Wstp

Niniejsze opracowanie zawiera notatki z wicze z matematyki prowadzonych na kierunkach: Budownictwo, Mechanika i Budowa Maszyn, Inynieria Odnawialnych rde Energii. Znajduj si tu
najwaniejsze rzeczy z teorii, zrobione przykadowe typowe zadania oraz zestaw zada do samodzielnych wicze.
Dobre opanowanie materiau zawartego w tym opracowaniu powinno wystarczy do zaliczenia wicze,
warto jednak pamita, e nie jest to kompletne opracowanie zagadnie omawianych na wykadzie i
wiczeniach, w zwizku z czym zdecydowanie warto zajrze te do innych rde. W szczeglnoci
warto robi zadania z ksiek M. Lassaka czy te Krysickiego, Wodarskiego.
W razie zauwaenia jakich bdw w tym tekcie prosz o sygna, na przykad mailowy:
michal.musielak@utp.edu.pl

Micha Musielak

Funkcje dwch zmiennych - wstp

Funkcja rzeczywista dwch zmiennych to funkcja, ktrej argumentem jest para liczb rzeczywistych, a
wartoci liczba rzeczywista. Jej wykres mona wyobrazi sobie w ten sposb, e kademu punktowi
paszczyzny przypisujemy wysoko punktu wykresu nad poziomem paszczyzny. Oczywicie wykres
taki znajduje si w przestrzeni trjwymiarowej.
Dziedzin funkcji dwch zmiennych wyznacza si analogicznie jak funkcji jednej zmiennej (tzn. trzeba
zwrci uwag na te same powody dla ktrych co moe wypa z dziedziny). Rnica jest taka, e tym
razem mamy do czynienia z podzbiorem paszczyzny, a nie prostej i czsto duo atwiej jest narysowa
zbir punktw z dziedziny, ni opisa j analitycznie.
Podobnie jak w przypadku funkcji jednej zmiennej, tu take moemy zdefiniowa pochodne, z ktrych
najwaniejsze s pochodne czstkowe zdefiniowane nastpujco:
f (x, y + h) f (x, y)
f (x + h, y) f (x, y)
fy (x, y) = lim
h0
h0
h
h
W praktyce liczenie pochodnych czstkowych polega na potraktowaniu jednej zmiennej jako staej i
liczeniu pochodnej funkcji tylko jednej zmiennej.
fx (x, y) = lim

Przykad:
Dla f (x, y) = 2x2 y + xy + y 3 mamy: fx (x, y) = 4xy + y

fy (x, y) = 2x2 + x + 3y 2

Moemy te zdefiniowa pochodne drugiego rzdu (odpowiednik 2 pochodnej f-cji jednej zmiennej):
to pochodna po zmiennej x z f
fxx
x
to pochodna po zmiennej y z f
fyy
y
to pochodna po zmiennej y z f
fxy
x
to pochodna po zmiennej x z f
fyx
y

Kolejno w dwch ostatnich wypadkach jest umowna (zaley od podrcznika), na szczcie w praktyce to bez znaczenia, bo Twierdzenie Schwarza mwi, e dla funkcji porzdnych (tzn. z cigymi
= f .
pochodnymi czstkowymi pierwszego rzdu) zachodzi rwno pochodnych mieszanych: fxy
yx
Przykad:
(x, y) = 4y
Dla funkcji z poprzedniego przykadu mamy: fxx

(x, y) = 6y
fyy

(x, y) = 4x + 1
fxy

wiczenia

1.1
Znajd (narysuj)
dziedzin funkcji:
x2 + y 2 1
ln(2x x2 y 2 )
a) f (x, y) =
b)
f
(x,
y)
=
9 x2 + y 2
xy

c) f (x, y) = arccos

1.2
Znajd pochodne czstkowe pierwszego i drugiego rzdu funkcji:
x + 2y
a) f (x, y) = 3x2 y 3 + xy 2x + 3 b) f (x, y) =
c) f (x, y) = xy
xy
2

x
y

Ekstrema funkcji dwch zmiennych

Ekstrema lokalne

Algorytm znajdowania ekstremw lokalnych funkcji dwch zmiennych jest nastpujcy:

1) Obliczamy pochodne czstkowe f

x , fy

f = 0
2) rozwizujemy ukad rwna: x

fy = 0
otrzymujc rozwizania A1 = (x1 , y1 ), . . . , An = (xn , yn ) (moe by jedno, moe by wicej, moe nie
by adnego). Kade rozwizanie tego ukadu nazywamy punktem stacjonarnym, czyli po ludzku mwic: punktem podejrzanym o to, e jest w nim ekstremum. Ekstrema mog by (ale nie musz)
wycznie w punktach stacjonarnych.
, f , f , f (korzystamy przy tym z twierdzenia
3) Obliczamy pochodne czstkowe drugiego rzdu: fxx
xy yx yy
= f , wic tak naprawd wystarczy
Schwarza, to znaczy z tego, e dla porzdnych funkcji jest: fxy
yx
policzy tylko trzy z tych czterech pochodnych).
4)Dla kadego znalezionego punktu stacjonarnego Ak liczymy wyrnik, czyli:
2
) f f
D(x, y) = (fxy
yy
xx
albo jak kto woli - wyznacznik hesjanu, czyli macierzy drugich pochodnych czstkowych:
(A )
f (Ak ) fxy
k
]
det [ xx

fxy (Ak ) fyy (Ak )

S trzy moliwoci:

wyznacznik ujemny (wyrnik dodatni) - wwczas w punkcie stacjonarnym nie ma ekstremum

wyznacznik (wyrnik) rwny zero - wwczas nie wiadomo czy jest ekstremum i trzeba zbada
innymi metodami
(A ) > 0, to w badanym punkcie jest
wyznacznik dodatni (wyrnik ujemny) - wwczas jeli fxx
k
(A ) < 0, to jest w nim maksimum
minimum, a jeli fxx
k

Przykad:
f (x, y) = x3 + y 3 3xy
Liczymy pochodne czstkowe: fx = 3x2 3y fy = 3y 2 3x
Rozwizujemy ukad rwna:

3x2 3y = 0
x2 = y
2
2
3y 3x = 0
y = x

Wstawiamy y z pierwszego rwnania do drugiego:

x4 = x x(x3 1) = 0 x = 0 x = 1
Dla x = 1 mamy y = 1, a dla x = 0 mamy y = 0. S zatem dwa punkty stacjonarne: (0, 0) i (1, 1).
= 6x f = 6y
= 3
Liczymy pochodne czstkowe drugiego rzdu: fxx
fxy
yy
6x 3
Hesjan zatem jest postaci: [
]
3 6y
0 3
Wstawiamy do niego najpierw punkt (0, 0) i liczymy wyznacznik: det [
] = 90
3 0
6 3
Wstawiamy teraz do niego punkt (1, 1): det [
] = 27 > 0
3 6
Dodatkowo 6 > 0, wic w punkcie (1, 1) jest minimum.
3

Przykad:
f (x, y) = 4xy + x1 + y1
Oczywicie musi by x 0, y 0. Mamy: fx = 4y x12
fy = 4x y12
Rozwizujemy ukad rwna:

y = 4x12
4y x12 = 0

1
1

4x

=
0

2
y
x = 4y2

Wstawiamy y z pierwszego rwnania dodrugiego:

3
x = 4x4 4x (x3 41 ) = 0 x = 0 x = 22

Oczywicie x = 0 odrzucamy, a dla x = 22 mamy y = 22 . Otrzymalimy zatem jeden punkt stacjonar

3
3
ny: ( 22 , 22 ).
= 2
= 4
= 2
fyy
fxy
Liczymy pochodne czstkowe drugiego rzdu: fxx
x3
y3
Wyrnik zatem jest postaci: D(x, y) = 16 x34y3
Wstawiamy do niego punkt (
(
Dodatkowo fxx

3
2 32
,
2
2 )

3
2 32
,
2
2 ):

D(

3
2

3
2
2 )

= 8 > 0, wic w punkcie (

= 48

3
2

3
2
2 )

jest minimum.

Ekstrema warunkowe
Ekstremum warunkowe funkcji f (x, y) przy warunku g(x, y) = 0 to lokalnie najwiksza lub najmniejsza warto tej funkcji na zbiorze punktw speniajcych ten warunek. Do wyznaczenia ekstremum
warunkowego uywa si metody wspczynnikw Lagrangea. Definiujemy funkcj:
F (x, y, ) = f (x, y) g(x, y)
i rozwizujemy ukad rwna:

Fx (x, y, ) = 0

Fy (x, y, ) = 0

g(x, y) = 0
Kady punkt speniajcy ten ukad rwna jest punktem podejrzanym o to, e istnieje w nim lokalne
ekstremum warunkowe.
Sprawdzenie warunku koniecznego polega policzeniu w kadym punkcie stacjonarnym wyznacznika tzw.
hesjanu obrzeonego czyli:
0 gx ; g

Fxy

H(x, y, ) = det gx Fxx

gy Fyx
F
yy

Jeli ten wyznacznik jest dodatni, to w danym punkcie stacjonarnym jest maksimum, a jeli ujemny
to minimum.

Ekstrema globalne
Na szczcie nie zawsze musimy sprawdza warunek konieczny istnienia ekstremum. Jeli szukamy
wycznie ekstremw globalnych (tzn. wartoci najwikszej i najmniejszej danej funkcji), to moemy
skorzysta z twierdzenia Weierstrassa, ktre mwi, e funkcja ciga na obszarze domknitym i ograniczonym przyjmuje warto najwiksz i najmniejsz. Jeli wic obszar na ktrym badamy funkcj
jest wanie taki, to wystarczy znale punkty podejrzane o to, e jest w nich ekstremum lokalne, a
nastpnie porwna wartoci w tych punktach. Najmniejsza i najwiksza z nich to wanie ekstrema
globalne.
W praktyce szukanie ekstremw globalnych jest najczciej dwuetapowe. Jeli szukamy tych ekstremw dla funkcji f (x, y) na obszarze g(x, y) 0, to najpierw szukamy punktw stacjonarnych funkcji
f lecych cile wewntrz obszaru (speniajcych nierwno ostr), a nastpnie badamy zachowanie
funkcji na brzegu obszaru (czyli wtedy gdy w warunku definiujcym obszar zachodzi rwno). T
drug czynno mona zrobi na kilka sposobw:
- uywajc mnonikw Lagrangea
- parametryzujc brzeg obszaru
- pozbywajc si jednej ze zmiennych

Nie zawsze mona zastosowa wszystkie te metody, czsto te w danym wypadku jedna jest wyranie
najlepsza.
Przykad:
Zbada ekstrema globalne funkcji f (x, y) = 2x2 y 2 na zbiorze x2 + y 2 1
Zauwamy najpierw, e obszar jest domknity i ograniczony, zatem na pewno funkcja przyjmuje na
nim swoje ekstrema globalne.
Szukamy najpierw ekstremw lokalnych wewntrz obszaru: fx = 4x, fy = 2y, skd wida, e jedynym
punktem podejrzanym o bycie ekstremum lokalnym f jest (0, 0) i istotnie ley on cile wewntrz
obszaru. Mamy te f (0, 0) = 0.
Musimy wic teraz zbada zachowanie funkcji f na brzegu, czyli przy warunku x2 + y 2 = 1.
Sposb 1: mnoniki Lagrangea
F (x, y, ) = 2x2 y 2 (x2 + y 2 1)
Rozwizujemy wic ukad rwna:

4x 2x = 0

2y 2y = 0

2
2

x + y = 1
Otrzymujemy punkty stacjonarne: (1, 0), (1, 0), (0, 1), (0, 1). W dwch pierwszych warto
funkcji to 2, a w dwch ostatnich 1. Porwnujc to z ze znalezion wczeniej wartoci 0
otrzymujemy, e warto najwiksza naszej funkcji w danym kole to 2, a najmniejsza to 1.
Sposb 2: parametryzacja.
Parametryzacja brzegu koa, czyli okrgu, to (cos t, sin t) dla t [0, 2]. Mamy wic na brzegu
obszaru:
f (x, y) = f (cos t, sin t) = 2 cos2 t sin2 t = 3 cos2 t 1
Oczywicie na przedziale [0, 2] najmniejsza warto tej funkcji to 1, a najwiksza 2, wic takie
s ekstrema na brzegu, a wntrze obszaru tego nie zmienia.

 Sposb 3: pozbycie si jednej ze zmiennych.

Jeli x2 + y 2 = 1, to y 2 = 1 x2 i rzecz jasna x [1, 1], wic:
2x2 y 2 = 3x2 1
Na przedziale [1, 1] najwiksza warto tej funkcji to 2, a najmniejsza 1, wic wynik jest jak
poprzednio

Uwaga: przy badaniu ekstremw globalnych metod mnonikw Lagrangea trzeba zadba o to by
obszar na ktrym badamy funkcj rzeczywicie by domknity i ograniczony.
wiczenia

2.1
Wyznacz ekstrema lokalne funkcji:
a) f (x, y) = 8x2 + y 2 x2 y 3 y + 1 b) f (x, y) = x2 + xy + y 2 4x 6y

c) f (x, y) = x3 + 3xy 2 + 12xy

2.2
Wyznacz ekstrema globalne funkcji:
a) f (x, y) = 3xy w obszarze x2 + y 2 2
b) f (x, y) = x3 + y 3 9xy + 27 w obszarze 0 x 1, 0 y 1
c) f (x, y) = x + 3y w obszarze x2 + y 2 1
d) f (x, y) = 2y x w obszarze x2 + 3y 2 4

Rniczka zupena

Rniczk zupen funkcji f (x, y) nazywamy wyraenie:

df = fx dx + fy dy
df to przyrost wartoci funkcji, a dx i dy przyrosty argumentw. Rniczka zupena daje nam zatem
informacje jak zmiana argumentw wpywa na zmian wartoci funkcji.
Inn wersj tego wzoru jest przyblienie (dla maych dx, dy):
f (x + dx, y + dy) f (x, y) + fx (x, y) dx + fy (x, y) dy
Pierwsza wersja suy przede wszystkim do szacowania bdu pomiaru, a druga do znajdowania przyblionej wartoci funkcji.
Przykad:
Znale bd pomiaru przypieszenia w ruchu jednostajnym a = 2s
t2 jeli przy pomiarach drogi i czasu
wyszo s = 20m, t = 2s i znamy maksymalne bdy pomiarw: 0, 1m dla drogi oraz 0, 02s dla czasu.

Mamy: as = t22 at = 2s
t3 , czyli as (20, 2) = 0, 5 i at (20, 2) = 5, a zatem:
da = 0, 5ds 5dt
Jeli chcemy oszacowa maksymalny bd pomiaru przypieszenia, to musimy oszacowa warto da
korzystajc z nierwnoci trjkta i faktu, e ds 0, 1 i dt 0, 02:
da = 0, 5ds 5dt 0, 5ds + 5dt = 0, 5 0, 1 + 5 0, 02 = 0, 15
Oznacza to, e zmierzona warto a(20, 2) = 10 jest obarczona bdem co najwyej 0, 15 sm2
6

Przykad:

Znale przyblion
warto
wyraenia
1, 03 + (1, 99)3 .

Niech f = x + y 3 , x = 1, y = 3 oraz dx = 0, 03 i dy = 0, 01. Wwczas nasze wyraenie to f (x+dx, y+dy),

zatem moemy
uy wzoru na przyblienie. Mamy:

2
1
f (x, y) = 1 + 23 = 3 fx = 2x+y
, fy = 23y1+y3 fx (1, 2) = 16 fy (1, 2) = 2
3
czyli:

1, 02 + (1, 99)3 3 + 16 0, 03 + 2 (0, 01) = 2, 985

wiczenia

3.1
(1.012 )(2.982 )

a) Oblicz przyblion warto wyraenia (1.012 )+(2.982 )

b) Oblicz przyblion warto wyraenie e jeli liczby zaokrglamy do trzeciego miejsca po przecinku.
4x
, jeli x = 2 0, 01 i y = 4 0, 02
c) Wyznacz bd pomiaru wielkoci p = x+y

Caki podwjne

Formalnie cak podwjn f (x, y)dxdy definiuje si jako granic pewnej sumy po coraz mniejszych
D

podziaach obszaru D R2 . Interpretacja geometryczna takiej caki to objto tzw. walca uoglnionego o podstawie D i ograniczonego powierzchni z = f (x, y).
W praktyce liczenie caek podwjnych polega na sprowadzeniu takiej caki do dwch caek pojedynczych, jeli obszar jest normalny; oraz do sprowadzenia odpowiednim podstawieniem obszaru do
obszaru normalnego, jeli normalny nie jest.

h(x) y g(x)
Obszar normalny wzgldem osi OX to obszar ktry daje si opisa nierwnociami:

a x b
Caka po takim obszarze jest rwna:
b

g(x)

D f (x, y)dxdy = a (h(x) f (x, y)dy) dx

h(y) x g(y)
Obszar normalny wzgldem osi OY to obszar ktry daje si opisa nierwnociami:

a y b
Caka po takim obszarze jest rwna:
b

g(y)

D f (x, y)dxdy = a (h(y) f (x, y)dx) dy

Przykad:
Policzmy cak xydxdy gdzie D jest trjktem o wierzchokach (0, 0), (1, 0), (1, 1).
D
Zauwamy, e obszar D mona opisa: 0 y x, 0 x 1, a zatem nasza caka to:
1 x3
1
x
1 xy 2 x
x4 1
1
0 (0 xydy) dx = 0 ( 2 0 ) dx = 0 2 dx = 8 0 = 8
Przykad:
1

Zmiemy kolejno cakowania w cace: (

0
0

x2

f (x, y)dy) dx.

Jeli narysujemy obszar cakowania, to wida, e (patrzc od strony osi OX) znajduje si on pomidzy
prost y = 0, a parabol y = x2 i w pasku 0 x 1. Spjrzmy teraz na niego od strony osi OY - tym
razem grn krzyw jest x = 1, a doln parabola. Chcemy przy tym t parabol zapisa w ten sposb,

eby to x by funkcj y, czyli (z uwagi na to, e x 0) bdzie to x = y. Wida te, e y zmienia si

od zera do jedynki, zatem nasza caka
to:

(
0

x2

f (x, y)dy) dx =

f (x, y)dx) dy

Jeli obszar nie jest normalny, to czsto mona sprowadzi go do normalnego odpowiednim podstawieniem. Podstawienie jest postaci x = x(u, v), y = y(u, v) i mamy:
D f (x, y)dxdy = D f (x(u, v), y(u, v))Jdudv
gdzie D jest nowym obszarem w zmiennych u, v, a J jest moduem jakobianu, czyli wyznacznika
x x
macierzy pochodnych czstkowych: u v .
yu yv
8

Przykad:
Policzmy cak (x + y)dxdy po obszarze 2 2x + y 3, 1 x y 1.
D
Narzucajcym si podstawieniem jest 2x + y = u, x y = v. Wwczas bowiem w zmiennych u, v nowy
obszar bdzie normalny, a nawet bdzie prostoktem (co jest bardzo wygodne): 2 u 3, 1 v 1.
u2v
Musimy jednak policzy jeszcze jakobian. W tym celu atwo wyznaczamy, e x = u+v
3 oraz y = 3 , a
zatem jakobian to:
1

13
3

1
3
23

= 13

czyli modu jakobianu to 31 . Nasza caka jest wic rwna:

1
1 3
2u v 1
D 3 3 dudv = 9 2 (1 (2u v)dv) du
co ju atwo policzy.
Najbardziej typow zamian zmiennych jest przejcie na wsprzdne biegunowe:
x = r cos y = r sin J = r
Stosujemy je zawsze wtedy gdy obszar po ktrym cakujemy jest w jaki sposb okrgy (koo,
piercie, wycinek koa itp.).
Przykad:
y
dxdy po obszarze x2 + y 2 1, y 0.
Policzmy cak
2
2
D
x +y
Nasz obszar to grna poowa koa o rodku w (0, 0) i promieniu 1 - we wsprzdnych biegunowych
punkty tego obszaru speniaj nierwnoci 0 oraz 0 r 1 (jest to wic prostokt, czyli obszar
normalny!). Po powyszym podstawieniu otrzymamy zatem:
1

r sin
1
y
rdr) d = ( sin ) ( rdr) = 2 = 1
dxdy = (
D 2
2
r
2
0
0
0
x +y
Warto jeszcze odnotowa, e pole dowolnego obszaru D to:
D 1dxdy
natomiast wzr na pole powierzchni pata (czyli kawaka powierzchni z = f (x, y) lecego nad obszarem D) wyraa si wzorem:

2
2
D 1 + (fx ) + (fy ) dxdy
wiczenia

4.1
Oblicz objto bry ograniczonych powierzchniami:
2
2
a) y = 2,
+ x c) y = 0, y = x2 , z = 0, z = ex
y = x , z = 1, z = y
b) y = x, y = x, z = 0, z = y d) x2 + y 2 = 4, z = 1, z = x2 + y 2

4.2
Oblicz pole pata:
a) czci sfery x2 + y 2 + z 2 = 5 lecej wewntrz walca x2 + y 2 = 1
b) czci stoka x2 + y 2 = z 2 lecej wewntrz walca x2 + y 2 = 2x
9

e) x2 + y 2 = 1, z = 2, x + y + z = 3

Caki potrjne

Interpretacja geometryczna caki f (x, y, z)dxdydz to masa bryy V o gstoci w punkcie (x, y, z)
B

rwnej f (x, y, z). W szczeglnoci 1dxdydz to objto bryy V .

B
Odpowiednikiem obszaru normalnego ktry pojawia si przy cakach podwjnych jest tutaj walec
uoglniony, czyli brya, ktrej rzutem na paszczyzn jest obszar D, z gry ograniczona jest przez
powierzchni h(x, y), a z dou przez powierzchni g(x, y) (uwaga: brya musi by porzdna, czyli w szczeglnoci bez dziur). W takiej sytuacji moemy cak potrjn zamieni na podwjn i
pojedyncz:
h(x,y)

B f (x, y, z)dxdydz = D (g(x,y) f (x, y, z)dz) dxdy

(co jest w zasadzie tym samym co przejcie na wsprzdne walcowe).
Przykad:
Policzmy objto kuli o promieniu R. Umiemy j w ukadzie wsprzdnych tak, eby rodek by w
punkcie (0, 0, 0). Policzmy objto
grnej poowy kuli - z dou jest ona ograniczona przez paszczyzn
z = 0, a z gry przez brzeg kuli: z = R2 x2 y 2 . Rzutem bryy na paszczyzn OXY jest oczywicie
koo D x2 + y 2 R2 . Mamy wic:

R2 x2 y 2
1
1dz) dxdy = ( R2 x2 y 2 )dxdy
V = 1dxdydz = (
2
0
D
B
D
Po przejciu na wsprzdne biegunowe dostajemy dalej:
R
2
1 2 2 32 R 2 3
2
2
0 (0 r R r dr) d = 2 ( 3 (R r ) ) 0 = 3 R
skd oczywicie V = 34 R3 , czyli wyszo tyle ile powinno.
Tak samo jak w przypadku caki podwjnej, tak te w tym wypadku mona dokonywa zamiany
zmiennych i tak samo jak tam trzeba pamita o jakobianie (dla funkcji trzech zmiennych oczywicie
mamy do czynienia z macierz 3 3). W cace podwjnej najbardziej typowym podstawieniem byo
przejcie na wsprzdne biegunowe - w cace potrjnej podobnym podstawieniem jest przejcie na
wsprzdne sferyczne, czyli:

x = r cos sin

y = r cos cos

z = r sin
r to oczywicie odlego punktu (x, y, z) od pocztku ukadu wsprzdnych (w szczeglnoci r2 =
x2 + y 2 + z 2 ), to kt skierowany midzy posi dodatni OX, a rzutem promienia na paszczyzn OXY , natomiast to kt skierowany midzy dodatni posi OZ, a promieniem. Zakres
zmian wartoci nowych wsprzdnych na przykad dla kuli o rodku w (0, 0, 0) i promieniu R to:
0 r R, 0 2, 0 .
Mona policzy, e jakobian nowego przeksztacenia to r2 sin . Tak jak w przypadku funkcji dwch
zmiennych wsprzdne biegunowe stosowalimy gdy mielimy do czynienia z obszarem okrgym,
tak wsprzdne sferyczne stosujemy gdy brya jest w jaki sposb kulista.
Przykad:
Policzmy raz jeszcze objto kuli o promieniu R, ale tym razem korzystajc ze wsprzdnych sferycznych. Zgodnie z poczynion przed chwil obserwacj odnonie zakresu zmiennoci nowych zmiennych
mamy:
3
2

R
R3
4
3
V = B 1dxdydz = 0 (0 (0 r2 sin dr) d) d = 2 ( cos ) 0 ( r3 ) R
0 = 2 2 2 = 3 R
10

Zastosowania fizyczne
Dla bryy B:
masa to M = f (x, y, z)dxdydz, a objto V = f (x, y, z)dxdydz
B

moment statyczny:

wzgldem paszczyzny OY Z to Mx = xf (x, y, z)dxdydz

B

wzgldem paszczyzny OXZ to My = yf (x, y, z)dxdydz

B
wzgldem paszczyzny OXY to Mz = zf (x, y, z)dxdydz
B

x
rodek cikoci ma wsprzdne ( M
M ,

My Mz
)
M , M

moment bezwadnoci:

wzgldem paszczyzny OY Z to x2 f (x, y, z)dxdydz

B
wzgldem paszczyzny OXZ to y 2 f (x, y, z)dxdydz
B
wzgldem paszczyzny OXY to z 2 f (x, y, z)dxdydz
B
wzgldem osi OX to (y 2 + z 2 )f (x, y, z)dxdydz
B
wzgldem osi OY to (x2 + z 2 )f (x, y, z)dxdydz
B
wzgldem osi OZ to (x2 + y 2 )f (x, y, z)dxdydz
B
wzgldem punktu O(0, 0, 0) to (x2 + y 2 + z 2 )f (x, y, z)dxdydz
B
wiczenia

5.1
1
a) Oblicz mas kuli o rodku w (0, 0, 0), promieniu 4 i gstoci rwnej f (x, y, z) = x2 +y
2 +z 2

2
2
b) Oblicz rodek cikoci bryy ograniczonej powierzchniami x + y = 9 i z = x2 + y 2 (gsto stale
rwna 1)
c) Oblicz moment bezwadnoci fragmentu kuli o rodku w (0, 0, 0) i wszystkich wsprzdnych nieujemnych oraz gstoci f (x, y, z) = x2 + y 2 + z 2

11

Caki krzywoliniowe
Caka krzywoliniowa nieskierowana

Jeli krzywa na paszczynie ma parametryzacj (x(t), y(t)), gdzie t [a, b] i x(t), y(t) s rniczkowalne podanym przedziale, to nazwiemy j ukiem gadkim. Jeli krzywa skada si z ukw gadkich,
to nazywamy j krzyw regularn. Ponadto, jeli za pocztek krzywej przyjmiemy punkt (x(a), y(a)),
to mwimy, e krzywa jest zorientowana dodatnio.
Niech L bdzie krzyw regularn. Wwczas cak krzywoliniow nieskierowan z funkcji f (x, y) nazwiemy wyraenie:
f (x, y)ds
L

Interpretacja fizyczna to masa krzywej L o gstoci f (x, y), a interpretacja geometryczna to pole
powierzchni znajdujcej si midzy krzyw L, a fragmentem powierzchni z = f (x, y) znajdujcym si
nad krzyw L.
Praktyczny sposb liczenia takich caek jest bardzo prosty i sprowadza si do podstawienia do wzoru.
Jeli mamy parametryzacj uku (x(t), y(t)), gdzie t [a, b], to:

2
L f (x, y)ds = a f (x(t), y(t)) (x (t)) + (y (t)) dt
W szczeglnoci za jeli uk da si zada rwnaniem y = g(x), gdzie a x b, to powyszy wzr
wyglda tak:

2
L f (x, y)ds = a f (x, g(x)) 1 + (g (x)) dx
Przykad:
Policzmy mas okrgu x2 + y 2 = 4 o gstoci f (x, y) = x2 +y1 2 +1 . Oczywicie parametryzacja to x(t) =
2 cos t, y(t) = 2 sin t, gdzie t [0, 2). Mamy: f (x(t), y(t)) = 51 oraz x (t) = 2 sin t i y (t) = 2 cos t, a

zatem (x (t))2 + (y (t))2 = 2 2. Tak wic poprzedni wzr daje nam:

2 1
4 2
L f (x, y)ds = 0 5 2 2dt = 5

12

Caka krzywoliniowa skierowana

Caka krzywoliniowa zorientowana to wyraenie:
L P (x, y)dx + Q(x, y)dy
(x, y) = (P (x, y), Q(x, y)) to wektor zaczepiony w punkcie
L to krzywa po ktrej cakujemy, a W
(x, y), ktrego interpretacja fizyczna to sia. Natomiast interpretacja fizyczna samej caki to praca
jak wykonamy dziaajc t si wzdu krzywej L.
Podstawowy sposb liczenia caek krzywoliniowych zorientowanych jest podobny do niezorientowanych - wystarczy podstawi do wzoru. Wzr ten przy tradycyjnej parametryzacji to:
b

L P (x, y)dx + Q(x, y)dy = a [P (x(t), y(t)) x (t) + Q(x(t), y(t)) y (t)]dt

natomiast jeli krzywa dana jest zalenoci y = g(x), to mamy:

b

L P (x, y)dx + Q(x, y)dy = a [P (x, g(x)) + Q(x, g(x)) g (x)]dx

Przykad:
Policzmy cak L ydx + x2 dy dla krzywej danej parametrycznie x = 2t, y = t2 1 gdzie t [0, 2]. Mamy
x (t) = 2 i y (t) = 2t, tak wic:
2
100
2
2
2
L ydx + x dy = 0 [(t 1) 2 + 4t 2t]dt = . . . = 3
W niektrych szczeglnych wypadkach moemy poradzi sobie inaczej (jeli powysza metoda prowadzi do skomplikowanych rachunkw).
Jeli istnieje funkcja F (x, y) taka, e Fx = P, Fy = Q, to t funkcj nazywamy potencjaem, a P (x, y)dx+
Q(x, y)dy to jak wiadomo rniczka zupena funkcji F . Jeli obszar D w jakim si znajdujemy jest
porzdny (cile: jednospjny), a P, Q, Py , Qx s cige, to P (x, y)dx + Q(x, y)dy jest rniczk zupen wtedy i tylko wtedy gdy Py = Qx . Co wicej, wwczas caka L P (x, y)dx + Q(x, y)dy nie zaley
od drogi cakowania, a jedynie od punktu pocztkowego A i kocowego B, i mamy wtedy:
L P (x, y)dx + Q(x, y)dy = F (B) F (A)
Przykad:
Policzmy cak L (x + y)dx + (x y)dy wzdu krzywej x = 3 cos t, y = 5 sin t i 0 t 2 . Mamy
P (x, y) = x + y i Q(x, y) = x y, a zatem Py = 1 = Qx . Wiadomo zatem, e istnieje potencja F . Skoro
Fx = P (x, y), to:
F = P (x, y)dx = (x + y)dx = 12 x2 + yx + C(y)
Jeli zrniczkujemy t rwno po y, to pamitajc, e Fy = Q(x, y), dostajemy:
x y = x + C (y)
2
2
skd C (y) = y, czyli C(y) = 21 y 2 . Ostatecznie wic F (x, y) = x y
2 . Punkt pocztkowy (dla t = 0)
to (3, 0), a punkt kocowy (dla t = 2 ) to (0, 5). Kocowy wynik to zatem:
L (x + y)dx + (x y)dy = F (0, 5) F (3, 0) = 17
Zauwamy w szczeglnoci, e jeli istnieje potencja, to caka krzywoliniowa po krzywej zamknitej zawsze rwna jest zero.
13

Jeli natomiast krzywa jest zamknita i otacza porzdny obszar D (normalny wzgldem obu osi
ukadu), to niezalenie od tego czy istnieje potencja, mona zamieni j na zwyk cak podwjn,
o czym mwi nam Twierdzenie Greena:

L P (x, y)dx + Q(x, y)dy = D (Qx (x, y) Py (x, y)) dxdy

(zakadamy, e orientacja krzywej jest taka, e obszar D jest na lewo od krzywej)
Przykad:
Rozwamy cak L x2 ydx xy 2 dy, gdzie L jest okrg x2 + y 2 = 4. Mamy P (x, y) = x2 y, wic Py = x2
oraz Q(x, y) = xy 2 , czyli Qx = y 2 . Obszar D jest koem x2 + y 2 4 i mamy:
2
2
2
2
L x ydx xy dy = D (y x ) dxdy = . . .
i po przejciu na wsprzdne biegunowe :
2
2
. . . = 0 0 (0 r3 dr) d = 2 4 = 8

14

Caki powierzchniowe

Caka powierzchniowa nieskierowana to trjwymiarowy odpowiednik caki podwjnej. W przypadku

caki podwjnej obszar cakowania to dwuwymiarowy podzbir paszczyzny, tutaj natomiast obszarem
cakowania jest dwuwymiarowy podzbir dowolnej (porzdnej) powierzchni, nazywany patem.

15