Gniew i czas

Peter Sloterdijk
Gniew i czas
Esej polityczno-psyciologiczny
przeoy
Arkadiusz ycMiski
i
Wyckwakrtwo Naukowe Scholar
Warszawa 2011
Tytu oryginau: Zorn und Zeit PoUtisch-psycfw logischer Versuch
Copyright Suhrkamp Verlag Franktot am Main 2006
Copyright for the Polish edition by Wydawnictwo Naukowe Scholar
Warszawa 2011
Seria: Humanistyka Europejska
Projekt okadki i stron tytuowych; Marta Kurczewska
Redakcja: Ewa Rydlewska
ISBN 978-83-7383-301-2
Wydawnictwo Naukowe Scholar Spka z o.o.
ul Krakowskie Przedmiecie 62,00-322 Warszawa
tei/f (22) 826 59 21, (22) 828 95 63, (22) 828 93 91
dzia handlowy: jak wyej w. 105 IW
e-mail: iEfo@scholarxom.pl; sdtaolaor2^eotrada.pl
Wydanie pierwsze
Skad i amanie: WN Scholar {Jera? azarski)
Druk i oprawa: Wojskowa Drukarnia w odzi
br r UcMf l n i e
Spis treci
Wprowadzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
Pierwsze sowo Europy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
wiat tymotejski - duma i wojna ., 17
Poza erotyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20
Teoria sgfigatdw d umy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Greckie przesanki wspczesnych walk - nauka o thyms 30
Chwila Nietzschego , , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . > . . . . . . . . . 33
Zwieczenie kapitalizmu: ekonomia wspani aomyl noci ............ 37
Sytuacja postkomunistyczna . . . . . . . . . . . 45
l* Transakcje gniewu- Zarys oglny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
S fabularyzowana zemsta 59
Agresor jako ofiarodawca 65
Gniew i czas: prosta eksplozja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
Gniew w formie projektu: zems t a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
Gniew w formie banku: r ewol ucj a. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Potworna moc oegatywnosei 75
2. Gniewny Bg; droga do wynalazku
metafizycznego banku zemsty... . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Preludium: boa zemsto na wieckim wi e c i e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
Krl i mi e wu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88
Przerwanie zemsty 91
Pierwotna akumulacja gniewu, 93
Genealogia nul i t ant yzmu. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
Autoagresywna masa gniewu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
Gniew hiperboliczny: apokaliptyka ydowska i chraedjaska . . . . . . . . 104
Naczynia gniewu, depozyty pieJdene:
o metafizyce skadowania finalnego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 108
Dlaczego poszukiwanie przyczyn boskiego gniewu prowadzi
na manowce -pamlopzmy chrzecijaskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
Poc hwa a pur g a t or i um. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119
3. Rewolucja tymotejska.
O komunistycznym banku wiatowym gniewu, 125
Kiedy jedna rewolucja nie wystarcza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
Upiorne rozpogodzenia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
Epokowy projekt: obudzi thyms ponionych. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
Oburzenie bez teorii albo czas anarchii 139
wiadomo klasowa - tymotyzacja proletariatu 144
O wyonieniu si bankowoci niemonetarnej 153
Komintern: bank wiatowy gniewu i faszystowskie banki ludowe . . . . . 162
Pozyskiwanie gniewu poprzez poyczki wojenne 182
Maoizm: o psychopolityce czystej f ur i i , . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190
Przesanie Monte Ch r i s t o . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200
4. Rozproszenie gniewu w erze rodka. 206
After Theory. . . , , . . 207
Erotyzacja Albanii, czyli przygody duszy postkomunistycznej . . . . . . . . 214
Realny kapitalizm: odwlekanie kolapsu w systemach opartych
na dynamice podliwoci..,,.,... 220
Rozproszona dysydencja -mizantropijna Midzynarodwka . . . . . . . . . 230
Teatr wiata ^oi b . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
Trzecia zbirka: czy polityczny islam moe utworzy
nowy bank wiatowy dysydencj i ?. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247
Konkluzja: Poza resentymentem . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
Od t uma c z a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
Wprowadzenie
Pierwsze sowo Europy
Na pocztku pierwszego zdania fundamentalnego przekazu europejskiego,
w inicjalnym wersie Iliady, pojawia si sowo gniew", fatalne i uroczyste
niczym nleznoszcy sprzeciwu apel. Rzeczownik ten wystpuje w bierni-
ku, jak wypada poprawnemu gramatycznie dopenieniu czasownika prze*
chodniego. Gniew, bogini opiewaj Achilla, syna Peleusa [...]". Inicjalne
umiejscowienie wyraa w syszalny sposb wzniosy patos, laki rodzaj
relacji wzgldem gniewu proponuje si suchaczom w tym magicznym
preludium poematu heroicznego? Gniew, od ktrego na starym Zachodzie
wszystko si rozpoczo - w jaki sposb recytator poruszy ten temat? Czy
przedstawi go jako potg, ktra wika spokojnych ludzi w przeraajce
wydarzenia? Ten najbardziej niesamowity i najbardziej ludzki z afektw,
czy naley? go stosownie do tego tumi, okieznywa, hamowa? Czy
schodzi mu si popiesznie z drogi, ileino zapowiada si u innych i budzi
w sobie samym? Czy naley powici go zawsze dla zneutralizowanej,
lepszej rozwagi?
S to, jak mona od razu zauway, wspczesne pytania, odwodz-
ce daleko od naszego przedmiotu - jeli jest nim gniew Achillesa, Stary
wiat utorowa sobie wasne drogi do gniewu, ktre nie mog by ju
drogami udzi wspczesnych. Podczas gdy ci ostatni kieruj si do tera-
peuty albo wybieraj numer telefonu policji, wiatli ludzie z przeszoci
zwracali si ku zawiatom, eby pozwoli rozbrzmie pierwszemu sowu
Europy, Homer, zgodnie ze starym zwyczajem rapsodw, wzywa bogini,
wychodzc z przekonania, e kto nosi si z czym nieskromnym, najlepiej
winien zacz bardzo skromnie. To me ja, Homer, mog zagwarantowa
powodzenie mojej pieni. piewa znaczy od dawien dawna otwiera usta,
aby mogy uobecni si siy wysze, JesM mj wystp zyska powodzenie
i powaanie, odpowiedzialne bd za to najpewniej muzy, a poza nimi, kto
wie, moe sam bg albo bogini. Jeli piew przebrzmi nieposyszany, to
8 Wprowadzenie
znak, e siy wysze nie byy nim zainteresowane. W wypadku Homera
boski wyrok wypad jednoznacznie. Na pocztku byo sowo gniew**,
i sowo to wywoao oczekiwany efekt.
Mmitt mede, thea, Pel&adeo Achileos
Oulomenen, he myriAchaiois alg eteke.
Gniew, bogini, opiewaj Achilla, syna Peeusa,
zgub nioscy i klski nieprzeliczone Achajom,
co do Hadesu tak wiele dusz bohaterw potrych
strci...
Inwokacja Iliady przynosi niedwuznaczn wskazwk w jaki sposb
Grecy, wzorcowy lud okcydentalnego ucywilizowania powinni sie_ zacho-
wa w obliczu wtargnicia gniewu w ycie miertelnych - ze zdziwieniem,
stosownym do tego zjawiska. Pierwszy apel naszego przekazu kulturowego
- czy ten zaimek dzierawczy jest tu jednak jeszcze uprawniony? - zawiera
prob, eby zawiaty wspomogy pie o gniewie wyjtkowego wojowni-
ka. Godne uwagi jest przy tym to, e pieniarz nie zamierza niczego upik-
sza. Od pierwszych wersw akcentuje zowieszcz potg heroicznego
gniewu: jego przejawem s ciosy padajce we wszystkie strony. Grecy
ucierpi przez nie nawet jeszcze bardziej ni Trojanie, Gniew Achillesa
zwraca si przeciwko swoim zaraz na pocztku dziaa wojennych; dopie-
ro krtko przed decydujc bitw bohater staje na powrt w greckim sze-
regu. Ton pierwszych wersw wyznacza cay program: dusze pokonanych
bohaterw - o ktrych tu mowa z powaaniem, podczas gdy w oglnoci
przedstawiane s raczej jako niewyrane fantomy - odchodz do Hadesu,
ich pozbawione ycia ciaa Homer mwi: oni samf*, zostaj pod otwar-
tym niebem na poarcie ptakom i psom.
Glos pieniarza z euforyczn jednostajnoci pynie ponad horyzont ist-
nienia, skd dochodz tego rodzaju wiadomoci. By Grekiem i sysze
w gos, oznacza w epoce klasycznej dokadnie to samo, Gdzie czowiek
go uchwyci, tam jedno staje si natychmiast zrozumiae: wojna i pokj s
nazwami faz caociowego zwizku yciowego, w ktrym pene zatrud-
nienie mierci nigdy nie ulepi wtpliwoci. e mier spotyka bohatera
wczenie, take i to naley do przekazw tego eposu. Jeli fraza gloryfi-
* Hotnet; Joifa, praal &, Jeewska, wstpem i przypisami opatrzy J.aaowild, Warszawa
1999 wersy 1-4 (wszystkie przypisy opatrzone gwiazdk pochodz od tumacza),
Pierwsze sowo Europy
kacja przemocy" miaa kiedy w ogle jak sens, to byaby ona na miej-
scu w wypadku omawianej introdukcji do najstarszego wiadectwa kultu-
ry europejskiej. Oznaczaaby jednak niemal zupene przeciwiestwo tego
sensu jaki ma w swoim dzisiejszym, nieodwoalnie dezaprobujcym uy-
ciu. Opiewa gniew, to czyni go pamitaym, za to, co jest pamitne, jest
bliskie czemu wyrazistemu i trwale powaanemu ba, wrcz dobremu
Oceny te s tak silnie przeciwstawne sposobom mylenia i odczuwania
wspczesnych, e trzeba chyba przyzna, i niezafaszowany dostp do
swoistego sensu Homerowskiego rozumienia gniewu pozostanie dla nas
ostatecznie niedostpny.
Pomc mog tylko porednie przyblienia. Rozumiemy bd co bd,
e nie chodzi o wity gniew, o ktrym mwi rda biblijne. Nie o obu-
rzenie proroka w obliczu szataskich okropnoci, nie o gniew Mojesza,
ktry rozbija tablice, gdy widzi lud oddajcy si zabawie ze zotym ciel-
cem, nie o tskn nienawi psalmisty, ktry nie moe doczeka si dnia,
kiedy sprawiedliwy unurza swe stopy we krwi zo czynicego
1
. Gniew
Achillesa ma te niewiele wsplnego z gniewem Jahwe, wczesnego, sto-
sunkowo mao jeszcze wysublimowanego Boga burzy i pustyni, ktry
jako spieniony Bg
M
poda przed ludem uchodzcym z domu niewoli"
i z pomoc burz i powodzi unicestwia jego przeladowcw
2
. Nie chodzi
wszake rwnie o powszednie ludzkie ataki gniewu, jakie maj przed
oczyma pniejsi sofici i filozofowie nauczajcy moralnoci, kiedy go-
sz idea! samokontroli.
Prawda jest taka, e Homer porusza si w wiecie wypenionym bez
granic radosnym bellicyzmem. Jakkolwiek horyzonty tego uniwersum zo-
onego z walk i mierci mog by mroczne podstawowy ton opisu zdo-
minowany jest przez dum z bycia wiadkiem taldeh widowisk i losw.
Ich janiejca naoczno godzi z bezwzgldnoci faktw - wanie to
zjawisko Nietzsche opatrzy sztucznym mianem apoliskego" Nikt ze
wspczesnych nie zdoa cofn si do czasu, kiedy pojcia wojny i szcz-
cia tworzyy pewn sensown konstelacj; dla pierwszych suchaczy Ho-
mera byy one nierozczn par. Wi miedzy nimi zasadza si na daw-
nym kulcie bohaterstwa^ dostpnym dla wspczesnych ju tylko poprzez
cudzysw edukacji historycznej.
1
Psalm 58, II.
2
Por. Ralf Miggelbrini, Dermrrge Gott, Die Bedeuhmg einer amtgen bibsehm
Tradition, Dannstadt 2002, 13.
10 Wprowadzenie
Dla staroytnych heroizm n byt wcale subteln postaw, lecz najbar-
dziej witalnym ze wszystkich moliwych stanowisk wobec faktw ycia.
W ich oczach wiat pozbawiony przejaww bohaterstwa byby niczym
- stanem w ktrym ludzie byliby bezwarunkowo wydani na pastw pa-
nowania natury. Wszystkim powoduje/JATBSLS, czowiek za nic nie znaczy
- oto jak brzmiaaby zasada uniwersum pozbawionego bohaterw. Heros
natomiast dostarcza dowodu e rwnie ludzie zdolni s dokonywa czy-
nw i dzie o ile dopuci je boskie poplecznktwo - i pierwszych herosw
otaczano czci tylko jako sprawcw czynw i wykonawcw dzie. Ich czy-
ny wiadczyy o czym najcenniejszym, czego mogli dowiadczy mier-
telni, tak wwczas, jak i dzi: e przeciwstawiajc si niemocy i obojtno-
ci, uczyniono przewit w gszczu naturalnych okolicznoci. W relacjach
o czynach byska pierwsza dobra nowina: pod socem nie wydarzaj si
wycznie rzeczy obojtne i zawsze-te-same. Poniewa dokonyway si
prawdziwe czyny, relacje o nich odpowiadaj na pytanie: dlaczego ludzie
w ogle co robi, zamiast raczej me robi nk? Ot czyni to, aby posze-
rzy wiat o nowe i chwalebne fakty. Poniewa nowych aktw dokonywali
przedstawiciele rodzaju ludzkiego, nader niepospolici wprawdzie, dla po-
zostaych otwiera si dostp do dumy i zdziwienia, kiedy sysz o czynach
i cierpieniach herosw.
Rzeczy nowe nie mog si wszake pojawia jako wiadomo dnia.
Gwoli uwierzytelnienia musz si maskowa jako co prototypowego, naj-
starszego wiecznie powracajcego, i powoywa si na duo wczeniej-
sze obdarowanie aprobat bogw. Kiedy nowo podaje si za wydarzenie
przedhistoryczne, powstaje mit Epos to jego bardziej dynamiczna, obszer-
niejsza i uroczystsza forma, odpowiednia do prezentacji na zamkach, pla-
cach wioskowych i przed wczesn publicznoci miejsk
3
.
Wymg istnienia bohatera jest warunkiem wstpnym wszystkiego tego,
co nastpi w przyszoci Tylko dlatego e gniew wywoujcy strach jest
niezbdny dla wojennego wystpu bohatera, rapsod moe si zwraca
do bogini, aby angaowa j na czas dwudziestu czterech pieni. Gdyby
gniew, ktrego opiewanie bogini ma wspomc, sam nie by wyszej na-
tury, ju sama myl, aby j przywoa, byaby blasfemi. Tyli) istnienie
przyznawanego odgrnie gniewu uzasadnia wciganie bogw w burzliwe
3
Tym samym z^Mzeezamy popularnej wkM teologw legendzie, jakoby wk wierni
zawsze dodatnie przeobw^enie istniejcego wiata, a krytyka i dystans wobec niego powsta-
y dopiero wiz z mow profetyczn, W raeczywistoci mit jest ju ta profetyczny jak pro-
fetyzm jeszcze mityczny.
Pierwsze iowo lumpy 11
ludzkie sprawy. Kto wobec takich przesanek opiewa gniew, ten oddaje
hod potdze ktra uwalnia czowieka z wegetacyjnego odurzenia i stawia
pod wysokim, dnym widowiska niebem. Mieszkacy ziemi bior gbo-
ki oddech, odkd mog sobie wyobrazi, e bogowie s widzami delektu-
jcymi si doczesn komedi.
Zrozumienie tych mocno ju dla nas odlegych relacji moe uatwi
wskazwka, e w ujciu staroytnych bohater i jego piewca s ze sob
zwizani w pewnym autentycznie religijnym sensie, Religijno jest zgod
na wasn mediumiczno. Zdolnoci mediumiezne chadzaj jak wiadomo
rnymi drogami, mog si one jednak przecina w punktach wzowych.
Pluralizm medialny jest zatem pewnym stanem rzeczy sigajcym a do
pocztkw kultury, W owym czasie mediami nie s jednak aparaty tech-
niczne, lecz sami ludzie wraz ze swoim organicznym i duchowym poten-
cjaem. Tak jak rapsod chciaby uycza swych ust piewajcej potdze,
tak te bohater czuje si ramieniem gniewu, ktry dokonuje pamitnych
czynw. Krta jednego i rami drugiego tworz wsplnie pewn hybry-
dyczn jedno. Uzbrojone w mlecz rami jest nie tyle ramieniem wojow-
nika, ile boga, ktry t okrn drog poprzez wtrne przyczyny oddziauje
na ludzkie sprawy, oraz oczywicie piewaka, ktremu bohater ze swym
orem bdzie zawdzicza nitmierteln saw. W ten sposb zwizek
bg - bohater - rapsod tworzy pierwszy faktyczny system multimedialny.
Kultura rdziemnomorska w cigu tysica lat nastpujcych po Homerze
traktuje nieustannie o Achillesie i jego uytecznoci dla wojowniczych muz.
Nie potrzeba zatrzymywa si dugo przy stwierdzeniu, e w dzisiej-
szych czasach nikt nie jest ju w stanie autentycznie tak myle - moe
z wyjtkiem niektrych mieszkacw ezoterycznych wyyn, gdzie znaczne
postpy poczynio ponowne zaczarowanie wiata. Poza tym nie tylko prze-
stalimy sdzi i odczuwa jak staroytni, ale pogardzamy nimi w skryto-
ci za to, ze pozostali dziemi swego czasu", wizionymi w heroizmie
jawicym si nam jedynie jako archaiczny i niestosowny. Jakie zastrzee-
nia moemy zgosi z dzisiejszego punktu widzenia i w myl zwyczajw
mieszkacw rwniny pod adresem Homera? Czy naley mu zarzuci, e
naruszy godno ludzk, ujmujc jednostki nazbyt otwarcie jako media
wyszych rozkazodawcw? e zlekceway integralno ofiar, oddajc
hod potgom, z ktrych rk doznay szkody? e zneutralizowa samowol-
n przemoc, a z wynikw walk czyni osobiste ordaMa? C^f te nalea-
oby zagodzi zarzut, sprowadzajc go do stwierdzenia, e Homer sta si
ofiar wasnej niecierpliwoci? e nie mg zaczeka do Kazania na Grze
12 Wprowadzenie
i nie czyta rozprawy De im Seneki, tego brewiarza stoickiej kontroli afek-
tw, ktry stanowi wzr dla etyki chrzecijaskiej i humanistycznej?
W horyzoncie Homera tego rodzaju zarzuty s oczywicie bezpodstaw-
ne. Rozpoczynajca epos staroytnych pie o heroicznej energii wojow-
nika wynosi gniew do rangi materii, z jakiej jest uformowany nasz wiat
- jeli zgodzimy si e wiat** oznacza tu kraj postaci i scen starogrec-
kiego ycia wojownikw i arystokratw w pierwszym tysicleciu przed
Chrystusem. Mona by sdzi, e taki sposb mylenia zdezaktualizowa
si najpniej za czasw owiecenia. Jednake odesanie w caoci do la-
musa tego obrazu rzeczy nacechowanego prymatem walki moe przyj
wspczesnemu wyksztaconemu realicie trudniej, anieli chciaby przy-
j obiegowy zmys pacyfistyczny. Take wspczeni nigdy nie zaniedba-
li cakowicie obowizku mylenia o wojnie, ba, misj t. kojarzono przez
dugi czas z mskim biegunem wyksztacenia
4
. Wedle tej miary wzorco-
wano ju uczniw antyku, kiedy to grne warstwy spoeczne Rzymu za-
importoway wraz z pozostaymi greckimi modelami kultury take epicki
beiicyzm swoich mistrzw, nie zapominajc wcale wasnego autochto-
nicznego miitaryzmu. W tym duchu edukowano take na powrt euro-
pejsk modzie od okresu renesansu, generacja za generacj, po tym jak
z dalekosinymi skutkami ewokowano wzorcowo Grekw dla szkol-
nictwa powstajcych pastw narodowych. Czy naley uzna za moliwe,
e take tak zwane wojny wiatowe oznaczay midzy innymi powtrki
wojny trojaskiej - zorganizowane przez sztaby generalne, ktrych czo-
owi dowdcy po kadej stronie wrogich linii frontu uwaali si z osobna
za wspaniaych Achajw, ba, wrcz za potomkw gniewnego Achillesa
odczuwajcych atletyczno-ojczyniane powoanie to zwycistwa i chway
wrd przyszych pokole?
5
Niemiertelny bohater umiera wielokrotnie.
Czy jeszcze Karol Marks nie skada hrabinie Hatzfeld we wrzeniu 1864
roku listownych kondotencji po mierci w pojedynku przywdcy robotni-
kw LassaUe'a, piszc, e ten zmar modo, w triumfie, jak Achies**?
6
Pytanie o to, czy ju Homer sadzi, tak jak nieco pniej HerakMt i duo
pniej jeszcze Hegel, e wojna jest ojcem wszystkich rzeczy pozostawmy
4
Por.; Raymond AJOII, CtmiwwUz, Den Krieg denken, prze. I, Arasperger, Frankfurt/M,
1980; Robert Kaplan, Warrior PolfficsL Why Leadership Demands u Pagan Ethos, New YoA
200L
5
Ma temat niewiadomego sponi humanizmu i belHcyzmu pot Hemer Matrimonii,
Kultur und Krieg, ber Bozon Brack, Kln 1998.
6
Karol Mftti^FrydsrjAEsige^
Pierwsze sowo Europy 13
tu nierozstrzygnite. Take i to, czy on, patriarcha historii wojen i nauczy-
ciel greM niezliczonych generacji dysponowa pojciem historii** albo
cywilizacji", jest niepewne, raczej mao prawdopodobne. Niewtpliwe
jest tylko to e cae uniwersum Iliady utkane jest z czynw i niedoli gnie-
wu (meni) - tak jak nieco modsza Odyseja odmienia przez wszystkie
przypadki czyny i niedole podstpu (metis). Wedug archaicznej ontologii
wiat jest sum walk, jakie trzeba w nim stoczy. Epiczny gniew jawi si
swemu piewakowi jako pierwotna energia ktra nabrzmiewa sama z sie-
bie, jest nieredukowalna niby burza czy wiato soneczne. Jest si dziaa-
nia w swej kwintesencjonalnej formie. Jako e niczym substancja pierwsza
ma prawo do predykatu .samoistny", poprzedza wszystkie swoje lokalne
prowokacje. Bohater i jego meni tworz dla Homera nierozczn par,
tak e wobec tej zrazu ustabilizowanej unii zbyteczn staje si kada prba
wywiedzenia fmiewu z jakich zewntrznych powodw. Achilles jest prze-
peniony gniewem, tak jak biegun pnocny jest skuty lodem, Olimp oto-
czony chmurami, a Mount Ventoux targany porywistym wiatrem.
Nie wyklucza to jednak tego, e owe powody przygotowuj scen dla
gniewu - ale ich rola ogranicza si do - dosownie - wywoania** gniewu,
bez zmieniania jego istoty. Jako sia, ktra wewntrznie spaja swarliwy
wiat, zachowuje on jedno substancji w wieloci erupcji Istnieje przed
wszystkimi swymi manifestacjami i nie zmienia go najbardziej nawet in-
tensywne zuycie Kiedy Achilles siedzi rozsierdzony w swoim namiocie,
uraony, niemal sparaliowany, owadnity fmiewem na swoich, bo na-
czelny wdz Agamemnon odebra mu pikn niewolnic Bryzeid, ow
symboliczn, wielce znaczc zaszczytn nafpod", to nie przynosi to
adnej ujmy jego olniewajco-gniewliwej naturze. Wielkiego wojownika
wyrnia zdolno do cierpienia z powodu doznanej krzywdy; nie jest mu
potrzebna umiejtno odpuszczania**, owa cnota przegranych. Wystarczy
mu wiedza, e ma racj i e Agamemnon jest mu co duny. w dug ist-
nieje wedug starogreckich poj w sposb obiektywny, poniewa obiek-
tywnej czy faktycznej natury jest ze swej strony honor wielkiego wojow-
nika Kiedy pierwszy tylko z racji rangi odbiera pierwszemu z racji siy
wyrnienie mamy do czynienia z uszczerbkiem na honorze na najwy-
szym poziomie. Epizod z uraz pokazuje se Achillesa w knujcym bezru-
chu - rwnie bohaterowie zaznaj czasu niezdecydowania i wewntrznej
wciekoci. Wystarczy jednak dostatecznie sny impuls, eby znw wpra-
wi w ruch motor jego menis* Kiedy w impuls zostanie dostarczony, skut-
14 Wprowadzenie
ki bd tak straszliwe i fascynujce, aby okazay si godnymi zdobywcy
miast** z rekordem bojowym dwudziestu trzech zniszczonych grodw
7
.
Mody faworyt Achillesa, Patrokles, z zarozumiaoci noszcy na placu
boju zbroj przyjaciela pad z rk wojownika Trojan, Hektora. Skoro tylko
wiadomo o tym rozniosa si po greckim obozie, Achilles opuszcza swj
namiot Jego gniew znowu stanowi z nim jedno; to on dyktuje mu odtd
niezmiennie kierunek dziaania. Heros da nowej zbroi - same niebiosa
piesz speni jego wol. Gniew, ktry wlewa si w bohatera, nie ogranicza
m nawet do jego ciaa, wprawia w ruch rozgaziony splot dziaa w oby-
dwu wiatach. Z gwatown agresywnoci menis przejmuje porednictwo
miedzy niemiertelnymi i miertelnymi; zmusza Hefajstosa boga ognia i ko-
walstwa, eby zrobi wszystko, co w jego mocy, sporzdzajc now bro; ob-
darza skrzydami Tetyd matk bohatera eby uczyni j jeszcze prdszym
kurierem pomidzy podziemn kuni i obozem Grekw. W najbardziej we-
wntrznym krgu swego oddziaywania mems ponownie nastawia jednak
wojownika na jego rozstrzygajcego ostatniego wroga - zobowizuje go do
realnego podjcia walki. Prowadzi go na pole bitwy do miejsca wskaza-
nego przez przeznaczenie, gdzie dojd do kulminacyjnej eksplozji, wy-
zwolenia gniewu najwyszej miary. Jego absolutna realizacja przed murami
Troi daje przykad i wytycza kierunek. Tam gniew uczyni to co konieczne,
eby pizyponraie kademu wiadkowi o konwergencji eksplozji i praw
r
dy
s
.
Tylko okoliczno, e koniec kocw to nie gniew
T
Achillesa, lecz podstp
Odyseusza zwycia oblegane miasto, jest sygnaem, e take na fatalnej
rwninie pod Troj musiaa istnie ju druga droga do sukcesu. Czy Homer
nie widzia wic adnej przyszoci dla czystego gniewu?
Takie wnioskowanie byoby jednak przedwczesne, poniewa Homer
Iliady nie zaniedbuje niczego, aby rozgasza godno gniewu. Podnosi on
w krytycznym momencie, z jak wielk si, w bysku eksplozji, zapon!
gniew Achillesa. Uobecni si w mgnieniu oka. Wanie jego nago jest
niezbdna, eby uwiarygodni jego wysze rdo. Do cnt wczesnogrec-
kiego bohatera naley gotowo do stama si naczyniem raptownie na-
pywajcej energii. Znajdujemy si jeszcze w wiecie ktrego spirytualna
7
lllaJ, pie dziewita, were 328 i msL
8
Wski_wk doyci ^
logii eksplozji" wspczesnej kutany masowej znale mona w: Peter Slotertijk Bilder der
Gewalt - GewaU der Bilder: Rw der antiken Mythologie mr postmodernen BderUtdustrie,
w: Christa Ma, Hubert Burda (Hg,), Iconic Turn, fe neue Macht der BUder, Kfi_ 2004,
s.333inast.
Pierwsze sowo Europy 15
konstytucja uksztatowana jest w sposb otwarcie mediumiczny: tak jak
prorok jest porednikiem dla witego sowa protestu, tak wojownik staje
si narzdziem siy, ktra zbiera si w nim byskawicznie, aby przedosta
si do wiata zjawisk,
W tym porzdku rzeczy nieznana jest jeszcze sekularyzacja afektw.
Sekularyzacja oznacza realizacj programu zawartego w poprawnie zbu-
dowanych europejskich zdaniach. Poprzez ni naladuje si w istniejcej
rzeczywistoci to, co wyznacza konstrukcja zda: subiekty oddziauj na
obiekty i narzucaj im swoje panowanie Nie trzeba dodawa, e wiat
akcji Homera pozostaje bardzo oddalony od takich relacji. To nie ludzie
maj namitnoci, to raczej namitnoci maj ludzi. Biernik nie pozwala
jeszcze sob rzdzi. W takim stanie rzeczy Jedtyny Bg naturalnie kae
jeszcze na siebie czeka* Teoretyczny monoteizm moe doj do wadzy
dopiero wwczas, kiedy filozofowie na powanie bd postulowa subiekt
zdania jako zasad wiata. Wwczas oczywicie take subiekty powinny
mle swoje namitnoci i kontrolowa j e jako ich panowie i waciciele.
Do tego czasu panuje spontaniczny pluralizm, w ktrym subiekty i obiekty
cigle zamieniaj si miejscami.
Std te wynika, e gniew naley opiewa w dopzaym momencie, kie-
dy nachodzi tego, kto nosi go w sobie - niczego innego nie ma na myli
Homer, czc w caoci dugie oblenie Troi i ledwo ju spodziewany
upadek miasta z tajemnicz si bojow protagonisty, ktrego zagniewanie
czynio spraw Grekw daremn. Wykorzystuje on ask godziny, w kt-
rej mmis wpywa w swego nosiciela. Epickie wspomnienie musi pody
potem tylko za biegiem wydarze, podyktowanym przez koniunktur si.
Decydujce jest to, e sam wojownik, kiedy budzi si wzniosy gniew, do-
znaje swego rodzaju boskiej obecnoci. Jedynie z tego wzgldu heroiczny
gniew moe znaczy u swego najbardziej utalentowanego narzdzia wicej
ni tylko powszedni sza Uderzajc w wyszy ton: bg po to bitwy prze-
mawia do wojownika poprzez wzburzenie. Rozumiemy od razu, dlaczego
w takich momentach niewiele sycha o drugich gosach. Siy tego rodzaju
s, przynajmniej w swych naiwnych pocztkach, monotematyczne, ponie-
wa absorbuj caego czowieka. daj wycznej sceny dla wyraenia
jednego afektu
9
. W przypadku czystego gniewu brakuje zasupanego y-
9
JesjxzeipozmejsrastOTefci
ukrycia. Wszystkie inne przywary moni zatai, goiew natomiast rwie si na zewntrz
16 Wprowadzenie
ca wewntrznego, psychicznych zawiatw i jakiej prywatnej tajemnicy,
dziki ktrej bohater staby si po ludzku bardziej zrozumiay. Obowizuje
raczej zasada, e cae wntrze aktora powinno jawnie si manifestowa,
sta si cae czynem i - w miar monoci - pieni. Dla wzbierajcego
gniewu charakterystyczne jest to
f
e bez reszty roztapia si w swym roz-
izutoym wyrazie; tam gdzie ton nadaje totalna ekspresja, nie ma mowy
o rezerwie i oszczdnoci. Naturalnie zawsze walczy si o co", walka
suy jednak przede wszystkim objawieniu walczcej energii jako takiej;
strategia, cel wojny, up - wszystko to przyjdzie pniej.
Gdzie wybucha gniew tam mamy do czynienia z pefaym wojownikiem.
Poprzez wyruszenie rozognionego bohatera w bj urzeczywistnia si to-
samo czowieka z napdzajcymi go siami, o ktrej marz w swych naj-
lepszych chwilach domatorzy. Take om, jakkolwiek przyzwyczajeni do
odraczania i przymusu czekania, nie zapomnieli o tych momentach w y-
ciu, kiedy to rozmach dziaania zdawa si wypywa wprost z okoliczno-
ci. Za Robertem Musiiern moglibymy nazwa to zjednoczenie z czystym
impulsem utopi ycia zmotywowanego
10
,
Rzecz jasna dla ludzi osiadych, dla rolnikw, rzemielnikw, dniw-
kurzy pisarzy, pierwszych urzdnikw oraz pniejszych terapeutw i pro-
fesorw kierunek wytyczaj cnoty niepewnoci - kto siedzi na awce cnt,
nie moe zazwyczaj wiedzie, jak zabrzmi jego nastpne zadanie, Musi
wysuchiwa rad rnych stron i wyczytywa swoje decyzje z pomruku,
w ktrym aden tenor nie jest ucielenieniem gwnego gosu. Dla przecit-
nego czowieka nic nie nosi tu znamion oczywistoci; pomoe mu w naj-
lepszym wypadku proteza nawyku. Tym, co oferuj e nawyk, s naskrkowe
sufogaty pewnoci. S one by moe stabilne, nie gwarantuj jednak ywej
obecnoci przekonania. Kto natomiast ma w sobie gniew, dla tego skoczy
si niewyrany czas. Mga si podnosi, kontury twardniej, wyrane linie
i wychodzi na widok" (se pmfert et in fadem m% a im jest wikszy, tym jawniej si bu-
izy" {quaMoeue tmmr, koc ejfervescit manifestius). Wszystkie afekty maj swoje objawy
{apparent}, ale gniew ie tylko daje m zauway, gniew rzuca si w oczy (emimt), (Por.
Seneka, O gniewie, U, prze L. Joaehtmowiez, w tego. Dialogi, Warszawa 1998; wszyst-
kie kolejne cytafy za tym wydaniem). W XX wieku psychologia akademicka mwia niekie-
dy o reakcjach ekskluzywnych**; pot Ernst Kretschmer, Mdmniscke ftjc&oogic, Leipzig
I930.S. 183irw
10
Robert MusihD^M^oA^f^enjcA^en, Hamburg 1952, K. I209i nast.fSloterdijk
nawizuje do tytuu rozdziau 65 z pucizny pomiertnej; w pnzekadzie polskim, zatytuo-
wanym Cztomekba wiaMwaa (11-4, prze K, Radowa, K. Trachanowiki J. Zeltzer,
Warszawa 1971% brak tego fragmentu - dop. tum,].
wiat tymotejgki - duma i WOJE 17
prowadz do celu. Pomienny atak wie, dokd zmierza. Gniewny w najlep-
szej kondycji mknie w wiat niczym kula w bitw**
11
.
wiat tymotejsM - duma i wojna
Genialnej lekturze Homera zaproponowanej przez filologa klasycznego
Bruno Snella naley zawdzicza, e odczytujc wspczenie na nowo
Mad, zwracamy uwag na specyficznie przednowoczesn struktur epic-
kiej psychologii i form prowadzenia akcji. We wstpnym eseju ze swej
- wci inspirujcej - ksiki Die Entdeckung des Geistes (Odkrycie du-
cha), traktujcej o obrazie czowieka u Homera, Snel wydoby nadzwy-
czajn okoliczno: epickim postaciom pochodzcym z najstarszej epoki
zachodniego pimiennictwa brak jeszcze w znacznym stopniu dominuj-
cych cech klasycznie pojmowanej subiektywnoci, szczeglnie refleksyjnej
gbi intymnego monologu wewntrznego i kierowanych przez sumienie
stara o kontrol afektw
12
. Snell odkrywa u Homera utajon koncepcj
osobowoci zoonej czy tez rezerwuarowej ktra pod pewnymi wzgl-
dami przypomina obraz czowieka ponowoczesnego z jego chronicznymi
zaburzeniami dysocjacyjnymf. Wczesnoairtyczny heros rzeczywicie ko
jarzy si z dystansu z osobowoci wielokrotn** dzisiejszego typu. adna
wewntrzna hegemoniczna zasada, adne koherentne Ja", ktre odpo-
wiada za jedno i samopostrzeganie pola psychicznego, zdaje si u niego
jeszcze nie istnie. Osoba" okazuje si raczej miejscem spotkania afektw
i czciowych energii, ktre niczym dalecy gocie zjawiaj si u swego go-
spodarza, zdolnej do przeywania i dziaania jednostki, eby uy go do
swoich celw.
Gniewu bohatera nie wolno zatem interpretowa jako inherentneg rysu
struktury jego osobowoci. Skuteczny wojownik to co wicej nu tylko nad-
miernie pobudliwy i agresywny charakter. Niewiele sensu ma te mwienie
o Homera wskich figurach w taki sposb, w jaki czyni to szkolni psycho-
11
Zapoyczam ten zwrot od Henryka Manna, notujcego w swoim napoleoskim eseju
z 1925 roku o fatalnym Korsykaninie: Pomkn w wiat niczym kula w bitw. Wyprawia
go rewolucja |-F Pokaemy nieco dalej te koncepcja rewolucji zasadza si w niemaym
stopniu na modernizacji mitycznego ments. Jej psychologicznym rdzeniem jest przemiana
podmiotu w aktywne miejsce zbirki powszechnego gniewu.
12
Bruno SU\ JXe Auffassung des Menschen bei Homer, w: tego & Entdeckung des
Geistes, Studien zur Entstehung des europischen Denkens bei dm Griechen^ Hamburg
1946, s. 15-37,
18 Wprowadzenie
lodzy, wypowiadajcy si o uczniach problemowych, Ci zaraz przedstawi-
liby fachowo Achillesa jako delegata przesadnych rodzicielskich ambicji
13
-jakby by prekursorem kalekiego psychicznie cudownego dziecka tenisa
ktrego rodzice-trenerzy siedz w pierwszym rzdzie podczas kadej gry.
Poniewa poruszamy si tutaj jeszcze po obszarze zdominowanym w cao-
ci przez psychologi rezerwuarow, naley zwaa na podstawow regu
tego duchowego uniwersum: wybuchajcy w interwaach gniew obrazuje
energetyczny suplement heroicznej psyche, me jej osobow waciwo
czy intymny kompleks. Grecki kryptonim otarejcy organ** w pier-
si bohatera i czowieka, skd wypywaj fale wzburzenia, brzmi thyms
- i oznacza ognisko porusze dumnego Ja a zarazem zmys" recepcyjny
poprzez ktry manifestuj si apele bogw. Suplementarna czy dodat-
kowa" waciwo fai wzburzenia w thyms wyjania zreszt tak dziwn
dla wspczesnych nieobecno jakiej kielznajcej afekty instancji wrd
Homerowskiej obsady Bohater jest, by tak rzec prorokiem ktremu przy-
pada zadanie natychmiastowego uwiarygodnienia przesania swojej mocy
Moc bohatera towarzyszy mu w taki sposb, jak geniusz towarzyszy danej
mu pod opiek osobie. Kiedy moc si aktualizuje, podopieczny musi za ni
pody
14
.
Chocia aktor nie jest panem i wacicielem swoich afektw, bdem by-
oby sdzi, e jest tylko ich lepym czy bezwolnym instrumentem. Menis
naley do pupy energii inwazyjnych o ktrych zarwno poetycka, jak i fi-
lozoficzna psychologia Hellenw uczyy e naley je postrzega jako dary
asM nie z tego wiata. Jak kady obdarowany odgrnie jest wezwany do
dbaego zarzdzania powierzonym mu darem, tak bohater, jako stranik
gniewu, musi wej z nim w wiadom relacj. Heidegger, ktrego nie-
trudno wyobrazi sobie jako zamylonego turyst na rwninie pod Troj,
powiedziaby moe; take walczy znaczy dzikowa.
Po przestawieniu si greckiej psyche z heroiczno-wojowniczych cnt
na przymioty mieszczaskie gniew znika stopniowo z listy charyzmatw.
Pozostaj jedynie bardziej uduchowione stany uniesienia, jakie wylicza
Platoski Fajdros w przegldzie dobroczynnych obsesji psyche, przede
wszystkim natchniona sztuka lekarska, dar przepowiadania przyszoci
13
Por. kuriozaln prac Jigena Mantheya. Die Unsterblichkeit Achills. KM Ursprung
des Erzhlens, Mnchen-Wien 1997, s. 31 i nast.
14
Na temat antycznej koncepcji geniusza por. dado rzymskiego retora Cenzoryna De
dk nalali, oraz Feta- Slotenjk, Sphren /, Blasen, Frankfurt/M. 1998, rozdzia h,Seelen-
r, s.421 i i
_ wiat tytnofejsM - duma i wojna _ 19
i przyznany przez muz pomienny piew. Platon wprowadza ponadto pe-
wien paradoksalny nowy stan uniesienia; trzew mani ogldu idei, na
ktrej winna si wspiera zaoona przez niego nowa nauka filozofii".
Pod wpywem tej dyscypliny rozjaniona przez wiczenia logiczne ma-
niczna" psyche oddala si definitywnie od swych menicznych" poczt-
kw - rozpoczo si wypdzanie wielkiego gniewu z kultury
Od tego czasu mieszczanie traktuj gniew jeszcze niczym mile widzia-
nego gocia tytko pod surowymi warunkami; jako sza (furor) starego
typu zupenie ju nie pasuje do zurbanizowanego wiata. Tylko na scenie
ateskiego teatru Dionizosa wystawia si go jeszcze od czasu do czasu
w jego staroytno-obdnej gwatownoci jak na przykad w tragediach
SofoHesa (Ajas) czy Eurypidesa (Backantki}
9
jednak z reguy tylko po to,
eby przypomnie miertelnym o straszliwej wolnoci bogw, pozwala-
jcej im zniszczy, kogo zechc. Stoiccy filozofowie, ktrzy w kolejnych
generacjach zwrc si do obywatelskiej publicznoci, bd utrzymywa
w najlepszej manierze sofistw, e gniew jest koniec kocw nienatural-
ny", poniewa zaprzecza rozumowej istocie czowieka
15
,
Domestykacja gniewu wytwarza antyczn form nowej mskoci. Uy-
teczne dla polis resztki tego afektu mona faktycznie przej w formie
mieszczaskiej pieczy nad thyms: goiew ocaleje jako mstwo" (andreia),
potrzebne do samoutwierdzenia take zwolennikom miejskich stylw y-
cia Drugie ycie moe prowadzi ponadto jako poyteczny i sprawiedli-
wy gniew**, i jato taki jest odpowiedzialny za odpieranie obelg i insynuacji.
Dodatkowo pomaga mieszczanom uj si ywo za tym, co dobre i waci-
we (mwic wspczenie: za interesami). Bez odwagi (Beherztheit) - tak
powinnimy waciwiej przeoy teraz sowo thyms - mieszczastwo
jest nie do pomylenia, (Akurat dla Niemcw temat ten jest do atrakcyj-
ny, poniewa po 1945 roku wprowadzaj oni wydanie specjalne odwagi
- bardzo chwalon odwag cywiln, odchudzon wersj odwagi dla po-
15
Seneka, O gniewie, LVI: Non est ergo natura hominis poeoae appetens* ideo ne ira
cpideaa secundum aatarani hominis, quia poenae appetens esf \ Jak z tego wynika, natura
czowieka nie da kary i z tej wanie przyczyny rwnie gniew nie jest zgodny z natur
czowieka, poniewa domaga si kary. [Niemiecki przekad mwi o zemcie** (Rache), nie
Jkarze* (Strafe) - dop, tum.]. Mona zbudowa odleg analogi midzy filozoficzn do-
mestykacj gniewu u staroytoyci Grekw a ucywilizowaniem boskiego gniewu w teologu
pism kapaskich postbabiloskiego judaizmu, kiedy to przesuniecie akcentw im zindywi-
dualizowan wine odbeta zasadnicze zaleenia profetycznym mowom penym pnych za-
powiedzi boskiego gniewu karania i niszczenia. Por. Ralf ggelbrink, Dermrnige Goti...,
& 48 i nasi
20 Wprowadzenie
konanych, z ktrej pomoc zaznajamia si politycznie bojaliw ludno
z urokami demokracji). Ponadto moliwo pizyjani midzy dorosymi
mczyznami w miecie zaley w dalszym cigu od tymotejskich przesa-
nek poniewa jako przyjaciel pord przyjaci, jako rwny pord rw-
nych swoj rol moe odgrywa tylko ten, kto we wspobywatelach ceni
mocno sprofilowane uwydatnienie oglnie szanowanych cnt
16
. Chciaoby
si tm tylko mc by dumnym z samego siebie, lecz take ze swego alter
ego, przyjaciela, wyrniajcego si przed oczyma powaanej komuny
Dobra opinia wspzawodniczcych z sob mczyzn funduje tymatejski
fluid pewnej siebie wsplnoty. Thyms jednostki ukazuje si teraz jako
cz siy pola, ktra nadaje form wsplnej woli sukcesu. W rym horyzon-
cie pierwsza filozoficzna psychologia Europy rozwija si jako polityczna
tymotyka.
Poza erotyk
Konkretyzuje si obecnie podejrzenie, e psychoanaliza - suca w dwu-
dziesfym wieku w znacznym stopniu jako przewodnia wiedza psycholo-
giczna - musiaa zapozna pod pewnym istotnym wzgldem natur swego
przedmiotu. Sporadyczne zastrzeenia kierowane pod adresem gmachu
nauki psychoanalitycznej, sigajce a wczesnego okresu doktryny, prze-
obraziy si dzi w umocnion teoretycznie odmow posuszestwa. Jej
punktem wyjcia s nie tyle niekoczce si spory na temat niedostatecz-
nej dowodliwoci psychoanalitycznych tez i rezultatw (spory te zadbay
ostatnio znw o sensacj przy okazji publikacji problematycznej ksiki
Livre noir de h psychoanalyse), ie raczej rosnca przepa midzy feno-
menami psychiczmymi a szkolnymi pojciami - nieszczliwa sytuacja, od
dawna ju otwarcie dyskutowana przez kreatywnych autorw i praktykw
ruchu psychoanalitycznego. Take chroniczne wtpliwoci dotyczce jej
specyficznej skutecznoci nie s rdzeniem sprzeciwu.
rdo zasadniczego nieporozumienia, jakiemu oddaa si psychoana-
liza, leao w jej naturalistycznie zamaskowanym kryptonlozoficznym
zamiarze wyjanienia conditio httmana w caoci od strony dynamiki li-
bido, a wic od strony erotyki. Nie musiaoby to jednak wcale oznacza
jej zguby, gdyby tylko uzasadnione zainteresowanie analitykw bogatym
16
Gilles Deleuze, Fex Guaftari Co to jest filozofia?, prae, E Pieniek, Gdask 2000,
s. 161 inast.
Poza erotyk 21
w energi biegunem Erosa psychiki poczone byo z rwnie ywym zwro-
tem ku biegunowi energii tymotejskich. Psychoanaliza nigdy nie bya jed-
nak gotowa z rwn szczegowoci i sumiennoci traktowa o tymo-
tyce czowieka obojf^i pci: o jego dumie, dzielnoci, odwadze, ambicji,
{jragnienhi sprawiedliwoci, poczuciu godnoci i honora, jego oburzeniu
i wojowniczo-mcicielskich energiach. Fenomeny tego rodzaju pozosta-
wiono nieco protekcjonalnie zwolennikom Alfreda Adlera i innym rzeko-
mo ojpmiezonym interpretatorom tak zwanych kompleksw niszoci. Co
najwyej przyznano, e duma i ambicja mog zyska przewag tam, gdzie
nie dadz si adekwatnie urzeczywistni pragnienia seksualne. To prze-
czenie psychiki na dragi propam nazwano z bezbarwn ironi sublimacj
- wytwarzaniem wzniosoci dla tych ktrzy koniecznie jej potrzebuj.
O drugiej gwnej sile pola psychicznego klasyczna psychoanaliza naj-
czciej nie chciaa nic wiedzie - niewiele mogy przy tym zmieni ta-
kie dodatkowe konstrukty, jak popd mierci** czy mityczna figura zwana
destrudo'*, czyli agresja pierwotna, Rwnie dodana pniej psychologia
Ja miaa sens jedynie wtedy, gdy bya pojmowana kompensacyjnie, nic
wic dziwnego e klasycznym wyznawcom Freuda, partyzantom niewia-
domoci, pozostawaa ona wci sol w oku.
Stosownie do swojego erotodynamicznego podej ia psychoanaliza wy-
dobya na wiato dzienne wiele z nienawici, bdcej odwrotn, ciemn
stron mioci. Udao si jej pokaza, e nienawi podlega podobnym
prawom jak mio i e w obu wypadkach dowdztwo sprawuj projekcje
i przymiis powtarzania. Pozostawaa w znacznym stopnm gucha wobec
gniewu, wyrastajcego z denia do sukcesu, powaania, poczucia was-
nej godnoci i z poraek w realizacji tego denia. Najbardziej widocznym
symptomem dobrowolnej mewiedzy wynikajcej z analitycznego para-
dy^natu jest teoria narcyzmu, w drugi skoncenttowany wysiek doktryny
psychoanalitycznej, majcy usun niecisoci edypalnego teorematu. Co
znamienne, teza narcyzmu kieruje wprawdzie swoje zainteresowanie ku
ludzkim autoafiimacjom, wbrew wszelkiej zrozumiaoci chciaaby je jed-
nak zamkn w sferze wpyww drugiego erotycznego modelu. Bierze ona
na siebie daremny trud wy wiedzenia uporczywej obfitoci tymotejskich
fenomenw z autoerotyki i jej patogennych odpryskw, Formuuje wpraw-
dzie przyzwoity program wychowawczy dla psyche, majcy na celu trans-
formacj tak zwanych stenw narcystyeaiyeh w dojrza mio do obiek-
tu. Nigdy nie przyszo jej jednake na myl sformuowanie analogicznego
kursu wychowawczego dla stworzenia dumnego dorosego, wojownika
22 Wprowadzenie
i nosiciela ambicji. Sowo duma" jest dla psychoanalitykw najczciej
tylko pozbawionym treci wpisem do leksykonu neurotyka. Wskutek wi-
cze z zapominania, ktre nazywa si edukacj, staacili oni praktycznie
dostp do znaczenia tego sowa,
Jednak Narcyz nic jest w stanie pomc Edypowi. Wybr tych mitycznych
modeli wicej mwi na temat wybierajcego ni na temat natury przedmio-
tu. W jaki sposb modzieniec o cechach sytuujcych go na granicy debili-
zm niepotraficy odrni siebie od wasnego lustrzanego odbicia, mia-
by skompensowa saboci mczyzny, ktry poznaje swego ojca dopiero
w chwili kiedy go zabija, i ktry nieumylnie podzi potomstwo z wasn
matk? Obaj s kochankami na zamglonych ciekach, obaj tak bardzo
gubi si w erotycznych zalenociach, e nieatwo byoby zadecydowa,
ktry z nich ma uchodzi za bardziej aosnego, Galeri prototypw ludz-
kiej marnoci mona by zacz przekonujco od Edypa i Narcyza. Takich
figur si auje, zamiast je podziwia, a jednak powinnimy w ich losach,
jak twierdzi szkolna nauka, uzna potne wzorce yciowych dramatw
nas wszystkich. Nktmdno przejrze tendencj lec u podstaw takiego
awansu. Kto chciaby zrobi z ludzi pacjentw - czyli osoby pozbawione
dumy nie moe uczyni nic lepszego, ni wynie tego rodzaju figury do
rangi symboli conditio humana, W rzeczywistoci ich lekcja powinna za-
sadza si na ostrzeeniu, jak atwo bezradna i przedstawiona jednostron-
nie mio robi ze swoich subiektw durni Tylko wwczas gdy cel polega
na tym, eby gportretowa czowieka ab om jako pajaca mioci, uzna si
aosnego adoratora wasnego oblicza i rwnie aosnego kochanka was-
nej matki za wzorce ludzkiego istnienia. Wolno poza rym skonstatowa, e
zasady psychoanalitycznego biznesu zostay tymczasem podwaone przez
nadmierne rozprzestrzenienie jej odnoszcych najwiksze sukcesy fikcji
Spogldajc z dystansu, co ttzeiwiejsza dzisiejsza modzie wie jeszcze,
o co chodzi w caej historii z Narcyzem i Edypem w ich losach partycy-
puje wszelako raczej ze znudzeniem. Dostrzega w nich ju nie prototypy
czowieczestwa, lecz poaowania godnych, w gruncie rzeczy mao istot-
nych nieudacznikw.
Kto interesuje si czowiekiem jako nosicielem dumnych i autoafirma-
tywnych impulsw, powinien zdecydowa si na przecicie wza prze-
cionej erotyki Trzeba chyba wrci wwczas do podstawowego pogl-
du filozoficznej psychologii Grekw, wedle ktrego dusza nie wyraa si
jedynie w Erosie i jego zamysach wzgldem jednego i wielu, lecz take
w impulsach Thymosa. Podczas gdy erotyka wskazuje drogi do obiek-
Poia erofok 23
tow", ktrych nam brakuje i przez ktrych posiadanie czy blisko czuje-
my si uzupenieni, tymotyka udostpnia ludziom tory, po ktrych poru-
szajc si uwydatniaj oni to, co maj, co mog, kim s i kim chc by.
Czowiek jest zgodnie z przekonaniem pierwszych psychologw jakby
stworzony do mioci i to w podwjnym sensie: w harmonii z wysokim
i jednoczcym Erosem, o ile dusza jest naznaczona wspomnieniem utra-
conej doskonaoci; i w harmonii z popularnym i zabawiajcym Erosem
o ile podlega wci barwnej mnogoci dz" (lepiej: zespow apetytw
i atrakcji). W adnym wypadku nie wolno mu wystawi si wycznie
na afekty podajce. Z rwnie duym naciskiem powinien zwaa na
dania swojego thyms, jeli to konieczne nawet za cen pohamowania
skonnoci erotycznych. da si od niego zachowania godnoci i zapra-
cowania na poczucie wasnej godnoci i powaanie innych w wietle wy-
sokich kryteriw. Tak jest i nie moe by inaczej, poniewa ycie wymaga
od kadego, eby wystpowa na zewntrznych scenach istnienia i pord
rwnych sobie pokazywa swoje siy z najlepszej strony, tyle ku wasnej,
co wsplnej korzyci.
Kto chciaby znie drugie przeznaczenie czowieka na korzy pierw-
szego, tern ustpuje koniecznoci podwjnego psychicznego formowania
i odwraca stosunek energii w wewntrznym budecie domowym - w szko-
d dla gospodarza* Tego rodzaju przewroty obserwowano w przeszoci
przede wszystkim w zakonach religijnych i w pijanych pokor subkultu-
rach gdzie pikne dusze pozdrawiaj si wzajemnie w pokoju. W tych ete-
rycznych kingach cae pole tymotejskie zaryglowano zarzutem superhia,
podczas gdy preferowano zaywanie rozkoszy staomnocL Honor, ambi-
cja, duma, wysokie poczucie wasnej godnoci -wszystko to zostao ukryte
za szczeln cian przepisw moralnych i psychologicznych rozpozna"
ktre w caoci zmierzay do tego aby skaza na banicj tak zwany ego-
izm. Ustanowiony ju wczenie w kulturach imperialnych i ich religiach
resentyment wzgldem Ja i jego denia do nadania znaczenia sobie i te*
mu, co swoje, zamiast osigania szczcia w subotdynacji, przez nie mniej
ni dwa tysiclecia odwodzi od zrozumienia, e w szkalowany egoizm
to czsto fylko najlepsze ludzkie moliwoci mcognito. Dopiero Nietzsche
zatroszczy si na powrt o przejrzysto w tej kwestii.
Warto zauway e obecny konsurnizm osiga to samo wyeliminowa-
nie dumy na korzy erotyki bez altmistycznych, holistycznych czy jakich-
kolwiek innych szlachetnych wymwek, odkupujc od ludzi ich interes
posiadania godnoci za przywileje materialne, W ten sposb pocztkowo
24 Wprowadzenie
zupenie niewiarygodny konstrukt homo oeconomicus trafia jednak w sed-
no w wypadku postmodernistycznego konsumenta. Wycznie konsumen-
tem jest ten, kto nie zna albo nie powMeo znad adnych innych poda
poza tymi, ktre, eby przywoa Platona, bior pocztek z erotycznej czy
podajcej czci duszy'*. Nie bez powodu instrumentalizacja nudyzmu
jest przewodnim symptomem kultury konsumpcyjnej, o ile nago zawsze
idzie w parze z zamachem na podanie* Mimo wszystko wzywani do
podania klienci nie s najczciej zupenie pozbawieni si obronnych.
Odparowuj nieprzerwany atak na godno swojej inteligencji ju to z po-
moc ustawicznej ironu, ju to dziki wyuczonej obojtnoci "
Koszty jednostronnej erotyzacji s wysokie. Przesonicie elementu ty-
motejskiego czyni w istocie ludzkie zachowanie mezrozumiaym w bardzo
wielu rozlegych obszarach zadziwiajcy wynik, jeli wzi pod uwag,
e mona go byo uzyska jedynie poprzez psychologiczne uwiadomienie.
Kto odda si temu zapoznaniu, ten nie pojmie ju ludzi dziaajcych w sta-
nie napicia i walki. Jak to zazwyczaj bywa, niezrozumienie domyla si
bdu wszdzie, tylko nie we wasnej optyce. Leciwie u jednostek czy grup
wystpi symptomy** takie jak duma, oburzenie, gniew, ambicja, podwy-
szona wola samoutwierdzatiia si, i palca gotowo do walki, a ju adhe-
rent terapeutycznej kultury, gdzie thyms popad w niepami, ucieka si
do wyobraenia, e ludzie ci musz by ofiarami jakiego neurotycznego
kompleksu, Terapeuci wpisuj si tym samym w tradycj chrzecijaskich
moralistw, ktrzy mwi o naturalnej demomeznoci mioci wasnej tam,
gdzie mona jawnie rozpozna energie tymotejskie. Czy Europejczycy od
czasw ojcw Kocioa nie musz wysuchiwa o dumie i gniewie, e im-
pulsy te wskazuj ludziom niegodziwym drog w otcha? W rzeczy sa-
mej od Grzegorza 1 to duma, alias superbia, przewodzi na licie grzechw
gwnych. Prawie dwiecie lat wczeniej Augustyn Aureliusz opisa j jako
matryc rebelii przeciwko Bogu, Dla tego ojca Kocioa superbia oznacza
czyn wiadomego nie-chcetua-tak-jak-ehee~Pan (impuls, ktrego czste
wystpowanie u mnichw i urzdnikw pastwowych wydaje si zrozu-
miae). Jl i o dumie mwi si, e jest matk wszystkich wad, to wyraa
to przekonanie, e czowiek stworzony jest do posuszestwa - i kady im-
puls wyprowadzajcy z hierarchii moe oznacza tylko krok ku zgubie
17
.
17
Klasyczny katalog grzechw gwnych oferuje jednak jeszcze obraz utrzymujcy rw-
nowag midzy przywarami erotycznymi i tvmotejskimi, o ile avaritia (chciwo), luxuria
(nieczysto) i gwfe (lueuffliiarkowaiiie) dadz si przyporzdkowa biegunowi efoyeme-
Poza erotyk _ _ 25
Trzeba byo czeka w Europie a do renesansu i do stworzenia nowej
formacji miejskiej i mieszczaskiej dumy, zanim dominujca psychologia
humiiias, skrojona na miar chopw klerykw i wasali, moga zosta
przynajmniej czciowo odparta przez neotymotejski obraz czowieka,
W wyrany sposb kluczowa roto w nowym ustanowieniu punktw ci-
koci afektw wydolnociowych przypada wifostowt znaczenia pastwa
narodowego. Nie przypadkiem intelektualni pionierzy tego awansu, przede
wszystkim Machiavel, Hobbes, Rousseau, Smith, Hamilton i Hegel, kie-
rowali wci wzrok na czowieka jako nosiciela namitnoci ewaluacyj-
nych, szczeglnie dzy sawy, prnoci, amoimpmpre, ambicji i pra-
gnienia uznania. aden z tych autorw me potoczy niebezpieczestw
waciwych takim afektom; wikszo z meh odwaya si jednak sprbo-
wa wyeksponowa ich aspekty produktywne dk ludzkiego wspycia.
Odkd take mieszczastwo artykuuje swj interes w wartoci wasnej
i godnoci, i bardziej jeszcze odkd przedsibiorczy ludzie epoki miesz-
czaskiej rozwijaj neoarystokratyczne pojcie sukcesu, na ktry samemu
si zapracowao
18
, tradycyjne tresury pokory kompensowane s ofensyw-
nym popytem na okazje do publicznego zaprezentowania wasnych si,
umiejtnoci i zalet,
Tymotyka otrzymuje w dzisiejszym wiecie swoj drug szans pod
kryptonimem wzniosoci Nic dziwnego, e dobry czowiek wspcze-
snoci z nieomylnym instynktem cofa si te przed tym, co wzniose, jak-
by wietrzy tu stare niebezpieczestwo. Jeszcze groniej jawi si to, e
dzisiejsza pochwaa wydajnoci znw wysuwa naprzd tymotejsk stron
egzystencji, i nie bez wiadomoci strategicznego pooenia partyzanci
paczliwo-komunikacyjnego erosa stawiaj opr tej rzekomo wrogiej lu-
dziom zasadzie, formuujc gone skargi
19
.
m a mperMa (pycha, duma), im (gniew) i invidia (zazdro) biegunowi tymotejskiemu.
takiemu podziaowi wymyka si tylko medim (apatia), jako ie wyiaa oma pewien al bez
konkretnego subiektu i obiektu,
18
Klasycznie wyraone w osiemnastowiecznej dewizie mieszczaskiej felix mentis;
szczliwy dziki wasnymi zasugom. Sentencja to z dobrego powodu zdobi fasad jednego
z najpikniejszych kksycystycznych budynkw w Amsterdamie, Iwiajyni owiecenia przy
Keizengracht wzniesione] w roku 1787 po 1945 przejciowo gwnej kwatery Holender-
ski*! Partii Koinwuslyeznej a dzi siedz&y jednego z nqbarfzfcj ttnicych yciem cen-
trw kultury Holanttli
19
Por. Robert Shaeffer, The Resentment against Achievement. Understanding the Assault
UponAbility.Bumio 1998.
26 Wprowadzanie
Zadanie przedstawia si zatem nastpujco: naley odzyska psycholo-
gi wiadomoci wartoci wasnej i si sanwutwiarozajcych, psychologi
zdoln odda sprawiedliwo gwnym faktycznym danym psychodyna-
micznym Zakada to korekt erototogicznie przepoowionego obrazu czo-
wieka, jaki otacza horyzonty XIX i XX wieku. Rwnoczenie konieczny
bdzie wyczuwalny dystans wobec gboko ugruntowanych strategii wa-
runkowania zachodniej psyche zarwno w jej starszych formach religij-
nych, jak i w jej modszych metamorfozach.
Przede wszystkim naley zyska dystans wobec nieskrywanej bigote-
rii antropologii chrzecijaskiej, wedle ktrej czowiek jako ^zesznik jest
chorym na pych zwierzciem, ktremu pomc mona jedynie poprzez
pokor wiary. Nie naley sobie wyobraa, e atwo wykona w ruch
stwarzajcy dystans albo e ju go wykonano. Jakkolwiek dziennikarze
wprowadzaj dzi ju pynnie do komputera fraz Bg umar", teistycz-
ne tresury pokory utrzymuj si niemal nieprzerwanie w demokratycznym
konsensualizmie. Jak wida, mona bez wikszego problemu pozwoli
Bogu umrze i mimo to zachowa quasi-bogobojny lud Nawet jeli wik-
szo wspczesnych pochwyciy nurty antyautorytame i nauczy si oni
wyraa wasne ambicje to z psychologicznego punktu widzenia trwaj
jednak w stosunku semibuntowniczej lennoci wobec aprowizujcego
Pana. daj szacunku" i tue zamierzaj rezyjpiowa z korzyci zale-
noci. Jeszcze trudniejsza byaby chyba dla wielu emancypacja od ukrytej
bigoterii psychoanalizy, ktrej dogmatyka zakada, e nawet najsilniejszy
czowiek nie moe by nikim wicej anieli jednostk wiadomie znosz-
c swoj dotknit miosn chorob kondycj, zwan neuroz. Przyszo
iluzji gwarantuje wielka koalicja: chrzecijastwo oraz psychoanaliza tak
dugo w nadziei na sukces mog broni swoich roszcze do opisu ostatnich
horyzontw wiedzy o czowieku, jak dugo potrafi utrzyma monopol na
definiowanie kondycji ludzkiej poprzez pewien konstytutywny brak, daw-
niej znany lepiej jako grzech. Gdzie brak w jest u wadzy, tam decydujcy
gos ma etyka braku godnoci".
Jak dugo na scenie niepodzielnie panuj oba mdre bigoteryjne syste-
my, tak dugo utrudniony jest ogld tymotejskiej dynamiki ludzkiej egzy-
stencji, w odniesieniu zarwno do jednostek, jak i do grap politycznych.
Skutkiem tego praktycznie zablokowany jest dostp do studiw dyriamiki
samoutwierdzaiiia i dynamiki gniewu w systemach psychicznych i spo-
ecznych. Fenomeny tymotejskie z koniecznoci prbuje si uchwyci
wci z pomoc nieodpowiednich do tego koncepcji erotyki. Bezporednia
Teoria agregatw dumy 27
intencja nigdy nie przystpuje do rzeczy przy bigoteryjiiej blokadzie, po-
niewa do faktw mona przyblia si tylko skonymi ruchami - bd
co bd nie da si ich nigdy cakowicie zaciemni mimo ich bdnego uj-
mowania w kontekcie erotycznym. Kiedy nazwiemy to przykre pooenie
po imieniu, stanie si jasne, e mona mu zaradzi jedynie przez zmian
podstawowego aparatu pojciowego.
Teoria agregatw dumy
Z powodu gruntownie wywiczonego bdnego podejcia zachodniej an-
tropologu psychologicznej musiaa cierpie do tej pory przede wszystkim
nauka polityczna, czy te precyzyjniej: sztuka psychopoiitycznego stero-
wania wsplnotami Brakowao jej caego zestawu aksjomatw i poj,
ktre byyby stosowne do natury jej przedmiotu. Bowiem to, co z punktu
widzenia tymotyki naley ustanowi wprost jako prymame dane faktycz-
ne, da si przedstawi okrn drog poprzez dostpne pojcia erotodyna-
miczne tylko w sposb zawiy, albo i wcale. Wymiemy w tym miejscu
sze istotnych zasad mogcych posuy jako punkty wyjcia dla teorii
jednostek tymotejskich:
- Grupy polityczne s agregatami, ktre endogennie znajduj si pod na-
piciem tymotejskim.
- Akcje polityczne s wprawiane w ruch przez rnice napicia midzy
centami ambicji.
- Pola polityczne formowane sprzez spontaniczny pluralizm sil autoalr-
matywnych, ktrych wzajemne stosunki zmieniaj si z racji wewntrz-
tymotejskieh tai.
- Opinie polityczne s warunkowane i redagowane przez operacje sym-
boliczne, wykazujce trwae odniesienie do tymotejskich impulsw ko-
lektyww.
- Retoryka jako nauka o sztuce kierowania afektami w agregatach poli-
tycznych jest tymotyk stosowan.
- WaM o wadz we wntrzu cia politycznych s zawsze take walka-
mi o pierwszestwo midzy naadowanymi tymotejsko czy te mwic
potocznie: ambitnymi jednostkami wraz z ich witaj sztuka polityki
obejmuje std procedury kompensacyjne dla przelanych,
JeMi wyjdziemy od naturalnego pluralizmu tymotejskich centrw si, to mu-
simy zbada ich stosunki zgodnie z ich specyficznymi prawami pl. Gdzie
28 Wprowadzenie
istniej realne stosunki przeciwbienych si {Krafi-Krafi-Beziehungen),
tam nie pomoe ju - albo te tylko w podrzdnych aspektach - odwofe-
nie do mioci wasnej aktorw. Zamiast tego naley zaoy w pierwszym
rzdzie, e jednostki polityczne (ujmowane konwencjonalnie jako narody
i ich podgrupy) s z systemowego (systemi$cf$ punktu widzenia wielko-
ciami metabolicznymi. Istniej jedynie jako byty produkujce i konsumu-
jce, resorbujce stres i walczce z przeciwnikami oraz innymi czynnikami
entropicznymi. Co ciekawe, myliciele uksztatowani przez chrzecija-
stwo i psychoanaliz do dzi maj problem z przyznaniem, ze wolno jest
pojciem, ktre zyskuje sens tylko w ramach tymotejskiego spojrzenia na
czowieka. Sekunduj im z du gorliwoci ekonomici, ktrzy w cen-
trum swoich apeli stawiaj czowieka jako konsumujce zwierz - chc oni
widzie jego wolno w dziaaniu tylko przy wyborze misek zjedzeniem.
Zwikszone moliwoci wewntrzne zarwno na paszczynie fizycz-
nej jak i psychicznej, stabilizowane s w systemie witalnym poprzez
czynnoci przemiany materii. Fenomen staocieplnoci jest tego najbar-
dziej wyrazistym ucielenieniem. Wraz z nim dokonao si mniej wicej
w pierwszej poowie ewolucji", uniezalenienie organizmu od temperatur
otoczenia - biologiczne wejcie w sfer wolnego ruchu. Od niego zaley
wszystko to co pniej w najrniejszych odcieniach sensu bdzie zwa
si wolnoci. Z biologicznego punktu widzenia wolno oznacza mo-
no aktualizacji caego potencjau spontanicznych ruchw, charaktery-
stycznych dla danego organizmu.
Zerwanie staocieplnego organizmu z prymatem rodowiska znajduje
swe mentalne pendant w tymotejskich impulsach jednostki i grup. Jako
istota staocieplna czowiek skazany jest na zachowanie pewnego we-
wntrznego poziomu poczucia wasnej godnoci - take to wyzwala ten-
dencj do odczenia si organizmu" od pierwszestwa rodowiska. Gdzie
uwydatniaj si dumne impulsy tam na paszczynie psychicznej powstaje
rnica midzy wntrzem i zewntrzem w ktrej biegun Ja wykazuje na-
turalnie wyszy tonus. Kto woli mniej techniczne sposoby wypowiadania
si, moe wyrazi to samo za pomoc tezy e ludzie posiadaj wTodzony
zmys godnoci i sprawiedliwoci. T intuicj musi uwzgldni kada po-
lityczna organizacja wsplnego ycia.
Do poruszania wymagaj cych moralnie systemw czyli kultur suy au-
tosymulacja aktorw poprzez zwikszanie zasobw tymotejskich takich
jak duma ambicja dz znaczenia, gotowo do oburzenia t poczucie
prawa. Jednostki tego rodzaju wytwarzaj w trakcie swego dziaania spe-
Teoria agregatw dumy 23
cyficzne lokalnie wartoci wasne ktre mog prowadzi a do stosowania
dialektw uniwersalistycznych. Poprzez empiryczn obserwacj mona
dowie przekonujco, jak skuteczne agregaty utezymywane s w formie
przez wyszy wewntrzny tonus - w ktrym uderza zreszt czsto agre-
sywny czy prowokacyjny styl odniesienia rodowiskowego Za stabiliza-
cj wiadomoci wartoci wasnej odpowiada w pi ci e zesp regu zwany
przez nowsz teori kultury dekorum
20
W zwyciskich kulturach ze zro-
zumiaych wzgldw dekorum ulega standaryzacji wedug wartoci po-
lemicznych, ktrym zawdzicza si dotychczasowe sukcesy. Std cisy
zwizek midzy dum i zwycistwem we wszyslMch wsplnotach bior-
cych pocztek z uwieczonych sukcesem walk. Grupy poruszane dynami-
k dumy preferuj nawet niekiedy brak popularnoci u ssiadw i rywali,
dopki wzmaga to ich poczucie suwerennoci.
Gdy tylko przekroczony jest stopie pocztkowej mterignorancji mi-
dzy kilkoma metabolicznymi kolektywami, to znaczy, kiedy wzajemne
ipiorowanie stracio swoj niewinno, ulegaj one nieuchronnie presji
porwnywania i przymusowi kontaktw. Poprzez to otwiera si w sferze
polityki co co mona okreli w szerodra sensie jako wymiar polityki
zewntrznej. Wskutek swego stawania*siej4k^ieWe-izeczywistynii ko-
lektywy zaczynaj pojmowa si wzajemnie jako koegzystujce wielko-
ci. wiadomo koegzystencji sprawia, e obcy postrzegani s jako chro-
niczne stresory, a stosunki z nimi musz zosta rozbudowane w instytucje
- z reguy pod postaci przygotowa do konfliktw albo dyplomatycz-
nych stara o przychylno drugiej strony Odtd grupy odzwierciedlaj
wasne pragnienie wartoci w uzewretrzniajcym si postrzeganiu innych.
Trucizny ssiedztwa wsikaj w odniesione do siebie agregaty. T wza-
jemn refleksj moraln Hegel okreli hzemiennym w skutki pojciem
uznania Wskazuje tym samym przenikliwie na potne rdo satysfak-
cji czy te fantazji satysfakcji. e tym samym opisa zarazem genez nie-
zliczonych irytacji, rozumie si z natury rzeczy. Na polu walki o uznanie
czowiek staje si surrealistycznym zwierzciem, ktre ryzykuje ycie dla
kolorowych gaganw, clla flagi czy dla ozdobnego kielicha.
Widzimy w tym kontekcie, e podane byoby raczej ponowne opisa-
nie uznania-tymrazem jako gwnej kwestii stosunkw intertymotejskicu
To, co wspczesna filozofia spoeczna omawiaa z coraz wikszym powo-
20
Pm, Heiner Mfihmana, Die Natur der Kulturen. Entwurf einer kuturtfynamiscken
Theorie, Wiea~New Yoik 1996.
30 Wprowadzenie
dzeniem pod hasem intersubiektywnoci, nie oznacza czsto nic innego ni
kontrdziatanie i nachodzenie na siebie tymotejskich centrw napicia. Gdzie
utarty intersubiektywizm przyzwyczajony jest do przedstawiania transakcji
miedzy aktorami w kategoriach pojciowoci psychoanalitycznej, a tym sa-
mym koniec kocw emtodynamteznej tam w przyszoci zaleca m raczej
przejcie do tymotoLogicznej teorii wzajemnego oddziaywania kilku agen-
tur ambicji Ambicje daj si wprawdzie modyfikowa poprzez erotyczne
zniuansowanie, jako takie powstaj jednak z ogniska impulsw wasnego
typu i tylko wychodzc od tego, mona je szczegowo zbada.
Greckie przesanki wspczesnych walk - nauka o thyms
Aby lepiej zrozumie powysze fenomeny wskazany jest jak ju wspo-
mniano, powrt do dalekowzrocznych sformuowa zawartych w filozo-
ficznej psychologii Grekw. Jeli moemy dzi przyjrze si dokadniej
bipolamoci ludzkiej psychodynamiki ustanowionej przez najwikszych
spord greckich mylicieli, to zawdziczamy to midzy innymi studiom
neoklasycznego filozofa ydowskiego Leo Straussa i jego szkole (w wik-
szej mierze niesusznie zawaszczonej przez amerykaskich politycznych
neokonserwatystw). Strauss zadba przede wszystkim o to e obok Platona
jako erotologa i autora Uczty zwrcono ponownie uwag na Platona jako
psychologa poczucia wasnej warto?
1

A wanie ten ostami kreli w ksidze czwartej dziea o pastwie,
PotttetOy zarys nauki o thyms odznaczajcej si wielkim bogactwem psy-
chologicznym i doniosym znaczeniem politycznym. Objaniony przez
Platona thyms wyrnia zdolno do nastawiania osoby przeciwko sobie
samej. Zwrot przeciwko samemu sobie moe mie miejsce wwczas, kie-
dy osoba nie spenia oczekiwa, ktre musiayby zosta zaspokojone, eby
nie stracia szacunku dla samej siebie Odkrycie Platona polega na wska-
zaniu na moralne znaczenie silnej autodezaprobaty. Manifestuje si ona
dwojako - po pierwsze poprzez wstyd, jako caociowy nastrj afektywny
przenikajcy podmiot a do gbi, po drupe popizez zabarwion gniewem
autokrytyk przybierajc form monologu wewntrznego slderowanego
do siebie samego, Autodezaprobata udowadnia mylicielowi, e czowiek
21
PciidtottcmwiS^
podsumowa antycznych i wspczesnych dyskusji na temat thyms, zawarte w najbar-
dziej fKMnysowych fragmentach nieezytawgo bestsellera Koniec historia prze. T, Bietoi,
M. Wichrowski, Pozna 1996, Na temat Fukuyamy aob, take s. 45 i
Orecfc przestanki wspczesnych walk - nauka o thyms 31
posiada pewn wrodzon, jakkolwiek mtn ide tego, co stosowne spra-
wiedliwe i godne pochway, przy rozminiciu si z ktrjaka cz duszy,
thyms wanie, zgasza sprzeciw. Wraz z tym zwrotem ku autoniechci
rozpoczyna si przygoda samodzielnoci. Dopiero ten, kto sam umie si
strofowa, potrafi sob kierowa.
Sokratejsko-platoska koncepcja thyms jest zatem kamieniem milo-
wym na drodze ku moralnej domestykacji gniewu. Lokuje si ona w po-
lowie drogi midzy pboskim uwielbieniem homeryckiego m&tis i stoic-
kim odrzuceniem wszystkich gniewnych i gwatownych bodcw. Dziki
nauce Platona o thyms impulsy cywilno-agresywne zyskuj zezwolenie
na pobyt w miecie filozofw. Poniewa take rzdzonemu rozsdkiem
polis potrzebne jest wojsko, wystpujce tu pod postaci stanu strani-
kw", ucywilizowany thyms jako duch obronnoci moe zaj kwater
w jego murach. Uznanie cnt obronnych za siy twrcze we wsplnocie
Platon przywouje za pomoc wci nowych zwrotw. Jeszcze w pnym
dialogu Politiks, traktujcym o rzemiole ma stanu, znana przypowie
o tkaczach podkrela konieczno budowania duchowej tkanki pastwa",
wplatajc w ni zarwno roztropno, jak i mstwo,
Pord zainspirowanych Platoskimi rozwaaniami wypowiedzi znaj-
dziemy take pochlebne sowa Arystotelesa o ipuewie. Wystawia on nie-
spodziewanie przychylne wiadectwo temu afektowi, o ile sprzymierza
si z odwag i budzi do stosownego sprzeciwu wobec niesprawiedliwoci.
Uzasadniony gniew syszy gos rozumu*
522
, nawet jeli uderza czsto niby
pochopny suga, nie wysuchawszy polecenia do koca. Gniew staje si nie-
szczciem tylko wwczas, gdy idzie w parze z brakiem wstrzemiliwoci,
skutkiem czego wystpuje z brzegw, Gniew jest konieczny i bez gniewu
niczego nie mona zwojowa jeeli nie ogarnie ducha i nie rozpal odwagi.
Naley za skorzysta z jego pomocy niejako wodza, tocz wojowna**
23
.
Skoro mieszczasko uwarunkowany thyms jest psychologiczn siedzi-
b przedstawionego przez Hegla denia do uznania
24
, staje si zrozumia-
ym, dlaczego brak uznania ze strony istotnych Innych wywouje gniew.
Kto zada uznania od okrelonego partnera, ten poddaje go testowi moral-
22
Aiystoees, fi*a Nikomachejska^ poet, D. Gramska, w: tego, Itefefa n^*riWe* 15,
Warszawa 2002, ksiga sidm rozdzia sidmy, s, 225,
(I.FX), zaprzecza greckiemu mylicielowi, przytaczajc argument ze namitnoci s rwnie
zymi sugami, jak i wodzami.
24
Por. Francis Fi&yyaina, Koniec tetrw,s, 210 s.
32 Wprowadzenie
nemu. Jeli zagadnity nie zgadza si tia teki egzamin, musi zmierzy si
z piiewem tego
5
kto go sprowokowa, jako e w czuje si zlekcewao-
ny. Przypyw gniewu pojawia si, gdy tcrai odmwi mi swojego uznania
(w odpowiedzi na co powstaje gniew eksttawersyjny), pojawia si jednak
take, kiedy ja sam odmawiam sobie uznania w wietle wasnych pogl-
dw na wartoci (tak e mam powd zagniewania si na siebie samego).
Zgodnie z nauk stoikw, ktrzy przenieli waUe o uznanie cakowicie
do wewntrz, mdrcowi winna wystarczy wewntrzna autoaprobata po
pierwsze dlatego, e pojedyncza jednostka tak czy inaczej nie ma wadzy
nad opini Innych, po drugie za dlatego e czowiek wiaty powinien
dy do tego, eby uwolni si od wszystkiego co nie zaley od niego
samego.
Z reguy jednak impuls tymotejski czy si z yczeniem potwierdze-
nia poczucia wasnej wartoci w reakcji Innych. Jest to pragnienie, ktre
mona by uj bez ogrdek jako instrukcj bycia nieszczliwym z do-
ywotni gwarancj sukcesu, gdyby nie wystpujce tu i wdzie przyka-
dy fortunnego wzajemnego uznania. JeM chodzi o przepastne wyobra-
enie zaoycielskiego odbicia to Lacan powiedzia na ten temat chyba
wszystko co konieczne cho jego modele, w istocie prawdopodobnie
niesusznie, przesuny w centrum obserwacji wczesne stany infantylne.
W rzeczywistoci ycie przed lustrem jest raczej chorob modoci. Jednak
rwnie wrd dorosych denie do przegldania si w uznaniu Innych
nie jest czsto niczym innym anieli prb wejcia w posiadanie bdne-
go ognika - w argonie filozoficznym: zmaterializowania si w tym, co
niematerialne. Poza tym dzieo Lacana wyraa ambicj stopienia zrefor-
muowanej przez Kojve*a tymotyki z psychoanalityczn erotyk. Rdze
jego przedsiwzicia tworzy pirackie zmieszanie Freudowskiego pragnie-
nia z Heglowskim staraniem o uznanie. Wprowadzajc obcy systemowo
czynnik, Lacan rozsadzi gmach nauki Freuda, twierdzc przy tym no-
tabene^ e w rzeczywistoci chodzi o powrt do Freuda**. Niewtpliwie
wczenie elementu tymotejskiego do gwnego nurtu psychoanalizy wy-
znaczao waciwy kierunek, Pocztkow konsekwencj by jednak dez-
orientujcy rozwj performance ktry spopularyzowa hybrydyczne poj-
cie desir. Z jego pomoc Lacan mg zamaskowa ponadto swoje gbokie
zapoznanie seksualnoci. Mowa o podaniu" bya atrakcyjna poniewa
pozwalaa uwzgldni dwa fenomeny, zupenie rne pod wzgldem po-
chodzenia, chocia moliwe do poczenia we wzajemnym oddziaywaniu.
Zamieszanie byo tyle kompletne, ile podane. Co znamienne mamy
Chwila Nietzschego 33
tymczasem niezliczone Wprowadzenia eto Lacana** napisane w stylu rw-
nie niejasnym, co jego wasny; na jasn rekapitulacj trzeba bdzie jesz-
cze poczeka a to z oczywistego wzgldu; wkad Lacana do wspczesnej
wiedzy psychologicznej mona by reforrauowa jedynie z pomoc pew-
nej ramowej teorii, w ktrej wyjaniony byby stosunek erotyki i tymotyki.
Dopki jednak teoria, ktr naleaoby obramowa, sama chce wystpo-
wa jako rama i miara, dopty nic nie zapowiada koca kontuzji
Chwila Nkt echego
Kiedy spogldamy wstecz na historie. XX widni zwaszcza na jego kon-
wulsyjn pierwsz poow, nie sposb oprze si wraeniu, e cywilizowa-
nie energii tymotejskich w pastwach narodowych, dane przez Platona,
chwalone przez Arystotelesa i praktycznie wyprbowane wielkim kosztem
przez pedagogw epoki mieszczastwa, ponioso porak na caej linii.
Jeli cel eksperymentu politycznego nowoytnoel polega na tym, eby
przechwyci tymotejsJde impulsy tumu w formy polityczne i zmobilizo-
wa j e dla celw regularnego postpu**, to trzeba mwi o katastrofal-
nym niepowodzeniu. Wysadzio ono w kocu w powietrze t ak samych
kierownikw eksperymentu, niezalenie od koloru noszonych przez nich
kitlw; biaych czerwonych czy brunatnych.
Fiasko to naley w duej mierze zapisa na konto nowoczesnych radyka-
fizmw, ktre przy uyciu idealistycznych bd materialistycznych pretek-
stw pragny wskaza kolektywnemu gniewowi nigdy dotd nieprzemie-
rzane drogi osignicia zaspokojenia - drogi, ktre omijajc moderujce
instancje w rodzaju parlamentw, sdw, debat publicznych i pogardzajc
drobnymi wybiegami, zmierzay do potnego wyzwolenia nieprzefilteo-
wanych energii zemsty resentymentw i pragnie eksterminacji. Mamy
tu do czynienia z ekscesami o nieznanych dotd rozmiarach, ktre nale-
y w kocu uzna za to, czym w swej psychopolitycziiej jakoci byy: za
ancuch tymotejskich katastrof, nie tylko spowodowanych uomnoci
konwencjonalnego religijnego i cywili Zatorskiego zarzdzania gniewem,
lecz take wywoanych przez organizacj nowego rodzaju polityki gniewu
albo lepiej, jak zaraz pokaemy, eksplicytnej gospodarki gniewu
obstawa ptzy tym e przemoc w XX wieku w adnym
wybucha". Zostaa zaplanowana przez swoich agentw
przedsibiorczoci i skierowana na okrelone obiekty przez
rozleg orientacj menederw. Co na pierwszy rzut oka ji
34 Wprowadzenie
najwyszy stopie amoku, byo w praktyce przede wszystkim biurokra-
cj, prac partyjn, rutyn i wynikiem organizacyjnego namysu. Wanie
o tej strukturalnej przemianie gniewu w nowoczesnoci bdziemy teraz
mwi.
Zanim jednak przyjrzymy si bliej psychopolitycznej tajemnicy XX
stulecia, czyli nowej gospodarce gniewu naszego czasu wojennej gospo-
darce resentymentu, naley zwrci uwag na unikatow w historii idei
pozycj Fryderyka Nietzschego. Ten dzi bardziej ni kiedykolwiek me-
pokojcy autor sam przedstawi si potomnoci jako posaniec radosnej
nowiny, jakiego jeszcze nie byo", okrelajc si rwnoczenie mianem
unicestwiciela par excellence**
15
. Ze swojej ewangelicznej** pozycji prze-
mawia jako nauczyciel wyemancypowanego egoizmu w roli unicestwi-
ciel jako gwnodowodzcy w walce przeciw moralnoci umoliwiajcej
panowanie sabych. Samowiadomo Nietzschego przenikaa pewno,
e jego wielki logiczny czyn; objawienie resentymentu - zdemaskowane-
go jako podstawowa namitno epoki metafizycznej i jej nowoczesnych
reperkusji - rozsadzi histori ludzkoci dzielc j na diametralnie prze-
ciwstawne okresy, tak jak kocielna rachuba czasu podzielia histori po-
wszechn na czas ante Christum matom i post Gmstum natum. O tym pi-
sa w swoim egzaltowanym, cho zarazem zdystansowanym autoportrecie
pod tytuem Ecce homo:
Pojcie *poliryka
,
zostanie zaabsorbowane przez wojn duchw, wszelkie
twory polityczne dawnego spoeczestwa wylec w powietrze - wszystkie
opieraj si na kamstwie; bd si toczy wojny, jakich na ziemi jeszcze
nigdy nie toczono**
26
.
Rzecz nie w tym eby aplaudowa prorokowi Nieteschemu, ktry z gry
przewidzia gigantyczne tymotejskie boje XX wieku. Celem nie jest take
rozwodzenie si na nowo nad rym, w jakim sensie i na podstawie jakich
nauk by on najbardziej pobudzajcym neotymotejskim psychologiem no-
woczesnoci. Zamiast tego naley raczej raz jeszcze odczyta w horyzon-
cie wiedzy naszego czasu jego brzemienn w skutki wykadni chrzeci-
jaskiej moralnoci jako adu zemsty przeciwko yciu. Zadania mwienia
o filozofii Nietzschego w wietle naszych dowiadcze" - jak uczyni to
25
Fryiter^kNietedt Eccehotm, jrce. O. iowMit, Krakw 2002. Rozdzw^JMaczego
jestem przeznaczeniem", s. 119 i 120.
u
Tame, a. 120,
Chwila Nietzschego 35
modelowo Tomasz Mann w swoim inspirujcym eseju z 1947 roku - nigdy
nie sposb wykona bez wysiku. Sto dwadziecia lat, jakie upyny od
histeryczno-Harownego finau autora, znaczy mele, nie tylko jeli idzie
o ewolucj polityczn i techniczn. Take na polu wzowych idei doszo
do znacznego przemieszczenia perspektyw pod pewnymi wzgldami po-
wstay nawet wyjanienia o epokowej doniosoci.
I tak na przykad wida dzi wyranie bez stosowania skomplikowa-
nych optyk, e zaproponowane przez Nietzschego genialne analizy resen-
tymentu w oglnoci i kapaskiego typu czowieka w szczeglnoci obar-
czone byy bdem adresu i daty, Kiedy wdrowiec z Ezy
27
i Sils-Maria
z biblijnym patosem potpia chrzecijastwo juz od dawna nie byo ono
adekwatnym celem tak gwatownego ataku Oglnie biorc, zmutowao
ono, zwaszcza w swoim protestanckim skrzydle ktre Nietesche powi-
nien by zna lepiej, do postaci afirmatywno-agodnego, humaniterno-nad-
zmysowego przedsibiorstwa typu wellness, rnicego si od swoich
wieckich konkurentw jedynie kilkoma dziwacznymi supraracjonalnymi
dojpnatami - do tego dochodzio metafizycznie znrtynizowane wsparcie
dla konajcych, uroki muzyki kocielnej i staromodna kolekta niedzielna
na potrzebujcych. Cho katolicyzm znajdowa si. po roku 1870 w szczy-
towej fazie antymodernistycznego napicia w niczym nie zmienia to fak-
tu, e wszystkie jego wysild na frontach teologicznych i politycznych byy
tylko machinacjami saboci: papieska ucieczka w dogmat o nieomylno-
ci mobilizacja misji zewntrznej, przypominajce kampani pobudzanie
arliwoci kultu maryjnego, potpienie liberalnych i wieckich ksiek,
subwersyjne wystawianie ultramontasMch partii w parlamentach wiec-
kiej kontrkoltury - we wszystkich tych akcjach objawia si panika toncej
potgi wymownymi symbolami pooenia spawy katolickiej pozostay
przede wszystkim ekspropriacja Pastwa Kocielnego przez mode pa-
stwo woskie i uraone wycofanie si papiea za mury Watykanu, gdzie do
roku 1929 przybra min mczennika
28
,
W tym samym czasie w
r
rodowiskach nacjonalizmu i internacjonali-
zmu powstay nowe intensywne ogniska resentymentu, podsycane gwoli
ataku na istniejce stosunki** przez Mer nieznanego typu, wieckich du-
27
Weclte uwag Nietzschego z iScce Ao#o,w c a s ^ wspina*^ im wzg&z^Ezajwwgtay
zasa&iicze wersy pieni O dawnych i nowych iaMtencfe z czid M Tak mwi Zaratustra.
28
W kwestii wynalazku przestrzeni symbolicznej* jako domeny ojca (witego) w sy-
tuacji realnego oslabiensa funkcji ojcowskiej por. Michel Tort, Fin du dogtmpaternal, Paris
2005,8.123 i nast
36 Wprowadzenie
chownych nienawici. Wolno powiedzie ku czci Nietzschego, e by do-
brym wspczesnym przeciwnikiem obu tendencji. Nie zmienia to faktu,
e pomyli si co do gwnego antagonisty, czy te lepiej: w anachronicz-
nej ocenie tego. Jeli rzeczywicie odparcie reseotymentu byo najwik-
szym priorytetem, to obrachunek** z chrzecijastwem musiaby zej na
drugi plan, ustpujc przed walk przeciw - mwic sowami Nietzschego
- narodoworewolucyjnej i wiatoworewolucyjnej hipokryzji podszytej
strachem i wyrachowaniem (Muckertum). Kluczowe sowo zemsta", kt-
re przenika wyprowadzenie przez Nietzschego panujcej moralnoci z nie-
wolniczych refleksw mona rzeczywicie zastosowa po nieznacznych
modyfikacjach take do najbardziej aktywnych dziewitnasto- i dwudzie-
stowiecznych ruchw bazujcych na resentymencie - i niniejsze wskazw-
ki nie wyczerpuj jego aktualnoci. Wedle wszystkiego co wiemy dzi
na temat przyszoci naley zaoy, e take pierwsza poowa XXI wie-
ku bdzie ksztatowana przez ogromne konflikty, wywoane bez wyjtku
przez kolektywy gniewu i uraone cywilizacje'*. To jeszcze jeden powd,
aby powtrzy podjt przez Nietzschego prac i sigajc jeszcze gbiej,
rozpocz namys nad siewami i plonami gniewu w nowoczesnoci.
Musimy dzi przede wszystkim uwiadomi sobie, e wbrew zapalczy-
wej rekapitulacji Nietzschego era chrzecijaska, wzita jako cao nie
bya akurat okresem wywierania zemsty. Prezentuje si ona raczej jako
epoka, kiedy to z wielk powag przeforsowano etyk odraczania zemsty.
Powodu takiego stanu rzeczy nie trzeba dugo szuka: dany jest przez wiar
chrzecijan e sprawiedliwo boa zadba kiedy, na kocu czasw, o ko-
rekt bilansw moralnych. W chrzecijaskiej sferze idei ze spojrzeniem
na ycie po mierci czyo si zawsze oczekiwanie ponadhtstorycznego
wyrwnania cierpie. Cena za t etyk rezygnacji z teraniejszej zemsty
na rzecz odpaty do nadrobienia w zawiatach bya wysoka - Nietzsche
wyda na ten temat jasny osad. Polegaa na generalizacji latentnego re-
sentymentu, ktry przenosi zarwno uchylone yczenie zemsty, jak i jego
pendant strach przed potpieniem, w samo sedno wiary, nauk o rzeczach
ostatecznych. W ten sposb wiekuiste ukaranie zuchwaych stao si wa-
runkiem dwuznacznego uoenia si udzi dobrej woli z niesprzyjajcymi
okolicznociami. Skutkiem ubocznym byo to, e pokorni dobrzy sami za-
czli dre z obawy przed tym, co przewidzieli dla zuchwaych zych.
Zwieczenie kapitalizmu: ekonomia wspaniaomylnoci 37
Zwieczenie kapitalizmu: ekonomia wspaniaomylnoci
Tym, kto w samym rodku wieku skrajnocT
29
zacz wyciga ekono-
miczne konsekwencje z psychologicznychmtaicji Nietzschego by G eorges
Bataille. Zrozumia on, e krytyczno-moralny impuls Nietzschego w swej
ostatniej konsekwencji mierzy w ton gospodark. Kto na nowo projektuje
moralno za pomoc poj tymotejskich, ten musi take konsekwentnie
na sposb tymotejski zreformowa ekonomi. Jak jednak wyobrazi sobie
ycie gospodarcze, ktre nie bazuje na impulsach erotycznych to jest na
podaniu, chci posiadania, popdzie inkorporacji, lecz na takich impul-
sach tymotejskich jak pragnienie uznania i poczucie wasnej godnoci? Jak
mona by wprowadzi dum w gospodark kapitalistyczn, ktra wyznaje
przecie otwarcie prymat pogoni za zyskiem, czyli podliwoci, summa
summarum niezbyt szlachetnej pobudki dziaania ktr nawet jej obrocy
usprawiedliwiaj tylko poprzez wskazanie, e wszelk szlachetno musi
odebra przedsibiorczemu realicie wulgarno samej realnie istniejcej
rzeczywistoci. Aksjomat codziennych interesw gfosi jak wiadomo, e
ten, kto chciaby wyj z podej gry jako zwycizca, musi zaakceptowa jej
reguy, Z tej perspektywy realizm jest opanowaniem w podoci,
Wielolromie przywoywane przewartociowanie wszystkich wartoci
nie przybliy si nigdy do swego zdeklarowanego ceu, jeli nie uda mu si
ukaza taktw gospodarki pieninej w zmienionym wietle. Kto wpro-
wadza dum do ekonomii, ten musi albo niczym szlachcic przed rewolucj
francusk by gotw zrujnowa si poprzez ostentacyjne wydawanie pie-
nidzy ze wzgldu na presti swego nazwiska, al! znale postarystokra-
tyczn drog do suwerennego uytkowania swego bogactwa. Pytanie brzmi
zatem tale czy istnieje jaka alternatywa dla kompulsywnego pomadzenia
dbr, dla chronicznego lku przed momentem bilansu i dla nieustpliwego
przymusu spaty dugw?
Poszukiwanie odpowiedzi prowadzi w obszar, gdzie nieatwo jeszcze
odrni fakty ekonomiczne i moralne. W samym sercu zwyczajnego spo-
sobu gospodarowania zainspirowany przez Nietzschego krytyk ekonomii
oglnej odkrywa przemian winy moralnej {moralische Schuld) w dhi|p
monetarne (monetre Schulden), Nk trzeba dodawa e dopiero dziki
temu pragmatycznemu przemieszczeniu kapitalistyczny sposb gospoda-
rowania mg rozpocz swj zwyciski pochd. Czas winy zdomiaowa-
39
Brie Hobsbawm, Wiek skrajnoci: spojrzenie na krtkie dwudzieste stulecie, pize,
1, Kaim; v. -ka-Krl, M. Krl, Warszawa 1999.
38 Wprowadzenie
ny jest ciganiem sprawcy przez konsekwencje jego czynw - koczy si
ostatecznie odpokutowaniem za skutki czynu. Natomiast posiadanie du-
gw to nic innego ni przeywanie czasu przymusu spaty. Podczas gdy
jednak wina deprymuje, dugi pobudzaj, o ile wystpuj w przymierzu
z przedsibiorcz energi
311
. Wina i dugi wykazuj pewn decydujc ce-
ch wspln: dbaj o to eby ycie obcionego pozostao zwizane z za-
dzierzgnitym w przeszoci wzem. Wsplnie funduj przymus relacji
zwrconej w przeszo, przez co to co minione, zachowuje sw hegemo-
ni nad tym, co nadchodzi.
Spata i odpata to akry, ktre w centrum transakcji stawiaj priorytet
spojrzenia wstecz. S operacjami przedmiotowymi, ktrych transformacja
na subiektywne odczucie daje resentyment. Jeli przeledzimy koncept re-
sentymentu, cofajc si a do jego materialnych i ekonomicznych rde, to
natkniemy si na pradawne przekonanie e nic na wiecie nie jest za darmo
i ze kad korzy trzeba spaci co do grosza. Mylenie ekonomiczne prze-
chodzi tutaj w ontologi, a ontologia w etyk. Bycie oznacza tu sum trans-
akcji, ktre zapewniaj rwnowag midzy tym, co poyczone a tym, co
jeszcze do oddania. Na pocztku ery metafizycznej nawet mier objaniano
w duchu zauroczonej przez ide zwrotu mataoekonoinii jako zmazanie winy
i likwidacj dugu ktry odbiorca ycia zacign u dawcy ycia. Najwysza
artykulacja tej myli przewituje w ciemnym zdaniu Anaksymandra, wedle
ktrego podstawowe zdarzenie samego bycia odczytuje si jako zado-
uczynienle** (tism didonmf
1
. Kto chciaby wyrobi sobie pojcie o rozmia-
rze interwencji Nietzschego przeciwko duchowi spaty, musi wiedzie, e
autor Zaraiustry atakuje samego Anaksymandra prbujc wymaza jego
zdanie przez twierdzenie rzeczy przeciwnej: Nie ma odpaty**
32
.
Inna ekonomia zasadza si na tezie, e spata wartoci jest fikcj, kt-
ra wynika z obsesyjnego uycia schematu rwnowanoci. Jeli chcemy
opuci sfer fascynacji iluzj ekwiwalencji, musimy zakwestionowa
m
Por. wywiedzenie wspfczeifiej psychologa osobowoci prewisibiorcz} z przymusu
innowacji obsugi dugw w fundiunentalnej pracy Gurmara Hcmsohna i Otto Steigera, Zins
und C # Ungelste Rtsel der Wirtschafiswissmtscfufi* Reinbek bei Hamburg 19%,
M
Walter Burkert, Vergeltung" zwischen Ethnologie und Ethik. Reflexe und Reflexionen
in Texten und Mythologien des Altertums, Mnchen 1992 S, 21 j Bast. [Kanadiern polskie
przekady pixyworywanefo fragmentu Anaksymandra mwi wprawdzie o ^ponoszeniu
kary*', jednak nowsze opracowania interpretuj ow kar w kontekcie spoecznym wanie
jako zadouczynienie -dap. num.}.
32
Friedrich Nietzsche, mkmow Zotmtstm
t
ptzxL G, SowtnskL Krakw 2005 cze III,
O dawnych i nowych tablicach", s. 194,
Zwieczenie kapitalizmu: ekonomia wspaniaomylnoci 39
mak rwnoci pomidzy tym, co wzite a tym, co oddane. Nawet wi-
cej - naleaoby go uniewani, aby przyzna pierwszestwo myleniu
w kategoriach braku rwnowagi. Std Ua ekonomii transkapitalistycznej
konstytutywne mog by tylko gesty wskazujce w przd gesty tundator-
skie, uposaajce i naddatkowe. Jedynie operacje zaangaowane przyszo-
ciowo rozsadzaj prawo ekwiwalentnej wymiany uprzedzajc niejako
powstawanie winy i robienie dugw.
Ich moralnym wzorcem jest nieprawdopodobny psychologicznie, choc
nieodzowny moralnie gest przebaczenia poprzez ktry winnemu zostaje
przebaczony jego czyn, Ruch ten likwiduje prymat uwarunkowania prze*
sztoci w relacji ofiara-sprawca. Ofiara wychodzi poza swoje po ludzku
zrozumiae i psychodynamicznie uzasadnione pragnienie zemsty i zwraca
sprawcy wolno nowego pocztku. Tam, gdzie si to wydarza, przerwany
zostaje acuch uraz interes bazujcy na spatach. Dziki uznaniu nieunik-
nionej dysproporcji midzy win i kar rwnie poszkodowany odnajduje
na nowo wasn wolno. Okres po przebaczeniu moe zyska w ten spo-
sb jako wzbogaconego nowego pocztku. Wraz z wybaczeniem prze-
wag zyskuje przeciwna prawu cikoci tendencja ludzkiej koegzystencji.
Antyfp-awitaeja jest ruchem zwikszania nieprawdopodobiestwa,
W sektorze materialnym odpowiada temu dobrowolny dar, nieoznacza-
jcy udzielenia kredytu i niezawierajcy adnego okrelonego zobowi-
zania odbiorcy* Gest ten moe dokona si w postaci darowania dugw
i rezygnacji z wyegzekwowania przemoc zwrotu poyczki. Take w tym
wypadku zamaoby to prymat pniej szci i przymusu spaty. Istota daru
polega na rozszerzeniu promienia wolnoci strony biorcej, przy rwno-
czesnym wyczerpaniu tego po stronie dajcej. Gest ten potguje si nie-
kiedy a do odwitnej rozrzutnoci, kiedy to dawca i biorca poczeni s
przez chwie uczuciem wsplnej euforii o by moe dugotrwaych po-
budzajcych skutkach. Stymuluje oe dum odbiorcy, kac mu pomyle
o adekwatnym oaVzajetnweiim, Swj najwyszy stopie osiga on wraz
ze zwrotem ku tym obdarowanyni ktrzy me znajduj si w bliskoci daw-
cy ani w czasie, ani w przestrzeni, i ju choby dlatego nie mog niczego
odwzajemni - Nietzsche znalaz na t form dawania (z) siebie dwiczn
nazw mio najdalszych bimeh** (Fernstmliebe). Akty cnoty darz-
cej** pozostawiaj w gestu przyszoci uczynienie z darami, co moe i ze-
chce, Podczas gdy zwyczajn podyktowana przez niszego Erosa** gos-
podarka zasadza si na afektach chci posiadania, ekonomia tymotejska
opiera si na dumie tych, ktrzy czuj si na tyle wolni aby dawa.
40 Wprowadzenie
Bataille odcyfrowuje w pismach Nietzschego zarysy ekonomii gniewu,
ktra poddaje radykalnej modyfikacji pojcie inwestycji. O ile zwyczajni
inwestorzy wykorzystuj swoje rodki do tego, aby zyska wicej, anieli
zainwestowali (ich czas jest eo ipso czasem oczekiwania na return on in-
vestment), o tyle inni inwestuj swoje zasoby po to, aby zaspokoi dum
i zawiadczy o szczciu. Oba impulsy zabraniaj dawcom oczekiwania
zyskw w tej samej monecie - podczas gdy zyski w postaci lepszej repu-
tacji i poczucia zadowolenia s jak najbardziej uznane i podane (stad ich
czas jest czasem przekazywania bogactwa ktre generuje znaczenie).
Jakkolwiek paradoksalny wydawaby si ten sposb postpowania, eko-
nomia gniewu opiera si na przekonaniu jej uczestnikw, e dokonuj sen-
sowniejszych inwestycji - czsto co prawda dopiero po powiceniu na-
leytej uwagi innym interesom. Wielki sponsor Andrew Camegie wyrazi
to okoo roku 1900 w klasycznej sentencji! Juto umiera w bogactwie, ten
umiera w habie** - zdaniu ktrego cytowania wystrzegaj si posiadacze
wielkich fortun. Z punktu widzenia dowiadczonych dawcw trzymanie
si odziedziczonego bd zdobytego bogactwa mona oceni jedynie jako
stracon okazj wydatkowania, Gdzie pospolici biznesmeni w najlepszym
wypadku pomnaaj maj tek wasny albo swoich akcjonariuszy, tam inwe-
storzy innego rodzaju dodaj wiatu blasku nowymi wiatami. Postpujc
tak, jak postpuj, przydaj blasku wasnemu istnieniu. Kto tego dowiad-
czy ten rozumie, e warto jako taka powstaje tylko wwczas, kiedy da-
jc caego siebie i swoje rodki, wiadczymy na korzy rzeczy ktre nie
maj ceny. [,..] to za, co samowi warunek, pod Itfrym jedynie co moe
by celem samym w sobie ma nie tylko wzgldn warto, tj, cen !
e c
*
warto wewntrzn, tj godno**
33
. Bogacze drugiego rodzaju odrzucaj
beznadziejno akumulacji bez celu i bez koca. Ze swoim majtkiem czy-
ni rzeczy, ktrych nigdy nie mogoby dokona tylko chcce-coraz-wic ej
zwierz. Sprzymierzaj si z antygrawitacj i odwracaj bieg rzeczy tam
gdzie wci bardziej prawdopodobne s pospolitsze dziaania.
Naley si wystrzega bdnej interpretacji impulsw ekonomii oglnej
Bataille*a w chichu romantycznym. Nie pragn one bynajmniej wprowa-
dzenia komunizmu bogatych, nie wskazuj take arystokratycznej drogi
redystrybucji dbr w socjaldemokratycznym czy socjalistycznym rozu-
mieniu. Ich rzeczywiste znaczenie polega na rozszczepieniu kapitalizmu
33
Immanuel Kant, Uzasadnienie metafiz}>ki moralnoci, prze. M, Wartenbeig, Warszawa
1984,8.71.
Zwieczenie kapitalizmu: ekonomia wspaniaomylnoci 41
aby uzyska z niego samego jego najbardziej radykalne - i jedyne podne
-przeciwiestwo; zupenie inaczej, anieli wymarzya to sobie klasyczna,
ogarnita mizerabilizmem lewica.
Jeli wzi Marksa za sowo, to rwnie jemu nie by obcy motyw
zwrcenia kapitalizmu przeciwko samemu sobie. Przeciwnie, nie chcia on
przesta wierzy, e dopiero zwieczenie" kapitalistycznego przewrotu
wszystkich rzeczy, i tylko ono, byoby w stanie wyda z siebie nowy spo-
sb gospodarowania. Moliwo zwrotu, ktrego imi brzmi rewolucja",
rodzi si w samym procesie ewolucji. Cay fatalizm marksizmu ley w je-
go niezdecydowaniu co do kwestii, ile czasu potrzebuje proces kapitali-
styczny w caoci, aby wyprodukowa warunki wstpne do postkapital i-
stycznego przekierowania bogactwa. Z dzisiejszej perspektywy oczywiste
jest, e wielki mecz kapitau rozegrany byt okoo roku 1914 co najwyej
do polowy. Czekaa go jeszcze duga seria stanw wzrostu, star i atakw,
skutkiem czego by daleki od monoci przekroczenia siebie na korzy
nastpujcej po nim formacji. Przywdcy rewolucji rosyjskiej i chiskiej
nie miel absolutnie racji, powoujc si na teorie Marksa, Obydwa przed-
siwzicia polityczne byy amalgamatem politycznego fundamentalizmu
i wojowniczego' ofxntuizinu, co wytrzebio doszcztnie jakiekolwiek wy-
czucie sukcesu gospodarczego, ewolucji i kolei rzeczy. Podczas gdy zgod-
nie z podstawowymi tekstami Marksa sytuacj postkapitalistyczn mona
byo przedstawi tylko jako dojrzay owoc rozwinitego do koca" kapi-
talizmu, Lenin i Mao uczynili klucz do sukcesu z zasady terrorystycznego
wyzyskiwania niedojrzaych okolicznoci. Po ich prezentacjach stao si
jasne, co w radykalnej interpretacji oznacza dictum o prymacie polityki**.
Trzeba przyzna, e koncepcja zwieczenia kapitalizmu" stawia swo-
im interpretatorom poprzeczk wysoko, dzi wcale nie niej ni za czasw
Marksa i Lenina. Wymaga od posugujcych si nipewnego stopnia orien-
tacji w niezrealizowanych jeszcze potencjaach ewolucji ekonomicznej,
technicznej i kulturowej, jakiego ze zrozumiaych wzgldw nie mogli do-
td osign. Ponadto domaga si od upoledzonych ekonomicznie graczy
cierpiwoei, ktrej posiadania nie mona by od nich w aden sposb da,
gdyby tylko wiedzieli, dokd doprowadzi ich ta podr i jak dugo potrwa.
Std te nie dziwi, e figura mylowa dojrzaych stosunkw*' przerosa
komunistw, kiedy wymusili rewolucj akurat tam, gdzie ledwie zacza
dziaa ewolucja i kompletnie jeszcze bukowate produktywnych stosun-
kw opartych na gospodarce wasnociowej, Jako bezprzykadni oszuci
ewolucyjni prbowali oni swoich si, stosujc sztuczk wyjcia poza ka-
42 Wprowadzenie
pitalizm bez jego uprzedniego pozna. Prowadzone przez Sowietw za
Stalina i przez Chiczykw w okresie rzdw Mao flirty z przypieszon
mdtetrializacj nie byy niczym wicej anieli bezsilnymi staraniami za-
chowania ewolucyjnego pozoru, W rzeczywistoci Leninowski wybr re-
wolucyjnego momentu od samego pocztku mia czysto oportunistyczn
motywacj - zgodnie z nauk Machiavellego o korzystnej okazji - a ana-
logiczne ataki Mao Zedonga byy w jeszcze wyszym stopniu wypaczone
woliiritarystycziiie
Zbytni popiech pozosta znakiem rozpoznawczym wszystkich inicja-
tyw, jakie wychodziy od rewolucjonistw tego pokroju w imieniu postka-
pital istycznej przyszoci. Odzie zgodnie z logikrzeczy naleaoby liczy
w stuleciach, tam bez adnego dostatecznego motywu -jako e niecierpli-
wo i ambicja nigdy me wystarcz - w historyczne rachuby brano kilka
dziesicioleci, a w wypadku utoasw nawet tylko Mika lat. Wojenny chaos
- postcarski w Rosji, postcesarski w Chinach - ukazywa wypaczon opty-
k, jak rewolucyjna wola usprawiedliwiaa swoje plany, jako kadorazo-
wo dojrza sytuacj", Faktycznie komunizm wyprodukowa spoecze-
stwo nie postkapitalistyczne, lecz postmonetarne, ktre, jak pokaza Boris
Groys, porzucio pienidz jako gwny rodek przekazu, zastpujc go
czystym jzykiem komend - w tym wzgldzie nie bez pewnego podobie-
stwa do orientalnej despotii (i skarlaego krlestwa filozofw)
34
.
Wad wrodzon komunistycznej idei gospodarki nie bya wszake je-
dynie magiczna manipulacja ewolucyjnym kalendarzem, Nigdy me da si
wykluczy ze rewolucja przyjdzie z pomoc ewolucji Jej nieuleczalnym
defektem by arliwy resentyment wzgldem wasnoci - ktr chtnie opa-
trywano gorzko zabarwionym okreleniem wasno prywatna" (znana
take jako prywatom wasno rodkw produk^F) jak gdyby wszystko,
co prywatne chciano uzna pet se za. zrabowa. Afekt ten moe powo-
ywa si na wysokie pryncypia moralne w kadym razie nie jest jednak
w stanie odda sprawiedliwoci istocie nowoczesnej ekonomii, z gruntu
zorientowanej na gospodark wasnociow. Wedle porwnania autorstwa
Gunnara Heinsohna komunistyczna odmowa udzielona zasadzie wasnoci
przypomina sztuk przypieszania pojazdu przez usunicie ze slnika
35
.
Wicej jeszcze; wywodzce m od Marksa ruchy lewicowe (podobnie do
34
Boris Groys, Dm kommunistische Pmtskriptum* Fisokfiirt/M 2006,
35
Pet. dyskursywme tucasadaieiiie tego obrazu w: GunnarHcinsohn, Otto Steiger, igi?fi-
MaAuig2006,
Zwieczenie kapitalizmu: ekonomia wganiaomyfaoei 43
niektrych ich prawicowo-feszystowskidi rywali) w adnym czasie nie
mogy si wyzby swojej nieufnoci wzgldem bogactwa jako takiego,
nawet wwczas, kiedy doszedszy do wadzy pastwowej, obwieszczay
gono, e chc je inteligentniej wytwarza i sprawiedliwiej rozdziela. Ich
bdy ekonomiczne byy zarazem take wyznaniami psychopolitycznymi.
Dla komunizmu sprawujcego wadz pastwow o wiele waniejsze byo
zawsze zaspokajanie filisterskiego apetytu ekspropriacyjnego i dania ze-
msty na majtku prywatnym anieli uwolnienie strumieni wartoci. Std
z wielkiego zapau egalitarystycznego zwrotu w historii ludzkoci nie po-
zostao niemal nic ponad nieukrywane samouprzywilejowanie funkcjona-
riuszy aparatu wadzy -ni e mwic ju o dziedzictwie paraliu, rezygnacji
i cynizmu.
Niemniej jednak take w gospodarce socjalistycznej w jej okresie roz-
kwitu - jeli wolno posuy si tym ogrodniczym okreleniem - nie mo-
go zabram pewnych ofensywnych cech tymotejskich, jako e wszystkie
projekty rewolucyjne utrzymywane s przecie przez impulsy ze spektrum
dumy, fptewu i oburzenia. Kto uwaa dzi wspomnienie sowieckiego kultu
bohaterw pracy" i tylko za kuriozum w dziejach gospodarki, powinien
wzi pod uwag, e lewicowy produktywizm oznacza prb wniesienia
odrobiny wielkoci do systemu, fry cierpia wskutek swoich wasnych
wulgarnych przestanek..
Ekonomia tymotejska, skrycie obecna w faytyee moralnoci Nietzsche-
go, stymuluje alternatywn gospodark pienin, w toorej bogactwo wy-
stpuje w poczeniu z dum, Chce ona zerwa z twarzy nowoczesnego
dobrobytu aobn mask, za ktr skrywa si ywiona przez maodusz-
nych wacicieli wielkich i o^omnych majtkw pogarda dla samych sie-
bie - pogarda cakowicie uzasadniona w wietle platoskiej nauki o thy-
mus, poniewa dusza majtnych susznie nastaje na sam siebie, jeli nie
znajduje wyjcia z krgu zachannoci Nie pomaga ta te zwyczajowy
w rodowisku pozr kulturalnoci - zainteresowanie sztuk jest z reguy
jedynie odwitaym obliczem chciwoci, Uzdrowienie z pogardy dla sa-
mej siebie dusza majtnych znalazaby tylko w piknych czynach, ktre
odzyskaj uznanie jej szlachetnej czci,
lymotyzacja kapitalizmu nie jest wymysem XX stulecia; nie musia-
a czeka na Nietzschego i Bataille'a, aby odkry swj modus operandi.
Zgodnie ze swoj natur dziaa ona zawsze wwczas, kiedy przedsibior-
cza odwaga wstpuje na wczeniej nieznany obszar, aby stworzy warun-
ki dla nowego tworzenia wartoci i ich dysoybutywrryci emanacji. Jeli
44 Wprowadzenie
chodzi o twrcz agresj, kapitalizm nigdy me potrzebowa korepetycji od
filozoficznych mentorw. Nie mona te powiedzie, eby cierpia przy
tym szczeglnie mocno z powodu moralnych zahamowa. Lecz take jego
wspaniaomylna strona rozwina si w sposb raczej swoisty i z dala od
filozofii, co najwyej zainspirowana motywami chrzecijastini, szcze-
glnie w Wielkiej Brytanii XVIII i XIX stulecia, a zatem w kraju, gdzie,
wedug uwanego wiadectwa Eugena Rosen stock-Huessysa, nie za czsto
wprawdzie, ale co jaki czas zdarzao si, e przedsibiorca jako kapita-
lista osiga zyski rzdu 4 milionw funtw, aby w roli chrzecijaskie-
go dentelmena rozda nastpnie 3 miliony, Jeden z najbardziej znanych
wypadkw afiarodawczej wspaniaomylnoei czerpicej z zysku z kapi-
tau czy si z nazwiskiem Fryderyka Engelsa, ktry przez ponad trzy-
dzieci lat wykorzystywa wcale nie nazbyt obfite nadwyki ze swojej fa-
bryki w Manchesterze, aby utrzymywa na powierzchni rodzin Marksa
w Londynie, podczas gdy tene uytkowa owo wsparcie, eby zburzy
porzdek rzeczy, w ktrym kto taki jak Engels by moliwy i potrzebny.
Jakkolwiek by byo, szczodroci dawcw nie sposb zredukowa do li-
beralizmu drobnych uczynkw**, znamionujcego mieszczaskie prby
reform. Niewaciwe byoby take sprowadzenie tych gestw do paterna-
lizmu. Rozpoznawalny jest w nich raczej horyzont metakapitalistyczny,
zaznaczajcy si wwczas, kiedy kapita zaczyna zwraca si przeciw sa-
memu sobie.
Czowiek nie dy do szczcia; jedynie Anglik to czyni**
36
, Kiedy
Nietzsche notowa swj bon mof* zbyt mocno chyba ulega antyberalnym
stereotypom swego czasu. Tym, co mimo to czyni ten aforyzm istotnym,
jest okoliczno, e przypomina on o czasie, w ktrym opr przeciwko
propagandzie erotyzacji i wulgaryzacji mg powoywa si na niemal dzi
zapomniane impulsy dumy i poczucia honoru, Wyday one kultur wspa-
niaomylnoci z mieszczask twarz - fisnomen, ktry coraz bardziej
zamka w czasach anonimowych funduszy Ograniczmy si do konstatacji,
wedle ktrej tymotejski uytek z bogactwa mg sta si w wiecie anglo-
saskim, przede wszystkim w USA, ugruntowanym faktem cywilizacyjnym,
podczas gsfy do dzi nie chcM si faktycznie zadomowi na kontynencie
europejskim - z powodu tadycji subwencyjnych i mizerabilistycznych
oraz oparem w wierze w pastwo.
36
Fiyderyk Nietzsche, Zmierzch bafyszes, pn^ G. Sowiski, Knskw 203, i, 24,
Sytuacja postkomunistyczna 45
Sytuacja postkomunistyczna
Kocowa uwaga na temat duchowej sytuacji epoki" powinna odsoni
strategiczn perspektyw dalszych rozwaa - ich jak powiedzielibymy
niegdy zaangaowanie. Sytuuj si one w debacie ktra od pocztku
lat dziewidziesitych pobudza intelektualn sfer publiczn Zachodu.
Chodzi tu - mwic krtko - o moraln i psychopolityczn interpretacj
sytuacji pokomunistycznej,
Mylenie polityczne wspczesnych okoo roku 1990 byo najczciej
zupenie nieprzygotowane na nadejcie tej sytuacji. Wczeniej niemal
wszdzie polityczni interpretatorzy okresu powojennego poprzestawali na
komentowaniu sytuacji midzynarodowej stworzonej w wyniku zwyci-
stwa aliantw nad dyktatur narodowosocjalistyczn za pomoc konwen-
cjonalnych poj swojej specjalnoci Na szerokim froncie deklarowano
przywizanie do demokracji i gospodarki rynkowej i przyzwalano starym
towarzyszem na skromn przyjemno wycignicia od czasu do czasu
z szafy swoich antyfaszystowskich orderw, W czasie tej dugiej belle epo-
que (na ktr kad si cie grb nuklearnych) panowao przekonanie, e
intelektualny rozrachunek" totalitarnych ekscesw wypenia pensum ana-
lizy diagnostycznej obecnych czasw - wystarczy zreszt popatrze jak
cywilizacja liberalna, przy wspudziale socjaldeiiwkratycznychfcorektyw,
podchwycia swymi rodkami historyczne dania lepszego wiata- Niemal
nikt nie dysponowa narzdziami teoretycznymi t pobudkami moralnymi
aby wymoczy myl poza stosunki ery bipolarnej. Implozja hemisfery
realnego socjalizmu pozbawia znaczenia nie tylko swoje wasne ideologie
i aparaty lecz take w jeszcze wikszym stopniu wprawia w zakopotanie
zwyciski" kapitalizm ktry musia teraz praktycznie samotnie przej
o^owiedzialno za wiat. Nie mona powiedzie, e ta konstelacja spro-
wokowaa zachodnich mylicieli do jakich nadzwyczaj kreatywnych od-
powiedzi,
Nie trzeba duej wnikliwoci, eby dosteec i niektre tematy i mo-
tywy niniejszego eseju s efektem wyimafnrwwanego dialogu z wydan
w 1992 roku ksik Francisa Fukuyamy The End of History and the last
Man. Jestem przekonany e publikacja ta naley - mimo jej atwych do
odkrycia aspektw zasugujcych na laytyk - do tych nielicznych prac
wspczesnej filozofii politycznej ktre trafiaj w samo sedno epoki.
Dowioda ona e mylenie akademickie i przytomno umysu nie musz
si wzajemnie wyklucza. Obok ostatnich prac Borisa Groysa, w ktrych
46 Wprowadzenie
otwiera si nowy horyzont w diagnozowaniu naszyci czasw
37
repre-
zentuje oea na razie najlepiej przemylany system wypowiedzi na temat
postkomunistycznej sytuacji midzynarodowej - i antropologii politycznej
wspczesnoci. W moich oczach bieg dziejw od roku 1990 potwierdzi!
w zasadzie podejcie Fukuyamy (i implicite Alexandres Kojeve'a), wedle
ktrego rozumienie zaistniaej sytuacji midzynarodowej zaley od wgl-
du w stan walk o uznanie. Nawiasem mwic, fakt, e autor sam zalicza
siebie do obozu konserwatystw w USA, adn miar nie wie z takimi
perspektywami czytelnika. Poddajce si progresywnej interpretacji treci
jego dziea wychodz na jaw, gdy tylko zadamy sobie trud zerwania z nich
konserwatywnej zasony, za mniej czy bardziej rozmylne bdne odczy-
tania tok czy inaczej nie zasuguj na komentarz.
Pord interpretatorw, ktrzy przypisuj omawianemu esejowi Fukoya-
my due znaczenie, szczegln rol odgrywa ze zrozumiaych wzgldw
Jacques Derrida, W najbardziej pouczajcej z jego ksiek politycznych,
Spectres de Marx, wynalazca dekonstrukcji" zaangaowa si w intensyw-
n, cho przewanie sceptyczn, a niekiedy polemiczn dyskusj z tezami
zawartymi w The End of Historyk. W fascynujcej rekonstrukcji projektu
Fukuyamy - fascynujcej rwnie dlatego, e ptzeprowadzonej w trybie
nie dekonstmkcji, lecz ulepszonej argumentacji prani e on wykaza, e
w wypadku tej ksiki mamy do czymeaia z nieco przedwczesnym no-
wym wydaniem chrzecijaskiej eschatologii zaadaptowanej ongi przez
Hegla na uytek nowoczesnego pastwa, Takie opowieci ad hoc su,
jak zauwaa Derrida, przede wszystkim zaspokojeniu pragnienia szcz-
liwego korca nieszczliwych historii Rzeczywicie, neoewangeiczny
ton ksiki Fukuyamy uczyni z niej medialny gadet ktry mniej lub bar-
dziej niezrozumiany obiega wiat, zapoznany w swej rzeczywistej proble-
matyce, Powany eryskurs o kocu historiT powinien zdaniem Derridy
przewietli niewyjaniony stosunek wieckiej i technologicznej cywiliza-
cji Zachodu wzgldem trzech mesjaskich eschatologii wywodzcych si
z bliskowschodniego mylenia religijnego - ydowskiej chrzecijaskiej
i islamskiej. Co znamienne, na tym obszarze metafizycznej niepogody
wci jeszcze trwaj spoty na wielk skal o sens biegu dziejw i spiry-
tualn orientacj polityld. Wojna o 'przejcie Jeruzalem* jest dzi wojn
37
Boris Groys, Arnie von der tfcyden, Peter Weibe (%,), Zarik* cms der Zukunft
Osteuropische Kulturen im Zeitalter des Posikommunismus, Frankfurt/M 2005,
38
Jacques Derrida, Marx * Gespenster. Der verschuldete Staat, die Trauerarbeit und die
neue Internationale, przei S. ktemann, Frankfurt/M. 1995, S, 85-125,
Sytuacja postkomunistyczna __ 47
wiatow. Ma miejsce wszdzie, jest wiatem [...]
MS9
. Zastrzeenia, jakie
Derrida wysuwa pod adresem Fukuyamy, dotycz ostatecznie jego nie-
rozpoznanej jednostronnej zalenoci od nawyfcow chrzecijaskiej me-
sjanologii: jak wiadomo, chrzecijanie od zawsze pojmuj Mesjasza jako
ju-przybyego podczas gdy Derrida kadzie nacisk na ydowsk postaw
oczekiwania na Mesjasza jeszcze-nie-nadeszego. Analogiczna reakcja po-
wtarza si w wypadku politycznych opowieci o ustanowieniu demokracji
w spoeczestwie mieszczaskim. Podczas gdy interpretator odnoszcej
sukcesy cywilizacji liberalnej udzi si, wierzc, e moe mwi o nastaej
ju obecnoci demokracji, jego krytyk obstaje przy pogldzie, e o demo-
kracji moe by mowa tylko jako o demokracji przyszej i dopiero nadcho-
dzcej.
Jakkolwiek inspirujce s komentarze Derridy, to zestawiajc ksik
Fukuyamy z krytyk francuskiego myliciela, atwo zauway, e Derrida
bez wskazania powodw poniecha poddania stosownej analizie najpo-
waniejszej czci eseju Fukuyamy, zreaktualizowanej tymotologii. Za-
dowala si jedynie krtk uwag, e mwic o thyms i o megalothymia
(ludzkim roszczeniu do dumy i wielkoci), Fukuyama chcia przedstawi
spirytualistyczn przeciwwag dla tendencyjnoci maikstowskiego ma-
terializmu - wiadczy to, mwic ostronie, o wybiorczej lekturze, Trzeba
zatem stwierdzi, e uwadze nawet tak wybitnego czytelnika, jakim jest
Derrida, usza pointa omawianego dziel ktre (idc tropami Alexandres
Kojeve'a i Leo Straussa) zamierzyo sobie nie mniej anieli odzyskanie
autentycznej psychologii politycznej na podwalinach restytuowanej bie-
gunowoci Eros-Thymos, Nie ma wtpliwoci, e bieg spraw przesun
wanie t psychologi polityczn (niemajca wiele wsplnego z tak zwa-
n ,,psychologi mas" i innymi zastosowaniami psychoanalizy do opisu
obiektw politycznych) w centrum aktualnego zapotrzebowania na nowe
orientacje teoretyczne,
Nikt, kto zna cho troch reguy gry krytyki literackiej, nie bdzie si
dziwi, e oglnie rzecz biorc ksika Fukuyamy nie miaa szczcia do
swoich europejskich recenzentw. Najczciej prbowano j zaszuflad-
kowa jako przydugawy triumfalny manifest liberalizmu po implozji
Zwizku Radzieckiego i znikniciu socjalistycznej alternatywy**. Auto-
rowi imputowano, e wraz ze sw tez o kocu historii dostarcza jedynie
39
Tame, s, 99,
41 Wprowadzenie
zaktualizowan wersj jankeskiej ideologii, wedle ktrej american way
of life oznacza zwieczenie ewolucji ludzkoci - od sawanny do centrum
handlowego, od piejciaka do karty wyborczej, od plemiennego ogniska
do kuchenki mikrofidowej. Od tego czasu szydercze odtuaenie do tytu-
u ksiki Fukuyamy uroso do rangi naming gag felietonu politycznego
w Europie. Wielu autorw powtarza niezmordowanie, e w rzeczywistoci
historia si oczywicie nie skoczya i zwyciski Zachd nie moe jeszcze
odpoczywa po swoim etapowym sukcesie w walce z ideologicznym po-
tworem - co skdind jest absolutnie suszne, tylko naleaoby rozumie to
zupemie inaczej, ni sdz odnoni autorzy.
Nic chc rozwija tu obserwacji, e zastrzeenia te s zgaszane regu-
larnie w tonie neoreal istycznej zoliwoci, jak gdyby komentatorzy delek-
towali si swoim poczuciem wyszoci, gdy tylko uda im si zaskoczy
autora tBozoficznycti rozwaa na goszeni pozornie naiwnych idei.
Antymtelektualistyczny afekt u przeciwnikw Fukuyamy naley odnoto-
wa take tylko na marginesie, a znw obrona historykw przed filozofem,
ktry moe wysadzi ich z zawodowego sioda, nie jest cakiem niezrozu-
miaa. W istocie autor antycypowa w zasadniczych punktach troski i za-
strzeenia swoich toytykw. W kocowym rozdziale ksiki, zatytuowa-
nym kasanclryczmie Ostatni czowiek, zajmuje go pytanie, czy odnoszca
dzi sukcesy liberalna demokracja jest rzeczywicie w stanie zaoferowa
wszysdm swoim obywatelom cakowite zaspokojenie kb potrzeb intelek-
tualnych i materialnych, Jego odpowied jest odpowiedzi ioeptycznego
konserwatysty, ktry wie, e w porzdku liberalnym istniej sprzeczno-
ci**, ktre bd si utrzymywa nawet wtedy, gdy z powierzchni ziemi
zniknie ostatni faszystowski dyktator, awanturniczy pukownik czy komu-
nistyczny kacyk"
40
.
Lekcji dotyczcej diagnozy wspczesnoci, jak skrywa The End of
History, nie sposb odczyta z tytuowego sloganu, ktry, jak ju zauwa-
ylimy, przywouje tylko przenikliw interpretacj filozofii Hegla pira
Alexandres Kojdve'a z lat trzydziestych XX wieku (notabene sam Hegel
datowa z kolei koniec historii" na rok wydania Fenomenologii ducha, tj.
1807), Polega ona na uwanej obserwacji toczonych midzy obywatelami
wolnego wiata walk napdzanych zazdroci i deniem do prestiu, ktre
wysuwaj si na pierwszy plan wwcaaSj kiedy dobiega koca mobilizacja
si cywilnych do walk na frontach zewntrznych. Strumienie swobodnie
4 0
Francis Fkuyama, Ostatni fcwfe*, prze "L Btara, Pozna 1997, s, 126,
__ Sytuacja posutomunigtyeatt 49
pyncego niezadowolenia zawsze bd przenika odnoszce sukcesy libe-
ralne demokracje, a to jak zauwaa autor, w rezultacie ich najwikszych
osigni. Nie moe by inaczej, bo ludzie skazani sana tymotejski niepo-
kj, a ostatni czowiek" bardziej ni wszyscy unii, chocia kultura maso-
wa okresu posthistorii stoi zrazu w peni pod znakiem erotyki. Stumi jej
ambicje jest rwnie trudno jak - w wypadku wikszych sukcesw innych
-jej resentymenty.
Kiedy stoczono juz bitwy fizyczne, zblia si czas wojen metaforycz-
nych. Do tych dochodzi nieuchronnie, poniewa sumaryczny gwarant adu
wiata liberalnego: wzajemne uznanie wszystJaci przez wszystkich jako
rwnouprawnionych obywateli wsplnoty, jest w rzeczywistoci nazbyt
formalny i nie do specyficzny, aby otworzy jednostce dostp do szcz-
liwej wiadomoci. Take, a nawet przede wszystkim, w wiecie szeroko
rozpowszechnionych swobd ludzie nie mog zaprzesta denia do specy-
ficznych form uznania, manifestujcych si w prestiu, dobrobycie, prze-
wadze seksualnej i wyszoci intelektualnej. Poniewa tego rodzaju dobra
nigdy nie wystpuj w nadmiarze, w systemie Mberataym u sabszych kon-
kurentw gromadzi si spory zasb zawici i niezadowolenia - nie mwic
ju o rzeczywicie upoledzonych i de facto wykluczonych. Im wicej adu
w zasadniczych rysach spoeczestwa", tym barwniej rozkwita zazdro
wszystkich wzgldem wszystkich. Wika ona kandydatw do obsadzenia
lepszych miejsc w nieustann walk ogarniajc wszystkie aspekty ycia.
Mimo to system spoeczestwa otwartego" posiada t zalet, e take
mroczne energie stwarzaj w nim dodatkowe miejsca pracy. Zazdro ge-
neruje nieprzerwanie alternatywne stanowiska uprzywilejowane, szczegl-
nie w sektorze kulturalnym i medialnym, bdcych w stanie permanentnej
dywersyfikacji. Jako ekspansywny system oferujcy szanse zwycistwa
i zdobycia promtnentoej pozycji, take sport sia si nieodzowny dla sty-
mulowania i kanalizowaaia postnowoczesnych nadwyek ambicji. Patrzc
globalnie mona by rzec: w niepowstrzynianych posthistorycznych wal-
kach o presti elity wyaniaj si emergentnie z nieeit Jeli sfera publiczna
zdominowana jest przez yciowe formy wyrazu licznych aktorw, ktrzy
nie mog faktycznie zajmowa wysokich pozycji, a jednak zaszli daleko, to
mona by pewnym, e chodzi o kwitnc demotoacj.
Stary wiat zna niewolnikw i ludzi niewolnych - byli oni nosiciela-
rni nieszczliwej wiadomoci swego czasu. Nowoczesno wynalaza
czowieka przegranego, Figura ta, ktr napotykamy w p drogi midzy
wczorajszymi wyzyskiwanymi a dzisiejszymi i jutrzejszymi zbdnymi,
50 Wprowadzenie
jest niezrozumian wielkoci w demokratycznych grach o wadz. Nie
wszyscy przegrani dadz si uspokoi poprzez wskaza ie, e ich status od-
powiada zajmowanej przez nich pozycji w oglnym wspzawodnictwie.
W odpowiedzi wielu zauway, e nigdy me miao szansy uczestnictwa
w grze, a tym samym zajcia odpowiedniej pozycji. Za doznane krzywdy
obwiniaj oni nie tylko wygranych lecz take same reguy gry. Moliwo,
e kto kto przegrywa zbyt czsto, gwatownie kwestionuje sam gr jako
tek, ukazuje rzeczywisty przypadek polityki po kocu historii Przypadek
ten prezentuje si aktualnie w dwch postaciach: w liberalnych demokra-
cjach jako postdemokratyczna polityka ldu ktra charakteryzuje si mar-
ginalizacj polityki na korzy policji I konwersj politykw w agentw
ochrony konsumentw; w podupadych pastwach jako wojna domowa,
w ktrej wrogie armie dziesitkuj krzepkich zbdnych osobnikw strony
przeciwnej
41
.
Tymczasem okazuje si ze w konstelacji postiannunistycznej kulturze
politycznej Zachodu i filialnym cywilizacjom na Wschodzie i Poudniu
przysparzaj kopotw me tylko sprzec^wci" w samym sercu wasnego
systemu: o powrt historycznego strachu i stosownych nadziei zdaj si
dba take nowe wszechogarniajce ruchy gotowych do walki niezado-
wolonych i penych energii zbdnych gwatowne integracje nienawici
przegranych oraz podskrne proliferacje rodkw sucych sabotaowi
i zniszczeniu. Niezliczone traktaty na temat
I
powrtu" bd ponownego
pocztku" historii, jakie od kilku lat zalewaj zachodni rynek eseistyczny,
trzeba interpretowa na tle takich fenomenw. Wsplnym mianownikiem
tego rodzaju komentarzy do wspczesnoci jert mechaniczna imputacja,
e z wybuchami przemocy na globalnych scenach czy si ponowne uru-
chornienie spowolnionej przejciowo historii". Oczywicie chodzi tu
o naiwn wersj hegizmu: jeli mianowicie dotychczasowa historia nap-
dzana bya zwalczajcymi si opozycjami, jak zakada spopularyzowana
dlafektyka, to z pojawienia si nowych wojownikw mona wnioskowa
ojej dalszym rozwoju.
Wobec tego rodzaju literatury naley postawi spraw jasno: rwnoczes-
nego wystpienia terroryzmu jako problemu zewntrznego cywilizacji
zachodniej i nowej kwestii socjalnej jako problemu wewntrznego abso-
41
Por.: GuiiMirHeiosoiui, Shne und Wkmacht. Termr im AitfsegwtdFaderNationen,
Zurich 2003 (wyd polskie: Synowie i wadza nad wiatem. Temat we wzlotach i upadkach
narodw, pra. Kamierczak, Warszawa 2009); lenze, Finis Gemmnim, JLmmM*
162, Hamtag 2005, s. 18=29.
Sytuacja postkomunistyczna 51
lutnie nie wolno ujmowa jako oznaki jjjownrtu** historii. Modus vivendi
Zachodu i kultur filialnych jest w istotnych punktach rzeczywicie posthi-
storyczny w technicznym sensie (co znaczy: formalnie niemoliwy ju do
zorientowania wedug kategorii eposu i tragedii; pragmatycznie niemoli-
wy do zbudowania na sukcesach unilatera]nego stylu dziaania) - i trudno
dostrzec gdziekolwiek w obecnym stanie rzeczy jak alternatyw dla nie-
go, lansujc powrt do historycznych scenariuszy
42
. Szczeglnie tak zwa-
ny globalny terroryzm jest fenomenem na wskro posthistorycznym Jego
czas nastaje wwczas, gdy gniew zewntrznej grupy wykluczonych czy
si z przemysem inforozrywkowym grupy wewntrznej, tworzc system
teatru przemocy dla ostatnich ludzi. Ch przypisania tej fabrykacji terroru
pewnego dziejowego sensu byaby makabrycznym naduyciem wyczer-
panych rezerw jzykowych. Wieczny powrt tego samego, ju to w for-
mie jednookiego gniewu, ju to pod postaci krtkowzrocznej zemsty nie
wystarczy eby mc mwi o restauracji egzystencji historycznej. Kt
chciaby przyzna ludziom noszcym czarne przepaski na oczach przeni-
kliwo "definiowania stanu ewolucji?
W stosunki do kwestii socjalnej oczywiste jest e powrt do bdw
przeszoci nie przyniesie ich rozwizania. Jedynie powtrzenie postni-
storycznego kompromisu midzy kapitaem i prac, co oznacza na przy-
szo: poskromienie spekulatywnej gospodarki pieninej (czy wedle
nowoniemieckiej nomenklatury; Heusckmekenkapitaiismm, kapitalizmu
szaraczy), i sprawna implantacja struktur gospodarki wasnociowej
w krajach rozwijajcych si spowodowayby relatywne uspokojenie na
tym froncie. Wskazanie na konieczno rozszerzenia pastwa opieku-
czego do rozmiarw ponadnarodowych opisuje horyzont nowej powanej
polityki socjalnej -jedyn alternatyw w tyra wzgldzie byby autorytarny
zwrot wiatowego kapitalizmu, wraz z ktrym powrciyby na porzdek
dzienny pewne fatalne opcje lat dwudziestych i tezydziestych XX wieku
(oznak taMj tendencji w skali globalnej wcale nie brakuje),
Teoremat o kocu historii istnieje zreszt w przynajmniej czterech ronych wersjach:
Kojfrw 1 (koniec historii w stalinizmie), Kojeve 2 (koniec historii w american way ofHfe
i w japoskim snobizmie), Dostojewski (koniec historii w ,Jysztalowym Ffcacu'*) Hei-
degger (koniec historii w nudzie), Odnonie do obu ostatnich wersji por.: Peter Sloterdijk,
" Heideggers Politik: Bas Ende der Geschichte vertagen: wystpienie na zakoczenie kon-
ferencji Heidegger. Le danger et la promesse", Strasbourg, S grudnia 2004; tene, Im
Weitirmmraum des Kapitals. Fr eine phiosoptscke Thame der Globalisierung Frank-
furt/M. 2O05
t
s. 258-348. Tam te techniczna definicja historii powszechnej" jako fazy
sukcesu uniiaeralmno i fazy konstytucji systemu wiatowego (14A-1944)L
52 Wprowadzenie
Take drugie makropolityczne zadanie przyszoci: wczenie w obszar
cywilizacji aktorw pozaludzkich, istot ywych, ekosystemw, w ogle
rzeczy", nie ma ju nic wsplnego z problematyk tradycyjnej historii,
Polityka ta, okrelana niekiedy mianem polityki naturalnej", opiera si
per se na zaoeniu, e problemy spowodowane przez ludzi poddaj si
sensownej obrbce poprzez poszukiwanie przyczyn i wyrzdzonych szkd
- co znowu przynosi w efekcie zadania natury organizacyjnej, administra-
cyjnej i cywilizacyjnej, lecz nie eposy czy dramaty
43
W kocu trzeciemu
wielkiemu zadaniu przyszoci - neutralizacji ludobjczych potencjaw
w nadmiernie zaludnionych przez gniewnych modych mczyzn pa-
stwach Bliskiego i rodowego Wschodu i gdzie indziej - mona podoa
tylko z pomoc polityki posthistorycznej dedramatyzacji. Na wszystkie te
procesy potrzeba bdzie czasu, jednak nie w sensie powrotu do historii",
lecz wycznie jako czasu nauki cywilizowania,
W tym miejscu przerywamy te wprowadzajce rozwaania. Nasze uwa-
gi dotyczce tymotejskiej dynamiki indywidualnej i kolektywnej psyche
- zainspirowane wypowiedziami Fryderyka Nietzschego. Alexandria Ko-
jeve*a, Leo Straussa, Francisa Fukuyamy, Heinera Mhlmanna i Gunnara
Heinsohiia - speniy swoje zadanie co do ekspozycji problemu, jeli pomo-
g uprzytomni rzeczywisto i skuteczno niepoddajcego si dalszej re-
dukcji wymiaru ludzkiego pragnienia wartoci i znaczenia Trzeba jeszcze
tylko ostrzec czytelnika przed bdnym odczytaniem zasygnalizowanego
powyej odniesienia do Platona jako implikacji ukradkowego powrotu do
greckiego idealizmu, Platon przywoywany jest tu ad koc jako nauczyciel
bardziej dojrzaego pogldu na kulturowo i politycznie skuteczne dynami-
ki ambicji suchamy go niczym prowadzcego gocinne wykady profe-
sora z wygasej gwiazdy, Zwrot ku wyszemu realizmowi psychologicz-
nemu musi dokona si zreszt z pomoc rodkw teoretycznych naszego
czasu. Powiedzie si on tylko wwczas, Medy oprzemy si pokusie, ktrej
europejscy mtelektualici w XX wieku ulegali chtnie t czsto, z uprze-
dzajcym posuszestwem wobec sugestii realizmu! chodzi o okazywanie
w imi wystylizowanej zawsze jednostronnie in minus rzeczywistoci"
43
Por,: BUM Latour, Das Parammt ier Dinge, Fr one politische kologie, prae
G. Roler, Fraddwt*12ui (wy.^Mfe: Polityka natury, pizd. A, Czarnecka, Warszawa
2009); Brano Latour Peter Wdbel (ed), Making Tfttngs Public, Atmospheres of Democracy,
Karlsruhe-Cambridge (Massaciwseml-Loodon 2005.
Sytuacja postkomunistyczna 53
nazbyt duego zrozumienia dla normalnych, a nadto normalnych dziaa
ludzi rozdranionych podaniem i resentymentem.
Jeli chodzi o gwny passus dydaktyczny Nietzschego fragment o mierci
Boga, to nabiera on w zarysowanym tu kontekcie znaczenia, ktrego psy-
chopolityczne implikacje stan si odczuwalne z duym opnieniem. Bg
umai - w wietle naszego dowiadczenia oznacza to, e yjemy w czasie,
kiedy coraz bardziej zanika absorpcja gniewu przez surowe, wymagajce
szacunku zawiaty. Odroczenie ludzkiej zemsty na rzecz zemsty Boga na
kocu wiata odczuwane jest od dawna przez bardzo licznych jako danie
niemoliwe do zaakceptowania. W takiej sytuacji wszystkie znaki wska-
zuj na nadchodzc burz. W konsekwencji rozprzestrzenia si polityka
niecierpliwoci, przede wszystkim pord ambitnych i skorych do buntu
aktorw, ktrzy wychodz z zaoenia, e mog przej do ataku, skoro nie
maj ju nigdzie nic do stracenia. Kto mgby zakwestionowa spostrze-
enie, e niezmierzone nieszczcia minionego stulecia - przypomnijmy
tylko rosyjskie, niemieckie i chiskie uniwersa zniszczenia - miay za pod-
staw ideologiczne wypa% wzywajce do przejcia zemsty przez docze-
sne agentury gniewu? I kto chciaby zaprzeczy, e juz dzi nadcigny
chmury, z ktrych rozptaj si burze XXI stulecia?
Droga do zrozumienia niedawno minionych i dopiero si zapowiadaj-
cych katastrof wiedzie na pocztek przez przypomnienie teologii Zwizek
gniewu i wiecznoci by chrzecijaskim aksjomatem. Bdziemy musieli
pokaza, jak moga rozwin si stad konstelacja gniewu i czasu - czy
te gniewu i historii. W trwajcym dzi okresie wtrnego analfabetyzmu
religijnego zapomniano niemal zupenie o tym, e mowa o Bogu w mo-
noteizmie obejmowaa zawsze rwnie gniewnego Boga, Jest on wielkim
niemoliwym naszej epoki A co, jeli pracuje w ukryciu nad staniem si
na powrt naszym wspczesnym?
Zanim na nowo zwrcimy uwag na t figur przykryt gruzami historii,
warto przyjrze si dokadniej oglnym warunkom transakcyjnym gospo-
darki gniewu.
1. Transakcje gniewu. Zarys oglny
La vendetta, oh la vendetta!
ft im placer serbato ai saggi.*
Lenozze di Figom, 1786
Uwagi adnego ze wspczesnych nie umkn chyba fakt e pastwa i lud-
no wiata zachodniego, a poprzez nie porednio take pozostae rejony
wiata od dobrych dziesiciu lat maj nowy powd do irytacji. Na poy
tylko pozorujc niepokj, peni najlepszych intencji alarmici ostrzegaj
codziennie: Pord nas pojawiy si znowu niespodziewanie nienawi
zemsta i meprzejeAiana wrogo! W cywilizowane steiy wsika mieszan-
ka obcych si niezgbiona niczym za wola**.
Coi porwnywalnego wyraaj czasem co poniektrzy moralnie zaan-
gaowani w postaci zabarwionego wyrzutami realizmu. Kad oni akcent
na to* e te tak zwane obce siy nie mog by nam cakiem obce. Owo
straszne zaskoczenie jakiego wielu rzekomo doznaje, jest zdaniem mora-
listw tylko odwrotn stron domowego modus vivendi. Nadchodzi koniec
przedstawienia. Obywatele, konsumenci przechodnie - najwyszy czas
przebudzi si z letargu! Nie wiecie, e wci jeszcze macie wrogw, i nie
chcecie tego wiedzie bo wybralicie niefrasobliwo !"\ Nowe apele kiero-
wane do dojrzaego sumienia maj rozpowszechni myl, e nie rozbrojono
jeszcze reamie istniejcej rzeczywistoci (das Reale) nawet we wntrzu
wielMej irrealnej baki ktra niczym ono matki osania obywateli wiata
dobrobytu. Jeli za realne ma uchodzi to co moe zada nam mier, to
wrg jest najczystsz inkarnacj realnie istniejcej rzeczywistoci; a wraz
z ponownym pojawieniem si moliwoci wrogoci powraca realnie ist-
* Sodka zemsta o sodka zemsta! / Kto ma rozum, zemst ceni**, Zoh- Wesele Figara,
muzyka: Wolfgang Amadeus Mozart, libretto; Lorerao Da Ponte, wersja polska S. Baraezalc,
maszynopis Teatru Wielkiego im. 3. Moniuszki w Poznanhj, s. 10.
1. Transakcje gniewu. Zarys oglny 55
niejca rzeczywisto w starym stylu. Nawiasem mwic, mona si std
nauczy e budzcy emocje temat upowszechni si tylko wwczas, gdy
irytacja ulegnie mstytucjonalizaeji - z dobrze widocznymi przedstawicie-
lami i etatowymi wspriiaeownikaini, z biurem obsugi klienta, wasnym
budetem, konferencjami ekspertw, profesjonalnym PR i skadanymi na
bieco sprawozdaniMni z frontu problemowego. Wszystko to moe wy-
korzysta aa sw korzy nowy stay goi Zachodu, duch zemsty. Wolno
mu rzec o sobie: irytuj, wiec jestem.
Kt mgby zaprzeczy, e alarmici, jak zwykle, maj niemal zupe-
n racj? Mieszkacy zamonych pastw bkaj si najczciej somnam-
bulicznie w niepolitycznym pacyfizmie. Spdzaj dni w podrasowanym
niezadowoleniu. Tymczasem na obrzeach stref szczliwoci ich przela-
dowcy, by nie rzec, ich wirtualni kaci, zagbiaj siew podreozriikach che-
mii materiaw wybuchowych wypoyczonych z bibliotek publicznych
goszczcego ich kraju. Kto dowiadczy kiedy dziaania takiego alarmu,
ten czuje si tak, jakby oglda czowk przytaczajcego filmu doku-
mentalnego, wiadoma efektu reyseria montuje niewinne obrazy oraz ich
odwrotno w perfidnie wyrazist sekwencj, ftzesuwajcy si szereg ka-
drw nie wymaga adnego komentarza: wieo upieczeni ojcowie otwie-
raj konserwy dla swoich maluchw, dzielne mamy pracujce na dwch
etatach wsuwaj pizz do nagrzanego piekarnika, crki ruszaj gromad-
nie w miasto, aby pokaza z najlepszej strony sw budzc si kobieco.
adne sprzedawczynie obuwia wychodz w wolnej chwili przed sklep na
papierosa i odwzajemniaj spojrzenia przechodniw. Na przedmieciach
skamieniali studenci-obcokrajowcy przytraczaj sobie do pasa materiay
wybuchowe.
Monta takich scen postpuje zgodnie z atw do zrozumienia logik.
Niemao autorw czujcych w sobie powoanie do roli politycznych wy-
chowawcw - neokonserwatywni autorzy wstpniakw, polityczni anty-
romantycy gniewni egzegeci zasady rzeczywistoci, pni katolicy i na-
pdzani odraz krytycy konsumpcjonizmu chciaoby znw przybliy
populacji ekscentrykw podstawowe pojcia realnie istniejcej rzeczy-
wistoci. W tyra celu przywouj wci najnowsze przykady krwawych
okropnoci. Pokazuj jak nienawi wnika w typowe sytuacje dnia co-
dziennego, i utrzymuj niezmordowanie, e pod uporzdkowan fasad
od dawna ju buzuje sza agresji. Musz przy tym nieustannie woa, e
to nie wiczenia; publiczno bowiem ju od duszego czasu przywyka
56 I. Transakcje gniewu. Zarys oglny
do rutynowego przekadu realnej przemocy na zwyke obrazy, zajmujce
i przeraajce, przemawiajce i instruktywne. Z medowierzaniem rejestru-
je ona ten przeciwstawny ruch, niby nietaktowny powrt do wymarego od
lat dialektu.
Jak jednak mona na powanie prezentowa gniew i jego projekty, jego
proWamacje i eksplozje jako nowoci? O czym trzeba byo lekkomyl-
nie zapomnie zanim pojawia si skonno do postrzegania ludzi, kt-
rzy efektownie mszcz si na swoich domniemanych bd rzeczywistych
wrogach, niczym goci z odlegych galaktyk? W jaki sposb mogo si
rozpowszechni przekonanie, e od czasu podniesienia elaznej kurtyny
oddzielajcej Wschd od Zachodu ludzko zostaa wykatapultowana do
iiniwersum, gdzie ludzie, zarwno jednosfld, jak i kolektywy, wyzbyli si
swej zdolnoci ywienia dugotrwaych waz? Czy to jednak aby nie resen-
tyment jest najsprawiedliwiej rozdzielony na wiecie, wyprzedzajc pod
tym wzgldem nawet bon sens?
Od czasw mitycznych znamy popularn prawd, e czowiek to zwie-
rz, ktre z wieloma rzeczami nie daje sobie rady, Nietzsche powiedziaby,
e w czowieku jako takim jest co niemieckiego. Me potrafi wytrci nie-
ktrych trucizn pamici i cierpi z powodu odcinitego pitna nieprzyjem-
nych dowiadcze. Powiedzenie, e przeszo nie chce czasem przemin,
jest potoczn wersj bardziej wyrafinowanego spostrzeenia, wedle ktre-
go ludzka egzystencja nie jest niczym innym anieli nade wszystko wierz-
cbokiem pamici kumulatywnej, Pami6 oznacza nie tylko samorzutne
osignicie wewntrznej wiadomoci czasu, ktra dziki retencji" czyli
automatycznej wewntrznej funkcji utrwalajcej, waciwej wiadomoci
czasu przeciwdziaa na jaki czas natychmiastowemu osuniciu si w nie-
pami przeytej chwili; jest ona take zwizana z funkcj gromadzenia
ktra umoliwia powrt do nieaktualnych tematw i scen. W kocu jest
takie rezultatem tworzenia wzw, poprzez ktre kadorazowa nowe
teraz** wplata si w sposb konieczny i naogowy w starsze ptle blu.
Tego rodzaju ruchy na trasie traumy upodabniaj nerwice i nadwraliwoci
narodowe. Wiemy o neurotykach, e z reguy ulegaj wypadkom zawsze
na rym samym zakrcie. Narody zamykaj wspomnienie poraek w miej-
scach kultu, do ktrych periodycznie pielgrzymuj obywatele. Stad jakie-
kolwiek kulty pamici niezalenie od tego czy wystpuj w przebraniu
religijnym cywilizacyjnym czy politycznym, naley traktowa nieumie,
i to bez wyjtku: pod pretekstem oczyszczajcej, wyzwalajcej czy funda-
JLTratisakcje gniewu. Zarys ogl ny 57
cyjnej pielgnacji pamici faworyzuj one nieuchronnie utajon tendencj
do powtarzania i reinscenizacji.
Nawet pospolita wiktymologia orientuje si jako tako w reakcjach ludzi
zranionych. Ze przeycia przenosz ich ze szczliwego centrum atwej
niepamici na spadziste brzegi, skd nie ma atwego powrotu do normal-
noci Nietrudno zrozumie t odrodkow dynamik: ofiarom niesprawie-
dliwoci i poraek pociecha zapomnienia jawi si nierzadko jako nieosi-
galna, a jeli nawet osigalna, to przecie niepodana, ba, nawet nie do
przyjcia. Z tego wynika, e furor resentymentu budzi si wwczas, kiedy
uraona jednostka postanawia rzuci si w obraz tak, jakby bya ona za-
szczytnym wyrnieniem dla wybranych. Przerysowa bl, aby uczyni
go znotiiejszyrn; z depresji cierpienia wznie si w zuchwa rozpacz"
1
- eby przywoa subtelne i dowcipne sformuowanie Tomasza Manna
o patriarsze Jakubie; spitrza uczucie doznanej niesprawiedliwoci na
ksztat gry, aby w gorzkim triumfie stan pniej na jej szczycie - tego
rodzaju eskalacyjne i przeinaczajce ruchy s tok stare jak niesprawiedli-
wo ktra ze swej sttony zdaje si stara jak wiat. Czy wiaf* nie jest
nazw miejsca, gdzie ludzie niepowstrzymanie gromadz przykre wspo-
mnienia - doznanych obraz, uraz, zniewag i tych wszystkich epizodw,
ktre powoduj potem, e do sama zaciska si w pi^? I czy wszystkie
kultury, w sposb otwary bd zamaskowany, nie s zawsze take archi-
wami kolektywnych traum? Z takich rozwaa mona wycign wnio-
sek, e rodki zaradcze suce wymazywaniu bd tamowaniu tlcych si
wspomnie cierpienia musz nalee do zbioru mdroci kadej cywili-
zacji. Jak obywatele mog i spokojnie spa, jeli wczeniej nie podano
hasa do couvre-feu, wyjpszenia wewntrznego ognia?
Zatem, jako e kultury musz zawsze oferowa systemy opatrywania
ran, nasuwa si pomys wypracowania pojciowoci zdolnej obj cae
spektrum ran, zarwno widocznych, jak i niewidocznych Dokonay tego
nowoczesne nauki o traumie, wychodzce z przekonania, e take dla
przedmiotw moralnych uyteczne s w pewnych granicach analogie fi-
zjologiczne. W wypadku otwartych obrae cielesnych - eby przypo-
mnie rzeczy znane - dochodzi do zetknicia krwi i powietrza, nastpnie
za reakcje biochemiczne prowadz do krzepnicia krwi. Inicjuje to godny
podziwu proces somatycznej auloterapii, nalecy do starego animalncgo
Tomasz Mann, Jstfijega Aracfa, L 1: Historie Jakubowe, Mody Jastf, prze E. Si-
ciftska, Warszawa 1998, %. 460,
58 I, Transakcje gniewu. Zarys oglny
dziedzictwa ludzkiego ciaa. Natomiast w wypadku obrae moralnych
dochodzi, mona by powiedzie, do zetknicia duszy z zamierzonym bd
mimowolnym okruciestwem innych agentw - i take w takich sytu-
acjach dostpne s subtelne mechanizmy mentalnego leczenia ran; nale
do nich spontaniczny protest, dania pocignicia do odpowiedzialnoci
sprawcy albo jeli to niemoliwe, postanowienie samodzielnego docho-
dzenia zadouczynienia w stosownym czasie. Prcz tego istnieje jeszcze
zamknicie si w sobie, rezygnacja, reinterpretacja sceny jako pewnego
rodzaju sprawdzianu, odmowa przyjcia do wiadomoci zaistniaych wy-
darze i w kocu, kiedy pomoc obiecuje ju tylko radykalna kuracja psy-
chiczna, internalizacja obrae jako niewiadomie zasuonej winy, a do
masochistycznej adoracji asesora. Buddyzm stoicyzm i chrzeMjanstwo
wytworzyy jako dodatek do tej domowej apteczki dla uraonego Ja wi-
czenia moralne, z ktrych pomoc zraniona psyche ma by zdolna do wy-
kroczenia poza zamknity krg obrazy i zemsty
2
. Dopki historia oznacza
niekoczcy si wahadowy ruch uderze i kontoiderze dopty mdro-
ci jest kada prba zatrzymania wahada.
Moralnym leczeniem ran zajy si nie tylko potoczna mdro i religia.
Take spoeczestwo obywatelskie oddaje do dyspozycji terapie symbo-
liczne suce do wspierania psychicznych i spoecznych reakcji jednostki
i kolektyww na wszelkie obraenia. Instytucja sdownictwa od dawien
dawna dba o to, aby zgromadzony lud mg obieca rekompensat ofiarom
przemocy i niesprawiedliwoci. Z pomoc takich procedur wiczy si za-
wsze nieatwe przeksztacanie przypyww mciwoci w sprawiedliwo.
Jak istnieje jednak jtrzca si rana, ktra czyni dolegliwo chroniczn
i wszechogarniajc, tak istnieje rwnie rana psychiczna i moralna, kt-
ra nie zamyka si i produkuje wasn zdeformowan czasowo - z nie-
slcofkzono nie dajcej si zaleczy dolegliwoci. Tak powstaje proces bez
wyroku naprawiajcego fazywd, proces, ktry w skarcym wywouje
uczucie, e wyrzdzona mu niesprawiedliwo ulega jeszcze spotgowaniu
w trybie postpowania. Co robi, Mady droga prawna odczuwana jest jako
bdna droga? Czy da si zby spraw sarkastyczn uwag, e ktrego
dnia pokrtne drogi urzdw zgubi wiat - formuowan wci na nowo,
ilekro obywatele stykaj si z indolencj wadz? Czy nie nasuwa si raczej
myl, e gniew sam wymierza sprawiedliwo i jako sobiepanski egzekutor
wasnej sprawy ktrego dnia zapuka do drzwi zniewaajcego?
1
Robert AJR Tfcunnan, Amgm Ie Steve Beadfy Stai^ Ox&rd-New York 25.
Sfabularyzowaaia zemsta 59
SfabuLaryzowana zemsta
O tej moliwoci wiadcz nader liczne studia epemplarycznych przy-
padkw z dawnych i niedawnych czasw, Poszukiwanie sprawiedliwo-
ci od dawna wydobywa na wiato dzienne drugie, dzikie sdownictwo,
w ktrym uraeni prbuj by sdziami i wykonawcami wyroku w jednej
osobie. 2 naszego punktu widzenia w tych dokumentach i ich rzeczywi-
stych pierwowzorach godne uwagi jest to e romantyzm samosdu wyna-
laza dopiero rozpoczynajca si nowoczesno. Kto mwi o historii naj-
nowszej, nie przyjmujc do wiadomoci, w jakim stopniu uksztatowana
jest ona przez bezprzykadny kult ekseesywnej zemsty ten ulega mistyfi-
kacji. Trzeba przyzna, e kult ten pozostaje do dzi poza polem widzenia
historii kultury -jak gdyby mit o procesie cywilizacyjnym** chcia ukry
nie tylko wyzwolenie najbardziej wulgarnych manier w nowoytooci
(przytaczajc bogactwem przykadw, pokaza to Hans Peter Duerr), lecz
take inflacj fantazmatw wywoanych pragnieniem zemsty. Podczas gdy
globalny rys cywilizacji zmierza do neutralizacji heroizmu marginalizacji
cnot militarnych i pedagogicznego wspierania afektw pokojowo-towa-
rzyskich, w kulturze masowej okresu owiecenia otwiera si dramatyczna
nisza, w ktrej admiracja dla mciwych cnt, jeli mona je tak nazwa
zostaje doprowadzona do dziwacznych rozmiarw,
Fenomen ten mona przeledzi wsteez a po dziesiciolecia poprzedza-
jce rewolucj francusk. Owiecenie me tylko wyzwala polemik wiedzy
z ignorancj; wynajduje rwnie now jako orzekania o winie, uznajc
za bezprawne wszystkie stare stosunki wobec dania nowego porzdku,
Przy tym zaczyna si chwia ekosystem rezygnacji, w ktrego obrbie
ludzie od niepamitnych czasw uczyli si godzi z nieuniknionym nie-
szczciem i niesprawiedliwoci. Tylko pod znakiem owiecenia zemsta
mogta awansowa do rangi epokowego motywu - zarwno w sferze pry-
watnej jak i politycznej. Odkd przeszo z zasady nie ma racji, wzrasta
skonno do coraz czstszego przyznawania racji zemcie.
Oczywicie ju staroytno znaa wielkie czyny powodowane pragnie-
niem zemsty. Od cigajcych Orestesa Erynii po szal Medei teatr antyczny
nie szczdzi uznania amarycznemu potencjaowi mciwych mocy. Mit
wiedzia tald^ wczenie o porwnywalnym niemale z katastrof ywio-
ow niebezpieczestwie, jakie stanowi uraone kobiety. Jak pokazuje
przykad Medei, kobieca psyche z zatrwaajc siybkod przechodzi od
60 1, Transakcje gniewu. Zarys oglny
blu do szalestwa i od szalestwa do zbrodni. To wanie chcia pokaza
Seneka w sposb odstraszajcy i egzemplaryczny w swojej sztuce o osza-
laej heroinie. Uywajc dzisiejszej tenmnologju, powiedziano by e cha-
rakter pasywno-agresywny ma skonno do ekscesw, jeli wyjtkowo
zdecyduje si na ofensyw - tym samym na scenie zemsty wybija godzina
kobiet. Przywilej wielkiej sceny" od dawien dawna przynaley szalejcej
w piknie pci. Staroytnym nigdy nie przyszo do gowy, by uwaa tego
rodzaju exempla za co innego anieli napomnienia eby bra kurs na zo-
ty rodek i trzyma z dala od wszelkiej przesady.
W jednej z kluczowych sztok ateskiego dramatu, w Ettmenidach, za-
mykajcych Ajschyiosa trylogi o Atrydach* idzie ni mniej ni wicej tyl-
ko o kompletne zerwanie z wczeniejsz kultur zemsty i nieuchronnego
losu oraz zaprowadzenie politycznej pieczy nad sprawiedliwoci. Ta ma
mie w przyszoci swe miejsce wycznie w sdach obywatelskich Ich
ustanowienie wymaga delikatnej operacji natury teologiczno-psychoso-
matycznej, dziki ktrej czcigodne i przeraajce boginie zemsty Erynie,
zostaj przemianowane na Eiimenidy, bo ginie askawe czy te dobrze uspo-
sobione. Tendencja objawiajca si w tej zmianie nazwy jest oczywista:
przymus zemsty powinien przeksztaci si w kompensacyjnie wiadom
sprawiedliwo.
Mona przeszukiwa biblioteki starego wiata wedug wszystkich mo-
liwych kryteriw; znajdziemy tam mnstwo przejaww elementarnej siy
gniewu i kampanii mciwej furii, nie odfayjemy jednak wielu, albo i na-
wet adnych ladw na wp powanej zabawy z romantycznym ogniem
zemsty, A wanie te zabawa staje si poczwszy od XVIII wieku nadaj-
cym ton motywem w rodzcej si kulturze mieszczaskiej jak gdyby sam
duch czasu postanowi e oto nadszed moment, aby na nowo odczyta
mcicielskie sny ludzkoci Od tego czasu przy gorczkowym udziale
publicznoci na ekranie nowoczesnej sfery wyofeffazeniow
r
ej jeden wielki
mciciel goni nastpnego: od szlachetnego zbjcy Karola Moora po roz-
wcieczonego weterana Johna Rarnbo od Edmonda Dantesa tajemnicze-
go hrabiego Monte Christo po Harmonijk, bohatera westernu Pewnego
razu na Dzikim Zachodzie, ktry powici swoje ycie prywatnej neme-
zis, od Judy Ben Hura, ktry poprzez swoje zwycistwo w zowieszczym
wycigu rydwanw bierze rewan na duchu imperialnego Rzymu a po
The Bride alias Black Mamba, protagonistk filmu Kill Bill, wymazujc
kolejne nazwiska ze swej zabjczej listy, Rozpocz si czas tych, ktrzy
Sfabularyzowana zemsta 61
yj dla wielkiej sceny*'
3
. Kiedy starsza pani Diirrenmatta przybywa z wi-
zyt, wie doskonale, ktrego ze starych mieszkacw naley zlikwidowa.
Rozmarzona kobieta-pirat Jenny z Opery za 3 pmm Brechta na pytonie,
kto ma umrze, zna jeszcze lepsz odpowied: wszyscy.
inherentn cech tego typu historii jest pewna naturalna balladowo.
Same z siebie zdaj si wymaga podniosej recytacji i epickiej peni.
Nowoytne wielkie akry zemsty, uwidaczniajc zwizek midzy doznan
krzywd a sprawiedliw odpat, dostarczaj lekcji pogldowej dla pojcia
przyczynowoci losu, z ktrego wspczeni niechtnie rezygnuj chocia
poza tym aprobuj praktyczne owiecenie, a wic suspens lepego fatum.
Dobrze zbudowana historia o zemcie oferuje ludowi wznioso. Daje pu-
blicznoci do rki zwiz formu pizyczynowo-skutkowych zwizkw^
moralnych, nawet za cen uniewanienia powolnego prawa formalnego na
rzecz sprawnego odwetu. Zaspokaja ponadto popularne zainteresowanie
czynami, z ktrych sprawca moe odczuwa dum takie historie pokazuj
mciciela bd mcicielk podczas bezporedniej odpaty za obraz i li-
kwiduj tym samym pewn cz niepokoju waciwego kulturze prawnej.
Dostarczaj satysfakcjonujcego dowodu, e ludzie wspczeni, chcc
wyartykuowa swoje tymotejskie impulsy, nie zawsze musz poda
krt drog resentymentu i stromymi stopniami drogi prawnej. Najlepsz
terapi na cinajce z ng obelgi jest przecie zemsta, ktra tworzy podsta-
w przyjemnoci pyncej z nikczemnych zachowa.
Nie musimy to drobiazgowo odsania niebezpiecznych zwizkw mo-
tywu zemsty z popularn opowieci. Sigaj one najwyraniej tak gbo-
ko, e niekiedy nawet nasuwa si powrt nowoczesnej sztuki do wielkiej
formy epickiej - jak wida to choby we wspomnianym j u filmowym
dziele stulecia Pewnego razu na Dzikim Zachodzie. Susznie zauwaono,
e sztuka filmowa dowioda tym samym tego, co zdawao si uprzednio
niemoliwe - po pierwsze, e zdolna jest do asymilacji opery powanej, po
wtre, e jest zdecydowana raz jeszcze nada minionemu eposowi wsp-
czesn form.
Powinowactwo midzy zemst i popularnymi formami prozatorskimi
daoby si objani na licznych dokumentach nowszej daty. Pouczajcy
charakter ma midzy nimi - eby da cho jeden przykad - barwna hi-
storia ycia indyjskiej rebeliantki Phoolan Devi (1968-2001), Pochodzca
3
Juliane Vogel, Die Furie und das Gesetz. Zur Dramaturge der groen Szene'in der
Tragdie des 19. Mrhmerts, Freiburg 2002,
62 _^ 1. Transakcje gniewu, Zarys oglny
ze stanu Uttar Pradesh Phoolan ju jako moda kobieta staa si odtwr-
czyni gwnej roli w realnym dramacie odbieranym z napiciem na ca-
ym indyjskim subkontynencie: zmaltretowana i zgwacona przez swojego
brutalnego maonka i innych mczyzn z wioski, w tym zwaszcza poli-
cjantw, znalaza schronienie w bandzie rabusiw i wsplnie z nimi opra-
cowaa plan napadu na wiosk, aby dokona likwidacji winnych. Zwoki
ma przywizano podobno do osa, ktrego piano przez ca wie. Prosty
lud czci rebeliantk jako emancypacyjn bohaterk i wMzia w niej awatar
okrutnej i wzniosej bogini Durga Kali. Zdjcie pokazujce Phoolan Devi
podczas skadania broni przed indyjskimi siami porzdkowymi naley do
archetypowych zdj prasowych XX w-teku. Wda na nim mod wojow-
niczk, ktra z ca sw skoncentrowan furi oddaje si niewiadomemu
przeznaczeniu. Po jedenastoletnim wizieniu bez procesu Bandit Queen
zostaa uaskawiona a nastpnie wybrana do indyjskiego parlamentu,
gdzie staa si r>orywjcym wzorem odniesienia dla niezliczonych pozba-
wionych praw kobiet swego kraju. W lipcu 2001 zostaa zastrzelona na uli-
cy w Delhi, prawdopodobnie przez krewnego jednego z zamordowanych
gwacicieli. Jeszcze za ycia ludowa twrczo artystyczna podja histori
tej charyzmatycznej postaci i uczynia z Phoolan Devi bohaterk eposu lu-
dowego, ktry do dzi wypiewuj po wioskach indyjscy rapsodzi.
Niezwykle rzadko archaiczne i wspczesne odczytania mcicielskiego
gniewu mog zczy si tak bezporednio w jednym dziaaniu. Poniej
zajmiemy si hipotez, wedle ktrej w toku modernizacji powie zemsty
coraz czciej opuszcza tryb stricte hteraeld i ideologiczny, aby na powrt
wej w ycie jednostki i publicznej percepcji. Sugestywnego przykadu
na poparcie tej tezy, ktry niedawno poruszy opini publiczn w Niem-
czech, Szwajcarii i pastwach postradzieckich, dostarczy przypadek in-
yniera Witalija K. z kaukaskiej repubiud Osetia. Straci on on i dwjk
dzieci wskutek zawinionej czciowo przez czowieka katastrofy samolotu
i po trwajcej ponad rok, przekraczajcej miar aobie postanowi sam
przej do czynw jako mciciel swojej rodziny.
1 lipca 2002 roku baszdrski samolot pasaerski leccy z Moskwy zde-
rzy si na wysokoci 11 000 metrw nad Jeziorem Bodeskim z samolo-
tem transportowym midzynarodowej firmy spedycyjnej DHL i run na
ziemi w pobliu miejscowoci Owingen, powodujc mier wszystkich
71 pasaerw Do wypadku doszo miedzy innymi wskutek bdnej in-
strukcji z centrum kontroli lotw w irychu-Kloten. Kiedy penicy su-
b kontroler zauway, e obie maszyny znalazy si na kursie kolizyjnym.
Sfabularyzowana zemsta 63
poleci ustnie pilotowi rosyjskiego samolotu natychmiastowe obnienie
poziomu lotu, podczas gdy aparatura pokadowa nakazywaa wznosze-
nie si. Poniewa rosyjski kapitan uzna pierwszestwo ustnej instrukcji,
a transportowiec DHL zgodnie z nakazem elektronicznego systemu prze-
ciwkolizyjnego rwnie obniy lot, doszo do fatalnego wypadku. Kul
ognia na niebie nad Jeziorem Bodeskim wiadkowie widzieli z odlego-
ci 150 kilometrw. 24 lutego 2003, ptora roku po wypadku urodzony
w 1956 roku mczyzna z Osetii, nalecy w swojej ojczynie raczej do
wygranych rzeczywistoci postkomunistycznej, zjawi si w miejscu za-
mieszkania duskiego kontrolera lotw pod Zurychem i zamordowa go na
tarasie domu kilkoma pchniciami noem.
Pniejszy sprawca zwrci na siebie uwag jeszcze przed dramatem
z lutego 2003 roku, poniewa ju wczeniej odwoywa si niekiedy do
Jcaukaskkh metod** rozwizywania konfliktw. Za czyn odpowiedzialna
bya najwyraniej nie tylko przekraczajca miar aoba mczyzny lecz
take w jeszcze wikszym stopniu przemiana pracy aoby w swego ro-
dzaju prac zemsty. Eto niej nalea po krtkim procesie wyrok skazujcy
wydany na kontrolera lotw przed trybunaem wasnej intuicji; wyrok ten
zosta uzupetaiony wyobraeniem takiej kary, ktr wymierzajc, sdzia
wciela si w rol kata, Sprawca okaza si tym samym odbiorc pewne-
go wzorca postpowania, ktry od pocztku nowoczesnoci coraz bardziej
przenika wiadomo zbiorow. Nie zaskakuje wic fakt, e rosyjska opinia
publiczna wzia ywy udzia w procesie przeciwko Witalijowi K, i gwa-
townie protestowaa przeciwko wyrokowi omiu lat wizienia, W swojej
ojczynie oraz na duym obszarze byego Zwizku Radzieckiego mci-
ciel awansowa do rangi bohatera narodowego i suy niemaym czciom
spoeczestwa jako obiekt empatii i identyfikacji.
Z wypadkw podobnych do opisanego powyej mona wycign wnio-
sek, ze mcicielskie impulsy nie wracaj atwo do realnie istniejcej rzeczy-
wistoci dopki kulturowe kodowanie nie stworzy odpowiednich do tego
torw. O powrocie, nawet o pewnej regresji mona mwi wwczas, kiedy
podobne akty nie mog powoa si ju na oficjalny kontekst kulturowy:
czas plemiennego nakazu krwawej zemsty pozostaje, patrzc z perspek-
tywy historii idei - cho nie wszdzie z perspektywy historii obyczajw
- dwa tysiclecia za nami Posiadany przez nowoczesne pastwo mono-
pol na przemoc jest akceptowany przez znaczn wikszo obywateli jako
psychopo lityczna norma i wspierany przez oficjaln pedagogik waciwie
64 1. Transakcje gniewu. Zarys oglny
bez adnych zastrzee. Mimo to nie sposb przeceni znaczenia, jakie
sfera wyobraeniowa kreowana przez rodki masowego przekazu przyzna-
je fantazmatowi moralnego stanu wyjtkowego, wraz z jego retorsyjnym
opanowaniem.
Aby wyjani powrt odgrywanej zemsty, trzeba przyj, e skompro-
mitowana zostaa sia porzdkowa cywilizacji politycznej i prawnej. Gdzie
porzdek publiczny podejrzewany jest o zawodno bd zmow z wadli-
wym stanem rzeczy (charakterystyczny przykad to klasowy wymiar spra-
wiedliwoci), tam jednostki mog si czu powoane do tego, aby niczym
samozwaiezy sdziowie broni lepszego prawa w lesprawiedliwym cza-
sie. Pod rym wzgldem nowoczesny romantyzm zemsty mona pojmowa
jako czciowy ruch zakrojonego na wielk skal nawrotu do heroizmu.
W staroytnoci bohater jest wedle Hegla tym, kto jako jednostka czyni to,
co konieczne, a czego nie moe dokona og; neoheroizm waciwy lu-
dziom nowoczesnym ywi si intuicj, e nawet po ustanowieniu pastwo-
woci wystpuj sytuacje, w ktrych ogowi brak operatywnoci. O tym,
e nawet pastwa wzgldnie rzdy pastwowe mog kierowa si neo-
heroicznymi odruchami romantycznej mciwoci, wiadczy przykad izra-
elskiej premier Goldy Meir, ktra po ataku palestyskich terrorystw na
kwater druyny izraelskiej podczas Igrzysk Olimpijskich w Monachium
w 1972 roku miaa upowani suby wywiadowcze Mosad do wyledze-
nia sprawcw i ich mocodawcw oraz ich likwidacji bez procesu. Operacja
ta (kryptonim Gniew Boy") przebiegaa nie tyle na paszczynie racji
stanu, ile raczej w popkulturowej sferze wyobraeniowej. Kultura popular-
na faktycznie od dawna popiera przekazanie w ludzkie powiernictwo akt
Sdu Ostatecznego
4
.
Z popularno-anarcliistycznym zwtpieniem w wydolno porzdkow
istniejcych stosunkw" czy si nie tylko tendencja do neoheroicznego
dziaania. Wypywa z niego take imputacja permanentnego stanu wyjt-
kowego - i co ipso inklinacja aktorw do korzystania z prawa do samopo-
mocy w jednostkowych sytuacjach. Faktycznie niektrzy lewicowi teore-
tycy, szczeglnie Walter Benjamin, a nastpnie Antonio Negri, wywoali
niebezpieczn sugesti, jakoby dla wikszoci ludzi w obrbie gospodarki
kapitaowej" permanentny stan wyjtkowy by stanem normalnym. Kiedy
zdeiegitymizowany zostanie porzdek rzeczy", wwczas zalecane s im-
prowizacje, tele niedelikatnej natury, Od potyezno-mofalnej delegity-
4
Por. dalej s. ! 09 i nast. oraz 132 i nast.
Agresor jako ofiarodawca 65
mizacji stosunkw jest ju tylko krok do ich ontologicznej delegitymizacji
z mocy ktrej normatywny grunt zostaje usunity nie tylko spod instytucji
ancien regime 'w, lecz take ogem spod legatw przeszoci. Kiedy przyj-
dzie ten moment, wwczas tzw. istniejcy stan rzeczy zostaje w caoci
otwarty na rewizj, w ostatecznoci na unicestwienie. Wobec tego dwu-
dziestowieczn formu militantyzmu autorstwa Sartre's, on a raison de
se revolter, naley tumaczy nieco inaczej, ni to jest przyjte: nie ten ma
racj, kto buntuje si przeciw istniejcemu stanowi rzeczy, tylko ten, kto
dokonuje na nim zemsty.
Co do implikacji stanw wyjtkowych mciwoci, nasza analiza winna
zaj si wpierw kwesti, w jaki sposb dadz si pomyle transformacje
palcego gniewu w praktykowan zemst - i pod jakimi warankami w
surowiec, gniew, zostaje przetworzony w bardziej wartociowe produkty,
a po paszczyzn programw", ktre roszcz sobie pretensje do posia-
dania znaczenia w obrbie polityki wiatowej. Przy przedstawianiu tych
procesw wiato dzienne ujrz zarysy zoonej gospodarki gniewu.
Agresor j ako ofiarodawca
Analiza gniewu zwraca si w pierwszej fezie ku jego stronie energetycz-
nej, aby w nastpnych krokach rozway jego aspekty temporalne i prag-
matyczne. Wymaga to wyrzeczenia si utartych reakcji i wyuczonych
schematw Interpretacyjnych. Trzeba wpierw wzi w nawias skonno
do podkrelania w gniewie przede wszystkim jego niszczycielskiej dyna-
miki. Najlepiej byoby pozbawi pojecie niszczenia" jakiejkolwiek kla-
syfikacji moralnej i ustanowi jako pewnego rodzaju fenomen przemiany
materii, ktry poddawany jest analizie poza dialektyk pochway i naga-
ny. Nie wolno take wysuwa przedwczenie na pierwszy plan rzekomej
bd rzeczywistej skonnoci jmiewu do przyszych lepych wyadowa.
W kocu naley te poniecha na pocztek zwyczajowych psychologicz-
nych diagnoz charakteru i przypisywania motyww.
Taka wstrzemiliwo umoliwi spokojniejszy ogld wydarze zwi-
zanych z gniewem. Przyjmuje on do wiadomoci, e chodzi w pierwszym
rzdzie o intensywn form udostpniana i przekazywania energii Jeli po-
zwolimy pokierowa si obrazem kipienia (Efferveszenz), ktry ju autorw
staroytnych przywid do tego, eby mwi ofi&or, o burzeniu si i rzu-
caniu naprzd, to okae si, w jak duej mierze wyraz jmiewu posiada pe-
wien rys ofiarodawczy, ba, paradoksalnie wspaniaomylny. Bezwzgldnie
66 i. Transakcje gniewu. Zarys oglny
wyraony, kipicy" gniew dodaje jako czysta ekstrawersja do ogu ist-
niejcych w wiecie faktw nader bogate w energi uzupenienia. Ukazuj
si one naturalnie najczciej w negatywnym wietle, jako e na pierwszy
rzut oka zdaj si skada jedynie ze zgieku i cierpienia. Rys ofiarodawczy
w zdarzeniach gniewu dostrzeemy atwiej wwczas, kiedy przyjrzymy si
podmiotowi gniewu pod ktem jego podobiestwa do dawcy
Gniew, niezalenie od tego, czy wystpuje w sposb eksplozywny i mo-
mentalny czy te chroniczny i dalekosiny (po wywoanym nienawici
przeksztaceniu w pewien projekt), karmi si nadwyk energii ktra pr-
buje znale zerodkowany upust Wyadowujcy si w karzcych bd ra-
nicych aktach gniew znamionuje przekonanie, e w wiecie lokalnie czy
globalnie rzecz biorc, za mao jest cierpienia. Odczucie deficytu wynika
z osdu wedle ktrego pewne osoby, take cae kolektywy, w okrelonych
sytuacjach zasuyy" na cierpienie, ktrego im oszczdzono. Tego rodza-
ju osoby, ktre niesusznie unikny cierpienia, stoj si najbardziej prze-
konujcymi celami dla nosiciela gniewu, Nigdy nie zdoa si on pogodzi
z tym, e bl rozdzielono w sposb nieznonie nierwny. Z nadmiaru, kt-
ry nagromadzi si u niego samego, pragnie odda nalen cz nieukara-
nemu winnemu. Przenika go pewno, e wolni od blu egzystuj w stanie
palcego braku - aby go usun, potrzeba cierpienia. Widok niezranionych
i nieukaranych jednostek wzbudza w gniewnym osobniku przewiadcze-
nia e posiada on to, czego im nie dostaje, Patec na nich, chce sta si
ofiarodawc, rozrzutniMem - nawet jeli zmuszony jest si nakoni od-
biorcw do przyjcia swoich darw. Ich z zasady odmowna postawa do-
starcza gniewowi i nienawici dodatkowego motywu, aby pozosta przy
swym wyborze.
Trudno nie dostrzec, e wanie tu ley zwizek midzy gniewem i du-
m, dziki ktremu zagniewanie wystawia sobie moralne wiadectwo le-
gitymizacji, Im wyszy wspczynnik dumy w jmiewie, tym skuteczniej
,jnocsz" przechodzi w powiniene*'. Std te dziaanie doskonale zmo-
tywowane gniewem to takie dziaanie, ktre samo odczuwa siebie jako
realizacj nieodzownej i nobliwej koniecznoci. Teje empiryczne wzorce
przynosz na poziomie rodzinnym powodowane zemst mordy, za na po-
ziomie etnicznym i narodowym wojny religijne i wyzwolecze.
Nosiciel gniewu posiada, jak zauwaylimy, bezporedni pewno,
e wasnymi rodkami potrafi zaradzi brakowi przypisywanemu innym.
Godziny niespdzone w agonii, nieponiesiona jeszcze palca strata, nie-
wysadzony w powietrze dom, nietkwicy jeszcze w ciele obrazoburcy n:
Agresor jako ofiarodawca 67
tym niedomaganiom mona i trzeba zaradzi. Jeszcze bardziej ni w wy-
padku zazdroci, ktra snuje plany ponienia i wywaszczenia, w wypadku
gniewu (jak i nienawici, bdcej jego utrwalon form) mamy do czynie-
nia z intensy wrryrn zwrotem ku adresatowi, a poniewa autentycznie daje
si przy tym z siebie wszystko, zasadnie mwi 1% e czowiekowi za-
dano" bl. w gniewny zadajcy czuje si-podobnie jak samochwalca,
ktiy te kiedy dziaa serio - dostatecznie bogaty, aby odda otoczeniu
co ze swojej peni.
Z reguy ofiara w postaci blu dostarczana jest pod konkretny adres.
Jednak dar zazwyczaj nie tylko trafia do bezporedniego odbiorcy, lecz
dotyka take jego otoczenie. Nierzadko dawca blu godzi si na t nad-
wyk: jeli pojedynczy desygnowany obiekt jmiewu wid do tej pory
egzystencj pozbawion cierpienia, to z jego rodowiskiem byo pewnie
nie inaczej- Wymierzenie ciosu take jemu nie wydaje si zatem zadaj-
cemu bl nigdy bdem. Im bardziej desperacko w nosicielu gniewu szuka
ujcia bezwarunkowa wola zoenia daru, tym mniej bdzie j ogranicza
okrelone zaadresowanie. Podobnie jak cywilny entuzjazm myli o sobie
czasem jako o obejmujcym miliony, tak te rozszerzony do nienawici
gniew zwraca si ku uniwersum nieznanych, To afekt, ktry jest w stanie
tworzy jakby ciemne pojcia oglne i wznosi si w mgliste abstrakcje.
Kiedy fmiew staje si nienawici daj o sobie zna bazowe opera-
cje formowania ideologii, jako e pojciowe ustalenia s* jak wiadomo
najlepszym rodkiem konserwacyjnym dla efemerycznych impulsw.
Kto chce zachowa swj gniew na podordziu, ten musi przechowywa
go w pojemnikach z nienawici. Konceptaalizacje gniewu oferuj t ko-
rzy, e mona je obficie eksploatowa bez obawy o wyczerpanie zaso-
bw. Absolutna nienawi, najbardziej ekstremalna forma posiadania-cze-
gol-w-nadmiarze dla innych nie musi wcale mie przed oczyma adnego
konkretnego przedmiotu. Wanie jej absttakeyjno, graniczca z bezce-
lowoci gwarantuje jej przepyw w oglno. Wystarczy jej wiedzie, e
zwraca si pod pewien oglny adres nieakceptowanej realnie istniejcej
rzeczywistoci, aby by pewn e me trwoni swych si na prno. Zostaje
tu osignite stadium, w ktrym mona mwi o zupenym dawaniu-z-
-siebie-wszystkiego, o dawaniu-z-siebie-wszystkiego sans phrase
5
. W tej
rangi procesie wyzbywania si nadmiaru jmiewny dawca blu umieszcza
s
Co i o rda formuy ^X w ogle* - X sans phrase por. Karol Un i Zarys krytyki
ekonomii poitycm
t
prae ZJ. Wyrozembski* Warszawa 1986* s. 55.
68 L Transakcje gniewu. Zarys oglny
w rachunku nierzadko wasne ycie. W takich wypadkach dawca czyni
z samego siebie fizyczny naddatek do bomby, ktra ma sprowadzi braku-
jce cierpienie.
Nie ma zatem adnego sensu wizanie samolwiadomej nienawici z po-
jciami w rodzaju nihilizmu - wbrew popularnej modzie interpretacyjnej.
Oglnie rzecz biorc, pojcie nienawici okazuje si analitycznie bezuy-
teczne, poniewa wywodzi si z fenomenw gniewu i da si poj tylko
jako pewna forma jego konserwacji. Naley obstawa przy tym, e gniew
jako pewne stanowisko, nawet pewien projekt, w adnym razie nie nawi-
zuje romansu z nicoci - jak chtnie si to przypisuje nienawici Nie
jest tylko militanto form obojtnoci wzgldem siebie i inm/ch. Nawet
jeli gniew nosi pitno bezwzgldnoci, bdem byoby sdzi, e jest mu
wszystko jedno. Stay pod postaci nienawici jpiew jest radykaln do-
br wol wynikajc z troski o rzekomo konieczny przyrost blu w wie-
cie ~ najpierw za pomoc punktowego uderzenia ktre wywouje pilnie
postulowany lokalny bl, aby rozprzestrzenia si dalej w straszliwych
pof^oskach przeraajcych informacjach i innych medialnych przeryso-
waniach. W tym wzgldzie jest on subiektywn i namitn postaci tego,
co kacy wymiar sprawiedliwoci chce uosabia w sposb obiektywny
i beznamitny. W obu wypadkach chodzi o oparcie na aksjomacie mwi-
cym, e naruszon rwnowag wiata mona przywrci tylko poprzez
nadwyk blu we waciwym miejscu.
Skadajc pojedyncze ofiary z gniewu nienawistnik czerpie pocztko-
wo z wasnych zasobw, ryzykujc zuycie osobistych aktyww gniewu.
Nic nie gwarantuje pospolitemu gniewHwcowi niewyezerpalnoci swoich
rde. Dopki gniewna energia nie zostanie przetworzona w form pro-
jektu a nastpnie w form partii (ktra jak zobaczymy obejmuje form
banku), przed kad pojedyncz jednostk zawsze stoi otworem wiodcy
poprzez satysfakcj bd wyczerpanie powrt do ycia w pokoju. Krtki
cykl wciekoci i odreagowania naley do podstawowych faktw energe-
tycznych procesw emocjonalnych.
Z tego punktu widzenia odreagowujce przestpstwo mona pojmowa
jako manifestacj siy, ktra da dla siebie prawa do wyadowana nawet
jeli przez to sama dopuszcza si moralnej nieprawoci. Std przestpcy
dziaajcy z takich pobudek maj skonno do wyczerpania post factum.
Ledwie ofiara zniknie z oczu sprawcy, a j u moe on o niej zapomnie. Czy
nie jest napisane o braciach Jzefa, po tym jak sprzedali go oni do Egiptu:
Gniew i czas: prosta eksplozja 69
gdy odjta im zostaa nienawi i z czasem jedynie niewyranie wspo-
minali jeszcze, jak bardzo gagatek ich zoci**
6
? Jako e zasoby gniewu
nie s z pocztku nieograniczone, jego czynne zaspokajanie jest nierzadko
pocztkiem jego koca. Std czasem budujcy przeom, ktry sprawia, e
sprawca gniewnego czynu zdaje si dobrowolnie na reakcj wadz praw-
nych.
Egzetnplarycznypowrt znuonego gniewJiwca do znoszenia swojej kary
przedstawi Friedrich Schiller w opowiadaniu Przestpca wskutek utraty
kortom (1792)
7
. Kiedy Hegel, uwany czytelnik tej noweli, okreli! swego
czasu kar jako honor przestpcy, wolno skojarzy to wprost z nieszczs-
nym Schillerowskim oberyst Spod Soca", nawrconym okrutoikicm,
ktry w chwili sentymentalnego przeomu wyjawia budzcemu respekt sta-
rocie swoj prawdziw tosamo i oddaje si w rce wymiaru sprawied-
liwoci. Co porwnywalnego, cho w ciemniejszych barwach odmalowa
Kleist w noweli Michael Kolhaas, owej niemieckiej historii o namitnoci
posiadania racji. Opowiadanie onadwraliwym mcicielu dwjki skradzio-
nych mu koni kreli luk opisujcy przejcie od gniewu osoby prywatnej do
metafizyki samosdu. W podtrzymywanej przez Kleista sugestii, e niepo-
hamowany obywatel, widzc swj upr zaspokojonym, zegna si z yciem
jato zadowolony poczciwiec, wyraa si ni mniej, ni wicej tylko przeczu-
cie przewartociowania wszystkich wartoci. Romantycy, ktrzy otwieraj
si na estetyk ekscesu, wczenie pcktebwytuj odczucie, wedle ktrego
nie mona ju polega na boej sprawiedliwoci, Okazuj oni zrozumienie,
kiedy skrzywdzeni tej ziemi za ycia i wasnorcznie wnosz swj wkad
do Sdu Ostatecznego.
Gniew i czas: pns t o eksplozja
Jeli wydatkowanie gniewu przybiera bardziej rozwinite formy, dochodzi
do tego, e ziarna gniewu wysiewane s wiadomie, a jego owoce starannie
zbierane. Poprzez kultur nienawici gniew ulega tansformacji, zyskujc
format projektu. Gdzie dojrzewaj zamiary zemsty, tam moliwa jest du-
gofalowa stabilizacja ciemnych energii. Sowa Nietechego odnoszce si
6
Tomasz Mann, Jzef i jego bracia, s. 459.
7
Pierwodruk w drugim numerze pisma Thalia" (1786) pod tytuem Verbrecher aus In-
famie, eine wahre Geschichte [Polski przekad zob, Fryderyk Schiller, Przestpca mhttek
utraty honoru, prze E. Bielicka, w: tego, JDtefefe wybrane, t 1, wybr, wstp i opr. S.H,
Kaszyski, Poznan20. s. i-154~*%*. tum.%
70 1. Transakcje gniewu. Zarys oglny
do genezy sumienia - e jego warunkiem jest czowiek, ktry moe skada
obietnice - dotycz jeszcze suszniej pamici mciciela. Jest on agentem
ktry zachowuje i utrwala nie tylko wyrzdzon mu niesprawiedliwo
lecz take plany odpaty, Czowiek, ktry moe skada obietake", jest
wedle sugestywnej charakterystyki Nietzschego subiektem obdarzonym
dugotrwa wol". Po jego ukonstytuowaniu mciwe zamiary dadz si
przechowywa na dugich dystansach -ba, mona je nawet przenosi z ge-
neracji na generacj. Rezultatem osignicia tego stopnia transferu jest wy-
ksztacenie si autentycznej gospodarki gniewu. Odtd surowca gniewu nie
gromadzi si ju przypadkowo i nie trwoni okazjonalnie; przeobraa si
on w przedmiot przybierajcej form projektu produkcj i i pielgnacji. Jako
taM tworzy zasb umoliwiajcy swym wacicielom dostp do ponadjed-
nostkowych motyww. Skoro tylko kolektywnie sfrzeone zoa gniewu
przybior form zapasw, zasobw czy aktyww, nasuwa si pytanie, czy
tego rodzaju zakumulowane wartoci dadz si wykorzysta take jako
moliwe do zainwestowania kapitay. Odpowiemy na to pytanie poniej
z pomoc nowej psychopolitycznj definicji partii lewicowych: w rzeczy-
wistoci naley je pojmowa jako banki gniewu, tote, jeli tylko znaj si
na swoim rzemiole, dziki dobremu gospodarowaniu uzyskuj relewant-
ne zyski zwizane z polityk siy i energiami tymotejskimi - z wkadw
swoich Mertm
Jeli zgodzimy si na istnienie i skuteczno funkcji banku bd kasy
oszczdnoci dla ponmaania gniewnego majtku pojedynczych posiada-
czy, pojmiemy rwnie, jak gniew moe rozwin si od swej nieokrelo-
nej postaci pocztkowej do wyszych stopni organizacji. Przez te,progresj
nie tylko pokonana zostaje droga od lokalnej i intymnej emocji do progra-
mw publicznych i politycznych. Take temporama struktura potencjaw
gniewu ulega znacznej modyfikacji. Masy gniewu przechodz metamorfo-
z od lepego wyczerpywania si tu i teraz do przenikliwie zaplanowanego
projektu dziejowego rewolucji na rzecz skrzywdzonych i ponionych.
Dopki jednak gniew pozost^e na poziomie eksplozji, dopty roza-
dowuje si na podobiestwo strzelania pomiemem**; Wtenczas wez-
bra potnie puew AcMUesa" Bezporednie tymotejsMe odreagowanie
jest pewn wersj spenionej terazwejszoici Gniewni tak jak szczliwi,
czasu nie Ucz, Sza to i teraz neutralizuje retrospektywne i prospektywne
ekstazy czasu, tak e obie znikaj w biecym strumieniu energii. Czyni
to furor atrakcyjnym dla samego szalejcego, ycie subiektu owadni-
tego furoiem jakby musuje w kielichu sytuacji. Dk romantykw enerjpi
Gniew w formie banku: rewolucja 71
dziaanie w szale oznacza pewien rodzaj flow. Implikuje powrt do czasu
mistycznego i animalnego, ktrego znawcy zapewniaj, e posiada waci-
wo stojco-pyncego teraz",
Gniew w formte projektu: zemsta
Ufundowanie czasu kwalifikowanego bd egzystencjalnegoczasu prze-
ytego o charakterze wstraynwjcym i naprajcym - nastpuje poprzez
odroczenie rozadowania. Potencja gniewu zmienia si w wektor ktry
wytwarza napicie tendencyjne midzy ^egsfyT, teraz" i pniej".
Std mona powiedzie, e gniewny, ktry chwilowo |miew powstrzymu-
je, jest pierwszym, ktry wie, czym jest posiadanie zamiarw. Jest rw-
noczenie pierwszym, ktry nie tylko yje w historiach, lecz take tworzy
histori - o ile tworzenie oznacza tu tyle, co czerpanie motyww z prze-
szoci, aby zatroszczy si o to, co nadchodzi Pod tym wzgldem nie ma
nic, co daoby si porwna z zemst. Aktywowany thyms poprzez swoje
rmgnienie zadouczynienia odkrywa wiat jako przestrze zamysw na-
kierowanych naprzd - .zamysw, ktre rozmachu do pniejszego ciosu
nabieraj z tego, co minione, Gniew nadaje impet owemu ruchowi w przy-
szo, ktry mona uzna wrcz za surowiec dziejowych porusze.
Jakkolwiek elementarne mog si wydawa powysze obserwacje, ich
implikacje sigaj a do najgbszych motyww dwudziestowiecznej filo-
zofii. Jeli s suszne, pocigaj za sob odczuwalne modyfikacje jednego
z najbardziej znanych teorematw nowoytnej filozofii Nie wolno ww-
czas w adnym razie interpretowa czasu egzystencjalnego bezporednio
jako bycia-ku-mierci, jak zaproponowa to Heidegger w Byciu i czasie
w tyle synnej, co pochopnej interpretacji Mono-bycia-caloct egzy-
stencji, o jak chodzi mylicielowi, nie jest bynajmniej zalena od tego, e
poszczeglna jednostka rozwaa wasn mier, aby upewni si o swoim
nakierowaniu na cos, co bezwarunkowo nadejdzie. Dasein moe rwnie
dobrze orientowa si wedug tego, e jako cao przemierza szlak od ob-
razy do zemsty. Z tego rodzaju nastawienia na decydujcy moment wypy-
wa czas egzystencjalny - i to ufundowanie czasu-do-celu jest potniejsze
ni jakakolwiek mgliste heroiczna medytacja koca, Gniewliwe Dasein nie
ma formy wybiegania we wasn mier, lecz form antycypacji nieodzow-
nego dnia gniewu. Naleaoby mwi raczej o wybieganiu w zadouczy-
nienie. Jeli z tego miejsca cofniemy si myl do protagonisty Iliady, to
zauwaymy, e jego drug natur stao si wojownicze byde-ku-zmszeze-
72 1 transakcje gniewu. Zarys oglny
niu. Kiedy Achi lies wyrusza w ostami bj pod murami Troi, to tym samym
wprawia w ruch sekwencj dziaa, ktre doprowadz w efekcie do zguby
bohatera, Z tego wzgldu uprawniona jest teza, e Heidegger jako twrca
teorematu o byciu-ku-mierci naley do szeregu Europejczykw, ktrzy
przez stulecia kontynuowali namys nad mitem Achillesa,
Z gttiewu w formie projektu powstaje zemsta. Takie to pojcie wymaga
wpierw neutralnej i ekologicznej analizy. Pragnienie zemsty mona spo-
kojnie zaliczy do najbardziej nieprzyjemnych ludziach impulsw, e na-
ley ono do przyczyn najwikszego za, uczy historia, o ile nie zuya si
jeszcze jako nauczycielka ycia'*. Jako ira impuls ten zalicza si do grze-
chw miertelnych. Jeli mielibymy mimo to powiedzie co korzystnego
na temat zemsty, to moglibymy stwierdzi e wraz z jej pojawieniem si
z ycia mciciela znika moliwo niepenego wykorzystania wasnej siy
roboczej. Kto nosi w sobie silne a niezrealizowane postanowienie zemsty,
ten chwilowo wolny jest od wszelkich problemw zwizanych z poszuki-
waniem sensu. Dugotrwaa wola wyklucza nud. Gboka prostota zemsty
zaspokaja areyludzk potrzeb silnej motywacji. Motyw, agent, konieczny
czyn: oto formularz doskonaego projektu. Najwaniejsz cech uporzd-
kowanego na ksztat projektu Dasein wida w tym, e wymazano w nim
wszelk dowolno. Mcicielowi oszczdzona zostaje owa troska hez-
-troski" (Not der Notosigkeit'% stanowica wedle Heideggera signum
egzystencji opuszczonej przez zmys koniecznoci trosk (Not-Wendigkeit).
Faktycznie nie sposb utrzymywa, e mciciel yje niczym li na wie-
trze. Przypadek nie ma nad nim adnej wadzy. W ten sposb meieielska
egzystencja osiga w postmetafizycznym czasie resztk metafizycznego
znaczenia: dziki zemcie urzeczywistnia si utopia ycia zmotywowane-
go" w rodowisku, w ktrym coraz wiksz liczb osb ogarno uczucie
pustki i spustoszenia. Nikt nie wyrazi tego janiej mt towarzysz Stalin,
kiedy podzieli si z kolegami Kamieniewem i Dzieryskim nastpujc
uwag; Wybra ofiar, przygotowa szczegowy plan, zemci si okrut-
nie, a pniej i spa [...]. Nie ma nic sodszego pod socem"
8
.
8
Cyt. za: Robert Conquest, WieO terror, prze. W. Jeewski, Warszawa 1997, s. 69* tam
takie wtpliwoci co do autentyezaocl potoczonego dictum.
Gniew w formie banJoi: rewolucja 73
Gniew w formie banku: rewolucja
Gniew przybierajcy form projektu (czyli samosd albo gangsterstwo
z policyjnego punktu widzenia, z politycznego za anarchizm bd roman-
tyzm przemocy) daje si rozbudowa w form banku. Rozumiemy przez
to przejcie lokalnych zasobw zoci i rozsianych projektw nienawici
przez pewn instancj o szerszym zasigu, ktrej zadanie, jak w kadym
autentycznym banku, polega na penieniu roli punktu zbiorczego i agencji
realizacji. Przejcie to wpywa nieuchronnie na struktur teinporaln uwi-
kanych w pojedyncze projekty potencjaw. Tak jak zemsta jako gniew
w formie projektu rozciga go w czasie i pozwala dojrzewa pragmatycz-
nemu planowaniu tak gniew w formie banku wymaga od pojedynczych
mcicielskich impulsw wczenia si w pewn nadrzdn perspektyw,
Ta dumnie roci sobie pretensje do nazwy historii** - naturalnie w liczbie
pojedynczej. Poprzez stworzenie banku gniewu (jako skadnicy moralnych
eksplozyww i mcicielskich projektw) pojedyncze wektory dostaj si
pod centralne kierownictwo, ktrego wymagania nie zawsze wspgraj
z rytmami lokalnych aktorw i akcji. Teraz jednak podporzdkowanie sta-
je si niezbdne: liczne mcicielskie opowieci maj zosta skoncentrowa-
ne w jedn zintegrowan histori
Skonstatujmy w tym miejscu przejcie od gniewu przybierajcego for-
m projektu do gniewu wystpujcego w formie historii Sama historia"
przybiera form przedsibiorstwa o najwyszym stopniu ambicji, skoro tyl-
ko ukonstytuuje si kolektyw, ktry zainwestuje swoje potencjay gniewu
- obok swoich nadziei i ideaw - we wsplne dugoterminowe operacje.
Sfabuaryzowana historia przejmuje wwczas zadanie zdawania sprawy
z uczynkw i cierpie kompetentnego kolektywu raiewu. eby wyrazi
rzecz, parafrazujc sowa dwch znamienitych towarzyszy z roki 1848:
caa historia jest histori realizacji gniewu.
Jeli gospodarka gniewu zostaje podniesiona do poziomu banku, anar-
chistyczne przedsibiorstwa drobnych posiadaczy gniewu i lokalnie zorga-
nizowanych grup zoci podlegaj ostrej taytyee. Wraz ze wzrostem rangi
organizacji gniewu dokonuje si racjonalizacja mcicielskich energii: prze-
biega ona od czystej impulsywnoci poprzez punktowe uderzenie a do
koncepcji zamachu na globalny lad. Z punktu widzenia bankiera gniewu
akcje lokalnych agentur zoci nie s niczym wicej anieli lepymi wy-
adowaniami, ktrych absurd uwidacznia si w tym, e niemal nigdy nie
przynosz stosownych zyskw. Odpowiada za to w duej mierze fakt, e
74 1. Transakcje gniewu. Zarys oglny
anarchistyczne odreagowywanie gniewnych sil prowokuje regularnie in-
terwencj si porzdkowych, ktrym neutralizacja indywidualnych wybu-
chw nienawici i lokalnych rewolt przychodzi najczciej bez wikszego
trudu.
Na tym poziomie akcje gniewu s zazwyczaj cigane jeszcze jako wy-
kroczenia albo podlegaj karze jako przestpstwa. Na nic nie zda si zatem
demolowanie budek telefonicznych czy podpalanie aut, jeli nie zmierza
si przy rym do celu, ktry wczy akt wandalizmu w historyczn" per-
spektyw. Furia demolujcych budki i podpalajcych mienie wyczerpuje
si poprzez danie jej wyrazu - i jej lepoty ani troch nie umniejsza fakt,
e regeneruje si czsto w wyniku niedelikatnych reakcji policji i wymiaru
sprawiedliwoci. Ogranicza si ona do prby bicia mgy kijem. Nawet ruch
masowy w rodzaju ruchu przywdcy niewolnikw Spartakusa w latach 73-
-71 p.n.e. nie mg osign nic wicej ni rozprzestrzenienie po caej Italii
pomienia nienawici przeciw panowaniu rzymskich wacicieli ziemskich.
Cho zbuntowani gladiatorzy z Kapui zadali rzymskim wojskom wiele
klsk, ostatecznym rezultatem powstania byy aleje strachu, w ktrych
w cigncej si przez wiele dni agonii stracio tycie sze tysicy ukrzy-
owanych rebeliantw. Skutkiem powstania byy rosnce represje i pog-
bione zniechcenie. Rewitalizacja legendy Spartakusa i wcigniecie jej do
symbolicznego arsenau wspczesnych walk klasowych zdradza wszake,
e w archiwach gniewu bierze si pod uwag tysicletnie dziedzictwo".
Zapamitajmy; kto chce pielgnowa i przekazywa w spadku gniew, musi
uczyni potomkw czejci historii ofiar domagajcych si odwetu.
Wyniki historycznego dowiadczenia nie pozostawiaj wtpliwoci: ma-
e rzemioso gniewu skazane jest na wyczerpanie si w powodujcych ci-
kie straty fuszerkach. Dopki lokalne majtki buntowniczych namitnoci
nie zostan zebrane w operujcych na wielk skal punktach zbiorczych
jpiewp i nie bd koordynowane przez Merowmetwo obdarzone wizj,
dopty bd si one zuywa w ekspresywnych rozruchach* Odosobnione
kwanty zoci gotuj si w ndznych naczyniach, a wyparuj albo pozo-
stawi po sobie przypalone osady, ktrych nie da si rozgrza po raz wt-
ry, W sposb oczywisty pokazuje to historia niewielkich partii protestu.
Tylko kiedy dyskretne enetpe zostaj zainwestowane w wielkie nadrzdne
projekty i kiedy o zarzd nad kolektywriymi majtkami gniewu troszcz
si dalekowzroczni, dostatecznie spokojni i diaboliczni reyserzy, z wielu
odosobnionych ognisk moe powsta elektrownia, ktra dostarczy energii
niezbdnej do skoordynowanych akcji a po paszczyzn polityki Iwiato-
Potworna moc negatywposci 75
wej
w
. Potrzeba do tego wizjonerskich hase, ktre przemawiaj nie tylko do
palcej zoci ludzi, lecz te do ich gbszych rozgorycze, w duej mierze
do ich nadziei i ich dumy. Najzimniejszy gniew konstytuuje obszary dzia-
ania w stylu gorcego idealizmu.
Podobnie jak ekonomia pienina, take gospodarka gniewu przekra-
cza prg krytyczny wwczas, kiedy gniew wznosi si ze stadium lokal-
nego gromadzenia i punktowych wyadowa do stadium systematycznej
inwestycji i cyklicznego pomnaania. W wypadku pienidzy opisuje si
t rnic jako przejcie od formy skarbu do formy kapitau. W wypadku
gniewu taka sama transformacja dokonuje si wwczas kiedy mciciel-
sde generowanie blu ewoluuje od formy zemsty do formy rewolucji.
Rewolucja, w najszerszym sensie tego sowa, nie moe by kwesti re-
sentymentu osb prywatnych, cho take taMe afekty znajduj spenienie
w krytycznym momencie, Implikuje ona zaoenie banku gniewu, ktrego
inwestycje musz by przemylane rwnie gruntownie jak operacje armii
przed decydujc bitw - albo jak akcje wiatowego koncernu przed wro-
gim przejciem konkurenta.
Koncepcja nadchodzcej rewolucji**, widziana w wietle wydarze z ro-
ku 1917, zamyka przejcie od aktualizmu do futuryzmu gniewu. Implikuje
ona cakowit odmow udzielon zasadzie uzewntrzmania, poniewa
z perspektywy handlowej mciciclskie uzewntrznienia nie s niczym in-
nymi nu tylko narcystycznym marnotrawieniem energii. Kto jest aktywny
jako profesjonalny rewolucjonista, to jest jako pracownik banku gniewu,
ten nie uzewntrznia wasnych napi, tylko postpuje zgodnie z planem,
Zakada to cakowite podporzdkowanie buntowniczych afektw strate-
gii przedsibiorstwa. Nie wystarczy ju ohydnymi czynami wiat upik-
sza" (prze, M. Budzyski) - zgodnie z sarkastycznym zwrotem bohatera
Zbjcw Schillera, Karola Moora, formuujcego w ten sposb maksym
swego protestu przeciw niewystarczajcemu prawu. Kto chce w przyszo-
ci upiksza wiat, ten musi przedtem pj w jego zohydzeniu o wiele da-
lej, ni sigay romantyczne sny rebeliantw i zamachowcw. Pojedyncze
kwiaty za ju nie wystarcz- trzeba systematycsoiego ogrodnictwa.
Potworna moc negatywnoci
Pojciem rewolucji - wci jeszcze z dala fascynujcym, nawet jeli
brzmicym coraz pusciej - okrela si koncepcj, czy lepiej fantazmat, jaki
mieli przed oczami najbardziej skuteczni spord dotychczasowych za-
76 1. Transakcje gniewu. Zarys oglny
rzdzajcych gniewem przedsibiorcw, zwaszcza Lenin i Mao Zedong:
pewnego dnia zdyscyplinowane akcje nienawici mogyby wyproduko-
wa tak wiele dodatkowego blu, tak wiele nadmiernej zgrozy, tak wiele
paraliujcego zwtpienia w siebie w instytucjach odpowiedzialnych za
utrzymywanie adu pastwowego, e wszystto, co stae, rozpynie si tego
nie tak odlegego dnia masowego gniewu. Kiedy dotychczasowy porzdek
straci swoj stanow i sta trwao, zepsuty wiat moe zosta stworzony
na nowo przez ogie przemiany. Niezbdnym warunkiem po temu jest to,
aby zniszczenie doprowadzio swoje dzieo a do samiutkiego koca. Tylko
kiedy bez reszty wymazano by stare, na wymiecionym do czysta gruncie
pod budow mogaby rozpocz si rekonstrukcja waciwych stosunkw.
To, co Hegel nazwa potworn moc negatywnoci", zyskuje w tej re-
ligijnie wspwarunkowanej spekulacji swj najbardziej wyrany zarys.
Zgodnie z obdn kalkulacj bankiera gniewu, ludzki gniew, zebrany ze
wszystkich rde i zorganizowany w skuteczny sposb dostarczy energii
potrzebnej do nowego stworzenia. Straszliwy koniec ~ pod warunkiem,
e wypadnie dostatecznie strasznie ma przej wwczas konsekwentnie
w epokowy pocztek.
Kto jest w sianie odtworzy w myM rozwaania tego rodzaju na po-
ziomie ich nieskazitelnej bezwzgldnoci, ten poznaje trosk, ktra zmro-
ziaby krew w yach rebeliantom wszelkiej maci oraz zwolennikom
lokalnych projektw nienawici, gdyby byli w stanie uprzytomni sobie
wielkie strategiczne perspektywy. ApokaHptyczny przedsibiorca gniewu
musi w miar moliwoci zapobiega temu, eby akcja lokalnych kom-
rek zagrozia pochopnym dziaaniem wielldemu planowi. Zmusza go to do
ekstremalnej wstrzemiliwoci, ktr naley przenie rwnie na jego
otoczenie. Globalny rewolucjonista musi wci planowa wbrew sponta-
nicznym uczuciom, musi wytrwale poskramia swoje pierwsze reakcje.
Wie, e bez najwyszego wywaszczenia w teraniejszoci nigdy nie doj-
dzie do najwyszego przywaszczenia w przyszoci Im wiksz racj ma
lokalne oburzenie, tym jest ona mniejsza z. globalnego punktu widzenia.
Jeli planuje si przemian wszystkich rzeczy, trzeba za wszelk cen stu-
mi niecierpliwo pojedynczych mcicielskich projektw. Naley raczej
zobowiza wszystkie gotowe do eksplozji frakcje do zachowania spokoju
i pozostania w formie a do nadejcia dnia dojrzaego gniewu.
* W tumaczeni JF. Nowickiego: ogromna potga tego, oo negatywne*'. Pot G.W.E
Hegel, Fenomenologia ducha, Warszawa 2002, s, 31,
Potworna moc negaty wnoci 77
Struktur czasow rewolucji trzeba zatem pojmowa na ksztat szero-
ko zakrojonego adwentu. Wszystko, co prowadzi do rewolucji naley do
kwalifikowanego czasu waciwej historii. Jej przebieg odpowiada spala-
nie si lontu. Trzeba duego historycznego dowiadczenia i sporej dozy
intuicji, eby mc oceni, do jakiego punktu wypali si juz sznur majcy
zdetonowa w przyszoci adunek wybuchowy gniewu. Kto je posiada,
ten nadaje si do wypeniania kierowniczych zada na czele banku gnie-
wu, Taki szef uprawniony jest do wydania wsppracownikom ze swojej
suwerennej platformy rozkazu, eby trzymali proch zapalny w pogotowiu.
Zimna krew jest w kadym razie pierwszym warunkiem dwoistej strategii
zbierania gniewu w obrbie polityki wiatowej. Z jednej strony musi ona
podsyca stale nienawi i oburzenie, z drugiej strony take stale amorty-
zowa je powcigliwoci. Dasein w preeksplozywnych czasach wymaga
zatem podtrzymywania nastroju oczekiwania w gotowoci do przemocy.
Gdzie mona studiowa t wysz ekonomi? Nikt nie uwierzy e akade-
mickie studia powicone Heideggerowi wystarcz, eby weji w posia-
danie tego rodzaju niebezpiecznych mdroci. Cho ich powinowactwo
z tenorem docieka zawartych w Byciu i czasie wida jak na doni mistrz
z Mekirch przybliy si do odkrycia struktury czasowej rewolucyjnego
re^entymeirtu tylko w nader formaKstyczny sposb, zanim nie zboczy na
chwil w czarn idyll rewolucji narodowej" W istocie Heidegger nig-
dy nie zyska dostatecznej jasnoci co do logicznych i systematycznych
implikacji pojcia rewolucji, tek jak nie przemkn zwizku midzy dzie-
jowoci i brzemieniem resentymentu Dasein. Jego analiza struktur tem-
poralnyc troszczcego si planujcego i umierajcego Dasein nie daje
odpowiedniego pojcia o gbokim splocie gniewu i czas. Narodziny his-
torii z gniewu przybierajcego form projektu a tym bardziej og proce-
sw prowadzcych do kapitalizacji resentymentu, pozostay w jego dziele
niejasne.
Obok Heideggera w roli autorytetw dynamiki przedrewolucyjnej i rewo-
lucyjnej negaty wnoci naleaoby oczywicie przywoa Marksa i Lenina,
Dziwnym trafem lektura obu autorw jest obecnie niemal niemoliwa, i to
wcale nie dlatego, e ich teksty s niedostpne, lecz raczej std e mur
wzniesiony przez ducha czasu tak skutecznie zagradza drog do nich, e
nawet najcierpliwszy z trudem sforsuje go wasnymi siami. Abstrahujc
od kilku wci jeszcze nadajcych si do wyrecytowania passusw, pisma
78 1, Transakcje gniewy. Zarys oglny ^ _
marksistowskich klasykw stay si obecnie praktycznie nieczytelne dla
ludzi o dzisiejszych odruchach intelektualnych, moralnych i estetycznych.
Jawi si nam niczym teksty spisane w jakim iluzorycznym jzyku ob-
cym, a przenikaj je polemiki tak przestarzae, e ich odpychajce oddzia-
ywanie przewaa pocztkowo nad najbardziej nawet ochocz ciekawoci
badacza. Ponadto dostarczaj one lekcji pogldowej odnonie do wiary
w pojcia, jak poza tym mona zaobserwowa jedynie pord rundaroen-
taltstycznych sekt Mimo e powouj si na nauk o spoeczestwie"
i jego sprzecznociach", wiele tekstw pira lewicowych klasykw (wy-
jwszy Mika technicznych prac podstawowych w rodzaju Kapitau) mo-
na dzi odbiera jedynie jako mimowolne parodie. Tylko dziki zupenie
niewczesnej praktyce ascezy mona by podj si zadania wywiedzenia
z pism Marksa i Lenina wskazwek dotyczcych teorii wspczesnoci
(elaboraty Mao Zedonga teeba wykreli z listy moliwych do przebrni-
cia lektur ju na samym wstpie). Niemniej jednak prace tych autorw
stanowi potne kompendium wiedzy o gniewie bez ktrego nie sposb
opisa naleycie dramatw XX wieku. Powrcimy do tego podupadego
korpus w trzeciej i czwartej czci naszego eseju, poniewa ze wspo-
mnianych pism mona wyczyta porednie wskazwki odnoszce si do
nadchodzcych wydarze*
Jedna z ostatnich okazji, aby dowiedzie si czego wicej na temat
niepopularnych kalkulacji wielkiej gospodarki gniewu, nastrczya si za-
chodniemu wiatu pod koniec lat szedziesitych i na pocztku lat sie-
demdziesitych minionego stulecia - w owej makabrycznej i wspaniaej
epoce, kiedy to tysic kwiatw radykalizmu po raz ostatni przezywao pe-
ny rozkwit. W tamtych latach mona by si byo atwo przekona o praw-
dziwoci uwagi Marksa, wedle ktrej spektakle w teatrze historii po swej
premierze w stylu tragicznym powtarzaj si regularnie jako farsa. Fars
okazaa si w tym wypadku prba rzutowania sytuacji z lat trzydziestych
na rok 1968 i kolejne lata, aeby wyprowadzi z niej reguy oporu** prze-
ciw panujcemu systemowi**. W gboko ezoterycznych debatach aktywu
partyjnego przebijao si wwczas wci twierdzenie, e cierpliwo musi
by pierwsz cnot rewolucjonisty. Tego rodzaju napomnienia odzwiercie-
dlay gwny konflikt midzy star gwardi a lewacko zbuntowan mo-
dzie. Pod adresem tej ostatniej mdrcy pnego steltmzmu kierowali bu-
dujce pouczenie e cho rewolucja ju si rozpoczte,** i w przyszoci
bdzie si j datowa zawsze od teraz**, to w adnym wypadku nie mona
woluntarystycznie przypiesza jej manifestacyjnego wybuchu.
Potworna moc negatywnoci 79
Dopiero dzi, na pocztku XXI wieku kiedy wleeznemu pokojowi re-
alnego konsumizmu zagraa proklamowany w wielu miejscach nowy
pocztek historii" {do czego zalicza si take odywajcy szept lewicowe-
go faszyzmu na obrzeach akademii), mamy now szans poj, co mia-
a oznacza pochwaa rewolucyjnej cnoty. Cierpliwo okrelaa postaw
historycznego subiektu gniewu, ktry poprzez zimn, quasi-idealistyczn
ascez uwolni si od swoich osobistych motyww. Jeli w nieodzown
zemst na stosunkach (w wczesnym argonie: w praktyk) wmiesza si
czynnik prywatny, nieuniknionymi skutkami bd woluntaryzm i przed-
wczesne wyczerpanie si - osawione choroby dziecice" dorastajcej re-
wolucji. Nawet jeli tego rodzaju erupcyjne epizody wydaj si uprawnio-
ne z punktu widzenia aktorw, to z perspektywy zajmujcego kierownicze
stanowisko pracownika wiatowego banku gniewu s one najgorszym co
moe si zdarzy przed dniem X, Wysocy funkcjonariusze dobrze rozu-
miej, e w nastpstwie przedwczesnych erupcji nie mgby powsta w
cig narastajcego a do skrajnoci napicia, a tylko on umoliwia zainwe-
stowanie rozsianych po caym wiecie aktyww ^i ewu w jedn jedyn fi-
naln akcj pod nazw rewolucji wiatowej", Warunkiem wrogiego prze-
jcia wiata** przez warstwy upoledzone jest to, e ich wielorakie frakcje
nie marnuj ju si w spontanicznych pojedynczych rjffzedsiwziciack
Najsynniejszego ostrzegawczego przykadu anarch is tycznego wyczer-
pania aktyww gniewu dostarczyli zamachowcy, ktrzy 1 marca 188I roku
zamordowa cara Aleksandra U, oswobodzieiela chopw paszczynia-
nych. W bezporedniej konsekwencji zaostrzono wwczas represje i roz-
budowano wszechobecny system policyjny. leszcze bardziej brzemienne
w skutki byo absurdalne wyczerpanie kapitau nienawici w wypadku
naladowcw zamachowcw z 1881 roku, grupy studentw Uniwersytetu
Petersburskiego, ktrzy na 1 marca 1886 zaplanowali zamach na nastp-
c zamordowanego, Aleksandra III - dni politycznego gniewu kieruj si,
jak wiadomo, wasnym kalendarzem. Midzy nimi znajdowa si dwudzie-
stojednoletni Aleksandr Uljanow. Policja wykrya zamiar przed realizacj,
a Aleksandra wraz z czternastoma wspuczestnikami spisku aresztowano,
postawiono przed sdem i w maju 1887 razem z czterema innymi nieoka-
zujcymi skruchy rebeliantami stracono przez powieszenie; dla pozosta-
ych dziesiciu skazanych skoczyo si na banicji, wedle zwyczaju chtnie
uaskawiajcej rosyjskiej autokracjL Wtodimir Uljanow, brat powieszo-
nego
w
, przeszed potem przemian w Lerina" pierwszego integralnego
polityka fmlewu historii nowoytnej. Jako taki poj on, e droga do wadzy
80 I, Transakcj e gniewu, Zarys oglny
wiedzie tylko i wycznie poprzez opanowanie aparatu pastwowego, nie
za poprzez koniec kocw istotne tylko symbolicznie zamordowanie jego
reprezentantw.
Czsto przytaczane prawdopodobnie antydatowane albo zmylone so-
wa modego Lenina po mierci swojego brata: My t drog nie pjdzie-
my**
}
uchodz susznie za pierwsze zdanie rewolucji rosyjskiej
9
. Od niego
rozpoczyna si stulecie transakcji gniewu w wielkim stylu. Kto umie zre-
zygnowa z zabjstwa ksicia, ten pewnego dnia jako dodatek do zdobytej
wadzy otrzyma martwego ksicia gratis.
9
WtpliwodOTdoaiiten^
Lenin. A Revohtaanaty Life, London-New Yoik 2005, s. 11.
2. Gniewny Bg: droga do wynalazku
metafizycznego banku zemsty
Stwierdzilimy pod koniec Wprowadzenia, ze pohtycznchpsycfaolciczi
konstelacj gniewu i czasu (czy te gniewu i faktorii) poprzedza teologicz-
na konstelacja gniewu i wiecznoci, Trzeba teraz wyjani, co to oznacza.
Bdmy przygotowani na to, e w toku docieka zyskamy nietrywialny
wgld w funkcj i konstrukcj religii monoteistycznych.
e teologia chce, moe i musi by wielkoci polityczn, wynika z pro-
stej konstatacji: religie istotne dla przebiegu zachodnioeuropejskiej histo-
rii, tak mezopotamgkie jak i rdziemnomorskie, zawsze byy polityczne
i takie te - o ile przeyy - bd. Bogowie s w nich transcendentnymi
adherentami swych ludw i protektorami konstrukcji pastwowych. Peni
t funkcj, ryzykujc nawet e bd musieli wynale wpierw pasujcy
do nich lud i jego pastwo. Dotyczy to szczeglnie Boga monoteistw,
ktry zakreli szeroki geopolityczny uk od swych niepewnych egipskich
pocztkw po rzymskie i amerykaskie triumfy nawet jeli jego adorato-
rzy twierdz czsto, e nie jest on li tylko bogiem pastwowym (pastwa
to, jak wiadomo, do nietrway towar), lecz ponadczasowym i ponadpoli-
tycznym stwrc i pasterzem wszystkich ludzi
1
,
Faktycznie takie Jedyny Bg Izraela by pocztkowo Bopem bez pa-
stwa. Jako sojusznik niewielkiego ludu, ktrego ambicj przetrwania uczy-
ni wasn spraw, nie wydawa si on w pierwszym okresie niczym wicej
anieli jednym z wielu prowincjonalnych bogw. W duszej perspektywie
czasowej mia si jednak przeobrazi w najbardziej wirulenmego politycz-
nie Boga w niebiosach ponad Midzyrzeczem i Morzem rdziemnym.
wiadom wszechmocy, cho ledwo dostrzegalny na Ziemi, zaj ofensyw-
n pozycj wobec wystawnie ucielenianych bogw Bliskiego Wschodu
i Rzymu i wysun mocne roszczenie do wyszoci Jako pretendent do
1
Por. Regis Defaray, Dim, im itinemtm. Mteriaux pour l'hhtoire de I'Ztemet en Oe-
cident, Paris 2003
82 2. Gniewny Bg: droga do wyoalazJai,..
wietnej pozycji wycznoci zachci stary lud Izraela do tego, aby ten y
religijnie daleko ponad stan i pokadajc w nim ufno, nosi gow wyej
ni najpotniejsi dookoni wadcy. Ukaza si tym samym jako deuspoli-
ticus w czystej formie, przywdca partyjny, kotwica sakralnej jednostron-
noci, ktra artykuowaa si w brzemiennym w skutki pojciu przymierza.
Jak w okresie rozkwitu komunizmu kry dogmat, e nauka marksistow-
ska jednoczy w sobie obiektywno i partyjno, tak ydowskie i chrzeci-
jaskie teologie, kwitnce jak wiadomo nieprzerwanie, od nieparaitaych
czasw daway do zrozumienia, e uniwersalna sprawiedliwo Boga ob-
jawia si w jego preferencji dla jednego z dwu ludw przymierza.
ledzc rozwj zarzdzania gniewem o globalnym zasigu (to znaczy,
z nowoczesnego punktu widzenia, ledzc pa^XffzadkDwywanie polityki
- moralnoci, a zatem podporzdkowywanie sztuki tego, co moliwe, sztu-
ce tego, co podane), naley zaoy konstytuujc pierwsz faz, ktra
obejmuje ponad dwa tysiclecia. To wwczas nabiera ksztatw grone
i wzniose wyobraenie, e suwerennie sterujcy i sdzcy, ale take wsp-
uczestniczcy i draliwy,,gromicy** Bg ingeruje wci w bieg ludzkich
konfliktw alias histori; a poniewa historia udzi jest w znacznym stop-
niu synonimem tego, co irytuje Boga, do ingerencji dochodzi w trybie roz-
gniewania, tyle na swoich, co na ich adwersarzy. Bg okazuje fpiew, zsy-
ajc wojny, zarazy, klski godu i katastrofy naturalne jako suebne duchy
kary (technicznie mwic; jako przyczyny wtrne oddziaujce z polecenia
majestatu bdcego pierwsz przyczyn). O tym samym Bogu mwi si
w pniejszym czasie, e wymierza on na Sdzie Ostatecznym wieczne
kary cielesne i duchowe tym, ktrzy za swoich ziemskich dni nic wykorzy-
stali okazji do pokuty i uchylili si od sprawiedliwej kary za swoje czyny.
Motyw sdu, zrodzony z wyobrae zawiatw staroytnego Egiptu
i Bliskiego Wschodu, urs w swojej pnoredniowiecznej i baroko-
wej kulminacji do rangi najjaskrawszych przedstawie biblijnych, Jeli
chcielibymy opisa osobn pod wzgldem historyezno-ideowym drog
chrzecijaskiej inteligencji, naleaoby chyba powiedzie rzecz nastpu-
jc: chrzecijaskim jest (albo byo jeszcze do niedawna) mylenie, ktre
z troski o zbawienie wyobraa sobie rwnie jego przeciwiestwo, pie-
ko. Jeszcze w XX wieku James Joyce
P
Irlandczyk wyznania katolickiego,
wystawi pomnik metafizycznej z^ozie i w najjaniejszych oraz najczar-
niejszych barwach odmalowa spotkanie meczami z nieskoczonoci
2
.
a
James Joyce, Foriref artysty w wieku mhazienezym, prze. J. Jamiewicz, Krakw 2005.
Preludium: boa zemsta na wieckim wiecie S3
Pod wpywem tej idei pojcie wiecznoci kojarzone jest z obrazem final-
nej instytucji wymierzajcej kary i poddajcej torturom, ktra opiera si
na pojemnej boskiej pamici niesprawiedliwoci i stosownej kompetencji
mcicielskiej. Z pomoc tego kompleksu wyobrae histori duszy napi-
sa wrd chrzecijan strach
3
, Prawd jest chyba ze dwudziestowieczna
teologia poegnaa si dyskretnie z nieprzyjemnymi hipotekami piekielnej
dogmatyki. Posta gniewnego Boga, jeli tylko jakie jego elementy lado-
we weszy do wspczesnej pamici wywouje jednak wci jeszcze wspo-
mnienie jak najbardziej chrzecijaskiego pieka,
Kiedy na powrt przetransformujemy boy fraiew w czas i kiedy podej-
mie go ludzka uniwersalnie zorientowana reyseria wwczas powstaje
historia" z rewolucyjnym klimaksem ktrego sensem jest pomszczenie
wywoujcej gniew niesprawiedliwoci na jej sprawcach czy bardziej jesz-
cze na bdcych jej przyczyn warunkach strukturalnych. Nowoczesno
mona by zdefiniowa jako epok, w ktrej zlewaj si z sob motywy ze-
msty i immanencji. Zwizek ten powouje do yda agentur zemsty o glo-
balnym zasigu - w kolejnym rozdziale opiszemy parti, ktra zawsze ma
racj, jako ucielenienie tego rodzaju instancji, tylko centrala dziaania
tej rang! moga wprowadzi w czyn Schillerowskie dictum, wedle ktrego
w wiatowych dziejach mieszka sdzia wiata" (prze. J.N. Kamiski).
Wpierw jednak mowa bdzie nie o transformacji witego gniewu w do-
czesn histori lecz o jego koncentracji w wiecznoci
Preludium: boa zemsta na wieckim wieck
Jeli trafnym jest zaoenie, e globalizacja gniewu musiaa przej roz-
szerzon teologiczn faz wstpn, zanim moliwe byo powierzenie jej
wieckiej reyserii, to napotykamy pewn komplikacj, ktra przynosi
kopot interpretacyjny o zasadniczym charakterze. Prbowalimy pokaza
na pocztku, dlaczego dla udzi wspczesnych memoliwe jest wczucie
si w gniew Achillesa wedle norm epoki homeryckiej. W kolejnych roz-
dziaach postaramy si o analogiczny dowd dla udokumentowanego bi-
blijnie gniewnego profetyzmu judaizmu oraz scholastycznej i purytanskiej
teologii gniewu chrzecijaskiej proweniencji. Wykluczone, eby wsp-
czeni potrafili doceni gniew Jedynego Boga tak jak wykadali go eg-
zegeci triumfujcego monoteizmu u szczytu jego zadufania. Kto chciaby
1
lean DeluBKmi Stmch w kulturze Zachodu XW-XVIH m prze. A. Szymanowski,
Warszawa 1986.
84 2, Gniewny Bg: drt>gs do wynalazku...
sdzi e mona zrezygnowa z peregrynacji do rde historii horror me-
taphysicus, bo dzisiejszy islamizm oferuje zastpcz lekcj pogldow, ten
myli si dokumentnie. Napdzana przez islamistw fala przemocy zdradza
co najwyej troch na temat najnowszych inscenizacji znanej od czasw
staroydowskich figury gromicego Boga i ^omienia dla Boga. Milczy,
zapytana o to, jak Bg mg pozyska atrybut gniewu.
Aby doceni w peni autentyczn nauk o boskim gniewie, naleao-
by wypeni literalnym sensem dwa pojcia, ktrych znaczenie jest dla
nas jeszcze ywe co najwyej w sposb metaforyczny: chwaa i pieko.
Ludzie dzisiejsi w aden sposb nie potrafi juz skonkretyzowa treci
obu wyrae, ktre w innych czasach wyznaczay skrajnoci - to, co wy-
sokie, i to, co niskie - w wiecie ksztatowanym przez obecno Boga,
nawet jeli zmobilizowaliby do tego ca. najlepsz wol. Jeli czowiek
nowoczesnoci byby zdolny posuy si nimi zgodnie z ich metafizyczn
powag, musiaby zgodzi si z najstraszliwszym zdaniem literatury po-
wszechnej - inskrypcj widniejc ponad bram do Dantejskiego Injerna,
ktra obwieszcza na wieczno; fecemi [...] la somma sapienza e M pri-
mo amore" (Wyszam z Mdroci i Mioci reki", prze. A. widerska),
Niepodobiestwo wiadomej zgody na te sowa terroru daje pojcie o ko-
potliwoei zadania, jakiemu naleaoby podoa - i jakiemu podoa dzi
ju, jak sdzimy, nie sposb. Dostrzec t trudno, to wkroczy w rozwaa-
nia dotyczce ceny monoteizmu, Wybiegajc myl w przd, powiedzmy,
e cen t przyszo uici za pomoc dwch transakcji, spord ktrych
nieatwo byoby wskaza fatalniejsz: chodzi po pierwsze o wnflcnlecie re~
sentymentu do nauki o Rzeczach Ostatnich, po wtte o internalizacj ter-
roru w chrzecijaskiej psychagogice.
Zanim wejdziemy na ten pzski obszar, podejinijmy prb poluzowania
cenzury ducha czasu, ktra doprowadzia dzi do wykluczenia wszelkiego
rodzaju tematw teologicznych spord spraw moliwych do przedysku-
towania na powanie midzy owieconymi ludmi. Jak wiadomo, mow
o Bogu" przepdzono w Europie z rozmw toczonych w dobrym towa-
rzystwie przy stole ponad sto pidziesit lat temu - wbrew wszystkim
cyrkulujcym periodycznie plotkom o powrocie religii. Bon mot Hauberia
w jego Sowniku komunaw pod hasem Konwersacje": Polityka i re-
ligia winny by z nich wykluczone", charakteryzuje wci jeszcze dan
sytuacj
4
. Mona mwi do woli o ^witalizacji" leMgijnoei, ptawda
Gustaw bla^e^
t
mwmk^^maw^ptm^,L^^om^KxiMm~mamavml^
tt
s.60.
Preludium: boa zemsto na wieckim wiecie 85
jest jednak taka, e z faktycznie szeroko rozprzestraeiiioiiego w odczaro-
wanym wiecie poczucia dyskomfortu dugo jeszcze nie wypywa adna
nowa wiara w rzeczy poza- i ponadwiatowe. Wygaszana niekiedy melan-
cholijnie przez Jana Pawia II uwaga, e ludzie w Europie yj tak, jakby
Boga nie byo zdradza wiksze poczucie realnych stosunkw ni posia-
daj je energiczni kryptokatolicy z niemieckich felietonw kulturalnych,
ktrzy najchtniej obwoaliby Pana na wysokociach Czowiekiem Roku.
Chrzecijaskie zwiastowanie charakteryzuje zwaszcza to e w prze-
strzeni wieckiej od dawna nie jest ju dopuszczalne, co wicej: nie jest ju
przekonujce. Moe dotrze do swojej klienteli jeszcze tylko poprzez spe-
cjaln komunikacj sektorow - dlaczego nie wykorzystujc take kana-
w waciwych dla sekt? Ta wypowied wywoa protest niejednego repre-
zentanta Kocioa, ktry niechtnie godzi si na przydzielenie Kocioowi
statusu sektora na rynku komunikacyjnym jak gdtyby wiara w Zbawiciela
podobna bya do oddawania si takim pasjom, jak ogldanie horrorw czy
hodowla psw do walki. Zastrzeenie to jest dobrze zrozumiae nie zmienia
jednak wiele w subkulturowym trybie istnienia chrzecijastwa, Kwestii tu
zasadniczej nie sposb zreszt wyrazi za pomoc socjologicznych czy sta-
tystycznych ankiet. Osobliwo Ewangelii dla dzisiejszej publicznoci wy-
kracza daleko poza niechtne stwierdzenie Pawa, e mowa o Chrystusie
wywouje zgorszenie u ydw, a Grekom wydaje si ^upot. Poza gupot
i zgorszeniem, to zaenowanie okrela w dzisiejszych czasach sposb by-
cia religijnoci. Od duszej chwili uczucia religijne wycofay si w intym-
ne strefy psyche i s postrzegane jako wtaciwy srom, wstydliwe obszary
ludzi nowoczesnych. Czowiek postowieceniowy musia przestpi wyso-
ki prg wstydliwego zakopotania, eby mogo go dotkn pytanie o ow
istot wysz, ktr czcimy"'. Teolodzy chemie reaguj na t okoliczno
przenlklw sugesti, jakoby nowoczesny czowiek y wanie w dzie-
jowej sytuacji oddalenia (si) Boga**. Jednak j u samo sformuowanie jest
bdnie wybrane* Problem relacji tmedzy Bogiem a ludmi dzisiejszymi
nie polega na tym, e s oni dla niego zbyt odlegli. W rzeczywistoci mu-
sieliby pozwoli, eby zbliy si do nich a nadto, jeli mieliby wzi jego
oferty na powanie. adna waciwo Boga teologw nie obrazuje tego
lepiej ni ta najbardziej enujca ze wszystkich: jego gniew.
Uwzgldniajc powysze, przekonujco winna zabrzmie nastpujca
teza: pozornie najbardziej sugestywna manifestacja nowej wagi religii, ba,
nowej religijnoci jako takiej - uwaga, jak wiatowa publiczno obda-
rzya agoni papiea Jana Pawa II i wybr jego nastpcy, Benedykta XVI,
86 2, Gniewny Bg: droga do wynalazeuu. ___ _ __
w kwietniu 2005 roku - miaa w gruncie rzeczy niewiele wsplnego z reli-
gijn stron zmiany warty na urzdzie witego Koto. Fascynacji budziy
de facto po wikszej czci, jeli nie wycznie, pene przepychu rzym-
skie liturgie opierajce si na reliktach mitu imperium i cezara. Zarwno
masy, jak i media odczuway w tym wypadku, nie zdajc sobie z tego jasno
sprawy, jak osobista aura papiea wci jeszcze emanuje charyzm urzdo-
w cezara. Kto uwanie obserwowa pontyfikat Jana Pawa II, ten musia
wiedzie* e w mdrze zaktualizowanym przeze kulcie papieskim cech
charakterstytyczn by medialny cezaryzm. Wbrew wszelkim zapewnie-
niom o mistycznej intensywnoci byo zawsze oczywiste, e ctezecijafi-
skie posanie dostarcza religijnej formy dto cezarystycznej treci, Tytko ze
wzgldu na t ostatni Roma aeterna moga wystpi podczas kilku tygo-
dni jako najbardziej skuteczny content provider dla wszystkich ziemskich
dostarczyciel usug sieciowych* Jednak czeg innego to dowodzi poza
tym, e Koci osiga zwycistwa na polu walki o uwag tylko wwczas,
gdy prezentuje program poddajcy si mylnej interpretacji w sensie wiec-
kim, tragicznym i spektakularnym? Czy chodzi wszake rzeczywicie tyl-
ko o nieporozumienie, kiedy aktorzy Bopi** znw wysuwaj si naprzd?
Z uwagi na to, ze katolicyzm, jako rzymski katolicyzm, w ostatecznej in-
stancji wci jeszcze bardziej jest imperium - dokadniej kopi imperium
- ni Kocioem, w jego gwnych akcjach oraz akcjach pastwowych nie-
zrczno mowy religijnej moi zej na drugi plan, aby pozostawi scen
w caoci dostojnemu aparatowi.
A zatem: w postowieceniowym klimacie Bg** to temat, ktry w og-
le nie jest adnym tematem - wyjwszy rozproszone numery specjalne eli-
tarnych pism kulturalnych. Tym bardziej nie do pomylenia jest publiczny
dyskurs na temat waciwoci" tego niemoliwego przedmioto. Jeszcze
bardziej nie do pomylenia, jeli dozwolony jest tu stopie wyszy, byo-
by danie wyobraenia sobie gniewnego Boga albo nawet Boga zemsty
- akurat w czasie, kiedy nawet konwiwialny Bg stenowi blad hipotez.
Ale wanie t niepopularn postaci - okrelmy j tymczasem mianem
figury mylowej*' - musimy si zaj, aby poj genez nowoczesnej go-
spodarki gniewu na wstpnym etapie rozbudowy do postaci formalnego
systemu bankowoci.
Najnowsz okazj do u^ernawsrjwystpujcych^
sty" w aktualnej konfiguracji oferowaa debate na temat nowego fundamen-
talizmu reigjjno-^olitycznego, ktrego wzmocniona publiczna widoczno
przypada im pne lata osiemdziesite XX wieku. Charakterystyczny tytu
Preludium: boa zemsta na wieckim wicie 87
ksiki z tego okresu brzmia Die Rache Gottes. Radikale Moslems, Christen
und Juden auf dem Vormarsch (Mnchen 1991) (Zemsta Boga, Zwyciski
pochd radykalnych muzumanw, chrzecijan i ydw)*. Francuski orygi-
na - a revanche de Dieu - pojawi si na rynku dwa lata wczeniej. Jego
podtytu mwi nie tylko o zwyciskim pochodzie, lecz wrcz o reconquete
du monde - nawizujc do historycznego motywu rekonkwisty. Autor
ksiki Giles Kepel, od tamtego czasu jeden z najczciej indagowanych
w kwestiach kultury i polityki Bliskiego Wschodu, analizuje w niej strate-
gie radykalnie monoteistycznych mobilizacji w rnych czciach wiata.
Orientalistyczny aspekt tematu jest tu jeszcze osadzony w ekumenicznym
postrzeganiu Marych i nowych fanatyzmw,
Wyranie syszalny jest ironiczny ton zwrotu revanche de Dieu. Autor
me pozostawia wtpliwoci, e traktuje o swoich przedmiotach wycznie
za pomoc narzdzi diagnostyka wspczesnoci i kuturoznawcy. Mowa
o zemcie Boga** nie uwzgldnia adnego pozytywnego odniesienia do
teologii gniewnego Boga. W centrum docieka znajduje si powrt na
wiatow scen polityczn militantaych pup religijnych ktrych wyonie-
nie si przyzwyczailimy si tymczasem interpretowa jako reakcje funda-
menfalistyczne" - albo jeM wolimy: jako zemst wzburzonych rodowisk
religijnych na dominujcym rodowisku wieckim, Z chronologicznego
punktu widzenia rewia fundamentalizmw rozpoczyna si wraz z wyst-
pieniem randamentaistw ewangelickich w USA, demaskujcych zacie-
kle obraz wiata nowoczesnych nauk przyrodniczych jako dzieo szatana
i od dziesicioleci rozszerzajcych swj wpyw na amerykaskie spoe-
czestwo; znajduje swoj kontynuacj u idtraortodoksyjnych izraelskich
ydw, ktrzy swoje wieckie pastwo chtniej ju dzi ni jutro widzie-
liby przeksztacone w rabinokracj i ktrych agitacji nie moe ju ca-
kiem zlekceway aden rzd; i koczy si nieuchronnie na najnowszych
fenomenach islamistycznych, Zarwno islamici, jak i ich chrzecijascy
odpowtednicy przejawiaj wprawdzie skonnoci do militantnej bigoterii
- nie sposb przeoczy przede wszystkim nawiza do lat walki i oporu
rzymskiego katolicyzmu w pnym XIX i wczesnym XX stuleciu - jed-
nak do swoich politycznych wystpie dodaj nowy element Podejmuj
przekazany tradycj islam j ato produkt ready-made
t
aby zinsirutnentali-
zowa go wedug wasnego uznania w kampanii reklamowej adresowanej
* Z ob. polski przekad pt. Zemsta Boga. Religijna rekonkwtsta wiata, prze, A Adam-
czyk Warszawa 2010,
$$ 2. Gniewny Bg; droga do wynalazku.,.
do wiatowej opinii publicznej. To czego Marcel Buehamp dokona dla
historii sztuki wczesnego XX wieku, Osama bin Laden, wspierany przez
technikw religii, powtarza dla islamu na koniec XX wieku. Znaczenie po-
stpowania ready-made dla nowoczesnej ekonomii kultury objani w sub-
telnych analizach Boris Groys - analizach, ktrych rekonstrukcja ze strony
aktualnego kulturoznawstwa znajduje si jeszcze w powijakach
5
, Co za do
islamu z subwersywnego stosunku do witego przekazu wynika, e trady-
cyjny autorytet niemw, rady islamskich uczonych w pimie i prawnikw,
podkopywany jest przez puczystowsk fascynacj religijnych korsarzy
(posugujcych si przede wszystkim internatem).
Ta zemsta Boga" - lansowana przez wszystkich moliwych politycz-
nych surrealistw, terrorystw i gorliwcw w godnych wydarze mediach
zachodnich spoeczestw rozrywkowych-tworzy jednak jak pokaemy,
jedynie na poy komiczny, na poy makabryczny epilog Mlkutysicletnich
tradycji teologicznych w ktrych obrbie z dobrze przemylan powag
wszechstronnie przestudiowanej dyscypliny mwiono o boym gniewie
i jego ingerencji w ludzkie sprawy, w perspektywie historycznej i apoka-
liptycznej, Wraz ze wspomnieniem przekazw tego typu rozpoczyna si
nasze schodzenie do katakumb historii idei. W nich to bdziemy si poru-
sza na kolejnych stronach, doznajc moe niekiedy uczucia, e umiecha-
jce si szyderczo czaszki w niszach ciennych nosz rysy osb z historii
wspczesnej.
Krl gniewu
Liczne wskazwki Starego Testamentu odnoszce si do figury gniew-
nego Boga mog nas tu interesowa oczywicie tylko w mocno ofpaniczo-
nej perspektywie. Take rda nowotestamentowe oraz pniejszej do-
gmatyki katolickiej bd konsultowane jedynie selektywnie i z wskiego
punktu widzenia. Refleksw tych przekazw w Koranie w ogle nie we-
miemy pod uwag, jako e, w zestawieniu z relacjami ydowskimi i chrze-
cijaskimi, nie wykazuj one niczego naprawd nowego. W niniejszym
s
Boris Grays, Marcel Duchamps 'Beadymade', w, tego, ber das Neue, rersuch einer
Kuturkommme* Mnchen 1992, s 73 1 nast.; tene, Sunutterte Rgady-mades von FiscMi
und Weiss, w: Kunstkommentare, Wim 1977, s. 131 i mat,; tene, Fmdammtalismtm ols
Miite-hveg zwischen Hoch* und Massenkultur, w: tego, Logik der Sammlung, Am Ende des
musealen Zeitalters, Mnchen 1997, s, 63 i nast; tene, Ott the new, Research Journal of
Anthropology and Aesthetics*. 38,2, s. 5-17.
Krl gniewu 89
rozdziale moemy zatem zaj si tylko kilkoma z owych teologicznych
zwrotw ktre maj znaczenie dla rozwoju koncepcji Jednego Boga"
i ewolucji ludw. Boych do postaci nonikw gniewu. W tym kontekcie
nie interesuj nas inne rozliczne wskazwki co do boskiego ycia afektyw-
nego w euforycznym oraz dysforycznym sensie.
Zarwno dk znawcw, jak i dla laikw nie ulepi wjpliwoci, e wcze-
sne portrety Jahwe, Pana Izraela, przenikaj namacalne antropomorfizmy
(czy lepiej antropopsychizmy). Kady czytelnik Biblii mg przekona si
o tym, jak Bg exodusu czy w sobie jeszcze cechy teatralnego demona
pogody z cechami grzmicego i nieopanowanego warlorda. Decydujcy
dla caej reszty jest jednak sposb, w jaki w tym prymitywno-eriergetycz-
nym, meteorologiczno-militarnym obrazie Boga utrwal si pierwsze cechy
nadrzdnego moralnego nadzoru. Naley do tego wyksztacenie funkcji re-
tencyjnej, ktra ma powstrzyma wsikanie przeszoci w to co par excel-
lence minione - i z braku pamici ngcty-nie-bye Poprzez bosk retencj
powstaje pierwszy zalek historii**, ktra oznacza co wicej ni tylko
wieczny powrt tego samego - wicej take ni uderzenie tal megalomanii
i zapccrmenia, ktre wyznacza pocztek i koniec imperiw. Rozpatrywana
w kontekcie historii idei droga do wszechwiedzcego Boga" przebiega
na dugich odcinkach paralenie do cieki, ktra prowadzi do Boga dobrej
pamici
6
. Wyonienie si i wyraniejsze przedstawienie zatrzymujcej, co-
fajcej zachowujcej i przypominajcej aktywnoci w Bogu okrela rw-
noczenie transformacj jego sprawowania wadzy od stylu erupcyjnego
do postawy sedziowsko-krlewskiej
7
. Dla Boga, ktry niekiedy wchodzi
w rol boga piorunw, gniew mg by zrozumiaym, aczkolwiek ubocz-
nym atrybutem. Dla Boga, ktry jako krlewski sdzia w aurze przepojo-
nego numinosum majestatu ma wzbudza powaanie i bojafi, umiejtno
zagniewania staje si koristytutywna. Patrzc na niego przede wszystkim
naleaoby orzec: suwerenny jest ten, kto potrafi wiarygodnie |pozi.
Poprzez wypracowanie sdziowskiej funkcji Boga zmienia si tempo-
ralny profil jego oddziaywania: o ile we wczeniejszym okresie uchodzi
za protektora swego ludu czy te impulsywnego intorwencjontst (pomyl-
my o zagadzie egipskiej armii w zesanym przez Boga wezbraniu czy wy-
mazaniu caego rodzaju ludzkiego z wyjtkiem Noego podczas potopu),
6
Por. RjJFae* Pettanoni ZJer allwissende Gott, Zur Geschichte der Gotteskke* pmL
E.A, Vretzsch, Frarirfurt-Hao*urg 1960.
7
Por. 3m Ammans Potische Theologie zwischen gypten und Israel, Mnchen 1992,
szczeglnie s. 85 i nas*.
90 2. Gniewny B g: droga do wynalazku...
o tyle odznacza si przede wszystkim swoimi doranie zachodzcymi
uniesieniami - z psychologicznego punktu widzenia mwilibymy o mo-
mentalnych dekompensacjach, Czas pomidzy wybuchem zoci Boga na
grzeszn ludzko a opadem zabjczego deszczu mija w okamgnieniu,
Ju same sowa o alu, ktry Bg odczul z powodu stworzenia ludzi, za-
powiadaj dysproporcj midzy oczekiwaniem a spenieniem - o tle al
implikuje modyfikacj boskiego poczucia czasu. Sytuacja zmienia si ra-
dykalnie, skoro tylko przyjrzymy si kocowej scenie potopu. Bg wznosi
tu wraz z tcz znaczcy dla obu stron symbol cierpliwoci, ktry wyraa
jego wol, by tego rodzaju niszczycielskie dziaanie ju si nie powtrzyo,
mimo i ludzko po potopie nie bdzie si rnia w uchwytny sposb,
jeli chodzi o jej profile moralne, od tej sprzed potopu. Rfidiger Safranski
zrekapitulowa to nader trafnie i z pen szacunku dezynwoltur, zauwaa-
jc, e poprzez dowiadczenie potopu Bg z fundamentalisty sta si re-
alist"
8
. Realist jest ten, kto przyznaje, e wszystko, co wymaga ulepsze,
potrzebuje czasu - a co waciwie nie wymaga ulepsze?
Wskutek zwrotu ku sdziowsko-mcieielskiemu pojmowaniu Boga,
w Panu na wysokociach uwypuklane s coraz czciej jakoci retencyj-
ne". Tak jak intencje odnosz si do tego, co obecne, tak retencje do tego, co
minione a pretensje do tego, co nadchodzi Wizerunek Boga profiluj odtd
znaczco kompetencje krlewsko-archiwalne i sdownicze. Obejmuj one
zdolno do odnotowywania w pamici prawoci i nieprawoci, protokoo-
wania narusze prawa, przede wszystkim jednak gotowo do zastrzeenia
sobie osdu w kwestii susznego wymiaru kary, cznic z prawem aski, i do
pozostawienia kwesti otwart termmu ukarania. Tego rodzaju koncepcje
mog wystpi tylko w kulturze, ktra od dawna dysponuje dwoma arche-
typami techniki ,,zachowujef*, po pierwsze spichlerzem czy oglniej ma-
gazynem, po drugie ksik czy oglniej pismem i jego zbiorami w biblio-
tekach (plus uzupenieniem w postaci sdowniczych technik rozstrzygni
prawnych). Z tego podstawowego schematu bierze swj pocztek funkcja
archiwum. Archiwum, jako instytucja i jako funkcja kulturowa, rozwija si,
gdy tylko systemy nerwowe wchodz w interakcje z zewntrznymi zasob-
nikami i systemami zapisywania, inaczej mwic, kiedy wsppraca mi-
dzy pamiciami subiektywnymi i obiektywnymi zostaje ujta w formalne
procesy Bg-sdzia jest przeto w sposb naturalny rierwotnym archtwa-
8
Rdiger Safransid, Zo, Dramat wonasci, przeh L Kania, Warszawa 1999, s. 22.
Przerwanie zemsty __ 91
riuszem w wiecie moralnoci, lego urzd polega na utrwalaniu pamici
o kwestiach spornych gwoli ich pniejszego podjcia
9
,
Chocia immanentes teologia Biblii ju wczefce zdradza tendencj do
stawiania Jahwe ponad czasem, zwaszcza ponad fantazjami permanencji
i okazaymi genealogiami otaczajcych imperiw, jako sdzia i przewod-
niczcy procesu pozostaje on dla wasnej wity agentem, ktry wdziera
si" gwatownie w historyczne losy ludu i ludw. Z tego wzgldu ydow-
ski Bg-sdzia musi by przedstawiany zawsze jako panujcy krl, bez
wzgldu na empiryczny nonsens zasaefaiiczo niewidzialnego krlestwa.
Poprzez uczynienie Boga krlem wydua si horyzont czasowy jego in-
terwencji. Boskie rejestracje nieprawoci i zdolno do przechowywania
gniewu umoliwiaj powstanie duego dystansu pomidzy momentem
wystpku" a momentem zemsty*
1
, ale nie oznaczajone jeszcze odrocze-
nia dziaa karzcej wadzy na koniec czasw czy w ogle przeniesienia
ich do wiecznoci
Przerwanie zemsty
Biblijna Genesis wyznacza cezur pocigajc za sob dalekosine skutki
dla organizacji ludzkich pamici gniewu. Relacja o pierwszym zabjstwie,
popenionym przez rolnika Kaina na faworyzowanym przez Bo^ swoim
modszym bracie Ablu, pasterzu trzd, jest rwnoczenie najstarszym do-
kumentem o tajemnicach niesprawiedliwoci. Bg jawi si w tej historii po
raz pierwszy zupenie otwarcie jako Pan taktycznoci: spoglda askawie
na ofiar Abla, pomija natomiast ofiar Kaina. Nie ma ladu jakiejkolwiek
motywacji tego zrnicowania. Do pojcia Boga przynaley wolno dys-
kryminowania - gdziekolwiek i kogokolwiek chce. (Kolejny, rwnie brze-
mienny w skutki przykad w tym wzgldzie napotkamy w historii Ezawa
i Jakuba: take tutaj Bg bez podania przyczyny miuje jednego i nienawi-
dzi drugiego - jednake twr nie moe rzec do stwrcy: Dlaczego uczy-
nie mnie takim
10
, e musiae mnie odrzuci?). Od d^taymfaiowanego
da si opanowania urazy:
* Pojecie ^whiwum" zostanie bliej objanione w dalszej czcirozwaa na $. 163
i nasi, ze wskazanie na jego nowe zdefiniowanie w pracach z filozofii kultisy autorstwa
Borisa Groysa,
10
Por. Rdz 9,20. (O ile nie zaznaczono inaczej, cytaty biblijne za tzw. Bibli f^^efeei,
por. Pismo wite Starego i Nowego Testamentu, Po?na - Warszawa 1998).
92 2. Gniewny Bg: droga do wynalazku..,
JPan zapyta Kaina: Dlaczego jeste smutny i dlaczego twarz twoja jest po-
nura? Przecie gdyby postpowa dobrze, miaby twarz pogodn; jeeli
za nie bdziesz dobrze postpowa, grzech ley u wrt i czyha na ciebie,
a przecie ty masz nad nim panowa**
11
.
Sens tego napomnienia wtrconego przed opowieci postpku jest oczy-
wisty: bratobojstwo nie powinno by bdnie odczytane jako spontaniczne
dziaanie w afekcie. Musi by raczej uznane za rezultat suspensy wyranie
wypowiedzianego ostrzeenia. Do czynu nie dochodzi we wzgldnej nie-
winnoci gwatownych emocji eby go popeni, sprawca musi umylnie
przekroczy jasno wytyczon granic - i dopiero wraz z rym transgresyj-
nym gestem wypeniony jest caoksztat znamion czynu zbrodniczego.
Trudno postawi spraw janiej: Kain nie postpuje zgodnie z prawem
inercji ktra cechuje silny afekt; nie pieszy si ze swym czynem - pod
jakim pozorem wywabia brata na pole, aby tom go zabi. Odtd jego ycic
toczy si w osobnym czasie winy; jest nieodcznie zwizany ze swoim
czynem: Tuaczem i zbiegiem bdziesz na zierm mwi do niego Pan;
Skoro [.,, J mam [.. J by tuaczem i zbiegiem na ziemi, kady kto mnie
spotka, bdzie mg mnie zabi!**, replikuje sprawca, Na to Bg wyciska na
nim znami, aby go me zabi, ktokolwiek go spotter**
12
.
Historycy religii cz Kainowe znami ze znakiem ostrzegawczym
staroorientalmego plemienia, w ktrym powszechnie przyjta bya krwawa
zemsta. Znak ten sygnalizuje: kto podnisby do na nosiciela tego znaku,
ten musi przygotowa si na to, e on i jego rodzina doznaj siedmiokrot-
nej pomsty. Miedzy potomkami Kaina groba zemsty eskaluje do grote-
skowych harcw liczbowych. Jego prawnuk Lamek zapowiada heroicznie:
Gotw jestem zabi czowieka dorosego, jeli on mnie zrani, i dziecko
-j el i mi zrobi siniec! Jeeli Kain mia by pomszczony siedmiokrotoie,
to Lamek siedemdziesit siedem razy!**
11
.
Eksplodujce liczby wyraaj ambiwalentne pooenie: Kainowe zna-
mi jest wprawdzie czytelne jako znak generalnego zakazu zemsty, jednak
za jego przekroczenie grozi przekraczajca wszelk miar odpata, O ile
z jednej stony zemsta jest zawieszana, o tyle z drugiej za zlekcewaenie
tego nakazu przewiduje si zemst ekstremaln. Paradoks ten mona zrozu-
mie jedynie jako symptom braku efektywnego monopolu przemocy Odzie
11
Rdz 4* 6-7.
12
Rdz4,l 214i l 5,

3
Rdz 4,23-24
Pierwotna akumulacja gniewu 93
nie istnieje jeszcze aden centralny autorytet kamy, tom zakaz zemsty mo-
na wpoi - tytuem prby - tylko z pomoc groby przekraczajcej miar
reakcji. Trzeba poczeka na wprowadzenie stabilnej kultury prawnej z for-
malnym sdownictwem, zanim przyjdzie czas na znane rwnania talionu:
ycie za ycie, oko za oko, zb za zb, rka za rk, noga za nog, oparze-
nie za oparzenie rana za ran, siniec za siniec"
14
. Znaki rwnoci midzy
lew i praw stron formuy s wyrazem tego, e sprawiedliwo bdzie
pojmowana w przyszoci jako odpowiednioi Miara zaJdada istnienie in-
stancji dbajcej o jej zachowanie, z reguy- wczesnego pastwa jako gwa-
ranta prawa.
Jeli wymiar kary odczytywany jest bezporednio i substancjalnie z wy-
rzdzonej krzywdy, powstaje koncept sprawiedliwoci jako prostej ekwi-
walencji. Odpada tym samym presja potgowania odpaty. Zamiast baro-
kowego jeden-do-siedmiu czy siedemdziesicm-siedmiu, w przyszoci
obowizuje wzniosie skromne jeden-do-jednego. Aby zapewni pomiar-
kowan odpat, konieczny jest niekwestionowany autorytet sdziowski
jaM ucielenia pocztkowo tylko sina wadza krlewska. Wspczeni
obserwatorzy mog uzna taki system, bdcy niejako gospodark okrut-
nymi naturaliami, za prymitywny i nieludzki, naley jednak zway na
to, e wraz z Mojeszowymi rozporzdzeniami dokona si krok ku ra-
cjonalizacji rachunkw odpat Znak rwnoci mijdzy wartoci krzywdy
i wartoci odpaty posiada ponadto implicymy sens temporainy, poniewa
rzeczy dopiero wwczas mog wrci do normy, kiedy powstanie ekwiwa-
lencja midzy cierpieniem wywoanym czynem i cierpieniem wywoanym
kar. Oczekiwanie na sprawiedliwo nadaje odtd pewien odcie sensowi
czasu. Poprzez uzyskane przez wymiar sprawiedliwoci zrwnanie winy
i kary znikaj przynajmniej w wypadku idealnego typu lokalne napicia
gniewu u ofiar bd oskarycieli. Kiedy potem znw wschodzi soce,
wieci ono wprawdzie jak zawsze nad sprawiedliwymi i niesprawiedliwy-
mi, jego wschd towarzyszy jednak rwnoczenie nowemu pocztkowi
midzy partiami, ktre wyrwnay rachunki
Pierwotna akumulacja gniewu
Zupenie inaczej pzedstawia si sytuacja, kiedy cierpienia powstae wsku-
tek krzywd ulegaj jednostronnej akumulacji, a ich ofiary nie dysponu-
j efektywnym modus operandi do przywrcenia rwnowagi. Z duym
14
Wj 21,23-24
94 2, Gniewny Bg; droga do wynalazku..,
prawdopodobiestwem tworz si wwczas chroniczne napicia gniewu,
ktre zbieraj si w pewien rodzaj negatywnych dbr. Starotestamentowy
przekaz oferuje przynajmniej dwa pamita przykady takiej moliwoci.
Pierwszy czy si ze wspomnieniem Izraela o babiloskiej niewoli na po-
cztku VI wieku p.n.c.
f
ktrej bogatym w podteksty symbolem jest sowo
wygnanie" (Exil); drugi wskazuje na kompleks ydowskiej apokalipty-
ki, ktra od II wieku przed Chrystusem miaa doprowadzi do zaostrzenia
profetyzmu. W swym ekscesywnym zapamitaniu siga on a po danie
niszczcej zemsty Boga na nieuleczalnie zdeprawowanym wiecie.
Zarwno mentalny osad izraelskiego wegnania jak i apokaliptyczne na-
silenie profetycznego antyimperializmu (zwracajcego si wpierw przeciw
helleskim, a nastpnie przeciw rzymskim wadcom) wryy si gboko
w religijny przekaz zachodniej cywilizacji, Nie sposb ich zrozumie bez
przyjcia hipotezy formowania si zasobw gniewu. Na mocy waci-
wej temu procesowi dynamiki dochodzi do strukturalnego przeobraenia
gniewu ofiar w trway resentyment. Transformacja ta zyska nieatwe do
przecenienia znaczenie dla specyficznego klimatu starozachodnij religii,
metafizyki i polityki.
Jeli chodzi o formowanie si zasobw gniewu w okresie babiloskiego
wygnania i pniej, to w pismach Starego Testamentu znajdziemy obszer-
n odnon dokumentacj, utrzyman w tonie na poy subtelnym, na poy
topornym. Po stronie wzniosoci trzeba odnotowa przede wszystkim
sformuowan w okresie babiloskim i wczon do Pisma witego do-
piero po tym okresie Ksig Rodzaju, co do ktrej przyjmowano niesusz-
nie e od zawsze musiaa tworzy logiczny pocztek ydowskiego kano-
nu. W rzeczywistoci jest ona wynikiem stosunkowo pnego manewru
teologicznego przelicytowania, poprzez ktry duchowi rzecznicy Izraela
w epoce wymuszonej emigracji zadali dla swojego Boga kosmicznej
wyszoci nad bogami dominujcego imperium. To, co na pierwszy rzut
oka jawi si jako opanowany raport o Rzeczach Pierwszych jest w rzeczy-
wistoci rezultatem pracy Tedakcyjnej konkurencyjnych teologw, ktrej
sens polega na tym, aby Boga politycznych przegranych wydoby na wia-
to dzienne jako zwycizc a priori. Niechaj przeto pogascy krlowie,
wspierani przez swoje politeistyczne entourage, panuj nad swoimi teryto-
riami i zniewolonymi ludami, ich rozporzdzeniom nieskoczenie daleko
do paszczyzny prawdziwie boskiego Niech si stanie". Triumfalnym teo-
logumeneoi bojowym Genesis teologia ydowska uczcia swe najsubtel-
niejsze zwycistwo nad naukami o bogach mezopotamskich imperiw.
Pierwotna akumulacja gniewu 95
Jeli chodzi o mniej wysublimowane formy biblijnych akumulacji jmiewu,
poprzestamy na krtkim rzucie oka na osawione psalmy przeklinajce
i modlitwy o zagad nieprzyjaci z Ksigi Psalmw Starego Testamentu,
owego zbioru 150 egzemplarycznych hymnw, pieni pochwalnych i przy-
woa Boga, ktre od ponad dwch tysicy lat zarwno ydom, jak i chrze-
cijanom su jako gwne rdo ich kultur modlitewnych, Ten korpus
tekstw tworzy duchowy skarb, ktry nie musi obawia si zestawienia
z najwzniolejszymi dokumentami wiatowej literatury religijnej. Chocia
pojedyncze utwory sformuowano bez wyjtku w trybie modlitwy i eo ipso
w postawie nieteoretycznego odniesienia do Boga, pod wzgldem psycho-
logicznym, teologicznym i mdroiowym wykazuj one jedyne w swoim
rodzaju duchowe bogactwa - jak zawiadcza to wielka historia odczyta,
poczwszy od Enarraciones in Psalmm Augustyna a po studia Hermanna
Gunkela i Arnolda Stadlera. Psalm 139, eby wybra jedno wiadectwo,
naley do najbardziej poruszajcych i najgbszych tekstw, jakie kiedy-
kolwiek napisano o otoczonej rodowiskiem stwrczym ludzkiej egzy-
stencji i o ogarnitej przez wiedz wyszego rzdu ludzkiej wiadomoci.
Jeeli chodzi o ukryte wgldy metafizyczne i egzystencjalne, ten liryczny
tekst nie ustpuje adnemu wiadectwu spekulatywnego wgldu pocho-
dzenia indyjskiego czy chiskiego. Niemniej jednak wanie ta medytacja
rozdarta jest wezwaniem do zemsty, ktrego gwatowno nie ma sobie
rwnych w kontekcie literatury religijnej. Najpierw modlcy si uprzy-
tamnia sobie wasne stworzenie:
Nietajne byy Tobie moje koci,
kiedy tworzyem si w miejscu skrytym,
zawizywaem si w gbinach ziemi.
Mj zarodek oczy Twoje widziay
i w ksidze Twojej byy zapisane
wszystkie ctai, ktre bd,
zanim pierwszy z nich nasta
15
.
Bezporednio potem medytacja zwraca si ku wrogom modlcego si.
Na nich to pobony nieustannie kieruje sw uwag na mocy podwjnego
przymusu kontaktu**; po pierwsze, poniewa wrg stoi mu przed oczy-
ma jako niemoliwy do ominicia polityczny praeciwnik, w tym wypad-
15
Ps 139, 15-16. O ile nie podano inaczej, psalmy z Ksigi Psalmw cytowane s za
przekadem Czesawa Miosza (tene, Ksigi bibjm, Krakow 2003).
96 2. Gniewny Bg: droga do wynalazku,
t >
ku w postaci babiloskiego despoty po drugie, poniewa wrg polityczny
jest zarazem przeciwnikiem religijnym, jeSU bezceremonialnie trzyma si
waciwych swojej kulturze bogw czy bokw i pogardliwie traktuje y-
dowsk monolatri. Oba te aspekty s obecne, kiedy modlitwa przechodzi
raptownie w najbardziej zapalczyw kltw:
Gdyby tylko. Boe, zgadzi nieprawego!
O mowie krwawi, odstpcie ode mnie!
Ktrzy wzywaj Ciebie knujc zdrady
i przysigaj na Ciebie faszywie,
wrogowie s Twoi,
Czy nic mam w nienawici niemwidzeych Ciebie, Panie
czy nie wstrtni s dla mnie powstajcy przeciw TWe?
Ca nienawici znienawidziem ich,
wrogami stali si moimi
16
.
Domniemanie, jakobymy mieli w tym wypadku do czynienia ze sponta-
niczn erupcj krytycznie nastawionych do wadzy afektw, oznaczaoby
zupene niezrozumienie ujtego w wersety wyznania wrogoci. Tworz
one tylko jeden z wielu wzw w sieci {mici, w ktrej utrwala si wspo-
mnienie udrcze i upokorze; w teje sieci ekspresywne impulsy odwetu
stabilizowane s w formach przeznaczonych do recytacji. Wprowadzajcy
zwrot psalmu 94: Boe pomsty, Panie, Boe pomsty, zajaniej!**, mgby
posuy'na zasadzie lej tmotywu jako przewodnik po duej czci Ksigi
Psalmw, Powraca on, obok wielu innych miejsc, w psalmie 44 6, gdzie
pod adresem Boga Przymiefza kierowane s nastpujce sowa: Z Tob
obieralimy naszych eiemiycielL Imieniem Twoim deptalimy prze-
ciwnikw naszych"; i nastpnie (44,24); Ocknij si, czemu pisz, Panie?
Zbud si, nie odrzucaj na zawsze!**. Retoryka modlitwy o zemst osiga
apogeum w psalmie 137, 8-9, na ktrego kocu znajduj si wersety:
O, cro babiloska, niszczycielko!
Ten szczliwy, kto odpaci tobie
za fazywd 'ktr nam wyrzdzia.
Szczliwy, kto pochwyci i roztrci
twoje dzieci o ska.
16
Ps 139,19-22, Por. take Erich Zenger, Min GmtkrRoei? Feindpmlmm wrafebw,
Freibuig-Basel-Wien 1994, s. 81.
Pierwotna aomulaga jpaewu 97
Mamy tu do czynienia z artystyczn postaci polemicznych zwrotw mo-
dlitewnych, ktre wydaj si dziwne w wietle wspczesnego rozumienia
religii. Nabieraj one sensu, kiedy umieci sieje w kontekcie (czy te le-
piej: na powrt w nim zanurzy), ktry nazwalibymy w dzisiejszym jzyku
wojn psychologiczn". Jako e staroytny Izrael przez dugie okresy y
w stanie cigych napi wojennych, jego religia bya w sposb nieunik-
niony take religi frontu. Poniewa dziaania wojenne rozwijaj zawsze
stron psychosemantyczn, jej wypracowanie i zapis to zadanie przywd-
cw religijnych - o He religia i psycfaosemantyka si zbiegaj. Zapalczywe
zwroty z psalmw s obliczone na skompensowanie psychopolityeznego
nieprawdopodobiestwa ocalenia Izraela w czasie klsk.
Tym wyjania si konstermijce pocztkowo spostrzeenie, m take mo-
dlitwy mog by poleirukami Nie mniej zadziwiajcy, cho zarazem psy-
chodynamicznie przekonujcy staje si wwczas take fakt, e nawet medy-
tacja nadaje si na rodek propagandowy. Wchodzc w siebie, modlcy si
odkrywaj swoj nienawi i powierzaj j swemu Bogu, aby ten wycign
z niej waciwe konsekwencje - przede wszystkim, ma si rozumie w da-
nych okoiicznoiciach, konfrontacyjnej natury. Autoplastyczna funkcja apelu
modlitewnego objawia si najwyraniej wwczas, kiedy modlca si grupa
intensyfikuje stopniowo obrazy wymarzonych zniszcze, przedstawiajc cie-
mizc lecego na ziemi jako przezwycion potg. Dobitnie pokazuje to
niezrwnany w sensie problematycznym, przeklinajcy psalm 58,7-11:
Boe, rozbij zby w ustach ich,
lwi paszczjk wyam, Panie.
Niech rozpyn si jak woda i zniszczej,
kiedy wymierz swoje strzay, niech im pkn.
Niech bd jak limak, ktry idc roztapia si w luz,
jak martwy pd kobiety, ktry nie oglda soca.
Wczeniej ni koty wasze poczuj ogie cierni,
i ywe, i zapalone gazie niech burza rozmiecie.
Ucieszy si sprawiedliwy, bo zobaczy pomst.
Stopy swoje unurza we krwi zo czynicego.
Figury takie mona by opisa ze wzgldu na ich endopropagandow funk-
cj. Chocia na pierwszy nut oka nie przynosz nic poza hate speeches,
zgodnie ze swoj efektywn dynamik tylko porednio maj na myli
realnego wroga. Przypuszczalnie aden Babiloczyk nie usysza nigdy
98 2. Gniewny Bg: droga eto wynalazku,.,
o nieprzyjaznych fantazmatach ydowskich niewolnikw; wedle osdu
psychologicznego chyba te aden z obywateM wrogich ludw nie dozna
fizycznego uszczerbku wskutek tych nienawistnych modw, Znaczenie
tych werbalnych pokazw siy ley niemal wycznie w ich zwrotaym
wpywie na mwicy kolektyw. Biorc udzia w religijnych grach jzyko-
wych przeklinam a, przeladowana grupa mobilizuje autoplastyczne efekty
kolektywnej recytacji (wzgldnie wysuchiwania lektora bd przodowni-
ka chru) i rekonstytuuje si, przy tym sama jako nadawca/odbiorca ajpe-
sywno-gniewnego przesania
Genealogia m iiit antyzmu
Z naszego punktu widzenia istotne w powyszych obserwacjach jest jedy-
nie to, e ydowskie psalmy nieprzyjacielskie (ktrym w ostatnim czasie
powicono godne uwagi prby ocalajcych odczyta
17
) s ponadprzecit-
nym wiadectwem prehistorii fenomenu militancji. Kto chciaby przedsi-
wzi dalekosin genealogi militantyzmu tea musiaby wpierw zaj
si analiz dynamM wasnej psychologicznej komunikacji wewntrznej
przelanych. Mona z niej odczyta jak zwycieni w historycznych kon-
frontacjach ludw, imperiw czy frakcji ideologicznych przeobraaj swo-
je poraki w programy przetrwania - pomidzy ktrymi postawy ekscen-
trycznej wyniosoci powracaj rwnie regularnie jak figura odroczonej
nadziei i marzenie o finalnym odwecie.
Fenomen przepanego, ktry ustosunkowuje si do swojej poraki
w sposb kontradyktoryjny, jest oczywicie tak stery jak fenomen po-
litycznej duchowoci. Dla opisania tej figury oraz nastpujcych po niej
figur niereligijnych przyjo si w XX wieku pojcie oporu - kto nie
wie co oznacza resistance, ten nie ma nic wsplnego z duchem lewicy.
W kontekcie cywilizacji zachodniej odnone wiadectwa sigaj co naj-
mniej teologii judaizmu okresu wygnania i czasw pniejszych; ostatnie
wiadectwa s niemal wspczesne - mona je zaobserwowa w pismach
marksistowskich i postmarksistowskich romantykw, dla ktrych jest bez-
dyskusyjne, e walka toczy si dalej szczeglnie wwczas, kiedy wszystko
17
Chudzi przede wszystkim o wspomnian juz ksik Ericha Zengera ktra, majc po
temu dobre henrieneutycziie powody, zwraca si w sposb gwatowny przeciw eliminacji
ydowskie nienawistnych modw z ctaskijaAskiego kanonu i z godzinek w Kociele ka-
tolickim. Teologiczne gumenty autora nie sju tak przekonujce: co znaczy stwierdzenie,
e ostre tony nieprzyjacielikich psalmw wyrwafy chrzecijastwo z sielskiego snu Jego
Genealogia militantyzmu 99
jest ju staacone. Na ich widocznym czele stoi obecnie pomienny weteran
Antonio Ne|pi, ktry sondujc sugestywnie obszar tak zwanego multitude,
chciaby rozpostrze tcz mikroopozycji nad ziemi zintegrowan rzeko-
mo przez kapitalizm w jedno imperium.
Militantyzm starej i nowej daty dostarcza jednego z najlepszych klu-
czy do zrozumienia konfiguracji gniewu i czasu, poniewa wraz z jego
pierwszymi formami rozpoczyna si efektywna historia kumulatywnych
pamici gniewu. Naley on zatem do prehistory tego co Nietzsche nazwa
resentymentem. Ten zaczyna si formowa wwczas, kiedy meicielski
gniew me moe si wyrazi w sposb bezporedni i musi szuka okrnej
drogi poprzez odroczenie, internalizacj, transformacj czy deformacj.
Wszdzie tam, gdzie uczucia rewanzystowskie poddane s przymusowi
odroczenia, cenzury i metaforyzacji, tworz si lokalne zbiorniki gniewu,
ktrych zawarto jest przechowywana jedynie gwoli pniejszego opr-
nienia i transformacji zwrotnej. Przechowywanie gniewu stawia psyche
pohamowanego mciciela przed wyzwaniem opanowania spitrzenia gnie-
wu przy rwnoczesnym utrzymywaniu go w pogotowiu na odroczony bez-
terminowo moment Mona to osign jedynie dziki internalizacji, ktra
opiera si na udanych eksterioryzacjach. Jak co takiego moe si uda,
pokazuje postbabiloska ydowska kultura modlitewna, w ktrej yczenie
zemsty zostaje gboko uwewntrznione i przedostaje si a do intymnej
rozmowy duszy z Bogiem. Rwnoczenie obiektywizacji ulegaj wzorce
tego rodzaju wewntoznych dialogw w zbiorze tetatw, co czyni moli-
wym przekazywanie ich tradycj poprzez generacje.
Poza tym w najnowszych prbach obrony psalmw nieprzyjacielskich
podejmowanych przez teologw katolickich naley odnotowa tendencj
do budowania analogii midzy ydowsk modlitw i wolnymi asocjacjami
na psychoanalitycznej kanapie* Antorzy ci odpieraj nasuwajc si po-
trzeb cenzury argumentem, e otwarcie wypowiedziane pragnienia eks-
terminacji posiadaj warto prawdziwociowa^ ktra wiadczy na korzy
produktywnego stosunku terapeutycznegoz Jahwe jako analitykiem i su-
petwizofem Mie wolno zatem odbiera uciskanym ich wotera o zemst
i gwatownych cefafien ciemizycieM; dzi mamy do tego rwnie mae
prawo jak w wiecie staroytnym, poniewa juz MMa, objawione sowo
Boe, wkada j e im w usta**
18

18
Ralf Miggebrink, Der Zors Gmes. GescMctte md Aktualitt einer vmgeU&tm bOii-
schen Truihiion, Freiburg i.Br. 2000, s. 450.
100 2. Gniewny Bg: droga do wyn alaztai...
W wypadku psalmw nieprzyjacielskich i psalmw przeklinajcych mo-
emy mwi o autentycznym forroowaniu si zasobw gniewu. Gromadzi
sie pewien zapas wartoci, po to by mona byo do niego sign w cza-
sach braku. Czerpa z niego oznacza wydobywa zaoszczdzone wczoraj-
sze cierpienie gwoli nowego dzisiejszego uytku. Jeli tego rodzaju formo-
wanie zasobw spenia sw funkcj, z nagromadzonych oszczdnoci da
si reanimowa gasncy gniew.
Aby w peni doceni opisane tu formowanie zasobw, trzeba uwiado-
mi sobie, e w adnym wypadku nie ogranicza si ono do paszczyzny
ludzkiej i jej miertelnych pamici. Zorganizowany przez gorliwych de-
pozyt gniewu nie jest ani zoony tylko we wspomnieniach nosicieli pra-
wienia zemsty ani te udokumentowany jedynie w odpowiednich zbio-
rach tekstw. Decydujca jest raczej mysi trasceudentnego archiwum
dziaajcego paralelnie do nieuchronnie mekompletaych ziemskich zbio-
rw, w ktrych skrupulatnie prowadzi si ksigowo dzie i wystpkw
ydw i ich wrogw. Od ydowskiego Boga ktrego, jak zauwaylimy,
posmabiloska teologia wyniosa - zarwno w perspektywie stworzyciel-
sko-kosmologicznej jak i polityczno-morahiej - wysoko ponad bogw
dookolnych imperiw, oczekuje si z ca stanowczoci, e dysponuje
on jako sdzia, a w tej roi rwnie jako krl archiwum, penym wgl-
dem w akta wszystkich pojedynczych istnie, zwaszcza ycia bumer-
cw i butnych nieprzyjaci. W ten sposb empiryczny depozyt gniewu,
narodowa pami traumatyczna wraz z jej daniami zemsty moe zosta
sprzona z transcendenmym archiwum, bosk pamici nieprawoci.
Typowy dla religi Starego Przymierza patos wiernoci wyraa zatem nie
tylko dowiadczenie, wedle ktrego kada generacja winna na nowo zin-
temalzowa sojusz midzy Bogiem i ludem; podkrela on rwnoczenie
danie niezapominania starych win, dopki widniej one niewymazane
w ksidze zemsty.
Autoagresywna masa gniewu
ydowskie formowanie zasobw gniewu - bez ktrego pojcie sprawied-
liwoci w jego dostrzeplnym do dri religijnym zabarwieniu jest Z^D-
a niemoliwe do pojcia - nastpuje w mniej wicej rwnych czciach
w dwch oddzielnych depozytach, midzy ktrymi zachodz skompliko-
wane operacje przelewowe, W pierwszym depozycie znajduj si wspo-
mniane ju bogactwa fpiiewu, ktry kieruje si gwnie przeciw wrogom
Autoagresywna masa gniewu 101
zewntrznym, najedcom, obcym wadcom i wyznawcom Innych bogw.
Pod biblistycznym nagwkiem Mowy przeciw narodom" przede wszyst-
kim ksigi profetyczne utrwalaj cae archiwum dyskursw nienawici i sa-
kralnych przeklestw - skierowane na zewntrz yczenie unicestwiania od-
mieniane jest tu przez wszystkie przypadki, Notabene w pismach tych nie
tylko pielgnuje si nienawi jako tak poprzez jej froskliw artykulacj,
lecz takie gromadzi si zwaszcza jej uzasadnienia ze wspomnienia, odra-
z i zarzuty religijne przeciw obcym i innowiercom - trzymane nastpnie
w pogotowiu do ponownego wykorzystania przy danej sposobnoci.
Oprcz tego rozwija si drugi punkt zbiorczy ktry najlepiej opisa jako
depozyt dla autoagresywnych mas gniewu. Te zasoby gniewu gromadzi
naturalnie sam Bg - i to przede wszystkim czonkowie ludu ydowskie-
go bd tymi, ktrzy w opresji odczuj konsekwencje tego nagromadzenia
gniewu, T^m razem s to profetyczne Wypowiedzi przeciw Judzie i Je-
rozolimie** ktre symbolicznie komentuj gniew boy przeciw wasnemu
ludowi Akumulacja boskiego gniewu odbywa si zgodnie z prost regu:
w wyniku uwanej obserwacji trybu ycia dzieci Izraela, Bg gromadzi
tak wielki potencja gniewu, ze jego aktywacja moe by dosownie tylko
kwesti czasu**. W krytycznym momencie potrzebni s prorocy aby zapo-
wiedzie nadchodzce nieszczcie kary - albo eby wyoy jako znaki
kary zaistniae ju nieszczcia polityczne, katastrofy ywioowe i rozkad
porzdki ycia.
Autoagresywna orientacja nagromadze gniewu wyciska wyrane pit-
no na literaturze ksig prorockich, poczwszy od pierwszej Ksigi Izajasza.
Zadanie interpretacji odgrnego gniewu zostaje powierzone wybranym mw-
com. Prorokowi Ezechielowi Bg Izraela poleci obwieci co nastpuje:
Biada z powodu wszystkich obrzydliwoci domu Izraela, ktry padnie od
miecza, godu i zarazy. Ten, co jest daleko, umrze od zarazy; ten, co jest
blisko, polegnie od miecza a ten co pozostanie 1 bdzie oblony, umrze
z godu 1 tak umierz na nich mj gniew. Poznacie, e Ja jestem Pan gdy
wasi zabici bd leeli pokotem u stp swoich bokw, wok ich otarzy
[...]. Wycign rk przeciwko nim i zamieni kraj ten w ziemi pust
i dzik, (...) i poznaj e Ja jestem Pan**
19
.
Lud Izraela porwnywany jest regularnie do nierzdnicy, ktra oddaa si
niezliczonym kochankom. Ci zostan pewnego dnia powoani do sdu nad
19
Ez 6,11-14.
102 2, Gniewny Bg: droga do wynalazku...
jawnogrzesznic, ktrego konsekwencje potok odmalowuje, nie zacho-
wujc zbyt wielkiej powcigliwoci;
[Ujkamienuj ci i mieczami powiartuj na czci. Nastpnie domy two-
je spal w ogniu i wykonaj na tobie wyrok na oczach wielu kobiet [...]
1 tak umierz mj gniew na ciebie i odstpi od ciebie moja zapalczy wo.
Uspokoj si i ju wicej nie bd si gniewa. Poniewa [,..] wszystkimi
czynami wzbudzaa we Mnie gniew, tak Ja z kolei na twoj gow sprowa-
dz [skutki] twego postpowania [..J"
20
.
Odczytanie powyszych grb jako li tylko symptomw niedojrzaego
ekstremizmu oznaczaoby bdn interpretacj, Okrutny ton profetycznej
mowy nie powinien zwie nas co do tego, jak bardzo sam Bg pracuje nad
tym, eby pozyska dla siebie predykaty: cierpliwy, askawy i pobaliwy
- cho ze wspczesnego punktu widzenia te okrelenia nie wydaj si
przekonywajce. Faktycznie nawet w najgorszych grobach unicestwienia
zachowana jest jeszcze pewna perspektywa pedagogiczna. Jedyny Bg
zaczyna rozumie, ze nawet w wybranym przez siebie ludzie nie sposb
ugruntowa wiary w niego z dnia na dzie. Jego czsto przywoywana a-
ska zawiera ju refleksj dotyczc zbyt wyrubowanych celw wycho-
wawczych. I tak Jahwe jako kronikarz wasnej historii zwizkw z ludem
Izraela przypomina sobie czasem krytyczny moment, kiedy to po wyjciu
z Egiptu chcia zniszczy swj lud z powodu zaniedbania nakazu szabatu
- i poniecha tego:
Przeto zapowiedziaem, e gniew mj wylej na nich na pustyni, aby
ich wyniszczy. Spraw
r
iem jednak, e imi moje nie doznao zniewagi na
oczach tych narodw [...] oko moje okazao lito nad nimi, tak e ich nie
wytraciem i nie wygubiem do szcztu na pustym*^'.
Mimo to nie mona zarzuca tej monolattycznej pedagogice bemamitao-
ci. Akceptuje ona zarwno czciow eksterminacj luk wybranego, jak
i najbardziej skrajne rodki reedukacji. Jeli idzie o to pierwsz to nieza-
pomnianego przykadu dostarcza wyniszczajca bitwa u stp gry Synaj:
grupa recydywistw spord ludu wybranego ktra na mod egipsk od-
dawaa hod zotemu cielcowi, zostaje wymontowana w sumiennym zapa-
20
Ez 16,40-43.
21
Ez 20,13/17.
Autoagresywna masa gniewu 103
le przez wiern poow pod dowdztwem Mojesza. Wychowawczy po-
strach nie ma te adnych zahamowa przed wprzgniciem nieprzyjaci
do zemsty Pana na wasnym ludzie. Izajasz obwieszcza w tym wzgldzie
co nastpuje:
JDlatego si rozpali jmiew Pana przeciw swojemu ludowi wycign na
niego rk, by wymierzy cios, a gory zadray. / Ich trupy jak gnj zalegy
rodek ulic. / Mimo wszystko gniew Jego si nie umierzy, i rka Jego jest
dalej wycignita. / On zatknie chorgiew dla dalekiego narodu i gwizdem
wezwie go z kracw ziemi - i oto 011 przyjdzie rczy i lekld**
22
.
Bo choby lud twj, o Izraelu, by jak piasek morski, Reszta z niego po*
wrci, / Postanowiona jest zagada, ktra dopeni sprawiedliwoci. / Zaiste,
zagad postanowion wykona Pan Pan Zastpw w caym kraju**
23
.
Sens autoagresjl wyartykuowanej przez proroka okrn drog, poprzez
napaci wrogich ludw, zorientowany jest na moraln reedukacj ludu
w duch deutexcoomistyeziiego prawa. Poniewa lud witych me powsta-
nie ani przez noc, ani nawet w Mika dziesicioleci czy stuleci, ogasza si
wci najgwatownijsze rodki transformacyjne. Obrazuje to napomina-
jca mowa Ezechiela:
JPodobnie jak kadzie si razem w piecu srebro, mied, elazo ow i cyn,
by rozpali z dou ogie i roztopi je, tak i was zgromadz w gniewie moim
i zapalczywoici, umieszcz was i roztopi. Zgromadz was i rozniec prze-
ciw wam ogie mojego gniewu zostaniecie roztopieni w jej rodku. [..*]
wtedy poznacie e J Pan wylaem na was moj zapalczywosc**
24
.
Ta metafa^c^o^lchemiczna przypowie zapowiada me yk starcie
w proch nieudanych ile raczej ich oczyszczenie i re-fcrmacj. Cho ogie
{miewu spala wikszo tych, ktrzy chc pozosta takimi, jakimi zawsze
by, pozostawia on jednak zawsze take pewn reszt, ktra wbrew poli-
tycznemu i antropologicznemu prawdopodobiestwu moe kontynuowa
histori rewolty religijnej. Jeszcze dzi teolodzy odznaczaj si podziwu
22
Iz 5,25=26; nasany cytat Iz 10,22-23.
13
Argument Izajasza, e Bg zateyraa tylko wybran reszt, podejmuje Augustyn w klu-
oieaskffi^Bmilrioto
24
Ez 22,20=22.
104 2. Gniewny Bg: droga do wynalazku.
godn zdolnoci umieszczania tego rodzaju stanw rzeczy w atrakcyjnym
wietle; Bg Izraela jest wanie poncym ogniem etycznej energii", kt-
ry chciaby rozpali mio do blinich- Kto wolaby chodniejsz aur ten
wasnorcznie szykuje sobie pieko
25
.
Gniew hiperboliczny: apokaliptyka ydowska i chrzecijaska
Niezalenie od tego, jak z psychologicznego, socjologicznego i psychopo-
litycznego punktu widzenia ocenimy oba skorelowane procesy formowania
zasobw gniewu w uniwersum postbabiloosMego judaizmu (odkadajc na
chwil na bok kwesti ich chlebowej ewauacji), oie da si zaprzeczy, e
wspumoliwiy one wskutek swego ofensywnego, ekspresy wnego, aute-
plastycznego i agresywnego oddziaywania przetrwanie Izraela w okresie
chronicznych opresji. Stanowi one podstaw zrozumienia, dlaczego lud
religii par excellence mgt si sta rwnoczenie nosicielem komplekso-
wej mdroci gniewu, jeli wolno uy takiego wyraenia - a ponadto, od
pocztku ery chrzecijaskiej, najwaniejszym obok Grekw narodem-
-ekspoucrem systemw do przetwarzania gniewu,
Podstawowa operacja profetycznego objaniania nieszcz, to jest spro-
wadzanie widocznej ydowskiej niedoli okresu politycznych opresji do ka-
rzcego i oczyszczajcego gniewu Jahwe musiaa, jak byo do przewidze-
nia, wczeniej czy pniej osign granice wydolnoci Kawet w swoim
punkcie kulminacyjnym, w erze profetyzmu pimiennego oraz w babilo-
skich i postbabilosMch czasach niedoli, jej sukces zwizany by zawsze
z niepewnymi operacjami psychosemantycznymi. Atmosfera oscylujca
chronicznie midzy nadziej, przestrachem i zwtpieniem bya warunkiem
wstpnym zapewnienia duchowej akceptacji mao przekonujcych, nazna-
czonych brakiem umiaru, strukturalnie masocustyeznyeh wykadni pro-
rokw. Cena za zrozumienie nierzadko do wstrzsajcych losw Izraela
jako czeici pedagogiki gniewu boego skierowanego przeciw wasnemu
ludowi polegaa na brzemiennej w skutki internalizacji oczekiwa przemo-
cy. Ponadto z gry zapre^ramowana bya pewna faipermoralna kontuzja,
jeli wci dochodzio do zacierania granicy midzy ukaraniem pojedyn-
czych bluzuiercw (przejmujemy to todycyjne okrelenie nie biorc za nie
odpowiedzialnoci) a starciem w py caej zbiorowoci, Dlaczego wszystek
25
Geni TheiBen, Anette Merz, Der historische Jesus. Ein Lehrbuch, Gttmgeii \996
t
5.249,
Gniew faipertolicznyi apokaliptyka ydowska i chrzecijaska 105
lud musia cierpie z powodu pojedynczych jp^esziflcw-prowokatotw?
Musiao doj do tego, e wsplnota wystawiona na cigy apel profetyzmu
wyksztacaa postaw winy, w aden sposb niewspmiern do moliwych
przewin swoich czonkw. Jednak nawet tak rozwinita agitacja nie mo-
ga zapewni staej interioryzacji autoagresywnych impulsw. Std te nic
dziwnego, e w szczeglnie oburzajcej, rozpaczliwej i przewlekej sytu-
acji cierpienia tradycyjny paradygmat profetyczny zaama si i zosta za-
stpiony przez absolutnie now koncepcj.
Miao to miejsce w drugiej poowie II stulecia przed Chrystusem, kiedy
to wiat bliskowschodni, cznie ze staroytnym Izraelem, zosta wcielo-
ny do obszaru panowania helleskich despot ii, znanych take jako pa-
stwa diadochow, ktre nastay po dezintegrujcej improwizacji imperium
Aleksandra Wielkiego. W okresie seleukidzkiego panowania nad Izraelem
niewydolno profetycznego moralizatorsko-autoagresywnego przetwa-
rzania nieszcz staa si tak jawna, e w sposb nieuchronny trzeba byo
szuka nowych zwrotw w kontakcie z doskwierajc niedol. Pierwszym
zwrotem by rozwj silnego militarnego rochn oporu, zwizanego z rodem
Machabeuszw {ktrzy wprowadzili rwnoczenie terror wobec kolabo-
rantw z wasnego ludu), drugi polega na wytworzeniu radykalnie no-
wego schematu interpretacji historii powszechnej, w rtosunku do ktrego
uywamy do dzi pojcia apokaiiptyki.
Tani, gdzie apokaliptyczne formy mylenia t odczuwania podbijaj sce-
n udzia zatroskanych o wasne zbawienie ludzi w politycznych torbulen-
cjach swojego narodu traci jakikolwiek sens, poniewa wedle przekonania
nowej szkoy cay uniwersalny czas wkroczy w cile ograniczon faz
kocow. W tych ostateich dniach profetyczny moralizm staje si bez-
przeiiotowy. Nie bdzie j u przyszoci, w ktrej wiemy mgby trosz-
czy si o swe oczyszczenie; nie bdzie potomkw ktrym naleaoby
przekaza nauk; nie bdzie nieprzyjaci, w walce z ktrymi mona by
si utwierdzi jako lud.
Faktycznie dla szerszej historii militantyzmu drugie stulecie przed na-
rodzinami Cfaystusa trzeba postrzega jako kluczow er, poniewa od
tamtego czasu duch radykalnego niezadowolenia z istniejcych stosunkw
stoi przed zasadniczo niezmiennym wyborem, Od owego czasu osiowe-
go dysydencji gniewni dysponuj epokow alternatyw pomidzy opcj
maehabejsk a apokaliptyczn, krtko mwic: midzy wieciom powsta-
niem antyimperialnym a religijn czy parareligijn nadziej na cakowity
koniec systemw - do wyboru powyszego nowoczesno dodaa tylko
106 2.0el
g
w
l
Q
f
B6g:dr
0
gadowyiiil^
U
.
jedn, jednake decydujc trzeci warto; reformistycznego, przystoso-
wanego do porednich przedziaw czasowych przezwyciania nieprawi-
dowoci narosych w procesie historycznym poprzez zastosowanie pro-
cedur liberalno-demokratycznych. Zbyteczne wyjania, dlaczego wanie
owa trzecia opcja przedstawia jedyn obiecujc w duszej perspektywie
strategi cywilizacyjn.
Z punktu widzenia formowania zasobw gniewu przedchrzecijaski
apokaiptyzm posiada potrjnie wielk wag; po pierwsze znosi tradycyjn
teologi polityczn gniewu boego, ktra polegaa na stawianiu znaku rw-
noci pomidzy histori ludu przymierza i histori kar. Po wtre przesuwa
na powrt zakumulowane bogactwa iplewu z boskiego archiwum do po-
litycznych centrw wadzy - oto dlaczego wobec zapowiedzianych okru-
ciestw feonca wiata dochodzi do gwatownej kolizji ziemskich agentur
furii, a w kocu zagada wiata i samozagada staj si jednym i tym sa-
mym (tutaj pojawia si w rzeczy samej idea wojny wiatowej"). I w kocu
utwierdza on ponad ziemskim padoem konfliktw bogato sklasyfikowan
stref poredni potg aniow i demonw ktre poza ludzkim bojem ko-
ca czasw prowadz subteln wojn wiatow w sferach niebieskich,
Na frontach owej wyszej wojny na scen historii idei wkracza zbunto-
wany butny anio, Szatan, Lucyfer, Iblis czy jak go jeszcze inaczej nazy-
waj, aby zapewni sobie gwn rol na nadchodzce ptora tysiclecia.
Poprzestaniemy tu na uwadze, e narodziny diaba z ducha apokaliptycznych
star demonw stan si decydujce dla przyszej historii agentur gniewu.
Jego pojawianie si powoduje najdoniolejsz zmian topologii zawiatw.
Gdzie s diaby, ton niedaleko i ich rezydencje. Gdzie diaby si uizdzaj,
tam powstaj pieka - czyli, inaczej mwic, archiwa winy, w ktrych prze-
chowuje si ku cigemu powtarzaniu bogactwa gniewu i impulsy zemsty.
Geniuszowi Dantego zawdziczaj Europejczycy zrozumienie e w tym
porzdku archiwum i pieko s jednym i tym samym. Kady winowajca b-
dzie smay si tom w swoich wasnych aktach po wieczne czasy.
Poprzez personifikacj gniewu w postaci Wielkiego Mciciela - .je-
stem tym duchem, ktry zawsze przeczy!** (prze. J. St. Buras) - stworzo-
no central gniewu, ktra a do pocztku owiecenia dostarcza bdzie
niewyczerpanych impulsw, Zyskujc kompetencje w zakresie ludzkiej
tymotyki, diabe udzieli najr^einiejszego wsparcia chraecijansMemu
odrzuceniu ludzkiej potrzeby uznania, dzy walki i Instynkfn konkuren-
cji - superbia! im! imidia! Mimo to jego posta wycisna najwyrazist-
sze pitao na dominacji gniewu nad wiatem. Twierdzenie, wedle ktrego
Gniew hiperboliczny: apokaliptyka ydowska chrzecijaska 107
szatan jest ksiciem tego wiata daje pojcie o ceresie jego kompetencji.
Scedowaniu wiata diabu, by nim zarzdza, i nieodcznej od tego dia-
bolizaeji elementu tymotejskiego towarzyszya nobilitacja obrazu Boga,
wspwystpujea z dewaluacj ludzkiej sfery: odkd tymotejskie impul-
sy Boga zostaj przeniesione w duej czci do diabolicznego epicentrum,
Bg do reszty wkracza we wzniose rejony. Teraz krg boskich atrybutw
mg zamkn si wok najsubtelniejszych arkanw - jakie obrazuje
niebiaska ra w najwyszym krgu Dantejskiego Raju. Z tradycyjnego
gniewu naleao zachowa w samym Bogu tylko tyle ile byo konieczne
dla utwierdzenia jego chway".
Cenza odcienie Boga od sprawowania wadzy wykonawczej nad was-
nym gniewem jest rozwinicie si uksztatowanego formalnie kontrwiata
za. Nie moe on da penej samodzielnoci onkologicznej - w przeciw-
nym wypadku trzeba by bowiem przyjmowa istnienie jakiego przeciwbo-
ga albo drugiej zasady, co jest rzecz niemoliw w obrbie monoteizmu.
Jednak nawet w podporzdkowanej pozycji zo dysponuje wystarczajc
potg, aby zyska powaanie jako rdo niezliczonych nieszcz. Od
tego czasu stosunki midzy Bogiem i antagonistycznymi mocami lorela
dialektyka podporzdkowana i buntu, Oba impulsy charakteryzuj wiat,
w ktrym hierarchia staa si dominujc form mylenia i ycia. Tylko
w mniwersum w ktrym wszystko winno by uporzdkowane w okrelo-
nej kolejnoci zgodnie ze sw pozycj, moga uwydatni si wykadnia za
jako prby odwrcenia porzdku, nie tylko charakteryzujca chrzecija-
ski obraz szatana lecz take ywotnie obecna a do Nietzschego krytyki
przewrotw opartych na resentymencie.
Dla naszych rozwaa decydujce jest to, e wraz z wynalezieniem za
- jako figury i jako regionu - otwieraj si radykalnie nowe moliwoci
przechowywania i materializowania gniewu, Dziki przyrostowi swej
mocy imperium za zyskuje tak rnorodno i barwno, jakiej nie znaj-
dziemy ani w historii idei, ani w historii strachu, Z pewnoci take star-
szej, monolatrycznej i monoteistycznej rzeczywistoci religijnej nie byo
obce jak to widzielimy, wywoywanie zagroenia powodowane wzglda-
mi dydaktycznymi terapeutycznymi i politycznego majestatu. Jednak do-
piero od czasu pojawienia sizte w teologii chrzecijaskiej mona mwi
o wsplnej historii religii i terroru.
108 2. Gniewny Bg: droga do wynalazku,..
Naczynia gniewu, depozyty piekielne:
o metafizyce skadowania finalnego
Zakoczymy ten psychohistoryezny zarys krtkim resume chrzecija-
skich doktryn boskiego gniewu i stosownych figur gniewu diabelskiego.
Punkt wyjcia obydwu znajduje si jak ju wspomnielimy, w apokalip-
tyce okresu Seleukidw, kiedy to chasydzi sformuowali sugestywnie dra-
matyczny koncept bliskiego koca wiata. Warunkiem umoliwiajcym
stworzenie tego nowego religijnego archetypu bya pogbiona indywidu-
alizacja wiary. Tego rodzaju przeniesienie akcentw narzucao si wobec
wczesnego horyzontu politycznego i spoecznego, w ktrym trudno byo
odkry choby najmniejsze oznaki zewnteznego zwrotu ku lepszemu.
Apokaliptyka jest religijn form wyrzeczenia si wiata, jaka moga
powsta jedynie w sytuacji, w ktrej jednostki t grupy dowiadczay sie-
bie tylko jako bezsilnych widzw walk o wadz pomidzy dominujcy-
mi potgami. Istniej dobre argumenty przemawiajce na rzecz tezy, e
ydowska apokaliptyka zwieczya rozpoczty w staroytnoci proces
wymylania widza: nawet jeli Grecy stworzyli teatr i stadion, do ktrych
Rzymianie dooyli krwawe ip-zyska na arenie, to jednak dopiero dziki
apokaliptycznej rezerwie wobec finau ro/pasanego wiata rozwin si w
rodzaj przygldania si, ktry wykracza znacznie poza udzia w artystycz-
no-obrzdowych czy sportowo-okrutnych spektaklach.
Apokaliptycy wynajduj ironi ktra siga gbiej anieli ironia so-
kratejska. Roj sobie, e pozostaj w porozumieniu z Bogiem, Jrtry ywi
wzgldem wiata jako caoci nieco inne zamiary, ni chciayby wierzy
jego ziemskie dziatki. Do owej tronu naley odrzucenie obowizujcych
wartoci. Doznania apokaliptyczne powoduj zaprzestanie wszelkich du-
chowych inwestycji w tern wiat"
26
(podczas gdy polityczni apokaliptycy
i anarchistyczni milenaryci, o ktrych bdzie mowa nieco dalej, powica-
j si jego aktywnemu pogarszaniu). Skoro tylko wierzcy wycofa swoje
afektywne wkady ze wiata, pozostawia go jego rzekomo niepowstrzyma-
nemu biegowi - ku szybko nadchodzcemu kocowi* ledzi taki pro-
ces, to by widzem teatolnym szczeglnego rodzaju. Pord wszystkich
moliwych spektaklw koniec wiata jest jedynym, przy ktrym nie trzeba
u
W kwestii raitafizycaiych implikacji figury retorycznej ten wiaf* (wzgldnie to
ycie") por. Peter Sloterdijk, Ist die Weh verminbar? ber dm Geist Indiens und die abend-
lndische Gnosis, w: tego, Weltfremdheit, Ftaakfurt 1993 (w szczeglnoci rozdzia 1:
Fingerspitzmgedfikor**, s, 220-233),
Naczynia gniewu, depozyty piekie ne... 109
troszczy si specjalnie o uprzywilejowane miejsce. Wystarczy przyj na
wiat u schyku czasw i wiedzie o tym, eby wci siedzie w pierw-
szym rzdzie. Kto zaj tam miejsce, ten moe by pewien e wyjdzie na
swoje co do wasnych anty imperialnych, an^osmicznyeh i antyontolo-
gicznych resentymentw; chyba e sztuka potoczy si inaczej, ni tego
oczekuj widzowie.
Nadzieja apokaliptykw sprowadza si do prostego i egzaltowanego
zaoenia: e ju wkrtce albo troch pniej, w kadym razie jeszcze za
ich ycia, dane im bdzie przey koniec tego wiata*', Ich inteligencj
stymuluje zadanie odczytywania znakw, ktre zapowiadaj gorco ocze-
kiwane nieszczcie. Z tej dyspozycji powstaje mylenie diagnostyczne
koca czasu, ktre przeksztaca rzeczy w znaki a znaki w oznaki - ma-
tryca wszelkiej teorii krytycznej**. Poczucie ycia apokaliptykw zdomi-
nowane jest gorczk oczekiwania paruzji i radosn bezsennoci tych,
ktrzy snuj marzenia o zagadzie wiata i wasnym ocaleniu. Std apoka-
liptycy potrafi przymyka oczy na niemal cae ziemskie zo prcz jedne-
go: e wiat ani myli by posusznym swemu finalnemu przeznaczeniu.
Co wzbrania si zgin, bdzie zwa si ktrego dnia tym, co trwale
istnijcef'. Zachowywanie samego siebie jest wad wiata. Std te haso
wtajemniczonych brzmi: To katasteofa, e wszystko toczy si tak dalej**.
Jeli apokaliptyka zawodzi, trzebazmienidatnastoiiafclestwaBoego,
& zawodzi z ca pewnoci, kiedy zapowiadany dzie gniewu zbyt dugo
kae na siebie czeka. W takim wypadku mcicielska niecierpliwo wzgl-
dem wiata i nadzieja na to, oo byoby inne", zawieraj z koniecznoci
postapokaliptyczne kompromisy z tym, co trwale istniejce" Kiedy tego
rodzaju ukady doszy do skutku, rozpocz si wiek chrzecijastwa. Std
przed kadym wprowadzeniem do historii chrzecijastwa powinien znaj-
dowa si rozdzia zatytuowany When apocalypticism fails, Ukazywaby
on, dlaczego chrzecijastwo i gnoza s paralelnymi fenomenami, ktre
wzajemnie si objaniaj o ile obydwa wycipiey wasne konsekwencje
ze skandalu, e wiat (dlaczego nie powiedzie teraz po prostu: Cesarstwo
Rzymskie?) okaza si, na przekr popiechowi partyzantw kocowego
spenienia, osorny na zagad,
Zwaywszy na powysze, staje a zrozumia dlaczego chrzecija-
stwo wystpio pocztkowo jako miae zniesienie palcej apokaliptycznej
konstelacji tworzonej przez czas ktry pozosta do koca, i gniew Boga.
Pocztkowo take nauczanie Jezusowe przenika w sposb oczywisty pew-
110 2. Gniewny Bg: droga do wynalazku...
ntk e cierpliwo Boga wzgldem wiata ulega wyczeipami. Std prze-
sanie, e nadchodzi Sd Ostateczny, cho jego dzie i godzina pozostaj
jeszcze utajone. W zaoenie wedle ktrego w dniu obrachunku dua cz
ludzkoci okae si nie do uratowania* nie wtpi aden z ogarnitych go-
rczk koca wiata ani Jan Chrzciciel ani sam Jezus, nie mwic ju
o Janie autorze chrzecijaskiej apokalipsy. (W tym wzgldzie pniejsze-
go ojca piekielnego terroru, Augustyna Aureliusza, nie naley w adnym
wypadku postrzega jako wynalazc niedobrych dodatkw do pierwotnie
agodnej nauki; jest on tylko najuwaniejszym i najbardziej bezwzgldnym
intefpretatorem dokumentw tundacyjnych), Jeli Krlestwo Niebieskie
jest ju bliskie, to tym blisza jest katastrofa, ktra uczyni je teraniejszym.
Sowa teraniejszo" (Gegenwart) nie sposb odtd wymawia bez bo-
jani i drenia. Po straceniu Mesjasza wybawcz katastrof utosamia si
z powrotem ponionych w chwale. W ten sposb wychodzc od chrze-
cijaskich przesanek, mona uaktywni tez o gniewie boym - a sam
Chrystus dzierc w doni miecz, bdzie p^ewodniczy sdowi na kocu
czasu,
Jeli w wypadku figur historii witej wolno byoby posugiwa si ka-
tegoriami w rodzaju oryginalnoci, to przypadaaby ona owej Jezusowej
innowacji, ktra doprowadzia do pomysowego antydatowania i readre-
sacji krlestwa Boego. Wraz z przeomow nowin mwic% e krle-
stwo, ktre ma nadej, w rzeczywistoci ju nastao i ziszcza si odtd
w nas" i ,,mijClzy nami*', apokaliptyczne napicie zbliajcego si koca
zostao rwnoczenie utrzymane i zniesione tek e kwestia terminu moga
zej w danym wypadku na drugi plan - jak to faktycznie miao miejsce
w drugiej, zeciej i pniejszych generacjach pojezusowych. Poprzez ten
oryginalny zwrot moliwe si stay wpierw gminy wyznawcw Jezusa, na-
stpnie Pawowa sie misji, a w kocu Koci chrzecijaski. Wszystkie
trzy s wersjami tej samej figury mylowej, ktra w swej interpretacji
przesteemiej daje tez; Nowy wiat zrobi ju sobie miejsce w starym",
a w perspektywie czasowej zawiera zdanie: Przyszy wiat jest ju obec-
ny w aktualnym". Ani na chwil nie wolno straci przy tym z oczu faktu,
e mimo konsolidacji Kocioa w sakralny establishment stary wiat w ca-
oci zasuguje na rozkad i zagad. Pod tym wzgldem chraedjaAstwo -
jako twr kompromisu apokaliptyki t mesjaskiej nauki o spenieniu - nie
jest niczym innym ni drug wprawk do rewolucji. W w>niku poczenia
biecych motyww z motywami adwentowymi w sposb brzemienny
w nieprzewidywalne nastpstwa krzyuj si z sobcibecno i oddalenie,
Naczynia gniewu, depozyty piekielne,., 111
teraniejszo i przyszo. Mona powiedzie, e bieg rzeczy uksztato-
wany jest odtd w obszarze wpywu wyobrae o czasie adwentowego
teraz". Nie przychodzi nic, czego w pewnym sensie ju by nie byo. Nie
ma niczego co w pewnym sensie dopiero by nie przychodzio.
Cena, jak trzeba byo uici za historyczny kompromis chrzecijan
pomidzy cierpliwoci i niecierpliwoci, albo te pomidzy mioci
i gniewem bya oczywicie wysoka, O penej sumie mgby mie niejakie
wyobraenie tylko ten, kto potrafiby oceni konsekwencje chrzecija-
skiego rozdziau midzy dwoma ^anstwamP% ktre od czasw Augustyna
przyzwyczailimy si odrnia jako bosk komun z jednej i ziemskie
kompleksy imperialne z drugiej strony. Koszta s w najprawdziwszym
znaczeniu tego sowa niepoliczone - przez tysiclecia spywaj na konto
adwersarza. W obliczu tych wiadcze termfc podatek kocien/* nabiera
pewnego niesamowitego (unheimlich) znaczenia. Okrela nie tylko naka-
dy ekonomiczne wiadczone przez wieckie faupy na rzecz paralelnego
spoeczestwa eklezjalnego, lecz w jeszcze wikszym stopniu obcienia
psychiczne jakimi okupiono istnienie Kocioa i jego transcendentnych
zawiatw. Moemy tu mwi o najdroszym transferze w historii gospo-
darki wiatowej.
Odsomy schemat tej operacji: posiapokaliptyczne chrzecijastwo
zabezpieczyo swoje przetrwanie w postaci Kocioa za pomoc operacji
Intensywnej dewaluacji rodowiska tego przetrwania, czyli wiata czy te
soecultm. Aeby Bg mg przej kocielny kontrwiat jako swoj was-
no, trzeba byo przekaza prymarny wiat waciwemu dla mego odtd
demonowi - diabu, tytuowanemu, jak widzielimy, zgodnie z chrzesci-
jaftsldin protokoem ksiciem wiata**. W ratyfikowanej przez Augustyna
zdradzie doczesnego wiata motywy apokaliptykt, jmozy i dualizmu -
cz si, tworzc wysoce szkodliwy kompleks. Jeli Voltaire mg kiedy
stwierdzi, e historia ludzkoci jest rwnoznaczna z wypisami z annaw
piekielnych, to tym samym zrekapitulo wa w elegancki sposb skutki (czy
przynajmniej skutM uboczne) chrzecijaskiego wyrzeczenia si wiata.
Bardziej szczegowa historia wyobrae pieka byaby w interesuj-
cym nas kontekcie nie na miejscu. W zespole ehrzecijaskich obrazw
infemalnych istotny jest tutaj tylko fakt, e narastajca instytucjonalizacja
pieka w dugim tysicleciu midzy Augustynem i Michaem Anioem do-
prowadzia do najwyszej intensywnoci motyw transcendentnego archi-
wum gniewu. Przyjcie zmarych do tego wielkiego zbioru odbywa si na
zasadzie metafizycznej koniecznoci. W przyszoci nit nie moe umrze,
112 2. Gniewny Bg: droga do wynalazku.
uniknwszy poddania finalnemu sprawdzianowi warunkw przechowywa-
nia tego co z niego ub z niej pozostanie. Pozaziemskie lokale dziel si,
jak wiedz czytelnicy Dantego, na tuzy kategorie - pieko zagady, pieko
purgatorium i raj - a skierowanie nowo przybyych do waciwej dla nich
sekcji jest wynikiem segregacji orzeczonej przez sad najwyszy. Wszystkie
trzy wydziay posiadaj charakter archiww. Podczas gdy pieko zagady
i raj tworz archiwa statyczne, gdzie decydujca jest wieczna obecno
gniewu bd szczliwoci, pieko purgatorium przedstawia zdynamizowa-
ne pogranicze, gdzie spory tum grzesznikw przecitnego formatu prze-
prowadzany jest z precyzj odpowiednio do swoich starannie zaprotokoo-
wanych akt grzechw przez siedmiofazow tortur oczyszczajc (zgodnie
z siedmioma grzechami gwnymi), aby w kocu osign bram niebios.
Dlaczego poszukiwanie przyczyn boskiego gniewu prowadzi
na manowce - paralogizmy chrzecijaskie
Me jest niespodziank, e przekodowana w duchu nowotestamentowym
dydaktyczna opowie o boym gniewie juz w okresie pierwszych wspl-
not wymagaa dodatkowych objanie. Jako e chrzecijastwo w swych
najwczeniejszych prospektach reklamowych prezentowao sie, jako religia
mioci do nieprzyjaci, przebaczenia, wyrzeczenia si zemsty i serdecz-
nej inkluzywnoci, sprzeczno midzy yczliw proklamacj a szalon
eschatologi wywoywaa ju wkrtce irytacj. Prominentna pozycja apo-
kaliptycznych mw z pogrkami w kolekcji autentycznych sw Jezusa
uczynia konflikt nieuniknionym. Nawet jeli nie podzielamy zdania
Oswalda Spenglera wedle ktrego sowa grocego Jezusa najautentycz-
niej oddaj jego oryginalny ton
27
, nie sposb zakwestionowa, e apoka-
liptyczny furor nadaje jego mowom pewien charakterystyczny odcie
T kopotliw sytuacj nieprzypadkowo problematyzuj ju najstarsze
teologiczne dokumenty nowego ruchu, Msty witego Pawia. Take p-
niejsi egzcgeci gniewu, z Tertulianem i Laktancjuszem na czele, podjli
si zadania uczynienia boskiego thyms czyjego e#g^ cechami kompaty-
bilnymi z pozostaymi wasnociami Najwyszego, Przez oferowane wy-
janienia przewijaj si trzy gwne wtki, ktre - zdaniem autorw - na-
leaoby tylko konsekwentnie rozwin aby w peni poj, dlaczego Bg
27
Oswald Speagter, Zmierwk Zachodu. Zarys morfologii hiMorii uniwersalne, pize,
i przedmow opatrzy J. Marzeeki, Warszawa 2001, s, 317 i
Dlaczego poszukiwanie przyczyn boskiego gniewu.,. 113
chrzecijan jest nie tylko potencjalnie zdolny do fpiewu, ale i musi by
aktualnie zagniewany. Kady z wtkw odpowiada jednemu Rwnemu
pojciu teologicznemu: pierwszy rozwija implikacje boskiej wszechmocy,
drugi boskiej sprawiedliwoci, trzeci za boskiej mioci. Wedle teologw
z kadego z nich winno wynika w sposb dostatecznie ewidentny, dlacze-
go bez gniewu nie sposb wyobrazi sobie spektrum boskich atrybutw.
W rzeczywistoci koniecznoci boskiego gniewu nie da si jednak sfor-
muowa w sposb logiczny w obrbie samej teologii Nie wynika ona
w adnym razie z boskich atrybutw", o ktrych zreszt, o czym teolo-
gia negatywna wie od dawien dawna, mona mwi tylko metaforycznie,
z pomoc analogii. Rzeczywiste dziaanie tezy o boym gniewie mona by
wykaza wycznie poprzez analiz funkcyjn, ktr trzeba by przepro-
wadzi w perspektywie metateologicznej bd te w jzyku psychopoito-
logii. Faktycznie wraz z chrystianizacj boskiego gniewu otwarty zostaje
transcendentny bank, gdzie ludzie mog deponowa odoone impulsy ty-
motejskie i odroczone projekty zemsty ktrych globalny design pozostaje
poza horyzontem wyobraeniowym pracownikw banku. Co wicej: jego
urzeAlicy nie powinni wcale rozumie sposobu funkcjonowania banku,
poniewa,przeniesione w zawiaty transakcje spaty mogy by dokonywa-
ne jedynie w otoczce naiwnoci. Bank przeprowadza transakcje w formie
aktw mowy, ktre podkrelaj zarwno istnienie boskiego gniewu, jak
i powody, aby traktowa go powanie. Tego rodzaju akty musz by reali-
zowane rzecz jasna, bona fide, poniewa w innym wypadku nie zabrzmi
wystarczajco gronie, Przerysowanie naley do samej ich istoty, podczas
gdy nawet odrobina ironii oznaczaaby ich fiasko. Mowy o gniewie boym
prezentuj si w trybie duszpasterskim w postaci przejmujcych kaza,
w trybie teologicznym za jako dyskursy dogmatyczne, Z pomoc tych
ostatnich prbuje si dowodzi naukowego twierdzenia katolickiej onto-
logii, e istniejce realnie pieko jest konieczn i niezbdn instytucj* bez
ktrej w adnym razie nie sposb wyobrazi sobie penego inwentarza rze-
czy rzeczywistych. Z tej perspektywy midzy piekem a oglnym planem
dziea stworzenia istaiej zwizki cilejsze anieli te pomidzy Banco
Ambrosiano a Watykanem.
We wszystkich przypadkach teologicznego uzasadniania fpiiewu wysu-
wane spseudoargumenty, majce znaczenie wycznie w kontekcie psy-
chohistorycznym i zrozumiae dopiero w wietle funkcjonalnej analizy do-
gmatw, nawet jeli niektre z nich sformuowano na nowo w XX wieku
i zaserwowano jako najnowsze osignicia teolo^cznej sofistyki. Mimo
1.14 2, Gniewny Bg: droga do wynalazku.,,
zaamanej perspektywy pozostaj one wci jeszcze pouczajce, poniewa
daj wgld w ciemniejsze strefy antropotog historycznej, zwaszcza tryby
tworzenia wiata w wypadku homo hierarcfucus, psychologi dobrowolnej
niewoli, mentaln dynamik ontoiogicznego masochizmu, ekologi resen-
tymentu i oglne uwarunkowania kulturowo-ekologiczne magazynowania
gniewu.
Tylko wiara udziela azylu trzem stereotypowym wyprowadzeniom gnie-
wu - z wszechmocy, ze sprawiedliwoci i z boej mioci - podczas gdy na
otwartym polu kontroli logicznej szybko rozpadaj si one w py. Krucho
podstaw zdradza ju najstarszy dokument chfzecijaskiego zakopota-
nia wobec predykatu gniewu. Jak wiadomo, w rozdziale 9 swego Listu do
Rzymian Pawe zapisa pierwsze chrzecijaskie sowa w obronie boskiego
jplewu - a to z uwagi na niemie odkrycie, ktre, ledwie poczynione, mu-
siao zaraz na powrt zosta ukryte ze wzgldu na swe fatalne implikacje:
e mianowicie boskie atiybuty wszechmocy i sprawiedl iwoei nie s z sob
kompatybilne.
Zwracamy uwag na t niebezpieczn inkongruenej wwczas, kiedy
badamy pojcie nieskoczonej boskiej mocy ze wzgldu na jego implika-
cje ontologiczne Okazuje si przy tym, e absolutna potga produkuje nad-
wyk swobodnych ustale (z ludzkiego punktu widzenia: samowolnych
decyzji), ktrych nie sposb sprowadzi ob racjonalnych i oglnie aprobo-
wanych kryteriw - w przeciwnym razie Bg byby tylko sekretarzem po-
jcia, jakie moe sobie o nim wyrobi ludzki rozum, Wobec tego suweren-
na wszechmoc Boga jest odpowiedzialna za nieskoczenie wicej stanw
rzeczy w wiecie anieli obejmuje to zasada sprawiedliwoci Stosowne
przykady przewijaj si przez Stary Testament i literatur apologetycz-
n. Bg faktycznie kocha Jakuba i obdarza sw nienawici Ezawa; a jeli
mona zaufa rdom, preferuje Izrael i spisuje na straty Egipt, czynic
faraona zatwardziaym. Oczywicie w kadym wypadku mg by postpi
inaczej, jednak chcia wanie tak jak chcia, lyiko dlaczego?
Jedynie poprawna odpowied (udzielona przez Pawa i przez jego niezli-
czonych naslejjcw) zakada, e w odniesieniu do ustale Wszechmocnego
nie wolno stawia pyta dlaczego?", Kime jeste, czowiecze, e chcesz
dyskutowa z Bogiem? Z perspektywy architektoniki wiatoobrazn Bg
jest dokadnie tym, co funkcjonalici nazywaj podstaw kontyngeocji;
kocz si tu wszelkie logiczne regresy, intelekt moe odpocz przy
ostatniej informacji: wola Boga i przypadek zbiegaj si w nieskoczono-
ci. Tutaj napotykamy wspomnianju tajemnic dyskryminacji, ktrteo-
Dlaczego poszukiwanie przyczyn boskiego gniewu... 115
todzy ciszonym gosem nazywaj mysterium iniquitatis. O wszechmocy
mona izeczywirie mwi dopiero wwczas, kiedy wyraa si ona w ab-
solutnej wolnoci dyskryminacji i preferencji. Kiedy dochodzi do jej ak-
tualizacji oczekiwania sprawiedliwoci i rwnego traktowania klientw
zostaj uniewanione. Wszechmoc to unfairness w absolucie.
Pawe nader dokadnie rozumie implikacje swego tematu. Std rozpo-
znaje niebezpieczestwo dla innego niezbdnego boskiego atrybutu, spra-
wiedliwoci. Jako e Bg nie moe by niesprawiedliwy, naley przyzna,
e jego wszechmoc nakada si niekiedy na jego sprawiedliwo. Tak wic
Pawe pisze w rozdziale 9 listo J Rzymian o przekazanej prawdzie, e
Bg sam uczyni faraona zatwardziaym (obdurare):
19. Powiesz mi na to: Dlaczego wic Bg czyni jeszcze wyrzuty? Kt bo-
wiem woM lego moe si sprzeciwi? 20. Czowiecze! Kime ty jeste, by
mg si spiera z Bogiem? Czy moe naczynie gliniane zapyta tego kto
je ulepi: 'Dlaczego mnie takim uczynie?* 21. Czy garncarz nie ma mocy
nad glin i nie moe z tej samej zaprawy zrobi jednego naczynia ozdob-
nego drugiego za na uytek mezaszczymy? 22. Jeeli wic Bg, chcc
okaza swj gniew i da pozna swoj potg, znosi z wielk cierpliwoci
naczynia [zasugujce] na gniew, gotowe na zagad, 23. i eby da pozna
bogactwo swojej chwaty wzgldem naczy [objtych] zmiowaniem, ktre
ju wprzd przygotowa ku chwale".
Podwjna gra jest oczywista: aposto potrzebuje wszechmocy Stwrcy,
eby wyjanB ni nierwne traktowanie ludzi; musi fatygowa bo spra-
wiedliwo, a take jego mio, aby zagodzi dokuczliwo wszech-
mocy. e w tym caym zamcie ginie wyjanienie gniewu Boga, atwo
zrozumie, bowiem jeli niezliczeni ludzie zostali stworzeni na naczynia
gniewu, to da si to logicznie uzasadni, jedynie wnioskujc, e fpew po-
przedza swoje powody czy przyczyny. Bg gniewa si niejako ju na sam
myl o tym e jedno z jego jeszcze niestworzonych stworze odmwi mu
ktrego dnia respektu; mimo to stwarza takie naczynia braku szacunku,
eby mc okaza im pniej swj sprawiedliwy gniew. Kto za pyta, jak
moe si wzbudzi gniew przeciwko zatwardziaemu grzesznikowi, zanim
w przeznaczony do grzeszenia grzesznik zacznie egzystowa, ten winien
sprawdzi czy sam aby nie jest naczyniem przeznaczonym do rozbicia.
Rozwizanie zagadki mona odczyta ze sownictwa autora Listu do
Rzymian, szczeglnie tego z wersw 9,22 i 9,23. Z duym naciskiem mowa
116 2. Gniewny Bg: droga do wynalazku. .,
tam o boej chwale" (potentia, divitias gloriae) oraz o jego woli aby da
pozna" {notam facere) i okaza** (stendem) swoj potg i chwal.
Trzeba wzi te zwroty dosownie. Boska operacja gniewu polega zatem na
koniecznoci tak gwatownej jak to tylko moliwe prezentacji potgi swej
zdolnoci okazywania gniewu. Zgodnie ze swoj struktur gbok jest ona
ostentacyjna'* - dziaa i zachowuje znaczenie jedynie jako spektakl pot-
gi, jako demonstracja sawy i chway. Pokaz gniewu skazany jest jednak
na bycie czowk wci odraczanego projp-amu gwnego. Odpowiada to
jednemu z aspektw postawy grocej, ktrego rzadko brak nawet w wy-
padku powszednich manifestacji gniewu: wyadowywany aktualnie gniew
ma skonno do zapowiadania, e bdzie jeszcze duo gorzej. Gniew sam
z siebie jest afektem przeznaczonym do pokazywania i wywierania wra-
enia i to poczwszy od poziomu animalnej ekspresji, co zreszt podnosi
take Seneka w De fra, mwic o niemonoci [K^wsteymama fizycznych
symptomw gniewu Kade osabienie jego umerentnego pragnienia mani-
festacji powadzi do przemieszczenia gniewnych energii.
W danym wypadku zachodzi przemieszczenie z paszczyzny ludzkiej
na bosk, W tej mierze, w jakiej chrzecijanie intemalizuj naoony na
nich zakaz gniewu i zemsty, rozwija si u nich namitne zainteresowanie
bo zdolnoci do gniewu. Uwiadamiaj sobie, e gniewanie si to przy-
wilej, z ktrego rezygnuj na rzecz Jedynego Gniewnego. Tym intensyw-
niej wypada ich identyfikacja z jego chwal, jaka ukae si w dniu gniewu,
Chrzecijanie nigdy nie s w stenie wyobrazi sobie dostatecznie gwa-
townego gniewu Najwyszego, poniewa sami dopiero w dies irae mog
porzuci wasn rezygnacj z gniewu, aby napatrze si do syta na ostatni
spektakl. Nie bez powodu przedstawianie Sadu Ostatecznego miao sta
si reprezentatywn dyscyplin chrzecijaskiej imaginacji.
Pozostae drogi wyprowadzenia boskiego gniewu - ze sprawiedliwoci
i z boej mioci - wiod rwnie szybko do sprzecznoci i bdnego koa.
e nie da si gniewu wydedukowa ze sprawiedliwoci wynika z prostego
wskazania na zasad wspmiernoci, ktra jako idea reguatywna jest nad-
rzdna wzgldem obszaru tego, co sprawiedliwe i odpowiednie: skoczona
wina nigdy nie moe pociga za sob nieskoczonej kary. Poniewa grozi
si jednak wanie karami tego rodzaju, trzeba fatygowa otehann nie-
sprawiedliwo Boga (a wic raz jeszcze: jego wszechmoc), aby zademon-
strowa jego sprawiedliwo. Niepowodzenie argumentu jest oczywiste.
Take w rym wypadku za wyostrzenie rodem z teologii gniewu odpowie-
dzialne jest jedynie przejcie w dziedzin performatywn. Faktycznie mc
___ Dlaczego poszukiwanie przyczyn boskiego gniewa, 117
nie moe pozostawi silniejszego wraenia anieli odmalowanie boskich
terrores - a te wchodz w gr natychmiast, gdy tylko poczymy wyobra-
enie mczarni nie do zniesienia z ide wieczno i. Gniew, przedstawiany
jako konsekwencja sprawiedliwoci jest w istocie posuszny logice maje-
statycznej polityki Urzeczywistnia si ona w ima^nacyjnym teatrze okru-
ciestw, ktry kae trwa po wieczno temu, co w czasie byoby nie do
wytrzymania nawet przez chwil. Std ponadprzecitne znaczenie ognia
dla terror perpetuus. Ewidentna ju dla wczesnych chrzecijan psycbopo-
lityczna konieczno prezentacji Boga w zenicie swojej zdolnoci gniewu,
bya stopniowo wspierana argumentami teologicznymi w sposb najbar-
dziej otwarty chyba u wielkiego polemisty Tertuliana, ktry nie mia! ad-
nych zahamowa przed tym, aby dzy zemsty wierzcych stymulowanej
przez rezygnacj zen obiecywa pene zadouczynienie w zawiatach.
Wicej na ten temat wkrtce.
Pozostaje wywiedzenie gniewu Boga z jego mioci. Take w tym
zwizku interesujce s tylko modi niepowodzenia tego przedsiwzicia,
poniewa odpowiedzialna za cafy obszar dynamika resentymentu szcze-
glnie rzuca si tu w oczy. Poczwszy od Laktancjusza apologeci teorema-
tu o fpiewie wnioskowali z mioci Boga o jego nieobojtnoct wzgldem
postpowania ludzi i std postulowali bipolamo jego ycia efektywnego:
gdyby Bg nie nienawidzi bezbonych i niesprawiedliwych, nie mgby
kocha bogobojnych i sprawiedliwych, Ergo Bg jest gniewny, co byo do
udowodnienia.
Kto nie chciaby zajmowa si naiwnoci tej tezy z punktu widzenia
psychologii afektywnej, moe przyjrze si niepowodzeniu bardziej wyszu-
kanego wariantu wywiedzenia imiewu z mioci Boga, w dodatku niemal
wspczestietim, Hans Urs von Balthasar mocuje doktryn o gniewie Boga
bezporednio w najwyszym chrzecijaskim teoiogumenie, nauce o Trj-
cy witej, interpretujc obojtno czowieka wobec trynitaraej komuni-
kacji mioci jako obraz boskiej czci, na co adekwatn odpowiedz mgby
stanowi jedynie gniew. yczenie wszechmocnego, aby wczy w prze-
kazywanie swej mioci wszystkich ludzi, naley odczytywa w pierwszej
kolejnoci jako znak wielkodusznoci. Staje si ona jednak wtpliwa, kie-
dy towarzyszy jej magiczne piawo do penetracji, ktrego kwestionowa-
nie wypenia znamiona obrazy Trjcy witej. Kryje si w tym ledwie za-
maskowana spekulacja mitologiczno^ciowa wedle ktrej jedynie Bogu
przysuguje msko, podczas gdy wszyscy pozostali aktorzy witej ko-
medii musz obsadzi role kobiece - chyba e byliby ozibli religijnie.
118 2. Gniewny Bg: droga do wynalazku...
Pojcie obrazy ukazuje wyranie, jak prostacka poliryczno-organizacyjna
naiwno teologii gniewu Laktanejusza przechodzi w wyrafinowan eroto-
dynamiczn naiwno na poy nowoczesnej teopsychologii.
Zreszt Balthasar najwybitniejszy tymotyk pord dwudziestowiecz-
nych teologw, roztropnie kadzie akcent na honor Boga: z tego pojcia
wynika po pierwsze moliwo obraenia miujcego Boga przez nieko-
ehajce bd kierujce si innymi wartociami stworzenie - co jest nieco
absurdalne; po drugie tak silnie uwydatnia si przestrze boskiego nar-
cyzmu** i jego denia do chway, e zaspokaja to potrzeby naszej funk-
cjonalnej teorii gniewu. Wedug Balthasars Bg ma chroniczne kopoty
z podkrelaniem swojej chway, bo od dawien dawna przynaley do niej
pewna ukryta strona. Jak to, co niepozorne moe rwnoczenie zawiad-
czy o wietnoci? Zwaywszy na t komplikacj, moemy znowu prze-
rzuci pomost do psychopolitycznej wykadni boskiego gniewu: tworzy go
przymus prezentacji siy wyrastajcej z bezsilnoci.
Podsumowujc, naley stwierdzi, ze cae pole tez o boym gniewie
- cznie z okrutnymi obrazami eschatologicznymi - da si zrekonstruowa
jedynie w wietle ekonomii tymotejskiej. Darujmy sobie, z racji ich logicz-
nej beznadziejnoci, biblijne i scholastyczne uzasadnienia gniewu Boga.
W istocie tytu Boga naley rozumie w tych dyskursach zawsze tylko jako
okrelenie miejsca deponowania ludzkich oszczdnoci gniewu i zamroo-
nych pragnie zemsty Gniewny Bg to nikt inny anieli zarzdca ziemskich
aktyww resentymentu, ktre s przechowywane w nim samym bd u pod-
wadnej mu diabolicznej egzekutywy, aby by pod rk do ich pniejszego
podjcia. Aktywa powstaj z jednej strony poprzez powcigane impulsy
gniewu, ktrym okolicznoci zewntrzne uniemoliwiaj ujcie, z drugiej
strony dziki aktom motalnym w rodzaju rezygnacji z zemsty i wybaczenia.
Chwaa Boga jest w tym kontekcie gwarancj jego zdolnoci do penie-
nia czynnoci prawnych w roli zarzdcy skarbnicy i stranika waluty. Jeli
otala si go mianem pana historii, to dlatego, ze historia obejmuje wanie
t funkcj pamici, bez ktrej sprawnoci nie mona by zabezpieczy stabil-
nego zwizku midzy wpat a wypat oszczdnoci gniewu.
Motyw dies irae nigdy nie osignby swojej psychohistorycznej sku-
tecznoci, gcryby wyobraenie wielkiego dnia wypaty nie wizao si
zgodnie z logik rzeczy z komplementarnym wyobraeniem dugiej fazy
oszczdzania, Ba, to, co nazywamy histori**, zyskuje swoje istotne kryte-
rium koherencji dopiero dziki temu, e oznacza okres, w ktrym przecho-
wywane kwanty gniewu i napi zemsty utrzymuj sta warto. Dzie
Pochwaa purgatoriiim 119
gniewu musz poprzedza dostatecznie dhigie okresy oszczdzania gnie-
wu i deponowania zemsty. Historia jest pomostem od pierwszych wpat a
do opywu wszelkich terminw Tak dugo obowizuje surowy zakaz infla-
cji. Z perspektywy krytyczno-momlnej inflacja oznacza zmian wartoci,
a wanie to naley wykluczy.
O ile dawni chrzecijanie, jeli akt radykalnej interpretacji Nietzschego
opisuje ich waciwie, nierzadko byli faktycznie ludmi yjcymi w wiel-
kim napiciu resenrymentu, o tyle musieli by niechtni wszelkiej zmia-
nie wartoci, ktra mogaby zdewaluowa aktywa gniewu zakumulowane
w procesie historycznym w transcendentnym banku. Jako e jednak teo-
logowie mieli realistyczne pogldy na temat meumknionoci zmiany wy-
obrae wartoci i sabnicia impulsw gniewu i aemsty skompensowali
oni niebezpieczestwo inflacji poprzez przeniesienie kar w wieczno.
Dziki rozszerzeniu obowizywania wszystkich wielkich kar piekielnych
na ca wieczno zabezpieczono si przed uwarunkowanymi historycz-
nie stratami powodowanymi dewaluacj gniewu. Take budet zemsty nie
powinien ponie straty. Jako doskonale umotywowany wymg staje si
zrozumiaa w tym kontekcie nauka o wiecznoci kar, poza tym najciem-
niejsza plama na obliczu religii pojednania, Gdy pami win musi pokona
dug drog, odwoanie do wiecznoci jest nieuniknione. Wieczno jest
azylem resenfymenfu na szczcie i na nieszczcie.
Pochwaa purgatorium
Trzeba odda sprawiedliwo chrzecijaskim teologom rxjstsrednio-
wiecznym, e sami zaczli odczuwa nieznono wasnych resentymen-
talnych konstruktw. Zmusio ich to do namysu nad zago4zeniem eks-
cesw teologii gpiewu, co znalazo odbicie w wynalezieniu purgatorium.
Nie ryzykujemy chyba nazbyt wiele, jeli now teologi czycow, ktra
od Xl stulecia odnotowuje gwatowny przyrost terytorium, scharaktery-
zujemy jako innowacj chrzecijaskiego mylenia majc naprawd hi-
storyczne znaczenie. Nie tylko zapocztkowuje ona epokowe stiukturalne
przeobraenie sposobu wykorzystywania resentymeotu, lecz take powsta-
je dziki niej nowa logika przej - teoria drugich szans i trzecich miejsc.
Kto podejmie trud pizotudiowania tych w duej mierze zapomnianych,
cho dobrze zrekonsttuowanycli foiomenow
28
, ten w formach przekazu
m
Nstety tu wynawoi jnzede wszysrini prace Jacques* Le Goffi, np. Neffodtaytzj-
ca, prae. K. Kocjan, Warszawa 1997.
120 2, Gniewny Bg: droga do wynalazku,.,
purgatoryjnej logiki procesu moe znale we wstpnym ksztacie niemal
wszystko to, co w XX stuleciu nazwano za mglistym sformuowaniem
Merkau-Ponty'ego przygodami diaektyki**.
Potrzeba ustanowienia trzeciego miejsca midzy pkem i rajem jest
w zarysowanym powyej kontekcie dole oczywista. W odrnieniu od
wczesnoredniowiecznych chopw i mnichw, dla ktrych ulega hu
militas staa si drug natur, odradzajce sie mieszczastwo zgaszao
take na polu religijnym tymotejskie pretensje, ktre nie byy ju kom-
patybilne z terrorem podporzdkowania si alternatywie bycia wybranym
bd potpionym. Chrzecijascy mieszczanie w rozkwitajcej na nowo
europejskiej kulturze miejskiej pnego redniowiecza byli pierwszymi,
ktrzy przekonali si o niemonoci zaakceptowania tradycyjnej eschato-
logii. Obudzia si w nich najpierw potrzeba sprzeciwienia si, z pomoc
jakiej figury przejciowej, niedopuszczalnej alternatywie miedzy zbawie-
niem a wiecznym potpieniem. Stao si to tym bardziej nieuniknione, e
eschatologiczne pogrki nie byy ju kierowane w przewaajcej mierze
do niechrzecijaskich adresatw, gentes, pogan" osb obcych religijnie
czy perfidnych ydw", lecz do mniej czy bardziej pobonych mieszka-
cw schrystianimowanej Europy.
Jak mocno eschatologia czasu ojcw dotkna zasugujcych na potpie-
nie niechrzecijan, mona dowiedzie si midzy innymi z pism polemicz-
nych Tertufiatia (ok, 155-220), kartagiskiego Ojca Kocioa, szczeglnie
z jego rozprawy O widowiskach. To raczej niepiizyjemne dla historyka do-
gmatw wiadectwo konsekwentnego mylenia chrzecijaskiego ma du
warto historyczn dla zewntrznej interpretecji metafizycznych strategii
wykorzystywania gniewu. W De spectaculis splot pomidzy ziemskim za-
niechaniem i zawiatow satysfakcj odsonito w sposb wrcz obsce-
niczny - nie bez powodu Nietzsche i Scheler wskazywali w swoich ana-
lizach resentymentu expresses verbis na to wtrne pismo. Po wyuczeniu
po raz wtry powodw, dla ktrych chrzecijanie nie majc szuka na
pogasMct spektaklach (przede wszystkim z racji tego, e teatry s aren
demonw), Tertulian przechodzi bez ogrdek do niebiaskich kompensacji
ziemskiej abstynencji. Wie, e rzymskich chrzecijan sporo kosztuje ze-
rwanie z nawykiem ogldania widowisk**. Wycigi zaprzgw w cyrku,
obscena w teatrze, idiotyczne wiczenia utuczonych atletw na stadionie,
przede wszystkim jednak fascynujce okruciestwa na arenie stay si zbyt
wan czci codziennoci w spoeczestwie rozrywki, aeby rezygnacja
z tego rodzaju spektakli moga si rozumie sama przez si, Tertulian ma
Pochwaa purggjcriiim 121
jednak na podordziu rekompensat za nieobecno na rzymskich wido-
wiskach. Ziemskim spektaklom przeciwstawiona zostaje boska komedia,
ktra nie tytko czyni zado ywej ciekawoci, ecz take poprzez eks-
plicytne demonstracje zemsty uwzgldnia prfonnatywny charakter boej
chway. Co mianowicie dostarczy zbawionym duszom w niebie najwy-
szego zadouczynienia? Mog powici si widokowi wyrafinowanego
wymierzania kary:
XXX. A jakie to widowisko czeka nas w najbliszej przyszoci! Przyjcie
Pana przyjmowanego ju bez powtpiewania, ju chwalebnego ju tryum-
fujcego. [...] A pozostaj jeszcze inne widowiska: w ostatni i wieczny
dzie sdu. [...] Co bd podziwia? Z czego bd si mia? Gdzie bd
si cieszy, gdzie bd wskakiwa z radoci, gdy zobacz, e tylu i tak po-
tnych krlw [...] w najgbszych ciemnociach jczy [...]?[...] Kogo
jeszcze zobacz? Owych mdrych filozofw wstydzcych si przed wasny-
mi uczniami, ktrzy teraz razem z nimi gorzej [,] Zobacz te poetw
drcych przed trybunaem [,,.] wtedy trzeba bdzie sucha aktorw tra-
gicznych o ile wymowniejszych we wasnym nieszczciu; przygada si
pantomimom jeszcze bardziej osabionym przez ogie; patrze na wonic
caego w czerwieni, na ognistym wozie [-.]. Chyba ebym nawet wtedy nie
yczy sobie ich oglda pragnc raczej zwrci swj nienasycony wzrok
na tych, ktrzy sroyli si przeciw Panu. [...] Jak to pretor, konsul [...]
urzdzi ci w swej szczodrobliwoci takie widowiska [...]? A pTzecie przez
wiar i dziki wyobrani ju teraz w pewien sposb mamy to wszystko
przed oczyma^.
Wypowied Tertuliana jest doniosa, bo obrazuje wczesne stadium procesu
wykorzystywania jpiiewu w stylu postapokaliptycznym, na razie jeszcze
bez interwencji wewntrznej cenzury przeciw otwarcie pokazanemu za-
spokojeniu poprzez wyobraone okropiestwfu Ponad sto lat pniej inny
ojciec Kocioa, Laktancjusz pozwoli sobie raz jeszcze na przyjemno
' 'przewyszenia w swym traktacie De mortibm persecutorum (O mierci
przeladowcw) realnych okruciestw rzymsltiej polityki wzgldem chrze-
cijan przez wyimaginowane okruciestwo eschatologicznego rewanu.
Obaj autorzy otwarcie prezentojgwny, teatralny rys zawiatowej zemsty.
Odroczonemu gniewowi - Tertulian jest jak wiadomo take pierwszym teo-
29
Tertulian, O widowiskach O bawochwalstwie, prze S. Naskr0, A. Strzelecka, oprae,
S. Naskrt, R Wygralak, Pozna 2005, i, 56-57,
122 2. Gniewny Bog: droga do wynalazku...
logiem chrzecijaskiej rezygnacji z zems^T
50
- obiecuje si bezgraniczne
zaspokojenie ciekawoci zemsty w innym wiecie, cile stosujc w tym
celu postapokaliptyczny schemat dopieTO-wwezas-a-przecie-ju-teraz.
Uzgodnienie to ma za podstaw prawn koncepcj rezygnacji z zemsty:
kto tu i teraz odstpuje od zemsty, ten musi mc zda si na Boga jako gw-
nego mciciela prowadzcego ksigi rachunkowe. Temu, kto nie chadza ca
podniecajce widowiska tego wiata, winno zosta zaproponowane w in-
nym wiecie widowisko o wiele bardziej stymulujce. Widok wiecznych
tortur odpowiada w peni ywionemu przez apokaliptykw pragnieniu ca-
kowitej przemiany wiata w jedno widowisko. Tak oto teoria i resentyment
staj si jednoci. Czysty ogld przybiera form czystej rekompensaty.
Zbawieni nie tylko raduj si uszczliwiajcym widokiem Boga - bior
take udzia w jego ostatnim wiatoogladzie, spogldajc wraz z nim z g-
ry na unicestwiony i osdzony wiat.
Wprowadzenie purgatorium wprawia w ruch chrzecijaski management
gniewu, zdominowany do tej poryjakju wspomniano, przez prymitywn
bezwzgldno binarnej decyzji: potpienie versus zbawienie, Zwrot ten
umoliwia operacja logiczna, z ktrej miaoci nieatwo zda sobie spra-
w z dzisiejszych pozycji. Aby ustanowi zawiatowe miejsce oczyszcze-
nia jako trzeci przestrze eschatologiczn, konieczne byo wprowadzenie
momentu procesualnego w zaplanowany jak dotd ponadczasowo i sta-
tycznie tamten wiat. Dziki temu novum rodkowy segment wiecznoci
przywiedziono na powrt w czas i pizeksztacono w widowni katartycz-
nego epilogu ziemskiej egzystencji. Do czasu egzystencjalnego dochodzi
purgatoryjny czas epilogu. Mona by wrcz twierdzi, ze purgatorium jest
matryc i wzorcem tak zwanej pniej historiiowej procesualnej caoci
w hczbie pojedynczej, w ktrej biegu ludzko konstytuuje si jako global-
ny kolektyw, aby krok po kroku uwolni si od obcie swych lokalnych
przeszoci. Jeli nawet w zawiatach ma jeszcze miejsce oczyszczenie,
przemiana, ^rozwj**, to miejsce oczyszczenia staje si latentnie historycz-
ne. O ile ludzka historia orientuje si wedug oczyszczenia (albo postpu),
o tyle w utajony sposb przejmuje ftmkcje putgatoryjne.
30
Por. Nicholas Kwsune Apetorgbor, Tertullian. Die Rache Gottes und die Verpflichtung
des Menschen zum Verzicht auf Rache. Die Bedeutung der Theologie TertuUiansr das
heutige mfiikani^ Otnstentim, Hamtowg 2004,
Pochwaa purgatorium 123
Aby zakoczy nasz wypraw w dzieje religijnego wykorzystywania
gniewu w wiecie staroeuropejskim, wskamy na narastajce podobie-
stwo praktyk purgatoryjnych z formalnymi transakcjami finansowymi. Na
tym przykadzie mona zademonstrowa e mwienia o formowaniu za-
sobw gniewu nie naley bra tylko w sensie metaforycznym; take wska-
zanie na przejcie mas gniewu od formy skarbu do formy zarzdzanego
przez bank kapitau mona odczytywa do dosownie, Jak wiadomo,
wynalezienie purgatorium powoao wkrtce do ycia pokany system
przedpat na zawiatowe kary oczyszczajce, znany pod nazw handlu od-
pustami. Dziki rym transakcjom papie i biskupi zaliczali si do pierw-
szych beneficjentw powstajcej kapitalistycznej gospodarki pienieiej.
Luterascy chrzecijanie maj pewnie w pamici, ze iintyrzymski zapa ich
reformatora wywoany zosta midzy innymi przerostem interesw bazu-
jcych na strachu przed piekem, ktre wspieray iluzj, i poprzez naby-
cie Jndulgentiae" mona zagwarantowa sobie zbawienie w zawiatach.
Impuls powodujcy Lutrem by autentycznie reakcyjny, o ile czy on ze
swoim patosem wiary i aski nieustpliwy powrt do zasuonego gniewu
boego (ktry wszake mia by potem kompensowany ask). Jako party-
zant bezustannego albo-albo czu odraz do nowoczesnoci trzeciej drogi,
na ktr wstpi Koci katolicki, ustanawiajc nowy system kredytowy.
Umoliwia on poprzez przedpaty negocjowam redukcj boskich kwan-
tw gniewu za grzechy powszednie - postpowanie* ktre bynajmniej nie
tylko powierzchownie przypomina dzisiejsze zakupy ratalne.
Pod tym wzgldem katolicyzm zbliy si ju duo bardziej do nowo-
ytnego mamonizmu, ni miao si to powie przywoywanemu pniej
wielokrotnie duchowi protestantyzmu zczonemu z duchem kapitalizmu.
Mimo wszystko naley przyzna, e katolickie formowanie zasobw gnie-
wu i ustanowienie pierwszego oglnego banku gniewu nie mogy peni
jeszcze wszystkich wanych funkcji bankowych, jako e przeksztacanie
zasobw gniewu w penowartociowe, nadajce si do poyczania i in-
westowania kapitay nie byo moliwe pod chrzecijaskimi auspicjami.
Na tej paszczynie chrzecijaska eschatologia nk wysza poza rol kasy
oszczdnoci Przejcie do inwestycji aktyww miao si uda dopiero or-
ganizacjom gniewu XIX i XX stulecia.
Nowoczesno katolickiego systemu odpustw uwidocznia si w swobo-
dzie, z jak przezwyciy on oficjalne granice pomidzy rzeczami doczes-
nymi i zawiatowymi, Stworzy on procedur spat ziemskimi pienidzmi
124 2, Gniewny Bg: droga do wynalazku.,.
transcendentnych dugw/win {Schulden). W XX wieku ateistyczny kato-
lik Georges Batailc przypomni o koniecznoci ekonomii oglnej, ktra nie
poprzestaje na wymianie towarw na towary, pienidzy na towary i pieni-
dzy na pienidze, lecz, znowu ponad granicami tego, co doczesne, i tego,
co zawiatowe, uwzgldnia dodatkowo transakcje ycia ze mierci,
Wskazaniem na stymulacj wczesnonowoczesnej gospodarki pieninej
poprzez interesy z eschatologicznym strachem koczymy wypraw do
religijnych rde staroeuropejskiego managemenru gniewu. Wychodzc
z katakumb, nie moemy powtrzy za Dantem powracajcym i piekl:
e uindi uscimmo a riveder te stelle*
1
. Po powrocie do wspczesnoci wi-
dzimy oowiane niebo, zacignite politycznymi chmurami burzowymi.
Tylko w jednym miejscu rysuje si szczelina. Nad krtkim XX stuleciem
byska tam niespokojnie czerwona gwiazda rewolucji na Wschodzie.
31
Dmtt
t
Ijxdmnacmmedia, Inferno, pie 34, wers 139. [W przekadzie A, wMcrskig:
,Jcedylniy wyszli, by zmw ujrze gwiazdy*' dep. tum.].
3 Rewolucja tymotejska.
O komunistycznym banku wiatowym gniewu
Do wszystkich,
ktrzy duej nic mog!
Razem
wyjdcie i idcie!
Zemsta - mistrz ceremonii
Gd - zarzdzajcy.
Bagnet. Browning. Bomba.
Idziemy! Idziemydziemy!
Wadimir Majakowski, 150 (MM) 000
(pad, J, Brzechwa)
Rozwaania na temat pochodzenia, przeznaczenm i sposobu dziaania bo-
skiego fpiiewu zwrciy nasz uwag na raczej rzadko uwzgldniany stan
rzeczy: istnieje taka gorczkowa wesoo, jak oferuje jedynie teoria apo-
kaliptyczna. Rozpala si ona oczekiwaniem, e wszystko bdzie w kocu
inaczej, anieli sdz ci ktrzy odnieli dzi sukces. Spojrzenie apokalip-
tyka przeksztaca panujce stosunki i zachodzce wydarzenia w niepozo-
stawiajce adnych wtpliwoci wskazwki nadchodzcego koca nie-
moliwego starego wiata. Poniewa jednak koniec ten jest intensywnie
oczekiwany, nawet najciemniejsze znaki czasu przenosz pewien ewange-
liczny adunek. Podczas gdy grecka teoria weseli si wizj udziau w po-
nadczasowym obrazie wiata bogw, teoria apokauptyczna upaja si ide,
e wszystko jest odtd tytko czci jakiego ostatniego spektaklu.
Kiedy Tertulian po swej polemice z rzymskimi widowiskami dochodzi
do rozrywek zbawionych i zapytuje si: Z czego bd si mia? Gdzie
bd si cieszy, gdzie bd wskakiwa z radoci, gdy zobacz, e tylu
i tak potnych krlw [.] w najgbszych ciemnociach jczy [..J?**
1
,
1
Tertulian O wlrfoM^bcfc. Ob^wockwalstme,B,^.
126 3 Rewolucja tymotcjska...
to w tym poczeniu obrazu i afektu uwidacznia si prawdziwe psychopo-
lityczne oblicze owych odwrce pozycji (albo jedno z ich prawdziwych
oblicz), ktre bdzie si opisywa w przyszoci jako rewolucje. Oparte
na przesankach religijnych danie totalnego posewrotu wykracza poza
granic midzy wiatem doczesnym a zawiatami i wnosi o cile syme-
tryczn zamian midzy aktualnymi i przyszymi realiami. Kto chciaby
wykada pojcie rewolucji more geometrwo
t
tego w metafizyczny ma-
newr - i tylko on - moe zadowoli, Tertuian nie pozostawia wtpliwoci,
e spowodowany przez bo wszechmoc finalny zwrot postawi na gowie
bilanse afektw ludzkiej egzystencji: A wic paczmy, dopki poganie si
raduj, by mc radowa si, gdy oni zaczn paka [..J'*. Symetri od-
wrcenia gwarantuj zakumulowane u Boga aktywa gniewu; wraz z termi-
nem ich realizacji w dniu Sadu nastpi egzekucja kosmicznej kompensaty
cierpie. Doznawaj cierpienia w czasie, zaywaj rozkoszy w wiecznoci;
zaywaj rozkoszy w czasie, cierp na wieemo, Satysfakcj resentymeotu
zapewnia tu jeszcze wycznie antycypacja przyszej zamiany pozycji,
Kiedy j edna rewolucja nie wystarcza
Tego rodzaju fantazmaty symetrii tylko na samym pocztku towarzysz
nadchodzcym w rzeczywistoci rewolucjom". Kto kiedykolwiek w og-
le ywi wiar, e ostatni faktycznie stan si pierwszymi, dla tego urzeczy-
wistniona rewolucja okazuje si surow nauczycielk, ktra jako rodek
wychowawczy stosuje szczodrze rozczarowanie, Restif de La Bretoune
wspomina w swoim dziele Les mats r&volutwimmres pod dat 13 lipca
1789 roku grup rabusiw z Faubourg-Saint-ntoine, budzcy zgroz
motoeh**, ktremu wkada w usta nastpujce sowa: Dzi nasta ostami
dzie bogatych i zamonych: jutro przyjdzie nasza kolej, Jutro my bdzie-
my spa w puchowych pierzynach, a ci ktrym askawie oszczdzimy y-
cie, mog, jeli taka ich wota, fmiedzi si w naszych dziurach**
3
. IMejowa
2
Tame, . 54. [W oryginale pizeciwstawienie semantyczne fagemmts gaudeamw
- dop. tum.}.
s
Restif de la Bretoane, Revolutionre Nchte in Paris, hg. von E Gerhards Bremen
199, 20, Podczas niepokojw roku 1848 w powietrzu wisiay podobne hasa. Alexis
de Toeqpievilie opowiada o modym biednym robotniku, ktry jako sucy znalaz prace.
u pewnej paiyskiej rodziny,
f
wfecEOiem dnia w ktrym zaczo si powstania usysza
[jego pracodawca] jak chopiec ten powiedzia sprztajc m stou po kolacji: * W przysz
niedziel (by to czwartek), to ju my bdziemy jedli skrzydeka od kury'. Na co maa dziew-
Kiedy jedna rewohicja nie wystarcza 127
empiria pokae w przecigu kilku tygodni e rewolucja nie prowadzi do
zamiany mieszka midzy bogatymi i biednymi. Dochodzi wprawdzie do
nowego obsadzenia pozycji co najwyej jednak do pomnoenia uprzywi-
lejowanych miejsc i atrakcyjnych urzdw, nigdy wszake do odwrcenia
gry i dou, nie mwic ju o materialnej rwnoci. W najlepszym razie
przewrt rozszerza spektrum elitarnych funkcji, tak e wiksza liczba kan-
dydatw jest w stanie zapewni soMe beneficja. Zmienia si personel i se-
mantyk lecz asymetrie nadal pozostaj. Rzecz to do uniknicia czy te
nie? Mamy odtd ca histori powszechn, aby sptawdza t alternatyw.
Jako e asymetria jest tylko tectmicmym okreleniem nierwnoci -
a przy zaoeniach egalitarystyeznych take niesprawiedliwoci"- wszyst-
kim rewolucjom od czasu francuskiej z roku 1789 towarzysz fale rufowe
rozczarowania i frustracji, ktre obok rezygnacji i cynicznego odwrotu od
wczorajszych iluzji daj wci pocztek palcym i aktualnym procesom for-
mowania gniewu. Z tych z kolei wynikaj typowe dla danej epoki aspiracje
do rozszerzonej i pogbionej nowej inscenizacji rewolucyjnego dramatu.
Od czasu wydarze ktre miay miejsce po sztormie na Bastyli, przez
ideologiczn i polityczn histori Europy przewija si oczekiwanie rozcza-
rowanych na drug, prawdziw rzeczywist i integraln rewolucj ktra
z opnieniem przyniesie zadouczynienie odstawionym na boczny tor
i oszukanym Wielkich Dni. Std epokowe motto; Walka trwale ktre da
si wyledzi w postaci mniej lub bardziej eksphcytoej we wszystkich dy-
sydenckich ruchach, poczwszy od radykaw roku 1782 a po aterraon-
dialistw z Seattle, Genui czy Davos, ft) tym, jak w 1789 zwyciski Stan
Trzeci wzi co swoje take wczeni przegrani chcieli w kocu zazna
nalenych korzyci szczeglnie liderzy wykluczonego z bankietw buru-
azji Stanu Czwartego,
Gwn win za wykluczenie wielu z moliwoci obsadzenia lepszych
miejsc obarczono, jak to zazwyczaj bywa, bynajmniej nie strukturalny
niedobr uprzywilejowanych stanowisk. Wybrano zamiast tego strategi
aigumentacyjn, wedle ktrej odpowiedzialno za to e dobrych miejsc
nie starcza dla wszystkich, ponosi kompleks zoony z ucisku, wyzysku
i alienacji. Wraz z ostatecznym przezwycieniem tej zej triady miano
stworzy wiat, z ktrego przepdzone byyby widma wedobotu i niespra-
wiedliwoci Po raz pierwszy w historii ludzkoci chciano zbudowa teatr,
ktrego widownia skadaaby si wycznie z pierwszego rzdu,
czpika ktra te u niego suya, odraeka: *I bdawoiy mM adne sukienki z jedwabiu'
Por. Alexis de Tocqueville, Wspmmmma, preet .W. Labuda, Wrocaw 1987, s. 170.
128 3, Rewolucja tymotgjska^
W dwusetletaiej tradycji lewicy najczciej pomijano fakt, e sia napej-
dowa utopii spoecznej tylko w maej czci wynikaa z zamiaru likwidacji
przywilejw klasy panujcej. Saint-Just anio mierci w subie egalita-
ryzmu, wykada wprawdzie, e si ziemi dysponuj nieszczliwi. Czy
naley wic, aby zadouczyni prawu rwnoci, uczyni mniejszo
szczliwych rwnie nieszczliwymi jak ndzna wikszo? Czy nie pro-
ciej byoby faktycznie wtrci w ndz szczliwy milion 120 milionw
Francuzw anieli rozbudza iluzj, e uda si przemieni ndzne 19 mi-
lionw w zadowolonych obywateli? Od zawsze o wiele atrakcypiiej jawi-
a si fantastyczna idea, aby przywileje szczliwych przeformuowywa
w roszczenia egalitarne. Wolno twierdzi, e operacja ta stanowia orygi-
nalny wkad Francji w psychopolityk XIX i XX wiek. Tylko dziki niej
Francuzi po strasznym epizodzie gilotyny potrafili uratowa sw dusz
- cho za cen przywizania do rebeanckiej iluzji, ktra od tego czasu
nigdy nie traci sposobnoci, by kierowa na siebie uwag. W ostatniej mi-
nucie rewolucyjny nard cofn si o krok od czeluci z ktrej nci resen-
tyment wobec szczliwych i nabra odwagi do ofensywy wspaniaomyl-
noci na rzecz nieszczliwych. Demokratyzacja szczcia tworzy motyw
przewodni nowoczesnej polityki spoecznej w Starym wiecie, poczwszy
od fantazji wczesnych socjalistw - Tak, dla kadego jest groch sodki!***
- a po strumienie redystrybucji kapitalizmu reskiego,
W obliczu iluzyjno-dynamicznych implikacji jMrmanentnej rewolucji"
nie dziwi, e najsilniejsze impulsy spoeczno-rewoucyjne wypyway za-
wsze z woli awansu tych aktywistw, ktrzy mowiii w imieniu mas, nie
zapominajc o wasnych ambicjach. Sabo tych kandydatw uwidocz-
nia si. w tym, e umylnie ignorowali oni pewien elementarny fakt; do-
bre stanowiska pozostaj rzadkie i s obiektem zaartej walki rwnie po
udanych przewrotach, W tym odwracaniu wzroku od realnie istniejcej
rzeczywistoci jest metoda. Jeli w oku lewolucjonisty znajduje si jaka
lepa plamka, to jest ona owym niemoliwym do wyjawienia oczekiwa-
niem, e samemu bdzie si mona wyywi z owocw spowodowanej
przez siebie zmiany. Czy wolno zatem powiedzie e rewolucjonici s
karierowiczami jak wszyscy inni? S nimi naturalnie, jednak nie bez za-
strzee, gdy rewolucyjny interes, przynajmniej u swych pocztkw, stoi
- lub wydaje si, e stoi - pod znakiem beztatefesownoci. Nie bez przy-
czyny w mowach pochwalnych na cze najbardziej bezwzgdttyeh fimk-
' HekmefiHeiee, Niemcy. Ba zimowa, prae A. Skibiski, Berlin 1997, s. 10.
Upiorne rozpogodzenia 129
cjonariuszy przewrotu znajdziemy stwierdzenie e nie ywili oni adnych
osobistych ambicji
4
. Dowodzi to wszake tylko moliwoci pogodzenia
kilku lepych plamek - rodowisko, rewolucyjne czy nie, jest zawsze take
aliansem na rzecz wsplnego ignorowania stanw rzeczy ktre rzucaj
si w oczy obcym. Tonowane przy tym elementy uwidaczniaj si pniej
w rozgoryczeniu przegranych aspirantw wynikajcym z tego, e pozosta-
li oni nada bez rodkw do ycia, podczas gdy inni wspili si w gr.
Wwczas intonuje si skarg, e rewolucja znw poara wasne dzieci.
Impulsom upadych zawdziczamy dowd na to e gniew zalicza si do
do odnawialnych energii.
Upiorne rozpogodzenia
W takich okolicznociach przegrani musz by nieodzownie dozbrajani
psychologicznie. W czasie politycznych kryzysw nowoczesnoci pogo-
da ducha zawiera sojusz z buntem, aby uatwi mu interes: od czasu do
czasu odnawia iluzj e gra i d zamieni si jednak wkrtce miej-
scami. Naoczny wiadek paryskich rozruchw rolni 1848, sam Alexis de
Tocqueville, opisa w swoich Wspomnieniach pewien epizod, ktry umie-
chowi steywdzonych i ponionych przyda niemale profetycznego zna-
czenia. Przywoa go Antonio Negri, aby przeciwstawi nazbyt jak na jego
gust pokojowym, eby nie powiedzie bezowistym wywodom Jaccpes'a
Derridy o widmach Marksa bardziej dosadny wariant upiorw rewolucji.
Scena rozgrywa si pewnego czerwcowego dnia 1848 roku w adnym
mieszkaniu na rive gmtche
f
w 7. dzielnicy Parya w czasie kolacji:
Rodzina Tocqueville* w jest w komplecie. W wieczornej ciszy sycha na-
gle ogie armatni buruazji przeciwko rebelii zbuntowanych robotnikw -
odlege odgosy napywajce znad prawego brzegu Sekwany. Towarzystwo
przy stole przenika dreszcz miny si zaspiaj. Ale krztajca si przy
stole moda suca dopiero co przybya z Fauhourg-Saint-Antome, nie tai
umiechu. Z miejsca zostaje zwolniona. Czy jednak prawdziwym widmem
komuoianu nie jest to ktre ukazuje si w tym umiechu? Umiech, ktry
wprawi w przestrach cara, papiea [...] i pana de TocquevinVa? Czy nie
kryje si w nim radosna powiata, swoista dla widma wyzwolenia?'
,s
4
Por. przypadek Lazara Kaganowicza, s. 182 i przypis 68 poniej.
3
Antonio Negri, The Specters Smile, w: Michael Sprinker (ed.), Ghostfy Demarmtims,
Symposium on Jacques Detrida's Spectres if Marz* New Ycfk-Lowton 1999, s, 15.
130 3. Rewolucja tyrootejska,,.
Ten znak pogody ducha jest ju zupenie innego rodzaju anieli wymuszo-
ny miech, jaki napotykamy w tertuiafiskiej fantazji sdu -jest on na swj
sposb czci aktualnych rozruchw. Niczym wawa piana pynie na fali
wydarze, ktra od czasu do czasu dostarcz dowodu, e rzeczywicie
wszystko moe by inaczej, ni tego oczekuj syci wadcy dnia.
lako e historia nowoytna przejmuje zadania sdu nad starym wia-
tem, w swych burzliwych momentach egzekwuje oma wyrok teraniejszo*
ci nad przeszoci. Na krtk chwil umiechajca si suka przechodzi
dyskretnie, cho rwnoczenie wyranie na stron buntownikw, ktrych
werdyktw biesiadujcy maj niewtpliwie wszelkie powody si obawia.
Potomni mog tylko spekulowa, czy w tym drobnym rozpogodzeniu daa
o sobie zna nienawi klasowa, czy moe raczej wstpna rado z niespo-
kojnych czasw, ktre w ulicznym haasie obwieszczay swoje nastanie.
Czy dziewczyna umiechaa si na myl, e nastpne noce spdzi z jed-
nym z bojownikw? Albo moe sdzia e sama wkrtce bdzie zajmowa
miejsce przy stole, a pan de Tocqueville bdzie jej usugiwa? Jakkolwiek
by byo, tego rodzaju umiech nie potrzebuje ju adnych apokaliptycz-
nych pretekstw. Biece wydarzenia wydobywaj na jaw wystarczajco
duo, aby pozwoli ich interpretatorom prognozowa przyszo z gniewu
teraniejszoci
Kiedy rewolucyjna ch staje si uksztatowan rol do odegrania i mu-
si pokonywa dusze odcinki czasu, nieodzowna okazuje si eksplicytna
psychopolityka wewntrzTja i zewntrzna. Stoi przed ni zadanie stworze-
nia dostpnej rezerwy gniewu gwoli odpierania depresyjnych pokus, ktre
nieuchronnie pojawiaj si po politycznych porakach - pomylmy cho-
by o emigration blues
6
Lenina i jego wzmagajcych si chorobach nerwo-
wych po niepowodzeniu rewolucyjnych nadziei roku 1905. Waciw dro-
g zdaje si praca nad siln zalenoci midzy pogod ducha i militancj.
W licie do Karola Marksa z 13 lutego 1851 roku Fryderyk Engels sfor-
muowa cz psychopoiitycznych regu roztropnoci, ktre umoliwiaj
rewolucjonicie przetrwanie pord historycznych zawirowa. Naley do
nich to, by zazdronie czuwa nad wasn wyszoci duchow i nieza-
lenoci materialn, bdc w istocie bardziej rewolucyjnym ni inni".
Naley zatem unika oficjalnych stanowisk pastwowych, w miar mo-
liwoci take oficjalnych stanowisk partyjnych. Kto jest rewolucyjny co
do Istoty, ten nie potrzebuje adnego formalnego potwierdzenia ze strony
6
^rist^toRd
J
CTiii
P
Li^toii-NewYcMk2<S
>
i. 103.
Upiorne rozpogodzenia 131
urzdw - ani uznania ze sumy bandy osw, bony nam na lepo wie-
rz, bo maj nas za rwnych sobie*'
7
. Zatem: [.] adnego zasiadania
w komitetaeh itd. adnej odpowiedzialnoci za osw, bezlitosna krytyka
w stosunku do wszystkich, a zarazem humor ktrego nie bd nam wszak
mogy odebra adne spiski idiotw"
8
. Do rewolucyjnego nowego ycia
budzi si tym samym arystotelesowskie zalecenie: Nigdy nie nienawi-
dzi, ale czsto pogardza".
W zasuenie synnym licie, jaki Ra Luksemburg skierowaa 28
grudnia 1916 roku z berliskiego wizienia do swej przyjaciki Mathildy
Wurm, ujawniaj si analogiczne figury afektywno-dynamiczne w bogat-
szej orkiestracji, uzupenione przez rezygnacyjno-odwane, rewolucyjno-
-humanistyczne credo, ktre ze zrozumiaych wzgldw weszo do albumu
lewicowej militancji Na pocztku pisma wiuiaika daje ujcie swemu
silnemu niezadowoleniu z powodu paczliwego tonu w otrzymanym krt-
ko przedtem licie przyjaciki:
Idziecie jak dla mnie piszesz melancholijnie, 'nazbyt mao zuchwaym
Sorokiem** 'Nazbyt mao*, a to dobre! W ogle nie 'idziecie*, lecz 'pezaie-
cfc\ To nie rnica stopnia, lecz istoty. Jestecie w ogle innym gatunkiem
zoologicznym ni ja, nigdy jeszcze wasza zrzdna, skwaszona, tchrzliwa
i poowiczna istota nie bya mi tak nienawistna jak teraz [...]. Co do mnie,
to w ostatnim czasie staam si, nie bdc nigdy mikk, twarda jak szlifo-
wana stal i nie zamierzam odtd czyni nawet najmniejszych koncesji ani
pod wzgldem politycznym, ani w stosunkach osobistych [...]. Wystarczy
Ci to na yczenia noworoczne? Uwaaj przeto, eby zostaa czowi e-
kiem [,] a to oznacza bycie mocn, jasn i pogodn, tak, pogodn
mimo wszystko, bo lanie tez jest rzecz sabych [J**
9
.
Ten jedyny w swoim rodzaju dokument pokazuje jasno, e istnia nie tylko
mieszczaski zakaz melancholii w gwnym nurcie zwyciskiego postpu
- jak to opisano w klasycznym j u studium Wolfe Lepeniesa Melancholie
und Geseilscha (Melancholia i spoeczestwo, 1969), lecz take zakaz
mazgajstwa u mieszczaskich przywdcw ruchu proletariacko-rewo-
lucyjnego. Kade przelewanie lea nad wasn osob pozbawia agentw
7
Karol Maries, Fryderyk Eogds, Itefcto, i 27 praei, K. WWkki i A, Ba Wmsmm
1968,8.225.
8
Tmie,s.225itiaM.
9
Rosa Luxemburg, Briefe w Frewwfe, hg.voDB. KautAy Kln 1976, s, 44-46,
132 3, Rewolucja tymotejska
t
,
wiatowego przewrotu energii, ktre s juz stracone dla wielkiego zamia-
ru. W tym kontekcie chtnie przeczytalibymy co te Roza Luksemburg
napisaaby do Jenny Marks, z domu von Westphalen, o ktrej ehronicz-
nie pochmurnym stanie ducha Karol Marks zwierza si przyjacielowi
Engelsowi w listopadzie 1868 roku nastpujcymisowy; Moja ona od
lat zupenie stracia rwnowag ducha [.. J i swoimi cj^ymi narzekania-
mi draliwoei i bad humour na mier zamcza dzieci [...J*
10
.
Niemal sto lat pniej, wiedzc o niepowodzeniu szeroko zakrojonej
sowieckiej prby, Antonio Negri sprbuje rwnie rekomendowa pogod
ducha - jednak ju nie w imi proletariatu przemysowego ktry dawno
temu poegna si ze swoj rol tworzcego histori kolektywu gniewu pod
mesjaskim sztandarem. Nowymi podmiotami militantnej pogody ducha
maj by odtd ubodzy zmarginaltzowam, artyci ycia ktrych Negri po-
nownie wzywa pod sztandary jako multitude**. To u nich, jak twierdzi, za-
obserwowa obiecujcy miech - miech biednego wolnego ptaka", ktry
ostatecznie wyemancypowa si ze wszelkiej suebnoci wobec istniej-
cych okolicznoci. Jego wzoru dostarczy! Charlie Chaplin, kiedy w filmie
Dzisiejsze czasy w subwersywny sposb poczy Wd z nieposkromion
witalnoci
11
. Jak si zdaje wiecznej militancji pozostaje po poegnaniu
rewolucji wiatowej tylko miech tych, ktrzy w gruncie rzeczy nie maj
adnych powodw do miechu.
Epokowy projekt; obudzi thyms ponionych
Przytoczone wypowiedzi to nie tylko, jak mona by sdzi przy powierz-
chownym wgldzie wiadectwa czsto zawiadczanego zwizku wymu-
szonej pogody ducha z resentymentem. Szczere sowa Fryderyka Engelsa,
porywcze wyznanie Ry Luksemburg w kocu Antonio Negri wskazu-
jcy na upiorny umiech sucej i niejako bezwarunkowy miech prze-
granych - wszystko to wyranie pokazuje e odwoania do pogody ducha
realizuj cel lecy poza osobistymi nastrojami. Cytowani autorzy adn
miar nie pragn zaleca sztucznie optymistycznego nastawienia do y-
cia, powszechnego w chrzecijaflskD-drobnomieszczaskim^st milieu.
W istocie rekomendowanie pogody ducha ma znaczenie wycznie jako
10
Kmolhfy(^fry^^&^^m^t%%^i^,M,nME^^^mm%l9B
t
s.n5
i nasi
11
Michael Hanfc, Antonio Negri, Imperium, pizd. S. ususki, A, Kotbantuk, Warszawa
2O05,s.l75.
Epokowy projekt: obudzi thyms ponionych 133
postulat suwerennej postawy. Podanej przez dysydentw suwerennoci
nie szuka si jednak, na sposb ironistw, w uniesieniu ponad zgiekiem.
Chce siej odnale pord bitewnej wrzawy czasu. Osiga si j poprzez
dobrowolne przyjcie brzemienia, jakiego nie zarzuciby sobie aden rozr
sdnie rachujcy czowiek. By suwerennym - to wybiera czym pozwo-
limy si obciy ponad miar.
Std wyania si pojcie rewolucyjnej militancji, jakie obowizuje od
XIX stulecia. W stanie permanentnej wojny na dwch frontach przeciwko
zadowoleniu i ironii nastawione bojowo figury prbuj ksztatowa wasn
egzystencj jako punkt koncentracji przemieniajcego wiat gniewu. S ne-
gatywem romantykw, ktrzy, zamiast pogry siew Weltschmerz^ blu
powodowanym istnieniem wiata, chc uosabia Weltzorn, czyli wywoa-
ny przez wiat gniew. Podobnie jak romantyczny podmiot pojmuje siebie
jako skadnic blu, gdzie nie tylko gromadz si osobiste udrki, lecz do-
kd spywaj take cierpienia wiata, tak podmiot militantoy planuje swo-
je ycie jako skadnic gniewu, gdzie rejestruje si napywajce zewszd
nieuregulowane rachunki i przechowuje je gwoli pniejszej spaty. Obok
teraniejszych powodw oburzenia ewidencjonowane s przy tym take
nieukarane okruciestwa caej przeszej historii. Tgie gowy protestu s
encyklopedystami, ktrzy magazynuj gniewn wiedz ludzkoci. W ich
tajemnych archiwach zgromadzono niezmierzone masy krzywd epoki, kt-
r lewicowi historycy opisuj jako epok spoeczestw Masowych. Std
w charakterystyczny dla rewolucyjnej afektywnoei amalgamat senty-
mentalizmu i nieustpliwoci. Kto nie czuje w sobie piiewu tysicleci, ten
nic nie wie o stawkach, o jakie toczy si odtd gra.
Staje si wic zrozumiae, e po mierci Boga naleao znale nowego
nosiciela jego gniewu. Kto zgasza si do tej roli na ochotnika ten mniej
czy bardziej wyranie daje do zrozumienia, e realizacj Sdu Ostatecznego
musi si zaj sama historia powszechna. Pytanie eo roWcT* da si posta-
wi tylko wtedy, kiedy zainteresowani odczuwaj mandat do sekularyza-
cji pieka i przeniesienia sdu we wspczesno. Gdyby wierzcy jeszcze
okoo roku 1900 chcia modli si sowami: Boe pomsty Panie, Boe
pomsty, zajaniej** (psalm 9$% to musiaby cierpliwie znie wkraczaj-
cych do pokoju anarchistw i profesjonalnych rewolucjonistw. Przemiana
finalnego strachu w strach zupenie ziemski, pragmatyczny i polityczny: za
nisz cen nie mona mie zwrotu ku immanencji w kontekcie tradycji
monoteistycznych. Swoje najbardziej wyraziste personifikacje postawa ta
znalaza u rosyjskich terrorystw ktizy od 1878 roku destabilizowali ca-
134 3. Rewolucja tymotej ska.,
rat niezliczonymi zamachami - trzydzuci lat krwawego apostolstwa",
zreasumowanych w sowach oskaronego Kaljewapized sdem: mier
moj uwaam za najwyszy protest przeciwko wiatu ez i krwi**
12
.
Z punktu widzenia militantnych aktywistw aktualne stosunki spoeczne
- mwimy teraz o epoce, ktrej pocztek mona datowa na trzy ostatnie
dekady XVIII stulecia - prezentuj pod kadym wzgldem opakany widok.
Wszystko jest tu ubolewania godne i to z dwch powodw: po pierwsze
std, e rzeczy maj si tak, a nie inaczej po wtre za, e nie prowokuj
on o wiele wyszej miary oburzenia i buntu. Wikszoci brak widocznie
nie tylko rodkw, aby y godnie, lecz take gniewu aby zbuntowa si
przeciw temu brakowi. Skoro tylko zgodzimy si z buruazyjnymi teore-
tykami postpu, e wiat da si zmieni poprzez podejmowane przez lu-
dzi interwencje w porzdek natury i ad spoeczny, w nieunikniony sposb
w centrum zainteresowania staje w drugi brak. To pewien niedobr, ktry
zdaniem aktywistw mona przezwyciy z pomoc ich metod. Podczas
gdy materialne zniesienie ubstwa obiecujemy sobie po technicznym po-
stpie i rewolucyjnej redystrybucji istniejcych dbr, wreszcie nawet po
emancypacyjnej reorganizacji ich produkcji, zwolennicy bezwarunkowej
militancji oznajmiaj, e ich kompetencji podlega odtd pomnaanie gnie-
wu i oburzenia.
Skoro spoeczestwo** cierpi prymarnie wskutek niewybaczalnego bra-
ku gniewu skierowanego przeciwko panujcym w nim stosunkom, najwa-
niejszym psychopolitycznym zadaniem epoki, ktrej pocztek datuje si
na czas rewolucji francuskiej staje si rozwj kutliiry oburzenia poprzez
metodyczne wspieranie gniewu. Rwnoczenie idea ,3oytyki** rozpoczyna
swj zwyciski pochd przez sfer najpch faktw. Tym tumaczymy rady-
kalny habitus szerokich rodowisk w XIX i XX wieku: naganno trwale
istniejcego stanu rzeczy uchodzia dla niezliczonych wspczesnych za
fakt moralny a priori. W tym punkcie zbiegaj si wszystkie miUtantne
ruchy XIX i XX wieku, niezalenie od tego, czy nios na sztandarach hasa
anarchistyczne, komunistyczne midzynarodwki socjalistycznej czy te
narodowosocjalistyczne.
Jeli wzi pod uwag jedynie zdolniejsze gowy, to czy je pewien
dominujcy nastrj megalotymii. Wyraa si on w pewnoci, e tylko
szczodre oburzenie kwalifikuje do dowodzenia danym ruchem, Nauiralnie
militancja do czegokolwiek by suya, jest nie do pomylenia bez pewnej
12
Pot Albert Camus, Czowiek zbuntowany, prze. I, Guze Wtoszawa 2002 s. 197 i 204.
Epokowy projekt: obudzi thyms ponionych 135
dozy tymotejskiej pobudliwoci. Militantna aktywacja oznacza teraz jed-
nak nie mniej ni podporzdkowywanie ludzkiej historii nowego podmio-
tu modelowanego z reguy z plazm narodu** (Volk) i gniewu" - do ktre-
go zarzdzajcy dodaj wiedz i zapa. W tym stopniu, w jakim militancja
czy si z inteligencj moraln i spoeczn pozornie tylko prywatny kom-
pleks gniewu i dumy ich agentw wyrasta na autentyczn megalotymi.
Czowiek militantny gniewa si nie w swojej sprawie, czyni on w danym
wypadku swoje osobiste odczucie rezonatorem oglnie doniosego przy-
pywu gniewu. To za, czy wierzymy najczciej dobrze wychowanym
t dobrze odywionym rebeliantom w ich wyidealizowane generalizacje
czy nie, jest w pierwszej kolejnoci jedynie kwesti smaku.
W kadym razie militantne idealizaeje, ktre w cigu ostatnich dwustu
lat stay si wanymi, ba, dctnimtjcymi czynnikami wielkiej polityki, po-
zostayby zupenie niezrozumiae, gdyby nie uwzgldni megalotymskich,
vutgo ambicjonalnych i chciwych uznania impulsw swych nosicieli - by-
yby one w kadym razie jeszcze bardziej osobliwe, ni ju i bez tego s
dla dzisiejszych mieszkacw Zachodu, obywateli epoki bez idei wielkiej
polityki. Wyjaniaj one rwnoczenie dlaczego rozumniejsi inteligenci
ruchw opozycyjnych byli najczciej wraliwymi moralnie mieszczana-
mi, ktrzy, napdzani mieszank ambicji i oburzenia z powodu istniejcych
stosunkw, przeszli do obozu rewolty czy rewolucji. Do nich wszystkich
odnosio si to, co Albert Camus powiedzia o narodzinach nowej wspl-
noty z ducha indygnacji: Buntuj si, wiec jestemy**
13
- zdanie, ktrego
niemal niemotwy do odtworzenia patos w sposb oczywisty przynale-
y do minionej epoki. W pokrewnym sensie Heiner Muller woy! kilka
dziesicioleci pniej w usta jednej ze swoich posted sowa: Ojczyzn
niewolnikw jest: powstanie"
14
.
Powodw, dla ktrych tego rodzaju sentencje nie trafiaj w gusta wsp-
czesnoci nie 'trzeba tu drobiazgowo objania. Brzmi one dzi pusto
niczym hasa z almanachu dla wyksztaconych przegranych. Historykowi
mog posu^ jako materia dowodowy wiadczcy o rym, e przywo-
ywana czsto figura
t
jx>dmiotu rewolucyjnego" okrelaa pod wzgldem
psychopolitycznym zawsze w pierwszym rzdzie tymotjski kolektyw dys-
ponujcy zdolnoci operacyjn. Naturalnie takowy w adnym czasie nie
mgby zaprezentowa si pod t nazw nie tylko dlatego, e ju w stule-
ciu mieszczastwa zaczto zapomina nauk o thyms, lecz take dlatego,
13
Albert Camus, Czowiek &unimvany
t
B. 32.
14
Hein Mller, Bert$rag
t
w: tego, Werke. Bd. 5* Fraricfurt/M. 2002, s. 40.
136 3. Rewolucja tymotejska..
e gniew, ambicja i oburzenie jako motywy wystpie na scenie politycznej
nigdy nie wydaway si wystarczajce tak wwczas jak i dzi. Bd co
bd witao przewiadczenie, e bez mao nobliwej bazy fikcj musiaa po-
zosta szlachetniejsza nadbudowa. Wergiliasko-freudowski motyw wzbu-
rzenia wiata podziemnego w momencie, gdy prby zjednania sobie wy-
szych bstw okazuj si bezsksuteczne, nie tylko opisuje odbywane przez
psychoanaliz podre do Hadesu; wskazuje take na polityczne ustalenia
podejmowane celem uwolnienia si, ktre pod cywilizacyjnymi powokami
czekaj na okazj do wybuchu niczym lyfbn, stugowy potwr, ktrego
Zeus pogrzeba ongi pod Etn.
Retoryka lewicy od samego pocztku staa przed zadaniem przeoenia
afektw niebezpiecznych klas** na jzyk ideaw. Misj rewolucyjnej se-
mantyki byo podczenie si do wydobywajcych z dou energii, aby
przefonnowa je z pomoc apolliskich hase. Poczenie wysokiego z ni-
skim byo faktycznie idee fixe nowego czasu: kto w przyszoci chcia two-
rzy histori na korzy skrzywdzonych i ponionych, ten musia wyj
poza czcze postulaty. Powinien pokaza, e tym razem kierunek historii
zgadza si z moralnoci. Potga fetotw obecnych w stosunkach produk-
cyjnych miaa by w subie dobrej woli i pomc zakoczy er niespra-
wiedliwoci. Wspiera rewolucj oznaczao teraz uczestniczy w budowie
statku do lepszego wiata, napdzanego wasnymi rezerwami gniewu i ste-
rowanego przez poinstruowanych w dziedzinie utopii pilotw.
Praca nad tym musiaaby zacz si od wsparcia gniewnych si napdo-
wych. Odnona formua mogaby brzmie' intelmtus quaerens imm, gdy-
by tylko doktorzy walk robotniczych mwili jeszcze po acinie; faktycznie,
skoro tylko rozum udaje si na poszukiwanie gniewu, odkrywa wiat po-
wodw do buntu. Kto chciaby wiedzie, jak si rzeczy maj z tak niegdy
zaklinanym przejciem od teorii do praktyki, ten winien mc zaspokoi
sw ciekawo na pocztek t informacj. De facto tylko intelektualici od-
czuwaj jednak zakopotanie, e teoria poprzedza u nich praktyk, podczas
gdy w wypadku praktykw sytuacja od zawsze wyglda akurat odwrot-
nie. Znaleli oni swoj lini walki i szukaj stosownych uzasadnie. Jeli,
dajmy na to, Bakunin odnotowywa w odniesieniu do otpienia nastroju
wrd ludu rosyjskiego, co nastpuje: Musimy wszelkimi rodkami za-
kci ten szkodliwy sen spoeczny, t monotoni, t apati [...). Chcemy,
eby gos przewodni mia teraz czyn [.. JT
15
to zwraca si do nadchodz-
15
Michail Bakunin, Staatlichkeit und Anarchie und andere Schrifim hg. von ff. Stake,
Frankfurt BritaWItii 1983, . 103.
_ _ _ Epokowy projekt: obudzi thyms ponionych 137
cej fali terrorystw, ktrzy nie bd ju potrzebowali pyta o teorie eby
rozpocz to, co zamierzaj. Do nich odnosi a odwrotna formula: ira
quaemns intellectum, przy zaoeniu, e ich gniew szukaby rzeczywicie
czego poza swoim horyzontem. Na realnych scenach gniew, oburzenie
czy rucrT waciwie zawsze poprzedzaj wszeMe ideologie. I cokolwiek
walczcy bohaterowie podadz gwoli wyjanienia motyww swego dzia-
ania: gdzie myli si cum ira et studio, tam wyjanienia pod zawsze t
drog, ktr wczeniej obra ju gniew.
Zadaniem wartym podjcia przez psychohistorykw i politologw byo-
by opowiedzenie na nowo i przedstawienie w formie powieci tymotej-
skich kolektyww historii ruchw spoecznych, poczwszy od wydarze
bezporednio poprzedzajcych rewolucje, francusk a po epok postmo-
dernistycznych rozprosze. Nowoczesna militancja faktycznie spoglda
wstecz na dugi szereg form organizacji jednostek gniewu - w postaci
tajnych zwizkw, zakonw terrorystycznych, rewolucyjnych komrek,
zrzesze narodowych i supranarodowych partii robotniczy eh, zwizkw
zawodowych wszelkiej maci, instytucji pomocy, stowarzysze artystycz-
nych - wszystkie uksztatowane wewntrznie poprzez okrelone warunki
czonkostwa, rytuay zrzeszonego ycia oraz wasne gazety, czasopisma
i wydawnictwa. Nie zapominajmy, e kwintesencj aktywnoci rosyjstch
rewolucjonistw na emigracji byo rwnie wydawanie wasnych gazet,
szczeglnie zowieszczej Jtskry", i ich potajemny kolporta pod panowa-
niem carskiego reimu. Wszystkie te organa gniewu, niezalenie od r-
nych form organizacji i mediw komunikacji, kontrkandydoway do obj-
cia gwnej roli w scenariuszu historii po roku 1789: roli rewolucyjnego
podmiotu ktry, obdarzony du wytrzymaoci, doprowadzi do koca
przerwan przez buruazj w p drogi prac wyzwolenia i eo ipso de-
mokratyzacji przywilejw.
Koncenteacje piewu rozpoczynaj si niemal bez wyjtku od odwo-
ania do ludu** (fft). Przy tworzeniu ruchw retoeHanekich korzystano
wci z tej mitycznej wielkoci w charakterze rezerwuaru subwersywnego
Man vital i eksplozywnego niezadowolenia, Z owej matrycy wszystkich
matryc emanuj przez dwa stulecia konkretniejsze uksztatowania kolek-
tywnych organw tymotejskieh - od francuskich klubw jakobinw i en-
rages WielMch Dni przez angielskich dysydentw i ubogich Chrystusa**
(owych weseyaskich metodystw, ktrzy dowiadczyli swego upodmio-
138 3. Rewolucja tymolejska...
towienia jako powoania na urzd moralisty
16
) a po aktywistw rewolucji
rosyjskiej, chiskiej, kubaskiej i kambodaskiej i nowych ruchw spo-
ecznych w globalnym kapitalizmie. aden z tych kolektyww nie mg-
by doj do formy bez egzaltowanej wiary, e we wspomnianym ludzie"
gniew i sprawiedliwo stay si jednoci,
Do niezmiernie szerokiego spektrum dziewitoastowiecznych formacji
pol ity czno-tymotej skich zaliczaj si take owe wczesne niemieckie zwiz-
ki komunistw, ktrych nieokrzesane wystpienia przeraay Heinricha
Heinego, jak zapisa to w roku 1854 w swoich Wymtmiach. O Ich wczesno
chuligaskim rodowisku pisa w wizjonerskim wierszu Szczuty wd-
rowne:
I gowy rwno strzyone pod sznur -
Tak radykalny nosi si szczur.
(prze. J, Weyssenhoff)
Heine by zszokowany tym, e Weitling, czeladnik krawiecki wyrnia-
jcy si jako autor wielu utopijnych pomysw, podczas przypadkowego
osobistego spotkania w hamburskiej ksigarni nie zdj czapki z gowy
i na oczach poety rozciera sobie, demonstrujc histeryczny brak dystansu
clMrakterystyczrjy dla odtwrcw wasnych cierpie, kostk u nogi, ktr
zakuto mu w okowy w wizieniu. A przecie dziesi lat wczeniej Heine
w swoich Listach o Niemczech w wywaonej prozie uzna psychohisto-
ryczn I historycznoideow nieunikniono nowych ruchw:
Zniszczenie wiary w niebo posiada znaczenie nie tylko moralne, lecz tak-
e polityczne. Masy nie znosz ju z chrzecijask cierpliwoci swej do-
czesnej ndzy i akn szczliwoci na ziemi. Komunizm jest naturalnym
nastjcptwem tego zmienionego wiatopogldu, i rozprzestrzenia si on po
caych Niemczech".
Tym, co najsilniej dziaa na korzy sprawy komunistycznej, jest moralna
chwiejno dzisiejszego spoeczestwa, ktre broni si jeszcze tylko z ba-
nalnej koniecznoci, bez wiary w swoje prawo, ba, bez poczucia wasnej
godnoci, cakiem niczym owo staroytne spoeczestwo, ktrego zmur-
'* Na temat osaczenia tnetodyzmu z punktu widzenia historii demokracji zob. niedawn
prac Gertrud Himn^ftrb, Road to Modernity. The British, French, and American Enligh-
tenments, New York 2004, s. 116 i mist, rorfzM ^(hocUsm *A Social Religion**.
Oburzenie bel teorii albo czas anarchii 139
szale belkowanie runo, kiedy przyszed syn desu". Jeli chodzi o fran-
cuskich komunistw, Heine odnotowa w relacji korespondencyjnej z roku
1843, e mwi o nich z upodobaniem, poniewa ich nich jako jedyny za-
suguje na zdecydowan uwag", a to z tego wzgldu, i
przypominajc bardzo ecclesia pressa pierwszego stulecia, jest obecnie
pogardzany i pizeWowany, a jednak rozporzdza propagand, ktrej ar-
liwo religijna i mroczna wola zniszczenia takie przypomina galilejskie
pocztki"
17
.
Oburzenie bez teorii albo czas anarchii
Poeta zmar o dekad za wczenie, aby samemu mc obserwowa rozwj
tendencji, ktre uzna za nieuniknione Z wyczuciem przyj do wiadomo-
ci, e sztuki (tylko) pikne przekroczyy swj okres rozkwitu i wida byo
ju pierwsze oznaki epoki ponurych moralizmw i store guchych na sztuk,
Z biegiem czasu obrazoburcze siy, odnoszce si bez szacunku do kadej
formy wyszej kultury, przesunejy si z bieguna komunistycznego do anar-
chistycznego. Przyczyn bya ujawniajca m coraz radykalniej wrogo
anarchistw wzgldem pastwa i religii; nolens volens wczyli om* w swoj
propagand zniszczenia wszystkie fenomeny sztuki i kultury zalene po-
rednio od uporzdkowanej pastwowoci. Anarchistom lat szedziesi-
tych i sieierndziesiatych XIX stulecia politycznie poprawne wydawao si
odrzucenie wszelkiej kultury dajcej si pogodzi z trwaniem mieszezarV
skiego spoeczestwa. Wczesny anachronizm nie chcia take nic wiedzie
o tak pniej popularnej kulturze subwersji: jedyna dopuszczalna dian infil-
tracja istniejcego porzdku braa swj pocztek w ewangelii bomby,
W szczerym manifecie przemocy Zcisady rewolucji z 1869 roku Baku-
nin pomieci swoje przekonanie o pierwszestwie dziaa niszczyciel-
skich, wydobywajc przy tym godne uwagi rozrnienie dyskretnych faz
temporalnych caociowego procesu rewolucji.
Pojcie rewolucji mieci w sobie dwa zupenie rna fakty wzgldem cza-
su; pocztek, czas niszczenia zastanych form spoecznych, i koniec, budo-
w, tzn tworzenie cakowicie nowych form z tego amorfizmu**
18
.
17
Heinrich Heim, Lutetia Anhang, Kmmmadsmm, Philosophie und JOervm; lid
z 15 czerwca 1843.
18
Michail Bakunin, Staatlichkeit und Anarchie,, s. 101-102.
140 3. Rewolucja tynaotejska..
Zdaniem Bakunina sukces nadchodzcej rewolucji zaley na pocztku wy-
cznie od radykalizaeji spoecznych napi. Ma to wznieca coraz czstsze
i bardziej gwatowne akty przemocy,, ktrych kulminacj bdzie kompletna
dezorganizacja starego porzdku. Bieg wydarze dyktuj w tej fazie przede
wszystkim wciekli i rozszalali, a take, dlaczeg by nie, kryminalici
i terroryci. Profil zawodowy rewolucjonisty ksztatuje si w tym stadium
na podstawie popularnej figury szlachetnego zoczycy, a take na podsta-
wie ikon rosyjskiego zbjectwa, ktremu Bakunin powici sentymental-
ny hymn
l t
- jakby chcc zdementowa surowe sowa Hegla o Zbjcach
ScMllera, mianowicie opini, e sam zbjecki idea moe zwie tylko
modych chopcw"
20
. W fazie tej dominuj, zgodnie z doktryn, jeszcze te
osoby, ktre nie mog powstrzyma w sobie niszczycielskiego szau i kt-
re jeszcze przed rozpoczciem oglnej walki jak najspieszniej wyszukuj
wroga i niszcz go bez namysu**
21
,
Wolno stwierdzi, e zanotowane przez Bakunina raczej mimochodem
sowa o zniszczeniu wrojp, bez namysu", wypeniy si przez nadcho-
dzce ptora wieku bogat empiryczn treci- cho prdko przepada
niewinno pierwszej bezmylnoci. Sowa te wyraaj tajemnic nisz-
czycielskiego habitus, ktrym kieroway si ekstremistyczne subkultury
w lewicowym obozie, a pniej take w prawicowym, wpierw na pasz-
czynie retorycznej, nastpnie za coraz bardziej praktycznie. Majc go
na wzgldzie, trzeba mwi o anarchofaszyzmie ktry in nuc antycypuje
decydujce cechy pniejszych, w peni rozwinitych ruchw faszystow-
skich lewicowej i prawicowej proweniencji - wyjwszy wol panowania
nad pastwem feudalnym czy mieszczaskim w stanie upadku. Gdzie
w XX wieku wzeszy zasiewy ekstremizmu, ton stao si widoczne to, co
spoczywao ukryte w anarchistycznych pocztkach,
W horyzoncie roku 1869 Bakunin wyrazi swoj nadziej, e odosob-
nione akcje wciekoci czy fanatyzmu urosn do postaci epidemicznej
namitnoci modziey*'
22
, a wemie z nich pocztek pewien powszechny
19
Die Aufstellung der Revohdkmsfrage, 1869, w; Michail Bakunin, Staatlichkeit und
Anarchie,.,, s. 95-99,
20
Georg WltoetoFriedrichHegel, Wyktadyo estetyce, t l . pzet J,Grtbowdd, A.Land-
man, Warszawa 1964, s. 317 i na
21
Michail Bakunin, StaatluMeit und Anarchie..., s. 101.
22
Tame,
Oburzenie bez teorii albo czas anarchii 141
zryw To naturalna droga'*, czytamy w Katechizmie rewolt}?
3
. w zryw
naleao zatem rozpocz od pojedynczych spektakularnych czynw, kt-
rych zwieczeniem bdzie zniszczenie wysoko postawionych osb"
24
.
Dalej praca bdzie coraz atwiejsza"
25
, poniewa odtd bdzie si ona
zelizgiwa po rwni pochyej spoecznego rozkadu.
Cel anarchistycznej pracy zniszczenia objawia si w zagadkowym sowie
amorfizm": destrukcyjna faza pocztkowa rewolucji dobiegnie koca tylko
wwczas kiedy stary porzdek w caoci ulegnie rozkadowi na bezksztat-
ne czstki elementarne- Dopiero wtedy konstruktywne duchy mog wczy
si w bieg rzeczy i rozpocz now budow wiata na bazie egalitarnych
aksjomatw. Co najwaniejsze, swobodna rekonstrukcja nastpi wycznie
z magmowatej masy czstek rzeczywistoci - bez pastwa Kocioa, pro-
cesw kapitaowych. Kto nazbyt wczenie myli o (od)budowie, ten staje
si zdrajc witej sprawy zniszczenia, poniewa nie moe ju powici
si jej bez reszty Zanotujmy en passant, jak ogromne techniczne wspar-
cie zyskaa kwestia amorfizmu** za czasw Bakunina dziki wynalezieniu
dynamitu. Wyobraenie, e moliwe jest wysadzenie w powietrze" caych
porzdkw spoecznych, posiadao odtd swj pragmatyczny wzorzec ju
nie tylko w szturmie na Bastyli, lecz w jeszcze wikszym stopniu byo
ksztatowane przez najnowsze osignicia w zakresie materiaw wybucho-
wych. Nie bez powodu woskich anarchistw przeomu stulecia okrelano
mianem elimamitmw.. Jak pniej Leninowski komunizm pragn tworzy
syntez wadzy radzieckiej i elektryfikacji tak w swoim czasie anarchizm
zmierza do stania si produktem dzy niszczenia i dynamitu.
Zgodnie z anarchistyczn teori iaz
s
pierwsza generacja rebelii jest zo-
bowizana jedynie odczuwa awersj do panujcych stosunkw. Poniewa
pocztek jest autonomiczny wzgldem koca, autentyczni rewolucjoni-
ci nie maj zrazu prawa snu rozmyla o rajskiej budowli przyszego
zycm
nM
. W tym momencie naley zainwestowa wszystkie siy, wszystek
gniew i ca nienawi w bieg pocztku rewolucji**
27
,
Na mocy prawa koniecznoci i surowej sprawiedliwoci musimy powi-
ci si wic cakowicie niezmiennemu, niepowstrzymanemu, nieustannemu
lamze.
21
Tame
25
Tame.
u
Tame, s, 103,
11
Tamie-
142 3. Rewolucja rymotejska...
niszczeniu, ktre tak dugo musi narasta crescendo, a z istniejcych form
spoecznych nic ju nie pozostanie do zniszczenia [,..].
Rewolucja uwica wszystko [..,]. Pole jest wic wolne! [,,.] Ofiary s
naznaczone nieskrywanym oburzeniem ludu! [...] Nazw to terroryzmem!
[,,.] Niech i tak bdzie, nam jest to obojtne [...]. Obecna generacja sama
musi wytworzy bezwzgldn brutaln si i kroczy niepowstrzymanie
drog zniszczenia i,..]"
n
.
Kierunek wyznacza obecne w tym dokumencie powizanie gniewu z bie-
gunem czasowym pocztku, Kiedy Bakunin mwi o rewolucji, to myli
w pierwszym rzdzie o ruchu wyzwalajcym walk. Tym samym krok
w rewolucyjny bj jest pomylany jako impuls czysto inchoaty wny Ten
za jest czym wicej anieli tylko kryrmnaltt form ekspresji, poniewa
zostaje postawiony w niemoliwym do przewidzenia horyzoncie przy-
szoci. Mimo to rewolucjonista powinien przeprowadza swoje akcje
z tak wielkim ekspresywnym zapaem, zby lud mg je zinterpretowa
jako porywajce znaki zemsty na eienu^ycieach. Anarchizm zupenie
otwarcie ukazuje swoj genez z populizmu zemsty. Prawdziwy anarchi-
sto spoeczny marzy o stopieniu nieokieznanego szau niszczycielskiego
pojedynczych aktorw w niezmierzony gniew ludu, pozostajcy dotd
w stadium inkubacji. W jego eksponowanej eksplozji pokada si nadziej
podobn tej, z jak wczeni chrzecijanie oczekiwali powroni Pana, Sdzi
si, e mona owemu gniewowi dopomc dostarczajc masom*' nie-
ustannie sygnay przemocy i znaki terroru, a w kocu rozpoznaj w nich
wasne skonnoci i pragnienia, Wwczas eksterioryzacja horroru osi-
gnie wreszcie swj cel. Chrzecijaskie masy**, od niepamitnych stuleci
utrzymywane w bojam* Pana, pojm wtedy, i miny ju czasy kiedy nie
miary adnego innego wyboru poza internalizacj hormr metaphysicus.
Z zastraszonych podmiotw przeksztac si w ariarchistycznych panw,
a jako tacy - w napawajcych trwog twrcw historii, Zwrcony na ze-
wntrz terror jest dobroczynny, dopki dostarcza dowodu, e oto dobiega
koca era uwiconego oniemielenia,
Ze stosunkowo niewielkiego znaczenia politycznego baJkuninizmu nie
naley wnosi, jakoby chodzio tylko o ruch czysto retoryczny - quasi-
-proog surrealizmu. Take estetyczna recepcja myli Bakunina w krgach
bohemy okoo roku 1900 nie powinna nas zwie co do jej braernienno-
ci w skutki dla formowania si aktywistyeznego habitus. Prawd powie-
23
Tame, s, 104 i
Oburzenie bez teorii albo czas anarchii 143
dzJawszy w nieskrywanej filozofii destrukcji anarchistw naley si do-
szukiwa jednego ze rde postaw mobilizacyjnych i ekstremistycznych,
jakie pniej dosteegano w ruchach faszystowikich zarwno po lewej, jak
i po prawej stronie sceny politycznej.
Mimo to anarchizm oddziauje w raczej poredni sposb. Zdecydowanie
najwaniejszy jest bodaje jego enigmatyczny wpyw na mylenie Lenina.
Chocia przywdca rewolucji rosyjskiej na ptaszczynie dyskursywnej
eby nie powiedzie - paszczynie czysto deklaratywnych owiadcze, za
wasn uzna druzgocc krytyk Bakunina przeprowadzon przez Marksa
(jak wiadomo, do rozamu wewntrz Midzynarodowego Stowarzyszenia
Robotnikw, zwanego take Pierwsz Midzynarodwk., doszo w roku
1876 w wyniku niemoliwej do przezwycienia obcoci midzy Marksem
i Bakuninem), pozosta w dyskretoy sposb zwizany z terrorystycznym
woluntaryzmem bakuninowskiego rozumienia rewolucji - mimo e wo-
luntaryzm" nalea w sowniku bolszewikw do inwektyw, W pewien spo-
sb rewolucja padziernikowa bya zemst Bakunina ma Marksie, o ile
Lenin jesieni 1911 roku, w najbardziej rriedojrzaej** ze wszystkich mo-
liwych sytuacji, wystawi pomnik bakuninowskiej doktrynie o czysto de-
strukcyjnym zaczynie rewolucyjnej fazy pocztkowej - aby potem zwrci
si wszake ku zupenie rnebakuninowskiemu zajciu budowania despo-
tycznego pastwa.
W lutym 1875 roku Bakunin pisa z Lugano do lisee Reclusa, wyraa-
jc swoje zwtpienie z powodu braku rewolucyjnego ducha w czciowo
zrezygnowanych, czciowo oportunistycznych masach**. W panujcych
okolicznociach tylko nieliczni niewzruszeni, jak na przykad mieszkacy
lury i Belgowie, ci ostatni Mohikanie zmarej Miejdzynarodwki**, zdoa-
li jeszcze zgromadzi energi do dalszej waUd. Obecnie jedynie wybuch
wojny midzy imperialnymi potgami Europy moe raz jeszcze doda
skrzyde rewolucyjnej sprawie;
Co do mnie, mj drogi, jestem zbyt stary, zbyt chory zbyt zmczony, i mu-
sz Ci powiedzie, e w wielu kwestiach zbyt rozczarowany, aby odczuwa
ochot i si do wzicia udziau w tej pracy [...]. Pozostaje jeszcze inna
nadzieja: wojna wiatowa [.,.]. Ale jaka to perspektywa [.. .j**
29
.
Tame.
144 3. Rewolucja tyrnotejska...
wiadomo klasowa - tymotyzacja proletariatu
Niewtpliwie najbardziej brzemienna w skytid praca nad tworzeniem or-
ganw gniewu dokonaa si na lewym skrzydle ruchu robotniczego, kiedy
to w ostatnich trzech dekadach XIX wieku dostao ono pod coraz sil-
niejszy wpyw idei Marksa. Strategiczne sukcesy marksizmu polegay, jak
mona dzi stwierdzi, na jego przewadze w fbrandowaniu dostatecznie
precyzyjnego modelu potencjalnie i aktualnie doniosego historycznie ko-
lektywu piiewu wczesnej epoki* Autorytatywna grupa tyrnotejska my"
miaa zwa si odtd proletariatem dokadniej: proletariatem przemyso-
wym. Do jego definicji nalea w myleniu Marksa nie tylko systematycz-
ny koncept bycia wyzyskiwanym. Jego projekt zosta uzupeniony o trud-
n pod wzgldem moralnym misj historyczn, ktra krya wok poj
alienacji i ponownego przyswojenia. Przy uwalnianiu klasy robotniczej
miao w kocu i co najmniej o regeneracj czowieka. Miaa ona usun
deformacj bdc wynikiem warunkw ycia wikszoci w spoecze-
stwach klasowych.
Dla tendencji tymotyzujcych we wczesnym ruchu robotniczym szcze-
glnie istotae staje si, obok impulsw wypywajcych z chrzecijaskiego
sekciarstwa spod znaku odnowy religijnej, sformuowane przez Thomasa
Paine'* a (w odpowiedzi na Edmunda Burke'a krytyk rewolucji francuskiej)
objanienie Praw czowieka (1791-1792), Point tego pisma mona streci
jako danie meprzyjmowama duej braku posiadania za pretekst do poli-
tycznego pozbawienia praw. Wers koczcy niemiecki refren gwnej pie-
ni bojowej mchu komunistyemego - Midzynarodwka walczy o prawa
czowieka*'* - wpasowuje si w sposb oczywisty w todycj uprawniania
nieposiadajcych. Uniwersalistycznie ujte prawa czowieka formalizuj
roszczenie do godnoci, ktre Brytyjczycy wyraali dotd w dwicznej
formule birthrights. Sowo to przeznaczone byo do tego, eby rozsadzi
ugruntowane przez polityczny zwyczaj oligarchiczne zrwnanie wasno-
ci i zdolnoci prawnej
30
- pobrzmiewa w nim patos, z jakim kawaleria
wybracw Cromwella atakowaa pozycje zatwardziaych szlacheckich
* Refren polskiego przekadu MiazyftmodiffiM brzmi rzecz jasna Meco inaczej: Ety
to jest nasz ostatni, / Krwawy skoczy si trud, / Gdy zwizek nasz bratni / Ogarnie ludzki
rd
11
.
m
Ma temat Mgumentw natury religijnej i odwoujcych si do praw czowieka jakie
pojawiy si we wczesnej ftzie brytyjskiego rnctm wbotaiczepi zob, Edward P. Thompson
Die Entstehung der englischen Arbe^Mame
t
prze. L. denbem i in. Frankfurt 1987, L 1,
s. 19-199.
wiadomo klasowa - tymotyzacja proletariatu 145
wacicieli zieirtskich. Faktycznie atak nieposiadajcej mniejszoci na po-
siadajc wikszo ktry od wynalezienia czowieka** zdominowa bieg
transakcji politycznych oraz ideologicznych, rozpoczyna si w chwili,
kiedy nieposiadjcy staj pospou jako partia ludzi i jako tacy chc by
nosicielami rwnych praw. Prawa czowieka s pawami ambicjonalistw
- podczas gdy uprzywilejowani od dawien dawna wskazuj na swoje przy-
zwyczajenie do bycia u wadzy, dla ubogich czowiek** jest wci zbyt
wielkim sowem. W walkach o zachowanie awansu i utrzymanie standardu
yciowego ambitnych warstw rednich mowa o prawach, ktre przysuguj
ludziom jako ludziom, zyskuje pene brzmienie. Od wczesnego XIX wieku
suma potyczek na tym froncie nosi nazw waM klasowej.
Mocn stron doktryny marksistowskiej byo wsparcie idealistycznego
elan deklaracji praw czowieka Paine'a szerok gam argumentw mate-
riaistycznych i pragmatyeznyei - i to w czasie, kiedy materializm i prag-
matyzm zmierzay wanie do tego, aby sta si religi rozsdnych. Wkad
Marksa przesun gwny punkt cikoci uzasadnie ludzkiej godnoci
z clttzecijasko-humanistycznego pojcia gatunku stworzonego na obraz
i podobiestwo Boga na historyczn antropologi pracy. Istotny funda-
ment godnoci znaleziono teraz w daniu, aby ludzie jako twrcy was-
nej egzystencji - posiadali take prawo do korzystania z rezultatw swojej
dziaalnoci. Wskutek tego dato si zauway semireligijne wypenienie
poj pracy**, klasy robotniczej", procesu produkcji** i tym podobnych,
ktre nadaway koncepcji proletariatu bdcej pocztkowo tylko termi-
nem kryrycznc>ekciomicznym, pewien mesjaski charakter. Kto w przy-
szoci posugiwa si, marksistowskimi zwrotami dotyczcymi pracy**,
ten okrela nie tylko czynnik procesu produkcji, przeciwstawiony kapi-
taowi" jako dajce si wyzyska rdo tworzenia wartoci. Praca staa si
wielkoci antropogeniczn, ba, niemal demiurgiczn, w ktrej dziaaniu
maj pocztek samo czowieczestwo, cywilizacja, bogactwo i wszystkie
wysze wartoci
Nic dziwnego zatem, jeli tak zabarwiona mowa o pracy staje si ape-
lem do tymotejskich impulsw pracujcego kolektywu. Proletariat musia
naraz poj, e to on sarn, na przekr czstemu podkrelaniu swej dehu-
manizacji i swego urzeczowienia, tworzy prawdziw matryc wszelkiego
czowieczestwa i wszelkich potencjaw przyszociowych. I odwrotnie,
takie uporzdkowanie poj wyjaniao, ze kto zostaje zidentyfikowany
jako wrg robotnikw, ten jest rwnoczenie wrogiem ludzkoci. Jako taki
zasuy sobie na to, aby odsun go w przeszo. Teraz wystarczyo tylko
146 3. Rewolucja tymoejska.
przekonujco uzasadni, e klasa posiadaczy kapitau, niezalenie od jej
niekiedy szanowanej moralnoci prywatnej, zaja jako taka pozycj wro-
gw robotnikw, aby zobaczy linie frontu wojny domowej nieznanego
dotychczas rodzaju - linie frontu, na ktrych naprzeciw siebie stay partie
koniecznego ostatniego boju**. Wojna ultymaywna powinna wyzwoli
wrogo bez adnych dodatkowych epitetw: po jednej stronie posiadajcy
kapita czonkowie burzuazji, wraz ze swymi dobrze zabezpieczonymi po-
plecznikami, jako osobnicy obiektywnie nieludzcy, za po drogiej proleta-
riusze, jako obiektywnie prawdziwi ludzie samotnie wytwarzajcy warto,
razem z eskort godnych potomkw. W wopiie tej tocz walk nierwne
czci caej prawdy o produkujcym czowieku - a poniewa jedna stro-
na wykazuje, jak to si mwi, jedynie pasoytniczy stosunek do produk-
cji podczas gdy druga obejmuje autentycznie produkujcych na rednim
i duszym dystansie wanie ta ostatnia musi zwyciy w sposb nieunik-
niony i uzasadniony. Poj rdze rzeczywistoci oznaczao odtd: myle
o wiatowej wojnie domowej
31
. Poniewa wojna ta zostaa zaplanowana
jako wojna wszechobejmujca, nie mona zachowa w niej neutralnoci.
Kariera pojcia wiadomo klasowa" staje si zrozumiaa jedynie
w horyzoncie antropologicznym. W pojciu tyra akcent pada nie tyle, jak
atwo to sobie teraz uzmysowi, na ^wiadomo** -jako e ta precyzyjnie
rzecz biorc, przedstawia nieodwoalnie waciwo systemw psychicz-
nych i jednostek- ile raczej na klas". Obecnie zastpilibymy wyraenie
.^wiadomo klasowa** okreleniem komunikacja klasowa**, gdyby tylko
pojcie klasy byo jeszcze jako takie przydatne operacyjnie
32
. Poniewa
w warunkach buruazyjno-kapitalistycziiych istnieje, w myl czystej nauki,
tylko jedna jedyna rzeczywista ludzka klasa, to jest klasa waciwych pro-
ducentw, przeciwstawiona klasie pseudoludzi czy wysysajcych warto
wampirw, naley jeszcze tylko przekona robotnikw jako powoany do
walki kolektyw, e wbrew swej empirycznej ndzy uosabiaj oni prawdziw
ludzko i jej prospektywny potencja. Ze wzmocnionego gamorozumiemia
narodzi si rewolucyjny wstyd, a z niego rewolucyjny gniew. Gdyby tylko
proletariat rozpozna w sobie samym pohabion ludzko, nie znisby ani
11
Wyraenie to pojawia si nub. w komcuteiad^ Tomasza Mama z lat trzydziestych
i czterdziestych. Na temat dalszego rozwoju koncept wiatowej wojny domowej lofc, Niko-
laus Sombart Rendezwmmitdem Wdtg&M. Hei^Bt&^rR^mmszenzen I945-I95I
t
Frank-
furt/M, 2000 s. 268-276.
12
O leninowskim wyostrzeniu picia klasy i jego powizanej z tym kompromitacji zob.
s. 166 i:
wiadomo klasowa - tymotyzaeja proletariatu 147
chwili duej swojej aktualnej kondycji Wraz z zerwaniem ze swoj ndz
- mwic po heglowsku: wraz z negacj swego bycia-negowanymi jako lu-
dzie - obudzona w kocu do samowiadomoci klasa wyruszyaby do zglo-
balizowanego szturmu na Bastyli. Dokonujc ostatecznej rewolucji, klasa
prawdziwych ludzi pozbawiaby podstaw wszelkie stosunki w ktrych
czowiek jest istot ponion, ujarzmion opuszczon i godn pogardy"
33
.
Po tych uwagach oczywiste jest, e mowa o wiadomoci klasowej ro-
botnikw nie oznaczaa de facto niczego innego anieli tymotyzaeja pro-
letariatu. Pod pojciem tymotyzacji rozumiemy subiektywn stron przy-
gotowa do zakrojonej na wielk skal kampanii W koncepcie tym nigdy
nie miecio si zatem wyobraenie e robotnik febryczny mgby po po-
wrocie z pracy do domu wzi si w gar i zabra do czytania Dziewicy
Orleaskiej Schillera w broszurowym wydaniu* eby tym samym posze-
rzy swoj zawon przez haas i trosk wiadomo. A ju adn miar
wyraenie to nie zawierao nigdy dania, aby pracujcy rozwayli swoj
ndz na paszczynie teorii gospodarki Autentyczna wiadomo klaso-
wa oznacza wiadomo wojny domowej. Jako taka moe by tylko re-
zultatem ofensywnie prowadzonych walk w ktrych na wiato dzienne
wychodzi caa prawda o pooeniu klasy walczcej.
Poniewa tak wanie jest, rzeczywista wiadomo klasowa" gdyby
zdoaa si wyartykuowa byaby o lata wietlne oddalona od realnie
psychologicznego mylenia ludzi o ich wasnej sytuacji yciowej"
34
, jak
lekko grocym tonem wyjania Gyrgy Lukacs w marcu 1920 roku. Ju
otwarcie groc, ten sam autor wykada dalej: wobec nadchodzcej przy-
szoci istotne jest nie to co robotnicy faktycznie myl hic et nunc, lecz
raczej to co zgodnie z obiektywn doktryn partyjn maj myle. Wedle
nauki strategw walM klasowej aden element spoecznej caoci nie moe
si uchyli od wyzwania rozwinicia prawdziwej wiadomoci swojego
pooenia i funkcji w caoci - a ju najmniej proletariat. Autentyczna
wiadomo klasowa buruazji przyznaje Lukacs* byaby rwnoznaczna
Z wgldem w nieuchronno swego nadchodzcego koca - oto jeli nie
dobiy, to przynajmniej dostateczny powd ucieczki mieszczastwa przed
swoj tragiczn wiedz w niewiadomo i nierozsdek; destrukcja rozu-
mu i trwanie mieszczastwa na straconej pozycji s wedug niego jednym
33
Karol Mario, Przyczynek de krytyki heglowskiej filozofii prawa, Wst&* pree. L* Ko -
kowski, vr, Karol Mafia, ftyderyk Engels, Dzieta, t i, Warszawa 1962, s, 466.
34
Gyrgy Lukcs, fstoria i wiadomo klasowa, Studia o marksistowskiej dkdektym
t
prze. i wstpem poprzed M J. Siemek, Warszawa 1988, s. 147.
148 3, Rewolucja tymotejska..,
i tym samym
35
. Jedynie nielicznym stercza siy moralnej, aby zdradzi
wasn klas, poprzez co wyrzekaj si swego pochodzenia i przechodz
na stanowisko proletariatu**. Tylko ten, kto je przyjmuje jest w stanie po-
godzi z sob rozsdek i zapowied przyszego powodzenia.
Proletariatowi natomiast zdobycie wiadomoci klasowej przynosi ra-
dosn wiedz o jego powoaniu do objjcia ^erownictwa dziejw". Tego
rodzaju suwerennego punktu widzenia nie nabywa si niestety z dnia na
dzie i za darmo. Tylko poprzez peen bezmiernych udrk i obfituj-
cy w dotkliwe poraki pochd proletariackiej rewolucji** przyszy pod-
miot historii" moe przedrze si do prawdziwego pojcia samego siebie
~~ do tego dochodzi jeszcze ciar samokrytyki
36
, ktrej aktywici powinni
ustawicznie dokonywa - na szczcie nigdy nie bez pomocy partii, kt-
ra zawsze ma racj. Jeli wolno wierzy samozwaczym czoowym my-
licielom klasy robotniczej, bya ona skazana na rewolucyjne curriculum
z dziejow prawidowoci**: [.,.] proletariat nie moe uj temu swoje-
mu powoaniu"
37
. Zasady tego samoksztacenia prowadz do sentencji, e
wojny mona si nauczy tylko poprzez wojn.
Gdyby wiadomo klasowa stana na wysokoci naoonego na ni za-
dania, musiaaby wytworzy w sobie kompletny produkt wiedzy klasowej,
dumy klasowej i klasowego gniewu, Herwszy czynnik byl wedle przeko-
nania komunistw i anarchistw dany ju przez dowiadczenie yciowe
pracujcych, chocia potrzebowa jeszcze dopenienia w postaci dowiad-
czenia walki, samokrytyki i teorii dialektycznej. Drugi czynnik naleao
wzbudzi argumentami odwoujcymi si do praw czowieka, antropologii
pracy i ekonomii politycznej - miay one pomc proletariatowi nosi go-
w tak wysoko, jak to odpowiadao jego roli wytwrcy wartoci. W kocu
trzeci element taeba byo podsyca i kanalizowa z pomoc rodkw pro-
pagandowych: Sprawiedliwo, niczym ar w kraterze / potnie dy ju
do wybuchli"
38
- oto w jaki sposb niern iecka wersja Midzynarodwki kre-
li obrazowo przebieg tymotejskiej mobilizacji. Sensowne erupcje zdarzaj
15
Rok po mierci Stalina Lukacs opublikowa ksik Die Zerstrung der Vernunft (1954),
w ktrej pokazuje, jak ooapromitowane w leninizmie i stalinizmie mylenie ekskulpuje si
poprzez ucieczk, w historyczoo-ideowe procesy pokazowe. O ideologicznym procesie poka-
zowym jako postejjowanin ekskulpaeyjnym w oglnoci zeb. s. 190 i nast
M
Gyrgy Lukacs, Historia i wiadomo Umowa,, n, 189.
17
Tame, %. 190,
J 8
Stosowne weray francuskiego oryginau Midzynarodwki brzmi: La raison tonus en
son entire, / C'est Pruption de la fin". [Polski przekad mocno odbiega od dosownoci:
JMyil nowa blaski prormeroynii / Dzii wiedzie nas na bj, na trmT - dop, tum.].
wiadomo klasowa - tymotyzacja proletariatu 149
si jednak tylko wwczas, kiedy proletariat dostatecznie dugo uczszcza
do szkoy piiewu. W peni urzeczywistniona wiadomo klasowa zaka-
da w kadym razie, e suma dumy i wiedzy zostanie przemnoona przez
gofcw tytnotejskiego kolektywu. Dojrzay wynik proletariackich procesw
nauki moe manifestowa si zatem jedynie praktycznie w militantnym
aktywizmie rewolucyjnym.
Rzecz zbyteczn byoby wyjania szczegowo, dlaczego wyobraenie
o klasie producentw jako zwycisko walczcym podmiocie dziejw mo-
go prowadzi wycznie do zego urzeczywistnienia filozofii. Brzemienny
w skutki bd koncepcji lea nie tylko w osobliwym zrwnaniu klasy robot-
nikw przemysowych z ludzkoci. Bardziej jeszcze tkwi on w holistycz-
nym czy organologicznym podejciu wedle ktrego dostatecznie starannie
uformowany zesp ludzi jest w stank powtrzy na wyszym poziomie
dokonania i waciwoci pojedynczego czowieka. Klasyczna lewica wkro-
czya tdy w sfer bdnych ognikw, gdzie swj niecny proceder uprawia-
j popularne od czasu romantyzmu substancjalne kolektywy i podejrzane
podmiotowoci wyszego stopnia, Samowiadoma klasa producentw by-
aby zatem wielkim czowiekiem - pomylanym analogicznie do idealnego
miasta Platona - w ktrym rozum, uczucie i wola zjednoczone s w mo-
nologiczn, d^iamiczno-petsonaln jedno, Czoowi myliciele ruchu ro-
botniczego zauwayli i rwnoczenie ominli absurdalno tej sugestii po-
przez podkrelanie, e wiadomo klasowa jest w duej mierze powizana
z problemem organizacji**. Magiczne sowo organizacja oznaczao skok
z paszczyzny licznych aktywnych jednostkowych woli" (Engels) na pasz-
czyzn zomogewzowanej woli klasowej Merealizowalno efektywnej
homogenizacji milionw samoistnych jednostkowych woli jest wszake tak
oczywista nawet przy powierzchownym ogldzie, me mwic ju o zasad-
niczych racjach ze pozr moliwoci wytworzenia jednoci klasowej mg
zosta dostrzeony tylko na gruncie zastpczych konstrukcji.
Najistottejsza z nich wesza na scen historii w postaci Leninowskiego
pojcia partii. Nietrudno zrozumie w jaki sposb koncepty partii i wia-
domoci klasowej wzajemnie si wspieraj; poniewa zrealizowan wia-
domo klasow jako wgld proletariatu w swoje pooenie wewntrz
spoecznej caoci od samego pocztku rozpoznano jako niemoliwo,
partia moga i musiaa zaprezentowa si jako zastpczyni empirycznie
jeszcze niedojrzaego kolektywu, W konsekwencji partia reprezentowaa
roszczenie do objcia przewodnictwa dziejw". Jednake awangarda bez
widokw na posuszestwo mas pozostawaaby odcita od swojej bazy%
150 3, Rewolucja tymotejska,,
musiaa wic za wszelk cen utrzyma fikcj zasadniczej moliwoci
urzeczywistnienia wiadomoci klasowej wrd tych ktrym przewodzi.
Praktyczny wniosek brzmi zatem tak, e jedynie partia ucielenia prawo-
wity kolektyw gniewu o ile w zastpstwie niezdolnej jeszcze do osdu
i czynnoci operacyjnych masy** bierze w posiadanie prawo dziaania
Partia jest zatem prawdziwym Ja tymczasowo wyalienowanego kolekty-
wu robotnikw. Nie bez powodu stroi si chtnie w tytu organu caego
proletariatu'* - przy czym sowo organ** mona w kadej chwili odda
wyraeniami w rodzaju, jnzg", centrum woli" czy
t
lepsze Ja", Zdaniem
Lukcsa partii przypada wzniosa rola: [.. J ^ sumieniem jego (= prole-
tariatu) dziejowego posannictwif
m
t
Rezolucje partii nie s niczym innym
anieli cytatami z wyidealizowanego monologu wewntrznego klasy ro-
botniczej. T^iko w partii gniew znalaz intelekt; wycznie intelekt partyj-
ny moe uda si na poszukiwanie gniewu mas.
Jak go odnalaz, ilustruje historia ruchu robotniczego od czasu kongresu
gotajskiego z 1875 roku. Jego dugi marsz przez nowoczesno przynis
mu, co nie lega wtpliwoci, istotne odkrycia, Spotkay go jednak tak-
e przykre wpadki, co wynika midzy innymi z wyboru symboli komuni-
stycznych - przede wszystkim oficjalnego znaku sierpa i mota, ktry ju
w horyzoncie roku 1917 oznacza bezsensown archaizacj. Fakt, e em-
blematyczne narzdzia niemieckiego konserwatyzmu rzemielniczego
40
miay si pojawi na fladze Zwizku Radzieckiego, mwi ju dostatecznie
duo o nieporadnoci odpowiedzialnych z to osb. Najprostszy namys
zgosiby obiekcj, e robotnicy przemysowi przecie me motkuj, a pro-
letariat wiejski ju od dawna nie uywa sierpa, leszcze fatatojjszy by
wybr symboli radykalnej lewicy w Niemczech, ktra ukonstytuowaa si
w kocowej fazie pierwszej wojny wiatowej jako Zwizek Spartakusa
- z imieniem ukrzyowanego gladiatora-fiiewolnika jako szyldem rekla-
mowym, jakby wiadomie szukano analogii do chrzecijastwa, jednak
niewiadomie przywoano tradycj poraki. Jedynie czerwona gwiazda re-
wolucyjnej Rosji dugi czas strzega swej tajemnicy i dopiero przy kocu
sowieckiego epizodu zdradzia swoje apokaliptyczne pochodzenie jako
znak upadku.
Take partia jako organ" proletariatu opieraa si na fikcji wielkiego
czowieka" drugiego stopnia, Poniewa sama konstytuowaa si jako pod-
39
Gyrgy Lnkics* m$toria i wwwfeww# Jfcfasowa., op. dt , s. 133.
40
Kasrlkmz Wdltowm, Schwatw Fdmen, Runenzeichen: BU? Entwktfung derpoM-
sehen Symbolik der deutschen Rechten zwischen 1890 und 1945, Dsseldorf 1991.
wiadomo klasowa - tymotyzacja proletariatu 151
miot wyszego stopnia** zoony z pojedynczych zdecydowanych aktywi-
stw, ktrych nie sposb byo nigdy zsynchronizowa i zhomogenizow
r
a
(jak pokazywa to cigy przymus nie tylko ideologicznych czystek), po-
zostawaa zalena od awangardy awangardy ktra tworzya ostatni kon-
centrat wiadomoci klasowej - niejako jej prawdziw dusz. Zgodnie ze
stanem rzeczy okrelenie to mogo odnosi si wycznie do gwnego teo-
retyka. Jedynie w jego myleniu mogy naprawd toczy si monologi we-
wntrzne partii. On stanowi prawdziwe Ja ruchu robotniczego, uosabiajc
jako centrom woli i gniewu ostatnie rdo jego legitymizacji. Niby wie-
lokrotnie przywoywana Wettseele, dusza wiata, ktr Hegel mia zoba-
czy po bitwie pod Jena, jak przejeda obok na koniu, a imi jej brzmiao
Napoleon, teoretyczno-tymotejska gowa organizacji rewolucyjnej byaby
witalnym miejscem w wiecie, gdzie inkarnacja gniewu znalaza sw
r
o-
je aktualne spenienie - na pocztek zatem to nie kto inny tylko Karol
Marks we wasnej osobie. Daleki od tego, eby przez wzgld na swoj
struktur osobowoci uksztatowan przez nienawi i resenryment zosta
zdyskwalifikowanym do objcia swojego historycznego urzdu (jak brzmi
zwyczajowa krytyka ad kominem pod adresem autora Kapitau), byby on
obdarzony dokadnie cechami koniecznymi do wypenienia swojej misji.
Posiada nie tylko przenikliwo i wol wadzy urodzonego przywdcy,
lecz take dostatecznie duo gniewu, aby wystarczyo go dla wszystkich,
ktrzy pod jego ladem. Kady nastpca Marksa musiaby pozwoli
oceni si walie kryterium, czy take on albo ona wypadliby rwnie prze-
konujco jako inkarnacja progresywnego powszechnego gniewu i jako ft>
kus rewolucyjnej wiedzy procesu. Po wczesnej mierci Ry Luksemburg
na pocztku XX stulecia nie byo ju nikogo, kto mgby zakwestionowa
roszczenie Lenina do objcia sukcesji po Marksie. By on rzeczywicie
czowiekiem, ktrego Bg w gniewie stworzy politykiem - by przenie
sowa Maxa Webera o poecie Erncie Toietze na stosowniej sz osob.
Redukcje wiadomoci klasowej do partii i partii do swego pierwszego
myliciela mona uwaa za romantyczne pretensje. S nimi faktycznie,
jednak maj t zalet, e doprowadzaj mylowo do koca spekulatyw-
ne przerysowania tkwice w pojciu Masy i partii oraz lokalizuj zarw-
no gniew, jak i wiadomo tam, gdzie te maj sw siedzib w istniejcej
rzeczywistoci: w konkretnym indywiduum. Nie moe by ono naturalnie
postrzegane jako zwyczajny wspczesny, -raczej jako egzemplaryczny
czowiek, ktry, mylc i gniewajc si, koncentruje w sobie waciwe re-
alia afekrywne ludzkoci w erze spoeczestw klasowych. Jego thyms jest
152 3. Rewolucja tymotejska.,,
dostatecznie pobudzony, aby mc da nowego porzdku wiata. Z tego
punktu widzenia Maiks byby nie tylko Fioktetetn nowoczesnej filozofii,
chocia niektre cechy jego egzystencji przypominaj owego brzydko pach-
ncego wojownika spod Troi, ktrego wrzask by tak trudny do zniesienia
dla jego towarzyszy na penym morzu, e a wysadzili go razem z ukiem
Achillesa na wyspie Lemnos. Przedstawiaby on rwnoczenie zachodnie-
go Mahatm, wszechobejmujc dusz, ktra nawet w zagniewaniu okazu-
je ponadludzk wielko Jego radykalnie partyjnej inteligencji przypada-
by rola medium magazynujcego uczone niezadowolenie wieku.
Pokaemy poniej, e polityczny agent partia" by w nieprzejrzysty dla
siebie samego sposb zaleny od ideologicznej figury przywdcy-ezoo-
wego myliciela - i to w takim stopniu, e sama partia funkcjonowaa tylko
jako monologiczna maszyna, w ktrej na szerok skal kontynuow
r
ano mo-
nologi przywdcy, Gowa ruchu rewolucyjnego jako teoretyczny i moralny
monarcha musiaa promieniowa swoj wiedz i wol na ciao partyjne,
eby przemieni je w caoci, albo przynajmniej jego komitet centralny,
w organ" kolektywno-monarcmczny. Rozdyskutowane epizody ruchu
komunistycznego byy zawsze Ii tylko dodatkami do niewzruszenie mo-
noogicznego ideau. Zauwaylimy wczeniej, e typowy militantny czo-
wiek epoki rewolucyjnego adwentu nadaje swej epystencji form skad-
nicy gniewu. Jeli wycigniemy konsekwencje z tej obserwacji, to stanie
si zrozumiae, e zdecydowany podmiot rewolucji** musia zachowywa
sie jak bankier, ktremu powi er zT^Lwoi ct wo operujcej na gl okl n,
skal instytucji finansowej. Tylko w ten sposb rewolucyjna podmioto-
wo moga posi wiar, e wybrano j na punkt cikoci zachodzcych
w wiecie wydarze: w rym banku nie tylko komprymuje si w aktywn
mas wartoci i energii nagromadzone zniewagi, wspomnienia cierpie
i impulsy gniewu, lecz odtd ta rewolucyjna intensywno zostaje odda-
na do dyspozycji take gwoli jej reinwestycji w istniejcej rzeczywistoci.
Przyszo byaby wwczas substancjalnie identyczna z zyskiem kapitao-
wym z przezornie ulokowanych sum gniewu i wzburzenia.
Wanie te dziaania gromadzenia i powtrnego wydatkowania musiay
by reprezentowane na rozszerzon skal przy tworzeniu wikszego cia-
a militancji. Skoro tylko dokona m toansifer radykalnej subiektywnoci
z przywdcy na radykalne sztaby partii (a obok tych na nowe tajne po-
licje), do istnienia zosta powoany organizm polityczny zupenie nowe-
go typu: bank gniewu majcy robi dziejowe interesy na wkadach swo-
ich klientw. Dziki jego wystpieniu na rynku namitnoci kolektywny
O wyonieniu si bankowoci memonetamej 153
gniew przeksztaca si z samego tylko agregatu psychiczno-politycznych
impulsw w domagajcy si wykorzystania kapita.
O wyonieniu si bankowoci niemonetarnej
Objanilimy, jak koncept dziewitnastowiecznej anarchistycznej komrki
niszczycielskiej kopiowa model popularnej rosyjskiej bandy przestpczej.
Naturalnie nie wolno byo zbyt otwarcie przyznawa si do tego wzorca
przed publicznoci anarchistw. Nie dziwi wic, e w pismach Bakunina
dotyczcych organizacji ruchu anarchistycznego napotykamy parareligij-
ne koloryzaeje rewolucyjno-kryminalnej dziaalnoci, przede wszystkim
w Objanieniach o zasadach i organizacji midzynarodowego tajnego sto-
warzyszenia rewolucyjno-socjalistyczmgo z 1866 roku oraz w Programie
i regulaminie tajnej organizacji midzynarodowego bractwa i midzyna-
rodowego przymierza demokracji socjawtycznf z roku 1868. Kiedy stu-
diuje si te dokumenty, uderza pokrewiestwo z tajnymi stowarzyszeniami
XVIII wieku i eo ipm z chrzecijaskimi zakonami: rokrzyowey zdaj
si tu zobowizywa z pomoc bomb do wypenienia swej historycznej
misji. Nie byo wiec czystym przypadkiem nierzadkie porwnywanie zwo-
lennikw Bakunina z jezuitami, Poniewa bakiininizmowi wyznaczono
wycznie destrukcyjn misj rewolucyjn, jego pisma programowe mo-
gy tolerowa enigmatyczne zestawianie zwizku anarchistw z organi-
zacj kryminaln. Jako czonkowie kociota czystego zniszczenia adepci
Bakunina byli zwolnieni z zada rekonstrukcji spoecznej.
W zupenie innej sytuacji znajdowali si komunici, ktrzy przyznawali
si do wiary w nieroz^czn procesualn jedno przewrotu i rekonstruk-
cji. Poniewa chodzio im o zdobycie wadzy pastwowej, anarchistyczne
koncesje na rzecz romantyzmu przestpczoci i nieprzcstrzegajcej prawa
kontricultury byy dla nich nie do przyjcia, Wadza pastwowa miaa za-
chowa nieuchronnie cechy wyranie etatystyczne take po przejciu przez
kcttnumstycznych funkcjonariuszy - fakt ten wyklucza zatem z komuni-
stycznego punktu widzenia paradygmat szlachetnej bandy zbjcw czy
kryminalnego zakonu. Leninowcy dali modelu organizacyjnego, ktry
byby w stanie sprosta wymogom dugofalowej polityki narzucanych od-
grnie radykalnych przeobrae, Zgodnie z istniejcym stanem rzeczy tego
rodzaju modele mona byo zidentyfikowa j e#ni e w obrbie najskutecz-
niejszych instytucji spoeczestwa mieszczansko-pfeudalnego: w armii,
od ktrej przejta zostanie zasada hierarchii rozkazw, aby wywie z niej
154 3. Rewolucja tyraotgska..,
najsurowsz dyscyplin partyjn, jak rwnie w nowoczesnej biurokracji
administracyjnej, ktra wraz ze swojuaa-automafyczn, bezinteresown
efektywnoci miaa by sugestywnym wzorcem dla socjalistycznego apa-
ratu partii. O podziwie Lenina dla organizacji niemieckiej Poczty Rzeszy
napisano ju wystarczajco duo. Kto chciaby zagbi si w historyczne
rda i skadniki fllisterstwa doby realnego socjalizmu, ten znajdzie co
nieco w machinach subordynacyjnych niemieckiego pastwa autorytarne-
go okoo 1900 roku. Lenin nigdy nie kry swego przekonania e organi-
zacja rosyjskich potencjaw protestu** musi pj drogami, ktre zostay
wyznaczone przez kapitalizm pastwowy Niemcw t restrykcyjne zarz-
dzanie pruskim przemysem wojennym od 1914 roku.
Nigdy w istocie nie zaprzeczano monetowemu oddziaywaniu p-
nofeudalnych i mieszczaskich form or^nizaeji armii i administracji na
Leninowskie metody tworzenia partii. Std racj miaa Ra Luksemburg,
kiedy ju stosunkowo wczenie ostrzegaa przed germanofilskpredylekcj
Lenina do utracentralizmu*'. Jednak odniesienie do takich pierwowzorw
raczej zakrywa ni objania epokowo nowy element w zorganizowanym
komunizmie. Jak ju zauwaylimy, jego swoisto wychodzi na jaw ww~
czas, kiedy rozpoznamy w nim, zgodnie z jego autentycznym designem,
raczej przedsibiorstwo bankowe anieli wielko militarn czy biuro-
kratyczn. Aby rozwika ten tylko pozorny paradoks, trzeba rozsta si
z przesdem, jakoby banki dokonyway wycznie transakcji pieninych.
W rzeczywistoci funkcja banku obejmuje duo szerszy obszar fenomenw
ni tylko obszar transakcji monetarnych. Procesy analogiczne do zachodz-
cych w banku wystpuj wszdzie tam, gdzie gromadz si jednostki kul-
turalne i psychopolityczne - w rodzaju odkry naukowych, aktw wiary,
dzie sztuki, politycznych impulsw protestacyjnych etc., eby od pewnego
stopnia akumulacji przej od formy skarbu do formy kapitau. Jeeli zgo-
dzimy si na istnienie bankowoci niemenetamej, to przekonujco zabrzmi
obserwacj e banki innego typu, ujte jako polityczne skadnice afektw,
mog gospodarowa gniewem innych tak samo jak banki pienine pie-
nidzmi klientw. Czynic to, uwalniaj swoich interesantw od kopotu
dziaania z wasnej inicjatywy, dajc im mimo to nadziej na zyski; czym
za w jednym wypadku s monetarne dochody kapitaowe, rym w drugim
s premie tymotjskie.
Takie banki prezentuj si z reguy jako partie polityczne lub ruchy,
zwaszcza na lewym skrzydle politycznego speteum. Przeksztacanie
impulsw gniewu w konstruktywn polityk** moe poy tym uchodzi
O wyonieniu si bankowoci nicmonctamej 155
w kadym obozie za magnum opus psychopolityld. (Wolno zreszt zaryzy-
kowa przypuszczenie e uwypuklony przez teori systemw spoecznych
Niklasa Luhmanna rnicujcy podzia funkcjonalny na subsystemy takie
jak prawo, nauka, sztuka, gospodarka, lecznictwo, religia, pedagogika ltd.,
zawiera wskazwk co do kadorazowo waciwej regionalnej kapitaliza-
cji i odpowiadajcej temu w specyficzny sposb formacji bankowej).
Ekonomia polityczna definiuje bank jako miejsce skadania kapitau.
Jego gwne zadanie polega na zarzdzaniu oszczdnociami swoich klien-
tw w duchu utrzymywania i pomnaania wartoci. Od strony praktycznej
oznacza to, e wkady klientw, ktre w momencie wpaty s bezproduk-
tywnymi skarbami pieninymi, przeksztac si natychmiast w kapitay
i w konsekwencji zostan zainwestowane w zorientowane na zysk interesy.
Do najwaniejszych funkcji banku naley dziaanie jako bufor ryzyka kt-
ry pozwala klientom partycypowa w sukcesach inwestycyjnych, strzegc
ich rwnoczenie w miar moliwoci przed niepowodzeniami. Ukad ten
reguluj odsetki, ktre zgodnie z natur rzeczy wypadaj tym skromniej,
im wyszy ma by stopie eliminacji ryzyka
41
,
W interesujcym nas kontekcie trzeba zway na to, e wskutek przej-
cia od formy skarbu do formy kapitau w sposb decydujcy zmodyfi-
kowany zostaje profil czasowy pienidza. Zwyky skarb mieci si jesz-
cze cakowicie w subie przechowywania i zachowywania wartoci.
Utrzymujc w caoci materialne rezultaty minionych niw i grabiey,
posiada on funkcj czysto zachowawcz (pomimy w tej chwili imagina-
cyjne wartoci wasne formowania skarbu), Neguje upywajcy czas, aby
zakotwiczy zgp*orriadzone mienie w permanentnej teraniejszoci. Kto
stoi ptzed kufrem ze skarbem albo wchodzi do skarbca, ten dowiadcza
obecnoci w penym sens tego sowa. Forma czasowa ufundowana przez
istniejcy obecnie skarb jest stosownie do tego opartym na przeszoci
ofaesem cigego trwania nagromadzonych dbr - z waciwym mu od-
czuciem wzniosej nudy.
W przeciwiestwie do tego kapitaowi obce jest nudne szczcie zgro-
madzonej u siebie obecnoci, Wskutek swej niespokojnej formy bycia ska-
zany jest on na cige wyzbywanie si (siebie); tylko epizodycznie, na przy-
kad gdy nadchodzi termin bilansu, moe prezentowa si jako wirtualnie
obecna suma. Wci si zuytkowujc, nigdy nie jest w penym posiadaniu
41
Por. Dick Becker, ftbmit handeln Banken? Eine Untersuchung zur Msfeoverarbeitung
in der Wirtsehafi, wstpem opatrzy Niklas Luhmaan, Frankfurt*! 1991,
156 3. Rewolucja tymotgdou,
samego siebie. Std wniosek, e z istoty rzeczy daje on efekty prospek-
tywne**. Wytwarza chroniczne przednapicie nakierowane ku temu, co nad-
chodzi, i artykuujce si na kadym osignitym poziomie jako ponowne
oczekiwanie zysku. Jego form czasow jest absorbujcy okres akumulacji,
nastpujcy w postaci dugotrwaego kryzysu. Std jedynie dynamika ka-
pitau osiga to, co Trocki, dziki podanej konfuzji poj, chcia powie-
rzy rewolucyjnemu kierownictwu politycznemu: permanentna rewolu-
cja" opisuje dokadnie modus vivendi kapitau, a nie zachowanie si kadry.
Jego rzeczywist misj jest ciga teoska o rozszerzony postp wasnego
mchu. Czuje si powoany do przewrotu we wszystkich stosunkach ktre
na drodze jego zwyciskiego pochodu stawiaj zuytkowaniu przeszko-
dy, zrodzone ze zwyczajw, obyczajw i ustawodawstwa. Std te nie ma
kapitalizmu bez triumfalnego rozprzestrzenienia si owego braku szacun-
ku, ktremu komentatorzy wspczesnoci od XIX wieku nadawali pseu-
dofilozoficzne miano nihilizmu. W izeozywigtoci kuli nicoci jest tylko
nieuniknionym skutkiem ubocznym monoteizmu pieninego, dk ktrego
wszystkie inne wartoci stanowi jedynie bawany i zudzenia, (Zreszt
take jego teologi mona rozwin trynitamie, poniewa do Ojca pie-
nidza" dochodz Syn sokces" i Duch wity promkencja".) Zgodnie
z kapitalistyczn logik bankom przypada kluczowa rola przy stwarzaniu
stosunkw otalanych wszechstronnie przez pienidz, poniewa tylko te
agentury pefraanentoego produktywnego niepokoju s w stanie realizowa
efektywn zbirk strumieni pienidzy i zarzdza nimi
Idea miejsca zbirki jako takiego jest oczywicie mo starsza ni idea ban-
ku, ktra, jak wiadomo, przybraa swoje do dz rozpoznawalne ksztaty
dopiero w ofaesie wczesnego woskiego renesansu. Siga ona a do ery tak
zwanej rewolucji neolitycznej, kiedy to wraz z przejciem do uprawy rol-
nej rozwina si rwnoczenie praktyka robienia zapasw. czy si z ni
dugi cig innowacji technicznych i mentalnych, ktre obejmuj zarwno
wznoszenie spichlerzy, jak i wprawianie si w oszczdne gospodarowanie
szczupymi zasobami magazynowymi (nie zapominamy te o wynalazku
wojny zaborczej jako sposobnoci drugiego zbioru poprzez dostp do za-
pasw innych),
Najwaniejsza pozostao ideowa wczesnoagramej kultury magazyno-
wania zapasw wystpuje we wzorcu dziaania okrelanym jako zbir**
(Ernte), Odkd istnieje zwizek zasiewu i zbioru, odtd rolnicze ycie
ksztatuje jeden przenikajcy wszystko habitus: dorocznego oczekiwania
O wyonieniu si bankowoci niemonetarnej ___ 157
na moment dojrzaoci. Zbir prowadzi do wynalezienia zapasu jako pod-
stawy wsplnego ycia w czasie cyklu rocznego. Archetyp zapasu" narzu-
ca inteligencji pierwszych rolnikw i urzdnikw takie wzorce dziaania,
jak oszczdzanie", mdre dzielenie" redystrybucja". Kiedy schemat
zbioru staje si dostpny take w sensie metaforycznym wwczas wszyst-
kie rodzaje skarbw mog by gromadzone w analogu do podw rolnych
jako zapasy - poczynajc od broni i ozdb a po skarby zbawienia, sztuk,
prawa i wiedzy, z ktrych pomoc kultura zabezpiecza swoje symboliczne
przetrwanie.
Jak wiemy, Martin Heidegger zaproponowa aby filozoficzne pojcie lo-
gosu, ktre wywodzi si od greckiego czasownika lege in, zwiza wstecz-
nie z agrarnym schematem zbioru** (Lese), Wedle tej wykadni logiczne
poznawanie pism i interpretujca percepcja okolicznoci byyby w pewien
sposb kontynuacj niw z pomoc rodkw symbolicznych. Std nasuwa
si wyobraenie, e sfera wiedzy tworzy zgodnie ze sw form pewn wy-
sz zaleno opart na gospodarce zapasami, gdzie siewy tradycji maj
wschodzi w aktualnych generacjach aby zosta zebrane w czasie wci
nowej zwzki zbiorw poznania. W taMra wypadku take filozofowie
(poza tym zdani rygorystycznie na miejskie konteksty) mogli prezentowa
si jeszcze jako hybrydyczni rolnicy,
Nauka Heideggera o logosie jako zbiorze sensu zatrzymuje si konse-
kwentnie przy przednoweczesnym pojciu wiedzy, Iteymjc si antycz-
nego i redniowiecznego archetypu zapasu ub skarbu uzyskanego przez
gromadzenie, myliciel wzbrania si przed aktywn akceptacj moder-
nizacji pro&ikcji wiedzy przez badania naukowe. Widzia w nich fatalne
znieJcsztacenie wyrosego pierwotnie", przedtechnicznego sposobu bycia
rzeczy. Faktycznie badania naukowe - w godnej uwagi analogii do roz-
woju bankowoci w nowoytnej gospodarce pieninej - praktykuje si
w instytutach zorganizowanego gromadzenia i unowoczeniania wiedzy,
zwaszcza w akademiach naukowych i nowoczesnych uniwersytetach. Ze
swoim personelem i aparatem speniaj one rol autentycznych bankw
wiedzy - a jak wiadomo, banki kooperuj zawsze jako parmerzy i obser-
watorzy przedsibiorstw. W sferze kognitywnej funkcja przedsibiorstw
przypada instytutom badawczym. Kiedy tylko wiedza przechodzi od
formy skarbu - jak uosabiali pansoficzni uczeni baroku a po Leibniza
- do formy kapitau, nie moe bye ju wycznie akumulowana w formie
pasywnego zapasu. Regua ksztacenia nabd, eby posi** traci moc
obowizujc w wypadku wiedzy zdynamizowanej eto postaci bada na-
158 3. Rewolucja tymotgrin
ukowyck Wiedza nie jest juz przyswajana jako wasno, lecz suy jako
materia wyjciowy do swojej rozszerzonej reprodukcji, dokadnie tak, jak
nowoczesny pienidz, ktry nie jest magazynowany w skrzyniach ze skar-
bami i poczochach na oszczdnoci, ate wraca do sfery cyrkulacji, eby
eksploatowa sie. w obiegu wyszych stopni.
Omawiana zmiana formy wiedzy nie jest adn dwudziestowieczn
innowacj, chd prawd jest, e epoka te posugiwaa si wpierw ekspli-
cytnymi okreleniami z ekonomii wiedzy t gospodarki kognitywnej, eby
wznie si nastpnie do takich hybrydycznych konceptw jak spoecze-
stwo (oparte na) wiedzy**. Co do istoty proces wiedzy opiera si na pod-
stawach analogicznych do kapitau, odkd aktualnie rozporzdzamy zapas
poznania naukowego kadorazowo zostaje udostpniony w celu rozsze-
rzonej reprodukcji za porednictwem zorganizowanych bada naukowych.
Postulowane tak intensywnie przez Leibniza tworzenie akademii nauko-
wych naley do gwnych symptomw tego przejcia.
Badania naukowe odpowiadaj zatem w obszarze wiedzy komplekso-
wi dziaa, ktre w sferze monetarnej okrelane s% mianem inwestowania:
implikuj one kontrolowane ryzyko naraenia na (rat wiedzy pozyska-
nej dotychczas na rzecz przyszego nabytto. Od Jorzywej przebiegu takich
operacji wysokiego ryzyka oczekuje si, e mimo koniunkturalnych fluk-
tuacji bdzie opisywa nieprzerwan akumulacj. Oczywicie kapita wie-
dzy, podobnie jak kapita monetarny, dowiadcza specyficznych kryzysw,
Medy to pod znakiem zapytania zdaje si stawa jego dalsza uyteczno
- zaeganie toyzysi polega z reguy na tym, co nowsza socjologia wiedzy
nazywa zmian paradygmatu. Podczas teje dochodzi do zniszczenia star-
szych wartoci kognitywnych, jednake dziaalno w nowych konceptu-
alnych warunkach ramowych rozwija si intensywniej ni kiedykolwiek.
Analogiczne obserwacje mona poczyni w odniesieniu do najnowszej
historii sztuki. Rwnie w obszarze wytworw artystycznych dokonao
si nie pniej ni w pocztkach XIX wieku (po pizygotowaniach, ktre
sigaj wstecz a po XV wiek) przejcie kolekcjonowania od formy skar-
bowej do formy kapitaowej dajce st rozpozna przede wszystkim po
dynamicznej historii muzeum oraz historii zmiany jego funkcjonowania.
O zdarzeniach tych informuje nas kwitnca nauka muzeologii oraz now-
sze studia kuratorskie - dyscypliny, ktre w czasie ostatniego pwiecza
ugruntoway swoj pozycj jako ekonomia polityczna i ekonomia wia-
towa w obrbie dziaalnoci artystycznej, nawet jeli praktyka kuratorska
O wygnjenm si bankowoci niemonetamej 159
z rzadka tylko przyjmuje do wiadomoci swoje nowe teoretyczne runda*
menty. Jednak podobnie jak pracownicy banku mog wykonywa pierw-
szorzdn robot, nie opanowawszy oglnej logiki bankowoci take i ku-
ratorzy wspczesnej sceny artystycznej i kulturalnej mog by uyteczni
bez nadmiernego namysu nad ruchem kapitau artystycznego.
Przede wszystkim dociekaniom Borisa Groysa zawdziczamy moli-
wo precyzyjnego pojciowego odtworzenia wejcia systemu sztuki w fa-
z swojej endogenicznej kapitalizacji
42
, Akcent na endogeniczny charakter
procesw podkrela fakt, e nie chodzi mi o zewnetozne wzajemne oddzia-
ywanie pienidza i stuki na rynkach sztuki ani o tak zwany towarowy
charakter dziaa sztuki* ktremu w niemale wymarej marksistowskiej
krytyce sztuki przypadaa kluczowa rola. W rzeczywistoci system sztuki
przeobrazi si w caoci wewntrznie w analogi dziaa kapitaowych,
z odpowiednimi formami wspdziaania poedriejbiorczoci i funkcji ban-
ku. W procesie tym rezultaty dotychczasowej twrczoci artystycznej two-
rz kapita akcyjny, z ktrego aktualni producenci zacigaj poyczki, aby
z ich pomoc kreowa nowe, dostatecznie odmienne dziea. Grays opisa
kapita akcyjny zakumulowanych obiektw artystycznych jako archiwum**
- przy czym sowo to okrela ironicznie* inaczej ni u Foucaulta, nie szar
od kurzu* martw ston spichlerza, lecz jego ywo napdzajce, sterujce
wyborem tendencje. Jako nonik archiwum'* w gr wchodzi w ostatecznej
instancji tylko pastwo w swej roli gwaranta kultury albo lepiej imagina-
tywna midzynarodwka pastw (podczas gdy prywatne kolekcje mog
utwierdza swoj relatywn warto jedynie poprzez odniesienie do zbio-
rw publicznych i ich wirtualnej syntezy w ,^rehiwum**),
Archiwuni jest inteligentn form imaginatywnego muzeum Podczas
gdy Andr Malraux ze swoim znanym sformuowaniem pozosta przy przy-
gasej Mei zawsze obecnego globalnego skarbu, Groys rozpozna w archi-
wum uosobieniu zmodernizowanego spichlerza kultury i sztuki wysokiej,
funkcje autoeksploatacyjnego kapitau. Tym samym staje si zrozumiae,
dlaczego aktualne ycie artystyczne da m uchwyci jedynie jako wsp-
udzia artystw i menederw sztuki w bezustannej rozszerzonej reproduk-
cji archiwum. Obecne wci w tle archiwum nakada faktycznie na biec
42
Por. Boris Groys Marcel Duchamps *Retufymade\ vr, tego, ber das Neue..,; tene,
Fmdamentaigmus als hOttdweg zwischen Hoch- md Massenkultur
t
vr, tego, logik der
$amtnhmg,.,l tene Politik der Jhstaiflickkeit. Vier Gesprche mit Thomas Knoefel, Mn-
120,
160 3. Rewolucja tymotejska..
produkcj artystyczn przymus nieprzerwanego rozszerzania pojcia sztu-
ki Wyniki oceniaj agenci archiwum i wczaj do kolekcji pod warun-
kiem wystarczajco duej rnicy wartoci w stosunku do zgromadzonego
materiau
43
* W ten sposb take to, co do tej poty byo przeciwiestwem
sztuki, mogo wej do jej sanktuarium. Odkd system ten przenikn ryn-
ki, powszechnie stosowane okrelenie okazmuzeany" oznacza co zupe-
nie przeciwnego ni dotychczas- To, czemu udao si dosta do muzeum,
czy oglniej: do archiwum, jest odtd dobre dla wiecznego powrotu tego,
co nowe. Jednak podobnie jak kady zakumulowany kapita akcyjny tak-
e kapita archiwum wystawiony jest na ryzyko dewaluacji i deprecjacji.
Przede wszystkim pojawienie si nowych gatunkw sztuki w wyniku roz-
woju nowych mediw wywouje kryzysy, ktre archiwum jako efektywny
bank kultury i sztuki przezwycia zazwyczaj poprzez przewartociowanie
wartoci
44
.
Fenomen tworzenia skarbu, ktry prowadzi az na prg formalnej bankowo-
ci, mona napotka w kocu take na obszarze religii. To, co chrzecija-
nie od pierwszego stulecia okrelaj mianem ecclesia, nie jest bynajmniej
tylko zwizkiem osb zintegrowanych wsplnymi dogmatami Od samego
pocztku koncept Kocioa oznacza take miejsce zbierania wiadectw,
ktre objawiaj rzeczywisto zbawiania w czasie, Eklezjogenny ruch gro-
madzenia rozpocz si najpniej w II stuleciu wraz z kompilacj ewan-
gelii i pism apostolskich. Ich kondensacja do postaci nowotestamentowe-
go kanonu posiadaa juz wczenie wysoki potencja polemiczny, poniewa
historia prawdziwej religii** rozgrywaa si w formie peimanentnej walki
obronnej przeciw odstpstwom. Do ewangelicznego rdzenia dochodziy
w cigej akumulacji historie apostolskie z wczesnej misji nastpnie za
historie mczennikw z epoki ecetesia pressa - napyw, bdcy w duej
mierze nastpstwem apokaliptyki i dugo jeszcze ywego oczekiwania bli-
skiego powrotu. Od tego czasu historia Kocioa pozostaje zawsze w pew-
nym stopniu histori mczennikw - szczliwe epoki Kocioa s pustymi
Stromcami martyrologii {Martymlogieum Romanum
t
literacka kostaica ca-
ej historii wiary, obejmowaa w momencie nowego wydania w roku 2001
ni mniej ni wicej, tylko 6990 artykuw hasowych. Tworzy ona skarb-
43
Por. rozdzia ,J>as Neue als das wertvolle Andere", wi BasGrays, ber das l&ue.,
s.42inast
44
W kwestii systoia^ycaii^o rozwae dziaalnoci anygtycaaej zob. Beat Wym^ Vom
Bild zum Kmstsystem, Kln 2006, f. 1, s. 117-284,
O wyonieniu si. bankowoci niemonetarnej 16J_
nic wiadectw chrzecijaskiej gotowoci do powice od najstarszych
przeladowa a po XX wiek). Dalej id ywoty witych, legendy Ojcw
Pustyni i niezliczone historie ycia bogosawionych i przykadnych.
T budujc kolekcj chrzecijaskich exemplum wieczy doktrynalna
skarbnica formu koncyliamych (z opus magnum Heinricha Denzingera
jako kostnic dogmatyki), ktra zyskuje swoje peniejsze ujcia w tekstach
akredytowanych teologw. Barwne archiwum do lnicych skarbw wiary
dodaje w kocu kronika biskupw i historia zakonw oraz misji.
Autorytet oznacza zatem w katolicyzmie obok stanowiska nauczyciel-
skiego biskupw i doctores - zawsze take blask skarbu Kocioa", kt-
ry dziki dwutysicletniemu gromadzeniu ma zawiadczy we wci no-
wych egzemplifikuj ach o obecnej w ecclesm rzeczywistoci zbawienia".
Niepewne jest wszake, czy katolicka administracja tych nieruchomoci"
jest w stanie dokona efektywnego przejcia od formy skarbu do formy
kapitau, poniewa jej troska o ortodoksj mocno teudnia reinwestycj
przekazanych wartoci w innowacyjne projekty. Mimo to idea rozszerzo-
nej reprodukcji skarbu zbawienia nie jest obca wspczesnemu katolicy-
zmowi Jan Pawe II na swj sposb odpowiedzia na wyzwania nowoczes-
noci i w czasach pogarszajcej si koniunktury gospodarczej zwikszy
o ponad sto procent wany segment sakralnego kapitau, zastpy witych.
Czterysta osiemdziesit trzy kanonizacje (obok 1268 beatyfikacji) w
r
okre-
sie sprawowania przez niego urzdu mona naleycie doceni tylko jako
czi ofensywy zmierzajcej do przeobraenia pasywnych skarbw zba-
wiania w operacyjne kapitay zbawienia, Historycy Kocioa wyliczyli,
e kanonizacje przedsiwzite przez samego Jana Pawa II s liczniejsze
anieli te przeprowadzone w caej historii Kocioa poczwszy od pnego
redniowiecza, Niewtpliwie znaczenie tego papiea bdzie odczytywane
w przyszoci poprzez pryzmat jego dziaalnoci jako pomnoyciela skar-
bu Kocioa.
Wskazanie na administrowany przez Rzym skarb wiadectw
r
permanent-
nej realnoci zbawienia" wyranie podkrela i e historii sukcesu chrzeci-
jastwa nie nadao rozmachu jedynie utworzenie metafizycznego banku
gniewu, o ktrym szczegowiej traktowa poprzedni rozdztat Zawdzicza
ona wiele take zaznaczonemu ta procesowi, Irtory najlepiej byoby chyba
opisa jako tworzenie skarbu mioci by moe nawet jako stworzenie
banku wiatowego zbawienia, W rezultatach tego wydarzenia partycypuj
take blini oddani sprawom doczesnym, ktrzy wprawdzie nie interesuj
si kocielnymi skarbami zbawienia, jednak s gotowi przyzna, e sku-
162 3. Rewolucja tymotejska...
teezne spoecznoci** musz starannie regenerowa i reinwestowa swj
Capital spoeczny". Nawet niechrzecijanom chyba nietrudno przyjdzie
zrozumie, dlaczego procesy w rodzaju opisanych powyej mogy zosta
zinterpretowane z perspektywy wewntrzkocielnej jako dzieo Ducha
witego. W naszym kontekcie wystarczy wykaza take na tym przy-
kadzie realno niemonetamej bankowoci. Jednak co jest dobre dla dzie
mioci bdzie te takie dla dzie gniewu.
Komintern: bank wiatowy gniewu
ifaszystowskie banki ludowe
Ponisze rozwaania dotyczce ustanowienia operujcego na skal glo-
baln banku gniewu zyskuj spoisto rm ile oglnej fenomenologii proce-
sw formowania zasobw i ich transformacji w regionalne procesy kapi-
taowe, To, co okrelamy tu mianem formowania zasobw, przejawia si
empirycznie jako efekt (zjawisk) komunikacji, ktre z pomoc rodkw
organizacyjnych pomagaj osign form kademu funduszowi Moment
krytyczny taMc przej polega za kadym razem na przeobraeniu zgro-
madzonego kwantum wartoci i energii w moliw do zainwestowania
wielko ktra ma si powici zadaniom rozszerzonej autoreprodukcji.
Jeli chodzi o tworzenie zasobw gniewu w gwnych krajach gospo-
darid kapitalistycznej w drugiej pow XIX wieku to rozumie si samo
przez si, dlaczego chroniczny zwizek gospodarczej mizerii i politycz-
nej represji zadba o obficie napywajcy surowiec gniewu i oburzenia
u szerokich mas" ludw objtych kapitalizmem. Te amorficzne sabo
artykuowane impulsy dysydencji spoczyway pocztkowo w rekach ich
odosobnionych posiadaczy gdzie byy najczciej identyczne z bezsilno-
ci, dopki nie zostay podjte i zgromadzone przez zainteresowane orga-
nizacje, a nastpnie uczynione kapitaem obrotowym bazujcej na gniewie
progresywnej polityki opozycyjnej.
Na tym etapie rozwaa mona wyranie rozpozna, dlaczego zwiz-
kom politycznym I partiom starszej lewicy musiaa przypa rola punktw
zbiorczych djysydencji. Nasza definicja stwierdza e do funkcji partii lewi-
cowych naley organizowanie thyms pokrzywdzonych. Nadaj one rela-
cji miedzy kapitaem gniewu a daniem godnoci pragmatyczn medial-
n i polityczn posta. Podstaw funkcjonowania partii lewicowych jest
zoona ich klientom obietnica wypacania tymotejskich zyskw z kapitau
w formie podwyszonego poczucia wasnej godnoci i zwikszonej potp
Komintern: bank wiatowy gniewu.,, ^ 163
w przyszoci, jeli tylko zrezygnuj z momentalnego odreagowania swe-
go gniewu. Zyski, osigane s poprzez operacje polityczne bankw gnie-
wu, z ktrych pomoc rozszerzaj one egzystencjalne przestrzenie dziaa-
nia swoich czonkw, zarwno materialnie jak i symbolicznie. Poniewa
instytuty gromadzenia gniewu realizuj rne strategie inwestycyjne po-
cztkowo jest kwesti otwart, w jaki sposb lewicowe banki poczynaj
sobie z powierzonymi im wkadami.
W cigu trzech ostatnich dziesicioleci XIX wieku wykrystalizoway si
co najmniej trzy wyranie odrniali style zagospodarowywania gniewu
i protestu - anarchiczno-terrory styczny, komiimstyczao-centralistyczny i so-
cjaldeiiKtatycztiCH^fcOT^ (i syndykaistyczny) - style" wzgldnie
procedury, ktre wy stpoway oczywicie w licznych formacjach kompromi-
sowych przy czym ich przenikanie si z prawicowymi formami gromadzenia
powodowao dalsze komplikacje. W wypadku wszystkich trzech procedur
oczywiste byo, e pocztkowo obligatoryjne regionalne i narodowe forma-
ty gromadzenia gniewu wykazyway pragmatyczny i przejciowy charakter.
Impuls antykapitalistyczny mg si rwna z przeciwnikiem tylko ww-
czas, kiedy jak on osign pod wzgldem organizacyjnym i operacyjnym
poHom ponadnarodowy, Z tego spostrzeenia wypywa intemacjonalistycz-
ny patos, wicy dla wszystkich autentycznych partii lewicowych od cza-
su Midzynarodowego Stowarzyszenia Robotnikw (1864-1876) i Drugiej
Midzynarodwki (18891914; od 1923 Socjalistyczna Midzynarodwka
Robotnicza, ktrej tradycje kontynuuje od 1951 roku Midzynarodwka
Socjalistyczna).
Sierpie roku 1914 odmalowywano w opisach XX wieku unisono i z a
nazbyt zrozumiaych wzgldw jako brzemienn w skutki dat wkrocze-
nia w polityczn nowoczesno. Rwnie jednomylnie konstatowano, e
przystpienie imperialnych narodw Europy do pierwszej wojny wia-
towej pocigno za sob katastrof socjasrycznego internacjonalizmu,
gdy znaczna wikszo umiarkowanych partii lewicowych stojc w ob-
liczu tworzenia frontw militarnych, nawrcia si na pierwszestwo na-
rodowych motyww walki. Znamienne sowa z mowy tronowej cesarza
Wilhelma II z 4 sierpnia 1914 roku w berliskim Reichstagu, w ktrych
stwierdza, e nie zna ju partii politycznych zna tylko Niemcw (podob-
nie mwi 31 lipca w drugim przemwieniu do narodu), proklamuj i zara-
zem rejestruj na przykadzie Niemiec cakowit zapa solidarnoci trans-
narodowej. Faktycznie niemal wszdzie doszo do wczenia majcych
w przewaajcej mierze socjaldemokratyczn tosamo i zintegrowanych
164 3. Rewolucja tymotejska...
w parlamencie ruchw robotniczych w euforyczne mobilizacje pastw na-
rodowo-impetialnych. Udzielona przez SPD zgoda na poyczki wojenne
bya, jak dowodz rda, moralnym szokiem dla wiciu ludzi lewicy.
W naszym kontekcie fatalny charakter tych wydarze mona opisa
jako pewien rodzaj nieuniknionego kryzysu bankw ego, kiedy to urzduj-
cy dyrektorzy w nagym zwrocie oddali do dyspozycji polemicznym inte-
resom politycznych przywdcw narodowych wkady gniewu mas
M
zde-
ponowane w dziaajcych na skal midzynarodow instytucjach. Rwnao
si to globalnemu zniszczeniu zaoszczdzonych wartoci wzgldnie ich in-
westycji w niewaciwe obiekty, poniewa specyficzne interesy dysydencji
robotnikw z trudnoci lub w ogle nie mogy si odnale w wojennych
projektach narodowych sztabw generalnych. Wycofujc z najpierwszej
linii walki przeciw kapitalistycznemu porzdkowi zakumulowane przez
dziesiciolecia bogactwa gniewu i dysydencji oraz oddajc je na potrzeby
wojny midzy imperialnymi narodami, przywdcy umiarkowanego ruchu
robotniczego popenili przestpstwo gospodarcze** zgoa bezprzykadnych
rozmiarw. T ogromn defraudacj powierzonych im kapitaw gniewu
mogli jednak czciowo usprawiedliwi poprzez wskazanie na skory do
wojny entuzjazm swoich klientw, Obrazy radoci z sierpnia 1914 roku
pozostaj faktycznie nawet po upywie niemal stulecia skandalem pod
wzgldem nie tylko politycznym lecz take anttopologicznym,
Z perspektywy teorii kultury przesuniecie gaiewu z internacjonalizmu
do nacjonalizmu oznacza powrt do historycznych formatw przy tworze-
niu odpornych na wojn stresowych grup politycznych (kriegsheastba-
m politische Stressgruppen). Druga Midzynarodwka pozostaa o wiele
za lunym stowarzyszeniem, aby w momencie walnej presji mc skupi
swoich czonkw w efektywnej wsplnocie zdolnej do prowadzenia wal-
ki politycznej (w terminologii Heinera Mhlmanna: osign operacyjn
wartr-kooperacji-[w-wamnkach]-maksymalnego-su-esu
4S
) (eine opera-
tive MwcimalSress-Kooperations-Gre), Absolutnie nie bya w stanie
utworzy psychopolitycznego ciaa odpornego na wojn* Std wobec gro-
4S
Pot Heiner Mhlmaan Die Natur der Kulturen... [Heiner Mhlmanm ustnije i de-
finiuje pojcie
i
koopefacji-[w-waI^lnkach]-maksymalnego-stresu
,
w nastpujcy sposb:
Both terrorist attacks of 11th September and 4th March are MSC events, MSC is an ab-
breviation for 'maximal stress cooperation*, They release maximal (M) stress (S) and erase
sfroog phases of cooperation on numerous levels* me cooperation of the terrorists, coopera-
tion of the rescuers, cooperation of the victims, their families and Mends, the cooperation of
the police and miltey unitf*. Zob, Heiner Mfinlmaan MSC, Mwdtml Stress Cooperation,
The Driving Force of Cultures, Wien-New York 2005, s. 9 - dop. tum.].
Komintern: bank wiatowy gniewu... 165
by wojny nawet symbolicznie solidni internacjonalici niemal nieuchron-
nie zmienili kierunek i przeszli na fronty narodowe, poniewa te byy a
do odwoania identyczne z zewntrznymi granicami definiowanych emo-
cjonalnie politycznych kolektyww przetwarzania stresu - wyjwszy te
rzadkie duchy, ktre wyzwisko kosmopolityczna haastra"* nosz ni-
czym filozoficzn odznak honorow. Istnienie sformatowanych narodo-
wo jednostek samozachowawczych jest wzmacniane od XIX wieku przez
tworzenie armii z przymusowych poborowych, zorganizowanych wok
rdzeni zoonych z zawodowych onietzy, Z wystawieniem na europejsk
agend polityczn jednostek postnarodowycfa musiano czeka notabene a
do pocztku XXI wieku. Niewydolno i powolno waciwych procesw
moe da wyobraenie o tym, jak silnie jeszcze dzi dziaa zestawianie
narodu z polityczn jednostk przeycia ostatniej instancji
Wobec zawsze tylko lunej koordynacji pomidzy poszczeglnymi na-
rodowymi komponentami Drugiej Midzynarodwki, za objaw naiwno-
ci albo hipokryzji naley uzna gwatowne rozczarowanie, jakie czsto
wyraali mwcy radykalnego skrzyda mchu robotakzego po sierpniu
1914 roku - jak gdyby mona byo powanie oczekiwa, e wikszo
proletariatu Francji, Anglii, Niemiec etc, zachowa w razie wybuchu wojny
dystans wobec tworzenia frontw narodowych. Jeli zbilansujemy wyda-
rzenia roku 1917, trudno odeprze wraenie, e wojna imperialistycz-
na" suya bezporednio reprezentantom twardej linii. Wyraona przez
Bakunina w 1875 roku nadzieja na wojn wiatow jako ostatni szans
rewolucyjnych aspiracji spenia si niecae czterdzieci lat pniej,
W kadym razie wybuch wojny w roku 1914 sta si gbok cezur
dla politycznego przetwarzania (ie. kopiowania) popularnych impulsw
tymotejskkh. Jego bezrKJrednl rezultat polega, jak ju wspomniano, na
raptownym przewartociowaniu olbrzymiej czci uksztatowanych anty-
kapitalistycznie wartoci gniewu w nag i zajad wrogo narodow. Jej
konsekwencje psychopolityczne znalazy odzwierciedlenie w kompleksie
wydarze, ktry, nie unikajc zwodniczego przej^czenia, nazwano wie-
kiem skrajnoci". Zosta cm uksztatowany z jednej strony przez podjt
przez leninizm prb siowego powtrnego pfzyswojema straconego gnie-
wu, w ktrej naley rozpozna poecie wszystkim Realpolitik rewolucji za
wszelk cen. Jego drug stron bya trwaa amalgamacja gniewu i mili-
* W oryginale vitedanctelse Gesellen"; nawizanie eto pogardliwego przypisywanego
cesarzowi Wilhelmowi 11 okrelenia socjaldemokratw.
166 3. Rewolucja tymotejska..
taotaych ruchw narodowych, ktre po wojnie wiatowej wstrzsny sce-
n polityczn Europy. Walka o zdradzony gniew proletariatu przywioda
na antagonistyczne pozycje dwie formacje ekstremistycznej mititancji, kt-
rych pojedynek tworzy punkt cikoci polityki wiatowej miedzy rokiem
1917 i 1945.
Pierwszy kontrahent, zdominowana przez Lenina Trzecia Midzyna-
rodwka bank gniewu lewicy, wydawa si pocztkowo zdolny do wyst-
pienia z efektywnym roszczeniem do objcia kierownictwa banku wiato-
wego. Majc za sob zwycistwo rewolucji padziernikowej, czonkowie
rady zarzdu i rady nadzorczej tego przedsibiorstwa sdzili, e dysponuj
nowym organem kolekty gniewu, ktry bdzie si nadawa i bdzie zdolny
do operatywnego zjednoczenia rozsianych po caym wiecie potencjaw
dysydencj i w jednolitej antyburuazyjnej, antykapitalistycznej i antyimpe-
rialistycznej polityce z du mar zysku dla zaktywowanych mas".
Tragedia nowego gromadzenia rozpoczte si ju w pierwszych dniach
rewolucji rosyjskiejkiedy okazao si% e rzeczowo Lenina odczarowa-
a moralnie radykaln lewic - odczarowanie do ktrego akceptacji po-
trzeba byo kilku generacji Ju jesieni 1918 roka robotnicy Korogrodu
zostali wezwani do dokonywania masakr rosyjskich socjaldemokratw;
Tbwarzysze bijcie prawicowe grupy soejalno-wwolucyjne bez litoci, bez
wspczucia sdy nie s potrzebne. Gniew robotnikw winien szale [...]
wypieci fizycznie wrogw**
4
*. i ym samym ju wwczas a nie dopiero
po stumieniu rewolty marynarzy z Kronsztadu w marcu 1921 roku, Medy
to najwierniejsi zwolennicy Lenina zaprotestowali w duchu demofaacji
Rad przeciw inonopolizacji rewolucji przez bolszewickie kierownictwo,
stao si absoluMe jasne dokd prowadzi rewolucyjna podr To, e or-
ganizator Armii Czerwonej i pniejsza nadzieja antystalinowskich iluzji,
Lew Trocki odznaczy si w czasie rzezi krtmsztadzkiej opozycji, opisuje
pochy drog, po jakiej poruszaa si sprawa lewicy w Rosji w sposb
nie mniej jasny ni fakt i sam Lenin we wasnej osobie nie zawaha si
na odbywajcym si rwnoczenie X Zjedzie Rosyjskiej Komunistycznej
Partii (bolszewikw) zadenuncjowa wszystkich bez wyjtku insurgentw,
w znacznej wikszoci socjalistw bonafide
t
jako drobnomieszczaskich
kontrrewolucjonistw.
46
Cyt za: Ernst NoUe, Do- mwpische Brgerkrieg 1917-1945, Nationalsozialismus
und Bolschewismus* 6. Auflage, wiii 2000 s. 339,
Kerakrtem: bank wiatowy gniewu... 167
Ju w 1918 roku Lenin wyznawa dogmat, e w walce przeciw barba-
rzystwu nie woli wzdraga si przed barbarzyskimi metodami. Tym
zwrotem wczy do komunizmu anarchistyczne uzewntrznianie terroru.
Czowiek ktry w chwili skoku do wadzy pisa: Historia nam nie wyba-
czy, jeli nie obejmiemy teraz wadzy", czy: Zwoka staje si teraz praw-
dziw zbrodni"
47
, wyranie nie mia zamiaru wypuszcza z rak okazji,
nawet jeli surowe rodki podboju i monopolizacji wadzy stay w ostrej
sprzecznoci ze szlachetnymi celami przedsiwzicia. Ju wwczas mona
byo przewidzie, e rewolucja przesza w rzeczywistoci w permanent-
ny pucz, ktry wymaga coraz bardziej groteskowego wysiku, aby mg
stwarza pozory wiernoci swemu programowi, Leninizm, postulujc ma-
sowy terror jako recept na sukces rewolucyjnego budowania pastwa ze-
rwa ywioowy zwizek oburzenia i idealizmu, ktry a do 1917 roku by
przywilejem lewicowej utopii politycznej.
Spowodowao to daleko idce konsekwencje dla, jak to pniej okre-
lono ,|Joirycznego zawieszenia moralnoci". Kady wspczesny wyda-
izeniom roku 1917 mg zrozumie tyle, e nastaa epoka stanw wyjt-
kowych. Pewne byo take i to, e w czasach konwulsyjnych pocztkw
nie wystarczao ju oburzenie piknoduchw na niezadowalajce stosunki
Mimo to nikt nie byl przygotowany na zaostrzenie rewolucyjnego ekstremi-
zmu, ktry niejako od pierwszego dnia walk wkroczy na scen w penym
ekwipunku. Wedug Lenina pierwszym obowizkiem rewolucjonisty byo
zabrudzenie sobie raje Bezbdnie wyczuwajc nowe stosunki, bolszewicy
obwieszczali 31 sierpnia 1918 roku wasny program w swojej tubie, gaze-
cie Prawda- Hymnem klasy robotniczej bdzie odtd pie nienawici
i zemsty!" Jako pierwsze eksplicytae zniesienie pitego przykazania Nie
zabijaj", nauka Lenina prowadzia od koniecznoci rewolucyjnej brutalno-
ci do otwartego zerwania przedstawianego jeszcze wprawdzie jako pro-
wizoryczne, z ydowsk* chrzecijask i obywatelsk tradycj moraln
starej Europy. Gyrgy Lukaes, z konsekwencj rozpalonego konwertyty,
doszed ju okoo roku 1920 nawet do tego, eby nowe reguy mordowania
w imi Dobra przemyle pod hasem drugiej etyki"*
8
. Liczebnik druga"
mia to oznacza, e pamitamy wprawdzie o pierwszej, wrogiej zabijaniu
etyce tradycji judeochrzecijaskiej, uniewaniamy j jednak mimo nie-
41
Cyt za: Christopher Ria4 2^^. . s. 178.
m
Pw. Nortel Bob, Auszug aus der entzauberten Welt. Phifosophiscker Extremismus
zwischen den mitkriegen, Mnchen 1989 s. 13-20,
168 3. Rewolucja tymotejska..
bezpieczestwa, abymy wolni od trosk mogli zabra si do rewolucyjnego
dziaania. Absolutny idealizm rewolucyjnego zaangaowania wyzwoli to*
talny insttumentalizm przy usuwaniu przeszkd na drodze innowacji Dla
Lenina i Lukcsa nie ulegao wtpliwoci, e dziejcej si realnie rewo-
lucji powierzono misj purgatoryjn: z logiki fazy przejciowej pomidzy
spoeczestwem klasowym a komunizmem wynika nieodparcie wzorzec
dziaania czystki**. Poniewa historia powszechna {Weltgeschichte) staa
si sdem ostatecznym {Weltgericht), prawdziwy rewolucjonista musi by
bezwzgldny wobec resztek przeszoci. Nie bez kozery formua rosyjskie-
go awangardyzmu brzmiaa: Czas ma zawsze racj". Kiedy zapuka przy-
szo, wejdzie przez bram terroru.
W mniej subtelnych kontekstach to polityczne zawieszenie moralnoci
- czy prociej: obowizek zbrodni - powoywao si na nieskomplikowan
refleksj kwantytatywn. Aby uratowa ycie milionw, naleao pogodzi
si z powieceniem kilku tysicy osbaden zdolny do rzeczowego osdu
czowiek, mwiono, nie moe oprze m takiemu rozumowaniu. Niedugo
potem ogldalimy spektakl, w ktrym powicano miliony, aby kilka ty-
sicy a w kocu tylko kilka tuzinw, dowodzonych przez podejrzliwego
krla-filozofa, mogo utrzyma si przy wadzy -nawet jefli nieliczni nadal
utrzymywa, ze sprawuj wadz w interesie najwzniolejszych nadziei
ludzkoci. Paradoksu egalitaryzmu nigdy nie doprowadzono do skrajnoci
wyraniej ni w okresie rozkwitu bolszewizmu: wwczas to zwierztom
alfa bezklasowoci udao si zakumulowa w swoich rkach ca wadz
49
.
Zreszt ju wczeniej mona byo napotka take skrajniejsze warianty
tych tragicznych kalkulacji W bezporednim otoczeniu Lenina formuo-
wano tezy w rodzaju nastpujcej: w narodzie rwnie licznym jak rosyj-
sM wolno bez namysu powici jedn dziesit, jeli mona skutecznie
kontynuowa prac z reszt
50
. Autor tych klasowo ludobjczych fantazma-
tw, najbliszy wsppracownik Lenina Grigorij Zinowjew z pewnoci
by ich nie ujawnia, gdyby nie by pewien aprobaty przywdcy rewolucji.
4 9
Zgodnie z opini Stalina partia komunistyczna obejmowaa trzy do czterech tysicy
najwyszych przywdcw (
t
generalicja naszej partiT), do tego trzydzieci do ctetelta
tysicy rednich przywdcw (oficerowie naszej partii") i sto do stu pidziesiciu tysicy
niszego personelu dowdczego (podoficerowie naszej partii").
5 0
Zinowjew mia owiadczy na zjedzie partii w Piotrogrodzie 17 wrzenia 1918; Ze
stu ttilkwow ludnoci W Zwizku Sowieckim UMUy pozyska dla DM dziewiedawit
Z poz mi nic mamy co rozmawia, musimy ich wypleni*', Zgodnie z relacj prasow
mow Ziaowjewa przyjto burzliwymi oklaskami Cyt. za: Einst Motte, Der europische
Brgerkrieg 1917-1945^ s. B9 i 513 i oast.
Komintern: bank wiatowy gniewu,, 169
Od 1918 roku archetyp decymacji czai si w dekretach samego przewod-
niczcego partii: gdyby tu i tam wyeliminowa co dziesitego, pozosta-
li przeksztaciliby si niejako samorzutnie w plastyczn mas
51
. Take
o Trockim mwiono, e jako komendant Amm Czerwonej z najbafaszych
powodw ucieka si do zarzdzania rozstrzeliwa co dziesitego onie-
rza. Deklaracja Lenina e tylko w okresie przejciowym od kapitalizmu
do komunizmu konieczne s jeszcze represje nigdy nie bya niczym innym
anieli tylko hasem do uniewanienia wtpliwoci moralnych. Dodawany
niekiedy argument, e rym razem chodzi o ciemienie mniejszoci przez
wikszo, co stanowi obiecujc nowo i jest stosowne do stylu wal-
ki socjalistycznego humanizJim
w
f
okaza si uspokajajc formu, ktra
miaa oszczdzi aktywistom wgldu w fatalny dryf ich projektu. Patrzc
wstecz, kady, kto nie ma powodw, eby nie chcie tego wiedzie, ma
przed oczyma przyczyny, dla ktrych komunizm sprawujcy wadz pa-
stwow od pierwszego do ostatniego dnia oznacza okres przejciowy od
najgorszego do najgorszego
52
,
O ile zgodzimy si z tez, zgodnie z ktr faszyzm** w swojej pocztkowej
fazie oznacza prb przeniesienia elan socjalizmu wojny na formy ycia
spoeczestw** powojennych, to nie sposb zaprzeczy jednemu: dyrek-
tywy Lenina z pnej jesieni 1917 roku wywoay pierwsze autentyczne
inicjatywy faszystowskie XX wieku. Wobec mch Mussolmiemu i jego kto-
nom pozostaa ju tylko rola epigonw
53
. Prby podejmowane na tym polu
$I
Por. Alexander Jakowlcw, Die Abgrnde meines Jahrhunderts. Eine Autobiographie,
prze. B. RjuHto&tter Leipzig 2003, s. 154 i nast.
K
Znajduje to &wtespeiedlenie jeszcze w literaturze posttonjumstycznej, np. w saty-
rycznej powieci Wiktora Pieewina o erze Putioa, Die Dialektik der bergangsperiode von
Nirgendwoher mack Nirgendwohin, par i . A. T^toer, Mnchen 2004 (wyd. yg. Moskwa
2003),
S3
Tez, e Lenin zainaugurowa faszyzm, wypowiadali w latach pidziesitych uczeni
sowieccy, na przykad laureat nagrody Nobla w dziedzinie fizyki Lew Dawidowicz Landau.
Ifeke Romain Rolland, bdcy po swoim osawionym spotkaniu ze Stalinem w lipcu 1935
roku wizytwk zachodniego prosowietyzmu, zanotowa pod koniec lat dwudziestych, e
komunizm spodzi faszyzm, o Ue ten jest tylko ,Jbokzewizmem a rebounf*. Zoto. Francois
Pont, lepassi d*um illusion. Essai sur 1'ide du communisme au XF stiele, Pais 1995,
" s. 32 L Antonio Negri przyznaj, e jeszcze dzi pewne warianty populizmu i faszyzmu
s zdefcmaowanyiai pochodnymi socjalizmu. Zob. Antonio Negri, Multitude, Krieg und
Demokratie im Empire, przel T, Atzert, A. Wirtfceraoha Frankfurt/M.-New York 2004,
s. 282. Teza Landana jest radykalniejsza i trafniejsza ni tezy Rollanda i Negiiego bo iden-
tyfikuje leninizm nie tytko dMektycznie** jako ognisko prowokacji faszyzmu, lecz take
tako ieso prototvn.
170 3. Rewolucja tymotjiiea.,
przed rokiem 1914 przez wczeniejsze militante ugrupowania prawicowe,
jak i przykad Action Francaise byy jedynie lunym brikolaem sporz-
dzonym z oglnie dostpnych socjalistycznych i nacjonalistycznych klisz.
Take apele Georges'a Sorela do bojowego proletariatu byy tylko jednym
z bardziej skutecznych spord powszechnych w owym czasie hymnw do
przemocy jako remedium na liberaln kultur tchrzostwa".
Dopiero wraz z interwencj Lenina mit mobllizmcyjny wszed na grunt
realnie istniejcej rzeczywistoci. W lewicowo-feszystowskim oryginale le-
ninowskiego typu ujawniy si w definitywnej wyrazistoci cechy nowego
stylu politycznego, ktry nigdy nie wypiera si swego pochodzenia z reali-
zmu wojny wiatowej. Wymiemy nastpujce spord nich: latentnie albo
wyrazicie monologiczna koncepcja zwizku midzy przywdc a tymi,
ktrym przewodzi; staa agitacja mobilizujca spofeczenstwo
M
; przenie-
sienie militarnego habitus na produkcj ekonomiczn; rygorystyczny cen-
tralizm cisego kierownictwa; kult militaneji jako formy ycia; ascetyczny
kolektywizm; nienawi do liberalnych form komunikacji; przymusowy
entuzjazm dla rewolucyjnej sprawy; monopolizacja przestrzeni publicznej
przez propagand partyjn; niemale cakowite odrzucenie mieszczaskiej
kultury i przyzwoitoci; podporzdkowanie nauk prawu partyjnoci; dys-
kredytacja ideaw pacyfistycznych; nieufno wobec indywidualizmu ko-
smopolityzmu i pluralizmu; nieustanne szpiciowanie wasnych popleczni-
kw; efatemiinacyjfiy modus postpowania z przeciwnikiem politycznym
i w kocu wywiedziona z jakobiskiego ierreur skonno do krtkiego
procesu, w ktrym oskarenie zawiera wyrok skazujcy.
Na szczycie Hsty typowych dla faszyzmu cech stoi czytelne uniewanie-
nie pitego przykazania, niechby nawet tylko na okres przejciowy
9
a do
usunicia wroga klasowego (pocztkowo zwanego jeszcze wrogiem ludu").
Chodzio tu nawiasem mwic nie o owe wyjtki od starotestamentowego
zakazu zabijania ktre od niepamitnych czasw przysugiway zarwno
ydowskim wojownikom, jak i chrzecijaskim onierzom. Ci, ktrzy rym
razem korzystali z praw wyjtkowych naleeli do semicywilnej elity, ktra
jako mcicielska awangarda ludzkoci me musiaa by posuszna powsze-
dniej moralnoci. Tylko w odniesieniu do czonkw tego ofiamtezego za-
konu obowizywao okrelenie zawodowi rewolucjonici", ktrego wy-
nalezienie umoliwio Leninowi uczynienie decydujcego kroku na drodze
do praktyki amoralizmu motywowanego Wf^moralnoci, Kiedy Albert
Camus w swoim mdrym rftsum amoralizujcego wpywu Hegla na my-
lenie rewolucjonistw w XIX i XX wieku zanotowa: Kada moralno
Komintern: batik wiatowy gniewu.,, _ _ _ ^ ^
staje si prowizoryczna"
54
, to wskazywa, e rewolucyjny aktywizm coraz
bardziej aienuje si ze swoich idealistycayeh pocztkw. Pragmatyczne
racje przemawiajce za ustanowieniem prowizorycznej moralnoci w cza-
sacti permanentnych walk wyszy na jaw w modus operandi rewolucji ro-
syjskiej, kiedy mordowanie pro bono przybrao ctooiiiczne, profesjonalne
i instytucjonalne ksztaty Ju po krtkim czasie habituowano, usystematy-
zowano i zbiurokratyzowano praktyki zabijania, nie wyzbywajc si nigdy
ich nieobliczalnego charakteru. Jako e nikt nie by w stenie okreli czy
moralny stan wyjtkowy kiedykolwiek dobiegnie koca, nie dziwi, i po
krtkiej chwili nie brakowao gosw, ktre zalecay w sposb mniej lub
bardziej otwarty moralno waciwsz dla stanu nieustannej wojny.
Aktywici idealizowali zabijanie w subie wielkiej sprawy jako tragicz-
ne powiecenie cnoty. Niektrzy dopatrywali siq w tym ofiary z osobistej
moralnoci na rzecz bogmi-rewolucji, Wrd komisarzy umiejtno zabi-
jania adorowano niczym swoist kapask kompetencj, ktra wyrniaa
rewolucjonist i stawiaa go ponad reprezentantem buriuazji
55
, Niech do
zabijania bya w oczach aktywistw najpewniejszym znakiem zachowania
mieszczaskiej inercji. Do legendy Lenina naleaa, jak wiemy wyczuwal-
na nuta moralnego Mczu, ktrego wzorca dostarczay peany Gorkiego na
cze zbyt wraliwego jak na swoje zadania przywdcy rewolucjonistw.
5 4
Albert Camus, Czowiek zbuntowany.,., s. 173.
53
Bucharin chwali empatyeznie czonkw Czeki, ktrzy wracali ze swojej piekielnej
roboty* jako ^wiiy samych siebie" z rozstrojonymi nerwami, jak wana dla komunizmu
byli mobilizacja gotowoci do zabijania, zdradza sztuka z tez Brechta pt rodek zarad-
czy (1930), ktra umoliwiaa przewiczenie swobody zabijania i zakopotania przymusem
zabijania w subie fewotacjirjej koniecznoci W pokrewnym Masie Andnl Malraux zilu-
strowa w pocztkowej scenie La condition humame (193$% jak dokonany pracz bohatera
mord wprawia go w odurzenie rewolucyjnego afctywizimu. Na temat Brechta zob, Slavoj
Zfek Die politische Suspension des Ethischen, prze, J. Hagestedt, Frankfurt/M. 2005,
s. 195 I nasi W nmymfcofitekscie Heinrich Himmler podczas swojej niesawnej mowy wy-
goszonej w Zotej Sali poznaskiego Zamku 4 padziernika 1943 roku prbowa wpoi
>2 obecnym oficerom SS, t e in puncto przyzwoitej zdolnoci zabijania niemieckie formacje
elitarne musz doszusowae' do poziomu sowieckich komisarzy. Niepokoio go, e sowieccy
funkcjonariusze wielkich czystek mieli dwadziecia lat przewagi
W reku 2001 Robert Kaplan - eninista mimo woM - w swojej ksice Warrior Politics,
Why leadership Demands a Pagan Etkm (New York) zaleca ameiykaAskieoBi rzdowi odo-
enie na bok jpdi^iizedjsfiskiej moralnoicf bezwarunkowej ochrony .ycia i - wziw-
szy pod uwag przysze zadania - przyswojenie sobie yczliwszej zabijaniu mentalnoci
pogaskiej*** Meco dyskretniej Charles ICrauthammer i inni neokonserwatywni ideolodzy
administracji Busha okrelaj wykazujcy gotowo do zabijania unilateralizm Stanw
Zjednoczonych jako .demokratyczny realizm**.
172 3, Rewolucja tynwtqska,..
Pniejsze ruchy faszystowskie na nacjonalistycznym skrzydle, o ktrych
zagroenie przesadn wraliwoci nie trzeba si byo specjalnie kopota,
musiay tylko zastpi w deklaracji wypowiedzenia wojny wroga klasowe-
go wtogiem ludu bd rasy, aby uzdatni leninowski model do przeniesienia
na narodowe ruchy Europy rodkowej i Poudniowej. Ich furor - temu te
nie sposb zaprzeczy - z pewnoci nie by jedynie naladowczej natury.
Wkad wasny niemieckich, woskich, rumuskich chorwackich etc. partii
narodowo-radykalnych w oglny obraz ruchw eksterminacyjnych w Eu-
ropie way w bilansie dostatecznie mocno. Poprzestamy w tym miejscu
na ostronej konstatacji, e ewaluacja kompleksw makrokiyminalnycb
przekracza moliwoci powszedniej moralnoci, Zatrwaajce kolumny
liczb w statystykach wyjawiaj, e w XX wieku na jedno zabjstwo w imi
rasy przypaday dwa do trzech w imi Masy.
Ze stymulowanych impulsem antymieszczaskim modeli wojennego
nacjonalizmu - mona by go nazwa socjalizmem frontu - wziy pocz-
tek nominalnie faszystowskie" (fascistisch) ruchy we Woszech i gdzie
indziej mchy, ktre w ramach naszych rozwaa najlepiej scharakteryzo-
wa jako ludowe banki gniewu. Zgodnie ze swym gwnym rysem funk-
cjonalnym byy one take miejscami gromadzenia protestu, wizujcy-
mi wyrane podobiestwa funkcjonalne do partii kwioowych -jednake
z akcentami narodowymi wielkonarodowymi i icgionalistycznymi. Ich
ostentacyjny antykapitalizm by zawsze tylko fasadowy. Zauwaane czsto
podobiestwa miedzy ruchami komunistycznymi a faszystowskimi staj
si atwo zrozumiae w wietle analizy psyehopoMtyeznej. W ob wypad-
kach mamy do czynienia z formowaniem organw gniewu, ktre osigaj
poziom wielkich bankw. Faszyzm jest socjalizmem w jednym kraju - bez
planowania internacjonalistycznych uzupenie. Jeli pooymy akcent na
kolektywizmie frontu i egalitaryzmie produkcji, okae si e faszyzm jest
socjalizmem bez proletariatu
5
* wzgldnie egalitaryzmem na bazie narodo-
wej (vlkisch)* Jego modus operandi to przetopienie ludnoci w tymotejsko
zmobilizowany motoch, ktry roi sobie bycie jednoci z racji roszczenia
do wielkoci w narodowym kolektywie.
Narodowe banki ludowe gromadzenia gniewu korzystay z psychopoli-
tycznej przewagi bezporedniej obrbki impulsw patriotycznego thyms,
bez nadkadania drogi via idee uniwersalistyczne czy inne energochonne
56
Por. Zeev Stemhel M dmUe ni gauche, l'idsologje fimste en Fmnm, Paris 1*83
B. 206 inast
IComiatein: bank wiatowy gniewu... 173
fikcje. W niemaym stopniu przyczynie m to do sukcesu militantnych ru-
chw bazujcych na resentymeneie w pastwach pokonanych w pierwszej
wojnie wiatowej, zwaszcza w Niemczech, gyi tutaj ze zrozumiaych
wzgldw istnia najwikszy popyt na popieszne przeksztacanie zniewag
w autoafirmacje. Jeli uwzgldnimy, e czasom powojennym od dawien
dawna przypada funkcja kluczowa dla kulturowej reorientacji walczcych
kolektyww, to pojmiemy w fatalny dryfj jaki po 1918 obj niemieck
prawic kiedy odrzucia ona zadan jej lekcj. Rwnie Wochy uchyli-
y si od podjcia zadania ponownego wyjustowania ogu regu wasnej
kultury w wietle dowiadcze wojennych. Otwierajc Wochom w ostat-
niej minucie drzwi do obozu zwycizcw alianci da im okazj do pomi-
nicia pracy poststresorycznej rewizji i do ucieczki w heroiczne samowy-
wyszanie
57
.
Ponadto wydarzyo si to, co si musiao wydarzy. Nie mogo obej si
bez tego, zby dwa wielkie przedsibiorstwa aktywne na polu {lityczne-
go zagospodarowywania gniewu nie zidentyfikoway si kiedy wzajemnie
jako konkurenci. A skoro tylko wziy si na cel wypowiedziay drugiej
stronie walk dla wasnego ptymamego raison d'etm. ntybolszewizm
ruchw faszystowskich i antyfaszyzm Komintemu skrzyoway si z sob
jakby a priori. Powd dla ktrego rnorakie ruchy mienice si nominal-
nie faszyzmem od samego pocztku rozplakatowyway swoje cele bizne-
sowe w opozycji do bolszewizmu wynika z czasowego i merytoryczne-
go pierwszestwa fenomenw komunistycznych: radykaowie z prawego
skrzyda mieli przed oczyma przykad lewicowego konkurenta kiedy za-
czli kopiowa jego recepty na sukces. Faszystowskich pizywdeow nie-
pokoio to, e wschodni rywal posiada trudn do nadrobienia przewag
w najczulszym punkcie nowej polityki, w akcjach wielkich mordw. Jeli
za chodzi o komunizm, to mino troch czasu, zanim rozpozna on swoj
szans w mobilizacji wszystkich si do walki przeciw rywalowi z prawa.
Dyrektywy Stalina przeciw europejskim ruchom radykalnej prawicy
wywieray rzeczywicie niemal nieodpart presj moraln. Prezentujc si
jako gwarant oporu przeciwko nazistowskim Niemcom, preywdca bol-
szewikw podsun przeciwnikom Hitlera wszelkiego autoramentu anty-
faszyzm'* jako jedyn dopuszczaln moralnie opcj epoki - i immunizowa
w ten sposb Zwizek Radziecki na swoich krytykw, tak wewntrznych,
- Na iciviatnovvejregulacj, nom kulturowych vve(Hu
K
fa/najU7/s/e
R
o.lresu7ob. Hei-
ner Mhlmann, Die Natur der &ukuren,, s. 5047,
174 3. Rewolucja tymotejska...
jak i zewntrznych
58
. Gdy tylko podnieli oni najmniejsze zastrzeenia wo-
bec polityki Stalina, musieli obawia si denuncjacji jako profaszycL Jak
uprawniona byo to obawa, dowioda sterowana przez Stalina propaganda,
ktra, wskazujc uosobione niebezpieczestwa dla ojczyzny wiatowego
proletariatu, wymieniaa jednym tchem Trockiego i Hitlera,
Cofiiijmy si jednak o krok, aby przeledzi formowanie si rewolu-
cyjnego thyms we wczesnym stadium: od dekretu O czerwonym terrorze
Lenina z 5 wrzenia 1918 roku branie zakadnikw i masowe rozstrzeliwa-
nia elementw wrogich rewolucji" byy uznawanezarewolucyjny obowi-
zek. W samym 1919 roku doszo pono do p miliona rozstrzela; ju rok
wczeniej terror przybra masowy charakter-Czeka publikowaa szczegl-
nie chtnie listy rozstrzelanych, eby wpoi ludnoci kierunek rodkw za-
radczych, Przejcie od powstania przeciwko staremu panowaniu do terroru
wobec wasnego narodu (Volk), a pniej take wobec wasnych umiarko-
wanych zwolennikw wywoao klimat, ktry zblia si do postulowanego
przez Bakunina amorfizmu". W sierpniu 1918 roku Lenin, uskrzydlony
akfywistyczn gorczk, rozesa po caym kraju telejpamy, w ktrych -
da masowych poweszen opierajcych si rolnikw - zrbcie to tak, eby
ludzie widzieli i dygotali ze strachu na sto wiorst"
59
, W tym samym duchu
komisarz ludowy ds. sadownictwa, Krylenko, domaga si od swoich pod-
wadnych manifestacyjnego likwidowania niewinnych osb: dopiero tego
rodzaju posterowanie wywrze na ^nasach** naleyte wraenie.
Kalkulacji lecej u poditaw przytoczonej wypowiedzi komisarza nie
brak byo gbi: czy ktrego dnia nie przyjdzie z nadmiaru ekscesw
wnioskowa o sprawiedliwoci sprawy, dla ktrej ofiary te byy koniecz-
ne? Polski poeta Aleksander Wat ukaza logik zimnej furii w swoich roz-
mowach z Czesawem Mioszem:
tt
AJe wiesz ta krew w abstrakcji, ta krew
11
W ideologicznym wspfaawcKtaktwie z baidaj wniiaikowitrymi lewkowymi syste-
mami wicymi gniew Komintern nie cofa si przed adn skrajnoci: jego agenci jeszcze
w pnych latach dwudziestych uwaali za ideologicznie poprawne i politycznie stosowne
denuncjowamie socjalistw zasiadajcych w parlamentach krajw zachodnich jako socjal-
feszystw**. Fatalnoci tych manipulacji jzykowych nigdy chyba nie wyoono w sposb
dostatecznie eksplicytny. Po roku 1945 uczyniono niemao, aby poszo w niepami, e kon-
stytutywna dla Nowej Lewicy drugiej poowy XX wieku antyfaszystowska konfeija zade-
biutowaa w pierwszej poowie jako ysocjalcleiBola^ Po 1919 teka Moskwa faktycz-
nie przyznaa walce przeciw socjalistycznemu centrum" priorytetow rang. Skutkiem tej
dyrektywy linii antymieAszewickiej, niby nerwicy natrctw bolszewizmu, nadano znaczenie
takie w polityce zapankamej,
m
For. Alexander Jakowlew; Die Abgrnde meines Jahrhunderts,, , 155.
Komintern: barik wiatowy gniewu.. 175
nie widziana, krew po drugiej stronie muru [...]. Krew po tamtej stronie
rzeki przelana -jak czysta i wielka musi by sprawa dla ktrej przelewa
si tyle b*wi, i to krwi niewinnej. To szalenie pocigao**
60
. Gdzie wszyst-
ko wykazywao skonno do braku umiaru i masowoci czy nie nasu-
wa si tam take wybr odpowiednich proporcji przy zagadzie przeciw-
nikw? Osip Mandesztam poj ju w 1922 roku e Zwizek Radziecki
zamierza przeksztaci si w orientaln despotic. A moe istotnie jeste-
my Asyryjczykami i wanie dlatego reagujemy tak obojtnie na masowe
rzezie niewolnikw i jecw'*
61
. Opracowane przez historykw statystyki
strace informuj za pomoc obojtnych liczb, e w okresie wadzy Lenina
tydzie w tydzie likwidowano bez procesu wicej ludzi ni za rzdw
carskich na podstawie procesw w caym stuleciu.
Powysze wskazwki wytyczaj przestrze wieloznacznoci w ktrej za-
bkali si niezliczeni compagnons de mute realnego komunizmu. Koncept
towarzyszenia w podry jest mona by rzec polityczn postaci tego,
co Heidegger okreli z perspektywy ontologii tnndamentainej mianem
bdnej drogi" {Irre). Ludzie zabkani poruszaj si w strefie poredniej
midzy bezdroem a szlakiem - sam Heidegger ze swoimi przejciowy-
mi sympatiami pronazistowskimi by eminentaym wiadkiem tego stanu
rzeczy. Jako e bdna droga oznacza co poredniego midzy chodem
a dryfem podrni (i towarzysze podry) docieraj nieuchronnie gdzie
indziej, ni zamierzali, przystpujc do podroy. Wdrwka" z komuni-
zmem staa si towarzyszeniem w podry donikd, gdy zakadaa co,
czego w aden sposb nie mona byk przyjmowa: e komunistyczni
aktorzy podali do wyznaczanych celw w miar cywilizowan drog.
W rzeczywistoci wspierali oni jednak dyktatur rozwoju ktra za pomoc
ekscesywnj, idealistycznie upikszonej przemocy chciaa doprowadzi do
tego, czego pastwo liberalne mogoby dokona w krtszym czasie w spo-
sb bardziej spontaniczny efektywny i w znacznym stopniu bez rozlewu
krwi.
Jeli chodzi o argon antyfaszyzmu to chronologia wydarze sprawia e
sam Lenin nie nauczy! si ju go uywa, Kiedy Mussolini w padzierniku
1922 roku zorganizowa marsz na Rzym** (jego partia dopiero od roku za-
m
Aleksander Wat, M wiek. Pamitnik mwimy, rozmowy prowadzi i przedmow
opatrzy Czesaw Miosz Wawzawa 1990, m, 1 s 81,
61
Nadleda Msodeliztam, Nadzieja w beznadziei, prze. A, Drawlez, Warszawa 1997,
i, 237.
176 3. Rewolucja tymotejska..
siadaa w rzymskim parlamencie), Lenin powrci dopiero co za biurko po
drugim udarze mzgu. Kiedy za duce" ustanowi si dyktatorem Woch,
przywdca rewolucji, ktrego powali trzeci udar, ju nie y. Za to aparat
propagandowy Stalina mia we waciwym czasie rozpozna w proklama-
cji antyfaszyzmu swoj epokow szans. De facto zarwno faseismo", jak
i narodowy socjalizm jeszcze na cae lata zeszy na drugi plan dla wczesne-
go Komintemu. W latach dwudziestych przesoni je znieksztacony or>
raz socjalistycznego czy te socjaldemokratycznego rywala na Zachodzie,
w ktrego denuncjowaniu specjalizowa si ruch komunistyczny To przede
wszystkim jego prbowano zdyskredytowa, posugujc si kompromitu-
jcymi etykietkami w rodzaju szowinizmu spoecznego", albo rozbi za
pomoc zarzutu prodkw, kamliwoci i zgnilizny moralnej**
62
.
Byo to moliwe tylko dlatego, e nienawi do umiarkowanej lewi-
cy urosa do rozmiarw idee fixe lewicowych radykaw. Pord zawi-
rowa jesieni 1918 roku Lenin znalaz czas na prawie stustronicow ty-
rad w akademickim stylu przeciw renegatowi Kantskiemu", liderowi
europejskiej lewicy parlamentarnej w ktrej podnis znany zarzut, e
w chce rewolucji bez rewolucji** - eo wiadczy o tym, e praktyczny
przewrt i nieograniczone uywanie przemocy byty juz wtedy dla Lenina
synonimami
63
. Czonkostwo ukonstytuowanej w marcu 1919 roku Trzeciej
Midzynarodwki mogli zyska tylko ci, ktrzy zdeklarowali si zwalcza
socjaldemokracj jako gwnego wroga, Dopiero dedy wybia godzina
efektywnych sojuszy obronnych przeciw zwyciskim ruchom narodowo-
-rewolucyjnym kierownictwo komunistyczne zmienio optyk, przyglda-
jc si obrazowi gromadzenia gniewu w innych narodowych socjalizmach.
W rym momencie jednak socjaldemokraci i komunici toczyli si ju ra-
zem w 'Obozach koncentracyjnych.
Refleksy waM o monopol na thyms wnikny take w mylenie subte-
niejszych duchw Zachodu. Walter Benjamin w swoich refleksjach O poj-
ciu historii (1940) gani socjaldemokracj za jej trwanie w wierze e na-
stpne generacje bd kiedy korzysta z lepszych warunkw yciowych,
62
Takimi zwrotami posuguje si skierowany do wiatowego proletariatu manifest Mi
dzynarodwki Komunistycznej z marea 1919 roku,
63
Replika Rautskiego nie p02^tfflrtaekio%eiil/?wtostanowczod: 20b, Karl
Kautsky, Tmvrismw tmd K&mmumsmus, Ein Beiimg xur Naturgeschichte der Mevoiutim,
Berlin 1919 - gdzie potpia on bolszewimi jako tatarski socjalizm** i antysoejalisfyeiiiy
powrt do barbarzystwo.
Komintern; bank wiatowy gniewu... 177
Nastawienie na przysze sukcesy, zauway, odcina klasie robotniczej naj-
lepsze rda siy**, poniewa poprzez wychowanie do ewolucyjnej cierpli-
woci oducza si ona zarwno nienawici, jak ofiarnocr. Kto ma nienawi-
dzi, ten musi odoy na bok nadzieje i Merowa si budzcymi sprzeciw
obrazami przeszoci
64
. Wysuwajc argumenty tej jakoci, autor tez histo-
lyczno-mesjaskich wyraa gotowo udzielenia wyszych wice cenio-
nej przez komunistw nienawici klasowej. Kto chce wyrobi sobie pojcie
o sile infiltracji lewicowo-faszystowsklego uwiedzenia - i o dyskretnym
uroku teologicznej nadinterpretacji dziejcej si historii, ten musi przyj
do wiadomoci, e nawet autora rangi Benjamina mona byo pozyska dla
tego rodzaju uwicajcych przemoc filosowieckich przysug,
Kto natomiast chciaby wiedzie, co mona usysze, kiedy nadinter-
pretacja przy dwiku marsza przekroczy prg niestosownoci, ten znaj-
dzie poczwszy od lat dwudziestych cae mnstwo przykadw - na nie-
polednim miejscu w obozie teologw politycznych. Na przykad u Paula
Tillicha, ktry czul si wystarczajco zainspirowany, aby zaryzykowa
stwierdzenie, e decyzja na rzecz socjalizmu moe by w pewnym okresie
rwnoznaczna z decyzj na rzecz Krlestwa Boego Ten okres by dla
Tillicha tosamy z er po mierci Lenina; w roku paskim 1932 skory do
decyzji niemiecki protestant uwaa si za wezwanego do afirmatywnego
przenifaecia myl kairosu Stalina.
e Duch wity, wiejc kdy chce, osiga niekiedy znaczn si wia-
tru, jest fenomenem dobrze zawiadczonym w historii religii- Pokazania,
jak sprowadza on na zamwienie orkany, podj si parakletyezny lider
Eugen Rosenstock-Huessy, ktry bez zbdnych ceregieli opowiedzia hi-
stori Europy jako epos Ducha witego objawiajcego w rewolucjach
sw twrcz moc. W roku 1951 ten kipicy energi teolog-amator uwaa
za stosowne wykada o Zwizku Radzieckim, co nastpuje: Rosja prze-
obrazi nas i zrewolucjonizuje, gdy tam wanie postpuj naprzd dzieje
stworzenia czowieka [...]. W Moskwie siedz nowi dogmatyczni papie-
e zbawienia naszego ycia"
65
. Takie wypowiedzi mona uczyni prze-
konujcymi tylko przez stwierdzenie, e owieceni mterpretatorzy nawet
p
Walter Benjamin O pojciu historii" prze. K, Krzemieniowa, w: tego, Anio his-
toria wybr i opracowa FL Orowski, Poznan 1994 s. 421. Obydwie bowiem (zarw-
no nienawi, jak ofiarno, E SL) czerpi energi z obrazu ujarzmionych przodkw a nie
i ideau wyzwolonych wnukw". [Przekad nieznacznie zmieniony - dap, tum.}.
m
Eugen Rosenstoek-Huefsy, ZJfe europischen Revolutionen und der Charakter der Na-
ihnen, Moers 1987, s. 527,
178 3. Rewolucja tymoejska...
w najtrudniejszych okolicznociach obstaj przy swoim przywileju wyka-
dania historii powszechnej a po najmniejszy detal jako historii zbawienia.
wieccy obserwatorzy tych zwycistw nad prawdopodobiestwem docho-
dz do wniosku e teologia i akrobatyka musz mie wsplne korzenie.
Zaoona w 1919 roku Trzecia Midzynarodwka wystpowaa od sa-
mego pocztku jako organ wykonawczy leninizmu, roszczcy sobie pre-
tensje do skupiania rzeczywicie rewolucyjnych partii wiatowego pro-
letariatu". Utrzymywaa ona, e z pomoc rad stworzy wasny aparat"
proletariatu, ktry bdzie w stanie zastpi aparat buruazyjnego pastwa.
Tym samym na wiatow scen wkroczy ni mniej, ni wicej tylko system
proletariackiego katolicyzmu. Niewtpliwie zwizek midzy parti a ra-
dami utworzono na ksztat zwizku Kocioa rzymskiego i jego lokalnych
diecezji. Po kilku latach okazao si wprawdzie, e ze strzelistych prokla-
macji Manifestu Midzynarodwki Komunistycznej do wiatowego prole-
tariatu z 6 marca 1919 roku nie pozostao nie poza obietnic kontynuacji
walk w nieokrelonym czasie, Take ogaszany w manifecie koncept ar-
mii rad znikn wkrtce, ustpujc miejsca konwencjonalnemu aparatowi
wojskowemu w rkach monoogicznego kierownictwa partii.
Prezentujc si jako ,,Midzynaroaowka czymT, Komintern podkre-
li swoje roszczenie do zebrania rozproszonych potencjaw dysydencji
proletariackich mas" w banku wiatowym giiewTL Ten z kolei obiecy-
wa swoim klientom inwestycj tymotejskiego kapitau w rewolucyjne
projekty, aby wykorzysta go tym samym w duchu globalnego, literalnie
katolickiego, sformiowanego stosownie do caoci" projektu wiatowe-
go. Sukcesy tego banku musiayby przynie w rezultacie wytworzenie si
dumnego proletariatu i globaln popraw jego warunkw ycia - o ile efek-
tywne zyski z tymotejsMcb wkadw mas** przybieraj posta przemiany
impulsw gniewu w dum i autoafirmacj, Dlaczego stao si inaczej, nie
trzeba tutaj szczegowo objania. Jak wiadomo, Lenin spodziewa si,
e przewrt w Rosji oddziaa w krtkim czasie jako sygna wyzwalajcy
niepokoje prowadzce do wiatowej rewolucji - zwaszcza w niemieckim
proletariacie, ktrego zachowaniu przypisywa kluczow rol. Taka ocena
nie bya pozbawiona realistycznych podstaw: w zachodniej hemisferze ist-
niay istotnie wielkie potencjay protestu, a kwestia niemiecka miaa bez-
sprzecznie decydujce znaczenie. Jednake dysydencHe energie przybie-
ray raczej posta wszechogarniajcych ruchw narodowo-rewolucyjnych,
szczeglnie we Woszech Mussoliniego i w radykalnie prawicowym spek-
______^ Komintern: bank wiatowy gniewu... 179
trum nieszczliwej Republiki Weimarskiej - a to z powodw, ktre stan
si zrozumiae w wietle analizy psychopolttyczaej,
Wczesny zwrot terrorystyczny wydarze rosyjskich od samego poczt-
ku uwiadamia w sposb oczywisty jedno: nowy bank centralny w ad-
nym momencie nie mg zadowoli si realnymi wkadami swojej klien-
teli. Jako e efektywne depozyty gniewu sowieckiego proletariatu byy
niewystarczajce dla zaplanowanych celw konieczne aktywa trzeba byo
zgromadzi drog przymusowej egzekucji pord ogromnych krajowych
mas" chopskich. Niewtpliwie take tu mona byo zaoy znaczne po-
tencjay jpiiewu i dysydencji, nic nie przemawiao wszake za tym, e do-
browolnie zasil one komunistyczne zasoby - interesy wiejskich ubogich
nie miay waciwie adnych punktw stycznych z interesami marginalnej
marksistowskiej klasy robotniczej nie mwic juz o komenderujcych ko-
misarzach.
W tej sytuacji dyrekcja silnie niedkapitalizowanego banku wiatowe-
go gniewu signa do strategii szantau, z ktrej pomoc chciaa zmusi
niechtne
t
jnasy** chopskie do zdeponowania u niej swoich tymotejskidi
oszczdnoci, Tajemnica zarzdzania waciwego rewolucji rosyjskiej po-
legaa na zdobyciu brakujcego kwantum gniewu poprzez przymusowe
poyczki Generowano zatem olbrzymie iloci dajcego si eksploatowa
strachu - poczone z wymuszon gotowoci symulowania wsparcia dla
projektw rewolucyjnej polityki gniewu. W tym punkcie analogie pomi-
dzy katolick polityk odkupienia i komunistycznym ewangelizmem s
doprawdy niebywae.
Najwikszym sukcesem rewolucji rosyjskiej byo by moe to, e zdo-
aa ona wymusi szerok fal symulowanej aprobaty, Dziki temu odkry-
to, e nienawi Masowa, konieczna w zaoeniu gwoli legitymizacji po-
lityki rewolucyjnej* niekoniecznie musi faktycznie istnie - podobnie jak
warunkiem wstpnym zinstytucjonalizowanej religii me jest bynajmniej
rzeczywista wiara. Rwnie dobrze mona wytworzy ten afekt w sposb
sztuczny - ju to poprzez agitacj i rodki mobilizacyjne, ju to poprzez
wymuszenie uznania dla bojowych projektw partii Swj teoremat synm-
lakrum Jean Baudrillard zamiast ze wspczesnej dziaalnoci artystycznej
mgby wywie rwnie dobrze z komunizmu sprawujcego wadz pa-
stwow,
Komintern stal si zdolny do dziaania jako wiatowy bank gniewu do-
piero w wynflni sTmulacyjno-mobilizacjjnych manewrw sowieckiego kie-
rownictwa. Wobec masowo wymuszonej aprobaty dla przedsiwzi banku
180 3. Rewolucja tymotqrita, _ ^ _
gniewu byo jednak a priori oczywiste, e klienci nigdy nie zobacz swoich
wkadw - owoce gniewu, bdce w rzeczywistoci owocami strachu przed
politykami gniewu, miay zosta jak wiadomo, zuytkowane do stworze-
nia systemu kapitalizmu pastwowego, ktry redystrybucje swoich zyskw
z kapitau musia odroczy na czas nieokrelony, to znaczy na zawsze.
Zwaywszy na to, e samo tylko wymuszenie aprobaty strachem nie
byo w stanie unie rozwijajcej si dyktatury sowieckiej, nieuniknione
okazao si stworzenie katalogu pozytywnych obrazw, w ktre jednostki
pochwycone przez rewolucje w sposb pocztkowo tylko pasywny mogy
inwestowa swoje wasne ambicje i fantazje, Do zadania tego dyrygenci
bolszewickiej psychopolityki podeszli nie bez wyczucia tymotejskich re-
aliw. Aby wytworzy konieczn miar kolektywnej dumy, aktywowali oni
kilka spord najpotniejszych mitycznych ideaw czasw nowoytnych
- na pierwszym miejscu kompleks Prometeusza, od dawien dawna cha-
rakterystyczny dla dominujcego technefilskiego nastroju mieszczaskiej
nowoczesnoci, poza rym dum z wielkich osigni sowieckiej techniki
i jej urbanistyki - pamitamy o kulcie narosym wok moskiewskiego me-
tra - i w kocu figur atlety, ktry poprzez swoje osignicia broni honoru
kolektywu. Usportowienie produkcji przem^owej posuno si w sowiec-
kiej ideologii tak daleko e wrd osawionych stachanowcw, owych ty-
tanw realizacji planu, posta proletariusza zrwnano cakowicie z postaci
zwycizcy w stadionowym wspzawodnictwie. Niemniej jednak sztucznie
obudzona duma komsomolcw, czonkw zaprzysige stalinowskiej orga-
nizacji modzieowej, ktrzy na ochotnika zgosili si do bitwy produkcyj-
nej, nie moga bez reszty przesoni ndzy panujcych warunkw. Czuo
runkcjonariuszy na najmniejsz loytyk zdradzaa labilnoc sytuacji.
Niekiedy wystarczao wypowiedzie pozornie niewinn i merytorycznie
trafn opini, e na przykad sowieckie bury odznaczaj si poledni jako-
ci, aby trafi na zesanie do jednego z niezliczonych obozw karnych.
Decydujca cecha nowej gospodarki afektami polegaa na przymusowym
zwizaniu klientw z instytucj gromadzenia. Wskutek likwidacji wszelkiej
opozycji rde mogli oni ju podj w partii swoich aktyww puewu i zdepo-
nowa ich w innym przedsibiorstwie. Gdyby bank zwrci kredyty strachu
i tym samym umoliwi swoim klientom wolny wybr, sowieccy inwestorzy
raczej bezzwocznie podjliby swoje oszczdnoci z komunistycznych in-
stytucji i zainwestowali w mniej despotyczne projekty, W ten sposb likwi-
dacja konta oznaczaaby jednak rozstanie z parti - z odpowiednimi konse-
kwencjami. Ta przymusowa monopolizacja inwestorw przez rewolucyjny
_____________^ Komintern: bank wiatowy gniewu... 181
system przywizywania klientw jest tym, co mona okreli do stosownie
- problematycznym poza tym - pojciem totalitaryzmu". Totalitarn natur
mWa retansformacja klienta w chopa paszczynianego przedsibiorstwa.
Rozumiemy teraz, dlaczego czerwony terror nigdy nie by tylko zem
koniecznym okresu przejciowego" - niezalenie od tego, czy okres ten
zaplanowano jako epizod czy jako epok. Reim sowiecki z zasadniczych
powodw skazany by na cig regeneracj strachu, Bez konfiskaty tymo-
tejskich potencjaw najszerszych warstw bolszewickie kadry nie utrzyma-
yby si u wadzy nawet p roku. Za sukces rygorystycznej linii nie naley
wiec w adnym wypadku czyni odpowiedzialnym jedynie upartego cha-
rakteru Lenina, jakkolwiek czsto ofiary i wiadkowie stwierdzali anormal-
n nietolerancj przywdcy partii i rewolucji. W istocie pacyfikacja kadej
opozycji bya prost koniecznoci biznesow jeli partia nie chciaa po-
rzuca swego roszczenia do bycia wycznym przedstawicielem rymotej-
skich energii mas" na wasnym obszarze panowania. Reprezentowanie
caoci prawdy o spoeczestwie" przed samym spoeczestwem" bya
winna postulowanemu wizerunkowi samej siebie - porwnywalna w tym
do katolicyzmu. Dlatego zapa systemu komunistycznego nadesza ww-
czas Medy zblada jego uniwersalistyczna autohipnoza. Dopki trzyma si
przy wadzy musia konfiskowa wszelkie rodki wyrazu poczucia was-
nej godnoci - a poniewa istnieje ewidentny zwizek miedzy wasnoci
i poczuciem wasnej godnoci, zniszczenie wasnoci byo najpewniejsz
drog do ponienia towarzyszy pastwa sowieckiego. Jeli system mia
skutecznie panowa, we wtosnym kraju nie mogo ju kmie adne nie-
bolszewickie jdro artykulacji thyms. Aby wprowadzi i utrzyma mono-
pol bankowy komunizmu dla aktyww puewu, dumy i dysydencji objtej
przeze populacji, z punktu widzenia monopolistw absolutnie konieczne
byo odcicie zarwno jednostkom jak i grupom dostpu do alternatyw-
nych rde poczucia wasnej godnoci**.
Dugofalowe skutki tych psychicznych ekspropriacji s obecne w atmos-
ferze posttomunistycznego uniwersum jeszcze dzi, po dziesicioleciach
odwily i desowieryzacji. Na gruncie gbokiej despota, do ktrej naleao
m
Nikita Chruszezow j u jaki czas przed swoj epokow mow na .XX Zjedzie KPZR
o .zbrodniach Stalina i zniszczeniach spowodowanych kultem jednoeiki wypowiedzia god-
ny uwagi komertarz: JRoztrwonilttmy zgromadzony kapita zauftnia jakie nard okazuje
partii. Nie moemy wyzyskiwa zaufania narodu w nieskoczono", (Cyt za: Alexander
lakowlew, Bin Jahrhundert der Gewalt in Russland, pize. B. Rullktter, BerLhi 2004, s. 31),
O jaki kapita chodzio w rzeczywistoci, prbujemy wyjani w naszych rozwaaniach.
182 3. Rewolucja tymotejska..
wywaszczanie z gniewu amanie dumy i niszczenie opozycji w obszarze
wadzy leninizmu i stalinizmu powsta klimat degradacji, ktry przywo-
dzi na myl niepochlebne diagnozy Oswalda Spenglera dotyczce stadium
feiiachw w schykowych cywilizacjach. Jego codzienn rzeczywistoci
bya masowa rezygnacja. Reim polityczny znoszono niby zoliwy doda-
tek losu do strasznych rosyjskich zim. Jeli chcie pozna wpyw pojedyn-
czych aktywistw na klimat sowiecki, to natkniemy si na figury urzd-
nikw pokroju Lazara Kaganowicza, jednej z najbardziej monstrualnych
kreatur Stalina o ktrym wiadomo, e uroczycie i z naciskiem domaga
si od rewolucjonistw rezygnacji z poczucia wasnej godnoci i wrali-
woci
67
. W tej atmosferze nard rosyjski przeksztaci si w kolektyw pa-
sywnych mistykw ktrym pastwo uatwiao rezygnacj z wasnej oso-
bowoci Artysta Ilja Kabakow ewokowa w autobiograficznej rozmowie
z Borisem Groysem dominujcy nastrj rosyjskiego spoeczestwa** za
ycia Stalina i po jego mierci: [..] wadz sowieck przyjto jak burz
nien, jak katastrof klimatyczn**. Przy caym koszmarze wczesnego
ycia mfelimy to sodMe poczucie, e wszyscy tak yli [...]"**.
Ze wzgldu na psychiczne i moralne ubstwo zasobw retymotyzacja
postsowieckiego spoeczestwa** okazuje si dugotrwaym przedsi-
wziciem. Pocztkowo moga ona w ogle ruszy z miejsca tylko dziki
nacjonalizmowi - co jest w Rosji raczej now ide
69
. Znawcy aktualnej
sytuacji informuj, e rosyjskie spoeczestwo** nie oddaje si w obecnej
chwili jak mona by przypuszcza, konsumpcji bez granic, eci powici-
o si bez reszty codziennej bellum omnium contra omnes. Powrt do auto-
afirmatywnyci stylw ycia dokonuje si raczej jako uoglniony mobbing.
Taki stan rzeczy dopuszcza korzystn prognoz, W kraju, gdzie wszyscy
stracili wzajemny szacunek, gdy kady dowiadczy kadego w poniaj-
cych sytuacjach, rozkwit solidnej nikczemnoci wszystkich wobec wszyst-
kich mgby stanowi pewien znak poprawy,
Pozyskiwanie gniewu poprzez poyczki wo,
Powysze rozwaania wyjaniay, dlaczego rewolucyjny projekt Lenina
uksztatowany by przez potny brak tymotejskiego kapitau. Nieunik-
67
Zub. Robert Conquest, (Re/jb'/error..., s. 24.
m
Ilya KaWw% Boris Groy, Die Kunst des Fliehen*. Dialogeber die Angst, das heilige
Wei und dm semitischen JWW, pfiel. G* Leupold, Mnchen^Wlai 11, , 61.
m
Fm.BmsOwy9
f
Die En^dungRmskmds
t
M^^m 19^, s. 14 i rm\,
Pozy skiwaaie gniewu poprzez poyczki wojenne 183
niono owego braku wynikaa z sytuacji historycznej. Okoo roku 1917
adn miar nie brakowao wprawdzie afektw antycarskich, mona byo
take zaoy spory rezerwuar aspiracji zmierzajcych w kierunku demo-
kracji samorzdnoci, swobody i dystrybucji ziemi jednak te atwe do
obudzenia lub wzmocnienia tendencje nie byy bynajmniej zharmonizo-
wane z forsowanymi pastwowo-kapitaMsfycmyrai koncepcjami rozwoju
leninowskiej nauki o okresie pizejciowyo W jeyku wtajemniczonych
rewolucjonistw ten stan rzeczy potwierdzao wskazanie na nieobecn
jeszcze wiadomo klasow**. Naturalnie stosunki te nie mogy pozosta
ukryte przed samym Leninem. By on zatem, przez wzgld na koheren-
cj swoich wizji, skazany na oczekiwanie rychej rewolucji proletariackiej
w Niemczech, po ktrej obiecywa sobie zwikszenie absolutnie niewy-
starczajcej rosyjskiej bazy kapitaowej. Kiedy do tej nie doszo, a jej sabe
zalki zaamay si zupenie po zamordowaniu przywdcw, konieczno
alternatywnych mobilizacji thyms staa si w Rosji palc kwesti.
Wskazywalimy ju na konstytutywn rol terroru w pozyskiwaniu sze-
rokiej aprobaty dla celw rewolucji. Wkrtce miano zwiza z nim front
rewolucji kulturowej: walczono na nim o masowe wytwarzanie poda-
nych postaw poprzez intensywn propagand w poczeniu z monopoliza-
cj wychowania uzyskiwan dziki bolszewickiej indoktrynacj i nauczycie-
li i planw nauczania. Na czas tych kampanii pzypada rozkwit rosyjskiej
awangardy artystycznej ktrej toes pooyfe nowa, rygorystyczna polity-
ka kulturalna dopiero po przejciu wadzy przez Steina, Jeszcze bardziej
brzemienne w skutki byo jednak stworzenie solidarnych kolektyww stre-
su bojowego, ktre wytwarzay zaoony stan lymotejskiej homogenizacji
poprzez wsplne percepcje wroga.
W wietle psyclMpolit^cznej logiki mona stwierdzi bez przesady, e
rewolucja rosyjska w swoich pierwszych atach zostaa uratowana przez
kontaewolucj, - podobnie jak rewolucja chiska ostatecznie zawdziczaa
swj triumf Japoczykom, gdy w nastpstwie inwazji na Chiny w latach
1937-1945 stworzyli oni warunki, w ktrych sabe komunistyczne rezer-
wy mogy zosta wzmocnione przez zmasowany dopyw impulsw patrio-
tyciio-narodowych. Po zwycistwie swoich oddziaw Mao Zedong nie
robi tajemnicy z tego, e bez japoskiej napaci chiski komunizm staby
na straconej pozycji. By na ryle dowcqray, eby owiadczy japoskim
gociom e Chiny winne s za to ich pastwu wieczn wdziczno.
Spostrzeenia tego rodzaju potwierdzaj przypuszczenie, e taJce ty-
motejska Realpolitik stosuje si do w peni swoistych praw, Dyrektorzy
184 3, Rewolucja rymotejska..,
nowego banku wiatowego skazani byli na pozyskiwanie wsparcia tam,
gdzie ze wzgldu na stres biologiczny i crynamik kulturow najatwiej
byo j e znale; u rde utwierdzania si dumy i gniewu oraz samoutwier-
dzania si skonsolidowanych narodowo wsplnot walki. Stad od samego
pocztku konieczne byo poszerzanie bazy kapitaowej wiatowego banku
gniewu - obok wywoywanych za pomoc terroru poyczek zaciganych
u strachu - poprzez mobilizacj patriotycznej tymotyki. Nie bez kozery
Lenin przywoywa chtnie obraz Rosji jako oblonej twierdzy**. Cho
sowiecki eksperyment dokonywa si w horyzoncie postnarodowym wy-
obraenie zagroonej ojczyzny {Vaterland) byo matryc niezbdn do wy-
twarzania energii bojowych. Bd co bd pojcie ojczyzny interpretowa-
no zawsze take w zintemacjonalizowanych perspektywach, gdy Zwizek
Radziecki, ojczyzna (Heimat) ludu pracujcego**, stanowi hybrydyczne
ciao, ktre obejmowao rwnoczenie terytorium i ide. Zowieszczy kon-
cept socjalizmu w jednym kraju** nie tylko oferowa dorane rozwizanie
wobec uporczywego odwlekania rewolucji wiatowej. Zawiera zgod na
to, aby pilnie potrzebne rezerwy tymotjsMe czerpa jedynie z dramatycz-
nie zagroonego kolektywu stresu bojowego.
Niewtpliwie walka przeciwko wrogowi narodowemu posiada od da-
wien dawna spor zalet wiarygodnoci. Wedle znanych historycznych do-
wiadcze, w razie pojawienia si rzeczywistego niebezpieczestwa jawi
si jako rzecz quasi-naturalna i quasi-meiichronna, Nikt nie wiedzia o tym
lepiej od Karola Marksa, ktry spogldajc na polityczne awantumictwo
paryskich komunardw z 1871 roku (w trakcie wojny z Prusami wywoa-
li powstanie przeciw triescKgalistycznemu rzdowi Francji), zauway su-
rowo:
Wszelka prba obalenia nowego rzdu w chwili, gdy wrg ju prawie puka
do wrt Parya, byaby rozpaczliwym szalestwem. Robotnicy francuscy
musz speni swj obowizek obywatelski [.,,]**
w
.
Co wicej, take wojna domowa moe wyzwoli najwysze motywacje,
jeli front przeciwko wrogom wewntrznym jest dostatecznie wyranie
nacechowany moralnie. Poniewa po zakoczeniu wojny domowej bol-
szewicy od 1921 roku nie mieli j u do dyspozycji adnego wroga, ktry
70
KaroiMafks, WopadommmweFrm^
f
b^ma^M^^mst^^Wmsmw&l949
f
^.M
i nast Wypowied tanie przeszkodzia Marksowi twierdzi wkrtce potem czego zgoa prae-
cSwnego, aly moc w podaioip tonie wystawia aktorw nieudanej Komuny Paryskiej.
Pozyskiwanie gniewu poprzez poyczki wojenne 185
daby si w wystarczaj cym stopniu ekstetnalizowa, musieli wewntrznie
skonwertowa swoje tymotejskie poyczki wojenne i stworzy nowy front
z ducha czystej mobilizacji.
Od tej operacji rozpocz si najciemniejszy rozdzia w mrocznej his-
torii rewolucyjnych transakcji gniewu. Mowa o rozmylnym przekiero-
waniu masowego gniewu" przeciw zamoniejszym chopom ze Zwizku
Radzieckiego, zwaszcza tym z Ukrainy, ktrzy zyskali tragiczn saw
pod nazw kuakw. Tworz oni wci jeszcze najwikszy kolektyw ofiar
ludobjstwa w historii ludzkoci - a rwnoczenie grup ofiar, ktra naj-
mniej moe si broni przeciw zapomnieniu wyrzdzonej im krzywdy
Zgodnie z doktryn marksistowsk sowieckie Iderownictwo zobowiza-
ne byo do postrzegania krajowego chopstwa jako klasy produktywnej, po
czci analogicznej do proletariatu. Jako e naleao ono jednak do uniwer-
sum preindustrialnego, tworzyo kategori producentw bdnego rodza-
ju, skazanych bezsprzecznie na historyczn zagad. W ten sposb chopi
z Rosji i krajw zwizkowych dostali si na celownik rewolucjonistw
wczenie i to od razu z dwch wzgldw - po pierwsze jako ucielenienie
gorszcego wstecznictwa, ktre mona byo zlikwidowa tylko za pomoc
rodkw przymusowej modernizacji; po wtre jako wytwrcy artykuw
ywnociowych, do ktrych poczwszy od pierwszego dnia rozruchw ro-
ciy sobie prawo element)' rewolucyjne. Sam Lenin nada grubiaski ton
polityce wobec kuakw, stawiajc samodzielnych rolnikw obok buru-
azjl kleru (Jim wicej przedstawicieli reakcyjnego duchowiestwa moe-
my rozstrzela, tym lepiej**) i mienszewicMch reformatorw jako klas"
przeznaczonych do likwidacji w pierwszym rzdzie. Jedynie zarzdzony
wczenie powrt do kompromisw gospodarki pieninej (w ramach No-
wej Ekonomicznej Polityki po roku 1921) pozwoli wikszoci wymienio-
nych grup chwilowo odetchn.
Ares ten ostatecznie dobieg koca, Wedy Stalin okoo roku 1930 cofn
kraj do czystej gospodarki nakazowej. Wraz z rym zniszczenie chopstwa
jako klasy" znalazo si na szczycie rewolucyjnej agendy W regularnym
marksizmie me istniay wprawdzie podstawy uzasadnienia represyjnych
krokw przeciw chopstwu jako takiemu, zatem Stalin, podejmujc dyrek-
tywy Lenina, musia tak mocno rozszerzy schemat walki midzy buru
azj a proletariatem, zby obj on take nieprzewidzian specjaln walk
klasow: pomidzy biedniejszymi a nie tak biednymi, czciowo nawet
zamonymi warstwami ludnoci wiejskiej. Te ostatnie spotka naraz wt-
pliwy zaszczyt bycia uznanymi za substytut wytpionej buruazji - a na-
186 3, Rewolucja tymotejska...
wet wrcz za reprezentanta kapitalizmu w rolnictwie" Now kampani
konsekwentnie skierowano przeciw tym chopom, ktrzy pord oglnej
katastrofy ekonomicznej (od 1917 do 1921 roku liczba zmarych z godu
wzrosa w pastwie Lenina do ponad piciu milionw) byli w stanie jesz-
cze jako tako efektywnie gospodarowa. Chopi wielkorolni" ze zrozu-
miaych wzgldw nie wykazywa nadmiernego entuzjazmu, kiedy funk*
ejonariusze rewolucyjnego pastwa rekwirowali ich zbiory Zwok przy
wydawaniu wasnych zasobw niezbdnych do ycia okrelano mianem
sabotau I stosownie do tego karano Zowieszcza kolektywizacja rolnic-
twa za czasw Stalina realizowaa cel uproszczenia konfiskaty zbiorw,
rozpoczynajc ju od produkcji
Rozkuaczanie" wczesnych lat teydziestych, ktre tylko w okresie go-
dowej zimy 1932-1933 kosztowao ycie nawet do omiu milionw ludzi,
oznaczao psychopolityczn cezur w praktyce biznesowej kierownictwa
banku gniewu. Do jego przeprowadzenia posuono si nie tylko afektami,
ktre odgryway pewn rol na pocztku przewrotw z roku 1917: nienawi-
ci do caratu pord szerokich warstw ludnoci, gniewem robotnikw na
maiginaliui buruazj, moralnym idealizmem wyksztaconych i patriotycz-
nym afektem mas chopskich. W prowadzonej przez Stalina od 1930 roku
polityce wzgldem kuakw, ktra znalaza kulminacj w eksterminacyj-
nych deportacjach i ludobjczych rezolucjach sprowadzajcych mier go-
dow, wysforoway si na czoo jako istotne siy napdowe rewolucyjnego
przedsibiorstwa ciemne strony popularnego thyms -resentyment, zawi,
potrzeba poniania pozornie bd rzeczywicie lepiej sytuowanych.
Jeli uprawnione jest przedstawianie rozwoju wydarze w Zwizku Ra-
dzieckim jako dramatu utraconej niewinnoci rewolucji, to skierowanie
gniewu przeciw bogatszym chopom, a od 1934 roku take przeciw tak
zwanym redniozamonym (posiadaczom do dwch krw), wyznacza w sta-
linizowanym ZSRR przejcie do otwartej psychopoityki brudnych energii.
W tym okresie Jdas" przymierajcych z godu posano do walki przeciw-
ko klasie" potraficych si jeszcze z wielkim trudem wyywi - pod pre-
tekstem, e jest to najbardziej aktualna forma walki rewolucyjnej w ojczy-
nie wiatowego proletariatu. UzasadmeMa dostarczy wasnorcznie Stalin,
ktry, dajc si ponie indywidualnej inwencji, przedoy now analiz
klasow": wedle niej wolno byo w imieniu klasykw marksizmu wzywa
do likwidacji kuactwa jako klasy**. Za kuaka bd chopa wieUoorolne-
go" uchodzi ten, kto produkowa dostatecznie duo, aby wyywi wasn
rodzin i kilku pomocnikw- z okazyjnymi nadwykami, ktre znajdowa-
Pozyskiwanie gniewu poprzez poyczki wojenne 187
ly zbyt na cotygodniowym targu albo w handlu miejskim. Ta niesprawiedli-
wo wzgldem mas pracujcych nie moga pozosta w przyszoci bezkar-
na. Aby j pomci, zademonstrowano, czego potrafi dokona terroryzm
w jednym kraju"
71
.
Niezrozumiana lekcja zdarze kiya m w arbitralnym rozszerzeniu idei
walM klasowej". Naraz nie byo ju mowy o tym, e epoka burzuazji
uprota" przeciwiestwa klasowe do wyranej opozycji buruazji i pro-
letariatu, jak to obwieszcza Manifest komunistyczny* Odkd Stalin wynis
kuakw do rangi klasy", a t napitnowa jako kontrrewolucyjn" zosta-
a ona, zastpujc niemal nieobecn i szybko wymazan buruazj, z dnia
na dzie przeznaczona do likwidacji, Od tego momentu dla tych wszystkich,
ktrzy chcieli to wiedzie, byo oczywiste, e z kadego rodzaju analiz
klasow" powizana jest wirtualnie demarkacja granic, na ktrych stoj na-
przeciw siebie likwidujcy i likwidowani, Take Mao Zedong zaproponowa
now analiz klasow", kiedy w czasie Wielkiej Proletariackiej Rewolucji
Kulturalnej podburza chisk modzie przeciw Jdasie** starych.
Zauwamy na marginesie, e mwimy tu nie tylko o subtelnociach
terminologicznych. Kto po Stalinie i Mao nadal mwi o klasach, ten wy-
powiada si o grupie sprawcw i grupie ofiar w potencjalnym bd aktu-
alnym ludobjstwie (klasowym). Klasa** jest, o czym od dawien dawna
wiedzieli rozsdnleja marksici, tylko powierzchownie rzecz biorc opiso-
wym pojciem socjologii, W rzeczywistoci przypada mu gwnie realno
strategiczna, poniewa jego tte materializuje si jedynie poprzez formo-
wanie walczcego kolektywu (konfesyjnie bd ideologicznie uformowa-
nej Jednostki koorjeracji-[w-wanirjkaeh]-i^^ Jeli
uywa si tego pojcia afirmatywnie, i m ipsa r^rfennatywoie owiadcza
si koniec kocw, kto ma by uprawniony do likwidacji kogo i pod
jakim pretekstem
73
. Publiczno nie przyja jeszcze do wiadomoci, w ja-
71
Ma temat figury tetraru w jednym kraju" aoto. Arno Mayet, TkeFmies, Violence and
Terror in tne French and Russian Revolutions, Princeton 2000, s. 13 i 607-701.
72
Zob. Heiner Mhlmann, MSC Maximal Sfreass Cooperation.,.
73
Std nie jest raecz napeni niewinn, kiedy Antonio Negri w przywoywanym tu
dziele pt Multitude konstatuje, ie obok gwnego frontu pracy i kapitau istnieje poten-
cjalnie tieopmiraMa liczba klas", Rwnie postsoejali styczne uproszczenie fKJstrnoder-
istyezayeb frontw do opozycji biednych i bogatych jako Idas* nie byoby pozbawio-
ne ryzyka. W kontekcie komuaistyeaiego terroru nakiy dopuci pytanie, czy aby take
w dzisiejszych dyskursach nowe kolektywy walki nie s wyposaane w ezoteryczny mandat
do przeprowadzania krwawych akcji
188 3. Rewolucja tyroot^ska.,.
kiej mierze klasizm plasuje si przed rasizmem, jeli chodzi o wyzwolenie
ludobjczych energii w XX wieku.
Tym, co procesom wywoanym przez improwizacje Stalina nadaje nie-
pokojce znaczenie, jest atwo, z jak przywdcom sowieckiej KP udao
si wywoywa wrd niezliczonych uczestnikw zej gry w rausz zawici,
ktry uzdatnia ogarnitych nim ludzi do funkcjonowania w roli pomocni-
kw przy likwidacji zdewauowanych,,klas**. Badania naukowe przyniosy
sporo informacji na temat motyww gorliwych pomocnikw Hitlera; co do
armii pomocnikw Stalina, pozostaj one utayte w katakumbach historii.
Przy okazji ludobjczych ekscesw w imi klasy faktycznie okazao si,
w jakim stopniu przywoywana przez socjologw wi spoeczna" utkana
jest zawsze take z nienawici, ktra wie upoledzonych z pozornie bd
rzeczywicie uprzywilejowanymi. Gdzie zazdro wkada na siebie szat
spoecznej sprawiedliwoci, tam pragnienie dyskredytacji bdce juz po-
ow zniszczenia, otrzymuje sposobno do dzaania.
System bolszewicki nigdy nie doszedby do siebie po tym skalaniu - kt-
rego nie przewyszyy nawet procesy moskiewskiegdyby stalinizmu nie
uratowaa wojna wypowiedziana przez Hitlera Zwizkowi Radzieckiemu.
Pasja Mealizacji jego agentw i sympatykw nigdy nie zdoaaby skom-
pensowa matactw sowieckiego eksperymentu jako caoci gdyby w kraju
zdoano w por- uwiadomi sobie przebieg zdarze, Antyhitlerowski im-
peratyw owych lat zadba o to, eby bra gr interes w niedostrzeganiu
zbrodni stalinizmu, take pord zachodnich adherentw i sympatykw,
ktrzy me pozwalali faktom skala swoich ptyncyptow. U licznych przed-
stawicieli zachodniej Nowej Lewicy faza owej mglistoci na yczenie
miaa si utrzyma a do szoku wywoanego przez Soenicyna w 1974
roku. Dopiero wraz z ukazaniem si Archipelagu Guag i dziki pismom
nouveauxphilosophes przyjto zmienion optyk, chocia niektrzy rzecz-
nicy wiecznej militancji takie jeszcze potem zadowalali si modernizacj
wasnej osony z ignorancji.
Po 22 czerwca 1941 roku w militarnej bitwie obronnej Rosjan przeciw
niemieckim agresorom dowiedziono raz jeszcze, e poprzez sprowoko-
wanie mita narodowego mona wyzwoli w zaatakowanym kolektywie
najpotniejsze energie bojowo-kooperacyjne, nawet jeli kolektyw ten
dozna wanie najgbszych upokorze na froncie wewntrznymczy te
moe wanie wwczas, o ile wojna midzy narodami moe przynie pe-
wien odpoczynek od ideologicznej irifamii Std okrelenie przez stalinow-
sk propagand walki przeciwko armiom Hitlera mianem Wielkiej Wojny
Pozyskiwanie gniewu poprzez poyczki wojenne 189
Ojczynianej - w wiadomej analogii do Wojny Ojczynianej" Rosjan
przeciw Napoleonowi w 1812 roku - byo pocztkowo rzecz logiczn.
Gorzka ironia historii odsonia si dopiero wwczas, kiedy heroizm i go-
towo do cierpienia narodu rosyjskiego i jego aliantw po wygranej bi-
twie zapisano na konto antyf^zyzmu**.
Poniewa komunizm jako potga mobilizacyjna realizowa si od same-
go pocztku, jak pokaza to Boris Grays, wycznie w medium jeyka
74
,
zatem nie dziwi fakt e take w tym punkcie jego sukcesy przejawiay si
przede wszystkim w skutecznym rozpowszechnianiu strategicznej oficjal-
nej wersji". Z dobrze zrozumiaych powodw wykraczay one daleko poza
sfer sowieckich dyktatw. Genialna autoprezentacja lewicowego faszyzmu
jako antyfaszyzmu staa si dominujc gr jzykow okresu powojennego
w caej sferze wpyww stalinizmu oraz wrd Nowej Lewicy z dugo-
falowymi konsekwencjami, ktre dadz si przeledzi w dysydenckich
subkulturach Zachodu, szczeglnie we Francji i Woszech, a do wsp-
czesnoci. Nie ma przesady w okreleniu ucieczki radykalnych ruchw
lewkowych w antyfaszyzm** mianem najbardziej skutecznego manewru
dwudziestowiecznej polityki jzykowej. e by on i pozosta rdem poz*
danych konfiizji, rozumie si z przesanek.
Zachodnia lewica kontynuowaa t gr po !W5 roku przede wszystkim
ze wzgldu na potrzeb wszechstronnej autoamnestii. Temu imperatywo-
wi [^porzadtoowano tak zwane rozliczenie z przeszoci i poszukiwanie
rde** faszyzmu - przy czyni regres do inicjalnego wkadu Lenina od
samego pocztku by zablokowany przez zakaz mylenia. Dlaczego lewica
potrzebowaa tego uaskawienia, nietrudno wyjani. Wobec katastrofal-
nego bilansu stalinizmu musiaa zatuszowa usprawiedliwi i zrelatywi-
zowa cae mnstwo bdw zaniedba i iluzji. Przychylnie usposobie-
ni towarzysze podry wiedzieli rzeczy o ktrych nie chcieli wiedzie
- i o ktrych w krytycznym czasie nic nie syszeli. (Sartre dla przykadu
wiedzia o dziesiciu milionach winiw w sowieckich agrach i milcza,
eby nie wyamywa si z frontu antyfaszystw), Ich stale problematycz-
na kooperacja z moskiewskimi manipulatorami ich wiadoma lepota na
pierwsze oznaki i rosncy zasig czerwonego terroru, ich jednostronne
sympatyzowanie z teori i praktyk od dawna gboko skompromitowa-
nej sprawy komunistycznej wszystko to wymagao pilnie zrozumienia,
transiguracji i wybaczenia. Oczywicie absolucji musieli udzieli wani
Zob. Boris Groys, Das kommunistische Postskriptum,.,
i 90 3. Rewolucja tymotejska...
ludzie w ramach wasnych rodkw, nie byo bowiem do dy spozycji nieza-
lenych instancji, ktre mogyby da pardon.
Nie mona powiedzie, eby ekstremistyczna lewica europejska po dru-
giej wojnie wiatowej oszczdzaa na sobie. W swoim gboko odczuwa-
nym wspczuciu dla siebie samej wspia si na przepastne szczyty wielko-
dusznoci. Szermujc wci swoim antyfaszyzmetn rocia sobie prawo, za
ktrym przemawia miaa fiindamentalna historyczna zasadno - chciano
przecie rzeczy wspaniaych - do kontynuowania rzeczy tam, gdzie sko-
czyli rewolucjonici przed Stalinem, Wynaleziono wyzszmatetnatyk mo-
raln, wedle ktrej za niewinnego uchodzi ten, kto jest w stanie dowie,
e kto inny by wikszym przestpc ni on sam. Dzikitakim rachunkom
Hitler awansowa dla wielu do rangi wybawcy sumienia, Aby odwie od
wynikajcych z wasnego zaangaowania powinowactw z ideologicznymi
przesankami morderczych dziaa na npozkglejsz ska w historii ludz-
koci, zainscenizowano historyczno-ideowe procesy pokazowe, ktre sku-
piay si na gefrajtrze z pierwszej wojny wiatowej, zwieezycielu dziejw
Zachodu. Poprzez nteumiarkowane formy krytyM kultury - na przykad
sprowadzanie Auschwitz do idei Lutra i Platona albo kryminalizacj caoci
cywilizacji okcydentalnej - prbowano zatrze lady, ktre zdradzay, jak
blisko systemu klasowego ludobjstwa stao si. samemu.
Roztropna recrystrybucja haby odniosa skutek. Istotnie doprowadzono
do tego, ze niemal kad krytyk komunizmu denuncjowano jako anty-
komunizm", a ten jako kontynuowanie faszyzmu liberalnymi rodkami.
O ile po roku 1945 rzeczywicie nie byo otwartych eksfaszystw, o tyle
nie brakowao paleostalinistow, ekskomunistw, alternatywnych komuni-
stw i radykalnie niewinnych z najbardziej skrajnych skrzyde, ktrzy no-
sili gow tak wysoko, jakby zbrodnie Lenina, Stalina, Mao, Ceausescu,
Pol Pota i innych przywdcw komunistycznych popeniono na Plutonie,
Analiza rymotejska pozwala zrozumie te fenomeny, Ci sami ludzie, ktrzy
z dobrych powodw s zbyt dumni aby przysta na rzeczywistoi - on
a rohon de se revoher ~ s czasem z mniej dobrych powodw zbyt dumni,
aby przysta na prawd.
Maoizm: o psychopolityce czystej furii
Kto by sdzi, e kierowanie tymotejskimienergiami w stalinowskim za-
rzdzaniu gniewem osigno ostateczny stopie ptaktyczno-polityeznej
bezwzgldnoci, tego podwjnie wyprowadzi z bdu maoizm. Pierwsza
Maoizm: o psychopolityee czystej furii 191
lekcja tkwia we wprawionym w ruch przez Mao Zedonga wynalazku no*
watorskiej guerilli, ktra swoj prb ogniow przesza w czasie wojen
domowych midzy 1927 a 1945 - i suya za rdo inspiracji licznym
armiom wyzwolenia*' Trzeciego wiata; drug mona zaczerpn z osa-
wionej rewolucji kulturalnej lat szedziesitych, Medy to, jak pamitamy,
miejsce walki midzy klasami spoecznymi zajo rozptywanie nienawici
modych podeganych przeciw starszej generacji azerzycieli kultury, lake
tu w samym centrum stay problemy zarzdzania jpiiewem. Tym co od
pierwszej chwili ksztatowao polityk Mao, bya metodycznie uprawiana
substytucja brakujcych energii rewolucyjnych fpupow furi, sprowoko-
wan i zmtrumentalizowan przez kierownictwo wojskowo-polityczne.
Sawa Mao Zedonga czy si w pierwszym rzdzie z jego zdumiewa-
jcymi osigniciami jako gwnego strateg dwudziestopicioletniej woj-
ny domowej, w ktrej toczono walk o wadz w postfeudalnych Chinach.
Protagotiiei tego epickiego boju, Kuomintang i komunici, wsppracowali
pocztkowo w latach 1924-1927, a nastpnie 1937-1945, w pierwszej fa-
zie we wsplnych akcjach przeciwko przywdcom wojskowym w poszcze-
glnych prowincjach kraju, w drugiej przeciwko japoskim agresorom. Od
1927 do 1936 i od 1945 do 1949 stali naprzeciw siebie, po czci pozor-
nie, po czci faktycznie, jako zaciekli wrogowie. onierskie lata nauki
Mao rozpoczy si w ruchu oporu oddziaw komunistycznych przeciwko
autokratycznym rzdom narodowo-rewotaeyjnego generaa Chiang Kai-
sheka, 'ktry po swoim osawionym uderzeniu z marca 1927 roku w sprzy-
mierzonych z nim dotychczas komunistw z Szanghaju zagarn dla siebie
pen wadz, Andre Malraux w powieci La condition humaim (1933)
wybra atak bojownikw Kuomintangu na komunistw z Szanghaju jako
akcj tworzc to sceny nasyconej nienawici i aktywnym zwtpieniem.
W tymi kontekcie zyskaa swj profil idea absurdalnego zaangaowania,
ktra w Sartre'owskim wariancie po 1945 roku miaa rzuci cie na euro-
pejsk inteligencj.
Strategiczne intuicje Mao Zedonga bray swj pocztek z konstatacji e
rozproszony antyfeudalny gniew chiskich mas" chopskich tworzy nie-
wystarczajc baz dla mobilizacji potrzebnych nni formacji ascetyczno-he-
roicznydi. Poniewa dla Mao nigdy nie wchodzia w p organizacja ruchu
proletariatu przemysowego - w tym wzgldzie Chiny byy jeszcze bardziej
zacofane ni Rosja w roku 1917-bardzo wezenienatkn si on na problem,
w jaki sposb skonstruowa z pomoc samych energii chopskich skutecz-
n machin wojenn. Rozwizanie polegao na projekcie doktryny guerilli,
192 3. Rewolucja tymotqiflEa,,.
ktra bya dostosowana do walki maych mobilnych oddziaw z potnymi
siami wojskowymi wadzy pastwowej. Opieraa si ona na tyle prostej,
co skutecznej zasadzie wykorzystywania przewagiprzeciwnika jako dwi-
gni dla zwikszania wasnych sil Mao obserwowa, jak brutalno kierowa-
nego przez Chiang Kai-sheka pastwowego aparatu wojskowego doprowa-
dzaa og mieszkacw wsi do tak wielkiej rozpaczy, jaka bya konieczna
do tego aby pod stosownym dowdztwem przeciwstawia si uzbrojonym
agresorom na wasnej ziemi, nie cofajc si przed ostatecznoci,
Wycigajc std skrajne konsekwencje, Mao zyska przekonanie, e tam,
gdzie chodzi o ludzi sabych, kluczem do sukcesu jest mobilizacja osta-
tecznoci. Nie moga ona jednak, jak wykada, nastpi jedynie poprzez
rewolucyjn wojn agrarn". Do podanej wielkiej mobilizacji nadawaa
si o wiele lepiej wojna narodowa - i pottzeboych po temu warunkw mia-
a mu dostarczy japoska inwazja z 1937 roku. Sebastian Haflher okreli
ten doniosy z punktu widzenia historii prowadzenia wojen zwrot jako wy-
nalezienie totalnej guerilli" - z wyran aluzj do histerycznej proklama-
cji wojny totalnej" Goebbelsa, Mso zdoa dowie, e take partyzantk
da si stopniowa a do jej specyficznego ekstremum,
W przekonujcym komentarzu do pism z teorii wojny Mao Zedonga
Haflher wysun na pierwszy plan jako jego epokow innowacj wyzyskanie
wojny narodowej dla celw rewolucyjnej guerilli. Jej zasad jest integralna
mobilizacja zradykalizowanych bojownikw, ktrzy przeciwstawiaj si
znacznej przewadze rednio zmotywowanych oddziaw. Rozstrzygajce
jest przy ^TDB zdecydowanie przywdcw, aby w ogniu walkt odci was-
nym formacjom wszelkie moliwoci odwrotu, i tym samym wystawi je
na sytuacj absolutnego stresu, W ten sposb wojna miaa zosta przenie*
siona niejako na paszczyzn molekularn. Nawet najmniej sza objta wojn
wioska musiaa przeksztaci si zgodnie z wol komendantw w reaktor
ofiarnego zwtpienia Stosowana dewiza Mao brzmiaa: Sia Chin ley
w ich skrajnej ndzy"
75
. Rewolucyjna wojna ludowa chciaa by codzien-
nym plebiscytem sprawdzajcym gotowo do ekscesu, przekraczania
wszelkiej miary. Najwikszym wodzem byby zatem ten strateg, ktry pro-
wadzi swoje oddziay do walki wycznie tam, gdzie ich zrozpaczona furia
zapowiada zwycistwo.
n
Pox SimoD Leys, Mam neue Kleider, Minta- dm Kulissen der Weltmacht China* Mfin
che 1972, s. 22,
Maoizm: o psychopotityee czystej funi 193
Podczas gdy wedle Clausewitza wojna jest aktem przemocy**, maj-
cym na celu zmuszenie wroga do spenienia naszej woli", Mao wycho-
dzi z zaoenia, e wojna nie jest niczym innym anieli dziaaniem,
t
aby
zachowa samego siebie i zniszczy wroga**. Oto definicja wojny epoki
biopolitycznej, ktra postrzega scen wiata zapenion jedynie konku-
rujcymi kompleksami bytowymi. Konkurencja rozumiana jest przy tym
notabene nie jako odwoanie si do wyroku rynku w sprawie najbardziej
przydatnego produktu lecz jako niszczce wspzawodnictwo na polu bi-
twy witalnoci. Dziki temu wyostrzeniu znaleziono drog przezwyci-
enia amatorekich rysw w terrorystycznych dziaaniach Bakuninowskich
rewolucjonistw i zastpienia ich korisekwentnym eksterminizmem - jaki
znamy poza tym tylko z koncepcji walki ras Hitlera i jej urzeczywistnienia
przez pastwo faszystowskie (ewentualnie z Lenina i Zinowjewa nieskry-
wanych imperatyww globalnej decymacji).
Z totaln guerilla Mao czya si idea rozwoju**, ktra pozwala po-
cztkowo sabym walczcym komrkom stopniowo upoledza ciao wro-
ga, poprzez ledwo dostrzegaln, ale cig proliferacj ich samych jego
kosztem. Mona by mwi o pewnym modelu wojny, ktry bierze za wzr
chorob nowotworow. Strategia Mao wykazuje zatem due podobiestwo
do politycznej onkologii Mwic sowami Sebastiana Hafmera: obrasta
wroga, zarosn go na mier** oto istota dziaa wojennych Mao**
76
.
Dziwaczna predyiekcja Mao do niepopulaimej przewlekej wojny** wy-
pywaa z przekonania, e komrki rewolucyjne w wielkim kraju potrze-
buj dla swego niszczcego rozwoju duo czasu
77
,
Ju tych kilka wskazwek uwiadamia, ze Mao Zedong nigdy w swojej
karierze nie by marksist, chocia stara si zachowa pozr rewolucyjnej
poprawnoci, sigajc do leninowskiej retoryki Ze swoim przekonaniem
o moliwoci wielkiego skoku Chin z feudalizmu w komunizm przypomi-
na on raczej Joonceptuilist, ktry chcia wypeni wspania instalacj
rzekomo pust przestrze swego kraju, T^m samym zamontowa wscliod-
nioazjatycM odpowiednik projektu Gesamtkunstwerk Stalin**, o ktrej to
syntezie sztuk mwi Boris Groys w swojej rekontekstualizacji sowieckie-
go awangardyzmu
11
. Mao wystpowa jako mistyczny woluntarysta, kt-
rego przekonania opieraj si raczej na prymitywnej ontologii meustan-
76
SAmtimHi&MmDememKri^
t
B^mWm,s,m.
77
Zob. kluczowy w tym wzgldzie tekst Mao; OprsewWj wojnie (maj 1938}, bez
zwiska tumacza, w; Mao Tse-Tung Dziea wybram, 12, Warszawa 1954, , 159-274.
78
Zob. Boris Groys, Stalin Jako iatabte dzieo sztuM* przeL E Kozak, Warszawa 2010,
194 5. Rewolucja tymotejska...
nej walki ni na teorii rozwoju zachodniego typa. Podstawowe zaoenia
przywdcy chiskich rewolucjonistw mona by okreli najlepiej jako
oszczdn form filozofii natury, ktrej ton nadaje motyw dwubieguno-
woci. Chopski syn Mao by, typologicznie rzecz biorc, neo-presokraty-
kkfii szkoy wschodniej. Przekada konwencjonalne intuicje taoistyczne
na argon politycznej ekonomii, ktr zreszt przez cae ycie zajmowa
si tylko powierzchownie. O wasnoci przemyle, bankowoci i kulturze
miejskiej wiedzia tyle co nic, o chopach naucza e s duzi, redni i mali,
przy czym ci ostami tworz zdecydowan wikszo, dlatego trzeba za-
wadn t pup. Moni sobie po czci wyobrazi dlaczego ta mikstura
z Marksa i Laozi robia na wielu obserwatorach i gociach wraenie gbi.
Niektrzy zachodni fimtaci w typie modego Philippe'a Sollersa take
w innych wypadkach rzadko zakopotani swymi bdnymi osdami, twier-
dzili wrcz, e idzie tu o chiskie wcielenie Hegla Z pewnego dystansu
wida jednak, e byo to tylko skrzyowanie dwch rodzajw trywialnoci
do jakiego dochodzi jedynie w wielkim czowieku.
Jeli chodzi o moskiewski bank wiatowy gniewu, to ju wczenie mu-
sia on zwrci uwag na aktywist Mao Zedonga. W czasie kiedy rewo-
lucja wiatowa w krajach uprzemysowionych nie ruszaa z miejsca jak
najdoktodniej ledzono informacje z innych frontw waki o komunizm
- take te z nkanych chaosem feudalnych i agrarnych Chin ktre zapo-
wiaday si dla Kominternu w najbliszym czasie raczej jako obcienie
ni jako podpora, Komintern udziela znacznego wsparcia inicjatywom
Mao raczej ze wzgldw spekulatywnych ni z sympatii podobnie zreszt
jak planom Chiang Kai-sheka; moskiewskiemu Idetownietwu przypado
najwidoczniej do gustu postrzeganie si w roli animatora pocigajcego za
sznurki konkurujcych marionetek. W gruncie rzeczy Mao pozostawa jed-
nak dla Moskwy Mopotiwym partnerem poniewa poprzez swoje sukcesy
ujawni tajemnic wojennego woluntaryzmu ktry od samego pocztku
ksztatowa take inicjatywy Lenina. Kto bra Mao na powanie, ten mu-
sia wczeniej czy pniej zrozumie, e rewolucja padziernikowa bya
tylko zamachem stanu, ktry chcia et posf zosta zakwalifikowany jako
rewolucja. Mao ze swojej strony by dramaturgiem bezprzykadnej wojny
chopskiej, ktrej punktem kulminacyjnym byo przejcie wadzy przez
chopskiego generaa.
Po zwycistwie chiskiej Armii Czerwonej mobilizacyjna psychotech-
nika Mao musiaa natrafi na wasne panice poniewa budowa pastwa
i nowoczesnej gospodarki na podstawie ju to struktury hierarchiczno-
Maoizm: o psychopolityee czystej flgii 195
-pastwowej, ju to gospodarki wasnociowej i przedsibiorczoci, stosu-
je si do zupenie innych regu ni te, za pomoc ktrych mona rozpali
do zwiastujcej zwycistwo biaoci tymotejsko sprofiowane wsplnoty
waM. Histori Mao Zedonga jako ma stanu si.rzeczy naley odtwarza
w formie relacji z niepowodze ekseesywnego mobilizatora. Faktycznie
strateg 'Mao nawet po 1949 roku pozosta przewiadczony o tym e zasa-
dy jego totalnej guerilli dadz si przeoy w mniej czy bardziej niezmie-
nionej formie na byskawiczne stworzenie chiskiego przemysu. Z tego
bdnego przekonania wzia pocztek sekwencja wydarze, ktra prowa-
dzia od zowieszczego Wielkiego Skoku (1958-1961) do rewolucji kul-
turalnej" (1966-1969, de facto a do mierci Mao w 1976) i w kocu do
uprzejmej marginalizacji Wielkiego Sternika.
Jako kierownik banku narodowego rewolucyjnych afektw Mao by
po stworzeniu republiki ludowej przekonany o dysponowaniu nieograni-
czonym kredytem, kiedy udao mu si zgromadzi sprawdzony amalga-
mat z gniewu, zwtpienia i rewolucyjnej dumy ktry w okresie wojny do-
mowej oddawa mu nieprzerwanie najbardziej zdumiewajce usugi. Aby
posun naprzd industrializacj Chin, w roku 1958 puci w obieg haso
Wielkiego Skofcu, ktre, jak mg to dostrzec kady niezaleny obserwator,
byte po prostu zaordynowaniem niczym nieusprawiedliwionej psychoty-
zacji caego kraju. Tym jednak, co j u w owym czasie wyrniao Chiny,
bya likwidacja wszelkich form wewntrznej niezalenej opinii tak e ka-
prysy i sentencje Mao oznaczay dla 600 milionw ludzi codzienne prawo
i wieczne prawdy.
W takich warunkach najwikszy przekrt w historii gospodarki ludz-
koci mona byte zaprezentowa jako wynik wyszej genialnej polityki:
ogromny aparat propagandowy agitowa latami na rzecz idei* ze dobro
Chin i ich wspaniaej rewolucji wymaga, aby - rwnoczenie z wymu-
szon kolektywizacj rolnictwa - produkcja elaza zostaa przeniesiona
z miast do wsi. Setki milionw niewiadomych zdumionych i niechtnych
chopw zmuszono do wsplnej pracy w nieznanych im kooperatywach,
skutkiem czego ich motywacja i zdolno do pracy gwatownie osaby.
Rwnoczenie z dnia na dzie postawiono ich praed zadaniem budowy
prymitywnych wielkich piecw, aby lokalnymi metodami podnosi kra-
jow produkcj staB - podwczas jednego z najwaniejszych wskanikw
wydajnoci gospodarki narodowej, Oficjalnie zapowiadanym celem byo
przecignicie w przecigu pitnastu lat angielskiej produkcji per capita.
Rezultaty tych frenerycznyeh dziaa ktrych bezuyteczno prdko wy-
196 3. Rewolucja tymotejska,..
sza na jaw, spitrzono na odlegych wysypiskach - jeli w Chinach do-
szoby kiedy do demaoizacji, to trzeba by wpisa te ukryte surrealistycz-
ne gry rdzy na list wiatowego dziedzictwa kulturowego, (Demaoizacja
Chin pozostaje jednak mao prawdopodobn hipotez: politycznie gdy
ikona Mao Zedonga stanowi nieodzowny rodek integracji take dla ak-
tualnego i przyszego kierownictwa kraju* i kulturowo, gdy niesabncy
sinocentryzm niemal kategorycznie odrzuca uwiadomienie Chiczykw
co do ich wasnej historii przez lepiej porformowanych rodakw z za-
granicy albo obcokrajowcw
79
. Z drugiej strony formalna demaoizacja nic
jest ju na porzdku dziennym, poniewa wraz ze swoj now polityk
gospodarcz Chiny faktycznie ju dawno tonu odwrciy si plecami do
marze i koszmarw okresu Mao).
Wbrew rycho rozpoznanemu przez przywdcw cakowitemu bezsen-
sowi produkcji tego rodzaju, mobilizacja robotnikw postpowaa nieprze-
rwanie. Obrazy filmowe z tego okresu pokazuj niezliczone rzesze chiskich
robotnikw rolnych na tle bezkresnego horyzontu, poruszajcych si wte
i we wte w gorczkowym tacu pomidzy dymicymi piecami Mao i jego
wierni wsppracownicy przyjli upoledzenie rolnictwa jako nieunikniony
skutek uboczny nowego ustalenia priorytetw. Burleska Wielkiego Skoku
kosztowaa wedug aktualnych szacunkw ycie 35-43 milionw ludzi
(zachowawcze wyliczenia mwi o okoo 30 milionach); w niektrych
prowincjach wskutek godu i wycieczenia zmaro czterdzieci procent
ludnoci, Mamy tu do czynienia z jedynym w swoim rodzaju przypadkiem
masowej zagady ludzi poprzez prac, zagady, do ktrej przeprowadzenia
niepotrzebne byo nawet zakadanie obozw. Fakt, e chiskie kierownic-
two obstawao zarazem przy stworzeni wasnego guagu, potwierdza re-
19
Zarwno to pierwsze, jak i drugie mona odczyta z reakcji Chiczykw na druzgo-
cce spostrzeenia zawarte w znakomitej biografii Mao Zedonga pira Jung Chang i Jona
Hallidaya: rzd zabroni publikacji tej ksiki w Chinach, za patriotyczni intelektualici
chiscy odrzucaj t prac Jak mona sdzi z pierwszych akcji, jako zewntrzn ingeren-
cj w wewnjtrzchiskie interesy. TeoTetycziM3*cywilizaeyjiie implikacje tej reakcji obronnej
sigaj gboko. Kieruj si one w ostatecznym rozrachunku przeciwko importowi etyki
wiktymooenycznej. To znaczy: jeli Chiczycy w kraju sami nie pytaj o ofiary polityki
Mao to emigranci nie powinni mie prawa narzuca im takich pyta tym bardziej natrt-
ni historycy i badacze z Zachodu, Obowizujca w Chinach od 1981 toku oficjalna wersja
mwica, e dziedzictwo Mao byo w siedemdziesiciu procentach dobre, a w trzydziestu
procentach ze, sprawia, e 60 do 70 milionw istnie ludzkich, ktre id na konto maoizmu
po roku 1949, jawi Mjako ciar, ktry mom przezwyciy tylko za pomoc specyficznej
dla tego kraju sztuki bilansowania.
Maoizm: o psychopolityce czystej furii 19?
gol, e aden faszyzm, kiedy ju znajdzie si u wadzy, nie odmwi sobie
satysfakcji zamania swoich wrogw odczowieczjeym stoczeniem
80
.
Wiele lat mino, zanim kierownictwo partii byo gotowe przyzna
niepowodzenie kampanii - niemal do koca nie znaleziono nikogo, kto
chciaby wzi na siebie ryzyko bezporedniego uwiadomienia Mao jego
bdw. Do wyjtkw nale marszaek Peng Defauai, ktry w obliczu
otwartej klski osobicie zaatakowa Mao j u na konferencji w Lshun
w lecie 1959 roku (aby zaraz potem zosta wycofanym z obiegu politycz-
nego), oraz kilku pisarzy, ktrzy natychmiast padli ofiar ostrych represji.
Pozostali czonkowie kadr kierowniczych milczeli bd uciekali w dyplo-
matyczne niedyspozycje, eby zej Mao z drogi przy okazji krytycznych
konferencji. On sam mia powiedzie, kiedy wskazano mu dyskretnie na
wysok liczb ofiar jego dyrektyw, e take ci zmarli mog by uyteczni,
poniewa uynili chisk ziemi.
Sw ostatni kulminacj technika mobilizacyjna Mao Zedonga osign-
a midzy rokiem 1966 a 1969, kiedy tymczasem zepchnity na margines
przywdca zapragn znw odzyska pemi wtadzy, odkrywajc nowy,
atwy do zaktywowania kapita gniewu, Podobnie jak Stalin, ktry dzi-
ki otwarciu potnych rezerw resentymentu zainscenizowa pseudowalk
klasow midzy najubosz i mniej ubog ludnoci chopsk Zwizku
Radzieckiego, Mao zwrci uwag na now sprzeczno klasow" w Pa-
stwie rodka midzy modymi i starszymi, albo te midzy ywotnymi
elementami ruchu a elementami biurokratycznej petryfikacji. Zamierzone
wyostrzenie tej sprzecznoci" miao pomc Mao raz jeszcze sign do
swego konceptu totalnej guerllL Jak wida, jego wyrosa z quasi-filozo-
fii natury doktryna o wiecznej wojnie sprzecznoci nadawaa si do tego,
eby kaid uwarunkowan strukturalnie rnic spoeczn uczyni punk-
tem wyjcia wojny domowej moliwej do opatrzenia szyldem walki kla-
sowej zupenie poza konfrontacj pracy i kapitau. Tym samym Wielki
Sternik jawi si a do samego gorzkiego koca rewolucji kulturalnej"
tym, kim by od samego pocztku - nacjonalistycznie mylcym dowd-
c o lewicowo-faszystowskich zasadach i cesarskich ambicjach. Pozosta
czowiekiem, ktry potrzebowa wci nowych pretekstw do walki, aby
utrzyma si przy wtedzy-i bez trudu porzuca kady toki pretekst, skoro
tylko pozwalay na to albo wymagay tego okolicznoci.
Zob. dalej s, 239.
198 3. Rewolucja tymotjska...
Mao wystarczao zidentyfikowanie dowolnego nowego kolektywu re-
sentymentu, aby podburzy go przeciw wskazanemu przeze wrogowi
- i ju mona byo przedstawia ten konflikt jako aktualn posta walki
klasowef*. Klasa" za powstaje, dopiero gdy waczy bd jest zwalczana
- to strategiczne twierdzenie zrcznej lewicy miao si przy tej sposobnoci
potwierdzi w spektakularny sposb, Tym razem Mao pragn zniszczy
aparat partii wok Liu Shaoqi ktry odway m zepchn go na margi-
nes po klsce Wielkiego Skoku. Wybrana w tym celu procedura figuruje
w chiskiej nauce o podstpach strategicznych pod nazw: umiercenie
wroga cudzym noem**
81
. Stosowny instrument znalaz Mao w rzeszach
wpdzonej w furi modziey, ktra na wezwanie przywdcy opucia
swoje szkoy i uniwersytety, aby, niby uwolnione ptaki wdrowne, roz-
pierzchn si po caym kraju, szerzc fizyczny i psychiczny terror. Hasem
wywoawczym tego rebelianckiego wyrojenia modziey byo znowu po-
czenie teorii i praktyki.
Pamitamy obrazy z pekiskich spotka Mao z kadorazowo ponad mi-
lionem euforycznie usposobionych studentw i ezerwonogwardzistw ze
wszystkich prowincji, ktrym deklarowa swoje zrozumienie dla narusze
prawa jakich od nich oczekiwa. Krwawe stoliki rewolucyjnej komunii
midzy pbogiem i tumem nie kazay na siebie dugo czeka. Czy celem
takich .zgromadze nie jest zawsze to aby lud dosta moliwo czytania
myli swego ksicia? Do zapadajcych w pami scen rewolucji kultural-
nej naleao publiczne ponianie naukowcw, ktrych zaganiano na place
w nacignitych na gowy habicych kapturach bito zmuszano do samo-
oskaren i w niezliczonych przypadkach mordowano. Jeszcze dzi mona
znale na pchlich targach w Pekinie ceramiczne rzeby w socrealistycz-
nym styl owego czasu ktre przedstawiaj profesora klczcego pod bu-
tem czerwonogwardzisty z tabliczk u szyi opatrzon napisem: Jestem
mierdzcym numerem dziewi*' co ma oznacza: intelektualist.
Warto pamita e wydzia filozofii Uniwersytetu Pekiskiego prze-
mianowa w roku 1966 swoj specjalno na Mylenie Mao Zedonga",
Zanotujmy dla tych, ktrzy zajmuj m ujednoliceniem regulaminw stu-
diw na uniwersytetach UE (w ramach tak zwanego Procesu Booskiego):
wrd celw chiskiej rewolucji kulturalnej wymieniano skrcenie okre-
su studiw, Mmy pene cztery lata zanim chiskie szkoy zaczy znw
81
Zob. Xuewu Qu List md Politik, w: Hat von Senger (flg.) Die Ust, Frankfurt/M.
1999, s. 428 i i
Maoizm: o psychopolityce czystej furii 199
pracowa w regularnym trybie. W tym czasie wedug najnowszych sza-
cunkw stracio ycie do piciu milionw osb. Jeszcze cae dziesiciole-
cie gospodarka Chin cierpiaa wskutek straty Idlku rocznikw studentw.
Przybierajce posta holocaustu szalestwa rewolucji kulturalnej - zbaga-
telizowane przez zachodnich obserwatorw jako wiksze rozruchy - wy-
darzyy si mniej wicej rwnoczenie z ruchami studenckimi z Berkeley,
Parya i Berlina, gdzie wszdzie take istniay zaangaowane grupy, ktre
sw niewielk wiedz na temat wydarze w Chinach i ich przyczyn uwa-
ay za wystarczajcy powd, aby prezentowa si jako maoici. Niektrzy
wczeni kokieteryjni adoratorzy Mao ktrzy jak zwykle ju dawno
wybaczyli sobie samym, s do dzi aktywni jako polityczni moralici.
Wszedszy w wiek memuarystyczny, przedstawiaj, niezupenie bez racji,
zachodni maoizm i wasny udzia w jego performances jako smutn pn
form surrealizmu
82
. Inni uwaaj przebaczenie sobie samym za akt poni-
ej wasnej godnoci i nadal gosz przekonanie e w gruncie meczy mieli
racj -jedynie bieg rzeczy obra niewaciwy kierunek (zwaszcza po ter-
midorze** podstpnego Benga), aby po raz kolejny doprowadzi do wadzy
restauracj**
83
. Okoo roku 1968 Pary zdawa si pozostawa w rkach
radykalnych felietonistw, ktrzy w osobie prezydenta Pompidou, czo-
wieka o pogldach centroprawicowych, postrzegali prawicowy radykalizm
u wadzy - i ktrzy nie kryli swego przychylnego stosunku do wydarze
w Chinach, kraju gazetek ciennych, biblii Mao i masakr uczonych. Mai
francais, podzia wiata na rewolucj i restauracj, raz jeszcze wywoa
globaln epidemi, chocia ograniczya si ona w znacznej mierze do
krgw akademickich. Kiedy w roku 1972 w wyniku politycznej odwil-
y amerykaski prezydent po raz pierwszy odwiedzi Chisk Republik
Ludow, wielu czonkw Nowej Lewicy w Europie i Ameryce wpado
w przeraenie na myl o tym, e taka wietlana posta jak Mao Zedong
moe ucisn dlo ajdakowi pokroju Richarda Nixons. W tym samym
roku Andre Glucksmami wyrazi w Les temps modernes swj pogld, e
Francja jest dyktatur faszystowsk.
82
AndWs Ghieksmaon w swojej wspomnieniowej ksice Une rage d'enfant* Paris 2006,
B. 114 i nast, auje expressis verbis swego udziau w chorobliwym kulcie Mao wg Francji
midzy rokiem 1968 a 1972.
" Obron autentycznego^ maoizmu, * rwnoczenie wyrazisty przykad suwerennego
anack - u mu, oferuje AM Badfou w swojej ksice Le siede, Paris 2O05
t
s. 89 i nast
200 3. Rewolucja tymotejska.,.
Wysza szkoa niereformowalnoci znalaza swego mistrza w Jeanie
Paulu Sartrze, ktry z gbokiego zrozumienia dla rewolucyjnej przemo-
cy uczyni jaki czas temu wiczenie z samoudrki, A jednak take on nie
by nikim wicej anieli tylko wybitnym przedstawicielem generacji fa-
kirw, ktrzy drcz si na pokrytej gwodziami desce sous-estimation,
eby odpokutowa za sw przynaleno do mieszczastwa. Jeszcze dzi
dla Europejczykw majcych choby troch, poczucia historycznego taktu
bolesnym przeyciem jest ogldanie zdj z roku 197G
t
ktre pokazujjed-
nego z najwikszych intelektualistw stulecia, autora Bytu i nicoci i Kry-
tyki rozumu dialektycznego, jak udziela si on jako uliczny sprzedawca
radykamo-rataej, anagogicznej gazetki maoistowskiej (jauche proieta-
rienne'*, aby wzi w obron, jak mwiono, zagroon wolno mylcych
inaczej we Francji,
Takie migawki naleay do kocowej fazy cyklu nauki, rozcigajcego
sie. ponad dworna stuleciami. W jego toku europejska lewica, strudzona
i niezmordowana, szukaa sposobu postpowania, aby stworzy dla gniewu
upoledzonych jzyk, ktry mia prowadzi do stosownego dziaania poli-
tycznego. Im bardziej groteskowe s pojawiajce si obrazy, tym wyrazi-
ciej daj one pojcie o tym, jak gboka bywa niekompatybuno gniewu
i zasady odpowiednioci. Przykady pozwalaj uchwyci paradoks polityki
rewolucyjnej jako takiej. Od dawien dawna budzi si ona nad ustaleniem
miary czego, co samo z siebie nie zna adnej miary.
Przesianie Monte Christo
Na trzy lata przed tym, jak w lutym 1848 roku ukaza si Manifest Partii
Komunistycznej, francusk opini publiczn ogarna gorczka powiecio-
wa, ktra trzymaa j w niepewnoci niemal ptora roku. Od sierpnia 1844
do stycznia 1846 przed oczyma oczarowanej i nienasyconej publicznoci
rozwina si najwiksza w literaturze wiatowej ba o zemcie, dzieo
narracyjne w formie powieci w stu pidziesiciu odcinkach publiko-
wanych w kolejnych numerach Journal des debats", liczce w wydaniu
ksikowym z 1S46 roku ponad tysic piset stron. Co zdaniem Hegla nie
jest ju moliwe w nowoczesnym stanie wiata** (Weitzusurnd): wyst-
pienie bohatera, ktrego droga przez wiat daje per se epos - to objawio
si raz jeszcze, nawet jeli tylko w niezbyt powaanej artystycznie postaci
powieci rozrywkowej. Kultura masowa umoliwia to co od dawna ju
byo wzbronione kulturze wysokiej - nowoczesn Iliad, ktrej bohater.
Przesanie Monte Christo 201
mody marynarz z Marsylii, zadenuncjowany przez zazdronikw i karie-
rowiczw Edmund Dantes, spdzi niewinnie czternacie lat w otoczonych
przez morze wiziennych lochach skalnych Chateau d*If
t
aby po swym
uwolnieniu zy wycznie myl o spenieniu uroczystych przysig zemsty,
Jego katusze rozpoczy si w czasie przymusowego pobytu Napoleona na
Elbie w 1814 roku - droga zmartwychwstaego wioda, po dekadzie pene-
go rezygnacji usuwania si w cie, podry i pizygotowa do zemsty do
Parya roku 1838, w okresie najwikszego rozkwitu monarchii lipcowej,
kiedy wiat wielkoburuazyjnej finansjery ostatecznie przej ster z rak
starej arystokracji.
Tytu i przebieg akcji powieci n pozostawiaj wtpliwoci, ze Dumas
pragn opowiedzie histori Mesjasza, ktry powrci, eby wywrze
zemst. Nie bez kozery pismo duchowego mentora i towarzysza nie-
doli Edmunda Dantesa, ksidza Farii, ktre bohater odnajduje na koniec
swej kampanii w dawnym wieniu, nosi motto rodem z teologii gniewu:
Powiedzia Pan: wyrwiesz zby smokowi i zdepczesz lwa"
84
. Wierny swej
przysidze, tajemniczy hrabia chce zademonstrowa, ,41 za zdoaby wy-
rzdzi swoim wrogom czowiek posiadajcy w naszych czasach tek l-
brzymi fortun"
85
.
Bdc mistrzem masowej rozrywki, powieciopisarz doszed do prze-
konania, e nic nie poruszy fantazji szerokiej publicznoci tak gwatownie
jak sprofanowana historia zbawienia. By moe Dumas jako pierwszy do-
strzeg metafizyczn misj kultury masowej w sprowadzeniu mitu powrotu
z nieba na ziemi. Miejsce gniewu Boga ma zaj ludzka zemsta - a miej-
sce oczekiwania na od|)at w zawiatach ziemska praktyka, dostatecznie
chodn eby rozuropnie dotrze do celu, lecz take wystarczajco gorca,
eby ani na jot nie poniecha dania zadouczynienia. Opisano fu ze-
mst bez o^Mek jako to, co - zgodnie ze swoj tymoejsk natur - od
zawsze oznacza usunicie nieznonego braku cierpienia w wiecie penym
nieukaranych lozywd.
Z tego punktu widzenia Edmund Dantes uosabia dusz wiata epoki
mieszczastwa, W wyranej i prostej samooczywistoci dane mu jest to,
czego wczeni polityczni przeobraaeze wiata musieli dopiero szuka.
Jest czowiekiem, ktry znalaz swoj walk. Jego modus vivendi to prze-
sikniecie motywacj, ktra znosi wszelk wteioznACzno. Kto yje dla ze-
84
Aleksander Dumas, Hrabm Monte Christo, prw J. Rogozifiiid, Wwsaiwa 1995, a. 988.
m
Tame, s. 157. [W oryginale mowa o fortunie rzdu lizynastu-cztemastu milionw
frankw -dop, than,}.
202 3. Ecwolucja tymotejska.,,
msty, ten posiada owo proste, nieodparte eby**, ktre wedle Kierkegaarda
odrnia apostoa od geniusza
86
. Bo podczas gdy ten drugi wci na nowo
musi czeka na pomysy - a pomysy sana tyle kapryne, aby przy ka-
dej okazji zmienia kierunek dziaania - ten pierwszy wie raz na zawsze,
co naley zrobi. Aleksander Dumas zrealizowa dla wiata powieci ze
wszystkimi konsekwencjami to, co modoneglici po drugiej stronie Renu
postulowali w tym samym czasie z pomoc filozofemw. Hrabia Monte
Christo dostarczy francuskiego pendant do tezy Marksa o Feuerbachu.
Historia ta rozwijaa za pomoc wielkiego aparatu narracyjnego nastpuj-
ce zdanie: Skrzywdzeni i ponieni byli dotd pod rozmaitymi pretekstami
wyrozumiali wobec otrw tego wiata; idzie jednak o to, aby si na nich
zemci"
Przejcie do aktywnej zemsty zakada e mciciel od samego pocztku
jest pewny, gdzie ma szuka zoczycw- Dumas nie pozostaje mc duny
temu prawu wielkiej historii zemsty. Jego ajdacy daj si precyzyjnie zi-
dentyfikowa od pierwszego dnia akcji wszyscy nosz twarze panujcej
klasy w erze monarchii mieszczaskiej. W pewien sposb s bez wyjtku
maskami kapitau" - jednak ich winy nie da si w adnym wypadku zre-
dukowa do ich sytuacji Masowej. Galeri postaci otwiera drobny obuz
Caderousse, ktry odegra rol donosiciela w sprawie Edmunda Dantesa
- uosabia on typ wiecznego sugusa, ktry niezalenie od reimu wszdzie
wszy swoj korzy, wyraon we frankach, w rublach czy te w dola-
rach. Za nim ukazuje si igura skorumpowanego sdziego Villeforta ktry
wiedzia o niewinnoci oskaronego, a mimo to skaza go na doywotnie
wizienie, aby nie naraa na szwank wasnej tonery - take ucielenienie
ponadczasowego oportunisty, zdobywajcego co wcale nie dziwi, awans
na urzd prokuratora generalnego. I w kocu obaj bezporedni autorzy spi-
sku przeciw modemu kapitanowi Fernand i Danglars, ktrzy-jeden z mi-
osnej zazdroci, a drugi z zawici o karier - uknuli ze plany. Pierwszy
doszed za rzdw Ludwika Filipa do stopnia generaa, drugi zosta zado-
wolonym z siebie bankierem, pysznicym si kupionym tytuem szlachec-
kim. Spektrum karier jest pouczajce: w odrnieniu od okresu burboskiej
reakcji arywici monarchii lipcowej nie s ju skrpowani fataln alternaty-
w pomidzy czerwonym i czarnym. Liczba dobrych pozycji spektakular-
nie si powikszya, Pary wibruje od nowych szans. Moliwoci pjcia
m
Suren Kierkegaard, ber dm Unterschied zwischen einem Genie und einem Apostel
(1848).
Przesanie Monte aristo 203
w gr tak si zwielokrotniy, e po raz pierwszy w historii starej Europy
na szczyt przedara si wikszo nowych ludzi.
W portretach przywoanych figur powieciopisarz da wyraz swemu
przekonaniu ze zo w stosunkach midzyludzkich wypywa w ostatecz-
nym rozrachunku nie tyle ze struktur spoecznych, ile z serc zdeprawo-
wanych jednostek. aden przewrt polityczny nie jest w stanie nic zdzia-
a przeciw ponadczasowej infamii - jedynie doprowadzona spokojnie do
koca zemst pozwala przywrci zakcon rwnowag wiata. Stad lite-
raturze popularnej przypada zadanie odpolitycznienia gniewu upoledzo-
nych i skierowania go na jego naturalne" obiekty, precyzyjnie zidentyfi-
kowanych otrw. Prawdziwej satysfakcji, jeli wolno wierzy ewangelii
wedug Monte Christo, dostarcza nie zwycistwo kolektywu skrzywdzo-
nych i ponionych nad swymi starymi panami. Daje j wycznie zemsta
wybranej ofiary na tych, ktrzy targnli si na jej ycie.
Tylko jeden jedyny raz, w punkcie kulminacyjnym dziaa zemst}'
- z rozwag odoonym przez Dumasa na sam koniec akcji - do obra-
chunku hrabiego z jego wrogami wdziera si podmuch penych napicia
walk klasowych. V kresu swego dziea misyjnego Dantes nie poprzestaje
na doprowadzeniu do ruiny bankiera Danglarsa poprzez zmanipulowane
operacje bankowe; musi kontynuowa swoj kampani a do zniszczenia
osobowoci kapitalistycznej jako takiej, Tym samym Monte Christo w spo-
sb modelowy i totalny wywiera zemst na duchu epoM mieszczastwa.
Danglarsa bierze do niewoli na polecenie hrabiego banda woskich rozbj-
nikw pod dowdztwem niejakiego Luigiego Vampiego - malowniczego
bandyty, ktry w wolnym czasie czytuje ywot Alehanra Phitareha, co
wskazuje chyba na niedoszego studenta. Bankier, ktry z wielkim trudem
pojmuje sens swego uprowadzenia, przetrzymywany jest w odlegej gro-
cie i traktowany uprzejmie acz stanowczo, Stopniowo wito mu w gowie
prawda o wasnej sytuacji: w swojej celi wizie skazany jest na ody-
wianie si potrawami z menu Luigiego Vampiego
1
'. Za kad potraw tej
alternatywnej restauracji trzeba zapaci pewn cen,, jak si to rozumie
midzy uczciwymi chrzecijanami** - ceny ustalono jednake w tek absur-
dalnej wysokoci, e udrczony godem dusigrosz zmuszony jest wyda
na codzienne utrzymanie cay, z wyjtkiem symbolicznej resztki majtek:
pi milionw frankw w dwanacie dni; t kwot, jak si dowiadujemy,
hrabia rozda natychmiast szpitalom i przytukom.
Kto jako czytelnik przezywa upadek Danglarsa, pojmuje, jak bardzo
myli si Marks, twierdzc, e proletariat me ma urzeczywistnia adnych
204 3. Rewolucja tymotejska..
ideaw
87
. Istnieje proletariacki idealizm ktry wyraa si w poczuciu
udanej zemsty. W takicn wypadkach - jak w popularnym woaniu o kar
mierci - okazane do koca okruciestwo odczuwane jest jako urzeczy-
wistnienie wzniosej misji.
Wraz z tymi ze szczegln przyjemnoci odmalowanymi scenami
pragnienie zemsty przekracza prg, poza ktiym nie ma ju nadziei na
dalsze spotgowanie. Kiedy Danglars po niecaych dwch tygodniach wy-
chodzi zataczajc sie, ze swego lochu na wolno, posiwiay, wydarzyo
si wszystko, co mona byo osign pod auspicjami ziemskiego sdu.
Najwysz satysfakcj gwarantuje zniszczenie taruazyjnego charakteru.
W ten sposb wyoona zostaje jako tato zasada amoralnej kariery, a ka-
rierowicz ponosi w peni zasuon kar. Jeli przestudiujemy kart da
rozbjnika tak uwanie jak na to zasuguje jako gastronomiczna posta
contrat social, stanie si oczywiste, e przedstawia ni mniej, ni wicej,
tylko egzoteryczny komentarz do pojcia wyzysku, Poprzez odwrcenie
kierunku wyzysku powieciopisarz uczyni z milionera ndzarza, ktry na
wasnej skrze doznaje, co oznacza dzie w dzie nosi na targ wasne y-
cie dla nagiego przetrwania. eby przey, nie musi sprzedawa swojej siy
roboczej, lecz musi powici sw si nabywcz, eby zapobiec mierci
godowej. Mora tych scen ley jak na doni. Brzmi on: kady krwiopijca
ryzykuje e wczeniej czy pniej spotka wampira wyszego rzdu.
Rozstrzygajce przesanie Monte Christo zmierza do oglnego zniesie-
nia panowania kapitau nad pragnieniami obywateli. Zmiana ta ma si. do-
kona nie przez ekspropriacj rodkw produkcji jak chciaa marksistow-
ska wulgata, lecz raczej przez odkrycie skarbu, ktry usuwa w cie nawet
najwiksze bogactwo uzyskane z transakcji przemysowych i bankowych.
Haso brzmi: z powrotem do skarbu - nie: naprzd ku ekspropriacji wyzy-
skiwaczy! W ten sposb poszukiwanie skarbu okazuje si gbszym feno-
menem w porwnaniu z prac, zyskiem i redystrybucj. Po tej demonstra-
cji opuszczamy scen. politycHio-ekonomiczn i zanurzamy si na powrt
w wiecie bani. Czy jednak gbszych warstw kadej krytyki ekonomii
politycznej nie dotknie zawsze jedynie krytyka bajki o wzbogaceniu? Czy
wszystkie fantazje pienine nie zasadzaj si na motywie, e bohater
znajduje sposb wydatkowania rodkw bez utraty pynnoci finansowej?
67
Zok Karol Maries Wojna domowa we Francji^ s. 61: Klasa robotnicza ma urzeczy-
wistni nie jakie ideay, tece wyzwoli pferwiaslki nowego sjx>eczestwa, ktre si ju
rozwiny w onte upadajcego spoeezeftsiwa tariwazyjiiego**,
Przesanie Monte Christo 205
Prawdziwemu ulubiecowi fortuny nie moe zabrakn magicznej manny
nawet wwczas gdy penymi garciami zanis j midzy fold. Wanie ten
efekt personifikuje tajemniczy hrabia, odkd niby orientalistyczny fantom
zacz straszy w rozmowach paryskiego towarzystwa.
Nie jest szczegln niespodziank, kiedy taka historia koczy si po-
bonym kamstwem. Po tym jak hrabia wyrwna wszystkie niespacone
rachunM i z zimn rozwag unicestwi kolejno sprawcw swoich cierpie,
w sentymentalnym licie poegnalnym wyrzeka si zemsty i wyznaje, e
uleg, jak niegdy szatan, pokusie chci bycia Bogiem. Teraz jednak jako
e przezwyciy zuchwalstwo woli sprawowania przeze sdu, powraca
do ludzkiej miary. Chciaby by w przyszoci j u tylko czowiekiem mi-
dzy ludmi, czy lepiej: bogatym czowiekcm midzy bogatymi ludmi,
epia si. ze swymi przyjacimi przypomnieniem: Cala mdro ycia
w tej jednej mieci si prawdzie: ^czeka i mie nadziej'*.
O tym czowieku publiczno ze zrozumiaych wzgldw nie chce wi-
cej nic sysze. Ma racj, kiedy bez alu pozwala odej nudnemu ju ren-
tierowi, Jeden czonek zadowolonej klasy mniej czy wicej nic to nie
zmienia w sytuacji wiata. Co nas obchodz losy dezertera, ktry zostawia
wasnemu losowi wznios spraw nieszczcia, skoro tylko sam osign
satysfekcj? Kto amie przysig wiernoci zoon duchowi zemsty, ten
traci wszelkie pretensje do naszej uwagL Nie wahajc si, czytelnik trwa
przy owym nienawrcooym, ktry po swym zmartwychwstaniu z lochu
obstawa przy egzekucji wasnego gniewu jak przy witym tytule praw-
nym. Tylko jego dotycz te sny Fidela Castro kiedy w dugie popoudnia
przerzuca kartki ulubionej ksiki, Hrabiego Monte Christo.
4. Rozproszenie gniewu w erze rodka
Konserwatyci zaczynaj od rozczarowania, profpesywici
kocz na rozczarowaniu, wszyscy cierpi z powodu czasu
i zgadzaj si co do tego, Kryzys staje si powszechny.
Niklas Lohmann, Protest
Jeli mielibymy w j ednym zdaniu zawrze wyrazist cech aktualnej psy-
chopolitycznej sytuacji naidzynarodowej, to brzmiaoby ono: wkroczy-
limy w er pozbawion miejsc zbirki gniewu na stelle wiatow, Ani
w niebie ani im ziemi nie wiadomo ju, co pocz ze ,,sprawiedliwym
gniewem ludu", wita fitreur, po ktrej Jean-Paul Marat jeden ze zych
i wielkich agitatorw roku i789
s
obiecywa sobie stworzenie nowego spo-
eczestwa, zawisa wszdzie w prni. Wzbudza tylko niezadowolony po-
szum t przejawia si jedynie w odosobnionych aktach. Mimo i wystpu-
jce wspczenie potencjay sprzecznoci niezalenie od tego czy chodzi
o kraje centrum czy o peryferie, trzeba wyobraa sobie realistycznie jako
gigantyczne nie zbieraj si, one ju w znanych z historii foimach radykal-
nych partii lub miejSzynarodowych ruchw opozycyjnych, ktre wywieraj
nacisk na mieszczaskie centrum lub autoryteme bd pozornie liberal-
ne pastwo. Bdzce kwanty dysydencji zdaj si ju nie wiedzie czy
maj jeszcze jakie zada do spenienia Tu i wdzie wida manifestacje
z transparentaini
1
, ponce samochody nadaj ksztat gniewowi zdeklaso-
wanych imigrantw fale stosownego oburzenia przemieniaj narody o du-
giej tradycji kulturowej w kluby dyskusyjne, gdzie tygodniami trwa eks-
cytacja niedozwolonymi porwnaniami z Hitlerem czy kontrowersyjnymi
rjezpatoymi przelotami dla ministrw. Z rzadka pojawiaj si bardziej wy-
magajce projekty polityczne bd sieci o regionalnym znaczeniu (ktre
1
Manfred Httka, Zornige Brger, Van Sim und Unsinn des Protestierern, Mnchen
1984.
After Theory 207
same chtnie wynosz si dyskursywnie na poziom wiatowy). Nigdzie
jednak nie artykuuje si wizja pokazujca perspektywy zdolnej do dziaa-
nia koncentracji - szczeglny przypadek radykalnego politycznego islamu
opatrzymy komentarzem w dalszych rozwaaniach.
Rozproszenie si pozostaje w godnym uwagi kontracie z wszechobec-
n wieci o usieeiowieniu wiata za porednictwem nowych mediw
Czy samo usieciowienie oznacza moe tylko stan zorganizowanej sabo-
ci? Woajce o pomst do nieba stosunki w wielkich czciach Trzeciego
wiata, o ile nadal chcemy go tak nazywa, podobnie jak w niektrych
krajach byego drugiego, jawi si dzi jako nie mniej fatalne ni pooe-
nie angielskiej klasy robotniczej w XIX stuleciu wedle przytaczajcego
opisu Fryderyka Engelsa. Mona by sdzi, e suma potencjalnie budzcej
gniew mki, ndzy i niesprawiedliwoci na ziemi musiaaby wystarczy na
dziesi erupcji porwnywalnych z padziernikiem 1917 roku - zwasz-
cza jei uwzgldnimy mocno usprawnione warunki informacyjne. Jednak
energie te pozostaj przedmiotem umiarkowanej uwagi, niemal nie wida
konstruktywnych prb psychopolitycznego wykorzystania istotayeh afek-
tw - obszarom tymotejskira nie udaje si autostabilizacja Gniew, jak si
zdaje, nie chce si ju uczy. Nie nabra rozumu (Einsicht), a rozum nie
nabia gniewu. Oburzenie nie dysponuje juz adnym pomysem zdolnym
ogarn cay wiat. Tradycyjne partie lewicowe nie dorastaj najwyraniej
do swoich wasnych ambicji, o ile nie s zbyt zgnumae, eby w ogle
wyraa ambicje. Intelektualici przyjmuj zaproszenia i wzajemnie si
cytuj* Gdzie dominuj rzeczywicie ambitni, tam maj oni w gowach
waniejsze rzeczy ni troska o skrzywdzonych i ponionych. Zarwno na
Wschodzie, jak i na Zachodzie z nadziei niegdysiejszych rewoluej onistw,
reformatorw, zmieniaczy wiata i zbawicieli klas pozostay li tylko ska-
mieliny" - eby przypomnie dziwaczny zwrot Heinera Mullera, dziwacz-
ny, poniewa nadzieje zwykle widn, a nie przemieniaj si w kamie.
After Theory
Wyglda zatem na to, e wiek skrajnocT* dobiegi koca - min ni-
czym przeraajcy epizod, ktrego potworn moc trudno poj post fac-
tum. Znaczenie radykalizmu ofpanicza si w zachodniej hemisferze jesz-
cze tylko do pewnej postawy estetycznej, moe do filozoficznego habitusu,
nie jest to j u jednak styl polityczny. rodek (die Mitte), owo najbardziej
bezksztatne z wszystkich monstrw, z wielk konsekwencj rozpozna
208 4. Rozproszenie gniewu w etze rodka
nakaz chwili i uzna si za aktora grajcego gwn rol - niby solo enter-
tainer na posthistorycznej scenie. Czego dotknie, to natychmiast staje si
takie jak on - dobrotliwe, bez charakteru, despotyczne. Wczorajsi agenci
ekstremistycznej niecierpliwoci stali si bezrobotni, duch czasu nie ofe-
ruje im adnych rl, Obecnie s poszukiwani wytrzymali nudziarze. Od
nich oczekuje si, e przy wielkich okrgych stoach znajd powszechne
formuy kompromisu. Nieprzejednanie mikki rodek produkuje hybrydy
ze wszystkiego' i wszystkich.
Urodno jeszcze zrozumie gbi zmiany. Przez z gr stulecie zmys
rzeczywistoci robi to, co uwaa za konieczne, eby osiedli si w sfe-
rze skrajnoci - prawdopodobnie dlatego, e zawsze ufeymy wa blisko
wzgldem wojen, ba, e wszdzie widzia albo chcia widzie wojn, Kto
y w wieku skrajnoci, ten by wiadkiem stanu, w ktrym jak zanotowa
Hobbes, dostatecznie wyrane jest zdecydowanie na walk"
2
. Co zda-
wao si pokojem, demaskowano niechybnie jako faszyw min wojny.
Kada mediacja kady pojednawczy gest jawiy si jako zdrada szorstkiej
prawdy skrajnoci. Dzi natomiast kpi si ze wszystkiego, co jednostronne
i wyraziste, upatrujc w tym niezdolno do uwiadomienia sobfe warun-
kowego i zaporedniczonego charakteru kadego stanowiska. Bycie-tu-oto
(Dsem) i byeie-w-mdku (In-der~Mitte-Sem} znacz dzi to samo. Jak by
powiedzia Heidegger: egzystowa znaczy bye wystawio^m w przecit-
no (Hineingehaltememmmehfmd-MhigMif.
Wypowiedzi te pokrywaj si mniej wicej z tym, co maj na myli
historycy wspczesnoci felietonici i bezrobotni sowietolodzy, kie-
dy mwi sytuacji postkomunistycznej. Wolno twierdzi zasadnie, e
waciwie wszystkie po^-dyskursy, jakie w ostatnich dziesicioleciach
przewiny si przed publicznoci, zbiegaj si koniec kocw w kon-
cepcie sytuacji postkomunistycznej (istniejcej faktycznie od pnej ery
Breniewa), O ile sowiecki eksperyment byl bezsprzecznie kluczowym
wydarzeniem politycznym XX wieku, o tyle jego formalny koniec okoo
roku 1991 oznacza decydujc cezur, od ktrej bior pocztek obiek-
tywnie istotne post
,
-datowania. W utrzymujcej si od dobrych dwch
dziesicioleci inflacji prefiksu post wyraa si symbolicznie stan rzeczy
wiadczcy o tym, e prospektywne energie kultury gniewu i dysydencji
niepowstrzymanie gasn,
1
Thomas Hobbes, emaian, pizd. G Znamierowiki, Warszawa 2005, 207.
1
Pot Hcok Oosterlink, Radicale middelmohgheid, Amsterdam 2002,
After Theory 209
Jeli ostatnio syszymy nawet tez, e znajdujemy si w sytuacji After
Theory - jak brzmi tytu eseju pira Teny Eagletona (New York 2003),
ktcy pozostaje jednak nieco duny swemu tematowi - to ta elegancka
sugestia jest sensowna tylko o tyle, o ile odniesiemy j take do pooe-
nia postkomunistycznego. Teoria** bowiem, jak ewokuj j niektrzy z jej
rozczarowanych mionikw, jest bezprzedmiotowa bez odniesienia do ko-
munistycznej utopii. Kto w czasach wielkich wypyww marksizmu zajmo-
wa si teori spoeczn, ten ju z racji czysto merytorycznych rozwaa
musia kierowa spojrzenie na cao wiata - me w trybie akademickiej
kontemplacji, rozumie si, lecz jako uczestnik narady sytuacyjnej, w skraj-
nym przypadku nawet jako czonek rady wojennej, Teoria" moga popa
w dyskursywn praktyk wadczo kroczcego radykalizmu tylko dlatego,
e oznaczaa ona, w sposb otwarty czy dyskretny, konsultacj rewolucji
wiatowej - oto powd, dla ktrego nawet w najchodniejszym wykadzie
dawao si j rozpozna po mesjanistyczmym vifaato. Zainteresowanie ni
wynikao z najczciej ukrytej, jednak nigdy nie zdementowanej sugestii,
e moe istnie co takiego jak logiczny Komintern fflozoficzno-socjo-
logiczno-psychoanalityczna superwizja wielkiej akcji zemsty nazywa-
na histori powszechn. Jeli zdejmiemy ten spektakl z afisza, to koniec
z dramatem i teori w jednym. Kto mwi after theory, ma waciwie na
myli after politics. Po polityce" yje ten, kto nJe jest ju w stanie uwie-
rzy, e to, co da si jeszcze zrobi, posuwa naprzd rewolucj". Tym
samym rozpada si biecy adwentyzm, ktry wycisn swoje znami na
prerewolucyjnych i rewolucyjnych ef^ystencjach. Podczas gdy aktywici
byl ptzesiajtaiiejci pewnoci, e teraniejszo jest wypeniona znakami
nadchodzcego, dzisiejsi odczarowani yj przekonaniem, e przyszo
ju bya a o drugiej wizycie mki nie chce nic sysze.
Uprawiana na pewnym poziomie, teoria" bya czym radykalnie roman-
tycznym, gdy niczym kulturowy wywiad ledzia niewiadomo spo-
eczestw** klasowych, eby zorientowa si, co si sao z powstrzymy-
wanym dzkim pragnieniem Innego. Std te w dossier tej suby mowa
wci o alerite, odmiennoci Amalgamat, ktry podczas Indian summer
neomarksimu kry po niemieckich i angloamerykaskich uniwersytetach
jako teoria krytyczna albo TO prostu teoria (tymczasem wczesna Francja
dodaa don swoje zasoby jakobinizmu i formalizmu), nie by w istocie ni-
czym innym ni apokaliptyczn semiologi, niosc pomoc nauce o kry-
zysie trwae istniejcego stanu rzeczy**. Dostarczaa ona przyrzdw do
obserwacji Wielkiej Polityki - zawsze gotowa interpretowa emergentne
210 4. Rozproszenie gniewu w erze rodka
znaki, pozwalajce rozpozna koniec i zwrot wiata - albo smutn i trudn
do zintetpretowania nieobecno obydwu
4
,
Kiedy wiatowy bank gniewu zawiesi swoje interesy, pocign z sob
w wir upadoci niezliczone agentury ideologiczne. Tylko nielicznym, jak
Noamowi Chomsky'emu i kilku nowym monotonnym kontemplatorom
powioda si restrukturyzacja niemal na poziomie wczeniejszych sukce-
sw - cho ju tylko na rynkach outsiderw, Nie oznacza to, e pozosta-
li wspczeni pogryli si w stanie apatii. Std, ze Wschd nie jest ju
czerwony, nie wynika bynajmniej, e musimy zamilkn, chcc wyrazi
mai d'etre naszych dni. Wrcz przeciwnie, godne uwagi jest to, jak szybko
wspczesna inteligencja potrafia dostosowa si do sytuacji, w ktrej nie
ma do dyspozycji adnego uniwersalnego skaAi zdatnego do gromadzenia
w nim gniewu, oburzenia, dysydencji, subwersji i protestu, ani tym bardziej
adnej centrali emisyjnej dla przyszociowych projektw wyprowadzaj-
cych wiarygodnie poza aktualny system wiatowy, A jednak gdziekolwiek
pord intelektualistw starego stylu ewokujemy zamys wymylenia na
nowo politycznoci, tam wcza si tsknota za czasami, kiedy chciao si
wierzy, e dzie gniewu jest bliski,
Chocia Zwizek Radziecki co najmniej od mierci Stalina w 1953
roku figurowa na wiatowej scenie jako moralnie skoczony kolos i stra-
ci wszelk atrakcyjno dla dysydenckiej fantazji, jego faktyczne istnie-
nie oddziaywao niczym gwarancja, e zasada lewicowoci posiada jaki
rodzaj ziemskiego umocowania. W ten sposb Jean-Paul Sartre, mimo
i nigdy nie by formalnym czonkiem partii komunistycznej, mg jesz-
cze w roku 1952 wyznawa przewodni mi Zwizku Radzieckiego**.
Podobnie jak Koci rzymskokatolicki nawet w czasach najgorszej per-
werji powiadcza swoj transcendentn misj poprzez sam fakt istnienia
odczarowany blok wschodni" dawa oparcie moralnemu i litologiczne-
mu postulatowi koniecznej przestrzeni dla opcji, ktre wykraczaj poza
kapitalistyczny systemem wiatowy. Duch utopii mg wiarygodniej ni
dzi obstawa przy swym daniu otwarcia przestrzeni ^na lewo od ist-
niejcego stanu rzeczy*', gdzie rozkwitn moliwe wiaty. W owym czasie
nikt nie ulegby tpemu sloganowi: inny wiat jest moliwy, Inny wiat by
pord nas, i by okropny. Tym, czego dano, bya inna inno - to w tej
4
Oprcz tego istniaa druga posta teorii"; wykadana w krajach bloku wschodniego
filozofii istwows marksizmu-loiinizraii jako jedno imterializmu dialektycznego, mate-
rializmu historycznego i naukowego komunizmu, amalgamat, ktrego straszliwa nuda jesz-
cze dzi przejmuje przertenietn wczorajszych wychowankw.
After Theory 211
sytuacji swoj karier rozpoczo sowo alternatywny'*. Owszem, totalna
absurdalno i zepsucie urzeczywistnionego" socjalizmu byy oczywiste,
jednak dopki ten zepsuty i absurdalny kompleks si trzyma dopty na-
gie e
M
jego egzystencji dawao asumpt do myli, i da si znale dla
jego motyww fundacyjnych take jakie nieahsurdalne i nieperwersyjne
urzeczywistnienie. Nie wszystkie potencjay dysydenckie byy ju skaza-
ne na wycofanie si do nocnych programw i subwersyjnych pantomim
dziaalnoci artystycznej; horyzont nie zwzi si jeszcze do rynkw czasu
wolnego dla oywionych erotycznie ostatnich ludzi.
Za dominujcy dzi pluralizm bez granic odpowiedzialne jest gwnie
obok epistemologicznego zerwania ze staroeuropejsk monologiezn kon-
cepcj prawdy, rozstanie z dogmatem o homogenicznej ewolucji, ktry
naznaczy! jeszcze europejskie owiecenie - w tym punkcie spadkobierc
redniowiecznej logiki. Przynis on koniec Iluzji, e wymaganiom czasu
mona sprosta, operujc z jednej jedynej metropolii, niezalenie od tego,
jak by si nazywaa - Moskwa, Pary, Berkeley, Frat&furt czy Heidelberg.
Od tego czasu wieloci", dyferencjacje i jednostkowoci maj takie wzi-
cie, e wrd ich nosicieli mogaby popa w zapomnienie nawet wiado-
mo wsplnej przynalenoci do jednej jedynej ludzkoci". W roku 1951
Albert Camus pisa spogldajc na minione okropiestwa, e wspln
ojczyzn jest dzi nieszczcie**. Ludzie wspczeni najczciej nie chc
ju nic wiedzie o wsplnych ojczyznach poza wasnymi sferami intere-
sw. Nawet negatywna utopia, oczekiwanie katastrofy ywioowej o wia-
towym zasigu, nie jest w stanie ustanowi transcendentnego horyzontu
wicych reorientacji Duch desolidaryzacji, prywatnej, lokalnej, naro-
dowej, multinarodowj, imperialnej, siga tak gboko, ze kada jedno
chciaaby na swj sposb uwaa za pewne wasne ocalenie, nawet jeli
wszystkie pozostae pochonby malstrom. Jak brzemienna w niebez-
pieczestwa jest pozycja multiegoistyczna, poka nadchodzce dekady.
O ile do lekcji XX stulecia naleaa i ta, e uniwersalizm narzucony z gry
ponosi porak, o tyle stygmatem XXI wieku moe sta si brak w por
wyksztaconego oddolnie zmysu wsplnych realiw,
Przeobraetda te zrujnoway moralne, retoryczne i doktrynalne podsta-
wy tradycyjnej lewicy. Zmiana powszednich oczywistoci pozbawia wia-
rygodnoci nawet jej niegdy najskuteczniejsze gry jzykowe. Poczciwe
ginekologiczne obrazy, ktrymi upaja si marksizm, tchn dobrym na-
strojem asystujcego przy porodzie, straciy cakowicie punkt oparcia
212 4, Rozproszenie gniewu w ene rodka
w realnie istniejcej rzeczywistoci Kto mgby powtrzy dzi powa-
nie fraz, e rodki do urzeczywistnienia bezklasowego spoeczestwa"
wzrastaj w onie** spoeczestwa" mieszczaskiego - aby pewnego dnia
niepowstrzymanie wydosta si na wolno i dlaczeg by nie z pomoc
krwawego cesarskiego cicia rewolucji**? Rwnie mieszne byoby dal-
sze uywanie tradycyjnej metafory o podziemiu**, jak gdyby gdzie tam
na dole przyczaiy si prawda i przyszo, gotowe do wielkiego skoku
w gr. Wyobraenie ukrytego ,*spoieezenstwar pod spoeczestwem",
tajemnego wiata piwnic i tuneli, gdzie snujc dalekowzroczne plany, pod-
kopuje si mieszczaskie nadbudowy, jest zgoa bezprzedmiotowe - tylko
zdezorientowane piochy** czekaj pod oson normalnoci na dzie swo-
jej aktywizacji. Budowane dzi podziemne bunkry - na przykad w celu
realizacji tajnych programw jdrowych ekspansywnych mocarstw cen-
tralnych - mog by wszystkim, tylko nie inkubatorami szczliwej przy-
szoci
Upadek mitologii piwnic i podziemi doszed dzi tak daleko, e nawet
niezomni mionicy idei komunizmu w rodzaju Antonia Negriego musieli
powici stare zwierz totemiczne lewicy, beta, W uniwersum zbudo-
wanym z samej tylko powierzchni, mwi Nefpi, ten ryjcy w ziemi stwr
straci swoje polityczne znaczenie - jego miejsce powinien zaj w,
stworzenie z bogat gnostyck przeszoci, ktre dziki swej horyzontal-
nej zwrotnoci jest wybornie dopasowane do paskiego, twnsjremtoego,
zmieniajcego wci posta i barw wiata - i do seplenicej lewicy
5
.
Wracajc do ironii okolicznoci: odkd spogldamy wstecz na nieistnie-
jcy ju realnie socjalizm, pojmujemy ponur point sytuacji postkomuni-
stycznej. Po roku 1991 nie byo do rozumienia nic, co dla uwanych ob-
serwatorw sowieckiego eksperymentu nie byoby w zasadzie oczywiste
ju od 1918 i dekretu Lenina o czerwonym terrorze, dla sympatykw lewi-
cowej opozycji od 1921, dla odpornych nerwowo towarzyszy podry*'
od czystek lat trzydziestych, dla jednookich antyfeszystw od 1945, dla
skostniaych w utopijnym uporze od 1956 i dla opnionych w rozwoju
uczniw historii po 1968,
5
Z ub. Antonio 'Negri Michael Hank, Imperium* Negri i dzie w swej zdradzie zwierzcia
totemicznego klasycznej lewicy tek daleko, e deleguje je do innego obozu politycznego:
JZttown wyania siq kret mylenia reakcyjnego
1
*, czytamy przy okazji polemiki z Huntingto-
nem zob. Antonio Negri, MuMmde.,., t, 51,
After Theory 213
Take sztuka lektury Rekonstrukcji", dyurnego namiestnika radykalnej
krytyki, moga utrzyma si na scenie tylko dziki temu* e wyranie zdy-
stansowaa si od mitw podziemia, Nie ma zamiaru zstpowa w niemo-
liwe gbie tekstw i instytucji, eby zakada materiay wybuchowe pod
fundamenty**. Ostronie wskazuje na abilno i wieloznaczno pozor-
nie najbardziej solidnych struktur; vvykiizuje nieostro rzekomo najtward-
szych binarnych opozycji; uwidacznia ukryte sprzecznoci najbardaej ko-
herentnych dyskursw. Bdc now wersj objaniania marze sennych na
tekstach wszelkiego rodzaju, szczeglnie tych z krgu metafizyki staroeu-
ropejskiej jest ona, mimo i jej adepci czsto twierdz rzecz przeciwn,
zmodernizowan wersj hermeneutyki ktra uzbrojona w aparat krytycz-
ny powica si szerokim gestem zadani zostawienia wszystkiego chwi-
lowo takim, jakie jest
6
. Notabene wychodzc od taMej ekspertyzy mona
poj ukryte wsplnictwo dekonstrukcji i amerykaskiej kultury masowej:
take ta ostatnia podja si misji nienaruszania trwale istniejcego stanu
rzeczy". Stosownym rodkiem jest nieustanne ewokowanie snu o gorszym
wiecie, przy ktrym ten obecny jawi si niczym urzeczywistniona utopia,
godna obrony wszelkimi sposobami.
Mona by zebra liczne obserwacje o podobnej wymowie, aby skonsta-
towa zawsze ten sam stan rzeczy: po dymisji wschodniego przeciwnika
ze wiatowej wojny domowej 1917-1945 i od zakoczenia zimnej wojny
midzy dwoma pierwszymi mocarstwami nuklearnymi, wychylajce si
ekstremalnie wahado ideologiczne niemal si zatrzymao. Gdzie wszyst-
ko dy ku rodkowi, tam sia cikoci wypywa z tendencjami antygra-
witacyjnymi Zrozumieli to berliscy grafficiarze piszc: Byt rozstraja
wiadomo"*. Przez byt" naley teraz rozumie siy grawitacji jednolite-
go rodka. Za rzeczywiste moe uchodzi to, co ma si cigania na d.
C bardziej zrozumiaego od tego eby nowa nieszczliwa wiadomo
odbia si jak za dawnych czasw od bytu? Oto wanie sygnatura czasu,
ktry chce by wszystkim, tylko ju bez znamion kryyeznocL Na sze-
rokim froncie inteligencja odwrcia si od taytyki, eby znw gosowa
6
Por. Peter Sloterdijk, Derrida, tm gypti&L e proMime de ki pyramide /w, prze,
O, MaiuKil Baris 2006, (Wykad wyjposzony na kongresie wsponmieniwym Un pur
Derrida w Centre Pompidou w Paryu z okazji pierwszej rocznicy mierci Jaoque5

a Derridy
21 listopada MOS). Wersja niemiecka: tene, Derrida ein gypter. ber das Problem der
&chen Pyramide, FraikfartM. 2007.
* W oryginale pomysowe take jzykowo praetaataeenie dictum Marksa JDas Sein be-
stimmt das Bewutsein** w JDas Sein verstimmt das Bewutsein",
214 4, Rozproszenie gniewu w erze rodka
za prymatem religii. Desekularyzacja zyskuje kadego dnia na popularno-
ci, pragnienie sprzyjajcej yciu iluzji pokonao prawd** - jeszcze nie
sposb dzi oszacowa co zwrot ten oznacza na dusz met dla biegu
cywilizacji. Krytyka, nawiasem mwic, byte konsekwencj ontologicz-
nego zaoenia, e fikcje musz rozbi si. o fakty. Teraz to fakty s tym,
co rozbija si o fikcje - choby dlatego, e im samym ma przysugiwa
w przyszoci ju tylko status skutecznych fikcji.
Jutrzejsi historycy potwierdz, e XX stulecie zdominowa w ostatnich
trzech dziesicioleciach motyw powrotu do rodka - rodka, ktry nigdy
jednak nie potrafi dostatecznie doj ze sob do zgody co do swoich mo-
tyww i ich filozoficznych implikacji. Wyeksponuj oni niech intelektu-
alistw do wydobywania pozytywnych wartoci ze rodkowych pooe
jako jeden z symptomw kryzysu epoki - ustawiczny romantyzm radyka-
w zablokowa procesy, ktre mogyby przygotowa na problemy XXI
stulecia. Bd musieli zrekonstruowa, jak doszo do upadku zachodnich
demokracji, ktre po roku 1990 i jeszcze silniej po 2001 miay coraz silniej
zaangaowa si w neoautorytarny, czciowo neobellieyslyezm/ zwrot
Jeli wrcimy do dzisiejszych perspektyw to horyzont zdaje si jesz-
cze stosunkowo czysty, mimo i nikt nie bdzie twierdzi, e choby tylko
w redniej perspektywie czasowej oferuje przyjemne widoki. Tym, co wy-
rnia sytuacj, nie jest realne zmniejszenie rozporzdzalnych kwantw
gniewu u wykluczonych, ambitnych, przegranych i adnych zemsty. Ich
liczba musi by w warunkach wolnociowych nieuchronnie wiksza ni
w zapadych autorytainych systemach Wschodu gdzie klimat wyznacza
egalitaryzm ttbezwasmmoimania, Cech ciarakterystyczn sytuacji jest
raczej utrata funkcji penionej przez symboliczne instytucje, ktrych po-
winnoci w czasie dwch bogatych w konflikty stuleci bya polityczna
zbirka i transformacja dysydenckich energii. T^m samym pojawia si
pytanie o to, jak nasz czas interpretuje formu ira quaerens intelhctum
- co wicej, czy mona dzi jeszcze w ogle znale sposb rewitalizacji
fundacyjnego, a przynajmniej wsprundacyjnego dla polityki od dwustu
lat zwizku oburzenia i zdolnoci do nauki?
Erotyzacja Albanii, czyli przygody duszy postkomunistycznej
Przy tym wszystkim wyglda na to* e nie tylko pww, niezadowolenie
i oglny sprzeciw straciy swoj adresowalno. W ogle psychiczne bu-
^ Erotyzacja Albanil, cz-yli przygody.,. 215
dety uwaaj si od duszego czasu za skazane na prywatyzacj uzji
7
.
Take saraooszustwo wkroczyo w dob swej seryjnej reprodukcji. Mona
byo zatem przewidzie e wyzwolecy komunizmu w krytycznym okre-
sie bd wykazywa wyranie podwyszon podatno na designerskie
iluzje
Z funkcjonalnego punktu widzenia sytuacja postkomunistyczna impli-
kuje jak zauwaylimy, powrt od gospodarki nakazowej do gospodarki
wasnociowej, wzgldnie zastpienie medium jzyka medium pienidza
8
.
Psychopolitycznie rzecz ujmujc konwersja ta idzie w parze z przestawie-
niem z systemw opartych na dynamice gniewu I dumy na systemy oparte
na dynamice podliwoci czy - jak wyrazimy to w ramach pojciowych
analizy psychopolitycznej - z odwrotem od prymatu tymotyki na rzecz ero-
tyzacji bez granic.
Faktu, e nie wolno rozumie istoty erotyki, wychodzc od szczeglne-
go przypadku seksualnego libido i jego estetycznych bodcw wyzwala-
jcych - jak zakada nowsza psychologia codzienna lecz e zasadza si
ona na stymulacji idei deficytu iwszelkiego rodzaju poczucia niszoci
oraz artykuuje w stosownych akcjach chci posiadania i osigania, nie
sposb zilustrowa lepiej ni na przykadzie innego fenomenu najnowszej
psychohistorii: recepcji w krajach byego bloku wschodniego" rdzennie
kapitalistycznej idei pienidza, ktry podzi pienidz. Marks ktry czsto
bdnie cytuje Hegla, mgby patrzc na odnone wypadki, powiedzie,
powoujc si na berliskiego profesora, e wszystkie farsy historii zdarza-
j si dwukrotnie, pierwszy raz jako krwawe, drugi- zabawne, Chciaoby
si rzeczywicie przeczyta, jak autor 18 brumaire 'a skomentowaby wiel-
ki szwindel inwestycyjny, ktry w imieniu komunizmu przez siedemdzie-
sit lat oszukaczo pozbawia proletariat i chopstwo Europy Wschodniej
ich zgromadzonego gniewu i aspiracji do respektu idumy. Rwnie chemie
chciaoby si wiedzie, jak glos opatrzyby Me przestpczoci gospo-
darczej, ktre po zaamaniu si komunistycznych reimw przeszy nad
krajami byego Jbloku wschodniego".
Fala zacza si krtko po pamitnym 25 grudnia 1991 roku, kiedy to
po raz ostatni opuszczono nad Kremlem czerwon flag. Jej najwczeniej-
sze demonstracje wystpiy, jeli si nie mylimy, w postkomunistycznej
7
Por. Boris Groyi, Privatisations, or The Artificial Paradises if Past-Communism, kata-
log wystawy* WvatisiaimgetL Zeitgenssische Kunst aus Osteuropa, ma]-czerwiec 2004,
wyA Revolver, Arnim fflr aktuelle Kunst Frankfurt 2005, s. 7-15.
Por, tene, Das komtnunistiscke Postskriptwm*..,
21
:
6_ 4. Rozproszenie gniewa w fflrac rodka
Rumunii ktra, po rozstawianiu dyktatora Ceausescu w roku 1989 - take
25 grudnia - podja pierwsze kroki na obcym sobie parkiecie demokra-
cji i gospodarki rynkowej. Od 1992 roku kraj ogarna nieznana bis dato
gorczka pienina, wywoana inwazj rzekomo nowych systemw lokat,
z ktrych najskuteczniejszy nosi wzbudzajc zaufanie nazw Caritas.
Agenci rzeczonych systemw - wbrew wszelkiemu prawdopodobiestwu
w samej Rumunii istniao podobno okoo szeciuset takich spiskw - obie-
cywali dostarczy w kocu swoim klientom odrobin przyjemnoci realnie
istniejcego kapitalizmu. Bajeczna rozpito zysku gier inwestycyjnych
urzelda du cz ludnoci - podobno w pocztkowej fazie na porzdku
dziennym byo, e zainwestowane" pienidze zwikszay si w cigu kil-
ku tygodni i miesicy omiokrotnie. W przecigu roku pidziesicioletni
podwczas biznesmen on Stoica, inicjator Cartas, awansowa na boha-
tera narodowego. Robotnicy fabryczni, bezrobotni urzdnicy - kto tylko
mg, ten inwestowa wszystkie pienidze, eby cieszy si ogromnymi
premiami Wielu oddao w zastaw bd sprzedao wasne domy, aby wej
w posiadanie pynnych rodkw. Przez dwa lata udawao si Stoicy z po-
moc regularnych wysokich wypat zwodzi zachwyconych inwestorw
co do prawdziwej natury przedsibiorstwa - jako e wygrane" nie byy
oczywicie zyskami z regularnych przedsiwzi, lecz, jak to powszech-
nie bywa w systemach opierajcych sit a piramidach finansowych czy
efekcie kul nienej, zwyczjirymi przesuniciami pienidzy pniejszych
inwestorw na konta tych, ktrzy wczeniej weszli do gry Kupony tyl-
ko tej najbardziej rozpowszechnionej gry inwestycyjnej miao zakupi
a do dwudziestu procent rumuskiego spoeczestwa. Wczesn wiosn
1994 roku przerwano wypaty, niedugo potem systemy runy, przed nie-
zliczonymi ludmi pitrzyy si piramidy dugw nanunski rzd jedynie
z wielkim trudem zapobieg powstaniu ludowemu. Naprawd niewielkim
pocieszeniem dla oszukanych mogo by to, e Stoica zosta skazany na
sze lat wizienia.
Na przekr temu odstrczajcemu epizodowi ju wkrtce duch wi-
tej pamieei Charlesa A. Ponziego (18821949) kry po licznych innych
krajach postikomunisrycznych. Pon woski poszukiwacz przygd, ktry
w roku 1903 przyby do USA, w 1919 lansowa w Bostonie pierwsz z ta-
kich gier inwestycyjnych i w cigu trzech kwartaw awansowa na multi-
milione - spdzi potem wiele lat w rozmaitych wizieniach i zuboay
zmar po dugiej tuaczce w Rio de Janeiro. W swoich dobrych dniach by
wysawiany przez zachwyconych inwestorw jako pierwszy get-rich-quick
Brotyzacja Albanii, czyli przygody. ^ 217
finansista XX stulecia, a jego bazujcy na handlu kuponami pocztowymi
system (jakoby wykorzystujcy rnice wartoci midzy amerykaskimi
i woskimi znaczkami) uchodzi wrd jego zwolennikw za najelegantsz
w skali wszech czasw maszyn do produkcji pienidzy. Od tego czasu
promowano na caym wiecie niezliczone prby zbicia szybkiego majtku
za pomoc tak zwanego schematu Ponziego. Idc w jego lady, Rosjanin
Siergiej Mawrodi sta si - dziki swojej upadej w 1994 roku piramidzie
finansowej MMM, w ktr co najmniej pi milionw jego rodakw za-
inwestowao ogromne sumy - w bardzo krtkim czasie szstym co do
zamonoci mieszkacem Rosji* co ma swoj wag w pastwie nowych
milianlerw. Chcc unikn odpowiedzialnoci karnej, Mawrodi da si
wybra gosami swoich zwolennikw, wielbicych go niczym zbawiciela,
w 1995 roku do Dumy Po wyganiciu immunitetu poselskiego znikn za
granic, niewtpliwie w przekonaniu, e dni zdolnego czowieka s zbyt
cenne, eby spdza je w wizieniach nowej Rosji
W tym samym roku iskra przeskoczya na Polsk, Czechy Bugari i Ser-
bi. Z Polski miaa trafi do Albanii Do pouczajcych momentw desowie-
tyzacji naley fakt, e akurat najbiedniejszy kraj Europy sta si najrozle-
glejszym laboratorium dla postnowoczesnego kapitalizmu rabunkowego.
Za pofprzebanie wschodnioeuropejskich uuzji odpowiedzialny by midzy
innymi mody faamburski biznesmen o podejrzanej reputacji ktrego nowo
rozkrcona i rozpropagowywana za pomoc sekciarskich psycholechnik pi-
ramida finansowa nosia nazw Jump, zanim pod nag p*ob demaskacji
nie przemianowano jej na Ttana; dziki polskim menederom gra acusz-
kowa Bona miaa, ponownie przelakierowana, dotrze do Albanii - gdzie
jednak, jak syszelimy, uprawiano j tylko jako jedn z ponad tuzina po-
dobnych struktur finansowych. Zarzdzajcym intensywnie propagowan
gr udao si tam doprowadzi do psychozy podliwoci ogromn czci
kraju podczas uwieczonej sukcesem fazy kamuflau od 1994 do 1996 roku.
W obliczu kuszcych realnych wypat na pocztku gry myl, e pienidze
rozmnaaj si same z siebie poprzez zwyczajn poyczk udzielon to-
warzystwu inwestycyjnemu", przenikna cae spoeczestwo, ktre przez
dziesiciolecia dyktatury Envera Hody yo w skrajnej ndzy i pustce in-
formacyjnej do porednich skutkw tej drugiej naleaa take niewiado-
mo publicznoci co do dopiero niedawno zakoczonej afery rumuskiej,
Do koca roku 1996 ponad poowa z 3,3 musonw Albaezykw dokonaa
inwestycji*' w aktywne na terenie caego kraju piramidy finansowe - wielu
z nich pod zastaw swoich domw i gospodarstw w prawdziwych bankach.
218 4, Rozproszenie gniewu w 2 rodka
Take tutaj obiecywano i przez jaki czas wypacano profity rzdu 100 pro-
cent w cigu kilku miesicy, w nerwowej kocowej fezie gry nawet 40 i 50
procent miesicznie - co stanowio bodziec wystarczajcy do rezygnacji
z wszelkich zacztkw rozsdnego wahania. Albaskie piramidy osigny
swoj wysok atrakcyjno take dziki temu, e reklamowano je w pa*
stwowej telewizji - co liczni inwestorzy bdnie zinterpretowali jako do-
wd wiarygodnoci.
Kiedy w styczniu 1997 roku doszo do upadku gier, w caym kraju wybu-
cha panika rozczarowania. Oburzenie nie miao granic: za pomoc sporych
pienidzy ludzie wykupili si ze swej realnej egzystencji, nie mona byo
wic teraz wybaczy jej powrotu. Rozgniewani inwestorzy oskarali pa-
stwo i rzd o zaniedbanie koniecznych rodkw ochrony inwestorw - co
byo suszn inkryminacj, poniewa ponoszcy odpowiedzialno zigno-
rowali stosowne ostrzeenia ze strony Banku wiatowego. Spontaniczne
grupy poszkodowanych podpalay posterunki policji, podczas gdy bandy
wciekych robotnikw i urzdnikw szturmoway arsenay policji i woj-
ska. Przywaszczono sobie wwczas okoo 600 000 sztuk rcznej broni
palnej, czego efektem ubocznym w cigu Miku nastpnych lat by picio-
krotny wzrost liczby morderstw i zabjstw w Albanii - wikszoci broni
nie udao si ju nigdy odzyska. Wydawao a, e z dma na dzie rozka-
dowi ulegy struktury pastwa, liczne prowincjonalne miasteczka wpady
w rce rebeliantw, ktrzy rekrutowali si po wikszej czci z czonkw
opozycyjnej Partii Socjalistycznej, Stolica Albami Tirana stab si widow-
ni wojny domowej. Przez kilka tygodni nie wida byo nigdzie na hory-
zoncie adnego adotwrczego autorytetu, pewnie take dlatego, ze dua
cz urzdnikw pastwowych, sama nalec do oszukanych, przyczya
si do protestw. Tylko dziki obietnicy potrojenia uposaenia skoniono
do powrotu na stanowiska licznych policjantw-dezerterw. Albaski pre-
zydent Sali Berisha, dawniej lekarz przyboczny Envera Hody, ktrego
Partia Demokratyczna bya w najbardziej jawny sposb zwizana z mene-
derami piramid, poczu si zmuszony .do dymisji.
W punkcie szczytowym zamieszek tum, napdzany mieszanin zoci
i pragnienia zemsty, przypuci szturm na szkoy i uniwersytety, pldrujc
i wynoszc wszystko, co tylko si dao; reszta zostaa zniszczona w ata-
ku lepej teil Zachodni obserwatorzy, ktrzy niedugo potem odwiedzili
Albani, donosili, e nawet w krajach spustoszonych przez wojn nie wi-
dzieli zniszcze takich rozmiarw. Budynki publiczne ograbiono a do
ostatoiej klamki; w zimnych mieszkaniach rodziny siedziay pod jednym
Erotyzacja Albanii czyli pizygody,,. 219
wenianym kocem i cay dzie wpatryway m tpo w obrazy woskich
programw reklamowych. Ze strachu przed ogln wciekoci mn-
stwo Albaczykw prbowao opuci kraj B przeadowanych okrtach
marynarki wojennej i zdezelowanych kutrach rybackich, a nawet na tra-
twach - w cigu kilku dni porty w Brindisi i innych woskich miastach
nad Adriatykiem zalaa fala uciekinierw. Europejscy ministrowie spraw
zapanicznych jak zwykle nie byli w stanie doj do porozumienia co do
kontyngentu przyj owej inwazji zrozpaczonych" do krajw Unii. e
w stosunkowo krtkim czasie doszo do normalizacjistosunkw, naley
tumaczy przede wszystkim deklaracj nowo utworzonego rzdu Albanii,
uznajc pastwo wspwinnym zaistniaej klski Ponadto albaski bank
centralny zdoa uratowa znaczne sumy dla inwestorw dziki zamroeniu
kont pramidy; drug cz strat zamierzano zamortyzowa przy pomocy
budetu pastwa.
W interesujcym nas kontekcie nie idzie o docenienie przytomnej
infamii organizatorw takich gier jakby stworzonych do wyzyskiwania
naiwnoci wzgldnie nagej gotowoci do przyjcia kapitalizmu niezliczo-
nych obywateli w krajach byego bloku wschodniego'*. Tym, co przed-
stawionym wydarzeniom nadaje symptomatyczn wag jest okoliczno,
e w infekcyjnej energii, z jak opisana fala moga si rozprzestrzenia
w bardzo biednych toajach w rodzaju Rumuniii Albanii, fayje si pew-
na informacja dotyczca istoty kapitalizmu - a przynajmniej zewntrznej
oceny systemu, jak prezentuje si on w snach na jawie ludzi wykluczonych
przez kilka generacji z dowiadczenia wolnego rynku i gospodarki was-
nociowej. Rumuskie i albaskie tragikomedie odsoniy w rzeczywisto-
ci - obok pewnych aspektw natury ludzkiej - bajkowy rdze kapitali-
stycznej myli o bogactwie: wyobrae, e wykorzystanym jako kapita
pienidzom przysugujper se waciwoci samopomnaajcego si fluidu
albo e pienidz jako kapital stanowi potny amulet, ktry swemu posia-
daczowi obiecuje stay dopyw uszczliwiajcych dbr.
Trzeba przyzna, e fantazja ta nie jest pozbawiona wszelkich podstaw,
cho co powaniejsi interpretatorzy gospodarki rynkowej czy te ekono-
mii wasnociowej od dawna ostrze^j przed przepiciami czysto speku-
lacyjnego wykorzystywania pienidzy, a nawet okrelaj traccy kontakt
z rzeczywistoci kasynowy kapitalizm mianem zagroenia dla caej go-
spodarki wiatowej. Partia tworzca warto rzeczywist w obrbie ka-
pitalistycznego kompleksu faktycznie nie przestaje podkrela, e proces
budowania majtku polega zrazu i zwykle jedynie na fachowo sterowa-
220 4. Rozproszenie gniewu w erze rodka
nej synergii wasnoci, kreacji pienidza, pracy organizacji i innowacji,
podczas gdy wszystkie pozostae transakcje, szczeglnie zwizane bez-
porednio z gospodark pienin, chocia zyskay ilociow przewag,
nigdy nie s niczym innym anieli kkami z dymu w wirtualnej przestrze-
ni. Z kolei partia atwych zyskw obstaje niezmiennie przy pogldzie, e
wzbogacenie si jest po prostu naturalnym wynapodzeniem spekulatyw-
nego ryzyka. Dla niej w bogactwie manifestuje si ostatecznie nie rezultat
pracy i wynikw - chocia nie kwestionuje ona cakiem ich koniecznoci.
Prawdziwy sens bogactwa polega wedug niej na zademonstrowaniu su-
werennoci fortuny, ktra wybiera swych faworytw a reszcie kae odej
z pustymi rkoma. Mwic w sposb mniej mitologiczny, oznacza to, ze
kto wygrywa, ten ma racj, a kto przegrywa, temu nie wolno si skary.
Bdnego rozumowania Albaczykw nie naleao doszukiwa si za-
tem w tym, e zupenie opacznie zrozumieli oni okrelone fakty speku-
latywnego kapitalizmu. Ulegli raczej pewnemu pznosocjalisfycznemu
zudzeniu, sugerujcemu, e take pod znakiem kapitau moe pojawi si
l^wna wydana dla wszystklchu W swojej gotowoci do wyrzeczenia m
fantomu socjalistycznej dumy i w kocu take zastosowania si, jak pozo-
stali obywatele wolnego wiata, do apelu o prymat podania, bez adnych
ukrytych myli zadeklarowali swoj wiar w nowe okolicznoci. Z powodu
niezdolnoci i niechci do reahstyeznego wyobraenia sobie rde spo-
dziewanych zyskw pozostali winiami swojej przeszoci Przy sztur-
mowym ataku na piramidy finansowe pewn rol odgrywao niewtpliwie
odczucie, e ju wystarczajco dugo byo si wykluczonym z bogactwa
i jego redystrybucji. Po pwieczu dyktatury braku, ktra przekarmiaa na-
rd grnolotnymi frazesami, chciano w kocu odnotowa na swoim koncie
udzia w przyjemnych niesprawiedliwociach zamonego wiata - nawet
jeli jakie niewidzialne jednostki miay zapaci rachunek za bajeczne roz-
mnoenie wasnych wkadw. Jak wszyscy, ktrzy id za gosem popular-
nego erosa, oywieni Abanczycy byli przekonani, e tym razem przysza
ich kolej na wprowadzenie do domu nieco zbyt piknej oblubienicy
Realny kapitalizm: odwlekanie kolapsu
w systemach opartych na dynamice podliwoci
Std te nie byo nie bardziej nie na miejscu wobec albaskiego nieszcz-
cia ni sarkazm niektrych zachodnich obserwatorw, ktrzy zrywali boki
ze miechu z albaskiego kapitalizmu**, W rzeczywistoci tylko niewielu
Realny kapitalizm: odwlekanie kolapsu.... 221
adherentom regularnego kapitalizmu udaoby si dostatecznie precyzyjnie
zdefiniowa rnic midzy faworyzowanym przez nlci sposobem gospo-
darowania a prost piramid finansow. Trudno zaprzeczy faktowi, e fe-
nomen niezasuonego zysku - czy oglniej: nieopartego na wiadczonej
pracy dochodu - jest wysoko ceniony takie wrd kapitalistycznych gra-
czy z dugim staem. Magiczne i irracjonalne aspekty nierwnej dystry-
bucji dobrobytu posiadaj dla porzdku wyobraeniowego nowoytnych
gospodarek narodowych znaczenie, ktre naleaoby okreli mianem
archetypicznego, gdyby wyraenie to nie byo zajte przez wprowadza-
jce w bd konotacje psychologii gbi. Nowoczesna gospodarka wasno-
ciowa przybraa od samego pocztku lnic aur fantazji szczcia, dla
ktrych odpowiednim terminem jest kapitalizm fortuny. Ten rzeczywisto-
-wyobraeniowy wymiar nowych procesw ekonomicznych pojli w peni
w krtkim czasie take pozaeuropejscy uytkownicy systemu. Jeli no-
woczesna gospodarka wasnociowa i piemna - nazywana czsto przez
przejzyczenie kapitalizmem - posiada jakie emanujce ponad granicami
hitmowyim fascinosum^ ktre niekiedy usuwa w cie nawet wasne zale-
ty praktyczne, to pochodzi ono niewtpliwie z tego rda Zreszt wiar
w powrt fortuny, ktra via banki I giedy sprzyja swoim wybracom, na-
ley interpretowa jako postchirzecijansk reinterpretacj protestanckich
fimtazjt wybrastwa - ryzykujc odsonicie przez to bezlitosnego rdzenia
kalwinizmu, ktrego prawdziwa twarz objawia si w mistycznej obsce-
nicznoci poczucia bliskoci Boga po zamknici!* kas.
Podstawy obiektywnej porwnywalnoci regularnego kapitalizmu ze
schematem Ponziego naley doszukiwa si w niezaprzeczalnym fakcie,
e w obydwu wypadkach chodzi o bazuj* na toedycie systemy wzrostu,
zalene na dobre i ze od rozszerzonej reprodukcji. Obu inherentoa jest
tendencja kryzysowa, ktr zawiadywanie jest konstytutywne dla caocio-
wej crynamiM systemw.
W wypadku czystego systemu Ponziego kryzys musi nadej (albo zo-
sta wiadomie spowodowany) stosunkowo wczenie, poniewa liczba ak-
tualnie moliwych do pozyskania nowych graczy wyczerpie si nieuchron-
nie po kilku rundach - std nawet przy dobrym kamuflau nie da si raczej
przekroczy kilkuletniego czasu gry. Sam Ponzi zdoa utrzyma si okoo
dziewiciu miesicy, jego wschotlmoeuropcjscy nastpcy maksymalnie
dwa lata. Natomiast regularny kapitalizm, bazujcy na przemyle i ban-
kach, wyrnia si tym, e jego gracze odpowiadaj na presj odsetek go-
spodarczym wzrostem, ktry nastpuje przede wszystkim dziki synergii
222 4, Rozproszenie gniewu w eree rodka
ekspansji rynkowej, innowacji produkcyjnej i racjonalizacji technicznej.
Jego modus ucieczki do przodu** jest w konsekwencji elastyczny, dugo-
terminowy i obeznany z kryzysem. Jego posunicia obejmuj zachowania
wynalazcze t cywilizacyjne, i nie cofaj si niekiedy wrcz przed wywo-
ywaniem rewolucji kulturowych. Nawet ku zdziwieniu swoich wasnych
agentw proces kapitau okazywa si jak dotd zawsze zdolny do opano-
wywania tendencji kryzysowych, rwnie w duszych fazach fluktuacji
i stagnacji Moe si on dzi powoa na mniej czy bardziej koherentn
rozpito rozwoju rzdu dziesiciu generacj i-oik potraktujemy rewo-
lucj przemysow XVIII wieku jako jego okres progowy, bd nawet
dwudziestu generacji, jeli wraz z Immanuelem Wallersteinem zaoymy
pojawianie si konturw kapitalistycznego systemu wiatowego ju okoo
roku 1500.
Patrzc na to osignicie, naley skonstatowa, e skonstruowany za-
sadniczo ahistorycznie wzgldnie czysto prospektywnie system kapitali-
styczny wytworzy jednak dziej owo wasnego rodzaju. Jej tendencj
zmistyfikowano w pocztkowej fazie gjty za pomoc pojedynczego pojcia
postpu". Niewiele to zmienia w ironicznym stosunku kapitalizmu do mi-
nionych czasw. Poruszany przedsibiorczoci wiat potrzebuje przeszo-
ci w grancie rzeczy tylko po to eby zostawi j za sob
9
,
Przed swoimi dzisiejszymi wspgraczami i krytykami kapitalizm staje
z wysokimi roszczeniami do powagi i wiarygodnoci, szczeglnie po znik-
niciu tak zwanej alternatywy socjalistycznej. Daj si one streci w tezie,
e ma on do zaproponowania model wzrostu o zasadniczo niewyczerpal-
nym potencjale przyszociowym. W jego imieniu moe wymaga od akto-
rw gotowoci do wzicia udziau w formach ycia, do ktrych nale per-
manentne zmiany techniczne i infiltracja wszystkich obszarw ycia przez
komodyikacj i zaporednkzenie pienine. Prawd jest, e zdolno tej
gry do istnienia w przyszoci nie przedstawia si tak obiecujco, jak nie-
ptmswmm twierdz jej egzegeci. Wystarczy odczyta wszechobecne sw-
ko sustamability jako symptom neurotyczny, eby uchwyci w krytycznym
punkcie samozwrotn wtpliwo status quo. Jak dowodzi to sowo, roz-
waniejsi spord ekspertw ekonomicznych wspczesnoci posiadaj ju
precyzyjne pojcie tego, co nie jest kompatybilne z istot systemu.
9
Zob. Peter Sloterdijk, Goodbye FortseMit; Das heilige Feuer der Unzufriedenheit, w:
Ute OMSKO, J&geii Hogrefe (H$,), Das neue Denken, das Neue denken. Ethik Energie.
sthetik, GttfageD 2005, s. m.
^ _ _ Realny kapitalizm: odwlekanie kolapsu.^ 223
W rzeczywistoci take nie-systemy-Ponziego (a wic regularne gospo-
darki narodowe w szczeglnoci i gospodarka wiatowa w oglnoci) s
systemami nierwnowagi, ktre wci musz asymiowa znaczny stopie
wewntrznego zagroenia. Skonsolidowany kapitalizm moe kompenso-
wa zttsmioiMJce go tendencje d kolapsu (ktrych pierwsz manifesta-
cj byy opisane przez Marksa kryzysy nadprodukcji) tylko poprzez nie-
przerwan ucieczk do przodu. Co wrd dzisiejszych klientw uchodzi
za dowd rzetelnych zasad handlowych, bierze si z udoskonalenia instru-
mentw sterowania, ktrych kluczowego mechanizmu naley upatrywa
w sztuce banku centralnego**
10
. Mona o niej powiedzie, upraszczajc e
sprowadza si ona do procedury nadawania powagi temu, co niepowane
- inaczej mwic, do techniki spowalniania kryzysu. Poprzez podnoszenie
i obnianie pierwotnych odsetek bank centralny powica si zadaniu mini-
malizowania waciwego systemowi ryzyka kolapsu, regulujc generowa-
ny przez odsetki stres na koniunkturalnie znonym poziomie. Podejmujc
swoje decyzje regulacyjne orientuje si on wedug aktualnych i oczekiwa-
nych wynikw wysikw gospodarki realnej, czytaj: wedug sumy efektw
rozszerzenia rynku innowacji produktowej i zwiedzenia produkcyjnoci.
W tym kontekcie wielokrotnie przywoywane zaskoczenie tonjunktary**
nie oznacza nic innego jak zmniejszenie ryzyka insolwencjt da obcio-
nych kre#tem jednostek. Przy odpowiednim poterowanhi presja obsugi
dugw na wszystkich poziomach wydarze ekonomicznych nie moe sta
si zgub caego systemu, chocia liczne przedsibiorstwa i gospodarstwa
prywato permanentnie upadaj. Patrzc caociowo, stres dugw nap-
dza proces gospodarki pieninej do wci nowych odmodze i zwyek.
Przymus ekspansji i innowacji, ktrym wyrnia si kapitalistyczny spo-
sb produkcji, wywodzi si tym samym z fachowo zatamowanego, jednak
nigdy nie wyehmimowaoego w caoci czynnika Ponziego w obrbie cae-
go systemu
11
. Kompleks kapitalistycznc-finansowy tworzy opinajc cay
m
Fm, Haofr-Joacon Staderman, Die Fesseung des Midas. Eine Untersuchung ber
den Aufstieg und Verfall der Zentralbankkunst, Tbingen 1994.
11
Synergia pomidzy spowolnieniem kryzysu i mobilizacj osigni kompensujcych
stracia dzi ju oczywicie moc obowizujc przy nadwraliwym systemie czciowym
'kapitalistycznych pastw narodowych; coraz wicej obywateli w krajach Europy zaczyna
pojmowa, e pastwo opiekucze, szczeglnie co do swojej podstawowej konstrukcji, czyli
systemw rentowych, odpowiada piramidom finansowym, w ktrych starsi porzdnie zgar-
niaj, podczas gdy juz .gracze trzeciej fundy zostaj oskubani. Ponadto teki ekstreinaliiie
zaduone budety pastwowe w wikszoci krajw posiadaj ju od dawna niezmiennie
charakter systemw Ponziego ktrych stabilno polega w duej mierze aa quastaeligijnej
224 4. Rozproszenie gniewu w erze rodka
wiat sie operacji przenoszenia gr dugw. Jednak nawet najlepiej skom-
pensowany system Ponziego nie moe zdziaa na dusz met nic wicej,
jak tylko przesun na czas nieokrelony moment swego odczarowania
- najpniej do chwili, kiedy droga do ekspansji jest zamknita, poniewa
wszyscy nowi wspgracze, ktrych mona by pozyska, przystpili ju do
gry. Wspczesny wiat moe by jeszcze spory kawaek od tego oddalony,
std finalna gorczka nie jest na razie usprawiedliwiona. Nieokrelono
momentu rozczarowania uczestnicy gry mog jeszcze z pewn suszno-
ci interpretowa jako zasadnicz otwarto p^szoci . Mimo to nale-
y przezornie wskaza klientom na opini mniejszoci ekspertw, wedle
ktrej efekt otwartoci - pozr nieograniczonej kontynuowalnoci gry na
obecnych warunkach - mona bdzie utrzyma co najwyej kilka dziesi-
cioleci Inni interpretatorzy daj grze wyranie wicej czasu, szczeglnie
ci, ktrzy maj w sobie do op^mizmu aby datowa wyczerpanie energii
kopalnych dopiero na XXII stulecie.
Jeli chodzi o psychologiczne supozycje CbariesaA. Ponziego, to w cza-
sie niemal sto lat, jakie upyny od jego bostoskiego wyczynu z 1919
roku, nie zostay one w aden sposb sfalsyfikowane. Wolno chyba zao-
y, e w sumie nader tramie charakteryzuj one psychomotoryk kapita-
listycznego sposobu gospodarowania. Faktycznie nawet w wypadku nie-
zwracajqcych na siebie uwagi od strony moralnej i solidnych ekonomicznie
manifestacji systemu nieodzowna pozostaje pewna miara zasadniczych
decyzji opartych na dynamice podliwoci. Te napdzaj silne tendencje
ekspansyjne, ktre coraz gbiej wnikaj w formy ycia kultur nosicielskich
czy, mwic technicznie, w psychosemantyczne budety wspgraczy
- z reguy oteen drog poprzez media ktt&ury; ksik, teatr film i te-
lewizj. Media wytwarzaj synergetycznie klimat nieustannej liberalizacji
- a ten, jak czy dowiadczenie, zwycia la longue take w rywalizacji
z konserwatywnymi reakcjami. W tym kontekcie recepcji nowoczesnej
sztuM przypada, systemowo {systemisch} rzecz biorc, trudne do przecenie-
nia znaczenie, gdy ze swoim konsekwentnym treningiem everything-goes
funkcjonuje ona jako centrum ksztacenia awangardowego konsumizmu.
A co zademonstoij awangardy, to z reguy niebawem naladuj masy".
Poniewa kwantytatywnej ekspansji procesw pieninych nie sposb
oddzieli od kwaUtatywnycn praemian form yda, zespoy kapttalistycz-
niezdbloofcl wietzeyefa do wyobraenia sobie niewypacalnego pastwa (mimo i kryzysy
farolwencyjne Rogi i Afgootyny dowiody, e zdarza m take to, co me do pomy stada).
Realny kapitalizm: odwlekanie kolapsu... 225
nycb graczy musz nastawia si kulturowo aa permanentnie rewizjoni-
styczny klimat. Co od roku 1800 nazywa si duchem czasu, jest nie do
pomylenia bez wspudziau ducha pienidza. Cho w konserwatywnych
rodowiskach prbowano stylizowa biegunowo pienidza i ducha jako
antytez, patrzc caociowo, przewag zyskaa konwergencja biegunw.
Mwimy o wasnym czasie, eby mc z nim i, Oczekiwanie adapta-
cji manifestuje si w daniu mobilnoci** i uczenia si przez cae y-
cie'*, co ma na celu uelastycznienie biografii zawodowych i rwnoczenie
umoliwienie maksimum konsumizmu na staro - oto sens przeniesionej
ostatnio take do Niemiec propagandy matuzalemowego kapitalizmu ka-
lifornijskiego typu- Zatem cho przy tym cigym ruchu wzicie zdaj si
mie powane wartoci, to globalna tendencja gry wymaga coraz wik-
szej nleumsobliwoci populacji graczy. Nawet w najbardziej sprzyjajcych
okolicznociach - kiedy na szerokim froncie powiodo si zaspokojenie
ludnoci narodowej przez pastwo opiekucze, a dziki podatkom pa-
stwowym okieznanie i stymulacja gospodarki kapitaowej w kraju prze-
biegaj na dusz met uporzdkowanymi drogami - system jest skazany
na wczanie coraz wiejkizej czci populacji w ryzykowniejsze aktywno-
ci oparte na podliwoci i bardziej ofensywne praktyki lekkomylnoci
- stan rzeczy na ktry mde wyraenie spoeczestwo konsumpcyjne"
wskazuje tylko z oddali. Co nazywa si tu konsumpcj, okrela gotowo
klientw do wzicia udziau w bazujcych na kredycie grach przypiesza-
nia przyjemnoci - z ryzykiem spdzenia duej czci ycia na transak-
cjach spaty. Tajemnica konsumizmu jako stylu ycia {lifestyle) kryje si
w misji wywoywania u jego uczestnikw neoarystokratycznego poczucia
penej stosownoci luksusu i rozrzutnoci. Arystokrat w kapitalizmie jest
ten, kto nie musi si zastanawia, eby wiedzie, e jemu czyjej naley si
to, co najlepsze.
Podliwo oznacza afektywne wypenienie ontologicznego zaoenia,
e moliwe jest utrzymanie trwaej asymetrii miedzy dawaniem i braniem.
Jeli u gracza przez duszy czas przewag zyskuje branie, mwi si zwy-
kle o jego sukcesie. W zwyczajnym rozumieniu sukces okrela fenomen
poiadwynapodzenia - ktry zreszt nierzadko idzie w parze z tendencj
do powtrzenia tego, co nieprawdopodobne. Ustabilizowane ponadwyna-
grodzenia generuj u swoich odbiorcw roszczenia statusowe z tendencj
do elitarnoci. Chronicznie ponadwynagradzani rozwijaj ponadprzecit-
nie czejfo talent do uwaania swoich premii za stosowny trybut skadany
wasnym osigniciom - bd te przy braku osigni swojemu li tylko
226 4. Rozproszenie gniewu w erze rodka
emjnentnemu istnieniu lub, dlaczeg by nie, swojej postaci fizycznej. Do
w peni rozbudowanych systemw podliwoci naley bowiem w typo-
wych wypadkach wyniesienie dobrego wygldu do rangi racji dostatecznie
uzasadniajcej oczekiwania ponadwynagrodzeniowe, Dla w peni rozwi-
nitej kultury podliwod charakterystyczne jest bowiem to, e jej agend
i agentki wychodz z zaoenia, i powinni zosta najbardziej wynagro-
dzeni akurat za to, na co sami maj najmniejszy wpyw. Nie bez przyczyny
szerzy si dzi na caym wiecie housm^ owa religia niewdzicznoci.
Jej snkcesy misyjne rodz si dziki rodkom masowego przekazu kultury
modzieowej, ktre od dawna gosz radosn nowin, e aby odnie suk-
ces, wystarczy wyglda tak jak kto, kogo znamy z mediw.
Jeli chodzi o kapitalistyczn posta erotyki, to rozwija ona krok po kro-
ku paradoks ponadwynagrodzenia dla wszystkich", a w konsekwencji pro-
klamuje prawo czowieka do podliwych zachowa bez granic. Std te
rynek wygldu urasta do rzdu rynku rynkw - na nim potencjalne obiekty
podania przeksztacane s w zetkniciu z narkotykiem ponadwynagro-
dzenia w podmioty podliwoci. atwo poj, dlaczego ostatni rozam
klasowy** w kapitalizmie bdzie rozamem midzy ponadwynagradzanymi
i wynagradzanymi normalnie albo Me, Trudniej zrozumie, dlaczego roz-
am ten bdzie mniej wicej rwnoznaczny z przeciwiestwem pomidzy
beautiful people a ludmi o twarzach, ktre nie przynosz zysku. Chcc
zdefiniowa, znaczenie sowa lud** (Folk) w zaawansowanym kapitalizmie,
natkniemy si na mnstwo tych, ktrzy pozostaj wykluczeni z ponadwy-
nagradzania. Lud to ci ktrzy mog mie pewno, e take w przyszoci
nic nie otrzymaj za sampowieTzehowne^.
Elity podliwoci potwierdzaj swoim zachowaniem postulat, e w by-
cie musi by ulokowany potencja do permanentnych gier konloirsowyci
przynajmniej do faz sukcesu dostatecznie dugich aby odnoszcych
korzy wyposay w nadwyki na reszt ycia. Palcej podliwoci
towarzyszy z reguy odczucia e zasuguje si na wicej szczucia, ni
si dotd zaznao - to jeden z powodw nnieinoJiwijcycii podanie we-
wntrznych granic aktywnoci napdzanych przez podliwo. W cigu
stuleci kapitalizm nie byo chyba wielu aspirantw do fortuny gotowych
skonstatowa wsplnie z Andrew Camegie'em* Miaem w yciu (fcio
wicej szczcia, ni mi si naleao**
12
.

2
Andrew Carnegie, Gesekkfcte meines Lebens, Leipzig 1922, s. 189.
Realny kapitalizm: odwlekanie kolapsu... 227
Co do nieszczliwych Albaczykw i ich inicjacji w ducha Spekula-
tywnego kapitalizmu, to naley odnotowa, e oglnie rzecz biorc, mo-
gli mwi o szczciu w nieszczciu, Po zaegnaniu kryzysu ich steaty
okazay si, mimo okoo dwudziestu tysicy bankructw mniejszych firm
w caym kraju, duo mniej dramatyczne, ni si tego obawiano w pierw-
szych reakcjach. Tym, ktrzy uszli cao, zostaa wpojona lekcja, mwica,
e minionej gospodarki nakazowej nie da si zrestrukturyzowa na gruncie
gospodarki wasnociowej tylko poprzez spekulacj. Nauczyli si oni tego,
co dla weteranw kapitalizmu jest dobrze znanym faktem: codzienne two-
rzenie wartoci charakteryzuje pewna charakterystyczna powolno, kt-
rej nie mona bezkarnie pomin. Kto chce zbudowa majtek, ten musi
z reguy przez jaki czas pracowa i z czego zrezyfpowa. Cho marzenie
o szybkim bogactwie jest niezbdne dla dynamiki napdowej kapitalizmu,
to on sam zakada jednak wpierw regularn kultur przedsibiorczoci, jak
rwnie zdyscyplinowany wiat pracy, ktry poddaje si trudom rwni
nieco pochyej.
Jak zauwaylimy, regularny kapitalizm, ktiy potrafi zadowoli si ra-
tami profitu moliwymi do skonsolidowania w gospodarce realnej, jest
uksztatowany przez napicie midzy ciarem odsetek a zwikszaniem
produkcyjnoci - przy uwzgldnieniu wszystkich psychopolifycznyeh czyn-
nikw, bez ktrych modyfikacji nie uda si przemiana danej populacji w sto-
warzyszenie konsumentw zdolnych do stwarzania popytu- O ile kryzysy
piramid na wschodzie i poudniu Europy dao si sprowadzi do palcej
psychozy podliwoci - a tym samym do nagiej i prostackiej erotyzacji bu-
detw afektw - o tyle podczas kolejnej fazy konsolidacji musiano nada
znaczenie osadzajcym si f^biej, dyskretnym i chronicznie oddziaujcym
formom erotyzacjt spoeczestwa**
Pojmujemy tymczasem, dlaczego psychodynamiczna modernizacja po-
ruszanych przez pienidz spoeczestw" nosi oblicze erotyki: w ekono-
micznej nowoczesnoci na porzdku dziennym stoi ni mniej, ni wicej, tyl-
ko zastpienie (jedynie pozornie archaicznego) rymotejskiego sterowania
afektami wraz z jego (jedynie pozornie irracjotialnyiii) niekompatybilnymi
z rynkiem aspektami - bdc bardziej na czasie psychopolityk imitacji
podania i rachujcej podliwoci. Przemiany tej nie da si osign bez
daleko idcego odpolityczniaiia populacji - a co si z tym wie: bez po-
stpujcej utraty znaczenia jzyka na rzecz obrazu i liczby. Przede wszyst-
kim klasyczne partie lewicowe, o ile per se dziaaj one jako banki gniewu
i dysydencji, musz w tym nowym klimacie razi jako dysfunkcjonalne
228 4 Rozproszenie gniewu w erae rodka
relikty. S one skazane na walk za pomoc szkaradnych mw przeciwko
obrazom piknych ludzi i tabelom z twardymi liczbami - przedsiwzicie
bez widokw na powodzenie. Natomiast zmodernizowane socjaldemokra-
cje a la New Labour poruszaj si w ywiole kapitalistycznej erotyki jak
jytjy
w
wodzie wymeldoway si jako partie dumy i gniewu i dokonay
zwrotu na korzy apetytw. Wskutek wtargnicia kultury obrazu prefer
mowanej na Zachodzie narody postkomunistyczne zyskay do dyspozycji
skadnic iluzji ktra rwnoczenie przemawia do erotycznego podania
i poczucia koniecznoci czekania.
W trakcie transformacji dochodzi do jedynej w swoim rodzaju z punktu
widzenia historii moralnoci stymulacji rywalizacji yczeniowych pomi-
dzy uczestnikami zgeneralizowanych gier podania. W zachodnich po-
pulacjach strukturalne przeobraenia podania cigny si przez stulecia
- z wyranym przypieszeniem w XIX wieku. Jeli scharakteryzowano t
epok od strony historii kultury j ato stulecie operetid to dlatego e wyma-
gana przez ducha czasu erotyzacja mieszczastwa i drobnomieszczastwa
w tym wanie gatunku stworzya sobie swoje najefektywniejsze medium
13
.
iednak ju dworskie i wezesnomieszczaskie porzdki spoeczne** wy-
woyway ruchy rywalizacyjne i wyzwalay burzliwe wspzawodnictwo
midzy uczestnikami intryg dworskich i Merownikami przedsibiorstw
handlowych. Obie struktury byy systemami dziaania uksztatowanymi
ju przez emocjonaln modertuzacj;', zwaszcza przez zagszczenie sto-
sunkw towarzyskich i stosown intensyfikacj liaisons dangereuses
t
czyli
strategicznych interakcji. Jednak jeszcze w adnej formacji historycznej
nie potrzebowano tak wiele sterowanej podliwoci i zawici konkuren-
cji jak w rozwinitym spoeczestwie** masowej konsumpcji, ktre - po
ponad stuletnim preludium - w drugiej poowie XX wieku rozprzestrzeni-
o si triumfalnie wedug euroamerykaskich wzorcw w wielu zaktkach
globu,
Przy tych procesach okazuje si, e wszystkie modernizacje kocz si
mniej czy bardziej dramatyczn rewizj moralnoci obowizujcej od sta-
roytnoci. Poniewa dzisiejsze systemy nie s walczcymi kolektywami,
tylko zakadaj jako warunek wstpny zerotyzowane populacje, rezygnu-
j one z dalszego domagania si zniesienia starotestamentowego pitego
przykazania - co byo jak to pokazalimy, jedn z formatywnych cech
13
Por. Siegfried Kxacausr, Jacques Offenbach i Pary jago czasw^ prae. A. Smoliski,
Warszawa 1992,
__________ Realny kapitalizm; odwlekanie kolapsu... 229
lewicowego faszyzmu, ktra powrcia w narodowym socjalizmie. Obie
formacje tymotejskiego modelowania afektw wymagay nieugitych wo-
jownikw i zdolne do rodzenia matki, nie za ambitnych kochankw i luk-
susowe konsumentki - faktycznie brytyjscy zwolennicy Midzynarodwki
Komunistycznej piewali w latach trzydziestych swoj pie do tekstu:
Skoczmy z mioci / a do rewolucji / do tego czasu mio / to niebol-
szewicka rzecz** {Let s liquidate love /TUI the revolution /Until then love is
/An un-bolshevik thing)
14
. Piymat wartoci bojowych by dla aktywistw
uznanym faktem, podczas gdy eros figurowa w godnej pogardy rubryce
mieszczaski luksus**. Dopki zabijanie miao pierwszestwo przed mi-
oci., dopty duch rewizji kierowa si przede wszystkim przeciwko pi-
temu przykazaniu".
Natomiast w zaawansowanej sferze konsumpcji mio, pragnienie i roz-
kosz stay si pierwszym obowizkiem obywateskun. Teraz to raczej prze-
pisy abstynencji i antymimetyczne zakazy zazdroci dekalogu s tym, co
naley odpowiednio do czasu uj w nawias i zastpi swymi przeciwie-
stwami Jeli dziesite przykazanie brzmiao: Nie bdziesz poda domu
bliniego twego. Nie bdziesz poda ony bliniego twego, ani jego nie-
wolnika, ani jego niewolnicy [.. ,]* (Wj 20,17)
5
to pierwsze przykazanie no-
wego panujcego systemu moralnego ma formu* Bdziesz poda i czer-
pa rozkosz z wszystkiego, co inni czerpi^y rmkosz uka ci jako podane
dobro! Std wynika bezporednio drugie pfzykazanie ktre winno wzmoc-
ni jeszcze dziaanie pierwszego. To przykazanie ekshibicji, ktre, w dia-
metralnym przeciwiestwie do tradycyjnych przepisw dyskrecji, podnosi
do rangi normy otwarte, obliczone na wywoanie imitacji wystawianie na
pokaz osobistej rozkoszy
16
. Nie bdziesz robi tajemnicy ze swego podania
i rozkoszy! Krtkowzrocznoci byoby sdzi, e slaitM zasady ekshibicji
ograniczaj si do wiata reklamy i nocnych klubw - w istocie konstruk-
cja rzeczywistoci zsubiektywizowanego kapitalizmu w caoci opiera si
na rywalizacji o to, by by widocznym. Widoczno okrela poestrzenie
14
Cyt za: Eric Hobsba wm, Gefhrliche Zeiten. Ein Leben im 20. Jahrhundert, Mnchen
2006, &. 146,
.
IS
Zob. powyej & 170 i nasi
16
Zob, Peter Sloteffdgk, Erwachsen imRech der Eifersucht. Notiz zu Rene Girards anth-
ropologischer Sendung, Posowie doi Ret Girard, Ich sah den Satan fallen wie einen Mte.
Eine kritische Apologie des Christentums, Mnchen- Wien 2002, s, 241-254.0 perwersyjnej
strukturze nowego imperatywu podania mwi takie w Hcmych miejscach swego dziea
Slawjtek.
230 4 Rozproszenie gniewu w erze rodka
dla stymulacji impulsw zazdroci - przenikajce wiat towarw, pienidza,
wiedzy, sportu, sztuki. Aby skompensowa niebezpieczne efekty obydwu
odblokowujcych przykaza, kocowe trzecie przykazanie musi da: Nie
bdziesz przypisywa ewentualnego braku sukcesw we wspzawodnictwie
o dostp do obiektw podania i przywilejw rozkoszy nikomu innemu ni
sobie samemu!
Rozproszona dysydencja - mizantropijna Midzynarodwka
Dotychczasowe rozwaania eksponoway kilka warunkw wstpnych ude-
rzajcej dzi niemonoci gromadzenia i organizowania aktualnych kwan-
tw gniewu i dysydeneji w Rwnych krajach neokapitaiistycznej way of
life. Najwaniejszy z nich by ju sumarycznie wielokrotnie wymieniany:
na horyzoncie wspczesnoci nie wida adnych ruchw i partii, kt-
rym na nowo mogyby przypa funkcje banku wiatowego utworzonego
w celu utopijno-profetycznego wykorzystywania impulsw tymotejskich.
Z braku skutecznego operacyjnie miejsca gromadzenia gniewu z wic
perspektyw Co robi?" brakuje rwnoczenie stanowisk teoretycznych,
od ktrych wychodzc, mona by odbywa narady sytuacyjne dotyczce
prawdziwie globalnych spraw. Cho od lat przestrze publiczn Zachodu
i ociennych krajw rozwijajcych si zalewa powd moralizujcych wy-
powiedzi o tak zwanej globalizacji, z sumy dyskursw nie wyania si ani
na jot aden lad nowego organom!" - chyba eby uzna za teki wy-
dziay Pentagonu badajce socjologi wiata oraz sztaby zajmujce si tak
zwan war on terror. Podobn okoliczno reasumuje teza e nie istnie-
j wspczenie adne moliwe do spopularyzowania formy pozytywnej
apokaliptyki ktre byyby w stanie przeoy potencjalny kryzys skutecz-
nych obecnie systemw spoecznych i gospodarczych na atrakcyjne wi-
zje pniejszego czasu. Ani w Davos, ani w Porto Allegre nie mwiono
w minionych latach w sposb wiarygodny o modelach postkapitalistycz-
nych. Inaczej mwic, dowodzi to tylko tego e kapitalizm chce by odtd
ca kultur. Tym samym ustanawia siebie samego jako meprzekraczal-
ny horyzont wspczesnoci Co przyjdzie po nim, moe by wedle jego
wasnego samorozumienia zawsze tylko nim samym w jego bezustannych
metamorfozach i euforycznych intensyfikacjach. Jedynie dyskursy ruchw
na rzecz energii solarnej i pokrewne podejcia antysystemowe zawieraj
projekty o pewnej gbi czasowej, ktre konfrontuj dominujcy system
z nieuniknionjm kocem - przez wzgld na jego zaleno od wczeniej
Rozproszona dysydencja - tnlzantropijna Micfcgyparodwka 231
czy pniej wyczerpanych energii kopalnych, Niektre z nich nazywaj
tylko powody, ktre czyni koniecznym przejcie do adw opartych aa
postkopalnych rodkach energii, inne posuwaj si a po horyzont wykra-
czajcy poza gospodark kapitalistyczn
17
.
Dotknlimy ju take, przynajmniej w sposb poredni, drugiego gw-
nego powodu deprecjacji gniewnych impulsw w budecie afektw demo-
kracji kapitalistycznych: naley doszukiwa si go w fakcie, e wspczesne
stosunki zgodnie ze swoj tendencj pozbawiaj moliwoci dziaania naj-
popularniejsze warianty mylenia fundamentaistycznego - cznie z tnodo-
heglowskni figurami ktre same prezentuj si jako praktyczne realizacje
mylenia schodzcego do korzeni**. Z kanonu wspczesnoci wykluczo-
no wszystkie formy przebrzmiaych teorii, Ich typowymi przedstawiciel-
kami byy te teorie, ktre wprawdzie komentoway wiatoobrazy swoich
przeciwnikw z pozycji krytyki ideologii (i o tyle operoway na poziomie
obserwacji drugiego rzdu), jednak we wasnej sprawie wykorzystyway
nadal naiwne semantyki opisu wiata - porwnywalne w rym wzgldzie
z najbardziej prostackimi systemami wiary. Ufundoway one z jednej stro-
ny zwizek midzy tymotyk i ekstremizmem, z drugiej miedzy ekstremi*
zmem i myleniem monologicznym
lg
. Jeli w takich okolicznociach gniew
nie moe nabra rozumu, to jest zaskakujce tylko dla tych, ktrzy sami
zainwestowali w interes z naiwnoci,
Trzeci powd dyfuzji potencjaw gniewu i protestu mona odnale
wprzemianie mediw ich gromadzenia i ich mitw organizujcych. Podczas
gdy wiadomi klasowo proletariusze pnego XIX i wczesnego XX stulecia
mieli moliwo integracji lokalnych cierpie i walk w epos ruchu robotni-
czego, byt moe nawet w wielk opowie o adwencie rewolucji, dzisiejsi
nosiciele gniewu nie dysponuj ju adnymi zdolnymi wyznacza kierunki
scenariuszami, adnymi przekonujcymi narracjami, ktre wska im y-
wotn rol w zachodzcych w wiecie wydarzeniach W tej sytuacji nasu-
17
W ksice iMMweia Wallersteina, Utopistik. Historische Alternativen 4e$ 21. Jahr-
hunderts* na barii abstrakcyjnych rozwaa systemowych postuluje si powstanie adu posl-
kapitalistycznego, brak jednak jakichkolwiek konkretnych wskazwek co do modus operan-
di tegodL Na temat zwrotu ku polityce solamej zob.: Herman Scheer, Sbtorc Weltwirtschaft
Strategie fir Me Skol&gische Moderne, Mnchen 2002; tene, Energieautonomie Eine neue
PoUtkfir erneuerbare Energien, Mnchen 2005.
11
Zob.; Pete* Sbtercijk Ife geschah im 20, Jahrhunderts? Unterwegs m einer KritA
der extremistischen Vernunft. Wykad inauguracyjny w Katedrze im. Emmanuel Liviasa,
Uniwersytet w SiAwigB, 4 marea20G5; Peter Stetefdp, Hans-Jrgen Heinrichs, Die Sotme
und der Tod. Dialogische Untersuchungen, Frankfurt/M. 2001, rozmowa szita, s. 304-320.
232 4. Rozproszenie gniewu w erze rodka _ _
wa si regres do etnicznych i subkulturowych inwencji historycznych, Gdy
nie ma takowych do dyspozycji, ich miejsce zajmuj lokalne konstrukcje
my-oni. Gdy niezadowoleni epoki postmodenuzmu nie mog odreago-
wa swoich afektw na innych arenach, pozostaje im tylko ucieczka we
wasne lustrzane odbicie, ktrego dostarczaj rodki masowego przekazu,
gdy tylko sceny przemocy cign na siebie cz publicznego zaintere-
sowania. Szybkie odzwierciedlanie w obrazach prasowych i telewizyjnych
dokonywanych ekscesw moe przynie aktorom tych zaj momentalne
zaspokojenie, w niektrych wypadkach moe nawet oznacza pewien ro-
dzaj satysfakcjonujcego dowodu istnienia. Jednak wanie w takich epizo-
dach prawo medium utwierdza si przeciw treciom, Wida tu raz jeszcze,
e instrumenty mieszczaskiej sfery publicznej" nie mog funkcjonowa
jako kolektory czy media gromadzenia i edukowania tymotejskch subiek-
tw in spe (to znaczy nie s w sanie moderowa konwersji gniewu w dum
i nadziej). Niewtpliwie nowoczesnym mediom trzeba przypisa potencja
wyzwalania afektywnych epidemii - wszystkie zdolne do zawdrowania na
czowki gazet tematy rozprzestrzeniajsi, jak wiadomo, zgodnie z zasad
infekcji wirusowej. Rwnoczenie neutralizuj swoje substancje zby pod-
porzdkowa og zaj prawu zobojtmania, Ich demokratycmmisjjest
wytwarzanie indyferencji poprzez wymazywanie rnicy midzy rzeczami
gwnymi i drugorzdnymi.
Trzeba w kocu wymieni czwarty motyw politycznej regresji lewi-
cowej kultury gniewu - wynika on z wielokrotnie ju wspominanej kon-
wersji cywilizacji uksztatowanej przez pienidz na prymat erotyki. Nowe
przykazanie mloci nakazuje tak imowa dobra, ktrymi rozkoszuje si
twj ssiad, jakby mogy one sta si twoimi, Oczywicie rwnie tmdno
przestrzega tego ekstensywnego przykazania rozkoszy jak chrzecija-
skiego przykazania ekstensywnej mioci bliniego. Przymus erotyzacji,
ktry ciy na skazanym na podanie wspgraczu spoeczestwa" ba-
zujcego na dynamice podliwoci, prowadzi w nieunikniony sposb do
tego, e coraz wicej rozdranionych i wyizolowanych jednostek czuje,
e s otoczone przez oferty niemoliwych kontaktw. Z chronicznie wy-
growanych da mioci, ktre z braku wewntrznych i zewntrznych
rodkw dostpu musz skoczy si porak, bierze pocztek skonno
do nienawici do wszystkiego, co naley do piercienia oblenia zoone-
go z pseudoobiektw. Podczas gdy kolektywne systemy afektw w ramach
postmodernistycznych ironizacji dokonuj inwersji z rewolty na wsp-
dziaanie, spoecznie wyizolowane i jzykowo zuboae impulsy dysy-
Rozproszona dysydencja - mizaotropijna Midzynarodwka 233
dencji, gniewu i rewolty ogarnia tendencja neutralizacyjna. W tej sytuacji
wandaiski stosunek wobec niemoliwych do zdobycia obiektw narzuca
si jako najbardziej przekonujcy. Mona by okreli wandalizm mianem
negatywnoci gupich i tym samym scharakteryzowa piiew, ktry zupe-
nie zarzuci ju poszukiwanie rozumu.
Opisane tu mechanizmy nigdzie w najbliszej przeszoci nie ujawniy si
w sposb bardziej eksplicytny ni w paryskich rozruchach na banieues*
ktre wybuchy pomieniem w kocu padziernika 2005 roku, aby na-
stpnie, zgodnie z reguami gry nagradzanej medialnie imitacji przemocy,
w cigu kilku dni ogarn liczne miasta czy aglomeracje miejskie, W tych
nieoczekiwanych eksplozjach przemocy ze sttony grupy zoonej wycznie
z mskiej modziey islamsko-arabskiego i dusecijasko-afiykanskiego
pochodzenia chodzio ewidentnie o mieszanin burd sucych odreago-
waniu i prowokacyjnego wandalizmu dla przyjemnoci - a wic dokadnie
o taki koktajl afektw, z ktrym hermeneutyka polityczna hegetnonieznej
francuskiej kultury centrowo-lewicowej nie potrafi absolutnie nic pocz.
Std te paryscy publicyci zadowolili si przywoaniem obecnych na ryn-
ku gier jzykowych wykorzystujcych skwapliwie kad sposobno do
autocytatu. (Oni podpalaj auta - my gramy w nasze ulubione teorie").
W tym wszystkim nie dao si przeoczy tylko jednego: e adna z partii
politycznych nie moga i nie chciaa odda si do dyspozycji jako miejsce
gltmradzenia i przeobraania emergentnych brudnych energii. Mona byo
wprawdzie usysze mgliste deklaracje o obowizkach republikaskiej pe-
dagogiki jednak nie pojawio si nic, co wskazywaoby na now strategi
politycznego uyniania gniewu. Jako wyczulony interpretator sytuacji psy-
chopolitycznej wyrni si jedynie minister spraw wewntrznych Nicolas
Sarkozy: okrelajc chuliganw bez ogrdek mianem hooty** (racaiie),
ktr trzeba spuka rodkiem czyszczcym pod wysokim cinieniem, nie
tylko zerwa z reguami politycznego beau parter, lecz take uwiadomi
jasno, e wedle odczucia nowej moralnej wikszoci kraju na porzdku
dziennym nie stoj ju tyra razem adne starania polityki integracyjnej,
lecz bezkompromisowe postpowanie eliminujce. Niewykluczone, e
ten werbalny atak zapocztkowa przyszociowy paradygmat politycznej
semantyki. Znaczyoby to ze reprezentanci prawej strony centrum pojli
postrepubikaski imperatyw, zgodnie z ktrym polityka nie miaaby ju
oznacza niczego innego ponad system rodkw zaradczych mtUtanmej
ochrony konsumentw. Na paszczynie retorycznej przejcie od terapii
234 4. Rozproszenie gniewu w erze rodka
spoecznej do usuwania ludzi zbdnych zostao, jak si zdaje, preformuo-
wane w sposb niedwuznaczny - wyraa 0110 aktualne porozumienie po-
midzy konserwatyzmem strachu szerokich warstw i neoliberaln zasad
twardoci elit majtkowych. Wobec tego aliansu stoi za lewica, ktra ani
w swej pokomunistycznej ani socjaldemokratycznej formie nie jest w sta-
nie rozwin odpowiednich procedur zbirki gniewu i inwestycji zbiorw
r
w projekty zyskowne z tymotejskiego punktu widzenia
19
.
Sabo tworzonych ad hoc eksplikacji nieoczekiwanych wybuchw
przemocy we Francji objawia si w pierwszym rzdzie tym e chciano
widzie w nich najczciej tylko chwilowe wyrazy ekspresji - przy czym
interpretacje poszukujcego wyrazu podoa afektywnego mocno si wa-
haj: sigaj one, zalenie od skonnoci interpretatora od bezsilnej wcie-
koci poprzez uzewntrznienie impulsw zemsty za chroniczne upoko-
rzenie a po manifestacj czystej przyjemnoci zla" Nie mniej mylna jest
lansowana przez niektrych politykw prawicy insynuacja, ze w wypadku
podpale pojazdw i budynkw oraz innych aktw wandalizmu chodzio
o zaplanowane, a moe nawet sterowane akcje.
W rzeczywistoci wezbranie Mi przemocy wzio si z okazjonalne-
go utworzenia obiektw gniewu, ktre poprzez stymulujce sprzenie
zwrotne nagrodzono we francuskich rodkach masowego przekazu wyso-
kimi premiami uwagi i impulsami imitacji. Bodcem wyzwalajcym byo,
o ile trafne s aktualne rekonstrukcje wydarze krytycznej nocy, byska-
wiczne rozprzestrzenianie si plotki, wedle ktrej policja 27 padziernika
2005 roku doprowadzia do mierci dwjki modych ludzi z przedmie.
Sugestia ta (ktra okazaa si pprawd gdy niebyo adnego bezpored-
nio zwizku midzy mierci nieletnich a dziaaniami policji) wystarczya,
eby ewokowac u tumnie zgromadzonej na miejscu wydarze modziey
prymitywny scenariusz my~oni
w
, ktry niebawem znacznie rozszerzy
swj zasig take na inne miejsca. Po stronie oni" znalaza si naturalnie
policja pastwowa ze zrozumiaych wzgldw take elokwentny minister
spraw wewntrznych oraz bliej nieokrelony zbir osb symboli i insty-
tucji w ktrych skondensowaa si - w odczuciu owych mskich potom-
kw imigrantw - obco i wrogo francuskiego otoczenia.
19
Jeli Oskar Lafontaine ktry przed kilkoma laty wyda ksik zatytuowan Die Wut
wchst (Mnchen 2002), jesieni 2005 roktt mjt wywalczy sukces wyborczy dla caej
ogolnoniemKddq partu lewicowej, to zaznacza si jednak pewna perspektywa, jak mo-
na by IM powrt zapewni chronicznie dabo artykuowanym skaigom bezrobomydij nisko
opacanych i maiginalizowanych jak ii istotny zacztek autoanrmaqi
Rozproszona dysydencja - mizantropijna Midzynarodwka 23 5
Formowanie negatywnego obiektu byo mimo caej jego mglistoci wyar-
tykuowane wystarczajco wyranie, eby na kilka tygodni wywoa u licz-
nych rzesz modziey wyobraenie oferujcej realny udzia sceny walki.
W trakcie ekscesw na ulicach CEchy-sous-Bots, Le Blanc Mesnil, Aulnay-
sous-Bois etc. doszo do pewnego rodzaju sceniczno-teatralnej zbirki
o duej sile przycigania, cho, na ile mona to rozpozna, wskazwek nie
udzielao nigdzie adne kierownictwo polityczne. Stosowna interpretacja
tego fenomenu jest poza zasigiem przecitnych socjologw; wydaje si
raczej, e przewietli rytoi wydarze byyby w stanie opisy medtougiczne
i mimetologiczne oraz te wykorzystujce instrumentarium logiki sieciowej.
W kadym razie decydujcy dla raptownej eskalacji fali by fakt, e typowe
dziaanie na scenie walki, to jest podpalanie ptzypadkowo postawionych
aut, stanowi od dawna zhabituowany wzorzec, by nie rzec wrcz rytua
o zaletach inicjacyjnych, Dziki silnemu dopywowi nowych wsp^aczy
ten wzorzec komunii via zniszczenie znalaz si naraz w medialnym wietle
reflektorw.
Jean Baudrillard w citym komentarzu dla dziennika,JJberation*'
20
stre-
ci precyzyjnie skandal w skandalu: dopiero listopadowe burdy uliczne
zwrciy uwag francuskiej opinii publicznej na to, e w kraju przez cay
rok noc w noc w wielu miastach poopalanych jest rednio 90 pojazdw
- tyto w 2005 roku byo ich podobno 28 000, z togo okoo 9000 przypa-
da na rozruchy na banlieues i ich imitacje na prowincji. Szczyt piroma-
skicb zabaw osijpiifto w nocy 7 listopada, kiedy to w caym kraju pono
ponad 1400 aut, Ponadto statystyka z roku 2005 odnotowuje do stopada
17 500 podpale w kontenerach na mieci i blisko 6000 aktw wandali-
zmu biorcych na cel publiczne budki telefoniczne i przystanki autobuso-
we. Cho socjologia sprawcw kreli nieco bardziej kompleksowe obrazy
chronicznych atakw, istnieje duy stopie podobiestwa midzy aktorami
nagiej rewolty a uczestnikami permanentnych zabaw z ogniem. Chodzi
zawsze o takich samych gniewnych modych mczyzn, u ktrych do
podwjnego nieszczcia bezrobocia i nadmiernego cinienia hormonw
dochodzi jeszcze eksplozywny wgld we wasn zbyteczno spoeczn.
Lekkomylnoci byoby nie chcie poj, e tworz oni fpup potencjal-
nych rekrutw kadej wojny, ktra wskazaaby im perspektyw wydobycia
si z dna niedobrowolnej apatii.
w
kmBmMtku,Nique tarnin! Voitures brulees et non au referendum son! les phases
dune meme revolts encore inackevie, Liberation" 18 listopada 2005.
236 4. Rozproszenie gniewu w mm rodka
Co do codziennych podpale, ktre latami pozostaway poniej progu
uwagi mediw, Baudrillaid mwi sarkastycznie o nowej lampce wieczy-
stej, ktra pali si ku czci Nieznanego Imigranta, porwnywalnej z pomie-
niem aa Arc de Tomphe. Dzikie pomienie wiadcz o psychopolitycznej
klsce francuskiego spoeczestwa**, ktremu nie udaje si przekaza du-
ej czci arabskiej i afrykaskiej ludnoci napywowej i jej potomkom
wiadomoci przynalenoci do kultury politycznej kraju docelowego. Jest
to jednak bdny opis sytuacji, gdy chodzi nie o francusk kultur po-
litycznaTs ktrej pikno nie objawia si przed modymi gniewnymi, lecz
o atrakcyjne pozycje spoeczne, na ktrych osignicie potomkowie imi-
grantw nie maj adnych rzeczywistych szans, Kiedy Baudrillard stawia
pytanie; przynaleni waciwie do czego?**, zakada ju z prowokujc
jasnoci zniknicie republikaskiego etosu jako istotnego politycznego
pola sitowego we francuskim spoeczestwie*' cywnym. Pokrewn tez,
z akcentem na mediologi i teori kultury, sformuowa Regis Debray,
konstatujc, nie bez smutku, brak efektywnej religii cywilnej we Francji.
Jeli jego diagnoza jest prawidowa, to oznaczaoby to ni mniej, ni wicej,
tytko e kraj nieodwoalnie wkroczy w sytuacj, ktra nosi rysy nie tylko
postgauUistyczne, lecz take postrepublikaskie. Baudrillard dochodzi ze
swej strony do prowokacyjnego wniosku, e wikszo Francuzw zacho-
wuje si tymczasem niby niepewni i drczeni resentymentami imigranci
we wasnym kraju. Jako autochtoni mog si utrzyma jeszcze tylko po-
p s dyktyittinacfe lanych imigrantw.
Rzeczywicie ekscesywna teza, e spoeczestwo" stao si dla siebie
samego kotektywem fantomowym, kieruje uwag na psychopolityczne
obcienia pochodne kapitalistycznej eratyzacji
21
. Cierpliwe spojrzenie na
demotaatyczno-republikariskie rezerwy kultury politycznej Francji przy-
puszczalnie dowiodoby, e jej zdolno regeneracyjna ma si nieco le-
piej, ni sdz byskotliwie pesymistyczni komentatorzy. wiadcz o tym
strajki w caym kraju, ktre zmusiy rzd premiera de VUlepina w marcu
2006 roku do odwoania uchwalonej przez zgromadzenie narodowe usta-
wy o uelastycznieniu rynku pracy dla rozpoczynajcych ycie zawodowe
(contratpremiere embauche). Z drugiej strony protesty te dowodz, e fran-
cuska modzie zadomowia si w iluzorycznej bace mydlanej, gdzie bro-
21
Na temat nKrtywu imigrantw we wasnym kraju*
s
wzgldnie jNWtoodemistycaiycta
narodw jako azyli dl autochtonw zob.: Peter Sloterdijk, Hans Julien Heinrichs, Die
Sonne md der Tod,
t
s. ISS i i
Rozproszona dysydencja - mizantropijna Micbynarodwka 237
ni si przywilejw tak, jak gdyby byy prawami podstawowymi. Aktualny
stopie subwersywnej masowej erotyzacji uzmysawia oczywicie take,
jak bardzo polityka podania popularnego kapitalizmu niejako za plecami
aktorw osabia, a czciowo nawet zlikwidowaa fymotejskie agregaty
typu lud nard, partia czy wyznanie. Std kady pojedynczy obywatel-
-konsument (Konsumbrger) - o ile nie bdzie utrzymywany w formie
przez familiarne, kulturowe i korporacyjne siy przeciwdziaajce -bdzie
w coraz wikszym stopniu oddawa si zatrutej samotnoci skazanego na
porak pobudzania podania, Kiedy Francuzi w maju 2005 roku w refe-
rendum dotyczcym konstytucji europejskiej gosowali na nie", dokonali,
zdaniem BaudriUarda, aktu tdry co do swej politycznej i gesiycznej tre-
ci by dokadnym ekwiwalentem zamieszek zdezintegrowanych modych
na przedmieciach. Zachowali si w wyranej wikszoci niby podpalacze
kartek wyborczych. Ich postpowanie byo postpowaniem osb odma-
wiajcych integracji, ktre zachoway si wzgldem wychwalanego przez
klas polityczn obiektu Europa w sposb nie mniej szyderczy ni mo-
dzie z hanlieues wobec atrakcji Republiki Francuskiej.
Obserwacje lece u podstaw diagnoz BaudriUarda i Debraya zbiegaj
si w pewnej mrocznej strefie. Wydobywaj na wiato dzienne amorficzny
negatywizm, nad ktrego fenomenolo^ju od dawna tocz si sporadycz-
ne prace podczas gdy terapia podobnie jak polityka drepcz w miejscu.
W swoim eseju Aussichten auf den Brgerkrieg (Widoki na wojn obmo-
w) z 1993 roku Hans Magnus Enzensberger cytowa sowa pracownika
opieki spoecznej z przedmie Parya ktry obrazowo pisa wandalsk
dynamik - w sposb jeszcze dzi szczegowo rozpoznawalny:
Zniszczyli ju wszystko skrzynki pocztowe drzwi, klatki schodowe.
Zdemolowali i spldrowali polikliniki, gdzie leczy si bezpatnie ich ma-
ych braci i siostry. Nie uznaj adnych regu. Rozwalaj na kawaki prak-
tyki lekarskie i dentystyczne niszcz swoje szkoy. Jeli zbudowa im bo-
isko, odpiuj supki bramki**
22
,
Enzensberger ukada te obserwacje w panoram scen zdeprawowanej prze-
mocy, ktr rekapituluje pod hasem molekularnej wojny domowej".
Typowym gestem tej wojny" i jej wojownikw** jest bezcelowa dewa-
stacja terenu ktry tylko na pozr jest jej wasnym". Takie zachowanie
22
Hans Magnus Enseodbem, Aussichim attfden Brgerkrieg, Frankfiat/M. 1993, s. 32,
23 S 4, Rozproszenie gniewu w erze rodka
formuje zdaniem autora odpowied na ciemne rozpoznanie, ktre prze-
mawia ze wszystkich obrazw przepenionych obozw i beznadziejnych
przedmie^ e jest nas zbyt dto*\ Taka wiedza musi wytrca z rwno-
wagi jej posiadaczy. Jeli w kocu ci, wczeniej nierzadko nierzucajce
si w oczy marginalne figury, uderzajc na lepo, chc wzi w swoje rce
usunicie zbdnych" to czyni to, poniewa w skrytosci sami si" do
nich zaliczaj**
23
.
Oznaki ,^nolekulamej wojny domowej" narastaj wpierw niemal nie-
postrzeenie: wicej mieci na poboczach, potuczone butelki na jezd-
niach i chodnikacri, wyrzucone strzykawki w parku, wszdzie monotonne
graffiti, ktrych jedynym przesaniem jest autyzm". Z czasem symptomy
zniszczenia osigaj prg krytyczny: porozbijane meble szkolne, przebite
opony, publiczne telefony uczynione niezdatnymi do uyto za pomoc
noyc do drutu, podpalone auta - wida wyranie, e swoje znaki zosta-
wia tu gruchy jzyk niechci do aktualnego stanu rzeczy. Nie s to jednak
jeszcze nawet lady wojny domowej" O takiej mona by mwi, gdy-
by naprzeciw siebie stany uformowane partie bojownikw jako zdolne
do konfrontacji realne byty. Zamiast tego w wandalskich improwizacjach
ujawniaj si fale preobiektywnej negatywnoei, wiadczce o niezdolno-
ci rzeczonych jednostek do dziaania jato obywatele, niechby i walcz-
cy obywatele. We wszystkim tym macza palce, jak zauwaa przenikliwie
Enzensberger, wcieko na to, co niezniszczone**, nienawi do wszyst-
kiego, co funkcjonuje**, zo na stosunki, tworzca nierozerwalny amal-
gamat z fflitoriienawici**
24
. Notabene autor ju wwczas wykaza bliskie
wsplnictwo telewizji we wszystkich formach obiegowego wandalizmu,
gdy funkcjonuje ona niczym jedno ogromne graffiti**
25
, nagryzmolone
na cianie przez na wp obkanych gniewnych, ktrzy wiedz, co trzeba
zrobi, eby za pomoc wypenionej benzyn butelki po piwie, zapalniczki
i za spraw chtnych zespow filmowcw niezawodnie zagoci w wie-
czornych wiadomociach,
To, co okrelilimy tu mianem , jzyka niechci do istniejcego stanu
izeczy**, opisuje epidemi negatywnoei, toorej rozprzestrzenianie si na-
daje niegdysiejszemu stanowi cierpienia w kulturze ostrzejsz posta re-
belii w nieudanej cywilizacj i. Ten rodzaj negatywnoei ma ju tylko bar-
23
Tame, s. 48 i nart,
24
Tame i,5Z
15
Tame, s. 70.
Rozproszona dysydencja - mizantroptjna Midzynarodwka 239
dzo niewiele wsplnego z omawianymi do tej poty formami dajcego si
wyartykuowa moralnie i gromadzi politycznie gniewu. Dopiero ex post
pojmujemy, kierujc wzrok na te fenomeny, cay wymiar antropologicz-
nej i politycznej lekkomylnoci, jakiej dopucia si fradycyjna lewica,
zwaszcza na bolszewickim skrzydle ale take w swych liberalniejszych
fermach, kiedy na lepo zaoya zarwno u swoich czonkw jak i u tak
zwanych mas dan przez natur i woln od ambiwalencji afirmacj wsp-
bycia ludzi z ludmi w duych formacjach spoecznych.
Minimalna konstatacja konieczna w obliczu tych prymamych socjofil-
skich hipotez mwi, e opieraj si one na jednostronnym spojrzeniu na
stosunki. Realistycznie rzecz biorc, naleaoby liczy si z rwnie prymar-
nym socjofobicznym komponentem w ludzkim uspoecznianiu. adna po-
lityka spoeczna, ktra nie rozumiaaby, e sensem organizacji spoecznej
musi by utrzymywanie w ryzach drczenia czowieka przez czowieka, nie
posiadaaby najmniejszych widokw na powodzenie. Przeciw tonu przyka-
zaniu wykroczyy umylnie kolektywistyczne reimy XX wieku, wynajdu-
jc bezprzykadny sadyzm stoczenia; ostateczne okruciestwo wiata obo-
zw, jaki stworzyli Lenk, Stalin, Hitler i Mao, ujawnia si nie tyle w fakcie
redukcji czowieka do statusu nagiego ycia", jak prbowa to pokaza
w wyosteonej interpretacji Giorgio Agamben. By moe obz opiera si
na intuicji, wedle ktrej pieko to inni, skoro tylko zaczn narzuca sobie
wzajem swoj niepodan blisko - w Huis chs Sartre zamieni jedynie
matopieko na iwkropieko. Kto styka ze sob swoich wrogw, fundujc
im totaln koegzystencj, ten ttoszczy si o to, eby kada jednostka sma-
ya si na maym ogniu indukowanej wrogoci wobec takich jak ona sama.
Jedynie wici przechodz przez obz bez dehumanizacji, Obz** to tylko
konwencjonalna nazwa nowoczesnych ognisk mizantrop. Bez uwzgld-
nienia ukrytego mizantropijnegp subsfrato- tylko lekko zaznaczajcego si
w niewyraianej wprost pcwszednij opinii, za czowiek niekoniecznie musi
aowa innych udzi (Celine: jednego dupka mniej") - eksterminacyjne
ekscesy najnowszej przeszoci pozostayby jeszcze ciemniejsze, ni i tak
nadal s mimo wszystkich przedsibranych dotd wyjanie historycznych
i psychologicznych. Twierdzenie hoftm homini lupus traci w tych aspektach
swoj trafno. Kio, chcc okreli XX wiek, mwi o stuleciu wilkw, ten
wci jeszcze myli w sposb nazbyt mewhmy,
Take ksenofobia prawicy jest tylko jedn z form odlewniczych inizan-
tropijnej plazmy. Jako taka nie moe ona sta si widoczna, pki istnieje
w konkretnie adresowanych postaciach, bdcych eo ipso jej pseudonima-
240 4 Rozproszenie gniewu w erze rodka
mi, jej ideologiczn garderob. Kto gorszy m tylko politycznymi i ideolo-
gicznymi kostiumami awersji do tego, co spoeczne, traci z oczu mizantrG-
pijne przesanie jako takie. Dla pospolitej krytyki wrogoci wobec obcych,
okazywanej przez reprezentantw liberalno-filantropijnej wikszoci, zna-
mienne jest zaoenie, e zapewnio si sobie bezpieczestwo, jeli wy-
starczajco gono okazywao si swoje zdumienie zdumieniem innych.
Ciemniejszych aspektw mizantropijnego nastrojenia nie chce si w aden
sposb przyj do wiadomoci, ani u siebie, ani u innych. W rzeczywistoci
tendencja socjofobiczno-mizantropijna zadomowia si zarwno w lewico-
wym, jak i w prawicowym obozie, i we wszystkich dogodnych idiomach
gromi nazbyt wygrowane dania koef^ystemcji z czym- i kimkolwiek.
Dopiero epidemiczny amorficzny wandauzm wynosi na wierzch negatyw-
ny osad, Jako pierwiastek dziaania da si teraz przedstawi prymam bez-
litosn mizantropie bez adnych domieszek, bezdenn niech do otoczenia
i spoeczestwa, wrcz do f at a istnienia wiata w ogle. Wida przy tym,
jak mizantropia ze swojej strony twoizy szczegln form amorficznej ne-
gatywnoci, ktr mona by okreli pojciami mizokosmii bd mizontii
(Ailsokosmie oder Misontie): animozja do wiata i bytu w caoci. Ujawnia
ona ogln niech eto wymogu egzystencji i koegzystencji.
W tego rodzaju magmowatej kipieli spotykamy gniew w punkcie zero-
wym swojej artykulacji. Po regresie do mglicie uniwersalnego poziomu
niechci straci on ca zdolno gromadzenia si, pfzemiany i tworzenia.
Nic ju nie wie o bliskim zwizku midzy odczuwaniem wartoci wrali-
woci prawn i zdolnoci do oburzenia o tej matrycy demokratycznej
kultury irytacji. Zdaje si, e opad na subtymotejsk paszczyzn, skd
nie sposb ju prbowa uwydatni wasnej wartoci i wasnych rosz-
cze
2
*. Na dnie" najciemniejszego gniewu budzi si, w sposb rozmyty
M
Niektrzy psychoterapeuci wyjaniaj, e nawet silnie destruktywne skonnoci u nosi-
cieli fanatycznych uczu nienawici s odwracalne, jeli osoby dotknite nimi otrzymaj do
okazji do kcwnpgna|icych dowiadcze pozytywnych; pot Carl Goldberg, Terrommfmm
a F^fcwarwytic Perspective* w: Jeny Pivtt, Cris Boyd, Henry Lawton (e% Terrorism,
Jihad, and Sacred Vengeance, Gieen 2004 , 212 i oast Wm jest jasne czy dotyczy to tak-
e zaznaczonych tu fenomenw amorficznego negatywizmu. Jeli chodzi o niezliczonych
rekrutw mililantnego islamu, informacje terapeutw s dla roch bez znaczenia. Po pierw-
sze wielokrotnie przywoywana nienawi nie odgrywa w ich wypadku praktyeaiie adnej
roli,, to tylko kod i infekcyjny habitus a nie osobiste uczucie; nowsze amerykaskie badania
spoeczno-psychoogiczne dowodz nawet, e terroryci s mniej neurotyczni ni przecifja
ludno. Po drugie, te wielkie grupy nie skadaj s^zpoter^Wnych pacjentw, leczpoityei-
nych rywali, ktjym naley da odpowied jedsnnlim pomoc pd^znych irocUdow.
Teatr wiata grb 241
i nieartykuowalny, pragnienie koca upokorze ze strony istniejcej
rzeczywistoci Chodzi o ekstremizm zmczenia - radykaln apati ktra
odrzuca wszelkie formy ksztatowania i postpu. W rzeczywistoci jego
agenci najchtniej nie kiwnliby nawet palcem, gdyby udawanie mar-
twych byo rodkiem pozwalajcym wydosta si z kota poraki. Kiedy
tak uderzaj wok siebie, eby zniszczy wszystko, co przypadkiem
wejdzie im w drog czyni to niejako w obcym j^?ku gestw w ktrych
sens sami nie wierz, Dla tych ekstremistw przesytu nic nie znaczy ich
wasne masowe wystpowanie. Nie chc wiedzie, ze by moe byliby
najsilniejsz stron- gdyby w ogle potoraM zajc czyj stron, niechby
to byy nawet wasne interesy,
Mizantropijna midzynarodwka istnieje w stanie permanentnej autode-
zintegraejL Noc w noc rozpada si na miliony odizolowanych otpie, ka-
dego ranka sama niefonttalnie skrela si wraz ze swoj spraw z porzdku
dziennego. adna konstytuanto nie byaby w stanie nada formy i treci jej
niepohamowanemu sprzeciwowi wobec stanu rzeczy, Gdzie dochodz do
skutku fragmentaryczne zgromadzenia, ton tezy aktorw rozpoznaje si
dzie pniej po rozbitych szcztkach, gruzach i spalonych blachach, Nie
jest std niespodziank, e czonkowie tej niemoliwej midzynarodwki
nie czuj si w aden sposb natchnieni myl o organizacyjnej zbirce.
Kady rodzaj celowej kooperacji z podobnymi do siebie oznaczaby krok
w transcendencj, w nie-znuenie, w me-przegran; nierobienie go jest ich
najbardziej intymn zemst na panujcych stosunkach.
Teatr wiata grb
Na koniec pozwlmy sobie na panoramiczne spojrzenie w styl dziejo-
wej obserwacji i rzumy okiem wstecz na losy elementu tymotejskiego
w dwch ostatnich stuleciach, umieszczajc je na tle dwch monoteistycz-
nych tysicleci. Zobaczymy przy tym, ze oba njpotniej sze org any meta-
fizycznego i politycznego ^omadzenia gniewu w zachodniej cywilizacji,
katolicka nauka o gniewie boym i komunistyczna organizacja antyburu-
azyjnych i antykapitalistycznych mas gniewu, nie wytrzymay prby czasu
i zmiany mentalnoci.
Katolicyzm przey nastanie nowoczesnoci tylko za cen nieskwapli-
wego dostosowania si do codziennoci, ktre rozcigno si na dwa pene
stulecia, W tym dugim otaesie znajdowa upodobanie w gestach odmowy,
ktre w pewnych aspektach byy do zudzenia podobne do teocentrycznego
242 4. Rozproszenie gniewu w erze rodka
antymodernizmu islamskiego i islamistycznego rodzaju, jaki znamy z aktu-
alnych rde. Podczas swojej fazy oporu grzmia przeciwko zarozumiaym
roszczeniom nowoczesnych, ktrzy pragnli sprywatyzowa religi, i sta-
wa sztorcem w styu zelockiego ruchu 'tylko Bg' przeciwko tendencjom
eto tworzenia samowiadomie laicystycznej czy neutralnej religijnie kultu-
ry pastwowej. Zmiana postawy zasadniczej w katolicyzmie bya jednak
na dusz met nie do uniknicia, cho nie doszo do jej zakoczenia przed
drug poow XX wieku. Przyniosa ona ze sob dogbn teologiczn re-
organizacj: eby w kocu mc zawrze pokj z nowoczesnoci, Rzym
musia rozsta si z jawicymi si dotd jako nienaruszalne antyhumani-
stycznymi i antyliberalnymi przekazami majcymi swe rdo w absoluty-
zmie praw boych. Transformacja osigna w kocu punkt, gdzie teologia
katolicka zdefiniowaa sam siebie jako organon gbszego uzasadnienia
praw czowieka. Naturalnie pocigno to za sob fezygnacj z poniaj-
cego zastraszania wiernych apokaliptycznymi grobami i przejmujcymi
lkiem tonami Dies irae. W konsekwencji uwicone tradycj nauki o bo-
ym gniewie i obrazy biorcego odwet sdu ostatecznego na kocu czasw
zostay wewnajuzkoeielnie wycofane z obiegu - spady one tymczasem
eto rangi kuriozw, ktre zgbia si z przyjemnoci jak pewien gatunek
horror metaphysicus, o ile w ogle kogo to jeszcze interesuje.
Jeli chodzi o podjt przez komunizm prb stworzenia wiatowej
skadnicy rymotejskich energii z globalnie przekonujcymi humanitarny-
mi zyskami, to zbyt nieodlege jest jeszcze rozczarowanie i rozgoryczenie
najstarszych wiadkw upiornej epoki aby trzeba byo wyjania, dlacze-
go kada myl o udoskonalonym** podjciu podobnych eksperymentw
oznacza dla nich czyste szalestwo. W oczach modszych komunistyczna
przygoda prezentuje si ju dzi jako mroczne kuriozum, gotyckie niczym
przebrzmiaa katolicka eschatologia,
O motywach, technikach dziaania i obietnicach obydwu wielkich kolekt
gniewu ttaJrtuj drogi i trzeci rozdzia tego eseju* O skutkach ich rozkadu
mwi pierwszy, gdzie szkicowo wskazujemy na swobodny ruch zemsty
w okresie rozpoczynajcego sipostehrzecijastwa, oraz wanie czwarty,
ktry kieruje uwag na polityczn bezdomno gniewu w sytuacji postko-
munistycznej, Nie mamy przy tym ambicji zbadania moliwych i rzeczywi-
stych zwizkw pomidzy katolicyzmem ikomunizmem cho sportreto-
wanie komunizmu jako zsekulaiyzowanej postacicluxeseijanskiej teologu
gniewu, nawet jako materialistycznego przekadu idei o Krlestwie Boym,
faktycznie mogoby si nasuwa per se, Poprzestamy zatem na nkrozwi-
Jfear wiata grb 243
janej dalej uwadze, e w wiek wypadkach komunizmowi waciwe byy
rzeczywicie cechy drugiego katolicyzmu, Kiedy w roku 1848 twierdzono
w tonie triumfalnej satysfakcji e po Europie kry widmo, ktre przej-
muje strachem wszystkie rzdy midzy Paryem i Petersburgiem to zwrot
ten przemawia na rzecz takiej sytuacji po mierci Boga", w ktrej take
funkcja sadu ostatecznego ~ obok licznych innych boskich urzdw - mu-
siaa przej w zarzd ziemskich agentur, Zgodnie ze stanem rzeczy, jako
sukcesor tego dziedzictwa w gr wchodzi w pierwszej kolejnoci wczesny
komunizm. Upiorny** charakter tego ruchu, ktry Jacques Derrida ukaza
w swojej wielokrotnie tu wspominanej ksice Spectres de Marx, wynika
jednak nie tyle, jak sugeruje Derrida, z faktu, m w wypadku komunizmu
chodzio o racjonalistyczn utopi* a tym samym tylko pewn spekulacj
mylow, ktra i tak moe wystpowa jedynie na sposb zjawy, nigdy
jako figura z krwi i koci. Tym, co od samego pocztku czynio powsta-
jcy komunizm zjawiskiem tak potnym i dawao mu sil, eby ciga
na siebie paranoidalne odruchy swoich przeciwnikw, bya jego wczenie
rozpoznana zdolno stanowienia wiarygodnego zagroenia przewrotem w
istniejcych stosunkach, Kiedy straci swoj sprawno w tym wzgldzie,
by skoczony take jako widmo - i adna animacja na kongresach filozo-
ficznych nie da wydronej dyni nowej mocy wywoywania stechu.
Po upadku komunizm sprawa dziejowej zemsty czy, mwic oglniej,
uniwersalnego wyrwnania cierpie znowu musiaa wylizgn si z rak
ludzkim agenturom. Istniay zatem dobre powody po temu, aby Koci
katolicki mg stan w blasku jupiterw jako prawdziwy postkomunizm,
ba, niemale .jako dusza autentycznego i duchowego komunizmu - rozpo-
znanie tej okazji byo teatraln misj Karola Wojtyy. W przesaniu katolic-
kim mieci si oczywicie regres do klasycznej konserwatywnej postawy
moralnej, zgodnie z ktr take dzisiejszy czowiek musi uwolni si od
gniewu i rewolty, aby odnale to* co straci w nastpstwie wydarze z ro-
ku 1789; cierpliwo i pokor. Najczciej przeocz si przy takich zalece-
niach, e te wychwalane cnoty stoj na glinianych nogach jeli nie przyj-
dzie im z pomoc zastraszanie przemoc ze strony dajcej si wiarygodnie
gosi teologii sdu ostatecznego.
Powysze wskazwki kai przypuszcza* e Heglowskiej figurze chy-
troct rozumu nadal nie mona odmwi pewnej uytecznoci, choby nie
wiem jak ascetyczne byy oczekiwania jakie kieruje si dzi pod adre-
sem oznak moliwoci ukrytego rozumu w historii Chcc w sposb po-
wcigliwy podsumowa dokonania komunizmu, naleaoby wspomnie
244 4. Rozproszenie gniewu w etze rodka
w pierwszym rzdzie o jego zewntrznych efektach, ktre produktywno-
ci wielokrotnie przewyszaj efekty wewntrzne, Byy one jednak tak
paradoksalne e niema! nigdy nie wyartykuowano ich explicite Nie trze-
ba tu powtrnie przywoywa na pami czsto docenianych wysikw
Zwizku Radzickiego w walce przeciw armiom inwazyjnym narodowego
socjalizmu. Najwaniejszy zewntrzny rezultat realnego komunizmu roz-
win si w rzeczywistoci dopiero po roku 1945, kiedy to na tle szczka-
jcego broni stalinowskiego reimu i jego forpoezt w Europie rodkowej
i Zachodniej powstaa historycznie unikalna szansa rozbudowy europej-
skiego systemu pastwa opiekuczego.
Jak na ironi komunistyczny bank wiatowy gniewu osign swj
najpowaniejszy sukces w trybie niezamierzonego dziaania ubocznego.
Akumulujc prawdziwie przeraajcy polityczny i ideologiczny potencja
zagroeniowy, pomg swoim niegdysiejszym fpwnym wrogom, zachod-
nim umiarkowanym socjalistom i socjaldemokratom, osign apogeum
ich historycznej wydolnoci, Uatwi zintegrowanym parlamentarnie
partiom socjalistycznym w Europie zmuszenie liberalnych i konserwa-
tywnych zarzdcw kapitau do bezprzykadnej obfitoci koncesji doty-
czcych redystrybucji bogactwa oraz rozbudowy sieci spoecznych. W tej
konstelacji partnerom spoecznym Zachodu zdawao si sensowne oddanie
duych czci przemysu narodowego zwaszcza we Francji i w Wielldej
Brytanii pod zarzd pastwowy,
Jeli prawd jest, e suwerenno oznacza mono wiarygodnego gro-
enia, to zachodnioeuropejskie partie pracobiorcw i zwizki zawodowe
osigny najwysze efekty suwerennoci dziki poredniemu zagroeniu
walk klasow, ktre umiejinie wploty w spory stron ukadu zbiorowego,
nie muszc nawet zaciska pici. Wystarczyo im dysJa*etaie skierowa
wzrok na realia drugiego wiata, aeby uzmysowi stronie pracodawcw,
e take tu pokj spoeczny ma swoj cen, Reasumujc ca sytuacj,
skonstatujmy bez wielkiej przesady, co nastpuje: spoeczne osignicia
okresu powojennego w Europie, szczeglnie wielokrotnie przywoywa-
ny kapitalizm reski wraz z jego ekstensywme rozbudowanym pastwem
opiekuczym i wybuja kultur terapeutyczn byy prezentami stalinizmu
- owocami gniewu, ktre, niestety, mogy dojrze do pewnej sodkoci
jedynie wyeteportowane w bardziej wolny klimat.
Wydatki na pokj spoeczny na Zachodzie trzeba byo obliczy zupeMe
na nowo, kiedy potencja zagroeniowy lewicy nej^wstrzyrnaiue sabn
- w niemaym stopniu ze wzgldu na fakt, e Zwizek Radziecki by coraz
Teatr wiata grb 245
mniej powanym nadawc grb pod adresem Zachodu Najpniej w ko-
cowej fazie ery Breniewa przestay istnie warunki niezbdne do prowa-
dzenia z Moskwy jakiejkolwiek skutecznej dziaalnoci misyjnej i ekspan-
syjnej. Rwnie maoizm nie oznacza poza Chinami nigdy niczego poza
somianym ogniem chopskiego romantyzmu w Trzecim wiecie (pomyl-
my o zdezorientowanych wycieczkach Che Guevary do Afryki i Boliwii)
i spowodowanej dobrobytem demoralizacji na zachodnich uniwersytetach.
Byo zreszt oczywiste, e Wschd - z uwagi na sw dogmatyczn igno-
rancj w kwestii wasnoci - nie mg zwyciy w rywalizacji systemw.
Na dodatek dziesicioletnia (1979-1989) bezskuteczna kampania armii
rosyjskiej przeciwko wspieranym przez USA afgaskim partyzantom do-
starczya dowodu, w jak maym stopniu potrafi ona sprosta swojej niegdy-
siejszej reputacji.
W takich okolicznociach organy pracobiorcw na Zachodzie utraciy
dotychczasowy przywilej profilowania bez wasnego wysiku z samego
strachu strony kapitau przed komunizmem. Dla obozu liberano-konser-
watywnego stao si jasne e omawiajc regulacje pac siedziano naprze-
ciw osabionego, eby nie powiedzie - rozpadajcego si kontrahenta. Po
pierwsze wypad on z formy przez swoje relatywne nasycenie po drugie
uleg postpujcemu paraliowi, wynikajcemu z ideologicznej defaeji
obozu lewicowego.
Konsekwencje tych spostrzee zdeterminoway psychopolityczri at-
mosfer Zachodu poczwszy od wczesnych lat osiemdziesitych a po dzi
dzie - ich rezultaty sumuj si teraz z oddziaujcymi na klimat stada-
mi 11 wrzenia 2001 i cowz mocniej uprawdopodobniaj neoautorytamy
zwrot kapitalizmu na lijeralno-&ellicystycznyni tle. Dat, ktr z dzisiej-
szej perspektywy naley uzna za kluczow dk pnego XX wieku, jest
rok 1979. Pod trzema wzgldami zapocztkowuje on wejcie w sytuacj
postkomunistyczn - to pocztek koca Zwizku Radzieckiego po wkro-
czeniu jego armii do Afganistanu, objcie rzdw przez Margaret "Thatcher
i konsolidacja rewolucji islamistycznej w Iranie pod przywdztwem aja-
tollaha Chomeiniego.
To, co nazywamy neoliberalizmem, nie byo w istocie rzeczy niczym
innym anieli nowym rachunkiem kosztw pokoju wewntrznego w kra-
jach kapitalistyCno-soqaldemola^ycznej gospodarM mieszanej" euro-
pejskiego typu albo regulowanego kapitalizmu" w amerykaskim stylu
27
.
27
Por. Daniel YpB Joseph Stanislaw, Staat fer Mw* Dh SckOkmtfrage umerm
Mhrhunderts* Frankfurt/M.-New York 1999, s, 22-87.
246 4 Rozproszenie gniewu w erze rodka
Przeprowadzona kontrola doprowadzia w sposb nieuchronny do wniosku,
e pod chwilow presj polityczn i ideologiczn ze Wschodu zachodni
przedsibiorcy zapacili za pokj spoeczny zbyt wysok cen. Naraz uzna-
no e nadszed czas na rozwizania obniajce koszty, rozwizania ktre
zmierzay do przesunicia punktu cikoci z prymatu penego zatrudnienia
na pierwszestwo dynamiki pizedsibiorstw. Faktycznie wyzwolono rady-
kalny zwrot ducha czasu: coraz szybciej oddala si on od rwnoczenie
rewoltujcej i interwenci onistycznej etyki komfortu powojennych dekad
(ktra przetrwaa tylko we Francji), eby da pierwszestwo neoprzedsi-
biorczej etyce ryzyka - przy czym istniao przekonanie, e zniechcenie no-
wej klasy** ju niepotrzebnych, uznanych za niezdarnych i odprawionych
z niczym mona uwzgldni jako zewntrzny czynnik kosztw. Od tego
czasu parcjalne kultury pielgnacji przyjemnoci i zagospodarowywania
depresji dryfuj we wntrzu europejskiego krysztaowego paacu w prze-
ciwne strony.
Jak precyzyjnie diagnozy te odpowiaday sytuacji i jak radykalnie wy-
pady konsekwencje, ktre z nich wycignito, okazao si w przecigu
wierwiecza od wykoncypowanej przez Josepha Keitha i przeprowadza-
nej od roku 1979 przez Margaret Thatcher rewolucji ryrlkowej
,,
w Wielkiej
Brytanii (ktra wkrtce obja take kontynent i due czci zachodniego
wiata, zwaszcza Ameryk Reagana, 1981-1988, i aintona 1993-2001).
Najbardziej uderzajco wida to po trwaym trendzie neoliberalizmu - du-
gim marszu ku masowemu bezrobociu, ktre okrelio sytuacj pod wzgl-
dem spoeeznopoiityeznym. Nowe stosunki przyniosy z sob to co byo
dotychczas niemal niewyobraalne: stopa bezrobocia rzdu omiu do dzie-
siciu procent i wysza przyjmowana jest przez ludno narodw europej-
gMcfa niemal bez walki - nawet coraz bardziej odczuwalny spadek wiad-
cze pastwa opiekuczego nie zdoa jak dotd sprowokowa rozbysku
ognia walki klas. Stosunki suwerennoci odwrciy si z dnia na dzie:
nie do, e organizacje pracobiorcw maj w rku bardzo niewiele czym
mog efektywnie grozi, jako e przywilej pogrek niemale jednoston-
nie przeszed na stron przedsibiorcw to jeszcze ci ostatni mog teraz
do przekonujco twierdzi e bdzie jeszcze duo gorzej, jeli strona
przeciwna nie zechce zrozumie i wsptworzy nowych regu gry.
Trzecia zbirka: czy polityczny islam.,, 247
Trzecia zbirka: czy polityczny islam moe utworzy
nowy bank wiatowy dysydencji?
Chcc zrozumie, w jakich okolicznociach islamistyczny terroryzm mg
celebrowa swj awans do roi! jednej z potg zdolnych do artykulacji
grb, trzeba mie przed oczyma powyszy scenariusz. Pocztkowo isla-
mici wydawali si co najwyej bezczetoymi pasoytami konstelacji post-
komunistycznej. W momencie ich pierwszych wystpw nikomu nie przy-
szoby na myl, e formuje si tu co na ksztat trzeciego katolicyzmu czy
orientalnej alternatywy dla komunizmu. Niemniej jednak islamistycznym
aktywistom udao si, niejako z dnia na dzie, narzuci Zachodowi ery
posniipolamej, najpierw USA, a potem bezradnej Europie, siebie samych
jako substytut wroga. Od samego pocztku byli ambiwalentnie interpreto-
wani w tej roli. Tragizujcym poMtoiogom, przekonanym o koniecznoci
permanentnego posiadania wroga, szal islamizmu spad jak z nieba. Cho
pocztkowo nieszczeglnie grony materialnie (dopki jego agenci nie zy-
skaj dostpu do broni masowego raenia, a kontrola migracji pozostanie
dostatecznie surowa), utrzymuje podan wysoko psychopoBtyczne-
go tonn zirytowanych kolektyww Zachodu. Dla zwolerinikw liberalnej
idylli islamistyczny terror pozostaje niemile widzianym gociem - kim
w rodzaju szalonego grafficiarza, ktry swymi obscenicznymi przesania-
mi szpeci fasady niemajcego wrogw spoeczestwa.
Jednak niezalenie od tego co sadzimy o ambiwalentnym przyjciu no-
wego terroru przez jego zachodnich adresatw: nigdy nie wyszedby on tak
prdko poza znaczenie dokuczliwego marginalnego fenomenu (czy co naj-
wyej zwiastuna politycznej burzy), gdyby nie mg zosta ujty jako in-
teresujca pozycja w nowym bilansie kosztw pokoju spoecznego spoe-
czestw zachodnich. O ile zagroenie komunistyczne pocigno za sob,
jak zauwaylimy znaczn podwyk kosztw pokoju spoecznego, o tyle
groba islamistycznego terroru przynosi, sumarycznie ujmujc, efekty re-
dukujce koszty. Wywoujc imaginacyjn u zaatakowanego kolektywu
stres, przyczynia si on, mimo ostatnio znw ogromnie pogbionych r-
nic spoecznych, do wyksztacenia si w mm uczucia przynalenoci do
realnej wsplnoty solidarnej, to znaczy do walczcej o swoj przyszo
jednostki przetrwania. Ponadto nowy terror wytwarza z racji swej niezri-
nicowanej wrogoci wobec sposobu ycia Zachodu klimat nieokrelonego
zastraszenia, w ktrym kwestie bezpieczestwa politycznego i egzysten-
248 4. Rozproszenie gniewu w erze rodka
cjalnego zyskuj wyrane pierwszestwo przed kwestiami sprawiedliwo-
ci spoecznej - quod erat operandum.
Poprzez wyniesienie imperatywu bezpieczestwa do rangi motywu do-
minujcego w obecnych demokracjach medialnych duch czasu przestawi
si po 11 wrzenia 2001 na nowy ekosystem grb i rodkw obronnych
- przy czym tym razem jakkolwiek fiywolnie to zabrzmi, tendencje za-
groeniowe isiamistycznego terroru idz punktu widzenia zradykalizo-
wanego kapitalizmu - we waciwym teruntai". Poczucie zagroenia ze
strony tymczasem dobrze poznanych rde bliskowschodnich oznacza
teraz dostrzeganie powodw dla ktrych mona by si ewentualnie po-
godzi z dryfowaniem zachodniej kultury politycznej w stron stosunkw
postdemokratycznyck War on terror posiada t idealn cech, e nie mo-
na jej wygra - i std nigdy nie trzeba jej koczy, Ta perspektywa obiecu-
je dugie ycie trendom postdemokratycznym. Stwarza warunki, w jakich
demokratycznie wybrani przywdcy pastwa mog zachowywa si bez-
karnie niczym naczelni dowdcy. Gdzie mylenie polityczne opanicza si
do narad naczelnego dowdztwa, koncepcje w rodzaju demokracji i nieza-
lenej kultury prawnej staj si jedynie etonami w pze steategieznf
8
.
Psychopolityczne losy Stanw Zjednoczonych w okresie pierwszej
i drugiej administracji Georga Busha ilustruj wspomniane zalenoci
mnstwem jednoznacznych przykadw W cigu kuku lat wiat mg ob-
serwowa, jak otwarta na rnice zda demokracja przesza w warunkach
wiadomie i umylnie wywoanej fikcyjnej wojny o przeycie ktr musi
prowadzi cay nard, prdki proces wymierania gatunkw na obszarze
politycznej rnorodnoci pogldw: polityczne pole narodu dostao si
z dnia na dzie pod wpyw si homogenizujcych. Podobnie jak w realnych
wojnach, take w tej drole de guerre dochodzi do paraliu wewnfanej
opozycji przez imperatyw patriotyczny. Rozwj ten jest w znacznej mie-
rze dzieem neokonserwatywnych mulw amerykaskich, ktrzy nie znaj
adnych zahamowa w bomhastycznym przywoywamu widma ^ezwar-
tej wojny wiatowej"
29
aby w miar moliwoci zdusi w zarodku kady
28
Eliot A. Cohen, Supreme Command: Soldiers, Statesmen, and Leadership in Wartime,,
New York 2002,
29
Por. Thomas Puny, fe Frsten des IV. Weltkriegs. US-mnk-Tanks und das Netzwerk
der Neokomervaiiven, cz, 1, Telepolis z 28 kwfcta 2003. W obozie zachodnim neokonser-
watywr i autorzy w rodzaju Eliota Cohena, Irvinga Cristola i Nonnana Podhoretza zaprojek-
towali zwrot czwarta wojna wiatowa" jako haso oznaczajce konieczno rozbudowane-
go planu wojny z [litycznym islamem. Wolno przypomnie o lym ze wyraenia JTV wojna
Trzecia zbirka: czy polityczny islam.,. 249
nowy przejaw wewntrzkapitalistycznej opozycji dojrzewajcej w obliczu
rosncye nierwnoci spoecznych.
W zwizku z badaniem nowego rozkadu potencjaw zagroeniowych
na geopolitycznych mapach wspczesnoci nasuwa si pytanie, w jaki spo-
sb naley waciwie rozumie tak czsto przywoywane niebezpiecze-
stwo isamistyczne. Za pomoc jakich mediw oddziauje ono na psycho-
polityczn struktur Zachodu i pastw islamskich? Czy rzeczywicie kryje
w sobie potencja zastpienia komunizmu w roli wiatowego dogmatu",
jak od dekady syszy si nie tylko za zamknitymi drzwiami w radykal-
nie islamistycznycfa krgach midzy Chartumem a Karaczi?
30
Owo nowe
widmo, ktre kry po Europie, USA i innych obszarach wiata - skd
czerpie ono sw moc stwarzania zagroenia, ktra przejmuje zgroz przy-
wdcw ugruntowanych potg? Czy polityczny islam - z komponentem
terrorystycznym lub bez - moe rozwin si do postaci alternatywnego
banku wiatowego gniewu? Czy stanie m atrakcyjnym globalnie miejscem
zbirki energii antysystemowych bd postkapitalistycznych? Czy da si
w ogle wykorzysta isamizm w cehi aktualizacji wyczerpanych wielkich
narracji zachodnich o powstaniu skrzywdzonych i ponionych przeciw
swoim panom, starym i nowym? Czy wystarczy medytowa nad pojciem
dlfaadu tak dugo, a stanie si pseudonimem walki klas? Albo czy poja-
wiajce si po przebudzeniach wiata islamu fronty nie posiadaj pewnej
specyfiki, ktra tylko za cen nieporozumie i znieksztace da si uczyni
kompatybiln z zachodnimi figurami narracyjnymi postpujcej rewolucji,
upowszechniajcej si emancypacji i progresywnego urzeczywistniania
praw czowieka?
Trzy zalety, dostrzegalne w analogiczny sposb w historycznym ko-
munizmie, kwalifikuj polityczny islam jako moliwego nastpc komu-
nizmu, Pierwsza wynika z waciwej islamizmowi porywajcej dynamiki
misyjnej, ktra predysponuje go do tworzenia szybko powikszajcego si
kolektywu zoonego gownie z neofitw, to znaczy memf* w wszym
sensie tego sowa. Nie tylko zwraca si on o^iasi*ttniwersalistycznie do
wszystkich", nie dyskryminujc adnych nacji ani klas spoecznych, lecz
takie przyciga wanie szczeglnie upoledzonych spoecznie, niezdecy-
dowanych i oburzonych (o ile nie s oni pci eskiej, cho czasem nawet
wiatowa** yt najpierw swbcomandante Marcos z Chiapas w Meksyku ieby okreli glo-
balizacj" foko prowadzony na szerok skal atak kapitau na biednych tego wiata.
30
Aw Primer, termrok Verwand, Dflisetorf 2004, s. 29.
250 4. Rozproszenie gniewa w erze rodka
wtedy). Czyni to, wystpujc jako rzecznik duchowo i materialnie zanie-
dbanych biednych i zdobywajc sympati jako dobra dusza bezdusznego
wiata. Decydujc rot odgrywa przy tym brak wymaga co do warunkw
przyjcia. Skoro tylko dana osoba zostanie przyjta w szeregi wiernych,
mona j od razu wykorzysta w duchu walczcej wsplnoty - w nie-
ktrych wypadkach od razu take w roli mczennika. Nowo przybyym
zanurzenie si w rozedrganej komunie daje czsto poczucie odnalezienia
wreszcie ojczyzny i odbywania nieobojtnej roli w dramatach wiata.
Druga atrakcyjna cecha politycznego islamu wywodzi si z faktu, e
- tak jak przed nim tytko komunizm - potrafi zaoferowa swoim zwo-
lennikom przejrzysty, nastawiony na walk i imponujco teatralny &wia-
toobtaz" zasadzajcy si na bezwzgldnym tozrnieniu przyjaciela
i wroga, wyrazistej misji zwycistwa i upajajcej, utopijnej wizji finalnej:
restauracji wiatowego emiratu, ktry ma zaoferowa islamskiemu mile-
nium globalny azyl, od Andaluzji a po Daleki Wschd. Figur wroga ludu
zastpuje przy tym figura wroga wiary, za walk klasow wita wojna
- przy zachowaniu dualistycznego schematu wojny zasad, z koniecznoci
dugiej i pochaniajcej wiele ofiar gdzie do zwycistwa w ostatnim boju
powoana jest, jak zwykle, strona dobra.
Tak zwany fundamentalizm w uyciu politycznym sprowadza si nie
tyle, co atwo rozpozna do kwestii wiary, e raczej prowokowania do
dziaania, a dokadniej: przygotowywania rl, ktre umoliwi duej licz-
bie potencjalnych aktorw przejcie od teorii do praktyki - czy raczej od
frustracji do praktyki Oglnie biorc, obowizuje regua wydobyta na
wiato dzienne przez badania demograficzne: Religia dolewa [,..] dodat-
kowo oliwy do ognia ktrego wyjciowe paliwo nie pochodzi od niej***
1
.
Jako matryca radykalnej aktywizacji lslamizm dorwnuje historycznemu
komunizmowi a moe nawet go przewysza, poniewa wobec swojej kul-
tury pochodzenia moe prezentowa si nie jako ruch radykalnego zerwa-
nia, lecz rewolucyjnej restauracji.
Trzeci i zdecydowanie najbardziej istotny potitycznie powd nieuch-
ronnie rosncej dramaturgii politycznego islamu (nawet jeli w chwili
obecnej, po serii poraek straci on nieco, jak si zdaje, ze swojej pierwszej
atrakcyjnoci) wynika z demograficznej dynamiki jego pola rekrutacji.
Podobnie jak mne ruchy totalitarne XX stulecia jest on zasadniczo ruchem
modzieowym, zwaszcza za ruchem modych mczyzn. Jego elan vital
31
..., s, 31.
_________
r
_____J^2
&
zbirka: czypoM^aayMam.,. 251
jest gwnie rezultatem nadmiaru witalnoci niepowstrzymanie narastaj-
cej olbrzymiej fali modziey pci mskiej w wieku pomidzy pitnastym
a trzydziestym rokiem ycia, pozbawionej pracy i spoecznej przyszoci
- w wikszoci s to drudzy, trzeci czwarci synowie, ktrzy mog da
wyraz swojemu beznadziejnemu ipafcwowi tylko poprzez uczestnictwo
w pierwszych lepszych programach agresji, Stwarzajc w swoich bazo-
wych krajach wiaty alternatywne wobec istniejcych adw, organizacje
islamistyezne wykreoway siatki alternatywnych pozycji, ktre zajmujc,
modzi gniewni mczyni z ambicjami mogli poczu si wani - do tego
zalicza si rwnie denie do ataku, najlepiej bezzwocznie, na bliskich
i dalekich wrogw.
Te ogromne pupy staj si naturalnymi zwolennikami agitatorw wy-
wodzcych si ze starszej generacji, ktrych tematy kaza niejako same
wypywaj z gotowoci do oburzenia ich klienteli za tradycja islamu
jedynie oddaje im do dyspozycji semantyczne formy utekstowienia aktual-
nych napi wciekoci i przemocy, Opisywane stosunki mona byo ob-
serwowa niby w eksperymencie laboratoryjnym przy okazji rozptywa-
nia spontanicznych rozruchw" z powodu duskich karykatur Mahometa
w lutym 2006 roku. Podczas gdy zacni Europejczycy amali sobie gow
nad przeprosinami rzekomo czy rzeczywicie obraonych muzumanw,
anonimowi aktywici w Iraku nakrcali dalej spiral prowokacji czy te
lepiej; wojowniczej autostymulacjt, niszczc w ataku bombowym Zoty
Meczet w Samsrra, jedn z najwaniejszych szyickich wity na pnoc
od Bagdadu, skutkiem czego w kontratakach zdewastowano dziesitki
sunnickich miejsc kultu. Wydarzenia te maj wyran wymow. Wicej
mwi godzie powodw do walki odczuwanym przez jpupy gotowe do
niej nu o rzekomo nieuniknionym konflikcie kultur. Agitatorom byoby
dopraw% przykro, gdyby musieli przyj do wiadomoci, e zewntrz-
nym dostarczycielom powodw jest rzeczywicie przykro.
Z tej perspektywy wolno powiedzie, e i slam w Mamistycznym uyciu,
mg przeobrazi si w religijny produkt ready-made, doskonale nadajcy
si do celw mobilizacyjnych
32
. Jego przydatno w tym wzgldzie wywo-
dzi si z charakteru muzumaskiej dogmatyki* ktra od samego pocztku
wypisaa na swoich sztandarach walk z niewiernymi". Nieprzygotowany
czytelnik Koranu nie bdzie mg si nadziwi, w jaki sposb wita ksiga.
12
Na temat logiki ready-*aade poza sfer sztuki i wewntrz niej por. Boris Groys, Marcel
Duemmps Mmdymade"'.
252 4. Rozproszenie gniewu w erze rodka
nie obawiajc si wewntrznej sprzecznoci, moe niemal na kadej stronie
grozi wrogom proroka i wiary mkami wiecznego ognia. Zdziwienia tego
nie pomog umniejszy take wyjanienia uczonych w pimie ktrzy chc
wywie polemiczne passusy Koranu z historycznego kontekstu: prorok
krytykuje tu w stylu wczesnego socjalizmu bogaczy iwego czasu, aroganc-
kich i bezwzgldnych handlarzy z Mekki, ktrzy nie chcieli mc sysze
o egalitarnych i wspaniaomylnych wartociach staroarabskiej kultury
plemiennej. Do nich nawizywaa nauka Mahometa, kiedy zobowiza
swoje otoczenie do opieki nad sabymi, Rwnie wskazwka pocztkowo
zdawaoby si przekonujca, dotyczca monoteistycznego przywileju
gorliwoci dla Boga i przeciw niewiernym, nie dostarcza wystarczajcego
wyjanienia, gdy jest rwnie oczywiste, ze nikt nie troszczyby si o ciem-
ne ustpy Koranu, gdyby nie liczce miliony i spragnione przemocy bandy
poszukujcych Boga, ktre dopasowuj sobie odnone sowa do swoich
przyszych czynw (podczas gdy porwnywalnie gorce ustpy starote-
stamentowych psalmw zemsty od dawna ju nie wzruszaj skromnej pu-
blicznoci kociow i synagog).
Nowe mobilizacje - niezalenie od ich piawowitoci w wietle teolo-
gii Koranu - mogyby do potowy XXI wieku, przy wskaniku urodze
utrzymujcym si na dotychczasowym wysokun poziomie, obj wpy-
wem w samej tylko arabskiej hemisferze zastpy kilkuset milionw mo-
dych mczyzn, ktrzy atrakcyjny egzystencjalnie horyzont sensu odnajd
prawdopodobnie jedynie w ruchu zmierzajcym do zakamuflowanych po-
litycznie i religijnie projektw autodestrukcji. W tysicach szk koranicz-
nych, ktre ostatnio wyrastaj jak grzyby po deszczu wszdzie tam, gdzie
tylko kipi nadwyki modych mczyzn, niespokojne hurmy wiczy si
w pojciowoci witej wojny. Tylko niewielka cze nabytej wiedzy b-
dzie moga zamanifestowa si w ze^trznym terroryzmie, zdecydowanie
wiksza cz zostanie prawdopodobnie zainwestowana w pochaniajce
setki tysicy istnie wojny domowe na gruncie arabskim - wojny, ktrych
przedsmak daa irasko-iracka masakra z lat 198-1988, a kolejne zgod-
nie z przewidywaniami powiksz jeszcze dysproporcje do monstrualnych
rozmiarw Gigantyczne wyniszczajce wojny midzy wrogimi obozami
szyickimi i surmickimi nie s nie do pomylenia - zniszczenia meczetw
i witych miejsc obu zantagonizowanych stron stanowi wedle wszelkie-
go prawdopodobiestwa tylko preludium. Trudno nie dostrzec, e Izrael
czekaj kolejne prby ogniowe. Bez dalekowzrocznej polityki fortyfika-
cyjnej ydowska enklawa moe nie przetrwa nastpnych dziesicioleci,
Trzecia zbirka: czy polityczny islam.., 253
Prawda jest taka, e nawet znawcy sytuacji nie maj dzi najmniejszego
pojcia o tym, jak zatamowa pokojowymi rodkami nadchodzcy potny
muzumaski youth bulge, najrozleglejsz fal zainfekowanych ludobj-
czymi dyspozycjami nadwyek modych mczyzn w historii ludzkoci
35
.
Wskazwki dotyczce aktualnej masowej bazy ruchw radykalno-isla-
mistycznych wyznaczaj rwnoczenie granic, gdzie koczy si ich po-
rwnywalno z historycznym komunizmem, Dzisiejsi i przyszli reprezen-
tanci islamistycznych planw ekspamjonistycznych w aden sposb nie
przypominajklasy robotnikw i pracownikw najemnych, ktrzy jednocz
si, aby poprzez zdobycie wadzy pastwowej pooy kres swojej ndzy.
Stanowi raczej wzburzony subprolefariat, gorzej: desperacki ruch zoony
z ekonomicznie zbdnych i spoecznie nieprzydatnych, dla ktrych w ich
wasnych systemach brak wystarczajco akceptowalnych pozycji nawet
gdyby zdobyli wadz w wyniku zamachu stanu czy wyborw. Ze wzgl-
du na uwarunkowania demograficzne obrazw wroga takich ruchw nie
da si zdefiniowa socjologicznie, jak to byo w wypadku marksistowsko
pojtej Masy wyzyskujcej", lecz tylko religijnie, politycznie, kulturowo;
ruchy te kieruj si wewntrznie przeciw - zdaniem aktywistw godnym
pogardy elitom, zbyt ulegym politycznie wobec Zachodu, zewntrznie
przeciw Zachodowi jako takiemu, sportrctowanemu jako uosobienie ob-
raliwych, destruujcych i obscenicznych importowanych wytworw kul-
turowych. Oczywicie ich przywdcy wczeniej czy pniej zaryzykuj
prb przejcia wadzy nad pastwami minerskimi" Bliskiego Wschodu,
aby obsadzi kluczowe sektory redystrybucji gigantycznych bogactw
bazujcych na interesach naftowych. Tym samym mogliby przejciowo
uspokoi swoj klientel, oferujc jej udzia w naftowej mannie. Poniewa
rosnce w kolejnych dziesicioleciach ceny energii wzmog jeszcze pro-
wokacyjn opieszao reformistyczn istniejcych naftokracji, rewolty
w tych krajach s wicej ni prawdopodobne. Przypadek Iranu pokaza, co
si wwczas stenie.
Chocia prawd jest zatem, e islamska teokracja zasadza si na formal-
nie i materialnie totalitarnym roszczeniu do uporzdkowania wedug prawa
koranicznego wszystkich przejaww ycia w wirtualnie zislamizowanyni
spoeczestwie wiatowym, to niej est ona w stanie sprosta faktom ekono-
33
Na temat ludobjczych potencjaw XXI wieku, szczeglnie na Bliskim Wschodzie,
por. Gunnar Hrinsofai Sohne und Weltmacht,.. Autor konstatuje sucho: kolejnych dwa-
dziecia pokojowych nagrd Nobla trzeba przyzna ludziom, ktrzy maj jakie pomysy
w kwestii zlikwidowania wspomnianych napi bez uycia przemocy,
254 4. Rozproszenie gniewu w erae rodka
micznym, politycznym, technicznym i artystycznym wspczesnej epoki
Podczas gdy komunizm ucielenia autentyczn,form zachodnich tenden-
cji modernizacyjnych, ba, pod pewnymi wzgldami, wyczajc ekono-
miczne, tworzy nawet ich awangard, polityczny islam swoj niewspt-
czesno wobec nowoczesnego wiata i swoj antynowoczesn postaw
zasadnicz ma niejako wypisan na czole - do tego zalicza si zaburzony
stosunek do globalnej kultury naukowej i nieustannie pasoytnicza relacja
wzgldem zachodniej technologii zbrojeniowej. Na razie nie jest w stanie
tego zmieni ekstremalna dynamika demograficzna wiata islamu, ktrego
liczba mieszkacw zwikszya si midzy rokiem 1900 a 2000 ze 150
milonw do 1,2 miliarda - co oznacza omiokrotny wzrost Bron popu-
lacyjna" ma wprawdzie jak pokaza Gumiar Heinsohn, nowoytny rodo-
wd
34
, jednak przy braku moliwoci ekspansji i emigracji musi zwrci
si przeciw swemu posiadaczowi, Kiedy jeden z przywdcw Hamasu, pa-
lestyski lekarz Abdel Aziz Rantisi, obwieci! niedawno, e nadchodzce
stulecie bdzie stuleciem islamu, pomyl w sposb symptomatyczny dla
naszego czasu kultur i biomas. Mgby mie racj tylko w tym niepraw-
dopodobnym wypadku gdyby wiatu islamskiemu jako caoci udao si
wkrtce wyj z samozawinionego zacofania. W jaki sposb jednak mo-
goby to nastpi, o tym nawet najbardziej yczliwi interpretatorzy maj
obecnie jedynie iluzoryczne wyobraenia
Jeli w kontekcie powyszych rozwaa spojrzymy na porwanie obu
samolotw, ktre rankiem 11 wrzeni skierowano na wiee World Trade
Center w Nowym Jorku, to wida, e nie byo ono demonstracj islami-
stycznej siy lecz symbolem jadowitej bezsilnoci, ktr skompensowa
mona byo jedynie przy uyciu zakamuflowanej sakralnie ofiaiy z ludz-
kiego ycia. aden Marks politycznego islamu nie bdzie mg nigdy
twierdzi, e nowoczesna technologia wyrosa wprawdzie w lwie zachod-
niej cywilizacji, jednak dopiero w rkach islamskich uytkownikw osig-
nie swe pene poeznaczenie. Lekcja 11 wrzenia pokazuje, e wrogowie
Zachodu obiecuj sobie wszystko tylko po mciwym obrceniu zachodnich
narzdzi przeciw ich wytwrcom. Islamofil Friedrich Nietzsche musiaby
dzi zmodyfikowa swoje opinie. Zarzuty, ktre podnis w swojej kl-
twie na chrzecijastwo, dopasoway si niejako za jego plecami do innego
adresata. Radykalny islatnizm naszych czasw oferuje pierwszy przykad
34
Guimar Heinsohn, Sahne md Wettmacht,,., s, 72-112.
Trzecia zbiika: czy polityczny islam... 255
czysto mscicielskiej ideologii, ktra potrafi tylko kara, ale niczego nie
stwarza
35
.
Sabo islamu jako religii politycznej, uksztatowanej w sposb umiar-
kowany bd radykalny, tkwi w jej przebrzmWej zasadniczej orientacji
Jego przywdcy nie potrafi jak dotd sformuowa niczego poza nietech-
nicznymi romantycznymi, zabarwionymi zoci koncepcjami dla wiata
jutra. Niewtpliwie za pomoc retoryki gniewnego splendoru da si w nad-
chodzcym pwieczu postawi w stan gotowoci wzbierajce masy pro-
testu Bliskiego i rodkowego Wschodu. Jako mobiiizator rezerw tymo-
tejskich" ogromnych rozmiarw islamizm rzeczywicie nie dotar jeszcze
bynajmniej do kresu swoich moliwoci. Marzenie aktywistw o wielkim
imperium islamskim w neoredniowiecznym ryta bdzie inspirowa jesz-
cze niezliczonych wspmarzycieli, nawet jeli pod kadym wzgldem brak
po temu politycznych przesanek. Ze spodziewanego regionalnego formo-
wania si potg pastw islamskich mog natomiast rozwin si w najlep-
szym razie konwencjonalne mocarstwa redniej wielkoci. e zdoaj one
doprowadzi do powstania eksportowych wytworw kultury tte gdzie
indziej zbudz libido imitacji, jest nieprawdopodobne, by nie rzec niemo-
liwe. Decydujcy dla biegu rzeczy pozostaje fakt, e najwaniejsze gowy
islamizmu przy ich dzisiejszej orientacji absolutnie nie s w stanie wsp-
ksztatowa nastpnych rozdziaw ewohicji kulturowej nk mwic ju
o ich narzucaniu, jakkolwiek dumnie ich kraje pochodzenia mog dziery
zwycisk chorgiew rerirodukcji"
36
. Niewiele jest jak dotd dokona,
ktre kwalifikowayby islam do kreatywnego ksztatowania technologicz-
nych ekotjotniczriych i naukowych warunkw ycia ludzkoci w XXI wie-
ku. Tytanicznym osigniciem byaby ju przeprowadzona w przewidywal-
nym czasie udana modernizacja wasnych zasobw, Pewne jest tylko to,
e przebudzi si on ze swej dogmatycznej drzemki. Po trwajcej stulecia
stagnacji powraca na wiatow scen - aby odkry z zakopotaniem swoj
niezdolno do nawizania do kulturowych dokona kosmopolitycznego,
umiatkowanego i twrczego islamu sprzed XIII wieku. Nastpnych sto lat
moe potrwa, zanim o jego reprezentantach bdzie gono nie tyle za spra-
w grb, ile konkretnych osigni,
Dla Zachodu nie bdzie to okres jaowego oczekiwania Jato e w wie-
cie islamskim na iwj wystp czeka kilka ekspozywnych demograficznie
I S
Natenurtpotityca^tku^^
Roscmtock-Huessy, Die europischen Revolutionen und der Oiarmkter der Nationen,.,
u
Giinnarltwi<^Sa^iiiirfH%te*,,,
t
s.24imst,
256 4, Rozproszenie gniewu w erze rodka
pastw z planami agresywnej polityki imperialnejprzede wszystkim Iran
i Pakistan, w mniejszym stopniu take Egipt i Maroko - w imdehodzcych
dziesicioleciach przyjdzie zmierzy si z szeregiem wprawdzie nieko-
herentnyeh, jednak zdolnych do przejciowych aliansw ofensyw, ktre
mogyby przywie na myl na wp nowoczesne ruchy zrywu gniewnych
przegranych z najbardziej niewesoych czasw Woch czy Niemiec.
W tej sytuacji nie naley mie wikszych oczekiwa pod adresem isla-
mizmu jako potencjalnego sukcesora komunizmu w roli wiatowego ruchu
oporu. W rzeczywistoci oczekiwania takie s zupenie iluzoryczne. Nie
wida zgol, jak mgby on zorganizowa now uniwersaln kolekt po-
tencjaw dysydencji w krajach zglobaHzowanego kapitalizmu. Natomiast
szereg regionalnych wielkich bankw puewu jeszcze przez dugi czas
bdzie akumulowa potne potencjay tymotejskie. Wedug wszelkich
przewidywa roztrwoni one jednak krwawo swj kapita, zamiast zain-
westowa go w przyszociowe przedsiwzicia kulturowe i gospodarcze.
W pierwszej poowie XXI wieku islamistyczne organizacje modzieowe
bd tworzy w wielu krajach Bliskiego i rodkowego Wschodu ogniska
niepokojw o najwikszej sile emanacji na kryzysowej mapie wiata, kre-
lonej przez analitykw strategicznych. Jednak niezalenie od tego, co
zrodz w kolejnych dziesicioleciach islamistyczne wypady w polityk
gniewu - a nastpne dwadziecia, trzydzieci lat moe okaza si jednym
z naj fatalniej szych okresw wszech czasw, jeli zmaterializuj si najgor-
sze z moliwych scenariuszyto jej projekty z immanentnych wzgldw
nie wyjd raczej poza ramy czarnego romantyzmu politycznego. Zatem
zasad tych mobilizacji, ktre okrn drog popizez walki z boej inspi-
racji d do ciemnego celu, naleaoby okreli mianem samozniszczenia
zbdnych.
Kto obstaje przy daniu, e historia powszechna (Weltgeschichte) po-
winna realizowa si jako sd ostateczny (Weltgericht), tego czeka rozcza-
rowanie, W kadym razie trzeba bdzie rozejrze si za innymi sdziami.
Poniewa nie ma co oczekiwa niczego dobrego po sdach karnych, w przy-
szoci bd to raczej co najwyej sdy arbiteowe. Wedle dzisiejszego
stanu rzeczy w tej roli wchodzi w p jedynie globalny kapitalizm. Tylko
on mgby w nastpnej randzie wyrosn na swojego wasnego przeciwni-
ka, ktry tezyma si w szachu na tyk skutecznie, aby musie wzi samego
siebie na powanie jako wyzywajcego do waki o by albo nie by.
Konkluzja: Poza resentymentem
Po tym wszystkim, co zostao powiedziane w toku naszych docieka, chy-
bionym byoby twierdzenie, e gniew ma swoje najlepsze czasy za sob.
Wrcz przeciwnie, moglimy przekona si o tyra, e gniew (wraz ze
swym tymotejskim rodzestwem, dum, potrzeb uznania i resentymen-
tem) stanowi gwn si w ekosystemie afektw, zarwno pod wzgldem
interpersonalnym, jak i politycznym czy kulturowym. Teza ta zachowa
sw wano take wwczas, gdy w przyszoci gniew nie bdzie ju
mg kondensowa si w uniwersalnych kolektach komunistycznego typu,
lecz doprowadzi co najwyej do regionalnych zbirek. Jeli wyjdziemy
z zaoenia, e nie naley cofa si poza osignity stopie psychologii
poltycznej, potraktowane tu (z wielorakiej inspiracji) energie tymotejskie
musz zosta oficjalnie akredytowane w bardziej zasadnym obrazie istnie-
jcej rzeczywistoci, cho jak dotychczas paday ofiar zorganizowanego
zapoznania.
Tym, oo rzeczywicie doszo do kresu i uwidacznia si dzi w penym
rozkadzie, jest psychohistoryczna konstelacja wyniesionego religijnie
i politycznie mylenia rewanystowskiego, ktre ksztatowao chrz i-
jaskc-s^KJjaHstyczno-komunistyczn przestrze procesow. Konstelacj
t scharakteryzowa tramie Nietzsche, kiedy - patrzc na Pawa i jego
wynalazek: chrzecijastwo
5
* - postawi diagnoz: rwnie resentyment
potrafi sta si genialny Dopki zwizek ducha i resenrymentu by stabil-
ny, dopty danie sprawiedliwoci dla wiata -j u to poza yciem ziem-
skim, ju to w dziejcej si historii - mogo szuka schronienia w fikcjach,
ktre tu szczegowo omawialimy; teologii gniewu boego i tymotejskiej
gospodarce wiatowej komunizmu. Stawk w obydwu systemach bya m
mniej, ni wicej, tylko korekta kont cierpienia i niesprawiedliwoci moral-
nie niezbilansowanego wiata, Obydwa podjy prb sprostania zadaniu
opatrzenia resenrymentu dodatnim znakiem, aby podtrzymywa poczucie
niemonoci zaakceptowania wiata niesprawie4Hwoci, Ich wysikom za-
258 Konkluzja: Poza resentymentem
wdziczamy wyksztacenie si w zachodnia cywilizacji wysoce niepraw-
dopodobnego fenomenu krytyki" -jeli pod tym pojqciem bdziemy rozu-
mie ducha niezgody na nagie fakty, zwaszcza fakty niesprawiedliwoci,
ducha zagrzewanego przez obdarzony geniuszem lesentyment Krytyka"
w tym sensie nie jest adnym absolutnym przywilejem Zachodu, cho to
tu osigna klasyczny rozkwit; jest obecna w kadej kulturze, ktrej udao
si unikn panowania motyww seiwistycznych, holistycznych, mono-
logicznych i masochistycznych. Komu zaley na utwierdzaniu przekona-
nia o moliwej uniwersalnoci demokratycznych form polityki i ycia ten
powinien wzi pod uwag kultury konsultacyjne, praktyki dyskusyjne
i tradycje krytyki mnych* jako regionalne rda demokracji
1
.
Za aksjomat naley przyj nastpujce spostrzeenie: w zglobalizowa-
nych realiach niemoliwa jest ju adna polityka wyrwnywania hurtem
cierpie, ktra opiera si na pamitliwoci wzgldem minionej niespra-
wiedliwoci, niezalenie od przebrania, w jakim wystpuje - kodowa-
na jako zbawienie wiata albo mesjanizm spoeczny czy demokratyczny.
Rozpoznanie to zakrela wskie granice produktywnoci moralnej ruchw
gromadzcych zarzuty nawet jeli ruchy te ujmoway si~jak socjalizm, fe-
minizm, postkolonializm -za sprawjako tako gofliiszacunku. Wiele wa-
niejsza jest dzi delegitymizacja uwiconego tradycj a fatalnego aliansu
inteligencji i resentymentu, aby stworzy przestrze dla przyszociowych
paradygmatw odtrutej mdroci ycia. Ich kryteria nie s szczeglnie nowe
- John Locke awangardowy myliciel liberalnego mieszczastwa angiel-
skiego, sformuowa je w prostych sowach w 1689 roku - chodzi o pod-
stawowe prawa obywatelskie: do ycia, wolnoci i wasnoci
2
, Co do his-
torii sukcesu tej triady, to wyniki badan historycznych s oczywiste: tylko
w tych rejonach wiata, gdzie respektuje si wspomniane normy, dochodzi
do rzeczywistych przejanie Dwiecie lat pniej Nietzsche - z pewno-
ci w nazbyt patetycznej formie, jednak absolutnie spjnie pod wzgldem
terapeutycznym - uzupeni te przesanki skutecznego cywUizaorstwa pro-
gramem higienicznym, ktry stawia na porzdku dziennym uwolnienie od
ducha resentymentu. Starania Nietzschego dotycz zluzowania toksycznej
figury mciwej pokory*' przez inteligencj, ktra na nowo upewnia si co
do swych tymotejskich motyww, Zrozumiae jest, ze nie powiedzie si to
1
For, Amartya Sen La dmacmtie des atdres, Pourqtm la ibert n 'est pas une inven-
tion de rOcda, prae, M. Bgot, Paris 2005.
2
lohn Loche
t
Dwa traktaty o rztMe
%
ptze. Z, Raw, Warszawa 1992.
Konkluzja: Poza resentymentem 259
bez otwartej kultury ambicji. Musi by ona w tym sensie rjosmionoteistycz-
n, e demaskuje z wymagan gruntownoci fikcje metafizyki odwetu i jej
politycznych refleksw W sferze zamysu jest merytokracja ktra inter-
kulturowo i transkulturowo, doprowadzi do kompensacji rozlunionej an-
tyautoiytarnie morakocl oraz dobrze rozwinitej wiadomoci normatyw-
nej i szacunku dla niezbywalnyeh praw osobowych, Przygoda moralnoci
dokonuje si w rwnolegoboku si elitarnych i egalitarnych. Tylko w tych
ramach da si pomyle przesuniecie akcentw z popdw przywaszcza-
nia na cnoty darzce.
Stawki tego programu edukacyjnego s wysokie. Chodzi w nim o stwo-
rzenie pewnego code of conduct dla kompleksw multicywilizacyjnych.
Tego rodzaju schemat musi wyfczymywa dostatecznie due obcienia,
eby poradzi sobie z faktem, e skompresowany i zglobalizowany wiat
pozostanie tymczasem multimegalomaski i interparanoidatny, Nie mona
odgrnie zintegrowa idealnymi projektami uniwersum zoonego z ener-
gicznych, zdolnych do tymotejskiej irytacji aktorw, mona je tylko utrzy-
mywa w rwnowadze regulujc stosunki przeciwbienych si. Wielka
polityka zachodzi jedynie w trybie wicze balansu. wiczy balans - to
nie unika koniecznej walM i nie prowokowa zbdnej. To take nie dawa
za wygran w wycigu z procesami entropii, zwaszcza niszczeniem ro-
dowiska i demoralizacj. Trzeba ponadto uczy si zawsze widzie siebie
oczyma innych. To, czego iegdy miaa dokona przeciona pokora reli-
gijna, teraz bdzie musiaa uzyska kultura racjonalnoci, wspierajca si
na obserwacjach drugiego rzdu. Tylko ona moe zatrzyma nawracajc,
zoliw naiwno, czc wol uznania z autorelatywizacj. Dla rozwiza-
nia tych zada koni eczny jest czasnie jest to ju jednak historyczny czas
eposu i dramatu tragicznego. Istotny czas naley okreli na nowo jako
czas nauki cywikzatorstwa. Kto chce tylko tworzy ustofi", ten zostaje
w tyle za t definicj.
Sowo wiczenie** nie powinno zmyli nas co do tego, e zawsze wi-
czy si na okoliczno pewnego powanego rzeczywistego wypadku, aby
w miar moliwoci zapobiec jego wystpieniu, Bejdy nic s dozwolone,
jakkolwiek prawdopodobne. Przy sprzyjajcym przebiegu wicze mg-
by wytworzy gipewen zestaw wicych utfeftotorowo dyscyplin* kt-
ry wolno byoby po raz pierwszy susznie opatrzy mianem stosowanym
tej pory zawsze przedwczenie: kultura wiatowa.
Od tumacza
Laura Cerrato, argentyska poetka i eseistka, przywouje w swoim
wierszu-minitraktacie Traduciendo a Beckett traduciendose (Tiumaczc
Becketta ktry tumaczy sam siebie) kilka aporii zwizanych z owym dziw-
nym zajciem, jakim jest przekad, by w kocowych wersach doj do po-
zornie zaskakujcego wniosku: A moe tumaczenie z jzyka ktrego nie
ma / mogoby sta si jedyn / moliwoci terminowania w tej materii"
(prze. K. Rodowska). Zestawmy te sowa z pozornie rwnie niezwykym
stwierdzeniem amerykaskiego filozofa Donalda Davidsona, ktry twier-
dzi w szkicu A Nice Derangement of Epitaphs {adna dekompozycja epi-
tafiw% e nie ma czego takiego jak jzyk, o ile jzyk ma by czym
takim co przyjmuje wielu filozofw i jzykoznawcw**, a okae si, i tu-
maczenie z jzyka ktrego nie ma, to chleb powszedni nie tylko kadego
tumacza, tcz i wszystkich uytkownikw jzyka, Zatem tumacz, ktry
amie niepisan acz elazn regu the translator's invisibility i ujawnia
swoj obecno, podajc jako powd fakt e ksiki Sloterdijka napisane
s w pewnym ybcydycznym jzyku, w nieistniejcej niemczyznie ktra
musi sijawi czytelnikom jako osobliwy i - mam nadziej - pikny jeyk
obcy" (jak mw sam autor) - c wtaeiwie chce powiedzie w tumacz?
Ot chce on jedynie zaznaczy dla porzdku, e z elementarnej cho nie-
oczywistej cechy wyrniajcej jzyki naturalne - a wic ich otwartoci,
niegotowoci, prowizorycznoci - mona robi rny uytek. Kady z nas
posuguje si pewnym nieprywatnym wprawdzie, lecz silnie zniuangow
r
a-
nym idiolektetn, nie wszyscy jestemy jednak mionikami jzyka** (a za
takiego uwaa si nasz autor), ktrzy nieustannie podcinaj., przycina-
j i pielgnuj rozpleniajcy si twr mowy. Na osobliwy jzyk obcy
Sloterdijka skada si intensywnie (cho raczej ad hoc ni w perspektywie
longue durie) konstruowana pojeciowo (o 1yle uyteczna, o ile pozwala
uchwyci precyzyjniej dany aspekt zjawiska, lecz niczym zbdny balast
odrzucana zazwyczaj w dalszej spekulatywnej peregrynacji), stwarzana
Od tumacza 261
dla opisania dowiadcze zarejestrowanych podczas permanentnego wia-
tonashichu (Porwnabym si najchtniej z pianinem, ktre nagle samo
z siebie zaczyna gra. Automatyczne pianino ducha czasu. atwo absorbuj
nastroje, ale sortuj je do surowo"), oparto po czci na zapoyczeniach
i neolopzmach (trudnych niekiedy do wyledzenia nawet w najobszer-
niejszych dykcjonarzach), po czci za na nieoczekiwanych zoeniach
(ktrymi jzyk niemiecki oddycha, owszem, ale, jak zauway Hans Ulrich
Gumbrecht, nie ma innego wspczesnego niemieckiego autora, ktry ro-
biby rwnie duy uytek z gramatycznej moliwoci tworzenia zoe")
i zanurzona w muzykalnej, starannej prozie. Oto pierwsze z kilku wyzwa,
jakie stawiaj ksiki tego myliciela jak trafi w heteromorficzny ton,
ktry z jednej strony dy do kompresji (precyzyjne zoenia obudowane
wielopitrowymi atrybucjami rzeczowrukowo-r^ymiotnikowymi), z dru-
giej za (horrihie dictu) do dekompresji (barokowa ornamentacja i werbal-
ne inkrustacje). Oto dlaczego zoliwi spord jego krytykw bd mwi
o wykraczajcych poza sowniki ekscesach wyrazw obcych i o delirium
metafor, balansujcych na granicy autoparodiL Krytycy nastawieni nieco
yczliwiej wol mwi natomiast o idiosyntaatycznym idiomie znakomi-
tego stylisty (bd co bd, sto dwadziecia passusw z Krytyki cynicznego
rozumu weszo jako egzemplaryczne ilustracje do najwikszego sownika
wspczesnej niemczyzny, dziesiciotomowego Dudena).
Drug przeszkod na wybrukowanej dobrymi chciami tumacza dro-
dze do przekadu zasugujcego na insygnium traduction 'relevante*", by
przywoa Jacques'a Derrid -stylistycznego pobratymca naszego filozo-
fa, jest specyficzna lokalizacja przestrzeni ani to filozofia, ani literatura,
lecz pisarstwo filozoficzne - z ktrej dobiega autorski gos. C to zna-
czy? Rzecz ujmuje trafnie Rdiger Safranski, znakomity biograf filozofw
i monograf idei: [Jego] sposb filozofowania jest w duej mierze ekspre-
sywny i literacki. Ekspresywny nie tylko dlatego, e pozwala odczu jego
specyficzne nastrojenie (Gestimmthii% lecz take poniewa czyni je nie
obiektem, lecz organem filozofowania, a zatem uprawia rozumienie wiata
jako samorozumienie. [...] Jego filozofowanie jest literackie, gdy mysi
tkwi u niego nierozdzielnie w swoim jzykowym ciele. Stad te mona
go reprodukowa tylko za cen znacznej utraty perswazyjnocL Jest ono
literackie take dlatego, e akurat w najbardziej fascynujcych miejscach
zacieraj si granice midzy znajdowaniem a wynajdowaniem. Wydaje
si bowiem, e dopiero na granicy midzy znajdowaniem i wynajdowa-
niem mog ukaza si owe *prawdy% z ktrymi warto si spotka* [...}
262 Od tumacza
Filozoficzna ekspresja i literackie filozofowanie to nie *modne* pomiesza-
nie dyscyplin lecz prba doprowadzenia mylenia do poziomu naszych
przemilczanych dowiadcze**. Wspomniany ju Gumbrecht, komparaty-
sta z Uniwersytetu Stanforda, mwi w swojej laudacji z okazji pr/yztiania
filozofowi nagrody im, Lessinga (2008): Pisanie i mylenie Sloterdijka
nie posiada rytmu szczegowej argumentacji ani zorientowania na induk-
cj i dedukcj. To mylenie nagle rozbyskujcych intuicji i pisanie, ktre
prdko gstnieje do lakonicznoci aforyzmw". Safiranski zauwaa za
(w szkicu napisanym na szedziesite urodziny przyjaciela nazywanego
przeze mistrzem wiedzy radosnej"), e posiada on t szczliw goto-
wo, aby pozwala jzykowi wodzi si i uwodzi ku nowym wgldom.
W tym sensie jest autentycznym pisarzem Pozwala jzykowi, aby go ob-
darowa. Prawdziwy autor wie, e najwicej zawdzicza jzykowi. Jeli
mu zaufa, ten go nie zawiedzie**.
Pisarz filozoficzny? Niechtni demaskatorzy powiedz wnet - nie zasa-
niajc si nawet, jak hic et nunc czyni to tumacz, Thomasem Bernhardem
- e Sloterdijk nie jest tak naprawd ani filozofem ani pisarzem, jako fi-
lozofowi bowiem brakuje mu wszystkiego, co jest znamieniem (uniwersy-
teckiego) filozofa, jako pisarzowi wszystkiego, co jest znamieniem (kon-
cesjonowanego) pisarza, a wic, powtrz, jego fitozofia nie jest naprawd
filozofi, jego pisarstwo tez nie jest naprawd pisarstwem. Na szczcie
przychylni czytelnicy nie musz si przejmowa tym, jak jest naprawd"
- Traetatus poetico-phiosophicus or not - i bd czyta Sloterdijka (albo
nie) raczej przez pryzmat wasnych epistemolofpcznycl korzyci bd ich
braku, nie dajc si zwie imputowanej mu tu i wdzie dyscyplinarnej
ekseentrycztioci.
Przygotowujc niniejszy przekad (ukoczony w roku 2008), tumacz
nie mia jeszcze wgldu w dostpne dzi inne obcojzyczne przekady
- francuski, woski, hiszpaski czy, zwaszcza, angielski (ten ostatni opu-
blikowano dopiero przed kilkoma miesicami) - natomiast zabierajc si
w 2010 roku za redakcj, zaglda do niektrych z nich, i konstatowa bez
szczeglnego zdumienia, e obrane strategie ttanslatorskie czsto diame-
tralnie si rni. Ich omwienie zasugiwaoby niewtpliwie na duszy
artyku, tu poprzestamy na uwadze, e w znakomitej wikszoci wypad-
kw jzyk przekadu bywa uadzony, ugadzony, wygadzony, wypolero-
wany, wyszlifbwany, wyprostowany (wreszcie!"), sowem: z rzadka tyl-
ko lektura pozostawia u czytelnika wraenie, ze nie tyltoo merytorycznie,
lecz i stylistycznie co si w tekcie - stao. Tumacz przyznaje, e zawsze
Od tumacza 263
troch go irytowa ten fasetujcy rys, wyranie widoczny take w spora-
dycznych (publikowanych swego czasu zwaszcza w ambitnym dodatku
do pewnego dziennika) polskich przekadach Sloterdijka, Dranio go nie-
co sam bowiem zwyk czy Whorfa z Deleuze'em - e w Polsce, cho
nie tylko tu, zdaje si obowizywa zasada; filozofowie nie mwi o stylu,
I nie zadaj sobie pytania, jak tumaczy autora, o ktrym sdzi si% nie ca-
kiem bez racji, e mona reprodukowa go tylko za cen znacznej utraty
peiswazyjnaci" I nie prbuj myle o tym, co dzieje si w przekadzie
z tekstami, ktrych autorzy pozwalaj jzykowi aa wspmylenic (nawet
gdy, na szczcie, nie stosuj jzyka jako argumentu, a tylko wykorzystuj
go okazjonalnie jako wspornik argumentacjo. W jego przekadzie, zao-
y, powinno by inaczej, Ale okolicznoci ulegy niespodziewanej kompli-
kacji...
W ostatnim akapicie tumacz dzikuje tym melkznym osobom (przede
wszystkim w Poznaniu i Berlinie, one wiedz), ktre na rnych etapach
pracy bezinteresownie a twrczo krytykoway przekad, nie raz i nie dwa
wydatnie go ulepszajc, a take Ewie Rydlewskiej, redaktorce przekadu,
ktra na ostatniej prostej zwrcia mu uwagi na przeoczone niecisoci
i niewadliwie pozwolia odzyska zmcon czasem perspektyw. Osobne
podzikowania nale si take redaktorowi naczelnemu Przegldu
Politycznego", Wojciechowi Dudzie, ktry podchwytujc swego czasu
myl o publikacji rragmentu przekadu zachci rwnoczenie tumacza
do napisania duszego szkicu o Sloterdijku (tu i wdzie przywoywanego
w powyszych wyjanieniach, ktre niejeden zinterpretuje ani chybi jako
ucieczk do przodu).
Reszta idzie na moje konto.
Arkadiusz ychliski