
w wypadku rwnej iloci gosw oskarony.
Z kolei przystpuj jeszcze do ustalenia wymiaru kary, jeli zachodzi tego
potrzeba
405
, przy czym gosuj w ten sam sposb, oddajc znaczek, a zabierajc
znw lask
406
*. Na przedstawienie wniosku co do wymiaru kary przyznaje si obu
stronom czas w wymiarze po p miarki wody
407
*.
Po zakoczeniu przewidzianych prawem rozpraw sdowych odbieraj
sdziowie wynagrodzenie w tej grupie, ktra kademu z nich losem przypada
408
.
404
* Por. rozdz. 62, 2.
405
Jeli sprawa sdowa naleaa do kategorii agon timetos i dotyczya znacznej sumy, a
sdziowie wyrokowali na korzy oskaryciela, obie strony procesu zgaszay swoje propozycje
wyroku, sdziowie za w drugim gosowaniu decydowali o karze.
406
* Por. rozdz. 65.
407
* Tzn. bardzo niewiele czasu, zaledwie jakie dwie minuty.
408
W tym miejscu koczy si col. XXXVI papirusu i jakkolwiek moglibymy si spodziewa
jakiego zdania wyranie zamykajcego traktat, by moe tak wanie wygldao zakoczenie
oryginalnego tekstu Ustroju politycznego Aten. Por. P. J. Rhodes, Commentary, s. 735.
FRAGMENTY ZAGINIONEJ CZCI DZIEA
1. (R. 381)
Harpokration pod hasem Apollin Patroos: Apollina czci og Ateczykw jako
praojca od czasw ona; kiedy ten bowiem zjednoczy Attyk jak opowiada
Arystoteles Ateczycy nazwani zostali Jonami, a Apollinowi dali przydomek
praojciec (Patroos).
Scholia do Arystofanesa, Ptaki 1527: Ateczycy czcz Apollina jako praojca,
poniewa Ion, polemarchos ateski, by synem Apollina i Kreuzy, ony Ksutosa.
Por. Heraklejdes, Wycig I. s. 813; Scholia do Platona, Euthyd. 302 C. Lex. Patm. 143.
J. Bekker, Anecdota Graeca 291, 33.
Por. nadto: Herodot VIII, 44; Paus. VII I, 2; Strabo VIII, 7,1; Arist. Ustrj polit. Aten. 3, 2, 41, 2.
2. (R. 384)
Plutarch, Thes. 25: Chcc za jeszcze bardziej miasto powikszy, ciga
wszystkich obietnic rwnych praw. Sowa: Przybywajcie tutaj, wszystkie ludy"
miay by wezwaniem Tezeusza, tworzcego jakby jakie pastwo oglne. Nie
dopuci jednak do tego, eby w jego pastwie demokratycznym, skutkiem
napywu tumw bez rnicy, zapanowa nieporzdek i zamieszanie, lecz pierwszy
podzieli obywateli na oddzielne klasy: eupatrydw, geomorw i demiurgw.
Eupatrydom zleci zajmowanie si sprawami religijnymi, wybr urzdnikw,
wyjanianie praw i objanianie wszelkich praw wieckich i religijnych, poza tym
jednak zrwna ich niejako z innymi obywatelami, poniewa eupatrydzi wyrniali
si pozornie tylko autorytetem, geomorowie poytecznymi usugami, a demiur-
gowie liczb. e pierwszy przechyli si w stron ludu, jak to mwi Arystoteles,
i wyrzek si wadzy absolutnej, zdaje si powiadczy rwnie Homer w katalogu
okrtw (Iliada II 547), ktry jedynie Ateczykw okrela nazw ludu".
3. (R. 385)
Lex. Patm., 152 s.v. gennetai:
Lud ateski dzieli si niegdy, zanim Klejstenes przeprowadzi reform fyl, na
wieniakw (geomorowie) i rzemielnikw (demiurgowie). Tworzyli oni cztery
fyle, kada za fyla miaa trzy czci, ktre nazywali fratriami i tryttiami. Kada
z nich skadaa si znw z 30 rodw, a kady rd obejmowa trzydziestu mw,
zgrupowanych w rody, ktrzy nazywali si gennetami (czonkami rodu). Midzy
nich przez losowanie rozdzielano godnoci kapaskie, zwizane z poszczeglnymi
rodami, tak np. Eumolpidw, Keryksw lub Eteobutadw, jak to opowiada
Arystoteles w Ustroju politycznym Aten, tak si wyraajc: Podzieleni byli na
cztery fyle na wzr pr roku, kada za fyla dzielia si na trzy czci, tak e
ogem byo dwanacie czci podobnie jak miesicy w roku; nazyway si one
tryttiami i fratriami. Na fratri skadao si trzydzieci rodw, podobnie jak dni
w miesicu, rd za obejmowa trzydziestu mw.
Scholia do Platona, Axioch. 371 D: Arystoteles mwi, e lud w Atenach
podzielony by na rolnikw i rzemielnikw, a tworzy cztery fyle; kada za fyla
miaa trzy czci, ktre nazywaj tryttiami i fratriami. Kada z nich znw
obejmowaa trzydzieci rodw, rd za kady skada si z trzydziestu mw; ot
tych ludzi zgrupowanych w rody nazywaj gennetami.
Harpokration pod hasem tryttis: Tryttis jest to trzecia cz fyli; fyla bowiem
dzieli si na trzy czci czyli tryttie, szczepy i fratri, jak to mwi Arystoteles
w Ustroju politycznym Aten.
Por. Suda; Focjusz; Etymologicum Magnum 226, 13. J. Bekker, Anecdota Graeca 227, 9;
Scholia do Platona, Pastwo 175 A. Por. scholia do Plat. Fileb 30 E; Poll. VIII 109, 111; Suda;
Harpokration s. v. gennetai; Arist. Ustrj polit. Aten 13, 2.
4.
Scholia watykaskie do Eurypidesa Hippol. 11:
Arystoteles opowiada, e Tezeusz, przybywszy na wysp Skiros, aeby j
zwiedzi, prawdopodobnie ze wzgldu na pokrewiestwo Egeusza (z Likomedesem)
zgin strcony ze skay, poniewa krl Likomedes obawia si (aeby sobie nie
przywaszczy wyspy). Ateczycy za po wojnach perskich, idc za poleceniem
wyroczni, zebrali jego koci i pogrzebali je.
Por. Heraklejdes, Wycig l, s. 813; Plut. Thes. 35, 5 - 36,4; Cim. 8, 5 - 7; Apollod. Bibl. III 15, 5.
WYCIG Z DZIEA HERAKLEJDESA
O USTROJACH POLITYCZNYCH
1. Pocztkowo mieli Ateczycy ustrj krlewski; nazw Jonw otrzymali
wwczas, kiedy ich on zjednoczy
1
*.
Pandion, ktry panowa po Erechteuszu, podzieli wadz pomidzy synw.
Nieustannie trway wanie midzy nimi
2
*.
Tezeusz jednak wyda odezw i zjednoczy ich na zasadzie rwnoci praw
3
*.
Przybywszy na Skyros zgin strcony ze skay przez Lykomedesa, ktry si
obawia, aby sobie nie przywaszczy wyspy
4
*. Ateczycy za pniej po wojnach
perskich przenieli jego koci do ojczyzny
5
*.
Spord potomkw Kodrosa ju nie wybierali krlw, poniewa uchodzili
oni za rozwizych i zniewieciaych. Jeden z Kodrydw, Hippomenes,
chcc obali t ujemn opini, zaskoczywszy crk, Lejmon, z kochankiem,
kaza go straci, przywizawszy go do wozu, a crk zamkn z koniem,
a zgina.
2. Zwolennikw Kylona, ktrzy szukali schronienia u otarzy bogini po prbie
wprowadzenia tyranii, zabi Megakles wraz z towarzyszami. Sprawcw tego czynu
wypdzili Ateczycy jako winnych zbrodni wobec bogw
6
*.
3. Solon ustanowi prawa w Atenach oraz przeprowadzi zniesienie dugw,
czyli tzw. sejsachthej
7
*, kiedy za niektrzy zaczli go przeladowa z powodu
jego praw, wyjecha do Egiptu
8
*.
1
* Por. rozdz. 41, 2, i frg. 1.
2
* Erechteusz, wedug mitologii greckiej, mia by jednym z pierwszych krlw ateskich; dzieli
wadz ze swym bratem, Butesem, ktremu powierzy sprawy religijne, sobie zatrzyma wadz
polityczn. Erechteusz uchodzi za inicjatora Panatenajw.
Pandion wnuk poprzedniego, syn Kekropsa; wypdzony z Aten uciek do Megary, po jego
mierci synowie: Ajgeus, Pallas, Nizos i Lykos, wrcili do Attyki i objli wadz nad poszczeglnymi
jej czciami.
3
* Por. rozdz. 41, 2 i frg. 2.
4
* Por. frg. 2 (Plut., Thes. 25).
5
* Ok. r. 475 p.n.e., kiedy Kimon zdoby wysp Skyros; por. frg. 2 (Plut., Thes. 36; Cim. 8).
6
* Por. rozdz. 1.
7
* Por. rozdz. 6, 1.
8
* Por. rozdz. 11, 1.
4. Pizystrat po trzydziestu trzech latach tyranii umar w podeszym wieku.
Hipparch, syn Pizystrata, prowadzi swawolny tryb ycia, goni za miostkami
i kocha si w poezji, modszy, Tesalczyk, by czowiekiem gwatownym
9
*. Nie
mogc zgadzi tego tyrana, zabili Hipparcha, brata jego
10
*. Hippiasz jednak
sprawowa sw wadz tyrask w sposb bezwzgldny
11
*.
<Klejstenes> wprowadzi prawo o ostracyzmie, ktre ustanowione zostao ze
wzgldu na tych, ktrzy dyli do tyranii. Wrd ostracyzmowanych znaleli si
midzy innymi Ksantyppos i Arystydes
12
*.
5. Temistokles i Arystydes. Rada Areopagu podwczas wiele znaczya
13
*.
6. Efialtes...
14
* Kimon pozwoli korzysta z owocw w swej posiadoci
kademu, kto chcia, wielu te utrzymywa
l5
*.
7. Kleon, objwszy wadz, wprowadzi demoralizacj w ycie polityczne,
a w wyszym jeszcze stopniu jego nastpcy, ktrzy dopuszczali si wszelkiego
rodzaju bezprawia i zgadzili co najmniej 1500 obywateli. Po obaleniu ich stanli
na czele pastwa Trazybulos i Rinon, ktry by zacnym i dobrym czowiekiem
16
*.
8.<astynomowie>... roztaczaj opiek nad ulicami, aby ich nikt nie zabudo-
wywa lub nie przeprowadza ogrodze przez ulice
17
*.
Podobnie wybieraj komisj Jedenastu, ktrzy maj piecz nad winiami. Jest
te dziewiciu archontw, < wrd nich > szeciu thesmothetw, ktrzy przeszed-
szy dokimazj skadaj przysig, e urzd swj sprawowa bd sprawiedliwie
i darw przyjmowa nie bd, w przeciwnym razie posg ze zota ufunduj
18
*.
Krl zajmuje si ofiarami, a polemarcha sprawami wojskowymi
19
*.
9
* Por. rozdz. 17, 1; 18 1-2.
10
*Por. rozdz. 18, 3.
11
*Por. rozdz. 19, 1.
12
* Por. rozdz. 22, l, 3, 5, 6.
13
* Por. rozdz. 23, 2.
14
* Por. rozdz. 25.
l5
* Por. rozdz. 27, 3.
16
* Por. rozdz. 28, 3; 35, 4; 37 1; 38, 4.
17
* Por. rozdz. 50, 2.
18
* Por. rozdz. 52, 1; 55, 1; 55, 5.
19
* Por. rozdz. 57, 1.







KONIEC