99

Andrzej Klimczuk
Szkoa Gwna Handlowa W Warszawie
Koncepcja solidarnoci pokole
w krajowej polityce spoecznej
Wprowadzenie
Celem niniejszego artykuu jest krytyczne przyblienie kluczowej z per-
spektywy demograii relacji midzypokoleniowych koncepcji solidarnoci
pokole. Analiza obejmie opis jej miejsca w rzdowych dokumentach strate-
gicznych. Podejcie to zostanie omwione z uwzgldnieniem gwnych wyzwa
zwizanych z procesami starzenia si spoeczestw na pocztku XXI wieku.
Najoglniej poprzez solidarno pokoleniow rozumie mona ad wymagajcy
dziaa podmiotw ycia publicznego ukierunkowanych na utrzymanie pozy-
tywnego stanu relacji midzy poszczeglnymi generacjami. Z uwagi na ryzyko
wystpowania negatywnych efektw konliktw pokole, dyskryminacji
ze wzgldu na wiek i innych przejaww dezintegracji, solidarno pokole sta-
nowi zarazem kwesti socjaln. Rozwizaniu tej kwestii moe sprzyja wsp-
praca podmiotw publicznych, komercyjnych i pozarzdowych. W artykule
wpierw omwione zostan podstawowe kategorie pojciowe dotyczce poko-
lenia i relacji midzypokoleniowych. Po ich przegldzie przybliona zostanie
analiza podstawowych dziaa w tym zakresie uwzgldnianych w wybranych
dokumentach projektu cywilizacyjnego Polska 2030. Trzecia fala nowocze-
snoci. Podsumowanie zawiera gwne wnioski i rekomendacje.
Pokolenie i solidarno pokole w ujciu teoretycznym
W poszczeglnych dyscyplinach naukowych pojcie pokolenia (generacji)
przyjmuje rne znaczenia. Najoglniej mona powiedzie, i dotyczy zbio-
rowoci jednostek przynalecych do kategorii wiekowej osb urodzonych
mniej wicej w tym samym czasie [Olechnicki, Zacki 2002: 29]. Inaczej:
jest to zbiorowo osb urodzonych w tym samym okresie (zwykle w cigu
jednego roku), ktrych charakterystyki spoeczne i/lub demograiczne s roz-
waane analitycznie w czasie [Zych 2007: 61]. Klasyczna typologia autor-
stwa M. Ossowskiej [cyt. za: Szatur-Jaworska 2000: 62] wskazuje na wielo
interpretacji pojcia pokolenia. Poszczeglne sposoby okrelania rni si
100 Andrzej Klimczuk
cechami jednostek i grup, ktre to pojcie moe obejmowa a w konsekwencji
te zakresem prowadzonej analizy (tabela 1).
Wspczenie proponowane s zblione ujcia. J. Phillips, K. Ajrouch
i S. Hillcoat-Nalltamby [za: Szukalski, 2012, s. 12-14] wyrniaj cztery
podejcia do deiniowania terminu pokolenie:
1. antropologiczne dotyczy wizi i rl rodzinnych jednostek oraz
pokrewiestwa i posiadania wsplnego przodka (np. ojciec, babka,
pradziadek);
2. polityki spoecznej dotyczy aktywnoci zawodowej i uprawnie
socjalnych przypisanych jednostkom w danych grupach wieku
(np. wiek obowizkowego pobierania nauki) oraz grup docelowych
polityk wyodrbnionych poprzez podobiestwo faz cyklu ycia
(np. modo, doroso, staro);
3. demograii i ekonomii odnosi si do grupy osb w zblionym wieku,
urodzonych w podobnym okresie;
4. socjologii odnosi si do podobiestwa kulturowego dotyczcego trau-
matycznego dowiadczenia oddziaujcego na wiadomo grupy osb
wkraczajcych w doroso, ktre tym samym okrela przebieg ycia
i deiniowania rzeczywistoci w sposb odmienny ni w poprzednich
pokoleniach (np. pokolenie Kolumbw, pierwszej Solidarnoci).
Podejcia te mog by wykorzystywane rwnie cznie w ramach bada
interdyscyplinarnych na gruncie gerontologii spoecznej. S to uzupenia-
jce si perspektywy.
Tabela 1. Gwne znaczenia, cechy i wymiary pojcia pokolenie
Znaczenie Gwne cechy Zakres analizy
Ogniwo w cigu
genealogicznym
biologiczna zaleno pomidzy
rodzicami a dziemi; miejsce w schemacie
pokrewiestwa
rodzina
Ogniwo w cigu
kulturowym
podzia rl spoecznych analogiczny
do relacji rodzice dzieci, np. nauczyciel
ucze
krg kulturowy
Zbir osb
w zblionym wieku,
w przedziale trzeciej
czci stulecia
zaoenie, e ojciec jest przecitnie
o 33 lata starszy od dzieci
spoeczestwo
dokoczenie tabeli s. 101
101 Koncepcja solidarnoci pokole w krajowej polityce spoecznej
Zbir osb
w poszczeglnych
fazach ycia
ujcie ahistoryczne; porwnywanie
analogicznych grup wieku w rnych
epokach i spoeczestwach; przechodzenie
tych samych osb przez rne fazy ich
ycia
spoeczestwo
Wsplnota postaw
i hierarchii wartoci
ujcie historyczne; wsplne przeycia
i dowiadczenia, np. wojna, przeom
ustrojowy
spoeczestwo
rdo: opracowanie na podstawie M. Ossowska [cyt. za: Szatur-Jaworska 2000: 62].
Jak twierdzia M. Ossowska, trzecie rozumienie zbir osb w zblionym
wieku, okrelonym w przedziale trzeciej czci stulecia jest sztuczne i nie-
uyteczne. Istotne jest te zwrcenie uwagi, i, cho podejcia akcentujce
poszczeglne fazy ycia oraz wsplnot postaw i hierarchii wartoci dotycz
analiz wikszych zbiorowoci, to su innym celom. To pierwsze jest ahi-
storyczne, przez co pozwala na analizy demograiczne i ekonomiczne istotne
na gruncie polityki spoecznej. W niniejszym opracowaniu znaczenie to
odnosi si do stosowanego w krajowej statystyce publicznej rozkadu ludnoci
wedug wieku ekonomicznego, czyli podziau na ludno w wieku przedpro-
dukcyjnym (0-17 lat), produkcyjnym (18-59/64 lat; po reformie emerytalnej
18-67 dla obu pci) i poprodukcyjnym (60+/65+; po reformie emerytalnej 67+).
Pokolenie rozumiane w ujciu historycznym, czyli jako wsplnota postaw
i hierarchii wartoci, suy za odniesieniu do mniej uchwytnych, bardziej
subiektywnych cech, jakimi s przeycia i dowiadczenia, ktre s jednak
podzielane przez szersze zbiorowoci. Naley zauway, e w tym znaczeniu
termin ten zblia si do poj: grupy wieku i kategorii spoecznej, ale nie jest
z nimi tosamy [zob. Klimczuk 2012: 19-23]. Tak rozumiane pokolenie to,
jak zauwaa P. Sztompka [2002: 175, 154, 173], nie zbiorowo, lecz zacho-
wanie zbiorowe forma aktywnoci o mniejszej zoonoci ni dziaania zbio-
rowe, ruchy spoeczne i dziaania zorganizowane. Odrnia je: brak wspl-
nych celw i koordynacji, brak ukierunkowania na zmian spoeczn oraz brak
instytucjonalizacji. Wystpienie zjawiska pokolenia moe jednak pozwoli
na wyonienie si tych cech a przez to przejcia od zachowania zbiorowego
do wyszych poziomw organizacji.
P. Szukalski podj prb uporzdkowania poj dotyczcych relacji
midzypokoleniowych [2010: 74-91; 2012: 47-80]. W niniejszym opracowaniu
podstawowe zastosowanie ma rozrnienie znacze terminw: relacja, wi,
solidarno i kontrakt midzypokoleniowy (tabela 2). W zaproponowanym
przez autora ujciu relacje i kontrakt s terminami wolnymi od wartocio-
wania, podczas gdy wi i solidarno s nacechowane pozytywnie. Badacz
ponadto wskazuje te na pojcia pochodne, ktre maj konotacje pozytywne
(integracja) i negatywne (wojna, konlikt, dezintegracja) [Szukalski 2012:
49-50]. Co wicej naley te zwrci uwag, e obecno wystpujcych
102 Andrzej Klimczuk
midzy nimi sprzecznoci prowadzi do pojcia ambiwalencji midzypoko-
leniowej. Poprzez ambiwalencj (dwuznaczno) midzypokoleniow rozu-
miemy wspistnienie odmiennych postaw i sposobw mylenia o relacjach
midzypokoleniowych zarwno na poziomie mikro (poszczeglnych rodzin),
jak i makro (caych spoeczestw).
Tabela 2. Typy relacji midzypokoleniowych i zakres ich obowizywania
Pojcie Gwne cechy
Zakres
zobowiza
Relacja
midzypokoleniowa
og stosunkw pomidzy jednostkami
lub grupami z rnych pokole;
interakcje, opinie, postawy, stereotypy
brak
zobowiza
Wi
midzypokoleniowa
poczucie cznoci biologicznej,
kulturowej, ekonomicznej z innymi
pokoleniami; pozytywne nastawienie
wobec jednostek nalecych do innych
pokole
postawa
powinnimy
co zrobi
Solidarno
midzypokoleniowa
wzajemna odpowiedzialno wobec
innych pokole; uwzgldnianie w
podejmowanych dziaaniach interesw,
potrzeb i opinii innych generacji
postawa
musimy co
zrobi
Kontrakt/umowa
midzypokoleniowa
spisane lub nie reguy redystrybucji
wyznacznikw statusu spoecznego
(bogactwo, wadza, presti) pomidzy
pokoleniami
postawa
zrbmy to
i to
rdo: opracowanie na podstawie: [Szukalski 2010: 87-88, 2012: 47-49].
W oparciu o przeprowadzony przegld literatury przedmiotu P. Szukalski
wyrnia trzy perspektywy deiniowania solidarnoci pokoleniowej [2010:
78-84; 2012: 53-58]. Mianowicie:
1. w naukach o rodzinie solidarno pokole dotyczy w szczeglnoci
analizy spjnoci emocjonalnej, kontaktw, odlegoci geograicznej,
nawykw wspierania, zobowiza wewntrzrodzinnych oraz umiejt-
noci i chci porozumienia si;
2. w ujciu ekonomicznym solidarno pokole odnosi si do dys-
trybucji rodkw publicznych midzy osoby mode i stare, rwnego
zabezpieczenia praw emerytalnych przyszych wiadczeniobiorcw
i obecnych emerytw oraz uzyskiwania od kolejnych generacji ekwi-
walentnych wkadw do wsplnego funduszu;
3. podejcie polityki spoecznej dotyczy gwnie polityki wobec sta-
roci i osb starszych, uwzgldniania przy tym przemian potencjau
103 Koncepcja solidarnoci pokole w krajowej polityce spoecznej
opiekuczego rodziny oraz tworzenia i wdraania zbiorw dziaa
(planw, programw i strategii) na rzecz utrzymania pokojowych
relacji midzypokoleniowych.
Ostatnia z wskazanych perspektyw jest kluczowa w niniejszym artykule.
Uznaje si tu, e zasadna jest analiza interwencji ograniczajcych zakres
dezintegracji i konliktw midzypokoleniowych, postrzeganych jako istotna
kwestia socjalna rozumiana w ujciu przedmiotowym. Za J. Auleytnerem
i K. Gbick [2001: 12-13] kwesti spoeczn mona rozumie jako wyraz
asymetrycznych przeksztace w rozwoju gospodarczym, ktre rodz zagro-
enia spoeczne oraz dzieli na kwestie socjalne przedmiotowo jako odrbne
problemy charakteryzujce rne grupy spoeczne (m.in. bezrobocie, ubstwo,
migracje) oraz podmiotowo jako nierwnoci socjalne zwizane z poszcze-
glnymi grupami spoecznymi (np. rodzina, ludzie starzy, niepenosprawni).
Podobnie wedug J. Daneckiego kwestie spoeczne mona rozumie jako stan
blokujcy zaspokajanie podstawowych potrzeb ludzkich oraz problem, ktry
szczeglnie dotkliwie wpywa na ycie i wspdziaanie czonkw danej zbio-
rowoci [2001: 77-78].
Denie do osignicia solidarnoci pokole jest wic wyzwaniem.
Przemawia za tym zoono skutkw procesu starzenia si ludnoci
i wymiarw ycia spoecznego, kulturalnego, gospodarczego i politycznego,
wymagajcych wsppracy podmiotw publicznych, komercyjnych i poza-
rzdowych. Za kluczowy w analizie relacji midzypokoleniowych uznaje si
wskanik obcienia ludnoci w wieku produkcyjnym ludnoci w wieku
poprodukcyjnym. Wzrost wartoci dotyczy negatywnych i konliktogennych
zmian w relacjach, jak: utrata stabilnoci inansw publicznych, wzrost obcie
osb modych podatkami i skadkami na ubezpieczenia zdrowotne, rnicowanie
hierarchii wartoci ipreferencji politycznych [Klimczuk 2010: 95-99]. Zmianom
tym towarzysz procesy integracji systemowej (jako przeciwnej integracji spo-
ecznej; dotycz instrumentalizacji i urynkowienia relacji i dziaa, zastpujc
wartoci, normy i porozumienia) [Klimczuk 2010: 99-101] oraz wystpowanie
wielokierunkowej dyskryminacji ze wzgldu na wiek (wspistnienie dyskry-
minacji okazywanej przez osoby mode, dorose i starsze) [Klimczuk 2010: 101-
103]. Jednoczenie kryterium obcienia jest wspczenie krytykowane,
gdy jako okrelone w poowie XX wieku staje si mniej uyteczne w ana-
lizach spoeczestw postindustrialnych [Klimczuk 2012: 32]. Zakada si,
e obserwowane zmiany demograiczne doprowadz do wzrostu skali wielo-
pokoleniowoci i wymusz zapotrzebowanie na wspprac pokole.
Zgodnie z prognoz demograiczn Eurostatu z 2010 roku dla 27 krajw
europejskich, w ktrej przyjto zaoenie o konwergencji procesw demogra-
icznych w krajach Unii Europejskiej wraz z niwelowaniem rnic spoeczno-
-ekonomicznych i kulturowych [EUROPOP2010, Projected old-age], udzia
osb w wieku 60+ lat bdzie wynosi rednio 30,4% w 2030 roku, a w 2060 roku
35,2%. W Polsce natomiast odpowiednio 27,9% i 40,3%. redni wiek miesz-
kacw krajw UE27 wzronie w tych okresach do 44,4, a nastpnie 47,2 lat.
104 Andrzej Klimczuk
W Polsce za do 45,3 i 51,2 lat. Wskanik obcienia osb w wieku 15-64 lat oso-
bami 65+ bdzie wzrasta w UE27 do 36,4% i 52,4%. W Polsce bdzie to kolejno
35,2% i 64,6%. Ludno kraju zmniejszy si z 38,1 milionw osb w 2010 roku
do 37,5 w 2030 roku i 32,7 w 2060. Tym samym postpowa bdzie dezurba-
nizacja i starzenie si zasobw pracy. Procesy te bd przebiega szybciej
ni w krajach zachodnich z uwagi na ich opnienie. Ma te wystpi zjawisko
podwjnego starzenia si szybkiego wzrostu w populacji seniorw udziau
grup starszych-starych (75-89 lat) i dugowiecznych (90+). Z analiz demo-
graicznych P. Szukalskiego [2012: 23-32] wnioskowa mona, e cho sta-
bilna pozostanie liczebno osb w wieku produkcyjnym, to znaczco zmaleje
udzia osb udzia w wieku przedprodukcyjnym (z 30% w 1988 roku do 15,6%
w 2035), a wzronie osb w wieku poprodukcyjnym (odpowiednio z 12,4%
do 26,7%). Obcienie osobami w wieku przedprodukcyjnym zmaleje z 52,1
na 100 osb w wieku produkcyjnym w 1988 do 30,5 w 2007 i 27,2 w 2035.
W wieku poprodukcyjnym wzronie natomiast w tych okresach z 21,5 do 24,8
i 46,4. Pokrtce naley te stwierdzi, e jednoczenie: male bdzie obcienie
osb starszych opiek nad wnukami oraz ludnoci w wieku formowania rodzin
opiek nad maymi dziemi; zmniejszy si potencja pielgnacyjny nad oso-
bami starszymi; utrzymywa bdzie si obecnie niski wspczynnik repro-
dukcji; wzrasta bdzie dugo ycia.
Podkrelenia wymagaj te obserwowane przemiany w cyklu ycia
pokole. Na przeomie XX i XXI wieku doszo do skrcenia okresu aktywnoci
ekonomicznej, wyduenia faz edukacji i emerytury, wzrostu elastycznoci
i rnorodnoci godzin i warunkw pracy oraz do zblienia okresu aktywnoci
ekonomicznej kobiet i mczyzn [Naegele i in. 2003: 37-43]. Nowy, piciofa-
zowy model cyklu ycia wyania si w rezultacie: (1) przeksztace rynku pracy,
na ktrym jest coraz wicej prac atypowych, elastycznych form zatrudnienia
i organizacji czasu pracy; (2) zmian prawnych umoliwiajcych bardziej ela-
styczne przechodzenie midzy fazami ycia; oraz (3) zmian spoeczno-kultu-
rowych, w szczeglnoci upowszechniania si indywidualizmu. Zauwaa si
jednoczesne wystpowanie cech edukacji, pracy i wypoczynku oraz indywidu-
alizacj biograii. Model przewiduje kombinacje aktywnoci w poszczeglnych
okresach ycia oraz ukierunkowuje adaptacj instytucji polityki spoecznej
do swobody wyboru biograii i typw aktywnoci w cigu ycia. Niemniej
rozwizania te mog prowadzi do powstawania nowych form wykluczenia
i ryzyka socjalnego. Elastyczne i zindywidualizowane strategie dziaa wobec
ryzyka preferuj bowiem osoby i grupy, ktre zdobyy wiedz o tych rozwi-
zaniach i potrai z nich korzysta. Mog zatem prowadzi do pogbiania
si nierwnoci, jeli nie bd wystarczajco skutecznie aktywizowa osoby
o mniejszych zasobach kapitau ludzkiego, spoecznego i kulturowego, np. nie-
penosprawnych, dzieci, ludzi starych.
105 Koncepcja solidarnoci pokole w krajowej polityce spoecznej
Solidarno pokole w zarzdzaniu krajow polityk spoeczn
Zasadne jest odniesienie powyszych podej teoretycznych do zaoe
prezentowanych w gwnych dokumentach strategicznych zwizanych z poli-
tyk spoeczn kraju. W tym miejscu przedstawiony zostanie krytyczny
przegld koncepcji dziaa na rzecz solidarnoci pokoleniowej wskazanych
w wybranych dokumentach projektu cywilizacyjnego Polska 2030. Trzecia
fala nowoczesnoci.
Punkt wyjcia stanowi w tym miejscu program rzdowy Solidarno
pokole [MPiPS 2008]. Jego gwny cel to wzrost do 2020 roku do poziomu
50% wskanika zatrudnienia ludnoci znajdujcej si midzy 55 a 64 rokiem
ycia. W programie wyrniono dziaania z zakresu polityki rynku pracy
i ograniczajce dezaktywizacj zawodow starszych pracownikw. Przyjto
denie do wyduania i wyrwnywania wieku emerytalnego kobiet i m-
czyzn celem zmniejszenia transferw wiadcze skierowanych do seniorw.
Zmiana ta ma umoliwi zwikszenie rodkw inansowych na wsparcie
dla dzieci i modziey, ktre s w Polsce najbardziej zagroone ubstwem.
Uznano za istotne kierowanie si zasadami polityki aktywnego starzenia
si, ktra nie jest nakierowana tylko na osoby 50+, lecz na cay cykl ycia
ludzkiego oraz modelu lexicurity obejmujcego poza elastycznymi formami
zatrudnienia i czasu pracy, skuteczn aktywn polityk rynku pracy i nowocze-
snymi systemami zabezpieczenia spoecznego, rwnie ksztacenie ustawiczne,
inaczej: strategie uczenia si przez cae ycie [MPiPS 2008: 6]. Podejcie to
ma uruchomi pozytywne dziaania wzajemnie wspierajce korzystne efekty
i dla starszych, i modszych pokole. Poczenie aktywnego starzenia i lexi-
curity ma obejmowa jednoczesne zaangaowanie programw i przywdztwa
rzdowego, procesw i dziaa w przedsibiorstwach oraz indywidualnej odpo-
wiedzialnoci obywateli (m.in. poprzez promocj zdrowia i bezpieczestwa
pracownikw w kadym wieku, prewencj problemw zwizanych z wiekiem,
ograniczenie zacht do wczeniejszego przechodzenia na emerytur) [MPiPS
2008: 7-8].
W rzdowym Raporcie o kapitale intelektualnym Polski, opubliko-
wanym rwnie w 2008 roku, podjto kontynuacj powyszej perspek-
tywy. Na potrzeby raportu przygotowano indeks kapitau intelektualnego
1

1
Kapita intelektualny zosta zdeiniowany w omawianym raporcie jako og niematerialnych aktyww
ludzi, przedsibiorstw, spoecznoci, regionw i instytucji, ktre, odpowiednio wykorzystane, mog
by rdem obecnego i przyszego dobrostanu kraju. Obejmuje przy tym cztery typy kapitau: ludzki
(potencja zgromadzony we wszystkich Polakach wyraajcy si w ich wyksztaceniu, dowiadczeniu
yciowym, postawach, umiejtnociach), strukturalny (potencja zgromadzony w namacalnych
elementach infrastruktury narodowego systemu edukacji i innowacji), spoeczny (potencja
zgromadzony w polskim spoeczestwie w postaci obowizujcych norm postpowania, zaufania
i zaangaowania, ktre wspierajc wspprac i wymian wiedzy przyczyniaj si do wzrostu dobrostanu
Polski) i relacyjny (potencja zwizany z wizerunkiem Polski na zewntrz, poziomem integracji
z globaln gospodark, atrakcyjnoci dla jej zagranicznych klientw) partnerw handlowych,
inwestorw, turystw [Boni 2008: 6].
106 Andrzej Klimczuk
dla poszczeglnych pokole w 16 krajach europejskich. Wyrnione pokolenia
Polski zajy w nim kolejno: 13. miejsce dzieci i modziey; 13. miejsce
studenci; 14. doroli; 16. seniorzy. Za kluczowe wyzwanie uznano wobec
tego przejcie od pasywnej polityki transferw socjalnych na rzecz pokolenia
seniorw [Boni 2008: 15], przez aktywn polityk wykorzystujc rosncy popyt
seniorw, do stworzenia nowych usug i produktw oraz wykorzystania ich
kapitau intelektualnego. Powtrzono rekomendacje z programu Solidarno
pokole oraz zalecono m.in. stworzenie paktu na rzecz aktywnoci osb 50+,
dziaania na rzecz zmiany postaw wobec seniorw, dostosowanie oferty edu-
kacyjnej w tym wdraanie programw przygotowania do emerytury, popula-
ryzacj zarzdzania wiekiem, reform emerytaln [Boni 2008: 137].
Kolejnym istotnym dokumentem jest opublikowany w 2009 roku raport
Polska 2030. Jego autorzy Zesp Doradcw Strategicznych Prezesa Rady
Ministrw stwierdzili, e uwzgldnianie perspektyw solidarnoci pokole
i cyklu ycia przynajmniej jednego przyszego pokolenia ma pozwoli
na odejcie od rzdw przypadku, jak okrelono rzdzenie obejmujce
horyzont czasowy kalendarza wyborczego. Alternatyw ma by przywdztwo
strategiczne umoliwiajce uniknicie dryfu rozwojowego kraju i realizacj
projektu cywilizacyjnego, ktry wykracza poza zaoenia transformacji sys-
temowej realizowane od pocztku lat 90. XX wieku [Boni 2009: 2-6, 275].
Omwiona wczeniej aktywizacja osb 50+ zostaa poszerzona o promocj
budowy srebrnej gospodarki [Boni 2009: 17]. Solidarno pokole uznano
dodatkowo za element budowy opiekuczego spoeczestwa (ang. welfare
society), ktre ma uzupenia tworzenie pastwa wspierajcego prac
(ang. workfare state). Przyjto, e wspczenie rosn pokolenia aspiracji,
ktre zderzaj si swoj mobilnoci i adaptacyjnoci z pokoleniami rosz-
czeniowymi [Boni 2009:10]. Podziaowi temu towarzyszy luka pokoleniowa
dotyczca kompetencji cyfrowych po 1989 roku urodziy si pokolenia
nieznajce wiata bez m.in. komputera i Internetu, wymagajce dostosowania
instytucji edukacji i kultury do nowych technologii [Boni 2009: 153, 347,
363]. Podkrelono te, i spoeczne koszty restrukturyzacji z pocztku lat 90.
obejmuj dziedziczenie niskiego statusu spoeczno-ekonomicznego i biernoci
z pokolenia na pokolenie [Boni 2009: 256].
Solidarno pokole obok solidarnoci terytorialnej (midzy regionami)
i solidarnoci innowacyjnej (midzy wyrwnywaniem szans i konkurencyj-
noci) stanowi jedn z trzech gwnych zasad rozwoju kraju, na ktrych
opiera si projekt Dugookresowej strategii rozwoju kraju [Boni 2012a: 17].
Za kluczowe uznano tworzenie warunkw wsppracy i uniknicia konliktu
pokole midzy przedstawicielami pierwszego powojennego wyu demogra-
icznego (analogowego), ktrzy bd zmniejsza zaangaowanie publiczne
i aktywno zawodow oraz drugiego powojennego wyu demograicznego
(cyfrowego), ktrzy wspczenie wkraczaj w ycie zawodowe i publiczne.
Dziaania te maj prowadzi do budowy srebrnej gospodarki i wielopo-
koleniowego spoeczestwa sieci [Boni 2012a: 20, 119; Boni 2012b: 59-61].
107 Koncepcja solidarnoci pokole w krajowej polityce spoecznej
Podkrelono stymulowanie otwartoci pokole na wymian i wzrost jakoci
kapitau spoecznego [Boni 2012b: 290] oraz dziaania na rzecz zachowania
zasobw przyrodniczych i geologicznych kraju dla przyszych pokole [Boni
2012b: 218].
Projekt Strategii Rozwoju Kraju 2020 wskazuje na solidarno pokole
w ramach celw: II.4. Rozwj kapitau ludzkiego, II.5. Zwikszenie wyko-
rzystania technologii cyfrowych, II.6. Efektywno energetyczna i poprawa
stanu rodowiska, III.1. Integracja spoeczna [MRR 2011: 66, 73, 85, 93,
130]. Spord zintegrowanych strategii, podporzdkowanych dugo- i rednio-
okresowej strategii rozwoju kraju, na solidarno pokole pokrtce wskazuje
Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego w odniesieniu do aktywizacji
osb starszych, promocji uczenia si przez cae ycie i wyduania aktyw-
noci zawodowej [MRR 2010: 25, 43-46]. Projekt Strategii Rozwoju Kapitau
Spoecznego obejmuje za kierunki dziaa 1.2.2. Rozwj kompetencji
medialnych w uczeniu si innym ni formalne, szczeglnie wrd osb w wieku
50+ i na obszarach wiejskich i 4.1.1. Tworzenie warunkw dla wzmacniania
tosamoci i uczestnictwa w kulturze na poziomie lokalnym, regionalnym
i krajowym, ktre obejmuj wsparcie midzypokoleniowej edukacji medialnej
i dialogu pokole [MKiDN 2012: 50, 84].
Koncepcj solidarnoci pokole najpeniej uwzgldnia projekt Strategii
Rozwoju Kapitau Ludzkiego, w ktrym poszczeglne cele i narzdzia
podzielono z uwagi na fazy ycia obywateli: wczesne dziecistwo; edukacja
szkolna; edukacja na poziomie wyszym; aktywno zawodowa, uczenie
si dorosych i rodzicielstwo; staro [MPiPS 2012c: 39]. W tym te doku-
mencie nastpuje powrt do promocji polityki aktywnego starzenia si,
ktra ma prowadzi do pozytywnych efektw take dla modszych pokole.
Zaproponowano tu deinicj srebrnej gospodarki, w ktrej udzia osb star-
szych ma prowadzi do ich aktywizacji spoecznej [MPiPS 2012c: 31]. Jest to
gospodarka uwzgldniajca struktur wieku ludnoci, w ktrej istotn rol
odgrywaj osoby w zaawansowanym oraz starszym wieku; model gospodarki
odpowiadajcy na potrzeby osb starszych oraz pozwalajcy wykorzysta
potencja osb w zaawansowanym wieku [MPiPS 2012c: 39]. Bliszy opis
srebrnej gospodarki obejmuje wskazanie przyszych dziaa, m.in. pro-
gramy Solidarno pokole i Rekreacja ruchowa osb niepenosprawnych
w starszym wieku, projekt programu rozwoju uczenia si przez cae ycie,
opracowanie dugofalowej polityki senioralnej, wsparcie rozwoju ekonomii
spoecznej i wolontariatu seniorw [MPiPS 2012c: 31, 191-194]. Pod wpywem
obchodw Europejskiego Roku Aktywnoci Osb Starszych i Solidarnoci
Midzypokoleniowej w 2012 roku [MPiPS 2012a] stworzono te Rzdowy
Program na rzecz Aktywnoci Spoecznej Osb Starszych na lata 2012-2013
(ASOS) [MPiPS 2012b]. Plan ten uwzgldnia kolejne propozycje dziaa,
m.in. interwencje w systemie podatkowym, turystyce, sporcie, wsparcie
Uniwersytetw Trzeciego Wieku, ograniczanie wykluczenia cyfrowego, poli-
tyk rwnego traktowania, przeciwdziaanie dyskryminacji ze wzgldu na wiek.
108 Andrzej Klimczuk
Zasadnicze znaczenie dla tworzenia dalszych planw bd mie ogo-
szone z kocem 2012 roku przez Rad Unii Europejskiej Zasady przewodnie
dla aktywnoci osb starszych i solidarnoci midzypokoleniowej [Rada,
2012]. Obejmuj one oglne wytyczne i instrumenty, ktre powinny by
uwzgldniane w ksztatowaniu polityki publicznej w zakresie: zatrudnienia
(m.in. cige ksztacenie i szkolenie zawodowe, strategie zarzdzania wie-
kiem, zapobieganie dyskryminacji ze wzgldu na wiek), uczestnictwa w spo-
eczestwie (m.in. pewno dochodw osb starszych, wczenie spoeczne,
wolontariat seniorw, uczenie si przez cae ycie, uczestniczenie w procesie
decyzyjnym, wspieranie nieoicjalnych opiekunw) oraz samodzielnego
ycia (m.in. propagowanie zdrowia i zapobieganie chorobom, dostosowanie
warunkw mieszkaniowych i usug, przyjazne wiekowo rodowisko oraz
towary i usugi). W 2013 roku Departament Polityki Senioralnej i Rada
ds. Polityki Senioralnej podjy prace nad aktualizacj programu ASOS na lata
2014-2020 [MPiPS 2013] oraz nad komplementarnym dokumentem Zaoenia
dugofalowej polityki senioralnej w Polsce (jeszcze nieudostpniony do kon-
sultacji publicznych). Pierwszy z tych dokumentw ma stanowi komponent
dziaa krtkookresowych (konkursowych do realizacji przez podmioty
pozarzdowe i publiczne dziaajce na rzecz osb starszych). Drugi za ma
obejmowa komponent dziaa dugookresowych (systemowych realizo-
wanych przez MPiPS we wsppracy z podmiotami zewntrznymi). W oma-
wianym kontekcie ASOS na lata 2014-2020 przewiduje wsparcie w Priorytecie
II. Aktywno spoeczna promujca integracj wewntrz- i midzypokole-
niow poprzez dziaania na rzecz: wolontariatu osb starszych, aktywnoci
izycznej i turystyczno-rekreacyjnej osb starszych, zaj w obszarze kultury
i sztuki angaujcych rne pokolenia, budowania sieci spoecznych (w tym
wolontariat wewntrz- i midzypokoleniowy) oraz przeciwdziaania e-wyklu-
czeniu. Przewiduje si gwnie dziaania przy wykorzystaniu istniejcej infra-
struktury spoecznej, w tym samorzdowych instytucji kultury [MPiPS 2013:
22]. Komponent konkursowy moe pozwoli na rozwj innowacyjnych roz-
wiza z zakresu wspierania solidarnoci pokole na poziomie lokalnym oraz
ich upowszechnianie w postaci dobrych praktyk. Zasadne jest jednak denie
do zwikszenia trwaoci efektw tych projektw poprzez wybr tych, ktre
mog by kontynuowane i rozwijane po zakoczeniu wsparcia.
Podsumowanie
Koncepcja solidarnoci pokole stanowi nie tylko ujcie teoretyczne, ale te
wyzwanie dla polityki spoecznej pastwa. Budowanie adu spoecznego, kultu-
rowego, gospodarczego i politycznego, w ktrym poszczeglne pokolenia bd
uwzgldnia i realizowa wzajemn odpowiedzialno wobec innych w podej-
mowanych dziaaniach, wymaga przygotowania strategicznego. W opracowaniu
starano si przybliy nie tylko podstawowe pojcia i koncepcje dotyczce relacji
midzypokoleniowych, ale take zwrci uwag na ich nastpstwa dla analiz,
109 Koncepcja solidarnoci pokole w krajowej polityce spoecznej
konstruowania i oceny polityk publicznych. Prbowano te wykaza, i utrzy-
manie solidarnoci pokole jest kwesti socjaln wymagajc odniesienia
do zmian w cyklu ycia. W kolejnoci chronologicznej omwiono zmiany
dotyczce koncepcji solidarnoci pokole w rzdowych dokumentach strate-
gicznych projektu cywilizacyjnego Polska 2030. Trzecia fala nowoczesnoci,
do ktrych z czasem wprowadzano coraz wicej szczegowych rozwiza.
W tym miejscu wskaza naley nastpujce rekomendacje dla dziaa
praktycznych: (1) wobec wzrostu wielopokoleniowoci zasadne jest dalsze
wspieranie dziaa w zakresie integracji i polityki midzypokoleniowej.
Koncepcja solidarnoci pokole powinna by nadal uwzgldniana w polity-
kach szczegowych (m.in. polityce rodzinnej, ludnociowej, rodzinnej, edu-
kacyjnej, migracyjnej). Obecnie koncepcja rzdowa dotyczy gwnie polityk
zatrudnienia i rynku pracy; (2) zasadne jest przeoenie wnioskw dotycz-
cych perspektywy pokoleniowej zaproponowanej w dokumentach rzdowych
do programowania polityk na poziomie regionalnym i lokalnym przy uwzgld-
nieniu waciwych im uwarunkowa; (3) zasadne jest poszukiwanie rozwiza
na rzecz budowy krajowego modelu srebrnej gospodarki uwzgldniajcego
w wikszym stopniu dziaania zgodne z polityk innowacji oraz polityk
aktywnego starzenia si; (4) polityki midzypokoleniowe powinny zmierza
do zwikszania korzyci ze wsppracy dla osb starych (dziadkw) i mo-
dych (wnukw) oraz ich otoczenia spoecznego. Obecne projekty dokumentw
nie przedstawiaj w sposb przejrzysty spodziewanych korzyci i efektw
dziaa; (5) niezbdne jest uwzgldnianie w proponowanych dziaaniach roz-
wiza na rzecz niwelowania nakadajcych si podziaw pokoleniowych
na terytorialne, dotyczce rnic midzy regionami, miejscem zamieszania
oraz na podziay dotyczce sytuacji na rynku pracy (np. w pewnym stopniu
zblion sytuacj grup szczeglnego ryzyka na rynku pracy osb do 25 roku
ycia i 50+).
W opinii autora dalsze badania podejmowane przez orodki naukowe
w zakresie solidarnoci pokoleniowej mog obejmowa siedem kierunkw:
(1) skali i przejaww dezintegracji midzypokoleniowej (konliktw pokole)
w poszczeglnych sferach ycia spoecznego, kulturalnego, gospodarczego
i politycznego; (2) dyskursu dotyczcego konstruowania polityk i kontraktw
midzypokoleniowych; (3) przemian relacji midzypokoleniowych w cyklu
ycia; (4) zgodnoci krajowych dokumentw strategicznych dotyczcych soli-
darnoci pokoleniowej z rekomendacjami organizacji midzynarodowych;
(5) moliwoci ksztatowania wsplnych przestrzeni midzypokoleniowych;
(6) relacji midzy pokoleniem cyfrowym i analogowym; (7) przejaww wielo-
kierunkowej dyskryminacji ze wzgldu na wiek.
110 Andrzej Klimczuk
Bibliograia
1. Auleytner J., Gbicka K., 2001, Polskie kwestie socjalne na przeomie
wiekw, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa.
2. Boni M. (red.), 2008, Raport o kapitale intelektualnym Polski, KPRM,
Warszawa.
3. Boni M. (red.), 2009, Raport Polska 2030. Wyzwania rozwojowe, KPRM,
Warszawa.
4. Boni M. (red.), 2012, Dugookresowa Strategia Rozwoju Kraju. Projekt.
Cz I, MAiC, Warszawa 09.05.2012.
5. Boni M. (red.), 2012, Dugookresowa Strategia Rozwoju Kraju. Projekt.
Cz II, MAiC, Warszawa 09.05.2012.
6. Danecki J., 2001, Kwestia spoeczna [w:] B. Rysz-Kowalczyk (red.),
Leksykon polityki spoecznej, ASPRA-JR, Warszawa, s. 77-80.
7. EUROPOP2010 - Convergence scenario, national level (proj_10c2150p),
http://eurostat.ec.europa.eu [12.01.2013].
8. Eurostat: Projected old-age dependency ratio, http://eurostat.ec.europa.eu
[12.01.2013].
9. Kaua D., Szukalski P. (red.), 2010, Jako ycia seniorw w XXI wieku
z perspektywy polityki spoecznej, Wyd. Biblioteka, d.
10. Klimczuk A., 2010, Bariery i perspektywy integracji midzypokoleniowej
we wspczesnej Polsce [w:] D. Kaua, P. Szukalski (red.), Jako ycia
seniorw w XXI wieku z perspektywy polityki spoecznej, Wyd. Biblioteka,
d, s. 92-107.
11. Klimczuk A., 2012, Kapita spoeczny ludzi starych na przykadzie miesz-
kacw miasta Biaystok, Wiedza i Edukacja, Lublin.
12. MKiDN (Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego), 2012,
Strategia Rozwoju Kapitau Spoecznego. Projekt, Warszawa 01.06.2012.
13. MPiPS (Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej), 2008, Program
Solidarno pokole. Dziaania dla zwikszenia aktywnoci zawodowej
osb w wieku 50+, Warszawa.
14. MPiPS (Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej), 2012a, Krajowy Plan
Dziaania na rzecz Europejskiego Roku Aktywnoci Osb Starszych
i Solidarnoci Midzypokoleniowej 2012 w Polsce, Warszawa.
15. MPiPS (Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej), 2012b, Rzdowy
Program na rzecz Aktywnoci Spoecznej Osb Starszych na lata 2012-
2013, Warszawa.
16. MPiPS (Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej), 2012c, Strategia
Rozwoju Kapitau Ludzkiego. Projekt, Warszawa 01.08.2012.
17. MPiPS (Ministerstwo Pracy i Polityki Spoecznej), 2013, Rzdowy
Program na rzecz Aktywnoci Spoecznej Osb Starszych na lata 2014-
2020. Projekt, Warszawa 29.08.2013.
111 Koncepcja solidarnoci pokole w krajowej polityce spoecznej
18. MRR (Ministerstwo Rozwoju Regionalnego), 2010, Krajowa Strategia
Rozwoju Regionalnego 2010-2020: Regiony, Miasta, Obszary wiejskie,
Warszawa.
19. MRR (Ministerstwo Rozwoju Regionalnego), 2011, Strategia Rozwoju
Kraju 2020. Projekt, Warszawa, listopad 2011.
20. Naegele G., Barkholdt C., de Vroom B., Goul Andersen J., Krmer K.,
2003, A new organisation of time over working life, Eurofound, Dublin.
21. Olechnicki K., Zacki P., 2002, Sownik socjologiczny, Grafiti BC, Toru.
22. Rada Unii Europejskiej, 2012, Owiadczenie Rady w sprawie Europejskiego
Roku Aktywnoci Osb Starszych i Solidarnoci Midzypokoleniowej
(2012): Dalsze dziaania, Bruksela 07.12.2012.
23. Rysz-Kowalczyk B. (red.), 2001, Leksykon polityki spoecznej, ASPRA-JR,
Warszawa.
24. Szatur-Jaworska B., 2000, Ludzie starzy i staro w polityce spoecznej,
ASPRA-JR, Warszawa.
25. Sztompka P., 2002, Socjologia. Analiza spoeczestwa, Znak, Krakw.
26. Szukalski P., 2010, Czym jest solidarno midzypokoleniowa? [w:]
D. Kaua, P. Szukalski (red.), Jako ycia seniorw w XXI wieku z per-
spektywy polityki spoecznej, Wydawnictwo Biblioteka, d, s. 74-91.
27. Szukalski P., 2012, Solidarno pokole. Dylematy relacji midzypokole-
niowych, Wyd. Uniwersytetu dzkiego, d.
28. Zych A. A., 2007, Leksykon gerontologii, Impuls, Krakw.