GRAMATYKA

1. Odmiana czasownika
1.1. Czas teraniejszy
- szukamy odmiany pod numerem w <> przy czasowniku w sowniku i znajdujemy odpowiedni
odmian na pocztku sownika pod tym numerem. Wybieramy sowo oznaczone jako ps.
Jeeli stoi tam kilka ponumerowanyc s!w "czasowniki tematyczne# to oznaczaj one kolejno$
sowo bez numeru % & osob "we wszystkic jzykac batyckic trzecia osoba liczby pojedynczej
i mno'iej jest zawsze taka sama#
( % ( os lp
) % ) os lp
* % ( os lm
+ % ) os lm
na przykad % czasownik b,twei "by-#. odmiana <((/>$
0s asma % ja jestem
1, assei % ty jeste2
13ns ast % on jest
4es asmai % my jeste2my
J,s astei % wy jeste2cie
1ennei ast % oni s
Jest to zawsze & osoba "we wszystkic jzykac batyckic trzecia osoba liczby pojedynczej i mno'iej
jest zawsze taka sama#
Jeeli przy ps stoi tyko jedno sowo "czasowniki atematyczne#. to jest to jednocze2nie ( os lp. ) os lp.
& os lp. & os lm. ( os lm tworzymy dodajc do te'o sowa ko5c!wk 6mai. a ) os lm dodajc ko5-
c!wk 6tei.
7a przykad % czasownik dir8twei "patrze-# % odmiana <(&9>
0s dir:i % ja patrz
1, dir:i % ty patrzysz
13ns dir:i % on patrzy
4es dir:imai % my patrzymy
J,s dir:itei % wy patrzycie
1ennei dir:i % oni patrz
1.2 Czas przeszy
- szukamy odmiany pod numerem w <> przy czasowniku w sowniku i znajdujemy odpowiedni
odmian na pocztku sownika pod tym numerem. Wybieramy sowo oznaczone jako pt. Jest to jedno-
cze2nie ( os lp. ) os lp. & os lp. & os lm. ( os lm tworzymy dodajc do te'o sowa ko5c!wk 6mai. a )
os lm dodajc ko5c!wk 6tei.
7a przykad czasownik per:itwei "przyj2-# % odmiana <((*>
0s per',bi % ja przyszedem
1, per',bi % ty przyszede2
13ns per',bi % on przyszed
4es per',bimai % my przyszli2my
J,s per',bitei % wy przyszli2cie
1ennei per',bi % oni przyszli
;W0<0$ =ormy czasu przesze'o s czsto identyczne jak =ormy czasu tera>niejsze'o. co moe prowa-
dzi- do nieporozumie5. ?owodzi to cz2ciowo. e by to czas rzadko uywany. zamiast nie'o uywano
czasu @present per=ectA "patrz dalej#. Bodobnie w niemieckim istnieje czas Brateritum. ale uywa si
'ownie Ber=ektu.
1.! "mies#w czynny czas$ przesze%o &pc pt ac'
- jeden z trzec rodzaj!w przymiotnika. kt!ry mona utworzy- od czasownika. 1worzymy 'o "od pod-
stawy czasu przysze'o# zamieniajc ko5c!wk bezokolicznika "-twei. 6tun# na ko5c!wk$
- wuns. 'dy temat czasownika "bezokolicznik bez ko5c!wki# ko5czy si samo'osk. 7p
b,twei % b,wuns "bywszy#
- uns. 'dy temat ko5czy si sp!'osk np. 8mtun % immuns "trzymawszy#.
Jeeli t sp!'osk jest s. to moe przecodzi- ona na d. np. s8stwei % s8duns "siedziawszy C##.
4usimy sprawdzi-. czy to s wystpuje w temacie. czy na s przeszo d z tematu. np$
prestun % prestuns . poniewa as presta
westun % wedduns . poniewa as wedda
Wyjtki % np. :itwei -> ',buns "szedszy#
Dmies!w czynny odmienia si wedu' odmiany numer <*E>.
1.! Czas przyszy
- uywamy czasownika posikowe'o w8rstwei w odpowiedniej osobie i imiesowu czynne'o w odpo-
wiednim rodzaju "F# 7a przykad$
4es w8rstmai ',busis % my bdziemy szli. ale
4es w8rstmai ',buGas % my bdziemy szy
4czyzna powie$ 0s w8rst b,wuns "ja bd# . ale kobieta$ 0s w8rst b,wusi "ja bd#.
1.( Czas )present per*ect+
- opisywanie tera>niejszo2ci poprzez przeszo2-. ;ywamy czasownika posikowe'o w8rstwei w odpo-
wiedniej osobie i imiesowu czynne'o w odpowiednim rodzaju "F# 7a przykad$
0s asma j3u se'8wuns stan % ju to zrobiem "zrobi- H 0kk#
J3u as asma per',busi % ju przyszam
W tym czasie czsto opuszcza si czasownik posikowy i m!wi si$
0s j3u se'8wuns stan % ju to zrobiem "zrobi- H 0kk#
J3u as per',busi % ju przyszam
1., Czas )past per*ect+
Ionstrukcja taka sama jak czasu @present per=ectA. ale czasownik posikowy wystpuje w czasie prze-
szym. Beni on =unkcj czasu zaprzesze'o w mowie zalenej. podkre2la te dokonano2-. W tym cza-
sie nie naley opuszcza- czasownika posikowe'o. by nie myli- 'o z @present per=ectA. Brzykad$
J8tai as j3u b:i ten'innuns p:ismen % Wczoraj ju wysaem list "w sensie e wczoraj ju by wysany#
1.- "mies#w czynny czas$ teraniejsze%o
Dmies!w czynny czasu tera>niejsze'o "pc ps ac# tworzymy zmieniajc ko5c!wk & osoby czasu tera>-
niejsze'o na odpowiedni ko5c!wk$
6:i. 6:ja. 68ja. 6ei. 6ja. 6ijja -> 68nts. np. dir8twei -> dir:i -> dir8nts "patrzcy#
6i. 6ija -> ints np. zentlitun -> zentli -> zentlints "znaczcy#
6ai. 6aja. 6a. 63 -> 63nts np. wa8stun -> wa8da -> waid3nts "wiedzcy#
Kdmiany nietypowe$
buutwei->s:nts "bdcy#. :itwei->:nts "idcy#
Dmies!w ten odmienia si jak <)L>
1.. /trona 0ierna
Dmies!w strony biernej "pc pt pa# tworzymy zmieniajc ko5c!wk bezokolicznika 6twei. 6tun na ko5-
c!wk 6ts "odmiana <*L>#. 7a przykad$
se'8tun"robi-# -> se'8ts"robionyMzrobiony#
8mtun"wzi-.bra-# -> 8mts"wzityMbrany#
Brzykadowa strona bierna$
N,'is ast j3u se'8ts. % Oiasto jest ju zrobione.
Ia,lai past3i Ga,tai. % Io2ci zostay rzucone.
1.1 Try0 rozkaz$j2cy
(.L.( ?ru' osob liczby pojedynczej tworzymy dodajc do & osoby czasu tera>niejsze'o ko5c!wk$
6ais % 'dy ps ko5czy si sp!'osk. np. w8rstwei -> w8rst -> w8rstais "sta5 siF#
6is % 'dy ps ko5czy si samo'osk inn ni i. np. p,tun -> p,ja -> p,jais "pijF#
6s % 'dy ps ko5czy si na i. np. tulkautun -> tulkaui -> tulkauis
Jeeli ps ko5czy si na i. kt!re jest poprzedzone sp!'osk. wtedy zamieniamy i na 6eis. np. pazentli-
tun -> pazenlti -> pazentleis "zaznaczy-#
Kdmiana nietypowa$ :itwei -> :is "id>#
(.L.) Jy utworzy- dru' osob liczby mno'iej. zamieniamy ko5c!wk 6s dla liczby pojedynczej
na ko5c!wk 6ti. np.$
w8rstaiti "sta5cie siF# p,jaiti "pijcieF# tulkauiti "tumaczcie# :iti "id>cie#
(.L.& 1rzeci osob obu liczb tworzymy zamieniajc ko5c!wk bezokolicznika 6twei. 6tun na ko5-
c!wk 6sei.
7a przykad$
8msei % niec trzyma "trzymaj#. niec we>mie "wezm#. niec bierze "bior#
etwin,sei % niec wybaczy "wybacz#
se'8sei % niec robi "robi#
(.L.9 Bierwsz osob liczby mno'iej tworzymy zamieniajc ko5c!wk bezokolicznika 6twei. 6tun
na ko5c!wk 6seimai.
7a przykad$
8mseimai % trzymajmy. we>my. bierzmy
etwin,seimai % wybaczmy
se'8seimai % r!bmy
1.13 Try0 przyp$szczaj2cy
Pamieniamy ko5c!wk bezokolicznika 6twei. 6tun na ko5c!wk 6lai. Bierwsz osob liczby mno'iej
uzupeniamy jeszcze o -mai. a dru' osob liczby mno'iej o -ti. 7a przykad$
0s se'8lai % zrobibym
1, se'8lai % zrobiby2
13ns se'8lai % on zrobiby
4es se'8laimai % my zrobiliby2my
J,s se'8laimai % wy zrobiliby2cie
1ennei se'8laimai % oni zrobiliby
;ycie$ Kpr!cz zwyke'o trybu przypuszczajce'o w zdaniac$
0s madli. k3i t, se'8lai stan % Brosz. aby2 to zrobi.
1.11 Tworzenie rzeczownik#w od czasownik#w 4 wykonawcy czynno5ci
Jy otrzyma- nazw wykonawcy czynno2ci. zamieniamy ko5c!wk bezokolicznika 6twei. 6tun na ko5-
c!wk 6tajs. np.$
skait3twei "czyta-# -> skait3tajs "czytelnik#
k,nstwei "opiekowa- si# -> k,nstajs "opiekun#
t:rpautun "uywa-# -> t:rpautajs "uytkownik#
2. Odmiana rzeczownika 4 $6ycie przypadk#w
2.1 Mianownik &7oominatiws'
- podmiot zdania wystpuje zawsze w mianowniku.
2.2 8openiacz &Genitiws'
- ko'o. cze'o. Qowo w dopeniaczu stoi przed sowem. kt!re opisuje. np.$
W,ras anz3nas saknis % korze5 stare'o dbu "W,ras % dopeniacz. opisuje db#
Wur3 anz3nas saknis % stary korze5 dbu "saknis % rodzaj e5ski. std wur3 % opisuje korze5#
Io5c!wka dopeniacza liczby mno'iej jest taka sama jak biernika liczby pojedynczej. wic eby unik-
n- niejednoznaczno2ci przed dopeniaczem liczby mno'iej uywamy s!wka @st:isanA % tyc.
W takiej konstrukcji dopeniacz stoi za sowem okre2lajcym. np.$
Qaknis st:isan w,ran anz3nan % korzenie staryc db!w
W,ras saknis st:isan anz3nan % stare korzenie db!w
?openiacza uywaj r!wnie przys!wki t,lin % duo. l8kutan % mao. np.$
Qt:isan 'arrin t,lin % duo drzew
Qt:isan pennin'an l8kutan % mao pienidzy
;wa'a$ W zaleno2ci od kontekstu. zamiast sowa @st:isanA % tyc. mona uy- innyc zaimk!w czy
przymiotnik!w. dla kt!ryc dopeniacz liczby mno'iej r!ni si od biernika liczby pojedynczej.
np. @wis:isanA % wszystkic. @kit:isanA % innyc
2.! Ce9ownik &8atiws'
a# Wystpuje tam. 'dzie moe odpowiedzie- na pytanie komu. czemu. np.$
0s ten'inna p:ismen tebbei % wysaem tobie list
b# czy si np. z przyimkiem ezze "w znaczeniu od#. np.$
1en3 pa'3uwusi stan ezze tebbei % dostaa to od ciebie
c# Kpisuje miejsce w sytuacji statycznej "podobnie jak w niemieckim#. np.$
0s w8rst b,wuns :n buttu % bd w domu
2.: ;iernik &Akk$zatiws'
a# 'dzie moe odpowiedzie- na pytanie ko'o. co. np.$
0s peis3wuns p:ismen % napisaem list
b# czy si z przyimkami s:n "z. w sensie mit. wit#. pr:i "przy. u#. p:r "za. dla#. ezze "w sensie
o# np.$
s:n ten % z tob
pr:i sunin % dla psa
p:r m:r'an % u dziewczyny
ezze men % o mnie
c# Kpisuje miejsce w sytuacji dynamicznej "podobnie jak w niemieckim# np.$
0s w8rst ',buns :r buttan % p!jd do domu
"Oo oznacza e dojd do pro'u. Jeeli mamy na my2li wej2cie do domu. musimy powiedzie- :n buttan
% dos. p!jd w dom#
0s immuns stan iz tinklin % wziem to z sieci
2.( <oacz &<ookatiws'
Rorma arcaiczna. nie uywana w jzyku literackim. ale ze wz'ldu na sw poetycko2- warta
pamitania$
<&)> w8rs % w8reF
<&/> m8stan % m8steF
<&L> rik8s % rik8F
<9(> an'uris % an'uriF
<9&> s,ns % s,nuF
<99> pannu % pannuF
<9*> spi'sn3 % spi'sn3F
</)> bitti % bittiF
</+> d3nts % d3ntiF
<*S> aks % akkiF
<*)> emmens % emmenF
<*&> s8men % s8menF
<**> m,ti % m,tiF
2., Cas$s Genera9is
Jeeli w opisie miejsca w sytuacji dynamicznej rzeczownik wystpuje w liczbie mno'iej i jest opisy-
wany przymiotnikiem. wtedy nie id oba "rzeczownik i przymiotnik# w celowniku. ale przymiotnik idzie
w celowniku. a rzeczownik w bierniku. np.$
Tn pr,siskamans meddins % w pruskic lasac "nie$ :n pr,siskamans meddinamans#
!. =rzymiotniki
Brzymiotnik w zdaniu odmieniamy tak samo jak rzeczownik kt!ry on opisuje % ta sama liczba i przy-
padek. Bamita- trzeba. by mia odpowiedni rodzaj. Uodzaj rzeczownika okre2la literka za numerem
je'o odmiany na pocztku. Kdmiany przymiotnik!w przez rodzaje liczby i przypadki opisuj odmiany
<)/> % <&(>.
!.1 /topniowanie przymiotnik#w
Brzymiotniki w stopniu wyszym$
<)/>. <)*> il's -> il'aisis "duszy#
<)+>. wesel8n'is -> wesel8n'aisis "weselszy#
Brzymiotnik w stopniu wyszym odmienia si w' odmiany <)E> Qtopie5 najwyszy tworzymy dodajc
do stopnia wysze'o na pocztku przedrostek uka6 "naj-#.
!.2 Tworzenie przymiotnik#w od rzeczownik#w
Brzymiotnik od rzeczownika tworzymy dodajc ko5c!wk 6iskas. np.$
stre8pstus "czonek# -> stre8pstiskas "czonkowski#
berzi "brzoza# -> berziskas "brzozowy#
amzin "nar!d# -> amziniskas "narodowy#
azzaran "jezioro# -> azzariskas "jeziorny#
!.! Tworzenie rzeczownik#w od przymiotnik#w &nazwy cec>'
7azw cecy tworzymy przy pomocy ko5c!wki 6sku. np.$
stre8pstiskas "czonkowski# -> stre8pstisku "czonkostwo#
amziniskas "narodowy# -> amzinisku "narodowo2-#
w,rs "stary# -> w,risku "staro2-#
:. =rzys#wki
Brzys!wki opisuj czasownik % odpowiadaj na pytanie @jakVA. P wyjtkiem pewnyc niere'ularno2ci.
kt!re s opisane w sowniku. przys!wek tworzymy z przymiotnika zamieniajc je'o ko5c!wk 6s. 6as.
6us na ko5c!wk przys!wka 6ai. 7a przykad$
labs -> labbai "dobrze#
d8ws -> d8wai "szybko#
brendus -> brendai "cikoMtrudno#
i przykad niere'ularno2ci$
deb8ks -> t,lin "duo#
:.1 /topniowanie przys#wk#w
Qtopie5 wyszy tworzymy dodajc do przys!wka 6s. Qtopie5 najwyszy tworzymy dodajc jeszcze
na pocztku przedrostek uka6 "naj-#. 7a przykad$
sp3rtai -> sp3rtais -> ukasp3rtais "bardzo. bardziej. najbardziej M mocno. mocniej. najmocniej#
brendai -> brendais -> ukabrendais "ciko. ciej. najciej M trudno. trudniej. najtrudniej#
i przykad stopniowania niere'ularne'o$
t,lin -> t,ls -> ukat,ls "duo. wicej. najwicej#
;W0<0$ sp3rtai -> sp3rtais -> ukasp3rtais mona uy- do stopniowania przymiotnik!w "lepszy W bar-
dziej dobry#
(. ?icze0niki
W pruskim. podobnie jak w niemieckim. liczebnik dziaa jak przymiotnik opisujcy rzeczownik 7ie ma
takie'o zjawiska jak w jzyku polskim dla liczb powyej czterec. 7a przykad$
dw3i berzis % dwie brzozy
trijjan appin lind3 % dolina trzec rzek
:n ketwerimans azzarans % w czterec jeziorac
pra p:nkerins j,rins % przez pi- m!rz
Niczebniki porzdkowe dziaaj jak zwyke przymiotniki.
;amki tworzy si z poczenia liczebnika i liczebnika porzdkowe'o. jak w polskim. ;ywaj one
dopeniacza. np.$
a8nan be dwaai t8rtas stesse l3itin % jedna i dwie trzecie kiebasy
0s 8duns a8nan be dwajjans t8rtans stesse l3itin % zjadem jedn i dwie trzecie kiebasy
Qta ast wissan. t,ls w8lais "to wszystko. wicej p!>niej#
opracowa$ 7:rtiks