Lukásc György - Lenin. Studium Struktury Myśli

Gyrgy Lukcs
Lenin. Studium
struktury myli
Samoksztaceniowe Koo Filozofii Marksistowskiej
WARSZAWA 2008
Gyrgy Lukcs Lenin. Studium struktury myli (1924 rok)
2
www.skfm.w.pl
Tekst Lenin. Studium struktury myli Gyrgy
Lukcs napisa w 1924 roku, bezporednio po
mierci Lenina, a ukaza si on po raz pierwszy w
tyme roku w Wiedniu.
Tekst w jzyku polskim zosta po raz pierwszy
opublikowany w Studiach filozoficznych 1978,
nr 10, 11, 12. Podstawa niniejszego wydania:
antologia tekstw Marksizm XX wieku, red.
Janusz Dobieszewski i Marek J. Siemek, tom 2,
Warszawa 1990.
Tumaczenia dokonano na podstawie Gyrgy
Lukcs Werke, Bd 2, Neuwied-Berlin,
Luchterhand 1968.
Przekad z jzyka niemieckiego: Jerzy oziski.
Korekta i redakcja: Piotr Strbski.
Wstp
Niniejsze uwagi ani przez chwil nie roszcz sobie pretensji do tego, by pod jakimkolwiek
wzgldem wyczerpujco rozpatrzy Leninowsk teori i praktyk. Bardzo szkicowo prbuj tylko ukaza
zwizek midzy nimi, w poczuciu, e nawet wielu komunistw nie uwiadamia go sobie wyranie.
Rzetelne przedstawienie wszystkich problemw zwizanych z dzieem Lenina wymagaoby nie tylko
zupenie innej objtoci ni tych kilkadziesit stron, ale take bardziej kompletnego materiau ni ten,
ktrym rozporzdzaa osoba majca dostp tylko do przekadw z jzyka rosyjskiego. Jako swych ram
historia Lenina domaga si przedstawienia co najmniej okresu 30-40 minionych lat. Miejmy nadziej, e
jego sumienne opracowanie nie kae na siebie dugo czeka. Autor tych uwag sam czuje bardzo wyranie,
jak trudno jest rozpatrywa problemy szczegowe przed wyjanieniem caoci, do ktrej one nale;
popularyzowa zanim przedmiot popularyzacji zostanie przedstawiony w sposb naukowo bezsporny.
Dlatego nie bada si tu bynajmniej caoci problemw, ktre wypeniy ycie Lenina, w historycznej
kolejnoci ich pojawiania si. Ich wybr i wzajemne odniesienie dokonane zostay z tego punktu
widzenia, ktry umoliwia najlepsze pokazanie zwizkw midzy nimi. Rozumie si samo przez si, e
dobr cytatw rwnie jest okrelony przez ten punkt widzenia, a nie przez ich chronologiczne
umiejscowienie.
Wiede 1924
1. Aktualno rewolucji
Materializm historyczny jest teori rewolucji proletariackiej. Jest tak, gdy do jego istoty naley
mylowe ujcie bytu spoecznego, ktry wytwarza proletariat i okrela jego cay byt; jest tak, gdy w nim
walczcy proletariat znajduje sw jasn samowiadomo. Dlatego wielko myliciela proletariackiego,
reprezentanta materializmu historycznego mierzy si gbi i ostroci spojrzenia ogarniajcego te
problemy, jak te ostroci, z jak potrafi ono pod powierzchni zjawisk spoeczestwa buruazyjnego
dostrzega tendencje rewolucji proletariackiej, ktre w tych zjawiskach i przez nie urzeczywistniaj si i
docieraj jasno do wiadomoci.
Wedle tej miary Lenin jest najwikszym mylicielem, jakiego wyda ruch rewolucyjny od czasw
Marksa. Jednak oportunici, ktrzy nie mog ju duej zakrzycze lub przemilcze jego znaczenia,
mwi: Lenin by wielkim politykiem rosyjskim, ale na wodza proletariatu wiatowego za mao mia
zrozumienia dla rnicy midzy Rosj a rozwinitymi krajami kapitalistycznymi. W skali historycznej
ogranicza go to, e bezkrytycznie uoglni problemy rzeczywistoci rosyjskiej oraz ich rozwizania i
odnosi je do caego wiata.
Zapominaj oni o czym dzisiaj jak najsuszniej si zapomina e ten sam zarzut w swoim czasie
by podnoszony take przeciw Marksowi. Swoje obserwacje dotyczce angielskiego ycia gospodarczego,
angielskiej fabryki, Marks bezkrytycznie formuowa jako oglne prawa rozwoju spoecznego. Same
obserwacje mogy by zupenie suszne, ale zdeformowanie ich w oglne prawa musiao uczyni je
faszywymi. Dzisiaj jest ju zbdne szczegowe rozprawianie si z tym bdem i wykazywanie, e Marks
wcale nie uoglnia pojedynczych, ograniczonych w czasie i przestrzeni dowiadcze. Na sposb godny
3
www.skfm.w.pl
geniusza historycznego i politycznego w mikrokosmosie angielskiej fabryki, w jej spoecznych
przesankach, warunkach i konsekwencjach, w historycznych tendencjach prowadzcych do jej powstania
i w tych, ktre jej istnienie czyni problematycznym teoretycznie i historycznie uchwyci makrokosmos
caego kapitalizmu.
W dziedzinie nauki i polityki to wanie odrnia geniusza od rutyniarza. Ten ostatni moe
zrozumie i rozrni tylko bezporednio dane i wzajemnie oddzielone momenty zdarze spoecznych, a
gdy chce si wznie do oglnych wnioskw, to w istocie nie robi nic innego, jak tylko ujmuje jako
oglne prawa, i jako takie stosuje, pewne aspekty okrelonego w czasie i miejscu przejawu. Geniusz
natomiast, ktry jasno zdaje sobie spraw z prawdziwej, zasadniczej tendencji epoki, tendencji
rzeczywistej i motorycznej, w caoci zdarze swego czasu dostrzega dziaanie jej wanie, i nawet wtedy,
gdy sam sdzi, e mwi o kwestiach biecych, rozpatruje podstawowe i zasadnicze problemy caej
epoki.
Wiemy dzisiaj, e na tym polegaa wielko Marksa. Ze struktury angielskiej fabryki wyczyta i
zrozumia wszystkie rozstrzygajce tendencje wspczesnego kapitalizmu. Majc stale przed oczyma
cao rozwoju kapitalistycznego, potrafi w kadym jego przejawie dostrzega jednoczenie cao, w
strukturze jego ruch.
Jeszcze niewielu wie jednak dzisiaj, e w stosunku do naszej epoki Lenin dokona tego samego,
czego Marks w odniesieniu do oglnego rozwoju kapitalizmu. W problemach rozwoju wspczesnej
Rosji poczynajc od powstania kapitalizmu w warunkach pfeudalnego absolutyzmu, po realizacj
socjalizmu w zacofanym kraju rolniczym widzia on stale problemy caej epoki: w k r o c z e n i e
k a p i t a l i z m u w o s t a t n i f a z i m o l i w o , b y n i e u c h r o n n ,
r o z s t r z y g a j c w a l k m i d z y b u r u a z j i p r o l e t a r i a t e m
w y k o r z y s t a d l a d o b r a p r o l e t a r i a t u , d l a r a t o w a n i a l u d z k o c i .
Lenin, podobnie jak Marks, nigdy nie uoglnia lokalnych dowiadcze rosyjskich, okrelonych w
czasie i przestrzeni. Wzrokiem geniusza w miejscu i czasie swej pierwotnej dziaalnoci rozpozna
podstawowy problem naszych czasw: nadchodzc rewolucj. I wanie w tej perspektywie aktualnoci
rewolucji rozumia i wyjania wszystkie zdarzenia, tak rosyjskie, jak i midzynarodowe.
A k t u a l n o r e w o l u c j i : o t o g w n a i d e a L e n i n a i jednoczenie punkt, w
ktrym zdecydowanie czy si on z Marksem. Materializm historyczny, jako pojciowy wyraz
wyzwoleczej walki proletariatu, mg by bowiem ujty i sformuowany take teoretycznie dopiero w
momencie historycznym, gdy jego praktyczna aktualno staa ju na porzdku dziennym historii. W
momencie, gdy w ndzy proletariatu mwic sowami Marksa mona ju dostrzec nie tylko sam
ndz, ale i t jej rewolucyjn stron, ktra obali stare spoeczestwo. Z pewnoci, take i wtedy
trzeba byo nieustraszonego spojrzenia geniusza, by dojrze aktualno rewolucji proletariackiej, jako e
dla przecitnych ludzi rewolucja ta jest widoczna dopiero wtedy, gdy masy robotnicze staj do walki na
barykadach. A nawet i wtedy nie, o ile zakosztowali oni edukacji wulgarno-marksistowskiej, gdy w
oczach marksisty wulgarnego podstawy spoeczestwa buruazyjnego s tak niezachwianie trwae, e
nawet w momentach jak najoczywistszych wstrzsw wyglda on niecierpliwie przywrcenia
normalnego stanu spoeczestwa, kryzysy tego spoeczestwa uwaa za przejciowe epizody, a walk
nawet w takich czasach traktuje jako nierozumny i lekkomylny bunt wobec niezwycionego przecie
4
www.skfm.w.pl
kapitalizmu. Walczcy na barykadach wydaj mu si zatem pomyleni, pokonana rewolucja bdem, a ci,
ktrzy buduj socjalizm w zwyciskiej rewolucji co wedle oportunisty moe mie tylko chwilowy
charakter wydaj mu si zgoa przestpcami.
Teoretyczn przesank materializmu historycznego jest wic historyczna aktualno rewolucji
proletariackiej. W tym sensie, jako obiektywna podwalina caej epoki i jednoczenie horyzont jej
rozumienia, jest ona jdrem teorii marksistowskiej. Ale pomimo tych zastrzee, ktre wyraziy si w
zdecydowanym odrzuceniu wszelkich bezpodstawnych iluzji i w surowym potpieniu wszelkich
awanturniczych prb, interpretacja oportunistyczna nicuje wszystkie tzw. bdy w szczegach
marksowskich przewidywa, aby w ten krtacki sposb gruntownie i cakowicie usun rewolucj z
caociowej koncepcji marksizmu. Ortodoksyjni obrocy Marksa spotykaj si tu wp drogi z jego
krytykami. Bdc oponentem Bernsteina, Kautsky tumaczy, e rozstrzygnicie kwestii dyktatury
proletariatu spokojnie mona zostawi przyszoci (bardzo odlegej).
W tym punkcie Lenin p r z y w r a c a a u t e n t y c z n o t e o r i i Ma r k s o w s k i e j ,
jednoczenie nadajc jej bardziej wyrazisty i konkretny ksztat. Nie chodzi o to, eby w jakikolwiek
sposb stara si poprawia Marksa, jako e tylko uwzgldni rozwj procesu historycznego, ktry
dokona si od czasu mierci Marksa. Oznacza to nie tylko, e aktualno rewolucji proletariackiej jest
horyzontem historycznym okalajcym wyzwalajc si klas robotnicz, lecz e r e w o l u c j a
s t a n a j u n a p o r z d k u d z i e n n y m r u c h u r o b o t n i c z e g o . Lenin mg nie
przejmowa si zarzutem blankizmu i innymi tego typu, z ktrymi spotkaa si jego postawa, nie tylko
dlatego, e znalaz si w ten sposb w dobrym towarzystwie (ten sam zarzut by udziaem Marksa
pewnych aspektw jego dziea), lecz take dlatego, e znalaz si w tak dobrym towarzystwie nie bez
podstaw. Z jednej strony, ani Marks, ani Lenin nie rozumieli aktualnoci rewolucji proletariackiej i jej
ostatecznych celw w ten sposb, e obecnie mona je zrealizowa w dowolnym momencie. Z drugiej
strony, dla nich obu aktualno rewolucji daa rzeteln miar biecych rozstrzygni, jako e okrela ona
zasadniczy rys caej epoki. Charakter rewolucyjny lub kontrrewolucyjny nadaje pojedynczym dziaaniom
tylko ich odniesienie do owego jdra problemowego, ktre mogo by wykryte jedynie przez dokadn
analiz caoci spoeczno-historycznej. Aktualno rewolucji oznacza zatem tyle: kad szczegow
kwesti biec rozpatrywa w kontekcie tej caoci; widzie w niej moment wyzwolenia proletariatu.
Rozwinicie marksizmu przez Lenina polega tylko tylko! na mocniejszym, bardziej namacalnym i
bardziej konkretnym powizaniu okrelonych dziaa z globalnym losem rewolucyjnym caej klasy
robotniczej. Oznacza to, e kada kwestia bieca wanie jako bieca staje si jednoczenie
podstawowym problemem rewolucji.
Rozwj kapitalizmu postawi rewolucj proletariack na porzdku dziennym. Nie tylko Lenin
widzia zblianie si rewolucji. A przecie nie tylko rni si mstwem, powiceniem i ofiarnoci od
tych, ktrzy bojaliwie czmychnli w momencie, gdy rewolucja proletariacka przez nich samych
zapowiadana teoretycznie jako aktualna staa si rzeczywicie aktualna, ale rwnie jasnoci myli
wyrnia si spord najlepszych, najbardziej przewidujcych i najbardziej oddanych wspczesnych
rewolucjonistw. Take oni pojli aktualno rewolucji proletariackiej w sposb, w jaki rozumiano j w
czasach Marksa: jako podstawowy problem caej epoki. Nie byli jednak w stanie z tej susznej
perspektywy powszechno-dziejowej diagnozy ktr ujmowali tylko w tej perspektywie uczyni
5
www.skfm.w.pl
wytycznej wszystkich kwestii biecych: politycznych i ekonomicznych, teoretycznych i taktycznych,
agitacyjnych i organizacyjnych. Tylko Lenin wykona ten krok w kierunku konkretyzacji marksizmu,
stajcego si teraz cakowicie praktycznym. Dlatego jest on w skali powszechno-dziejowej
j e d y n y m d o r w n u j c y m Ma r k s o w i t e o r e t y k i e m , jakiego wydaa, jak dotd,
proletariacka walka o wyzwolenie.
2. Proletariat jako klasa kierownicza
Nietrwao porzdkw rosyjskich ujawnia si na dugo przed rzeczywistym rozwojem
kapitalizmu, na dugo przed powstaniem proletariatu przemysowego. Ju o wiele wczeniej zniesienie
feudalizmu w rolnictwie i rozbicie absolutyzmu biurokratycznego nie tylko byy niewtpliwymi
problemami rzeczywistoci rosyjskiej, ale take wytwarzay poprzez ruchy chopskie i rewolucjonizacj
tzw. zdeklasowanej inteligencji warstwy spoeczne, ktre od czasu do czasu wystpoway przeciwko
caratowi, cho w formach jeszcze nieokrelonych, chaotycznych i prymitywnych. Jest oczywiste, e
rozwj kapitalizmu, nawet gdy jego istnienie i sens pozostaway ukryte przed najbystrzejszymi oczami,
obiektywnie bardzo wzmaga to rozprenie i jego rewolucyjno-ideologiczne konsekwencje. W drugiej
poowie XIX wieku musiao by coraz bardziej niewtpliwe, e Rosja w roku 1848 jeszcze najsilniejsza
twierdza reakcji europejskiej stopniowo dojrzewa do rewolucji. Problem polega na tym, jaki charakter
bdzie miaa ta rewolucja, a w cisym zwizku z tym: jaka klasa powinna odegra w niej kierownicz
rol. Jest cakiem zrozumiae, e pierwsza generacja rewolucjonistw stawiaa sobie te pytania w sposb
jeszcze bardzo nieprecyzyjny. W wystpujcych przeciwko caratowi grupach widzieli oni przede
wszystkim jednolity element: lud. Wprawdzie take na tym etapie musia si zaznacza podzia na
intelektualistw i tych, ktrzy yj z pracy swoich rk, jednak nie mia on decydujcego znaczenia, gdy
charakter klasowy ludu musia by jeszcze bardzo niejasny, a spord intelektualistw na razie
przyczali si do ruchu tylko prawdziwie arliwi rewolucjonici, ktrzy mieli niewzruszone
postanowienie, by czy si z ludem i suy tylko jego interesom.
Nawet jednak na tym etapie ksztatowania si ruchu rewolucyjnego rozwj Europy nie mg
pozosta bez wpywu na przebieg wypadkw, a w zwizku z tym i na sposb ich historycznego
wartociowania przez rewolucjonistw. Nieuchronnie musiao wyoni si pytanie, czy rozwj
kapitalizmu jest jak w Europie nieuniknionym przeznaczeniem Rosji. Czy i ona musi przej przez
pieko kapitalizmu, by w socjalizmie znale ratunek? Albo te: czy ze wzgldu na swoisto istniejcych
tam stosunkw, wobec cigego istnienia komuny wiejskiej, nie mogaby ona przeskoczy tego etapu
rozwojowego, znajdujc drog prowadzc bezporednio od pierwotnego do rozwinitego komunizmu?
Odpowied na te pytania nie bya wtedy bynajmniej tak oczywista, jak to si teraz wydaje. Wszak
sam Fryderyk Engels jeszcze w 1882 roku twierdzi, e jeli rewolucja rosyjska wywoa jednoczenie
europejsk rewolucj proletariack, to dzisiejsze wsplne wadanie ziemi moe si sta punktem
wyjcia rozwoju komunistycznego
1
.
1
Przedmowa do drugiego rosyjskiego wydania Manifestu Partii Komunistycznej, MED, t. 19, Warszawa 1972, s. 323.
Przyp. tum.
6
www.skfm.w.pl
Nie miejsce tu na to, by choby szkicowo przedstawi histori teoretycznego sporu wok tej
kwestii. Musielimy j przyj jako punkt wyjcia naszych rozwaa, gdy wraz z ni powstao pytanie o
kierownicz klas nadchodzcej rewolucji rosyjskiej. Jest bowiem jasne, e uznanie komuny wiejskiej za
punkt wyjciowy i podstaw ekonomiczn rewolucji w sposb konieczny czyni chopstwo przodujc
klas przewrotu spoecznego. A odpowiednio do tych innych ni w Europie podstaw ekonomicznych i
spoecznych rewolucja rosyjska musiaaby rwnie szuka podstawy teoretycznej innej ni materializm
historyczny, ktry jest przecie pojciowym wyrazem koniecznoci przejcia od kapitalizmu do
socjalizmu, dokonywanego przez spoeczestwo pod przewodnictwem klasy robotniczej. Kontrowersje
wok problemu, czy Rosja jest w stanie rozwija si na sposb kapitalistyczny, czy kapitalizm w Rosji
jest zdolny do rozwoju; wok kwestii naukowo-metodycznej, czy materializm historyczny jest oglnie
wan teori rozwoju spoecznego; na koniec wok pytania, jaka klasa spoeczna jest powoana do tego,
by sta si motorem rewolucji rosyjskiej dotycz tego samego zagadnienia. S one ideologicznymi
formami, w jakich wyrazi si rozwj proletariatu rosyjskiego, s momentami ksztatowania si jego
ideologicznej (a odpowiednio do tego taktycznej, organizacyjnej itd.) samodzielnoci w stosunku do
innych klas spoecznych.
Jest to dugotrway i bolesny proces, jaki musi przej kady ruch robotniczy. Specyficznie
rosyjskie s przy tym tylko szczegowe problemy, w ktrych dochodz do gosu: swoisto pooenia
klasowego i samodzielno interesw klasowych proletariatu. (W Niemczech klasa robotnicza znalaza
si w tej sytuacji w latach Lassallea, Bebla, Schweitzera, a jedn z decydujcych wtedy kwestii bya
jedno Niemiec.) Jednak wanie te specyficzne, lokalne problemy j a k o t a k i e musz znale
waciwe rozwizanie, o ile proletariat ma osign samodzielno poczyna klasowych. Najlepsze
wyszkolenie teoretyczne na nic si nie przyda, jeli pozostaje tylko abstrakcyjne; musi si ono wyrazi w
rozwizywaniu tych specyficznych problemw, aby stao si praktyczne. (Tak na przykad arliwy
internacjonalista, bezporedni ucze Marksa, Wilhelm Liebknecht, nie potrafi znajdowa waciwego
rozwizania owych kwestii szczegowych ani czciej, ani bardziej pewnie ni zwolennicy Lassallea,
pod wzgldem teoretycznym o wiele bardziej mtni.) Jednak specyficznie rosyjskie w tej sytuacji jest
jeszcze to, e owa teoretyczna walka o samodzielno proletariatu, o uwiadomienie jego przodujcej roli
w nadchodzcej rewolucji nigdzie nie znalaza rwnie klarownego i jednoznacznego rozwizania. Dziki
temu proletariat rosyjski mg w znacznym stopniu unikn tego, co obserwujemy we wszystkich bez
wyjtku rozwinitych krajach: waha i upadkw, nie jeli chodzi o rezultaty walki klasowej gdzie s
one nieuniknione lecz jeli chodzi o wiadomo teoretyczn i konsekwencj teoretyczno-organizacyjn
ruchu robotniczego. Dlatego proletariat ten przynajmniej jeli chodzi o jego najbardziej uwiadomion
warstw mg rozwija si tak wyranie i systematycznie, jak byo rozwijane przez ekonomiczne siy
rosyjskiego kapitalizmu jego pooenie klasowe.
Lenin nie by pierwszym, ktry podj t walk, by jednak jedynym, ktry wszystkie te pytania
przemyla do koca i sw wiedz teoretyczn przeksztaci w praktyk.
Lenin co zrozumiae by tylko jednym z dyskutantw w polemice z samorodnym
socjalizmem rosyjskim: narodnictwem. Celem jego walki teoretycznej byo wykazanie, e proletariat ma
samodzielnie odegra wiodc rol w przyszych dziejach Rosji. Poniewa jednak argumentacja moga tu
polega tylko na tym, by dowie, e Marksowskie okrelenie typowej drogi rozwojowej kapitalizmu
7
www.skfm.w.pl
(akumulacja pierwotna) odnosi si te do Rosji i e take tutaj moe i musi nastpi dynamiczny rozwj
kapitalizmu, dlatego w dyskusji tej przejciowo znaleli si w jednym obozie rzecznicy proletariackiej
walki klasowej i ideologowie powstajcego kapitalizmu rosyjskiego. Teoretyczne wydzielenie
proletariatu z magmy ludu samo przez si nie prowadzio jaszcze wcale do poznania i uznania jego
samodzielnoci i kierowniczej roli. Przeciwnie, naturaln niedialektyczn i mechaniczn
konsekwencj wykazania, e kapitalizm okrela kierunek tendencji rozwojowych rosyjskiego ycia
gospodarczego, wydaje si bezwarunkowe uznanie tej realnoci i popieranie jej nadejcia. Wydaje si tak
nie tylko postpowej buruazji. Jej ideologia ma przejciowo charakter marksistowski, co jest
zrozumiae, gdy zway, e marksizm jest jedyn teori ekonomiczn, ktra dowodzi koniecznoci
narodzin kapitalizmu z rozpadu wiata przedkapitalistycznego. Wspdziaanie takie musi si wydawa
konieczne rwnie wszystkim proletariackim marksistom, ktrzy marksizm traktuj w sposb
mechaniczny, a nie dialektyczny. Nie rozumiej oni tego, czego Marks nauczy si od Hegla i co,
oczyciwszy z wszelkiej mitologii i idealizmu, wczy do swej teorii: e uznanie za rzeczywiste faktu czy
tendencji wcale jeszcze nie oznacza, jakoby musiay one by przyjte za r z e c z y w i s t o
s t a n o w i c k r y t e r i u m n a s z e g o d z i a a n i a . Jest wprawdzie witym obowizkiem
rzetelnego marksisty nieustraszenie i bez zudze patrze faktom w oczy, zawsze jednak jest co, co jest
dla niego bardziej rzeczywiste i dlatego waniejsze od p o j e d y n c z y c h faktw i tendencji:
rzeczywisto g l o b a l n e g o p r o c e s u , cao rozwoju spoecznego. Lenin pisze o tym: Rzecz
buruazji jest rozwijanie trustw, zapdzanie dzieci i kobiet do fabryk, zncanie si nad nimi,
demoralizowanie ich, skazywanie na skrajn ndz. Nie damy takiego rozwoju, nie popieramy go,
walczymy przeciwko niemu. Ale jak walczymy? Wiemy, e trusty i fabryczna praca kobiet s postpowe.
Nie chcemy cofa si do rzemiosa, do kapitalizmu przedmonopolistycznego, do domowej pracy kobiet.
Naprzd poprzez trusty itp. i dalej ni one, ku socjalizmowi!
2
.
Okrela to punkt widzenia, z ktrego Lenin rozwizuje cay ten zesp problemw. Wynika std,
e uznanie koniecznoci kapitalistycznego rozwoju Rosji i historycznego postpu, jaki ten rozwj niesie,
nie sprowadza si bynajmniej do stwierdzenia, e w konsekwencji proletariat powinien by rzecznikiem
tego rozwoju. Musi go uzna, gdy tylko ten rozwj stwarza podstaw do wyonienia si proletariatu jako
decydujcej siy politycznej; ale uzna tylko j a k o p r z e s a n k w a s n e j n i e u b a g a n e j
w a l k i przeciw rzeczywistemu nonikowi tego rozwoju buruazji.
Dopiero takie dialektyczne ujcie koniecznoci przysugujcej tendencjom rozwoju historycznego
stwarza teoretyczn moliwo samodzielnego wkroczenia proletariatu do walki klasowej. Jeli bowiem
stwierdza si tylko po prostu konieczno kapitalistycznego rozwoju Rosji jak to robili ideologiczni
rzecznicy buruazji, a w pniejszym okresie mienszewicy to pynie std wniosek, e Rosja musi
przede wszystkim doprowadzi do koca ten proces rozwojowy, ktrego nonikiem jest buruazja.
Samodzielna walka klasowa proletariatu moe si rozpocz dopiero wtedy, gdy rozwj ten bdzie
posunity dostatecznie daleko, a buruazja usunie ekonomiczne i polityczne pozostaoci feudalizmu,
wprowadzajc na ich miejsce rzeczywisto nowoczesn, kapitalistyczn, demokratyczn itd. Poniewa
proletariat nie stanowi samodzielnej siy w walce pomidzy buruazj a caratem, wic przedwczesne
2
W. I. Lenin, Program wojenny rewolucji proletariackiej, w: Dziea, t. 23, Warszawa 1957; take O hale rozbrojenia,
tame, s. 100. Przyp. tum.
8
www.skfm.w.pl
wysunicie przeze wasnych zada klasowych jest nie tylko daremne, ale take zgubne. Odstrasza to
buruazj, zmniejsza energi jej walki z caratem i popycha j w jego ramiona. Dlatego te w walce o
nowoczesn Rosj proletariat wchodzi w rachub tylko jako oddzia pomocniczy postpowej buruazji.
Jeli nawet w wczesnych dyskusjach nie byo to powszechnie i wyranie uwiadamiane, to jest
jasne, e u podstaw caej tej kontrowersji ley kwestia aktualnoci rewolucji. Dla tych polemistw, ktrzy
nie byli mniej czy bardziej wiadomymi ideologami buruazji, stanowisko wobec problemu samodzielnej
dziaalnoci proletariatu byo okrelone przez to, czy rewolucj uwaali oni za problem aktualny, stojcy
na porzdku dziennym ruchu robotniczego, czy te za odlegy cel ostateczny, nie wywierajcy adnego
okrelonego wpywu na obecnie podejmowane decyzje. Jest zreszt co najmniej wtpliwe, by stanowisko
mienszewikw nawet jeli zaoy si suszno ich rozumienia historii mogo by przyjte przez
proletariat. Wydaje si mao prawdopodobne, by za tego typu wiernym posuszestwem wobec buruazji
nie szo z koniecznoci tak silne przymienie wiadomoci klasowej, e czynioby ono ideologicznie
niemoliwym, lub przynajmniej bardzo trudnym, samodzielne wystpienie proletariatu w takim
momencie, ktry nawet teoria mienszewikw uznaaby za stosowny (przypomnijmy angielski ruch
robotniczy). Naturalnie s to czcze rozwaania, jako e dialektyka historii, cho oportunici staraj si j
usun z marksizmu, z koniecznoci oddziauje bez ich woli na nich samych: popycha ich do obozu
buruazji, a moment samodzielnego wystpienia proletariatu odsuwa si u nich w mglist dal jakiej
przyszoci, ktra nigdy naprawd nie nadchodzi.
Historia przyznaa racj Leninowi i nielicznym gosicielom aktualnoci rewolucji. Sojusz z
postpow buruazj ktry zreszt ju w czasie walki o jedno Niemiec okaza si iluzj byby
trway tylko wtedy, gdyby dla proletariatu byo moliwe, z klasowego punktu widzenia, zawarcie w lad
za buruazj sojuszu z caratem, jako e z aktualnoci rewolucji proletariackiej wynika, i buruazja
przestaa by klas rewolucyjn. Wprawdzie proces ekonomiczny, ktrego jest ona nonikiem i
uytkownikiem, oznacza postp w stosunku do absolutyzmu i feudalizmu, jednak sam ten postpowy
charakter buruazji jest dialektyczny. Osabia si ciso zwizku midzy ekonomicznymi warunkami
istnienia buruazji a tymi daniami politycznej demokracji, praworzdnego pastwa itd., ktre
czciowo zrealizowaa rewolucja francuska na gruzach feudalnego absolutyzmu. Coraz bardziej
zbliajca si teraz rewolucja proletariacka umoliwia s o j u s z m i d z y b u r u a z j a
f e u d a l n y m a b s o l u t y z m e m n a b a z i e u t r w a l o n y c h w warunkach panowania
starych si ekonomicznych przesanek istnienia i wzrostu buruazji. A b u r u a z j a ,
d e g e n e r u j c s i w t e n s p o s b i d e o l o g i c z n i e , p o z o s t a w i a r e w o l u c j i
p r o l e t a r i a c k i e j r e a l i z a c j s w y c h d a w n y c h p o s t u l a t w . Ten sojusz
buruazji ze starymi siami jest nowym i wanym faktem, choby by problematyczny, jako e nie jest to
sojusz klasowy zawierany na podstawie jakiej pozytywnej wsplnoty interesw, lecz kompromis
pyncy ze wsplnej obawy przed wikszym zem. Fakt ten ukazuje absolutn iluzoryczno
schematycznego i mechanicznego dowodu koniecznego zwizku midzy rozwojem kapitalizmu a
demokracj. W ogle mwi Lenin polityczna demokracja jest tylko jedn z moliwych (chocia z
teoretycznego punktu widzenia normaln dla czystego kapitalizmu) form nadbudowy kapitalistycznej.
9
www.skfm.w.pl
Jak wskazuj fakty, zarwno kapitalizm, jak i imperializm rozwijaj si w kadej politycznej formie i
kad form podporzdkowuj sobie
3
.
Specyficzne dla Rosji byo to, e szybki zwrot buruazji od pozornie radykalnej opozycji do
popierania caratu opiera si przede wszystkim na wyranym charakterze monopolistycznym (przewaga
wielkich zakadw, rola kapitau finansowego itd.), jaki od samego pocztku mia kapitalizm w tym kraju
zaszczepiony, a nie wyrosy organicznie. Wynika z tego, e w porwnaniu z krajami, gdzie dokonywa
si organiczny wzrost kapitalizmu, buruazja rosyjska stanowia warstw mniej liczn i sabsz
spoecznie, a jednoczenie wielkie zakady prdzej stworzyy materialne podstawy rozwoju
rewolucyjnego proletariatu, ni mona byo wnosi z analizy liczbowych wskanikw tempa rozwoju
rosyjskiego kapitalizmu.
Czy jednak wtedy, gdy sojusz z buruazj okazuje si iluzj, a proletariat wypracowujcy sw
samodzielno zrywa ostatecznie z niejasnym pojciem ludu, wanie owa ciko wywalczona
samodzielno nie stawia go w beznadziejnej izolacji, z gry skazujc jego walk na przegran? Ten
czsto podnoszony i bardzo sugestywny zarzut przeciw Leninowskiej koncepcji historii byby trafny,
gdyby odrzucenie teorii agrarnej narodnikw i uznanie koniecznoci przezwycienia pozostaoci
komunizmu wiejskiego nie miao jednoczenie charakteru dialektycznego. Dialektyka tego procesu
znoszenia bo te poznanie dialektyczne jest zawsze tylko pojciowym ujciem pewnego realnego
dialektycznego stanu rzeczy polega na tym, e konieczno zniesienia owych form spoecznych jest
okrelona co do kierunku jako proces, zatem tylko negatywnie, co jednak w aden sposb nie okrela
pozytywnie tego kierunku. Zaley to od rozwoju rodowiska spoecznego,od losw spoecznej caoci.
Mwic konkretniej: nieunikniony z punktu widzenia ekonomii proces rozkadu starych form agrarnych,
zarwno junkierskiej, jak i chopskiej, moe biec dwiema drogami. Wedle sw Lenina: Obie formy,
kada na swj sposb, sprzyjaj przejciu na wyszy poziom techniki i obie le na drodze postpu w
rolnictwie.
Na jednej drodze zostaj zmiecione wszystkie redniowieczne i starsze przeytki w yciu
chopstwa. Drug Lenin nazywa j prusk drog cechuje to, e redniowieczne stosunki we wadaniu
ziemi nie ulegaj likwidacji od razu, lecz powoli przystosowuj si do kapitalizmu
4
. Obydwie drogi s
moliwe i obydwie s w porwnaniu z dotychczasowym stanem rzeczy postpowe z ekonomicznego
punktu widzenia. Jeli jednak obydwie tendencje s rwnie moliwe i w okrelonym sensie rwnie
postpowe, to co decyduje, ktra z nich ma si urzeczywistni? Na to pytanie, tak jak na kade inne,
Lenin udziela odpowiedzi jasnej i jednoznacznej: walka klasowa.
Teraz wszelako wyraniej i konkretniej zarysowuje si charakter rodowiska, w ktrym proletariat
ma realizowa swe zadanie samodzielnego wystpienia jako klasa wiodca. T y l k o o n moe by
d e c y d u j c s i w walce klasowej, ktra wskazuje Rosji kierunek przejcia od redniowiecza do
wspczesnoci. Chopi s zdolni wycznie do ywioowego buntu przeciw swemu coraz bardziej
nieznonemu pooeniu, nie tylko na skutek straszliwego zacofania kulturalnego, lecz przede wszystkim z
3
Lukcs w swoim tekcie nie podaje tytuw prac Lenina, z ktrych bierze przytaczane sformuowania. Fakt, e nie korzysta
z tekstw oryginalnych, lecz z niemieckich przekadw, utrudnia identyfikacj cytatw. W kilku przypadkach nie udao mi si
tego dokona. Przyp. tum.
4
W. I. Lenin, Kwestia agrarna w Rosji u schyku XIX wieku, w: Dziea, t. 15, Warszawa 1956, s. 128. Przyp. tum.
10
www.skfm.w.pl
przyczyny swego obiektywnego pooenia klasowego. Z tego wanie powodu ich przeznaczeniem jest
pozosta chwiejn warstw, klas, o ktrej losach, koniec kocw, decyduje walka klasowa w miecie,
przyszo miast, wielkiego przemysu, aparatu pastwa itd.
Wanie ten ukad stosunkw skada rozstrzygnicie w rce proletariatu. W danym momencie
historycznym mao obiecujca byaby moe jego walka z buruazj, gdyby tej udao si zlikwidowa na
swj wasny sposb feudalne stosunki rolne w Rosji. Fakt, e carat si temu przeciwstawia, jest gwn
przyczyn jej chwilowo rewolucyjnej lub przynajmniej opozycyjnej postawy. J a k d u g o j e d n a k
t a k w e s t i a j e s t n i e r o z w i z a n a , t a k d u g o w k a d e j c h w i l i m o l i w y
j e s t y w i o o w y b u n t m i l i o n w c h o p w , c i e m i o n y c h i
w y z y s k i w a n y c h . Tylko proletariat moe nada owemu ywioowemu buntowi kierunek
prowadzcy do celu rzeczywicie korzystnego dla mas chopskich. Dopiero taki ywioowy wybuch
stworzy milieu, w ktrym proletariat bdzie mg podj walk z caratem i buruazj, walk majc
wszelkie szanse powodzenia.
W ten sposb ekonomiczno-spoeczna struktura Rosji stworzya obiektywne podstawy sojuszu
proletariatu i chopstwa. Poniewa ich cele klasowe s rne, musiao nastpi rozdzielenie ich
chaotycznego spltania w mtnym narodnickim pojciu ludu. Ale te rne cele mog by realizowane
tylko we wsplnej walce. Tak to w Leninowskiej diagnozie charakteru rewolucji rosyjskiej powraca
dialektycznie przetworzona stara idea narodnikw. Niejasne i abstrakcyjne pojcie ludu musiao by
usunite, ale po to tylko, aby z konkretnego zrozumienia warunkw rewolucji proletariackiej mogy
wyrosn: rewolucyjnie zrnicowane pojcie ludu i r e w o l u c y j n y s o j u s z w s z y s t k i c h
u c i n i o n y c h . Na tej zasadzie zupenie susznie partia leninowska uwaaa si za spadkobierczyni
rzeczywicie rewolucyjnych de narodnikw. Poniewa jednak wiadomo, a wraz z ni zdolno do
przewodzenia prawdziwej walce klasowej, wystpuje t y l k o w w i a d o m o c i k l a s o w e j
p r o l e t a r i a t u , wic moe on i musi sta si w nadchodzcej rewolucji wiodc klas przewrotu
spoecznego.
3. Kierownicza partia proletariatu
Historycznym zadaniem proletariatu jest zatem wydobycie si z wszelkiej ideologicznej
wsplnoty z innymi klasami i ukazanie jasnej wiadomoci klasowej i wynikajcej z tego odrbnoci
interesw klasowych. Tylko w ten sposb stanie si on zdolny poprowadzi wszystkich ciemionych i
wyzyskiwanych w spoeczestwie buruazyjnym do walki z ich ekonomicznymi i politycznymi
wadcami. Obiektywn przesank kierowniczej roli proletariatu jest jego miejsce w kapitalistycznym
procesie produkcji. Cakowicie ahistoryczn iluzj, opart na mechanicznym stosowaniu marksizmu,
byoby przypuszczenie, e w proletariacie waciwa, uprawniajca go do przywdztwa, wiadomo
klasowa moe powsta sama przez si, stopniowo, gadko i bez zakce; e p r o l e t a r i a t m o e
i d e o l o g i c z n i e d o r a s t a d o s w e g o k l a s o w o - r e w o l u c y j n e g o
p o w o a n i a . Niemoliwo ekonomicznego przeronicia kapitalizmu w socjalizm jasno wykazay
polemiki z Bernsteinem. Pomimo to w myleniu wielu rzetelnych rewolucjonistw ideologiczny
odpowiednik tej teorii nie zosta w istocie przezwyciony, a nawet nie zosta dostrzeony jako problem i
11
www.skfm.w.pl
zagroenie. Nie w tym sensie, iby najlepsi z nich zupenie zapoznawali istnienie i znaczenie tego
problemu i nie spostrzegali, e do ostatecznego zwycistwa proletariatu prowadzi duga droga przez wiele
poraek, na ktrej nieuniknione s nie tylko materialne, ale i ideologiczne kroki wstecz w stosunku do raz
osignitego etapu. Wiedzieli oni by przytoczy sformuowanie Ry Luksemburg e rewolucja
proletariacka, cho ze wzgldu na swe spoeczne przesanki nigdy nie moe przyj za wczenie, w
przypadku stosowania przemocy (zatem: ideologicznie) z koniecznoci musi przyj za wczenie. Jeli
jednak przy takim rozumieniu proletariackiej drogi do wyzwolenia reprezentuje si pogld, e
spontaniczno-rewolucyjna edukacja mas robotniczych (poprzez masowe akcje i ich efekty), pogbiana
przez waciw teoretycznie propagand partyjn, agitacj itd., wystarcza do tego, by zagwarantowa
konieczny rozwj, to na inny sposb obstaje si przy przekonaniu o samorzutnym ideologicznym
dorastaniu proletariatu do swego rewolucyjnego powoania.
Lenin by pierwszym i przez dugi czas jedynym przywdc i teoretykiem, ktry problem ten
uchwyci od strony kluczowej teoretycznie, a przez to majcej decydujce znaczenie praktyczne: o d
s t r o n y o r g a n i z a c j i . Dzisiaj jest ju oglnie znany spr o 1 statutu organizacyjnego, toczony
podczas kongresu brukselsko-londyskiego w 1903 roku. Chodzio tam o kwesti, czy czonkiem partii
moe by ten, kto popiera j i dziaa pod jej kontrol (jak to chcieli mienszewicy), czy te nieodzowny
jest nadto udzia w organizacjach nielegalnych, wypenienie caego ycia dziaalnoci partyjn i pene
podporzdkowanie bardzo ostro pomylanej dyscyplinie partyjnej. Inne kwestie organizacyjne, jak na
przykad centralizacja, byy tylko logicznymi konsekwencjami tych stanowisk.
Take i ten spr mona zrozumie tylko przez odwoanie si do antynomii dwch podstawowych
wizji moliwoci, prawdopodobnego przebiegu, charakteru itp. rewolucji, cho w tym czasie tylko Lenin
rozumia do koca owe zwizki.
Bolszewicka koncepcja partii wydziela spord mniej lub bardziej chaotycznej masy caej klasy
grup wiadomych celu i gotowych do wszelkich ofiar rewolucjonistw. Czy nie grozi to
niebezpieczestwem, e ci zawodowi rewolucjonici oderw si od ycia klasy i w tym oderwaniu
wyrodz w sekt spiskowcw? Czy ten projekt organizacji nie jest praktyczn konsekwencj owego
blankizmu, ktry w opinii przenikliwych rewizjonistw mona odnale take u Marksa? Nie miejsce
tu rozwaa, jak dalece bdny jest ten zarzut w odniesieniu do samego L. Blanquiego. Nie dotyka on
take istoty leninowskiej organizacji, gdy wedle Lenina przed grup zawodowych rewolucjonistw
nigdy nie stoi zadanie robienia rewolucji, porwania biernych mas przez wasn brawurow akcj i
postawienie ich przed fait accompli rewolucji. L e n i n o w s k a k o n c e p c j a o r g a n i z a c j i
z a k a d a f a k t r e w o l u c j i , z a k a d a j e j a k t u a l n o . Gdyby historyczne
przewidywania mienszewikw byy suszne, gdybymy yli we wzgldnie spokojnych czasach prosperity
i powolnego rozszerzania si demokracji, gdy co najwyej w zacofanych krajach lud, postpowe
klasy stopniowo usuwayby feudalne przeytki wtedy, z koniecznoci, grupy zawodowych
rewolucjonistw musiayby zastygn w sekciarstwie lub sta si zwykymi kkami propagandowymi.
Partia, jako silnie scentralizowana organizacja najbardziej wiadomych i tylko tych elementw
proletariatu, j e s t p o m y l a n a j a k o i n s t r u m e n t w a l k i k l a s o w e j w c z a s a c h
r e w o l u c y j n y c h . Nie mona mwi Lenin mechanicznie oddzieli spraw politycznych od
12
www.skfm.w.pl
organizacyjnych
5
. I nic nie zrozumia z istoty bolszewickiej organizacji partyjnej ten, kto niezalenie od
kwestii, czy yjemy w czasach rewolucji proletariackiej, czy te nie, opowiada si za ni lub jej
przeciwstawia.
Niemniej z cakiem innej strony mgby by wysunity zarzut, e wanie aktualno rewolucji
czyni tego typu organizacj zbyteczn. W czasach zastoju w ruchu rewolucyjnym mogo by korzystne
organizacyjne skupienie zawodowych rewolucjonistw. Jednak taka organizacja jest niepotrzebna i
bezsensowna w czasie samej rewolucji, gdy masy s wzburzone do gbi i gromadzc rewolucyjne
dowiadczenia, w przecigu tygodni, a nawet dni, staj si bardziej dojrzae ni przedtem w przecigu
dziesicioleci; w czasie, gdy do rewolucji przystpuj nawet te elementy klasy, ktrych uprzednio nie
mogy przycign do ruchu bezporednie korzyci biece. Organizacja taka trwoni siy, a jej
ewentualne wpywy hamuj spontaniczn aktywno rewolucyjn mas.
Nie ulega wtpliwoci, e zarzut ten na nowo stawia problem ideologicznego wrastania. Manifest
komunistyczny bardzo jasno charakteryzuje stosunek midzy rewolucyjn parti proletariatu a ca klas.
Komunici tym tylko rni si od innych partii proletariackich, e z jednej strony w walkach toczonych
przez proletariuszy rnych narodw podkrelaj i wysuwaj na czoo wsplne, niezalene od
narodowoci interesy caego proletariatu, z drugiej za strony tym, e na rozmaitych szczeblach rozwoju,
przez ktre przechodzi walka midzy proletariatem a buruazj, reprezentuj stale interesy ruchu jako
caoci.
W praktyce wic komunici s najbardziej zdecydowan, wci naprzd prc czci partii
robotniczych wszystkich krajw i w teorii wyprzedzaj pozosta mas proletariatu zrozumieniem
warunkw, przebiegu i oglnych wynikw ruchu proletariackiego
6
. Mwic inaczej, s oni
w i a d o m o c i k l a s o w p r o l e t a r i a t u w z m y s o w e j p o s t a c i . Problem za
ich organizacji jest rozstrzygany przez to, w jaki sposb proletariat rzeczywicie zdobywa wasn
wiadomo klasow i jak j przyswaja. Jeli si programowo nie neguje rewolucyjnej funkcji partii, to
nie sposb uzna, e moe si to dokona samo przez si, w wyniku mechanicznego samorozwoju
ekonomicznych si produkcji kapitalistycznej, czy te czysto organicznego dojrzewania spontanicznoci
mas. Rnica midzy Leninowsk koncepcj partii a innymi jej koncepcjami polega przede wszystkim na
tym, e Lenin gbiej i bardziej konsekwentnie uj kwesti wewntrznego zrnicowania ekonomicznego
proletariatu (powstanie arystokracji robotniczej itd.), a take na tym, e problem rewolucyjnej wsppracy
proletariatu z innymi klasami umieci w perspektywie nowej sytuacji rewolucyjnej. Jej konsekwencj
jest wzrastajce znaczenie proletariatu w przygotowywaniu rewolucji i kierowaniu ni, a z tego z kolei
wynika kierownicza rola partii klasy robotniczej.
Z tego punktu widzenia powstanie i wzrost znaczenia arystokracji robotniczej wskazuje na
powikszanie si i utrwalanie stale istniejcej, wzgldnej rnicy midzy biecymi interesami pewnych
warstw robotniczych a rzeczywistymi interesami caej klasy. Rozwj kapitalizmu, ktry pocztkowo
przemoc zniwelowa lokalne, cechowe, itp. zrnicowanie klasy robotniczej i zjednoczy j, wytwarza
teraz nowe podziay. Nie znaczy to tylko, e proletariat nie jest teraz cakowicie solidarny w postawie
wrogoci klasowej wobec buruazji. Powstaje take niebezpieczestwo reakcyjnego oddziaywania
5
W. I. Lenin, Wystpienie na XI Zjedzie RKP(b), w: Dziea, t. 33, Warszawa 1957, s. 323. Przyp. tum.
6
K. Marks, F. Engels, Manifest komunistyczny, MED, t. 4, Warszawa 1962, ss. 527-528. Przyp. tum.
13
www.skfm.w.pl
ideologicznego na ca klas tych warstw, ktrym przyjcie drobnomieszczaskich postaw yciowych,
zajmowanie stanowisk w biurokracji partyjnej i zwizkowej, czasami take stanowisk municypalnych
zapewnia pomimo wczania elementw buruazyjnych do swej ideologii i osabiania ostroci
spojrzenia klasowego (a moe wanie dziki temu) przewag nad pozostaymi warstwami
proletariackimi pod wzgldem oglnego wyksztacenia i umiejtnoci administracyjnych. Innymi sowy,
ich wpywy w organizacjach robotniczych pomagaj zaciemnia wiadomo klasow wszystkich
proletariuszy i przysposabiaj do milczcego sojuszu z buruazj.
Niebezpieczestwu temu nie mog zapobiec ani teoretyczna klarowno, ani waciwa agitacja i
propaganda prawdziwie rewolucyjnych grup. Ju od dawna te sprzecznoci interesw wyraaj si w
formie do tego stopnia nieprzejrzystej dla ogu robotnikw, e ich ideologiczni rzecznicy czasami nawet
nie przeczuwaj, i zboczyli ju z drogi caej klasy. Dlatego sprzecznoci te mog by ukrywane przed
robotnikami pod postaci teoretycznej rnicy pogldw czy czysto taktycznych rnic. A
rewolucyjny instynkt robotnikw, od czasu do czasu ujawniajcy si w masowych akcjach, nie jest w
stanie zachowa, jako dobra caej klasy, poziomu wiadomoci klasowej osignitego w nie kierowanych
wiadomie dziaaniach.
Z tych chociaby przyczyn nieodzowna jest organizacyjna samodzielno w peni wiadomej
czci klasy. Argumentacja ta ujawnia wszelako, e L e n i n o w s k a f o r m a o r g a n i z a c j i
j e s t n i e r o z e r w a l n i e z c z o n a z p e r s p e k t y w a m i z b l i a j c e j s i
r e w o l u c j i . Dopiero z tego punktu widzenia okazuje si, e kade zboczenie z waciwej drogi jest
brzemienne w fatalne skutki, e rozstrzygnicie jakiej pozornie bahej kwestii codziennej nabiera
ogromnej wagi dla caej klasy, e dla proletariatu staje si spraw yciow, by w widomej postaci stawao
przed nim mylenie i dziaanie istotnie odpowiadajce jego sytuacji klasowej.
Wszelako aktualno rewolucji znaczy take, e wrzenie spoeczne i rozpad starych struktur nie
ogranicza si bynajmniej do proletariatu, lecz ogarnia wszystkie klasy. Jeli wedle Lenina rzeczywist
oznak sytuacji rewolucyjnej jest to, e doy nie chc starego, a gry nie mog rzdzi po staremu
7
, to
rewolucja jest niemoliwa bez oglnonarodowego kryzysu (ktry daje si we znaki zarwno
wyzyskiwanym, jak i wyzyskiwaczom)
8
. Im gbiej on jednak siga, im wicej warstw spoecznych
obejmuje, tym bardziej zrnicowane elementy krzyuj si w nim i tym bardziej zagmatwane staj si
ukady si midzy proletariatem i buruazj, dwiema klasami, od ktrych walki zaley koniec kocw
ostateczny wynik. J e l i p r o l e t a r i a t c h c e z w y c i y w t e j w a l c e , t o m u s i
d y d o w c z e n i a d o o g l n e j a k c j i r e w o l u c y j n e j k a d e g o p r d u ,
k a d e g o e l e m e n t a r n e g o , c h o b y n a w e t b a r d z o n i e o k r e l o n e g o
r u c h u j a k i e j k o l w i e k w a r s t w y u c i n i o n e j , k t r y o p o w i a d a s i z a
r o z b i c i e m u s t r o j u b u r u a z y j n e g o , k t r y p r z y c z y n i a s i d o t e g o i
p o m a g a w t y m . A blisko rewolucji wyraa si take w tym, e wszystkie elementy wrogo
nastawione wobec starego spoeczestwa szukaj sojuszu, lub chociaby cznoci, z proletariatem. Ale w
7
Nie udao mi si odnale dokadnego odpowiednika sformuowania przytoczonego przez G. Lukcsa. Wypowiedzi
najbardziej zblione do cytowanej mona znale w Krach II Midzynarodwki, w: Dziea, t. 21, Warszawa 1951, s. 216;
Dziecica choroba lewicowoci w komunizmie, w: Dziea, t. 31, Warszawa 1955, s. 71. Przyp. tum.
8
W. I. Lenin, Dziecica choroba lewicowoci w komunizmie, dz. cyt., s. 71. Przyp. tum.
14
www.skfm.w.pl
tym te moe tkwi wielkie niebezpieczestwo, gdy jeli partia robotnicza nie jest zorganizowana w
sposb gwarantujcy waciwy klasowo kierunek jej polityki, to stale zwikszajca si w sytuacji
rewolucyjnej liczba stronnikw moe by nie pomoc, lecz rdem zamtu. Inne uciskane warstwy
spoeczestwa (chopi, drobna buruazja, intelektualici) nie d naturalnie do tego samego celu co
proletariat. Jeli on wie, czego chce, czego powinien chcie z klasowego punktu widzenia, to moe i
siebie, i te warstwy wyzwoli z ndzy spoecznej. Jeeli jednak partia, bojowy nonik jego wiadomoci
klasowej, jest niepewna drogi, ktr klasa musi kroczy, a co gorsza proletariacki charakter partii nie jest
zabezpieczony organizacyjnie, to napyw do partii elementw tych warstw sprowadza j z waciwej
drogi, a sojusz z innymi korzystny przy klasowo czystej organizacji klasy robotniczej moe rodzi
wielkie zagroenie dla rewolucji.
W konsekwencji Leninowska koncepcja partii ma dwa ekstrema: jak najcilejszy dobr czonkw
partii ze wzgldu na proletariacko wiadomoci klasowej i jak najpeniejsz solidarno i poparcie dla
wszystkich ciemionych i wyzyskiwanych w spoeczestwie kapitalistycznym. Na sposb dialektyczny
czy ona: wiadome celu odgraniczenie i uniwersalno, czysto proletariacki charakter kierowania
rewolucj z jej charakterem oglnonarodowym (oraz midzynarodowym). Organizacja mienszewicka
osabia przeciwstawno tych ekstremw, zblia je, obniajc do poziomu kompromisu, i w ten sposb
jednoczy w r a m a c h s a m e j p a r t i i . Odcina si ona od szerokich mas wyzyskiwanych (np. od
chopstwa), ale jednoczy najrniejsze grupy interesw, co uniemoliwia jednolite mylenie i dziaanie.
Partia taka zamienia si sama w mtn mieszanin rnych grup interesw, zamiast pord burzliwej
walki chaotycznie cierajcych si klas a kada sytuacja rewolucyjna wyraa si wanie w gbokim
wzburzeniu i chaosie caego spoeczestwa pomaga wytycza f r o n t d e c y d u j c y o
z w y c i s t w i e , f r o n t p r o l e t a r i a t u p r z e c i w b u r u a z j i , i skupia wok
proletariatu nieokrelone grupy innych uciemionych. Moe ona w ogle dziaa tylko dziki
wewntrznym kompromisom i dlatego albo poda za grupami dziaajcymi w sposb bardziej
konsekwentny lub bardziej ywioowy, albo jest skazana na bierne przypatrywanie si wypadkom.
Leninowska idea organizacji oznacza zatem z e r w a n i e z d w o j a k i m
m e c h a n i s t y c z n y m f a t a l i z m e m : zarwno z tym, ktry wiadomo klasow proletariatu
uwaa za mechaniczny wytwr jego sytuacji klasowej, jak te z tym, ktry w rewolucji widzi tylko
mechaniczny produkt cierajcych si z nieubagan koniecznoci si ekonomicznych, wynoszcych by
tak rzec automatycznie proletariat do wadzy przy odpowiedniej dojrzaoci obiektywnych warunkw
rewolucji. Gdyby trzeba byo czeka, a proletariat przystpi do decydujcej walki zjednoczony i
wiadomy, to nigdy nie zaistniaaby sytuacja rewolucyjna. Z jednej strony, im bardziej rozwinity jest
kapitalizm, tym wicej jest zawsze warstw proletariackich, ktre bezczynnie przypatruj si walce o
wyzwolenie swej wasnej klasy, a nawet przechodz do przeciwnego obozu. Z drugiej strony, postawa
samego proletariatu, jego zdecydowanie i poziom wiadomoci klasowej nie wyrastaj bynajmniej z
fatalistyczn koniecznoci z sytuacji ekonomicznej.
Naturalnie nawet najwiksza i najlepsza partia na wiecie nie moe zrobi rewolucji. Jednak
zachowanie proletariatu w okrelonej sytuacji w duym stopniu zaley od jasnoci i dynamicznoci
realizowania przez parti celw klasowych. W c z a s a c h a k t u a l n o c i r e w o l u c j i s t a r y
p r o b l e m , c z y m o n a j z r o b i c z y t e n i e , u z y s k u j e z u p e n i e
15
www.skfm.w.pl
n o w e z n a c z e n i e . Wraz z tym zmienia si te stosunek midzy parti a klas i znaczenie kwestii
organizacyjnych dla partii i dla caego proletariatu. U podstaw dawnych formuowa problemu robienia
rewolucji ley dychotomiczne, niedialektyczne rozdzielenie koniecznoci procesu historycznego i
aktywnoci dziaajcej partii. Jeli robienie rewolucji oznacza wyczarowanie z nicoci, to absolutnie nie
mona jej zrobi; jednak dziaalno partii w okresie rewolucyjnym oznacza co zupenie innego. Jeeli
zasadniczym rysem epoki jest jej rewolucyjno, to w kadej chwili moe powsta napita sytuacja
rewolucyjna. O ile momentu i okolicznoci nie mona chyba nigdy dokadnie przewidzie, o tyle mona z
powodzeniem to zrobi zarwno w odniesieniu do tendencji, ktre przyspieszaj jej wystpienie, jak i do
zasadniczych kierunkw waciwego wtedy postpowania. Z jednej strony znaczy to, e partia musi stara
si przyspiesza rewolucj, oddziaujc na dojrzewanie tych tendencji (wpywajc na postaw proletariatu
i innych warstw ucinionych). Z drugiej strony, musi ona ideologicznie, taktycznie, materialnie i
organizacyjnie przygotowywa proletariat do waciwego postpowania w warunkach napitej sytuacji
rewolucyjnej.
W ten sposb zmienia si te perspektywa wewntrznych problemw organizacyjnych partii.
Jednostronna i niedialektyczna wydaje si zarwno stara koncepcja reprezentowana m.in. przez
Kautskiego e organizacja stanowi p r z e s a n k dziaa rewolucyjnych, jak i stanowisko Ry
Luksemburg, e jest to w y t w r rewolucyjnego ruchu masowego. Funkcja partii, polegajca na
przygotowywaniu rewolucji, czyni z niej w tym samym czasie i w tym samym stopniu wytwrc i
wytwr, przesank i wynik rewolucyjnych dziaa mas. wiadoma dziaalno partii opiera si na
wyranym uchwyceniu obiektywnych koniecznoci rozwoju ekonomicznego; jej cisa zwarto
organizacyjna opiera si na staym i efektywnym wzajemnym oddziaywaniu z ywioowymi walkami i
cierpieniami mas. W niektrych miejscach Ra Luksemburg bardzo zbliaa si do zrozumienia tego
wzajemnego oddziaywania, pomijaa jednak jego w i a d o m y i a k t y w n y a s p e k t . Dlatego
nie potrafia zrozumie kluczowego punktu Leninowskiej koncepcji partii: jej przygotowawczej funkcji, i
dlatego te musiaa powanie dezinterpretowa wszystkie wynikajce z tego zasady organizacyjne.
Sytuacja rewolucyjna nie moe by naturalnie wytworem dziaalnoci partii. Jej zadaniem jest
przewidywa, jaki kierunek przyjmie rozwj obiektywnych si ekonomicznych i jakie bd w tak
powstaej sytuacji waciwe sposoby postpowania proletariatu, jak te zgodnie z t diagnoz, w miar
moliwoci, przygotowywa masy robotnicze duchowo, materialnie i organizacyjnie do nadchodzcej
przyszoci. Jednak zdarzenia i wyrastajce z nich sytuacje s produktem lepo rozwijajcych si wedle
praw przyrodniczych si ekonomicznych produkcji kapitalistycznej cho nawet w tym przypadku nie na
sposb mechanistyczno-fatalistyczny. Ju na przykadzie rozkadu feudalizmu agrarnego w Rosji
moglimy zobaczy, e wprawdzie ekonomiczny proces rozkadowy jest produktem rozwoju
kapitalistycznego powstajcym w sposb konieczny, ale jego konsekwencje klasowe, czyli powodowane
przeze nowe podziay klasowe, nie maj swej podstawy wycznie w tym procesie gdy traktowa go w
izolacji i dlatego te nie mog by uchwycone tylko na jego podstawie. Zale one od otoczenia, w
ktrym zachodz, a koleje caoci spoecznej, ktrej cz stanowi te procesy, s momentem ostatecznie
rozstrzygajcym o ich ukierunkowaniu. Wszelako poczesn rol w tej caoci odgrywaj dziaania
klasowe, czy to wybuchajce spontanicznie, czy to wiadomie kierowane. Rola ta jest tym wiksza, im
bardziej spoeczestwo jest wzburzone, im bardziej jest zakcone waciwe funkcjonowanie jego
16
www.skfm.w.pl
normalnej struktury, im bardziej jest zachwiana rwnowaga spoeczno-ekonomiczna, sowem: im
bardziej rewolucyjna jest sytuacja. Wynika z tego, e caociowy rozwj spoeczestwa w epoce
kapitalizmu nie ma cigego, liniowego charakteru. Z wzajemnego oddziaywania si w ramach caoci
spoecznej powstaj sytuacje, w ktrych pewna okrelona tendencja moe by zrealizowana, jeeli dana
sytuacja jest waciwie rozpoznana i oceniona. Jeli nie wycignie si konsekwencji z danej sytuacji, to
rozwj si ekonomicznych ktry mimo pozorw nie by jej nieuniknionym rezultatem wcale nie
bdzie poda nieugicie w dotychczasowym kierunku i bardzo czsto bdzie zawraca. (Jeli wyobraa
sobie sytuacj Rosji, ktra powstaaby, gdyby bolszewicy nie uchwycili wadzy w padzierniku 1917
roku i nie doprowadzili do koca rewolucji agrarnej, to nie mona cakowicie wyklucza tego, e pruskie
rozwizanie kwestii rolnej byoby przeprowadzone przez rzd kontrrewolucyjny, majcy jednak w
porwnaniu z przedrewolucyjnym caratem charakter wspczesno-kapitalistyczny).
Organizacja partii robotniczej moe by faktycznie zrozumiana dopiero wtedy, gdy poznane jest
otoczenie historyczne, w ktrym ma ona dziaa. Opiera si ona na wielkich zadaniach historycznych,
ktre kapitalizm stawia przed proletariatem w epoce schykowej, i na wielkiej odpowiedzialnoci
dziejowej, jak zadania te nakadaj na uwiadomion warstw przywdcz proletariatu. Partia,
reprezentujc (dziki poznaniu spoeczestwa jako totalnoci) interesy caej klasy robotniczej (a
porednio interesy wszystkich ucinionych, przyszo ludzkoci), musi jednoczy w sobie wszystkie
przeciwiestwa, w ktrych wyraaj si te zadania dyktowane przez orodek caoci spoecznej.
Podkrelalimy ju, e rygorystyczny dobr czonkw partii, ze wzgldu na czysto wiadomoci
klasowej i bezgraniczne powicenie sprawie rewolucji, musi by poczony z cakowitym zwizaniem
si z yciem cierpicych i walczcych mas. Wszelkie denia, ktre speniaj tylko pierwszy czon tego
wymogu, musz koczy w sekciarskim skostnieniu, nawet gdy dotyczy to grup zoonych z dobrych
rewolucjonistw. (To byo podstaw walki, jak Lenin prowadzi z lewicowcami, poczynajc od
otzowistw, a do KAP, a nawet pniej.) Rygorystyczno wymogw stawianych czonkom partii jest
tylko rodkiem do tego, by caej klasie robotniczej (a std wszystkim warstwom wyzyskiwanym przez
kapitalizm) jasno uwiadamia jej prawdziwe interesy, wszystko to, co ley u podstaw jej niewiadomych
dziaa, nieprzejrzystych myli i pomieszanych odczu.
Masy wszelako mog si uczy tylko w dziaaniu i tylko walczc mog uwiadamia sobie wasne
interesy, ale jest to walka, ktrej podstawy ekonomiczno-spoeczne nieustannie si zmieniaj i dlatego
n i e p r z e r w a n i e z m i e n i a j s i t e w a r u n k i i r o d k i w a l k i . Wiodca partia
proletariatu tylko wtedy jest w stanie odgrywa przeznaczon jej rol, gdy s t a l e w y p r z e d z a o
k r o k walczce masy, aby im wskazywa drog; zawsze jednak t y l k o o k r o k , by cigle
pozostawa wodzem i c h walki. Jej teoretyczna czysto tylko wtedy jest wartociowa, gdy nie
ogranicza si do oglnej, cile teoretycznej susznoci teorii, lecz zwiecza j konkretn analiz
konkretnej sytuacji i wanie sens tej ostatniej wypowiada w sposb teoretycznie suszny. Z jednej strony
zatem partia, nawet ryzykujc chwilow izolacj, musi by nieustpliwa w kwestiach teoretycznej
jasnoci, by pozostawa na waciwej drodze na przekr wszelkim wahaniom mas. Z drugiej strony, musi
by na tyle elastyczna i skonna do nauki, by nawet w takich bdnych wystpieniach mas potrafia
wykrywa nieuwiadamiane przez nie moliwoci rewolucyjne.
17
www.skfm.w.pl
Tego rodzaju wi z yciem ogu jest n i e m o l i w a b e z n a j c i l e j s z e j
d y s c y p l i n y p a r t y j n e j . Jeli partia nie potrafi byskawicznie dostosowa swej diagnozy do
nieprzerwanie zmieniajcej si sytuacji, to pozostaje w tyle za wydarzeniami i z prowadzcej staje si
prowadzon, traci kontakt z masami i dezorganizuje si. Dlatego te organizacja musi zawsze dziaa z
najwiksz prnoci i zdecydowaniem, aby wtedy, gdy jest to potrzebne, natychmiast si dostosowa.
Oznacza to jednoczenie, e warunek gitkoci musi by nieprzerwanie odnoszony do samej organizacji.
Jej forma, ktra jest uyteczna w okrelonej sytuacji, moe si sta zgoa przeszkod przy zmianie
warunkw walki.
Do istoty historii naley bowiem nieustanne wytwarzanie tego, c o n o w e , czego nie moe z
gry przewidzie adna nieomylna teoria, a co musi by rozpoznane w walce ju w pierwszych swych
przejawach i wiadomie przedstawione w sposb uatwiajcy jego powszechne przyjcie. W adnej
mierze nie jest zadaniem partii narzuca masom jakiekolwiek abstrakcyjnie wykoncypowane sposoby
postpowania, lecz przeciwnie musi si ona nieprzerwanie u c z y , opierajc si na prowadzonej
przez masy walce i stosowanych przez nie metodach. W tej nauce musi ona by jednak take aktywna,
przygotowujc dalsze akcje rewolucyjne. To, co masy odkrywaj spontanicznie dziki instynktowi
klasowemu, musi ona im uwiadamia, czc z totalnoci walk rewolucyjnych; mwic sowami
Marksa, musi ona wyjania masom sens ich wasnych dziaa, w ten sposb nie tylko strzegc cigoci
rewolucyjnego dowiadczenia proletariatu, lecz take wiadomie i aktywnie przyczyniajc si do rozwoju
tego dowiadczenia. Organizacja musi si wczy do caoci tych dowiadcze i wyrastajcych z nich
dziaa jako ich instrument. Jeli tego nie zrobi, to zostanie rozerwana przez rozwj rzeczywistoci, nad
ktrym nie moe zapanowa, zanim go nie pozna.
D l a t e g o w s z e l k i d o g m a t y z m t e o r e t y c z n y i w s z e l k i e
s k o s t n i e n i e o r g a n i z a c y j n e s z g u b n e d l a p a r t i i i jak mwi Lenin kada
nowa forma walki, z ktr wi si nowe niebezpieczestwa i nowe ofiary, dezorganizuje w sposb
nieunikniony organizacje nie przygotowane do tych nowych form walki
9
. Zadaniem partii take jeli
chodzi o ni sam, a nawet w tym wypadku jeszcze bardziej, jest kroczy konieczn drog rozwojow w
sposb nieprzymuszony i wiadomy i przeobraziwszy si, zanim niebezpieczestwo dezorganizacji stanie
si grone wychowywa i inspirowa masy.
Taktyka i organizacja stanowi dwie strony niepodzielnej caoci, a r z e c z y w i s t e
r e z u l t a t y m o g b y o s i g a n e t y l k o p r z y j e d n o c z e s n y m
u w z g l d n i e n i u o b u t y c h a s p e k t w . Z tego wzgldu trzeba by jednoczenie
konsekwentnym i elastycznym, niezomnie obstajc przy pryncypiach i nie zamykajc oczu na adne z
nowych zjawisk, jakie przynosz kolejne dni. Nie moe by zagadnienia ani taktycznego, ani
organizacyjnego, ktre samo w sobie i dla siebie byoby dobre lub ze. Dopiero odniesienie jakiej
koncepcji czy przedsiwzicia do caoci rewolucji proletariackiej czyni je susznymi lub faszywymi.
Dlatego na przykad po pierwszej rewolucji rosyjskiej Lenin z takim nieprzejednaniem zwalcza zarwno
tych, ktrzy chcieli wyrzec si nieprzydatnej pozornie i sekciarskiej dziaalnoci nielegalnej, jak i tych,
ktrzy bez reszty powicajc si tej dziaalnoci, odrzucali wszystkie moliwoci legalne. Dlatego te z
9
Por. przyp. 3. Przyp. tum.
18
www.skfm.w.pl
rwn irytacj obserwowa krzewienie si zarwno parlamentaryzmu, jak i programowego
antyparlamentaryzmu.
Lenin nie tylko nigdy nie popada w polityczny utopizm, ale take nie ywi adnych iluzji co do
zastanego materiau ludzkiego. W pierwszym okresie zwyciskiej rewolucji proletariackiej mwi:
Chcemy zbudowa socjalizm tymi ludmi, ktrych wychowa kapitalizm, ktrych kapitalizm zepsu,
zdemoralizowa, ale za to te zahartowa do walki
10
.
Niezwyko zada, ktre Leninowska koncepcja organizacji stawia przed zawodowymi
rewolucjonistami, nie zawiera w sobie nic utopijnego, ale te nic, co czyoby je z powierzchownoci
ycia potocznego, zastanej faktycznoci, empirii. Organizacja leninowska sama jest tylko o tyle
dialektyczna nie jest zatem tylko produktem dialektycznego rozwoju historycznego, lecz take jego
wiadomym inspiratorem o ile j e s t j e d n o c z e n i e w y t w o r e m i w y t w r c
s a m e j s i e b i e . Ludzie sami tworz swoj parti i musz posiada wysoki stopie wiadomoci
klasowej i ofiarnoci, aby chcieli i mogli by czonkami organizacji, ale prawdziwymi rewolucjonistami
staj si dopiero w organizacji i dziki niej. Jakobin, wicy si z klas rewolucyjn, dziki swej
determinacji, umiejtnociom praktycznym, wiedzy i entuzjazmowi nadaje czynom klasy form i
klarowno. Ale zawsze wanie spoeczny byt klasy jest czynnikiem okrelajcym wyrastajc z niego
wiadomo klasow oraz tre i kierunek klasowych dziaa. A dokonuje si to nie w zastpczych
dziaaniach dla klasy, lecz w najwyszych osigniciach czynu samej klasy. Dlatego partia, ktra
powoana jest do kierowania rewolucj proletariack, nie przystpuje do realizacji tego zadania
cakowicie gotowa i uksztatowana; o n a n i e j e s t , l e c z : s i s t a j e . Z kolei proces
owocnego oddziaywania wzajemnego midzy parti a klas powtarza si naturalnie zmieniony w
relacji midzy parti a jej czonkami. Jak mwi Marks w swoich tezach o Feuerbachu: Materialistyczna
teoria, e ludzie s wytworami warunkw i wychowania, e wic zmienieni ludzie s wytworami innych
warunkw i zmienionego wychowania, zapomina, e warunki s zmieniane wanie przez ludzi i e sam
wychowawca musi zosta wychowany
11
. Leninowska koncepcja partii stanowi zdecydowane zerwanie z
mechanistyczn i fatalistyczn wulgaryzacj marksizmu, praktycznie urzeczywistnia jego istotn,
najgbsz intencj: Filozofowie rozmaicie tylko i n t e r p r e t o w a l i wiat; idzie jednak o to, aby go
z m i e n i a
12
.
4. Imperializm: wojna wiatowa a wojna domowa
Czy wkroczylimy jednak w okres decydujcych walk rewolucyjnych? Czy nadszed ju moment,
w ktrym proletariat, pod grob wasnej zagady, musi wypenia swe powoanie przeksztacajce wiat?
Nie ulega bowiem wtpliwoci, e ani ideologiczna, ani organizacyjna dojrzao proletariatu nie mog
spowodowa rozstrzygnicia, o ile dojrzao ta i zdecydowanie bojowe nie wynikaj z obiektywnej
ekonomiczno-spoecznej sytuacji wiata, ktra prze do rozstrzygnicia. I aden incydent zwycistwo
czy klska w aden sposb nie moe rozstrzygn tego problemu, jako e bez wzgldu na to, czy chodzi
10
W. I. Lenin, Osignicia i trudnoci wadzy radzieckiej, w: Dziea, t. 29, Warszawa 1956, s. 52. Przyp. tum.
11
K. Marks, Tezy o Feuerbachu, MED, t. 3, Warszawa 1975, s. 6. Przyp. tum.
12
Tame, s. 8. Przyp. tum.
19
www.skfm.w.pl
o jedno, czy te drugie, w przypadku izolowanego zdarzenia, stan rzeczy nie daje si nawet stwierdzi.
Dopiero zwizek z caoci rozwoju spoeczno-historycznego nadaje pojedynczemu zdarzeniu znaczenie
zwycistwa lub klski w skali powszechno-dziejowej.
Dlatego te spr, ktry wybuch pord rosyjskiej socjaldemokracji (zarwno mienszewikw, jak i
bolszewikw) jeszcze podczas pierwszej rewolucji, a kulminowa po jej upadku; spr dotyczcy tego, czy
naley j zestawia z wydarzeniami z roku 1847 (p r z e d rozstrzygajc rewolucj), czy z wydarzeniami
roku 1848 (p o u p a d k u rewolucji), wykracza z koniecznoci poza kwestie specyficznie rosyjskie.
Kontrowersj t mona rozstrzygn dopiero po odpowiedzeniu sobie na pytanie o zasadniczy charakter
naszej epoki. Rwnie dopiero w tym kontekcie mona rozwiza wsz, specyficznie rosyjsk
kwesti, czy rewolucja 1905 roku bya rewolucj buruazyjn czy proletariack, a take, czy
proletariacko-rewolucyjna postawa robotnikw bya waciwa, czy bdna. W istocie ju energiczne
wysuwanie tego pytania wskazuje na kierunek, w ktrym naley szuka odpowiedzi, gdy podzia na
lewicowcw i prawicowcw w ruchu robotniczym zaczyna, take poza granicami Rosji, w coraz
wikszym stopniu przybiera form dyskusji nad oglnym charakterem naszej epoki. Dyskusji wok
tego, czy pewne, coraz wyraniej dostrzegane zjawiska ekonomiczne (koncentracja kapitau, wzrastajce
znaczenie wielkich bankw, kolonizacja itd.) s tylko ilociowym wzmoeniem normalnego rozwoju
kapitalizmu, czy te trzeba w nich odczytywa zblianie si nowej epoki kapitalizmu: epoki
imperializmu. Czy coraz czstsze, po okresie wzgldnego pokoju, wojny (burska, hiszpasko-
amerykaska, japosko-rosyjska, itd.) naley uwaa za przypadkowe lub epizodyczne, czy te
naley w nich dostrzega pierwsze zapowiedzi okresu coraz straszliwszych wojen? I na koniec: jeli
rozwj kapitalizmu wkroczy w ten sposb w now faz, to czy stare metody walki proletariatu
wystarcz, by w tych zmienionych warunkach mg on przeprowadzi swe interesy klasowe? Czy w
konsekwencji te nowe formy proletariackiej walki klasowej (strajk masowy, powstanie zbrojne), ktre
pojawiy si przed rewolucj rosyjsk i podczas niej, s zdarzeniami o tylko lokalnym, specyficznym
znaczeniu by moe nawet bdami lub pomykami czy te trzeba w nich widzie pierwsze,
podjte przez masy z waciwym instynktem klasowym spontaniczne prby dostosowania ich dziaalnoci
do sytuacji wiatowej?
Praktyczna odpowied Lenina na kompleks tych wzajemnie powizanych pyta jest znana. W
sposb najbardziej przejrzysty wyraa si ona w tym, e tu po stumieniu rewolucji rosyjskiej, gdy
jeszcze nie przebrzmiay ubolewania mienszewikw nad bdnym pjciem za daleko przez robotnikw
rosyjskich, na Kongresie w Stuttgarcie podj on walk o to, by II Midzynarodwka zaja jasne i
zdecydowane stanowisko wobec bezporednio grocego niebezpieczestwa imperialistycznej wojny
wiatowej, i stara si wpyn, by stanowisko to okrelao, c o n a l e y r o b i p r z e c i w k o
t e j w o j n i e .
Poprawka Lenina i Ry Luksemburg zostaa przyjta w Stuttgarcie, a pniej potwierdzona
podczas kongresw w Kopenhadze i Bazylei, co znaczy, e II Midzynarodwka oficjalnie uznaa
niebezpieczestwo zbliajcej si imperialistycznej wojny wiatowej i konieczno rewolucyjnego jej
zwalczania przez proletariat. Pozornie zatem Lenin nie by tu wcale osamotniony; take co do
ekonomicznego rozpoznania imperializmu jako nowej fazy kapitalizmu. Caa lewica, a nawet cz
centrum i prawego skrzyda II Midzynarodwki uznaway istnienie faktw ekonomicznych lecych u
20
www.skfm.w.pl
podstaw imperializmu. Hilferding prbowa sformuowa ekonomiczn teori tych nowych zjawisk, a
Ry Luksemburg udao si nawet przedstawi cay ekonomiczny kompleks imperializmu jako konieczne
nastpstwo procesu reprodukcji w kapitalizmie: udao si jej organicznie wczy imperializm do teorii
dziejw materializmu historycznego i dziki temu udzieli teorii krachu konkretnej ekonomicznej
podstawy. A jeli mimo to w sierpniu 1914 roku i jeszcze dugo pniej Lenin by cakowicie
osamotniony w swym stanowisku wobec wojny wiatowej, to owo osamotnienie w adnej mierze nie
byo przypadkiem. Ale w jeszcze mniejszym stopniu daje si ono wytumaczy psychologicznie czy
moralnie tym, na przykad e wielu z tych, ktrzy poprzednio, rwnie waciwie ocenio imperializm,
teraz z tchrzostwa stao si chwiejnymi itd. Nie, p o s t a w y z a j t e p r z e z p o s z c z e g l n e
k i e r u n k i s o c j a l i s t y c z n e w s i e r p n i u 1 9 1 4 r o k u b y y p r o s t y m i ,
r z e c z o w y m i k o n s e k w e n c j a m i i c h d o t y c h c z a s o w e g o p o s t p o w a n i a
t e o r e t y c z n e g o , t a k t y c z n e g o i t d .
Jest pozornym paradoksem, e Leninowskie ujcie imperializmu jest, z jednej strony, znaczcym
osigniciem teoretycznym, a z drugiej, gdy traktowa je jako czysto ekonomiczn teori, zawiera
jednoczenie mao rzeczywicie nowych elementw. Pod wieloma wzgldami opiera si ono na
opracowaniu Hilferdinga, a z czysto ekonomicznego punktu widzenia nie wytrzymuje bynajmniej
porwnania pod wzgldem gbi i zakresu ze znakomitym rozwiniciem marksowskiej teorii reprodukcji
dokonanym przez R Luksemburg. Przewaga Lenina polega na tym i jest to bezprzykadne
osignicie teoretyczne e udao mu si p o w i z a w c a o c i t e o r i i m p e r i a l i z m u
z e w s z y s t k i m i p o l i t y c z n y m i k w e s t i a m i w s p c z e s n o c i , a ekonomik
nowej fazy uczyni wytyczn wszystkich konkretnych dziaa w otoczeniu stanowicym o ich efektach.
Dlatego na przykad podczas wojny odrzuca on pewne ultralewicowe pogldy polskich komunistw
jako imperialistyczny ekonomizm, a jego walka z pochodzc od Kautskiego interpretacj
ultraimperializmu, bdc teori oczekiwania na pokojowy wiatowy trust kapitalistyczny, dla ktrego
wojna wiatowa jest przypadkow, a bynajmniej nie waciw drog, kulminuje w stwierdzeniu, e
Kautsky oddziela ekonomi imperializmu od jego polityki. Naturalnie teoria imperializmu stworzona
przez R Luksemburg (czy Pannekoeka i innych reprezentantw lewego skrzyda) nie jest bynajmniej
w wskim, cisym sensie ekonomiczna. Wszyscy oni z R Luksemburg na czele wydobywali te
wanie momenty ekonomiki imperializmu, gdzie z koniecznoci przeksztaca si ona w polityk
(kolonizacja, przemys zbrojeniowy itd.), ale powizanie to nie uzyskuje konkretnoci. Na przykad Ra
Luksemburg w niezrwnany sposb pokazuje, e na skutek procesu akumulacji nieuniknione staje si
przejcie do imperializmu, w epok walki o kolonialne rynki zbytu i surowcw oraz o moliwoci
eksportu kapitau, w epok, ktra stanowic ostatni faz kapitalizmu, musi by epok wojen wiatowych.
W ten sposb uzasadnia ona jednak tylko teori c a e j epoki, o g l n teori wspczesnego
imperializmu, i nawet ona nie potrafia znale przejcia od niej do konkretnych wymaga dnia
powszedniego. Broszura Juniusa w swym konkretnym ukadzie nie jest bynajmniej logiczn
konsekwencj Akumulacji kapitau. Teoretyczna suszno oceny caej epoki nie konkretyzuje si tu w
jasnym uchwyceniu tych okrelonych si motorycznych, ktrych ocena i rewolucyjne wykorzystanie jest
praktycznym zadaniem teorii marksistowskiej.
21
www.skfm.w.pl
Wyszo Lenina pod tym wzgldem nie da si z pewnoci zaatwi za pomoc sloganu o jego
politycznej genialnoci czy praktycznej przenikliwoci. Przeciwnie, jest to c z y s t o
t e o r e t y c z n a w y s z o o s d z e n i a c a o c i o w e g o p r o c e s u , std te w caym
jego yciu nie byo ani jednego praktycznego rozstrzygnicia, ktre nie stanowioby prostej rzeczowej i
logicznej konsekwencji stanowiska teoretycznego. Podstawow maksym tego nastawienia jest wymg
konkretnej analizy konkretnej sytuacji i dlatego tylko w oczach tych, ktrzy nie myl dialektycznie, caa
ta kwestia zamienia si w problem praktyk polityki realizmu. D l a m a r k s i s t w k o n k r e t n a
a n a l i z a k o n k r e t n e j s y t u a c j i nie jest antytez czystej teorii, ale przeciwnie, stanowi
p u n k t s z c z y t o w y r z e t e l n e j teorii, w ktrym teoria rzeczywicie spenia si i z tej
przyczyny przeksztaca si w praktyk.
Owa wyszo teoretyczna polega na tym, e pord wszystkich nastpcw Marksa Lenin by
tym, ktrego spojrzenie w najmniejszym stopniu byo znieksztacone przez fetyszystyczne kategorie
otoczenia kapitalistycznego, jako e decydujca wyszo marksistowskiej ekonomii nad wszystkimi jej
poprzedniczkami i nastpczyniami polega na tym, e nawet w najbardziej zawikanych kwestiach, gdzie
pozornie musi si mie do czynienia z najczystszymi ekonomicznymi (zatem najczyciej
fetyszystycznymi) kategoriami, udao si jej metodycznie nada problemowi takie ujcie, e poza czysto
ekonomicznymi kategoriami staway si widoczne w swych procesach rozwojowych te klasy, ktrych
spoeczny byt owe kategorie ekonomiczne wyraaj. (Przypomnijmy sobie odrnienie kapitau staego i
zmiennego, w opozycji do klasycznej dystynkcji midzy kapitaem trwaym i obrotowym. Dopiero w tym
odrnieniu ujawnia si klasowa struktura spoeczestwa buruazyjnego. W pierwszym kroku
Marksowskie ujcie problemu wartoci dodatkowej odsonio klasowe rozdzielenie buruazji i
proletariatu. Wzrost kapitau staego pokazuje ten stosunek w dynamicznym kontekcie spoecznego
procesu rozwojowego i jednoczenie ujawnia walk rnych grup kapitau o podzia wartoci
dodatkowej).
Leninowska teoria imperializmu jest w mniejszym stopniu teori ekonomicznej koniecznoci jego
powstania i jego ekonomicznych granic jak u Ry Luksemburg a bardziej teori konkretnych,
dziaajcych w warunkach imperializmu si klasowych, ktre on rozptuje; t e o r i k o n k r e t n e j
s y t u a c j i w i a t o w e j w y t w a r z a n e j p r z e z i m p e r i a l i z m . Gdy Lenin bada istot
kapitalizmu monopolistycznego, to przede wszystkim interesuje go ta konkretna sytuacja wiatowa i
wywoywane przez ni podziay klasowe: w jaki sposb ziemia jest de facto dzielona przez wielkie potgi
kolonialne; w jaki sposb zmieniaj si na skutek procesu koncentracji kapitau wewntrzne podziay
klasowe buruazji i proletariatu (czysto pasoytnicze warstwy rentierskie, arystokracja robotnicza itd.); a
nade wszystko: w jaki sposb chwilowo osignite pokojowe podziay sfer interesw i inne
kompromisy s na skutek nierwnego tempa rozwoju poszczeglnych krajw znowu podkopywane przez
wewntrzny ruch kapitau monopolistycznego, prcego do kryzysu, ktry moe by rozwizany tylko
przez uycie siy, tylko na drodze wojny. Kiedy istota kapitalizmu zostanie okrelona jako kapitalizm
monopolistyczny, a jego wojna jako konieczny rozwj i wyraz owej tendencji do coraz wyszej
koncentracji, do absolutnego monopolu, wtedy jasne si staj podziay spoeczestwa w jego stosunku do
wojny. Naiwnym iluzjonizmem okazuje si wyobraenie la Kautsky e moliwe jest
zmobilizowanie przeciw imperializmowi grup mieszczastwa bezporednio nim niezainteresowanych
22
www.skfm.w.pl
czy nawet przeze pokrzywdzonych. Rozwj monopolistyczny porywa za sob ca buruazj i znajduje
podpor nie tylko w drobnomieszczastwie i tak stale sabncym ale take naturalnie przejciowo
w czci proletariatu. Dlatego maoduszni nie maj racji, twierdzc, e proletariat poprzez swoje
niezomne wystpowanie przeciw imperializmowi znalazby si w spoecznej izolacji. Rozwj
spoeczestwa kapitalistycznego jest zawsze peen sprzecznoci i kroczy poprzez przeciwiestwa.
Kapitalizm monopolistyczny po raz pierwszy w historii stwarza gospodark wiatow w cisym sensie i
dlatego jego wojna, wojna imperialistyczna, jest pierwsz wojn wiatow w najcilejszym sensie tego
sowa. Znaczy to przede wszystkim, e po raz pierwszy w historii narody uciskane i wyzyskiwane przez
kapitalizm nie wystpuj ju tylko w izolowanej walce ze swymi ciemicami, lecz w caej swej
egzystencji zostaj wcignite w odmty wojny wiatowej. Rozwinita polityka kolonialna kapitalizmu
wyzyskuje narody kolonialne nie w prosty rabunkowy sposb, lecz k a p i t a l i z u j c j
d o k o n u j e z a r a z e m p r z e w r o t u w i c h s t r u k t u r z e s p o e c z n e j . Dokonuje si
to naturalnie w imi zwikszonego wyzysku (eksportu kapitau itd.), w konsekwencji prowadzi jednak
w sposb nie zamierzony wprawdzie przez imperializm do pooenia podwalin w krajach kolonialnych
pod ich wasny rozwj buruazyjny, a jako nieuniknione ideologiczne nastpstwo tego p o j a w i a s i
w o j n a o n a r o d o w s a m o d z i e l n o . Wzmaga si to jeszcze przez fakt, e wojna
imperialistyczna przyspiesza ten proces i ekonomicznie, i ideologicznie, mobilizujc w krajach
imperialistycznych wszystkie dostpne rezerwy ludzkie i czciowo targajc narody kolonialne w
aktywnych walkach, a czciowo zabiegajc o szybszy rozwj ich przemysu.
Sytuacja narodw kolonialnych jest wszelako tylko skrajnym przypadkiem stosunku kapitalizmu
monopolistycznego do tych, ktrych wyzyskuje. Historyczne przejcie od jednej epoki do drugiej nigdy
nie dokonuje si mechanicznie, tzn. tak, iby jaki sposb produkcji mg si pojawi i sta historycznie
podny dopiero wtedy, gdy poprzedzajcy go, a przeze przezwyciany sposb produkcji cakowicie ju
speni swoj wasn misj przeksztacania spoeczestwa. Przeciwnie, oba przezwyciajce si sposoby
produkcji oraz odpowiadajce im formy spoeczne i podziay klasowe wystpuj historycznie obok siebie,
krzyujc si i sobie przeciwdziaajc. W ten sposb procesy rozwojowe, ktre ujmowane abstrakcyjnie
wydaj si jednakowe (na przykad przejcie od feudalizmu do kapitalizmu), mog uzyska na skutek
zupenej zmiany historycznego milieu, w ktrym si rozgrywaj, zupenie inne odniesienie do
historycznej caoci spoecznej, a w zwizku z tym cigle rozpatrywane same dla siebie take cakiem
now funkcj i znaczenie.
Wyaniajcy si kapitalizm wystpi jako czynnik narodotwrczy. W najbardziej rozwinitej
kapitalistycznie czci Europy przeksztaci po cikich walkach rewolucyjnych redniowieczn
mieszanin feudalnych form panowania w wielkie narody. Walki o jedno Niemiec i Woch byy
ostatnimi spord tych obiektywnie rewolucyjnych walk. Nie znaczy to jednak, e z chwil gdy w tych
krajach kapitalizm dors do imperialistycznego kapitalizmu monopolistycznego, i nawet pojedyncze
kraje zacofane (Japonia, Rosja) zaczy przyjmowa takie formy, dla caej reszty wiata wygaso jego
narodotwrcze znaczenie. Przeciwnie, p o s t p u j c y r o z w j k a p i t a l i s t y c z n y
w y t w o r z y r u c h y n a r o d o w o c i o w e w e w s z y s t k i c h d o t y c h c z a s
p o z b a w i o n y c h h i s t o r i i n a r o d a c h E u r o p y . Tyle e teraz ich walka
narodowowyzwolecza rozgrywa si nie tylko w starciu z wewntrznym feudalizmem lub feudalnym
23
www.skfm.w.pl
absolutyzmem, bdc w tym przypadku bezwarunkowo postpowa, lecz musi si wczy w r a m y
i m p e r i a l i s t y c z n e g o w s p z a w o d n i c t w a p o t g w i a t o w y c h . Z tej
przyczyny jej historyczne znaczenie i ocena zale od konkretnej funkcji, jaka przypada jej w tej
konkretnej caoci.
Ju Marks bardzo wyranie uchwyci znaczenie tej kwestii. W jego czasach by to naturalnie
przede wszystkim problem angielski: zagadnienie stosunku Anglii do Irlandii, i Marks podkrela z
wielkim naciskiem: e nawet pomijajc wszelkie wzgldy midzynarodowe p r z e s a n k
w y z w o l e n i a a n g i e l s k i e j k l a s y r o b o t n i c z e j jest przeksztacenie obecnej
p r z y m u s o w e j u n i i (czyli niewoli Irlandii) w r w n o p r a w n i w o l n
k o n f e d e r a c j , jeli to bdzie moliwe, a w z u p e n e o d d z i e l e n i e jeli to bdzie
konieczne.
Widzia on wic jasno, e z jednej strony wyzysk Irlandii jest jednym z zasadniczych przyczkw
potgi angielskiego kapitalizmu, ktry ju wtedy cho jako jedyny mia charakter imperialistyczny, a
z drugiej, niejasna postawa angielskiej klasy robotniczej w tej kwestii powoduje rozam pord
uciskanych i walk wyzyskiwanych z wyzyskiwanymi zamiast zgodnej walki przeciw wsplnemu
wyzyskiwaczowi, e zatem tylko walka o narodowe wyzwolenie Irlandii moe stworzy rzeczywicie
skuteczny front walki angielskiego proletariatu z angielsk buruazj.
To stanowisko Marksa nie tylko pozostao bez wpywu na wczesny angielski ruch robotniczy, ale
rwnie nie odyo w teorii i praktyce II Midzynarodwki. Take tutaj wanie Leninowi przypado
tchn w teori nowe ycie, bardziej jednak ywe i konkretne ni u samego Marksa, jako e teoria z
aktualnej tylko w perspektywie powszechno-dziejowej staa si zagadnieniem biecym, i dlatego u
Lenina nie wystpuje ju teoretycznie, lecz czysto praktycznie. W tym kontekcie kady musi zda sobie
spraw, e ten olbrzymi problem, ktry si tutaj przed nami wyania bunt wszystkich ucinionych, a nie
tylko robotnikw, w skali rzeczywicie wiatowej j e s t t y m s a m y m p r o b l e m e m , k t r y
L e n i n p r z e c i w n a r o d n i k o m , l e g a l n y m m a r k s i s t o m , e k o n o m i s t o m
i t d . n i e z m i e n n i e p r z e d s t a w i a j a k o j d r o r o s y j s k i e j k w e s t i i
a g r a r n e j . We wszystkich tych przypadkach chodzi o to, co Ra Luksemburg nazwaa
zewntrznym rynkiem kapitalistycznym, a co naley rozumie jako rynek niekapitalistyczny, bez
wzgldu na to, czy znajduje si on wewntrz, czy na zewntrz granic politycznych. Rozprzestrzeniajcy
si kapitalizm z jednej strony nie moe bez niego istnie, z drugiej jednak, spoeczna funkcja kapitalizmu,
na przekr temu rynkowi, polega na rozkadzie jego pierwotnej struktury spoecznej, kapitalizacji i
przeksztaceniu w wewntrzny rynek kapitalistyczny, wskutek czego uzyskuje on tendencj do
usamodzielnienia si. Zatem take i tutaj relacja jest dialektyczna. Ale Ra Luksemburg nie znalaza
przejcia od tej susznej i znakomitej perspektywy historycznej do konkretnego rozwizania konkretnych
problemw wojny wiatowej. Pozostaa przy swej perspektywie historycznej, przy susznej i znakomitej
charakterystyce caej epoki. Ale tylko epoki jako caoci. A Leninowi przypado uczynienie kroku od
teorii do praktyki. Kroku, ktry jest jednoczenie o czym nie wolno zapomina t e o r e t y c z n y m
k r o k i e m n a p r z d , jako e od abstrakcji przechodzi si do konkretu.
Dla owego przejcia od abstrakcyjnie susznej oceny aktualnej rzeczywistoci historycznej, od
wykrycia oglnej rewolucyjnej istoty epoki imperialistycznej, do konkretu kluczow kwesti jest
24
www.skfm.w.pl
szczeglny charakter tej rewolucji. Jednym z najwikszych osigni teoretycznych Marksa byo cise
odrnienie rewolucji buruazyjnej od rewolucji proletariackiej. Po czci odrnienie to miao, na
przekr niedojrzaemu iluzjonizmowi jego wspczesnych, najwysze znaczenie praktyczno-taktyczne, po
czci dawao jedyn metodyczn moliwo klarownego rozpoznania w wczesnych ruchach
rewolucyjnych rzeczywicie nowych i rzeczywicie proletariacko-rewolucyjnych elementw. J e d n a k
w m a r k s i z m i e w u l g a r n y m r o z r n i e n i e t o z a k r z e p o w m e c h a n i c z n e
r o z d z i e l e n i e . U oportunistw praktyczn konsekwencj tego rozdzielenia byo schematyczne
uoglnienie empirycznie susznej obserwacji, e prawie kada rewolucja wspczesna rozpoczyna si jako
rewolucja buruazyjna, nawet gdy jest przeprowadzana w duym stopniu dziki akcjom i daniom
proletariatu. Wedle oportunistw nawet w takich przypadkach rewolucja jest czysto buruazyjna, a
zadaniem proletariatu jest j wspiera. Z tego rozdzielenia rewolucji buruazyjnej i proletariackiej
wynika, e p r o l e t a r i a t m u s i z r e z y g n o w a z e s w y c h w a s n y c h
r e w o l u c y j n y c h c e l w k l a s o w y c h .
Wszelako take ujcie radykalnie lewicowe, ktre wyranie wychwytuje mechanistyczny bd tej
teorii i jest wiadome proletariacko-rewolucyjnego charakteru naszej epoki, popada w przeciwstawny, a
rwnie niebezpieczny mechanicyzm. Z diagnozy, e w epoce imperialistycznej buruazja odegraa ju
sw powszechno-dziejow rol rewolucyjn, wnioskuje si tutaj wanie na podstawie
mechanistycznego oddzielenia rewolucji buruazyjnej od proletariackiej e o b e c n i e
w k r o c z y l i m y w o k r e s r e w o l u c j i c z y s t o p r o l e t a r i a c k i e j . Niebezpieczn,
praktycznie, konsekwencj tego stanowiska jest to, e wszystkie ruchy burzycielskie i buntownicze, z
koniecznoci rodzce si w czasach imperializmu (kwestia agrarna, kolonialna, narodowociowa), a w
p o w i z a n i u z r e w o l u c j p r o l e t a r i a c k o b i e k t y w n i e r e w o l u c y j n e , s
niedostrzegane, a nawet pogardzane i utrcane. A take, e owi teoretycy rewolucji czysto proletariackiej
dobrowolnie rezygnuj z najprawdziwszych i najwaniejszych sprzymierzecw proletariatu i e
zaniedbuj to rewolucyjne milieu, ktre stwarza konkretne moliwoci rewolucji proletariackiej, i
zawieszeni w ten sposb w prni oczekuj rewolucji czysto proletariackiej, mniemajc, e j
przygotowuj. Kto oczekuje czystej rewolucji spoecznej mwi Lenin ten nigdy jej nie przeyje i jest
tylko w sowach rewolucjonist; takim, ktry nie rozumie prawdziwej rewolucji.
Prawdziw rewolucj jest dialektyczne przeksztacenie rewolucji buruazyjnej w proletariack.
Niewtpliwy fakt historyczny, e te klasy, ktre przewodziy minionym wielkim rewolucjom
buruazyjnym lub korzystay z nich, stay si obiektywnie kontrrewolucyjne, nie oznacza wcale, e przez
to samo spoecznie rozwizane s problemy, wok ktrych koncentroway si owe rewolucje, i e
usatysfakcjonowane s warstwy spoeczne ywo zainteresowane w rewolucyjnym rozwizaniu owych
problemw. Kontrrewolucyjna przemiana buruazji oznacza nie tylko jej wrogo wobec proletariatu,
lecz take jej odwrcenie si od wasnych tradycji rewolucyjnych. P r z e k a z u j e o n a
p r o l e t a r i a t o w i d z i e d z i c t w o s w e j r e w o l u c y j n e j p r z e s z o c i . Jest on teraz
jedyn klas zdoln konsekwentnie doprowadzi do koca rewolucj buruazyjn. Oznacza to z jednej
strony, e aktualne jeszcze postulaty rewolucji buruazyjnej mog by przeprowadzone tylko w ramach
rewolucji proletariackiej, a z drugiej e w rezultacie do niej prowadzi konsekwentna realizacja tych
25
www.skfm.w.pl
da. Rewolucja proletariacka oznacza zatem dzisiaj zarwno urzeczywistnienie, jak i zniesienie
rewolucji buruazyjnej.
Suszne poznanie tego stanu rzeczy otwiera niezmiern perspektyw szans i moliwoci rewolucji
proletariackiej, ale jednoczenie stawia niezmierne zadania przed rewolucyjnym proletariatem i jego
kierownicz parti. Aby odnale to dialektyczne przejcie, proletariatowi nie wystarczy po prostu
posi suszn wiedz o waciwym zwizku, lecz musi on praktycznie przezwyciy w sobie te
drobnoburuazyjne skonnoci i nawyki mylowe, ktre stay na przeszkodzie wnikniciu w ten zwizek
(np. uprzedzenie narodowociowe). Tak wic przed proletariatem wyrasta konieczno w z n i e s i e n i a
s i , p o p r z e z s a m o p r z e z w y c i e n i e , d o r o l i p r z y w d c y w s z y s t k i c h
u c i n i o n y c h . Przede wszystkim, wielkim czynem rewolucyjnego samoksztacenia jest walka o
narodow samodzielno ciemionych narodw. I to zarwno dla proletariatu narodu uciskajcego, jako
e na drodze realizacji penej samodzielnoci narodowej przezwycia on wasny nacjonalizm, jak i dla
proletariatu narodu uciskanego, ktry dziki majcym tu zastosowanie ideom federalizmu i
internacjonalistycznej solidarnoci proletariackiej rwnie wykracza poza wasny nacjonalizm. Gdy, jak
mwi Lenin, proletariat walczy o socjalizm, a przeciw wasnym sabociom. Walka o rewolucj,
wykorzystanie obiektywnych szans sytuacji wiatowej i wewntrzna walka o wasn dojrzao
rewolucyjnej wiadomoci klasowej s nierozdzielnymi momentami jednego i tego samego procesu
dialektycznego.
O i l e p r o l e t a r i a t w a l c z y r e w o l u c y j n i e z b u r u a z j , o tyle wojna
imperialistyczna wszdzie stwarza mu sprzymierzecw. O ile jednak nie poznaje on swej sytuacji i
swoich zada, o tyle zmusza go ona do posuszestwa wobec buruazji i do straszliwego
samookaleczenia. Wojna imperialistyczna stwarza sytuacj wiatow, w ktrej proletariat rzeczywicie
moe sta si przywdc wszystkich ucinionych i wyzyskiwanych, a jego walka o wyzwolenie hasem
i drogowskazem wyzwolenia wszystkich ujarzmionych przez kapitalizm. Stwarza ona jednak zarazem
sytuacj, w ktrej cae miliony proletariuszy musz si mordowa nawzajem z najbardziej wyszukanym
okruciestwem, aby umocni i polepszy sytuacj swych wyzyskiwaczy. Ktre z tych przeznacze stanie
si udziaem proletariatu, to z a l e y o d j e g o r o z u m i e n i a w a s n e j s y t u a c j i
h i s t o r y c z n e j , o d j e g o w i a d o m o c i k l a s o w e j . Gdy ludzie sami tworz swoj
histori, ale nie tworz jej dowolnie, nie w wybranych przez siebie okolicznociach, lecz w takich, jakie
ju zastali, w okolicznociach danych i przekazanych. Nie chodzi tu zatem o wybr, czy proletariat
c h c e walczy, czy te nie, lecz tylko o t o w c z y i c h i n t e r e s a c h ma walczy: swoich czy
buruazji. Problemem, ktry sytuacja historyczna stawia przed proletariatem, n i e j e s t w i c
w y b r m i d z y w o j n a p o k o j e m , l e c z w y b r m i d z y w o j n
i m p e r i a l i s t y c z n a w o j n p r z e c i w t a m t e j w o j n i e : w o j n d o m o w .
Konieczno wojny domowej jako obrony przed wojn imperialistyczn, jak wszystkie formy
walki proletariatu, wyrasta z warunkw walki, jakie rozwj produkcji kapitalistycznej i spoeczestwa
buruazyjnego narzuca proletariatowi. Aktywno partii, znaczenie susznych prognoz teoretycznych
siga tylko tak daleko, jak dalece daj one proletariatowi t si obronn i ofensywn, ktr on
obiektywnie posiada w danej sytuacji na mocy podziaw klasowych, ktrej jednak nie wznosi, ze
wzgldu na niedojrzao teoretyczn i organizacyjn, na poziom istniejcej obiektywnie moliwoci. I
26
www.skfm.w.pl
tak, strajk masowy jeszcze przed wojn imperialistyczn pojawi si jako spontaniczna reakcja
proletariatu na imperialistyczn faz kapitalizmu, a zwizek ten, ktry odam prawicowy i centrum II
Midzynarodwki staray si ukry na wszelkie sposoby, powoli stawa si wspln wasnoci
teoretyczn skrzyda radykalnego.
Jednak i tutaj tylko Lenin ju bardzo wczenie, bo w 1905 roku, stwierdzi, e strajk masowy nie
wystarczy jako ore decydujcej walki. Gdy po stumionym powstaniu moskiewskim, przeciwstawiajc
si Plechanowowi, ktry uwaa, e nie naleao chwyta za bro, ocenia nieudane wystpienie jako
etap rozstrzygajcy i stara si utrwali jego dowiadczenia, t o t w o r z y j u t e o r e t y c z n e
p o d s t a w y n i e o d z o w n e j t a k t y k i p r o l e t a r i a t u w w o j n i e w i a t o w e j .
Imperialistyczna faza kapitalizmu, a zwaszcza stanowica jej szczyt wojna wiatowa, wskazuje na to, e
kapitalizm znalaz si w pooeniu rozstrzygajcym o jego istnieniu lub zagadzie. Ta klasa, ktra
przywyka do panowania i ktra uwiadamia sobie, e wraz z rozszerzeniem zakresu jej wadzy i
rozwojem aparatu tej wadzy bdzie zwaa si rzeczywista spoeczna baza jej panowania, z waciwym
instynktem klasowym czyni jak najenergiczniejsze wysiki, by zarwno rozszerzy t baz (wchodzc w
sojusze z warstwami porednimi, korumpujc arystokracj robotnicz itd.), jak te by zada ostateczny
cios swym ostatecznym wrogom, zanim by si ci zmobilizowali do prawdziwego oporu. Z tej przyczyny
to wanie buruazja wszdzie faworyzuje bardziej energiczne rodki walki klasowej, likwidujc rodki
pokojowe (wemy przykad Ameryki), na ktrych przejciowym, cho i tak bardzo problematycznym,
funkcjonowaniu opiera si caa teoria rewizjonizmu. W ten sposb udaje si jej coraz silniej i z coraz
wikszym zdecydowaniem opanowywa aparat pastwowy i tak dalece z nim identyfikowa, e coraz
gwatowniej rozbijaj si o ten mur nawet pozornie czysto ekonomiczne dania klasy robotniczej, a
robotnicy zmuszeni s podejmowa walk z wadz pastwow (zatem, choby niewiadomie, walk o
wadz pastwow) wtedy, gdy chc tylko broni si przed pogorszeniem sytuacji ekonomicznej i utrat
wywalczonych ju pozycji. Tak wic sam ten rozwj narzuca proletariatowi taktyk strajku
powszechnego, przy czym oportunizm ze strachu przed rewolucj stale baczy na to, by raczej powici
osignite ju zdobycze, ni wycign z sytuacji rewolucyjne konsekwencje. Alici strajk powszechny
jest wedle swej obiektywnej istoty narzdziem rewolucyjnym. Kady strajk powszechny stwarza sytuacj
rewolucyjn, z ktrej buruazja za pomoc swego aparatu pastwowego wyprowadza nastpstwa dla niej
nieodzowne. Wobec tych rodkw proletariat jest bezsilny i wobec nich zawodzi nawet or strajku
powszechnego, jeli przeciwko broni buruazji p r o l e t a r i a t n i e c h w y t a r w n i e z a
b r o . Oznacza to denie do uzbrojenia si, do dezorganizacji armii buruazyjnej ktra przecie w
swej masie skada si z robotnikw i chopw do zwrcenia przeciw buruazji jej wasnej broni.
(Rewolucja 1905 roku pokazuje wiele przykadw odosobnionego bardzo trafnego instynktu klasowego,
ale pod tym wzgldem tylko odosobnionego).
Wojna imperialistyczna oznacza skrajne zaostrzenie tej sytuacji. Buruazja stawia proletariat
przed dylematem: albo w imi jej monopolistycznych interesw zabija klasowych towarzyszy z innych
krajw i umiera dla tych interesw, albo zbrojn przemoc obali wadz buruazji. Wobec tak
skrajnego przymusu wszystkie inne rodki walki staj si bezsilne, gdy musz skruszy si na aparacie
militarnym pastw imperialistycznych. Jeli wic proletariat chce si uchyli od tego przymusu, to musi
27
www.skfm.w.pl
sam podj walk z owym aparatem: rozsadzi go od wewntrz, i bro, ktr buruazja musiaa wrczy
caemu narodowi, skierowa przeciw niej samej i uy na zgub imperializmu.
Przeto take tutaj nie ma nic teoretycznie niezwykego. Przeciwnie. Istota sytuacji zawiera si w
stosunku klasowym midzy buruazj a proletariatem. Zgodnie z definicj Clausewitza
13
, wojna jest
kontynuacj polityki; ale jest ni p o d k a d y m w z g l d e m . Nie tylko zatem w polityce
zagranicznej danego pastwa wojna oznacza tylko najbardziej radykalne i najbardziej aktywne
doprowadzenie do koca tej drogi, ktr kraj ten dotychczas pokojowo poda, lecz take w
wewntrznych podziaach klasowych danego kraju (i caego wiata) wojna wzmaga i skrajnie zaostrza te
tendencje, ktre dziaay w spoeczestwie ju w czasach pokoju. W adnej wic mierze wojna nie
tworzy jakiej absolutnie nowej sytuacji ani dla kraju, ani dla klasy w obrbie narodu. Novum polega
tutaj tylko na tym, e nieprzerwany wzrost ilociowy wszystkie problemy przeksztaca jakociowo i przez
to ale tylko przez to rodzi now sytuacj.
Z punktu widzenia spoeczno-ekonomicznego wojna jest wic tylko etapem imperialistycznego
rozwoju kapitalizmu. Std te jest z koniecznoci tylko etapem walki klasowej proletariatu z buruazj.
Znaczenie Leninowskiej teorii imperializmu ley w tym, e jak adna oprcz niej w sposb
konsekwentny przedstawia teoretycznie zwizek midzy wojn wiatow a oglnym rozwojem i jasno
wykazaa go na konkretnych problemach wojny. Poniewa jednak materializm historyczny jest teori
proletariackiej walki klasowej, przedstawienie tego zwizku byoby niepene, g d y b y t e o r i a
i m p e r i a l i z m u n i e b y a z a r a z e m t e o r i n u r t w r u c h u r o b o t n i c z e g o
w e p o c e i m p e r i a l i z m u . Wane byo przeto, by nie tylko wyranie widzie, jak proletariat w
zgodzie ze swymi interesami klasowymi ma postpowa w nowej sytuacji wiatowej stwarzanej przez
wojn, lecz take by wykaza, jakie s teoretyczne podstawy innych proletariackich stanowisk wobec
imperializmu oraz jego wojny i jakie przegrupowania w onie proletariatu dostarczaj tym teoriom
zwolennikw, czynic je przez to prdami politycznymi.
Przede wszystkim wane byo, by wykaza, e prdy te w ogle wystpuj jako prdy. Wykaza,
e stanowisko socjaldemokracji wobec wojny nie byo wynikiem chwilowego zbdzenia czy tchrzostwa
itp., lecz konieczn konsekwencj dotychczasowego rozwoju, e zatem t o s t a n o w i s k o n a l e y
r o z u m i e w k o n t e k c i e h i s t o r i i r u c h u r o b o t n i c z e g o i interpretowa je
zgodnie z dotychczasowymi rnicami pogldw w socjaldemokracji (rewizjonizm i inne). Taka
postawa, ktra powinna by oczywista z punktu widzenia metody marksistowskiej (porwnajmy stosunek
Manifestu Komunistycznego do wczesnych prdw), z trudem bya jednak przyjmowana nawet przez
rewolucyjne skrzydo ruchu robotniczego. Nawet grupa Midzynarodwka Ry Luksemburg i Franza
Mehringa tego metodycznego punktu widzenia nie potrafia przemyle do koca i zastosowa. Jest
wszak jasne, e kada ocena oportunizmu i jego stanowiska wobec wojny, ktra nie ujmuje go jako
dajcego si pozna historycznie prdu w ruchu robotniczym, a jego teraniejszoci nie wyprowadza z
przeszoci jak organicznie dojrzewajcego owocu, ani nie wznosi si na istotnie pryncypialne wyyny
dyskusji marksistowskiej, ani nie potrafi wycign konkretnych, praktycznych wnioskw teoretyczno-
organizacyjnych, nieodzownych w chwili dziaania.
13
Patrz: Carl von Clausewitz, O wojnie, t. 1-2, Warszawa 1958. Przyp. red.
28
www.skfm.w.pl
Dla Lenina, i raz jeszcze tylko dla Lenina, byo oczywiste od momentu wybuchu wojny
wiatowej, e stosunek wzgldem niej Scheidemanna, Plechanowa, Vanderveldego i innych nie jest
niczym innym ni k o n s e k w e n t n y m z a s t o s o w a n i e m z a s a d r e w i z j o n i z m u d o
a k t u a l n e j s y t u a c j i .
W czym jednak streszcza si istota rewizjonizmu? Po pierwszej w tym, e stara si on
przezwyciy jednostronno materializmu historycznego, polegajc na traktowaniu w y c z n i e
z klasowego punktu widzenia w s z y s t k i c h zjawisk historyczno-spoecznego stawania si. Jako swj
punkt widzenia wybiera on interesy caego spoeczestwa. Poniewa jednak konkretnie rzecz biorc
wcale nie ma takich wsplnych interesw, a to, co moe si nimi wydawa, jest tylko chwilowym
wynikiem wzajemnego oddziaywania rnych cierajcych si si klasowych, rewizjonizm ujmuje ten
s t a l e z m i e n n y e f e k t procesu historycznego jako z a w s z e i d e n t y c z n y
m e t o d y c z n y p u n k t w y j c i a . Take wic teoretycznie stawia on rzeczy na gowie.
Praktycznie jego istot, ju ze wzgldu na punkt wyjcia, jest stale w sposb konieczny kompromis.
Rewizjonizm jest zawsze eklektyczny; innymi sowy: stara si on ju teoretycznie stpia i wygadza
przeciwiestwa klasowe, a ich jedno postawion na gowie i tylko w jego gowie istniejc czyni
miar oceny wydarze.
Po drugie, na tej podstawie rewizjonizm odrzuca d i a l e k t y k , gdy dialektyka nie jest
niczym innym ni pojciowym wyrazem tego, e rozwj spoeczny w rzeczywistoci posuwa si poprzez
sprzecznoci i e sprzecznoci te (klas, antagonistycznej istoty ich spoecznego bytu itd.) s podstaw i
jdrem wszelkiego stawania si, jedno za spoeczestwa jak dugo opiera si ono na podziaach
klasowych jest cigle tylko abstrakcyjnym pojciem, jakim zawsze chwilowym rezultatem
wzajemnego oddziaywania tych sprzecznoci. A poniewa dialektyka jako metoda jest tylko
teoretycznym ujciem tego faktu spoecznego, e spoeczestwo rozwija si poprzez sprzecznoci,
przechodzc od jednego przeciwiestwa do drugiego, e z a t e m r o z w i j a s i
r e w o l u c y j n i e , to teoretyczne odrzucenie dialektyki z koniecznoci oznacza pryncypialne zerwanie
ze wszelkim postpowaniem rewolucyjnym.
Po trzecie, poniewa rewizjonici wzbraniaj si w ten sposb przed uznaniem rzeczywistego
istnienia dialektyki i jej ruchu poprzez sprzecznoci, ktry tylko dziki temu stale rodzi t o , c o
n o w e , z ich mylenia znika historia, konkret i nowo. Rzeczywisto, ktrej dowiadczaj, dziaa w
sposb schematyczno-mechanistyczny, podporzdkowana odwiecznym, spiowym prawom, ktre ze
swej istoty niezmiennie wytwarzaj t o s a m o i ktrym czowiek jest rwnie fatalistycznie poddany
jak prawom przyrody. Raz na zawsze wystarczy zatem prawa te pozna, by wiedzie, jak bdzie rozwija
si los proletariatu. Dla rewizjonistw nienaukowe jest zaoenie, e mog by sytuacje nowe, nie ujte
przez te prawa lub takie, ktrych rozstrzygnicie zaley od decyzji proletariatu. (Przecenianie wielkich
indywidualnoci, etyka itd., s tylko nieodzownym drugim biegunem ich stanowiska).
Wszelako po czwarte te prawa s p r a w a m i r o z w o j u k a p i t a l i s t y c z n e g o i
podkrelanie ich ponadhistorycznej, aczasowej wanoci oznacza, e dla rewizjonistw spoeczestwo
kapitalistyczne jest w rwnym stopniu jak dla buruazji t jedyn rzeczywistoci, ktra nie moe si
istotnie zmieni. Rewizjonista nie traktuje ju spoeczestwa buruazyjnego jako powstaego historycznie
i dlatego historycznie skazanego na zagad, nauki za jako rodka poznania owej epoki zagady i rodka
29
www.skfm.w.pl
pracy nad przyspieszeniem tej ostatniej, lecz w najlepszym przypadku uwaa nauk za rodek
polepszenia sytuacji proletariatu w o b r b i e s p o e c z e s t w a b u r u a z y j n e g o . Kada
myl, ktra praktycznie wykracza poza horyzont tego spoeczestwa, jest dla rewizjonizmu
iluzjonistyczna i utopijna.
Po pite, rewizjonizm jest z tej przyczyny nastawiony na polityk realizmu. S t a l e
p o w i c a r z e c z y w i s t e i n t e r e s y c a e j k l a s y , ktrych konsekwentne
reprezentowanie nazywa wanie utopizmem, b y m c r e p r e z e n t o w a c h w i l o w e
i n t e r e s y p o s z c z e g l n y c h g r u p . Ju z tych kilku szkicowych uwag jasno wynika, e
rewizjonizm mg sta si rzeczywistym prdem w ruchu robotniczym, poniewa nowy rozwj
kapitalizmu przejciowo stworzy dla pewnych warstw robotniczych moliwo uzyskiwania
ekonomicznych korzyci z tego stanu rzeczy, a ponadto forma organizacyjna partii robotniczych
zapewnia tym warstwom i ich intelektualnym reprezentantom wikszy wpyw ni szerokim masom
robotniczym majcym charakter rewolucyjny, choby nawet by on niewyrany i czysto instynktowny.
Wsplnym momentem wszystkich nurtw oportunistycznych jest to, e nigdy nie rozpatruj
wydarze z klasowego punktu widzenia proletariatu i dlatego popadaj w ahistoryczn, niedialektyczn i
eklektyczn polityk realizmu, i moment ten wie wszystkie pochodzce od nich interpretacje wojny,
jednoczenie ukazuj wszystkie bez wyjtku jako nieuniknione konsekwencje dotychczasowego
oportunizmu. Bezwarunkowe posuszestwo prawego skrzyda wobec si imperialistycznych wasnych
krajw wyrasta organicznie z pogldu, ktry upatruje w buruazji nawet jeli pocztkowo przy bardzo
wielu zastrzeeniach kierownicz klas rozwoju historycznego, a proletariatowi wyznacza zadanie
wspomagania jej postpowej roli. A gdy Kautsky okrela Midzynarodwk jako instrument czysto
pokojowy, nieprzydatny w okresie wojny, to czy mwi co innego ni rosyjski mienszewik Czerewanin,
lamentujcy po pierwszej rewolucji rosyjskiej: Jednake w ogniu rewolucyjnym, gdzie celom
rewolucyjnym ich urzeczywistnienie wydaje si tak bliskie, tylko z trudem mona torowa drog dla
rozwanej taktyki mienszewickiej.
Oportunizm rnicuje si w z a l e n o c i o d w a r s t w b u r u a z j i , w ktrych szuka
oparcia i z ktrymi do sojuszu stara si doprowadzi proletariat. Moe to by jak w przypadku prawego
skrzyda przemys ciki i kapita bankowy. W tym przypadku uznaje si, e imperializm jest
bezwarunkowo konieczny i e proletariat winien znajdowa spenienie swych interesw w wojnie
imperialistycznej, w wielkoci i w zwycistwie wasnego narodu. Albo te oportunizm moe szuka
cznoci z tymi warstwami buruazji, ktre s wprawdzie zmuszone uczestniczy w rozwoju, jednak
czuj, e s spychane na drugi plan. Z tej przyczyny udzielaj wprawdzie (i musz udziela)
imperializmowi poparcia praktycznego, szemrz jednak przeciw temu przymusowi i ycz sobie innej
kolei rzeczy, wygldajc dlatego rychego pokoju, wolnego handlu, powrotu normalnych warunkw itd.
Przy tym jednak naturalnie nigdy nie s w stanie wystpi jako aktywny oponent imperializmu.
Przeciwnie, prowadz tylko walk daremn o swj udzia w imperialistycznym upie. W tej
perspektywie imperializm wydaje si przypadkowy i podejmowane s prby wypracowania jakiego
rozwizania pacyfistycznego i stpienia przeciwiestw. Proletariat za, ktry centrum chciaoby uczyni
sojusznikiem tych warstw, nawet nie powinien aktywnie walczy przeciw wojnie. (Ale nie walczy
30
www.skfm.w.pl
przeciwko niej oznacza: praktycznie bra w niej udzia.) Powinien on tylko gosi konieczno
sprawiedliwego pokoju itp.
Midzynarodwka jest organizacyjnym wyrazem wsplnoty interesw caego proletariatu
wiatowego. W momencie, gdy teoretycznie uznano za moliwe, by robotnicy walczyli przeciwko
robotnikom w subie buruazji, Midzynarodwka praktycznie przestaa istnie. Od momentu za, gdy
trzeba uzna, e ta walka midzy robotnikami posusznymi rywalizujcym potgom imperialistycznym
jest koniecznym nastpstwem dotychczasowego postpowania decydujcych elementw
Midzynarodwki, nie moe ju by wicej mowy o jej zwrceniu si w przeciwnym kierunku, powrocie
na waciw drog, czy u jej odnowie. Uznanie oportunizmu za prd oznacza, e j e s t o n
w r o g i e m k l a s o w y m p r o l e t a r i a t u w e w a s n y m o b o z i e . Usunicie
oportunistw z ruchu robotniczego jest zatem pierwszym, niezbdnym warunkiem skutecznego podjcia
walki z buruazj. Z tej przyczyny do przygotowania rewolucji proletariackiej jest bezwarunkowo
konieczne, by robotnicy zostali uwolnieni, tak duchowo, jak i organizacyjnie od tego wpywu wiodcego
ich do zguby. A poniewa jest to walka caej klasy przeciw wiatowej buruazji, to z walki z
oportunizmem rozumianym jako prd wynika jako konieczny wniosek stworzenie nowej
Midzynarodwki proletariacko-rewolucyjnej.
Pogrenie si starej Midzynarodwki w bagnie oportunizmu to nastpstwo epoki, ktrej
rewolucyjny charakter nie by widoczny na powierzchni zjawisk. Bankructwo starej i konieczno nowej
Midzynarodwki s oznak tego, e wkroczenie w epok wojny domowej stao si obecnie
nieuniknione. Nie znaczy to wcale, e zaraz i kadego dnia powinno si walczy na barykadach. Znaczy
to jednak, e taka konieczno moe powsta zaraz, kadego dnia, e zatem historia postawia wojn
domow na porzdku dziennym. A partia proletariatu wanie Midzynarodwka moe tylko wtedy
by zdolna do istnienia, gdy jasno poznaje t konieczno i jest zdecydowana przygotowywa proletariat
duchowo i materialnie, teoretycznie i organizacyjnie, do tej wojny i jej nastpstw.
Przygotowanie to musi si zaczyna od poznania charakteru epoki. Dopiero gdy klasa robotnicza
rozpozna wojn wiatow jako konieczne nastpstwo imperialistycznego rozwoju kapitalizmu, gdy
uwiadomi sobie, e w o j n a d o m o w a j e s t j e d y n m o l i w o b r o n przed zagad w
subie imperializmu, mona rozpocz materialne i organizacyjne przygotowanie do tej obrony. Dopiero
gdy bdzie ona skuteczna, przytumione wzburzenie wszystkich ucinionych stanie si sojusznikiem
wyzwalajcego si proletariatu. Dlatego proletariat musi najpierw swoj wasn waciw wiadomo
klasow mie przed oczyma w jawnie widocznej postaci, by za jej pomoc sta si wodzem prawdziwej
walki wyzwoleczej, rzeczywistej rewolucji wiatowej. W zwizku z tym powstajca z tej walki i dla niej
Midzynarodwka jest czystym teoretycznie, trwale gotowym do walki zjednoczeniem rzeczywicie
rewolucyjnych elementw klasy robotniczej, a jednoczenie organem i punktem centralnym walki
wyzwoleczej wszystkich ucinionych caego wiata. J e s t o n a p a r t i b o l s z e w i c k ,
L e n i n o w s k k o n c e p c j p a r t i i n a s k a l w i a t a . Wojna wiatowa ukazaa w
makrokosmosie gigantycznego zniszczenia wiatowego te potgi gincego kapitalizmu i te moliwoci
walki przeciw niemu, ktre Lenin cakiem wyranie dojrza w mikrokosmosie powstajcego kapitalizmu
rosyjskiego i w moliwociach rewolucji rosyjskiej.
31
www.skfm.w.pl
5. Pastwo jako or
Rewolucyjna istota epoki w sposb najbardziej widoczny wyraa si w tym, e walka klas i partii
nie ma ju charakteru walki wewntrz okrelonego porzdku pastwowego, lecz rozsadza jego granice i
poza nie wyrasta. Z jednej strony przejawia si ona jako walka o wadz pastwow, z drugiej samo
pastwo jednoczenie zostaje jawnie uczynione jej u c z e s t n i k i e m . Walka toczy si nie tylko
przeciw pastwu; raczej ono samo ujawnia swj charakter o r a w a l k i k l a s o w e j i jednego z
najwaniejszych instrumentw utrzymania panowania klasowego.
Ten charakter pastwa by zawsze uznawany przez Marksa i Engelsa i badany we wszystkich jego
zwizkach z rozwojem historycznym i z rewolucj proletariack. W ramach materializmu historycznego
okrelili oni w sposb cakowicie jednoznaczny teoretyczne podstawy teorii pastwa. Oportunizm,
postpujc konsekwentnie, w tym wanie punkcie najbardziej oddali si od Marksa i Engelsa. W
kadym innym punkcie byo moliwe albo tak przedstawia rewizj wnoszon przez poszczeglne
teorie ekonomiczne, jak gdyby ich postawy byy jednak zgodne z istot metody Marksowskiej (kierunek
Bernsteina), albo nadawa utrzymywanej jako ortodoksyjna teorii ekonomicznej mechanistyczno-
fatalistyczny, niedialektyczny i nierewolucyjny zwrot (kierunek Kautskiego). Ale ju samo odrzucenie
tych problemw, ktre Marks i Engels uwaali za zasadnicze kwestie swojej teorii pastwa, oznacza
uznanie aktualnoci rewolucji proletariackiej. Oportunizm wszystkich tendencji panujcych w II
Midzynarodwce w sposb najwyraniejszy ujawnia si w tym, e adna z nich nie zajmowaa si na
serio problemem pastwa; tutaj, w tym decydujcym punkcie, nie ma adnej rnicy midzy Kautskim i
Bernsteinem. Wszyscy oni bez wyjtku po prostu uznawali pastwo spoeczestwa buruazyjnego. A jeli
nawet je krytykowali, to miay by przez to zwalczane tylko pojedyncze, szkodliwe dla proletariatu
sposoby przejawiania si pastwa, formy jego wyrazu. Pastwo byo traktowane wycznie z punktu
widzenia partykularnych interesw biecych i nigdy jego istota nie bya badana i oceniana z punktu
widzenia caej klasy proletariatu. Rewolucyjna niedojrzao i niejasno lewego skrzyda II
Midzynarodwki ujawnia si wanie w tym, e ono take nie byo w stanie postawi wyranie problemu
pastwa. Dochodzio ono czasami a do problemu rewolucji, a do problemu walki p r z e c i w k o
pastwu, nie potrafic jednak kwestii tej postawi nawet w sposb czysto teoretyczny konkretnie, nie
wspominajc ju o praktycznym wskazaniu w aktualnej rzeczywistoci historycznej jej konkretnych
nastpstw.
Take w tym przypadku tylko Lenin osign teoretyczny poziom Marksowskiego ujcia
problemu pastwa i czysto proletariacko-rewolucyjnego stanowiska wobec tej kwestii. I gdyby nawet
jego dokonanie tylko na tym polegao, to i tak miaoby ono wielk warto. Jednak to odtworzenie
Marksowskiej teorii pastwa nie jest ani filologicznym odtworzeniem pierwotnej koncepcji, ani
filozoficzn systematyzacj jej rdzennych zasad, lecz jest jak zawsze zblieniem jej do konkretu, jej
aktualn i praktyczn konkretyzacj. P r o b l e m p a s t w a L e n i n r o z p o z n a i
p r z e d s t a w i j a k o p r o b l e m b i e c y w a l c z c e g o p r o l e t a r i a t u . Ju przez to
by pozosta na razie tylko przy znaczeniu samego sformuowania tej kwestii utorowa on drog do jej
decydujcej konkretyzacji, jako e obiektywna moliwo oportunistycznego osabienia wyrazistoci
materialistyczno-historycznej teorii pastwa polegaa na tym, e przed Leninem bya ona ujmowana jako
32
www.skfm.w.pl
oglna: historyczna, ekonomiczna, filozoficzna interpretacja istoty pastwa. Chocia Marks i Engels z
konkretnych wydarze rewolucyjnych owych czasw odczytywali rzeczywisty postp w proletariackiej
koncepcji pastwa (Komuna); chocia z naciskiem wskazywali bdy, ktrymi s faszywe teorie pastwa
z punktu widzenia kierowania proletariack walk klasow (Krytyka programu Gotajskiego), to przecie
nawet ich najblisi uczniowie, najlepsi podwczas przywdcy, nie pojmowali z w i z k u midzy
problemem pastwa a ich codzienn prac. Potrzeba byo wwczas teoretycznego geniuszu Marksa i
Engelsa, aby to, co aktualne tylko w sensie powszechno-dziejowym, dostrzec w owym powizaniu z
maymi codziennymi walkami. A proletariat w jeszcze mniejszym stopniu by w stanie organicznie
zwiza ten problem centralny z bezporednio pojawiajcymi si przed nim problemami jego walki
biecej. Kwestia ta coraz bardziej uzyskiwaa charakter problemu celu ostatecznego, ktrego
rozstrzygnicie trzeba pozostawi przyszoci.
Dopiero dziki Leninowi ta przyszo staa si wspczesnoci take teoretycznie. Jednak
dopiero gdy problem pastwa staje si zagadnieniem biecym, jest moliwe, by proletariat w konkretny
sposb nie traktowa ju pastwa kapitalistycznego jako swego niezmiennego naturalnego rodowiska czy
jako porzdku spoecznego jedynie moliwego dla jego aktualnej egzystencji. Dopiero taka postawa
wobec pastwa buruazyjnego daje proletariatowi t e o r e t y c z n n i e z a l e n o wobec
pastwa, a stosunek do niego czyni kwesti czysto taktyczn. Jest przykadowo niewtpliwie pouczajce,
e zarwno w taktyce legalnoci za wszelk cen, jak i w romantyzmie nielegalnoci kryje si ten sam
brak teoretycznej niezalenoci wobec pastwa buruazyjnego. Nie jest ono traktowane jako instrument
walki klasowej buruazji, z ktrym naley si liczy t y l k o jako z realnym czynnikiem siy i ktrego
respektowanie sprowadza si do kwestii c z y s t e j c e l o w o c i .
Wszelako Leninowska analiza pastwa jako ora w walce klasowej konkretyzuje zagadnienie w
jeszcze wikszym stopniu. Zostay mianowicie opracowane nie tylko bezporednio praktyczne (taktyczne,
ideologiczne itd.) konsekwencje waciwego historycznego poznania pastwa buruazyjnego, lecz i
zasady pastwa proletariackiego ukazay si jako konkretne, ale i jako organicznie zwizane z innymi
narzdziami walki proletariatu. Tradycyjny podzia pracy w ruchu robotniczym (partia, zwizek
zawodowy, spdzielnia) obecnie wykazuje sw niewystarczalno na potrzeby rewolucyjnej walki
proletariatu. Okazuje si konieczne powstanie organw, ktre bd w stanie obj cay proletariat, a dalej
olbrzymie masy wszystkich wyzyskiwanych w spoeczestwie kapitalistycznym (chopw, onierzy) i
poprowadzi ich do walki. Cho te organa, rady, ju w spoeczestwie buruazyjnym s zgodnie ze sw
istot organami organizujcego si w klas proletariatu, to jednak przez nie rewolucja zostaje postawiona
na porzdku dziennym, gdy jak mwi Marks organizacja rewolucyjnych elementw jako klasy
zakada pen egzystencj wszystkich si wytwrczych, ktre mogy si w ogle rozwin w onie starego
spoeczestwa
14
.
Chcc nie chcc taka organizacja caej klasy musi podj walk z buruazyjnym aparatem
pastwowym. Nie ma tu adnego wyboru: albo rady proletariackie zdezorganizuj buruazyjny aparat
pastwowy, albo jemu uda si, skorumpowawszy je, nada im byt widmowy i doprowadzi do
obumarcia. Powstaje sytuacja, w ktrej albo buruazja doprowadza do kontrrewolucyjnego zduszenia
14
Fragmentu tego nie udao si odnale w MED. Przyp. tum.
33
www.skfm.w.pl
rewolucyjnego ruchu masowego i przywraca normalny stan i porzdek, albo te z rad, bojowych
organizacji proletariatu, wyania si jego organizacja wadzy, aparat pastwowy, ktry jest wszak wanie
organizacj walki klasowej. Ju w 1905 roku, nawet w swej najwczeniejszej i najmniej rozwinitej
formie, rady robotnicze pokazuj ten charakter: s o n e w a d z o p o z y c y j n . O ile inne
organa walki klasowej taktycznie dostosowuj si take do okresw niewzruszonej wadzy buruazji,
czyli potrafi rewolucyjnie pracowa w tych warunkach, o tyle do istoty rad robotniczych naley
ustosunkowywanie si do pastwowej potgi buruazji jako konkurujca z ni druga wadza. Jeli wic na
przykad Martow uznaje rady za organizacje bojowe, ale neguje ich zdolno do stania si aparatem
pastwowym, to po prostu usuwa z teorii rewolucj, rzeczywiste uchwycenie wadzy przez proletariat.
Jeli jednak poszczeglni teoretycy ultralewicowi czyni z rady robotniczej permanentn organizacj
klasow proletariatu i chc ni zastpi parti i zwizek zawodowy, to pokazuj, e nie uchwycili rnicy
midzy sytuacj rewolucyjn a nierewolucyjn i nie jest dla nich jasna waciwa funkcja rad
robotniczych. Nie wiedz oni, e wprawdzie samo uwiadomienie konkretnej moliwoci rad
robotniczych wskazuje poza granice spoeczestwa buruazyjnego, bdc perspektyw rewolucji
proletariackiej (z tej przyczyny rada robotnicza musi by nieprzerwanie propagowana pord proletariatu,
a on sam nieprzerwanie przygotowywany do tego zadania), ale ich rzeczywiste zaistnienie jeli nie ma
by fars oznacza ju prawdziw walk o wadz pastwow, prawdziw wojn domow.
Rada robotnicza jako aparat pastwowy t o p a s t w o j a k o o r w w a l c e
k l a s o w e j p r o l e t a r i a t u . Oportunizm, w swej niedialektycznej i dlatego ahistorycznej i
nierewolucyjnej interpretacji z faktu, i proletariat zwalcza panowanie klasowe buruazji i dy do
stworzenia spoeczestwa bezklasowego wnioskuje, e jako wrg panowania klasowego buruazji
proletariat musi by wrogiem wszelkiego panowania klasowego i e dlatego formy jego wasnego
panowania w adnym przypadku nie mog by organami panowania klasowego i ucisku klasowego.
Abstrakcyjnie rzecz biorc, ta oglna wizja jest utopi, gdy takie panowanie proletariatu nie moe nigdy
nastpi. Gdy jednak uj j konkretnie i odnie do teraniejszoci, to okazuje si i d e o l o g i c z n
k a p i t u l a c j w o b e c b u r u a z j i . Demokracja, najbardziej rozwinita forma jej panowania,
okazuje si w tej interpretacji co najmniej pierwotn form demokracji proletariackiej, najczciej jednak
sam t demokracj, przy ktrej naley troszczy si tylko o to, by poprzez pokojow agitacj pozyska
wikszo ludnoci dla ideaw socjaldemokracji. Nie jest zatem konieczne rewolucyjne przejcie od
demokracji buruazyjnej do proletariackiej. Rewolucyjne jest tylko przejcie od wstecznych form
pastwowych do demokracji, a w pewnych sytuacjach konieczna jest rewolucyjna jej obrona przed
spoeczn reakcj. (Jak dalece niesuszne i kontrrewolucyjne jest to mechaniczne oddzielanie rewolucji
proletariackiej od buruazyjnej, praktycznie uwidacznia si w tym, e nigdzie socjaldemokracja nie
stawiaa zdecydowanego oporu reakcji faszystowskiej i nie bronia rewolucyjnie demokracji).
W wizji tej, w konsekwencji, nie tylko rewolucja zostaje usunita z rozwoju historycznego, a on
sam przedstawiony w rnorakich, niezdarnie lub misternie skonstruowanych przejciach jako
wrastanie w socjalizm, ale te m u s i z o s t a z a c i e m n i o n y d l a p r o l e t a r i a t u
b u r u a z y j n y c h a r a k t e r k l a s o w y d e m o k r a c j i . Moment zudzenia tkwi w
n i e d i a l e k t y c z n i e u j t y m p o j c i u w i k s z o c i . Poniewa wanie panowanie klasy
robotniczej wedle swej istoty reprezentuje interesy przewaajcej wikszoci ludnoci, u wielu
34
www.skfm.w.pl
robotnikw atwo rodzi si iluzja, jakoby czysto formalna demokracja, w ktrej gos kadego obywatela
pastwa liczy si w rwnym stopniu, bya najwaciwszym instrumentem wyraania i reprezentacji
interesw caoci. Pomija si tu tylko tylko! t drobnostk, e ludzie wcale nie s abstrakcyjnymi
indywiduami, abstrakcyjnymi obywatelami pastwa, izolowanymi atomami caoci spoecznej, lecz
wszyscy bez wyjtku s konkretnymi ludmi, ktrzy zajmuj okrelone miejsce w spoecznej produkcji i
ktrych byt spoeczny (i zaporedniczane przeze ich mylenie itd.) jest okrelony przez to usytuowanie.
Czysta demokracja spoeczestwa buruazyjnego wycza wanie to zaporedniczenie i wie
bezporednio nagie indywiduum abstrakcyjne z caoci spoeczn, pojawiajc si w tym kontekcie
rwnie abstrakcyjnie. Ju ten zasadniczy formalny charakter czystej demokracji p r o w a d z i d o
p o l i t y c z n e g o r o z d r o b n i e n i a s p o e c z e s t w a b u r u a z y j n e g o , co nie tyle
oznacza banaln korzy buruazji, ile jest po prostu zasadnicz przesank jej panowania klasowego.
Bo te chocia kade panowanie klasowe opiera si koniec kocw na przemocy, to jednak adne
panowanie klasowe nie moe utrzyma si na dusz met dziki samej przemocy. Z bagnetami mona
robi co si chce powiedzia ju Talleyrand nie mona tylko na nich siedzie. K a d e
p a n o w a n i e m n i e j s z o c i j e s t w i c s p o e c z n i e z o r g a n i z o w a n e n a
s p o s b , k t r y k l a s p a n u j c k o n c e n t r u j e i u m o l i w i a j e j z g o d n e
w y s t p i e n i e , a j e d n o c z e n i e d e z o r g a n i z u j e i r o z b i j a k l a s y
u c i s k a n e . Jeli chodzi o mniejszociowe kierownictwo wspczesnej buruazji, to trzeba stale
pamita o tym, e ogromna wikszo ludnoci nie naley do adnej z rozstrzygajcych walk klasow
klas: ani do proletariatu, ani do buruazji, przeto spoeczna, klasowa funkcja czystej demokracji polega na
tym, by zapewni buruazji przewodzenie tym warstwom porednim. (Z tym czy si naturalnie take
ideologiczna dezorganizacja proletariatu. Im starsza jest demokracja w danym kraju, w im bardziej
czystej postaci si rozwijaa, tym wiksza jest ta ideologiczna dezorganizacja, co najwyraniej wida w
Anglii i Ameryce.) Do tego celu nie wystarczy oczywicie sama taka polityczna demokracja. Niemniej
jest ona politycznym zwieczeniem systemu spoecznego, ktrego innymi czonami s: ideologiczne
oddzielenie gospodarki i polityki; stworzenie biurokratycznego aparatu pastwowego, ktry sprawia, e
dua cz drobnej buruazji jest materialnie i moralnie zainteresowana w istnieniu pastwa; buruazyjny
system partyjny; prasa, szkoa, religia itd. W bardziej lub mniej wiadomym podziale pracy wszystkie one
su temu samemu celowi: przeszkadza powstaniu w ucinionych klasach narodu samodzielnej
ideologii, odpowiadajcej ich wasnym interesom klasowym; ustanawia czno midzy
poszczeglnymi czonkami tych klas jako jednostkami, indywiduami, wycznie obywatelami pastwa
itd. a abstrakcyjnym, tronujcym ponad klasami pastwem; k l a s y t e d e z o r g a n i z o w a
j a k o k l a s y i rozdrabnia na cakowicie powolne buruazji atomy.
Zrozumienie tego, e rady (robotnicze, chopskie i onierskie) s pastwow wadz proletariatu,
oznacza p r b p r z e c i w s t a w i e n i a s i p r o l e t a r i a t u kierowniczej klasy rewolucji
t e m u p r o c e s o w i d e z o r g a n i z a c j i . Proletariat musi przede wszystkim sam siebie
ukonstytuowa jako klas, ale chce ponadto organizacyjnie umoliwi dziaalno aktywnych,
instynktownie buntujcych si przeciw panowaniu buruazji elementw porednich. Ale jednoczenie
powinien zosta odcity i materialnie, i organizacyjnie wpyw buruazji na inne czci tych klas. Bardziej
roztropni spord oportunistw, jak na przykad Otto Bauer, rwnie zrozumieli, e spoeczny sens
35
www.skfm.w.pl
dyktatury proletariatu, dyktatury rad, po wikszej czci ley w tym, b y r a d y k a l n i e
p o z b a w i b u r u a z j i d e o l o g i c z n e g o k i e r o w a n i a t y m i k l a s a m i a
z w a s z c z a c h o p s t w e m i n a o k r e s p r z e j c i o w y k i e r o w n i c t w o t o
z a p e w n i p r o l e t a r i a t o w i . Dla rewolucji proletariackiej koniecznoci yciow jest uciskanie
buruazji, rozbicie jej aparatu pastwowego, zniszczenie jej prasy itd., gdy po pierwszej porace w
walce o wadz pastwow bynajmniej nie rezygnuje ona z odzyskania wiodcej i ekonomicznie, i
politycznie roli, a nawet dugo jeszcze pozostaje klas silniejsz w prowadzonej dalej w tak zmienionych
warunkach walce klasowej.
Tak wic za pomoc systemu rad traktowanego jako pastwo proletariat prowadzi dalej t sam
walk, ktr przedtem toczy o wadz pastwow przeciw kapitalistycznej wadzy pastwowej. Musi on
ekonomicznie zniszczy buruazj, politycznie j izolowa, ideologicznie rozbi i ujarzmi, ale
jednoczenie, musi sta si przywdca de wolnociowych wszystkich innych warstw spoecznych,
ktre wyrywa spod jej kierownictwa. Inaczej mwic, nie wystarcza, by proletariat walczy,
o b i e k t y w n i e r z e c z b i o r c , w i n t e r e s a c h wszystkich warstw wyzyskiwanych.
Forma jego pastwa musi suy take celowi, by ksztacco przezwycia apati i rozbicie tych warstw,
przysposabiajc je do a k t y w n e g o , s a m o d z i e l n e g o u c z e s t n i c t w a w y c i u
p a s t w o w y m . Jedn z najdoniolejszych funkcji systemu rad jest wizanie tych momentw ycia
spoecznego, ktre kapitalizm rozrywa. Tam, gdzie to rozerwanie zachodzi tylko w wiadomoci klas
uciskanych, czno owych momentw musi im by uwiadomiona. Na przykad system rad zawsze
wytwarza nierozerwaln jedno gospodarki i polityki, spajajc w ten sposb bezporedni byt ludzi, ich
bezporednie interesy codzienne, z kwestiami kluczowymi dla caoci. Ustanawia on wszelako w
obiektywnej rzeczywistoci jedno take tam, gdzie klasowe interesy buruazji wprowadziy podzia
pracy, a przede wszystkim: jedno midzy aparatem wadzy (armia, policja, administracja,
sdownictwo) a narodem. Uzbrojeni chopi i robotnicy s jako wadza pastwowa zarwno wytworem
walki prowadzonej przez rady, jak i przesank ich istnienia. Dopiero system rad stara si wszdzie
powiza aktywno ludu z oglnymi zagadnieniami pastwa, gospodarki, kultury i innymi, walczc z
tym, iby rozwizywanie wszystkich tych zagadnie stawao si przywilejem zamknitej, odizolowanej
od caoci ycia spoecznego warstwy biurokratycznej. Uwiadomienie w ten sposb spoeczestwu przez
system rad, przez pastwo proletariackie realnego zwizku wszystkich momentw ycia spoecznego (a w
pniejszym stadium obiektywne zwizanie tego, co dzisiaj obiektywnie rozczone, na przykad miasta i
wsi, pracy duchowej i pracy fizycznej itd.) jest jednym z decydujcych czynnikw organizowania si
proletariatu w klas. To, co w spoeczestwie kapitalistycznym tkwio w proletariacie tylko jako
moliwo, dopiero teraz dojrzewa do rzeczywistego istnienia: i s t o t n a e n e r g i a w y t w r c z a
p r o l e t a r i a t u m o e b y r o z b u d z o n a d o p i e r o p o u c h w y c e n i u w a d z y
p a s t w o w e j . Wszelako to, co jest suszne dla proletariatu, odnosi si te do innych uciemionych
warstw spoeczestwa buruazyjnego. Take i one dopiero w tej sytuacji mog dojrzewa do ycia, tyle
e i w tym porzdku pastwowym s one w dalszym cigu kierowane. Naturalnie w kapitalizmie ta ich
rola polega na niemonoci uwiadomienia sobie przez nie swego ekonomiczno-spoecznego rozbicia,
wyzysku i uciemienia. W przeciwiestwie do tego, pod przewodnictwem proletariatu mog teraz nie
tylko y zgodnie ze swymi wasnymi interesami, lecz take osign wyzwolenie energii, dotychczas
36
www.skfm.w.pl
ukrytych lub skarowaciaych. Ich powolno [Gefhrtsein bycie prowadzonym. Przyp. tum.] wyraa
si w tym tylko, e ramy i kierunek tego rozwoju okrela proletariat jako kierownicza klasa rewolucji.
W pastwie proletariackim zatem powolno nieproletariackich warstw porednich bardzo istotnie
rni si od ich powolnoci w spoeczestwie buruazyjnym. Prcz tego istnieje jednak jeszcze rnica
formalna, nie pozbawiona istotnego znaczenia: p a s t w o p r o l e t a r i a c k i e j e s t
p i e r w s z y m w h i s t o r i i p a s t w e m k l a s o w y m , k t r e c a k i e m o t w a r c i e
i s z c z e r z e o g a s z a s i p a s t w e m k l a s o w y m : a p a r a t e m u c i s k u i
i n s t r u m e n t e m w a l k i k l a s o w e j . Wanie ta bezwzgldna szczero i brak obudy
umoliwiaj rzeczywiste porozumienie midzy proletariatem a innymi warstwami spoecznymi. Prcz
tego jest jednak jeszcze jeden ogromnie wany rodek samoksztacenia proletariatu. Tak jak niezmiernie
wane jest wzbudzenie w proletariacie wiadomoci, e nastpia ju faza decydujcej walki rewolucyjnej
i rozgorzaa ju walka o wadz pastwow oraz o kierownictwo w spoeczestwie, tak rwnie
niebezpieczne byoby pozwoli tej prawdzie niedialektycznie skostnie. Byoby zatem bardzo grone,
gdyby proletariat, uwolniwszy si od ideologii pacyfizmu w walce klasowej i zrozumiawszy historyczne
znaczenie i niezbdno przemocy, zacz sobie teraz wmawia, e w s z y s t k i e p r o b l e m y jego
panowania dadz si we wszelkich przypadkach zaatwi n a d r o d z e p r z e m o c y . Ale jeszcze
bardziej niebezpieczne byoby dojcie proletariatu do przekonania, e wraz ze zdobyciem przeze wadzy
pastwowej walka klasowa jest doprowadzona do koca lub przynajmniej zostaje zawieszona. Proletariat
musi poj, e zdobycie wadzy w pastwie jest t y l k o f a z tej walki. Po zdobyciu wadzy
pastwowej staje si ona jeszcze bardziej zaarta i w aden sposb nie mona przypuszcza, e stosunki
si natychmiast i w sposb zasadniczy zmieni si na korzy proletariatu. Lenin niezmiennie powtarza,
e nawet po powstaniu republiki rad, nawet po ekonomicznym wywaszczeniu buruazji i nawet w
warunkach jej politycznego ujarzmienia dugo jeszcze pozostaje ona klas silniejsz. Stosunki si
zmieniy si jednak o tyle, e proletariat dla swej walki klasowej uzyska n o w y , p o t n y o r :
p a s t w o . Nie ulega wtpliwoci, e nie s bynajmniej automatycznie dane wraz z samym zdobyciem
wadzy pastwowej: warto tego ora i jego przydatno do rozbicia, izolowania i zniszczenia
buruazji, do pozyskania i wychowania innych warstw spoecznych, aby wspdziaay w pastwie
robotnikw i chopw, jak i do organizacji samego proletariatu w rzeczywicie kierownicz klas. Z
prostego faktu zdobycia wadzy pastwowej pastwo dalej, w sposb konieczny, rozwija si jako rodek
walki. Warto pastwa jako ora proletariatu zaley od tego, co proletariat jest w stanie z niego
u c z y n i .
Aktualno rewolucji wyraa si w aktualnoci problemu pastwa dla proletariatu. Przez to
wszelako jednoczenie problem socjalizmu jest postawiony przed proletariatem w bezporednioci
kwestii biecej, z dala od abstrakcyjnego celu ostatecznego. Niemniej ta dotykalna blisko
urzeczywistnienia socjalizmu jest znowu stosunkiem dialektycznym i byoby zgubne dla proletariatu,
gdyby t blisko ujmowa jako dajc si urzeczywistni przez samo uchwycenie wadzy
(wywaszczenie kapitalistw, uspoecznienie itd.). Marks bardzo precyzyjnie zanalizowa przejcie od
kapitalizmu do socjalizmu i wskazywa na rnorodne buruazyjne struktury, ktre tylko w trakcie
mudnego rozwoju mog by powoli rozwijane. Take tutaj tak wyranie, jak to tylko moliwe, Lenin
kreli lini oddzielajc go od utopizmu. aden komunista, mwi, nie negowa, zdaje si, rwnie
37
www.skfm.w.pl
tego, e sowa: Socjalistyczna Republika Radziecka oznaczaj zdecydowanie Wadzy Radzieckiej, by
urzeczywistni przejcie do socjalizmu, a bynajmniej nie uznanie nowych stosunkw ekonomicznych za
socjalistyczne
15
. Aktualno rewolucji oznacza przeto w istocie socjalizm jako zagadnienie biece
ruchu robotniczego, jednak tylko w tym sensie, e dzie w dzie trzeba walczy o stwarzanie jego
przesanek i e kady konkretny biecy rodek oznacza ju konkretny krok ku jego urzeczywistnieniu.
Wanie w tym punkcie, w swej krytyce stosunku rad do socjalizmu, oportunizm ujawnia, e
ostatecznie przeszed do obozu buruazji i sta si wrogiem klasowym proletariatu. Z jednej strony
traktuje jako konkretne kroki ku socjalizmowi wszystkie pozorne ustpstwa, ktre z myl o ich
odwoaniu przeraona w danej chwili i zdezorganizowana buruazja robi wobec proletariatu (na
przykad dawno zlikwidowane komisje uspoecznienia z lat 1918-19 w Niemczech i Austrii). Z drugiej
strony, szydzi on z Republiki Rad, e w rzeczywistoci nie powouje natychmiast socjalizmu do ycia i w
proletariackich formach, pod kierownictwem proletariatu, prowadzi tylko rewolucj buruazyjn (Rosja
jako republika chopska, restauracja kapitalizmu i inne). W obydwu przypadkach okazuje si, e dla
oportunizmu wszelkich odcieni w a c i w y m w r o g i e m , ktry naprawd powinien by
zwalczany, j e s t w a n i e r e w o l u c j a p r o l e t a r i a c k a . Take i to jest tylko
konsekwentnym rozwiniciem jego stanowiska wobec wojny imperialistycznej. Gdy Lenin w Republice
Rad take praktycznie traktowa oportunistw jako wrogw klasy robotniczej, to rwnie to jest
konsekwentnym rozwiniciem jego krytyki oportunizmu prowadzonej przed wojn i podczas niej. Do
b u r u a z j i , ktrej duchowy i materialny aparat powinien zosta rozbity przez dyktatur, a spjno
zdezorganizowana, aby jej wpyw nie obj chwiejnych zgodnie z ich obiektywnym pooeniem
klasowym warstw, n a l e y t a k e o p o r t u n i z m . Wanie aktualno socjalizmu czyni t
walk bardziej ostr, ni bya ona na przykad w czasach polemik z Bernsteinem. Pastwo jako bro
proletariatu w walce o socjalizm, w ujarzmianiu buruazji, jest jednoczenie jego orem likwidacji
oportunistycznego zagroenia dla walki klasowej proletariatu, ktr w warunkach dyktatury musi on
prowadzi z nie zmniejszon zaciekoci.
6. Rewolucyjna polityka realizmu
To, e proletariat ujmuje wadz pastwow i ustanawia sw rewolucyjn dyktatur, oznacza, i
realizacja socjalizmu staa si zagadnieniem biecym. Jest to kwestia, do ktrej proletariat w
najmniejszym stopniu nie by przygotowany ideologicznie z tej przyczyny, e socjaldemokratyczna
polityka realizmu w oczach robotnikw znowu nadaa socjalizmowi charakter utopii przez to wanie,
i wszystkie zagadnienia biece traktowaa wanie jako biece, bez zwizku zarwno z kierunkiem
caociowego rozwoju i podstawowymi problemami walki klasowej, jak i bez wykraczania kiedykolwiek
realnie i konkretnie poza horyzont spoeczestwa buruazyjnego. Oddzielenie celu ostatecznego od ruchu
faszuje nie tylko waciw perspektyw widzenia codziennych problemw ruchu, lecz take zamienia w
cel w utopi. Ten upadek w utopizm wyraa si w bardzo rnych formach. Przede wszystkim w tym, e
w oczach utopistw socjalizm wydaje si nie stawaniem, lecz bytem. Znaczy to, e w tej mierze, w jakiej
w ogle s stawiane problemy socjalizmu, rozwaa si je tylko co do tego, jakie s moliwe
15
W. I. Lenin, O lewicowej dziecinadzie i o drobnomieszczaskoci, w: Dziea, t. 17, Warszawa 1957, s. 346. Przyp. tum.
38
www.skfm.w.pl
ekonomiczne, kulturalne itp. zagadnienia oraz ich efektywne techniczne itp. rozwizania w stadium
praktycznej realizacji socjalizmu. Nie stawia si ani pyta, jak taka sytuacja jest spoecznie moliwa, jak
zostanie osignita, ani jaki jest jej konkretny spoeczny charakter, jakie stosunki klasowe i formy
gospodarcze zastanie proletariat, przystpujc do realizacji socjalizmu. (Podobnie jak w swoim czasie C.
Fourier dokadnie zanalizowa organizacj falansterw, nie potrafic wskaza konkretnej drogi ich
realizacji.) Eklektyzm oportunistyczny, u s u n i c i e d i a l e k t y k i z m e t o d y m y l i
s o c j a l i s t y c z n e j , u s u w a p r z e t o i s o c j a l i z m z h i s t o r y c z n e g o p r o c e s u
w a l k i k l a s o w e j . Ci, ktrzy s zatruci tym myleniem, musz z tej przyczyny widzie w
znieksztaconej perspektywie zarwno przesanki, jak i problemy urzeczywistnienia socjalizmu.
Faszywo tej postawy ma tak daleki zasig, e nie tylko opanowuje myl oportunistw, dla ktrych
wszak socjalizm zawsze pozostaje odlegym celem ostatecznym, ale i rzetelnych rewolucjonistw skania
do opacznych przekona. Ci dua cz lewicy II Midzynarodwki widzieli wprawdzie sam proces
rewolucyjny walk o wadz rozumian jako proces w powizaniu z konkretnymi problemami dnia
powszedniego, ale nie umieli umieci w tym zwizku rwnie sytuacji proletariatu po zdobyciu wadzy i
konkretnych problemw wynikajcych z tej sytuacji. Tutaj take oni stali si utopistami.
Wspaniay realizm, z ktrym Lenin podczas dyktatury rozpatrywa wszystkie problemy
socjalizmu, a ktry musia budzi podziw nawet jego buruazyjnych i drobnomieszczaskich
przeciwnikw, jest po prostu k o n s e k w e n t n y m z a s t o s o w a n i e m m a r k s i z m u ,
dialektycznej interpretacji historycznej do problemw socjalizmu, ktre stay si obecnie aktualne.
Podobnie jak w pracach Marksa, w artykuach i przemwieniach Lenina mona znale bardzo niewiele
wypowiedzi o s o c j a l i z m i e r o z u m i a n y m j a k o s t a n , wicej za wszelako o
p o s u n i c i a c h , ktre mog prowadzi do jego realizacji, gdy w aden sposb niepodobna
przedstawi sobie we wszystkich szczegach socjalizmu jako stanu. Jeli trafne teoretycznie poznanie
jego podstawowej struktury ma doniose znaczenie, to wano tego poznania polega przede wszystkim
na tym, e przez nie okrelona jest miara susznoci podejmowanych posuni. Podobnie jak sam
socjalizm, take jego konkretne poznanie jest wytworem toczonej o walki. Moe by ono zdobyte tylko
w walce i poprzez walk o socjalizm. Kada za prba uzyskania wiedzy o socjalizmie nie na drodze jego
wzajemnego oddziaywania dialektycznego z biecymi problemami walki klasowej czyni z tej wiedzy
metafizyk, utopi, co czysto ogldowego, a nie praktycznego.
Realizm Lenina, jego polityka realizmu jest zatem o s t a t e c z n l i k w i d a c j
w s z e l k i e g o u t o p i z m u i penym konkretnej treci spenieniem programu Marksa stworzenia
teorii stajcej si praktycznie, teorii praktyki. Lenin uczyni z problemem socjalizmu to samo, co zrobi z
problemem pastwa: wyrwa go z dotychczasowej metafizycznej izolacji i zmieszczanienia i w c z y
w c a o c i o w y k o m p l e k s p r o b l e m w w a l k i k l a s o w e j . Genialne uwagi, ktre
Marks poczyni w Krytyce programu Gotajskiego i przy innych okazjach, Lenin sprawdzi w konkretnym,
ywym procesie historycznym i w rzeczywistoci historycznej uczyni je bardziej konkretnymi i penymi,
ni byo to moliwe w czasach Marksa, nawet dla takiego jak on geniusza.
Z g o d n i e z p o w y s z y m , p r o b l e m y s o c j a l i z m u s p r o b l e m a m i
s t r u k t u r y e k o n o m i c z n e j i s t o s u n k w k l a s o w y c h w c h w i l i , g d y
p r o l e t a r i a t z d o b y w a w a d z p a s t w o w . Wyrastaj one bezporednio z sytuacji, w
39
www.skfm.w.pl
ktrej proletariat ustanawia sw dyktatur. Dlatego problemy socjalizmu mog by rozumiane i
rozwizywane tylko na podstawie tamtych, na tej samej jednak zasadzie zawieraj co z a s a d n i c z o
n o w e g o w stosunku do tej sytuacji i do wszystkich j poprzedzajcych. Chocia wszystkie ich
elementy s owocami przeszoci, to ich zwizek z uzyskaniem i utrwaleniem panowania proletariatu
rodzi problemy, ktre nie mogy by zawarte ani w Marksowskiej, ani w adnej wczeniejszej teorii, a
ktre mog by ujte i rozwizane tylko w tej istotnie nowej sytuacji.
Jeli dotrze si do struktury i zasad Leninowskiej polityki realizmu, to okazuje si ona
n a j w y s z y m d o t y c h c z a s o s i g n i t y m p u n k t e m m a r k s i s t o w s k i e j
d i a l e k t y k i . Z jednej strony cile marksistowska, prosta i trzewa, ale te wnikajca w najbardziej
konkretne aspekty analiza danej sytuacji, struktury gospodarczej i stosunkw klasowych, z drugiej jasno
widzca wszystkie nowe tendencje rodzce si w tej sytuacji, nie znieksztacona przez adne z gry
przyjte zaoenia czy utopistyczne yczenia. Nie jest bynajmniej atwo speni ten wymg, pozornie
prosty, a faktycznie wyrastajcy z istoty dialektyki materialistycznej, ktra jest wszak teori historii.
Kapitalistyczne nawyki mylowe wszystkim ludziom, a zwaszcza ludziom o orientacji naukowej wpoiy
skonno, by to, co nowe, zawsze interpretowa w kategoriach tego, co stare: dzie dzisiejszy w
kategoriach dnia wczorajszego. (Utopizm rewolucyjny jest prb wycignicia si z rowu za wasny
warkocz, jednym skokiem usadowienia si w cakowicie nowym wiecie, zamiast zrozumienia za pomoc
dialektyki dialektycznego powstawania tego, co nowe, z tego, co stare.) Dlatego wanie mwi Lenin
okrelenie kapitalizm pastwowy zbija z tropu bardzo, bardzo wielu. Aby tego unikn, trzeba
pamita o rzeczy zasadniczej, mianowicie e kapitalizmu pastwowego w takiej postaci, w jakiej
istnieje on u nas, nie analizuje adna teoria, adna literatura, a to z tej prostej przyczyny, e wszystkie
utarte pojcia zwizane z tymi sowami s przystosowane do wadzy buruazyjnej w spoeczestwie
kapitalistycznym. Natomiast u nas istnieje spoeczestwo, ktre zeszo z torw kapitalistycznych, a na
nowe tory jeszcze nie wstpio
16
.
Co jednak, zdobywszy wadz, zastaje proletariat rosyjski jako konkretne, realne rodowisko
urzeczywistniania socjalizmu? Po pierwsze, relatywnie rozwinity kapitalizm monopolistyczny,
zrujnowany na skutek wojny wiatowej, w zacofanym kraju rolniczym, ktrego chopstwo wyzwolio si
z kajdan feudalnych przeytkw w warunkach rewolucji proletariackiej. Po drugie, na zewntrz Rosji
wrogo nastawione otoczenie kapitalistyczne, skonne zwalcza za pomoc wszystkich bdcych do
dyspozycji rodkw nowo powstae pastwo robotniczo-chopskie. Otoczenie to byoby dostatecznie
silne, by owo pastwo zdusi militarnie lub ekonomicznie, gdyby samo nie byo rozrywane przez coraz
intensywniej rozwijajce si sprzecznoci kapitalizmu imperialistycznego, co proletariatowi stwarzao
moliwo wyzyskania tej rywalizacji dla wasnej korzyci. (Naturalnie obydwa zasadnicze kompleksy
problemowe s tylko wskazane i na kilku stronach nie mogyby by wyczerpujco omwione.)
Materialnym fundamentem socjalizmu, zastpujcej kapitalizm wyszej formy gospodarowania,
moe by tylko doskonalsze zorganizowanie, wyszy rozwj przemysu, jego dostosowanie do potrzeb
klasy pracujcej i przetwarzanie zgodnie z coraz bardziej racjonalnym yciem (zniesienie przeciwiestwa
16
W. I. Lenin, Sprawozdanie polityczne KC RKP(b) na XI Zjedzie RKP(b), w: Dziea, t. 33, Warszawa 1957, s. 283. W
cytacie przytaczanym przez Lukcsa w pierwszym zdaniu zamiast: okrelenie kapitalizm pastwowy jest: kapitalizm
pastwowy, natomiast w ostatnim zdaniu zamiast spoeczestwo jest pastwo. Przyp. tum.
40
www.skfm.w.pl
midzy miastem a wsi, prac umysow i fizyczn, itd.). Stan tej materialnej podstawy warunkuje przeto
moliwoci drogi jej konkretnego urzeczywistnienia. W tym wzgldzie jeszcze w 1917 roku przed
zdobyciem wadzy pastwowej Lenin jasno okreli sytuacj ekonomiczn i wyrastajce z niej zadania
proletariatu. Dialektyka historii jest wanie taka, e wojna niebywale przyspieszywszy przeksztacenie
si kapitalizmu monopolistycznego w kapitalizm pastwowo-monopolistyczny, niebywale przez to samo
przyblia ludzko do socjalizmu. Wojna imperialistyczna to przeddzie rewolucji socjalistycznej. I to
nie tylko dlatego, e wojna wywouje przez swe okropnoci powstanie proletariackie adne powstanie
nie stworzy socjalizmu, jeli nie dojrza on pod wzgldem ekonomicznym lecz dlatego, e kapitalizm
pastwowo-monopolistyczny to najzupeniejsze m a t e r i a l n e przygotowanie socjalizmu, to
przedsionek do socjalizmu, to w szczebel drabiny dziejowej, pomidzy ktrym to [szczeblem] a
szczeblem zwanym socjalizmem n i e m a a d n y c h s z c z e b l i p o r e d n i c h
17
. W
konsekwencji: Socjalizm to nic innego tylko pastwowo-kapitalistyczny monopol przestawiony na
poytek caego ludu i ktry o tyle przesta by monopolem kapitalistycznym
18
. I na pocztku 1918 roku:
[...] kapitalizm pastwowy byby krokiem naprzd w porwnaniu z obecnym stanem rzeczy w naszej
Republice Radzieckiej. Gdyby mniej wicej za p roku powsta u nas kapitalizm pastwowy, byoby to
ogromnym sukcesem i najlepsz gwarancj, e za rok socjalizm utrwali si u nas dostatecznie i stanie si
niezwyciony
19
.
Fragmenty te trzeba byo przytoczy szczeglnie dokadnie ze wzgldu na szeroko
rozpowszechnion legend buruazyjn i socjaldemokratyczn, jakoby po klsce prby doktrynalnego
marksizmu, by komunizm wprowadzi za jednym zamachem, ze wzgldu na swj spryt i realizm
polityczny Lenin poszed na kompromis i odstpi od swej pierwotnej linii politycznej. Prawda
historyczna jest cakowitym przeciwiestwem tej legendy. Tzw. komunizm wojenny, ktry Lenin okrela
jako wymuszony przez wojn i zniszczenia rodek zaradczy i ktry nie by i nie mg by polityk
odpowiadajc zadaniom gospodarczym proletariatu
20
, by odstpieniem od kierunku, w ktrym
zgodnie z teoretycznymi prognozami rozwija si socjalizm. Komunizm ten by niewtpliwie rodkiem
nieuniknionym, gdy uwarunkowanym przez wewntrzn i zewntrzn wojn domow, ale tylko
tymczasowym. Wedle Lenina dla rewolucyjnego proletariatu byoby zgubne zapomina o tym charakterze
komunizmu wojennego i uwaa go jak wielu rzetelnych rewolucjonistw, ktrzy nie osignli jednak
teoretycznych wyyn Lenina za rzeczywisty krok w kierunku socjalizmu.
Nie chodzi zatem o to, w jak wielkim stopniu same zewntrzne formy ycia gospodarczego nosz
charakter socjalistyczny. Chodzi wycznie o to, jak dalece udao si proletariatowi f a k t y c z n i e
opanowa wielki przemys, ten aparat gospodarczy, ktry obj w posiadanie wraz ze zdobyciem wadzy,
a ktry stanowi te podstaw jego bytu spoecznego, oraz w jak wielkim stopniu f a k t y c z n i e udao
mu si wadaniem tym posugiwa dla wasnych celw klasowych. A chocia bardzo zmienio si
zewntrzne otoczenie tych celw klasowych, a zgodnie z tym i rodki ich realizacji, to jednak musiaa
powsta ta sama oglna zasada: kierujc cigle chwiejnymi warstwami porednimi (szczeglnie
17
W. I. Lenin, Groca katastrofa, w: Dziea, t. 25, Warszawa 1951, s. 286. Przyp. tum.
18
19
W. I. Lenin, O lewicowej dziecinadzie..., dz. cyt. Przyp. tum.
20
W. I. Lenin, O podatku ywnociowym, w: Dziea, t. 32, Warszawa 1956, s. 361. Przyp. tum.
41
www.skfm.w.pl
chopstwem), dalej prowadzi walk klasow na rozstrzygajcym froncie, froncie przeciwko buruazji. A
nigdy nie mona zapomina, e pomimo pierwszego zwycistwa proletariat cigle pozostaje sabsz klas
i pozostanie ni jeszcze przez dugi czas, a do zwycistwa rewolucji w skali wiatowej. Jego walka musi
by zatem ekonomicznie ukierunkowana wedle dwch pryncypiw. Z jednej strony tak zdecydowanie i
wszechstronnie, jak jest to tylko moliwe, powstrzymywa dezorganizacj wielkiego przemysu,
spowodowan przez wojn wiatow i wojn domow, jako e bez tej podstawy proletariat musi zgin
jako klasa. Z drugiej strony w ten sposb regulowa wszystkie problemy produkcji i dystrybucji, by
chopstwo, ktre stao si sojusznikiem proletariatu na skutek rewolucyjnego rozwizania kwestii
agrarnej, pozostao w tym sojuszu dziki moliwie najpeniejszemu zaspokojeniu jego materialnych
interesw. rodki osigania tego celu zmieniaj si w zalenoci od okolicznoci, ale jego stopniowa
realizacja jest jedynym sposobem, by utrzyma panowanie proletariatu, t pierwsz przesank
socjalizmu.
Walka klasowa midzy buruazj a proletariatem toczy si przeto z nie zmniejszon zaciekoci
take na wewntrznym froncie gospodarczym. Drobna wytwrczo, ktrej likwidacja, uspoecznienie
jest w tym stadium czystym utopizmem, nieustannie, co dzie, co godzina ywioowo i w skali masowej
produkuje kapitalizm i buruazj
21
. Chodzi o to, czy w tej rywalizacji zwyciska bdzie nowo
powstajca, od nowa si akumulujca buruazja, czy pastwowy wielki przemys rzdzony przez
proletariat. Proletariat musi ryzykowa po starcie, jeli nie chce ryzykowa rozlunienia na dugi czas
sojuszu z chopstwem, spowodowanego przez sptanie drobnej wytwrczoci, handlu itd. (czego
rzeczywiste przeprowadzenie i tak jest iluzoryczne). Oprcz tego w tej rywalizacji buruazja wystpuje
take w formie kapitau zagranicznego, koncesji itd. Powstaje tu paradoksalna sytuacja, e ruch ten bez
wzgldu na jego intencje wzmacniajc gospodarcz potg wielkiego przemysu, moe by uczyniony
obiektywnym sojusznikiem ekonomicznym proletariatu. Tworzy si sojusz wymierzony przeciw
elementom drobnej wytwrczoci. Przy tym oczywicie musi by energicznie zwalczana (warunki
koncesyjne, monopol handlu zagranicznego) naturalna tendencja kapitau koncesyjnego, by stopniowo
zmienia pastwo proletariackie w koloni kapitalistyczn.
W najmniejszym stopniu nie moe by zadaniem tych skpych uwag szkicowanie, w
najoglniejszym choby zarysie, Leninowskiej polityki gospodarczej. To, co tutaj powiedziano, winno
posuy jako przykad umoliwiajcy nieco wyraniejsze ukazanie si zasad polityki Lenina i jej
t e o r e t y c z n e j p o d s t a w y . T zasad za jest: w uniwersum jawnych i skrytych wrogw oraz
chwiejnych sojusznikw za wszelk cen utrzyma panowanie proletariatu; tak jak podstawow zasad
jego polityki przed zdobyciem wadzy byo: w gmatwaninie krzyujcych si tendencji spoecznych
gincego kapitalizmu odnale te momenty, ktrych wykorzystanie przez proletariat moe go wynie do
roli kierowniczej, panujcej klasy spoecznej. Przy tej zasadzie niezomnie i bezwarunkowo Lenin
obstawa przez cae ycie i tak wanie niezomnie i bezwarunkowo utrzymywa j j a k o z a s a d
d i a l e k t y c z n . W tym sensie, e zasadniczym twierdzeniem dialektyki marksistowskiej jest to, e
wszystkie granice w przyrodzie i w spoeczestwie s warunkowe i zmienne, e nie ma ani jednego
zjawiska, ktre by w okrelonych warunkach nie mogo przeksztaci si w swe przeciwiestwo
22
.
21
Wypowiedzi tej nie udao si odnale w Dzieach. Przyp. tum.
22
W. I. Lenin, O broszurze Juniusa, w: Dziea, t. 32, Warszawa 1958, s. 351. Przyp. tum.
42
www.skfm.w.pl
Dlatego dialektyka wymaga wszechstronnego zbadania danego zjawiska spoecznego w jego rozwoju i
sprowadzenia momentw zewntrznych, pozornych, do podstawowych si napdowych, do rozwoju si
wytwrczych i do walki klasowej
23
. Wielko Lenina jako dialektyka polega na tym, e podstawowe
zasady dialektyki, rozwj si wytwrczych i walk klasow widzia zawsze, zgodnie z ich najgbsz
istot, jasno, konkretnie, bez z gry przyjtych abstrakcyjnych zaoe, ale te bez fetyszystycznej
dezorientacji powodowanej przez zjawiska powierzchowne. Polega ta wielko na tym, e wszystkie
zjawiska, z jakimi mia do czynienia, zawsze sprowadza do ich ostatecznej p o d s t a w y : d o
k o n k r e t n e g o d z i a a n i a k o n k r e t n y c h ( c o z n a c z y k l a s o w o
u w a r u n k o w a n y c h ) l u d z i n a g r u n c i e i c h r z e c z y w i s t y c h i n t e r e s w
k l a s o w y c h . Z punktu widzenia tej zasady upada cakowicie legenda o Leninie jako sprytnym
polityku realizmu, jako mistrzu kompromisu, aby odsoni nam prawdziwego Lenina
konsekwentnego kontynuatora dialektyki marksistowskiej.
Przede wszystkim trzeba odrzuci wszelkie takie okrelenie pojcia kompromisu, wedle ktrego
chodzioby tu o fortel, przebiego, wyrafinowane szachrajstwo. Ludzi, ktrzy przez polityk rozumiej
drobne manewry, sprowadzajce si niekiedy niemal do oszustwa, naley w naszym rodowisku jak
najbardziej stanowczo potpia. K l a s o s z u k a n i e m o n a
24
. Kompromis oznacza zatem dla
Lenina, e r z e c z y w i s t e t e n d e n c j e r o z w o j o w e k l a s (ewentualnie uciskanych
narodw), zbiene w okrelonych warunkach, na okrelony przecig czasu, w okrelonych kwestiach z
yciowymi interesami proletariatu, zostaj wykorzystane przy oboplnej korzyci do tego celu.
Kompromisy mog by naturalnie form walki klasowej z buruazj, ostatecznym wrogiem klasy
robotniczej. (Przypomnijmy choby stosunek Rosji Radzieckiej do pastw imperialistycznych.)
Teoretycy oportunizmu za z uporem zajmuj si i t specyficzn form kompromisw, czciowo, by
wychwala Lenina jako niedogmatycznego polityka realizmu, czciowo, by szuka paszczyka dla
swych wasnych kompromisw. Wskazywalimy ju na wto pierwszej argumentacji; oceniajc drug,
trzeba uwzgldni jak przy kadej kwestii dialektycznej t totalno, ktra stanowi konkretny
caoksztat uwarunkowa kompromisu. Wtedy natychmiast si okazuje, e kompromis Lenina i
kompromis oportunistw w y n i k a j c a k o w i c i e z p r z e c i w s t a w n y c h z a o e .
wiadomie czy te nie taktyka socjaldemokratyczna zasadza si na tym, e skoro rewolucja jest jeszcze
daleko, nie istniej jeszcze obiektywne przesanki rewolucji spoecznej, proletariat nie dojrza jeszcze
ideologicznie do rewolucji, a partia i zwizki zawodowe s jeszcze za sabe tedy proletariat musi pj
na kompromisy z buruazj. Im peniej zaistniej subiektywne i obiektywne przesanki rewolucji
spoecznej, tym w czystszy sposb proletariat bdzie mg urzeczywistni swoje cele klasowe. Tak
wic w praktyce odwrotn stron kompromisu jest czsto wielki radykalizm, pena czysto zasad w
odniesieniu do celu ostatecznego. (W tym kontekcie mona naturalnie w ogle uwzgldnia tylko te
tendencje socjaldemokratyczne, ktre w jakikolwiek sposb uwaaj za konieczne obstawanie przy teorii
23
W. I. Lenin, Krach II Midzynarodwki, w: Dziea, t. 21, Warszawa 1951, s. 221. Przyp. tum.
24
W. I. Lenin, Referat o zastpieniu kontyngentw podatkiem w naturze na X Zjedzie RKP(b), w: Dziea, t. 32, Warszawa
1956, s. 218. Podobnie jak Lukcs, opuciem zdanie, ktre w polskim wydaniu Dzie poprzedza ostatnie zdanie cytatu:
Naley naprawi ich bdy. Przyp. tum.
43
www.skfm.w.pl
walki klasowej, gdy dla innych stanowisk kompromis nie jest adnym kompromisem, lecz naturaln
wspprac rnych warstw zawodowych dla dobra ogu.)
Natomiast dla Lenina k o m p r o m i s b e z p o r e d n i o w y n i k a l o g i c z n i e z
a k t u a l n o c i r e w o l u c j i . Skoro rewolucja ta zarwno w kadym kraju oddzielnie, jak i w
skali wiatowej moe wybuchn w kadym momencie, aczkolwiek moment ten nie moe by zupenie
cile okrelony z gry, skoro rewolucyjny charakter caej epoki ujawnia si w stale pogbiajcym si
rozpadzie spoeczestwa buruazyjnego, czego konieczn konsekwencj jest nieprzerwane zmienianie si
i krzyowanie najrniejszych tendencji, tedy wszystko to oznacza, e proletariat nie moe rozpocz i
prowadzi swej rewolucji w wybranych przez siebie, pomylnych warunkach, lecz musi wykorzysta
kad tendencj, ktra choby chwilowo moe sprzyja rewolucji lub przynajmniej osabi jej wrogw.
Przytoczylimy wczeniej kilka wypowiedzi Lenina, z ktrych jasno wynika, jak jeszcze przed
zdobyciem wadzy niewiele ywi on iluzji co do tempa urzeczywistniania socjalizmu. Ponisze zdania,
pochodzce z jednego z ostatnich artykuw, napisanego ju po okresie kompromisw, wskazuj
jednak rwnie wyranie, e ta wiadomo nigdy nie oznaczaa dla niego odroczenia dziaalnoci
rewolucyjnej. Napoleon pisa: On sengage et puis... on voit. W wolnym przekadzie znaczy to: Z
pocztku trzeba si zaangaowa w powan bitw, a pniej si zobaczy. Ot i my najpierw
zaangaowalimy si w padzierniku 1917 roku w powan bitw, a dopiero pniej zobaczylimy takie
szczegy rozwoju (z punktu widzenia dziejw wiata s to niewtpliwie szczegy), jak pokj brzeski lub
NEP itp.
25
. Leninowska taktyka i teoria kompromisw jest wic tylko rzeczow, logiczn konsekwencj
marksistowskiej dialektycznej tezy historycznej, e wprawdzie ludzie sami tworz sw histori, ale nie w
przez nich samych wybranych warunkach. Jest to konsekwencj wiedzy, e historia stale wytwarza to, co
nowe, e wskutek tego momenty historyczne, chwilowe punkty krzyowania si tendencji, nigdy nie
powtarzaj si w tej samej postaci, e tendencje, ktre dzisiaj mog by wykorzystane na rzecz rewolucji,
jutro mog oznacza dla niej miertelne zagroenie i odwrotnie. I tak, 1 wrzenia 1917 roku Lenin chce
pod starym bolszewickim hasem Caa wadza w rce Rad zaproponowa mienszewikom i eserowcom
wsplne dziaanie, pewien kompromis, ale ju 17 wrzenia pisze: [...] na zaproponowanie kompromisu
jest ju bodaj za pno. Te kilka dni, w cigu ktrych pokojowy rozwj by j e s z c z e moliwy, bodaj
e t a k e ju mino. Tak jest, wszystko wskazuje na to, e ju miny
26
. Samo przez si jest
zrozumiae zastosowanie tej teorii do Brzecia Litewskiego, koncesji itd.
To, jak bardzo Leninowska teoria kompromisw opiera si na jego podstawowym przekonaniu o
aktualnoci rewolucji, jeszcze ostrzej ujawnia si w jego teoretycznych walkach z lewicowym skrzydem
wasnej partii (po pierwszej rewolucji i po pokoju brzeskim w skali rosyjskiej, w latach 1920-1921 w
skali europejskiej). We wszystkich tych sporach h a s e m l e w i c o w e g o r a d y k a l i z m u
b y o p r y n c y p i a l n e o d r z u c e n i e w s z e l k i c h k o m p r o m i s w . Polemika
Leninowska w sposb bardzo istotny dowodzi, e w odrzuceniu wszelkich kompromisw zawarte jest
u n i k a n i e d e c y d u j c e j w a l k i , a u podstaw tego pogldu ley d e f e t y z m w
s t o s u n k u d o r e w o l u c j i , jako e prawdziwa sytuacja rewolucyjna a ona wedle Lenina
25
W. I. Lenin, O naszej rewolucji, w: Dziea, t. 33, Warszawa 1957, s. 497. Przyp. tum.
26
W. I. Lenin, O kompromisach, w: Dziea, t. 25, Warszawa 1951, s. 334. Tekst podstawowy tego artykuu zosta napisany 1
wrzenia. Cytat pochodzi z dopisku z 3 wrzenia. Cao zostaa opublikowana 19 wrzenia. Przyp. tum.
44
www.skfm.w.pl
stanowi o zasadniczym rysie caej epoki wyraa si w tym, e nie moe by pola walki klasowej, gdzie
nie istniayby rewolucyjne (kontrrewolucyjne) moliwoci. Dlatego prawdziwy rewolucjonista, czyli ten,
ktry wie e yjemy w epoce rewolucyjnej i z wiedzy tej wyciga praktyczne wnioski, musi stale z tego
punktu widzenia rozpatrywa cao rzeczywistoci spoeczno-historycznej i w interesie rewolucji musi
wszystko to, co najwiksze, i to, co najmniejsze, to co zwyke, i to, co zaskakujce, usilnie rozwaa ze
wzgldu na ich wag dla niej i t y l k o z tego wzgldu. Gdy Lenin czasami nazywa lewicowy
radykalizm lewicowym oportunizmem, to w sposb bardzo suszny i bardzo gboki wskazywa przez to
na w s p l n p e r s p e k t y w h i s t o r y c z n pesymizmu co do bliskoci i aktualnoci
rewolucji proletariackiej tych dwch tak przeciwstawnych prdw, z ktrych jeden zakazuje wszelkich
kompromisw, drugi za widzi w nich zasad polityki realizmu, przeciwstawiajcej si skostniaemu
obstawaniu przy dogmatycznych pryncypiach. Przy takim wyprowadzeniu obydwu tendencji z tej samej
zasady okazuje si, e kompromis u Lenina i kompromis u oportunistw jest t y l k o t y m s a m y m
s o w e m , ktre jednak w kadym z tych przypadkw jest odniesione do zupenie innej rzeczywistoci i
dlatego w kadym z nich czy si z z u p e n i e i n n y m p o j c i e m .
Trafne rozpoznanie tego, co Lenin rozumia przez kompromis i na czym opiera taktyk
kompromisu, ma nie tylko zasadnicze znaczenie dla waciwego zrozumienia jego metody, lecz ma te
wielk donioso praktyczn. Dla Lenina kompromis jest moliwy tylko w e w z a j e m n y m
z w i z k u d i a l e k t y c z n y m z u t r z y m a n i e m p r y n c y p i w i m e t o d y
m a r k s i z m u . Zatem tak jak ta teoria i taktyka musz si wyranie odrnia od mechanicznie
skostniaego obstawania przy czystych pryncypiach, tak te musz by one ostro przeciwstawione
wszelkiej operujcej schematami i pozbawionej pryncypiw polityce realizmu. Oznacza to, e
Leninowi nie wystarcza trafne poznanie i ocenienie f a k t y c z n o c i konkretnej sytuacji, w ktrej jest
podejmowane dziaanie, konkretnych ukadw si, ktre okrelaj kompromis, i tendencji koniecznego
dalszego rozwoju ruchu proletariackiego, ktra warunkuje kierunek kompromisu; nie wystarcza, gdy
jako w i e l k i e p r a k t y c z n e z a g r o e n i e ruchu robotniczego traktuje on sytuacj, gdy takie
trafne rozpoznania faktycznoci nie s wczane w ram oglnie susznego poznania c a o c i
p r o c e s u h i s t o r y c z n e g o . I tak, uzna za suszny praktyczny stosunek komunistw niemieckich
do planowanego po upadku puczu Kappa rzdu robotniczego, tzw. lojalnej opozycji, ale jednoczenie
jak najostrzej krytykowa to, e owa suszna taktyka bya oparta na teoretycznie faszywej, przepojonej
demokratycznymi iluzjami, perspektywie historycznej.
Podstawow myl tej teorii kompromisw jest zatem dialektycznie poprawne poczenie tego, co
oglne, z tym, co szczegowe; rozpoznanie tego, co oglne (oglnej tendencji historii) w tym, co
szczegowe (konkretnej sytuacji), i wyrastajce z tego konkretne stawanie si teorii. Ci, ktrzy w Leninie
upatruj tylko sprytnego czy nawet genialnego polityka realizmu cakowicie zapoznaj istot jego
metody, ale w rwnym stopniu zapoznaj j rwnie ci, ktrzy sdz, e w jego rozstrzygniciach
odnajduj dajce si wszdzie stosowa recepty, przepisy na suszne postpowanie praktyczne. Lenin
nigdy nie ustala oglnych regu, ktre mogy by stosowane do wielu przypadkw. Jego prawdy
wyrastaj z konkretnej analizy konkretnej sytuacji; analizy posugujcej si dialektyczn interpretacj
historii. Z mechanicznego uoglnienia jego wskazwek czy rozstrzygni moe powsta tylko
karykatura, leninizm wulgarny; jak na przykad u komunistw wgierskich, ktrzy w cakiem odmiennej
45
www.skfm.w.pl
sytuacji chcieli schematycznie naladowa pokj brzeski, odpowiadajc w lecie 1919 roku na not
Clemenceau. Wtedy, jak to Marks ostro gani u Lassallea: metoda dialektyczna jest stosowana
faszywie. Hegel nigdy nie nazywa dialektyk subsumption masy cases under a general principle
27
.
Uwzgldnienie wszystkich tendencji wystpujcych w danej konkretnej sytuacji nie oznacza
jednak wcale, e wszystkie one w rwnym stopniu wa na rozstrzygniciu. Przeciwnie, k a d a
s y t u a c j a m a p e w i e n p r o b l e m c e n t r a l n y , od ktrego rozwizania zale zarwno
wszystkie inne kwestie wspczesne, jak i przyszy rozwj wszystkich tendencji historycznych. Trzeba
umie mwi Lenin w kadej poszczeglnej chwili odnale owo szczeglne ogniwo acucha, za
ktre naley uchwyci ze wszystkich si, by utrzyma cay acuch i solidnie przygotowa przejcie do
nastpnego ogniwa, przy czym kolejno ogniw, ich forma, ich poczenie, rnice midzy nimi nie s w
acuchu wydarze historycznych tak proste ani bahe, jak w zwykym acuchu wykonanym przez
kowala
28
. Tylko z dialektyki marksistowskiej, z konkretnej analizy konkretnej sytuacji, moe wynikn,
jaki moment ycia spoecznego uzyskuje w danym momencie takie znaczenie. Nici przewodni, dziki
ktrej moe on by odnaleziony, jest wanie rewolucyjne traktowanie spoeczestwa jako c a o c i
z n a j d u j c e j s i w p r o c e s i e . Tylko taki stosunek do caoci nadaje decydujcemu w danej
chwili ogniwu to wanie znaczenie ogniwo to musi zosta uchwycone, gdy tylko w ten sposb
uchwytna jest cao. Problem ten szczeglnie wyranie i konkretnie podejmuje Lenin w artykule,
rwnie jednym z ostatnich, w ktrym mwi o zwizkach zawodowych i wskazuje na to, e wiele z tego,
co w marzeniach dawnych spdzielcw byo fantastycznego, nawet romantycznego [...], staje si teraz
rzeczywistoci ani troch nie upikszon
29
. Stwierdza tam: Waciwie pozostao nam tylko jedno
zadanie: na tyle nasz ludno ucywilizowa, by zrozumiaa wszystkie korzyci pynce z
powszechnego udziau w spdzielczoci i aby ten udzia zorganizowaa. Tylko tyle. adne inne
mdroci nie s nam teraz potrzebne, by przej do socjalizmu. Ale eby owo tylko zrealizowa,
potrzebny jest cay przewrt, caa faza rozwoju kulturalnego ogu mas ludowych
30
. Nie jest niestety
moliwe dokadne przeanalizowanie caego tego artykuu. Taka analiza ktregokolwiek z taktycznych
wskaza Lenina pokazaaby, jak w kadym takim ogniwie zawsze zawarta jest cao. Pokazaaby te,
e kryterium susznej polityki marksistowskiej ley w tym, by zawsze wydobywa z procesu, i
najwiksz energi powica tym momentom, ktre w danej chwili, w danej fazie kryj w sobie ten
wanie stosunek do caoci: do caoci teraniejszej, a dziki odniesieniu do centralnego problemu
rozwojowego przyszoci take i do przyszoci jako caoci dajcej si praktycznie ogarn. To
zdecydowane ujcie najbliszego, decydujcego ogniwa nie oznacza bynajmniej, iby tylko ten moment
by wyrywany z caoci, a wszystkie inne ze wzgldu na zaniedbywane. Przeciwnie, oznacza to, e
wszystkie inne momenty s o d n i e s i o n e d o t e g o c e n t r a l n e g o p r o b l e m u i w tym
27
K. Marks, List do F. Engelsa z 9 grudnia 1861, MED, t. 30, Warszawa 1974, s. 246. Przyp. tum.
28
W. I. Lenin, Najblisze zadania wadzy radzieckiej, w: Dziea, t. 27, Warszawa 1953, s. 281. Przyp. tum.
29
W. I. Lenin, O spdzielczoci, w: Dziea, t. 33, Warszawa 1957, s. 484. [Przytoczony przez Lukcsa cytat brzmi: vieles
davon, was in den Traumen der alten Genossenschaftler phantastisch oder selbst belriechend, romantisch war. W polskim
wydaniu Dzie czytamy: wiele z tego, co w marzeniach dawnych spdzielcw byo fantastycznego, nawet romantycznego,
nawet filisterskiego. Okrelenie filisterskie opuciem w tekcie ze wzgldu na wyran nieadekwatno wystpujcego u
Lukcsa belriechend cuchncy, mierdzcy. Przyp. tum.
30
46
www.skfm.w.pl
stosunku zostaj waciwie zrozumiane i rozwizane. W ujciu tym nie zostaje rozluniony wzajemny
zwizek wszystkich problemw, lecz jest on uczyniony silniejszym i bardziej konkretnym.
Momenty te s wytwarzane przez proces historyczny, przez obiektywny rozwj si wytwrczych.
Ale od proletariatu zaley, w jakim stopniu bdzie potrafi je rozpozna, uchwyci i przez to w p y w a
n a i c h d a l s z y r o z w j . W czasach rewolucji, po zdobyciu wadzy pastwowej, coraz
wikszego znaczenia nabiera podstawowa, czsto ju przytaczana, teza marksizmu, e ludzie sami tworz
sw histori, cho dla jej prawdziwoci konieczne jest oczywicie take uzupenienie mwice o
znaczeniu nie wybieranych dowolnie warunkw. W praktyce oznacza to i jest to wielka myl modego
Lenina e p o d c z a s r e w o l u c j i , w epoce przejcia do socjalizmu, r o l a p a r t i i j e s t
j e s z c z e w i k s z a i j e s z c z e b a r d z i e j d e c y d u j c a ni w epoce przygotowywania
rewolucji. Im wikszy staje si aktywny, okrelajcy bieg historii wpyw proletariatu, im bardziej jego
decyzje staj si brzemienne w wyroki w dobrym i zym sensie dla niego i dla ludzkoci, tym
waniejsze jest to, by strzec na tym dzikim, wzburzonym morzu jedynego kompasu, ktrym jest
w i a d o m o k l a s o w a p r o l e t a r i a t u w czystej postaci: by tego ducha, jedynego
moliwego przywdc walki, ksztatowa w coraz wikszej czystoci. To znaczenie aktywnej
historycznej roli partii proletariatu jest zasadnicz tez teorii i dlatego polityki Lenina, ktr
niestrudzenie cigle powtarza, podkrelajc jej znaczenie dla praktycznych rozstrzygni. Podczas XI
RKP(b), gdy zwalcza przeciwnikw rozwoju kapitalizmu pastwowego, mwi: Kapitalizm pastwowy
to kapitalizm, ktry potrafimy ograniczy, ktrego ramy potrafimy ustali; ten kapitalizm pastwowy
zwizany jest z pastwem, a pastwo to robotnicy, to przodujca cz klasy robotniczej, to awangarda,
to my. [...] I od nas ju zaley, jaki bdzie ten kapitalizm pastwowy
31
.
Z tego powodu kady punkt zwrotny w rozwoju socjalizmu zawsze jest jednoczenie w stopniu
decydujcym w e w n t r z n y m p r o b l e m e m p a r t i i . Chodzi wtedy o przegrupowanie si, o
dostosowanie organizacji partyjnej do nowego zadania: w p y w a na rozwj spoeczestwa w tym
sensie, ktry okrela skrupulatna i cisa analiza caociowego klasowego punktu widzenia proletariatu.
Dlatego partia stoi na najwyszym szczeblu hierarchii decydujcych si w pastwie, k t r y m
j e s t e m y . A poniewa rewolucja moe zwyciy tylko w skali wiatowej, a proletariat jako klasa
konstytuuje si naprawd jako proletariat wiatowy, partia ta jest wczona do midzynarodwki
komunistycznej, najwyszego organu rewolucji proletariackiej i podporzdkowana jako jej sekcja. W
takich poczeniach mechanistycznie skostniae mylenie, charakteryzujce wszystkich oportunistw i
rzecznikw ideologii buruazyjnej, zawsze widzi nierozwizywalne sprzecznoci. Nie pojm oni, jak to
jest moliwe, e chocia bolszewicy powrcili do kapitalizmu, to jednak trzymaj si starej struktury
partyjnej i starej niedemokratycznej dyktatury partii. Nie zrozumiej oni, w jaki sposb jest moliwe, e
Midzynarodwka Komunistyczna ani na chwil nie rezygnuje z rewolucji wiatowej, a przeciwnie
usiuje j przygotowywa i organizowa za pomoc wszystkich rozporzdzalnych rodkw, podczas gdy
jednoczenie rosyjskie pastwo proletariackie stara si popiera pokj z potgami imperialistycznymi i
uczestnictwo tak due, jak tylko moliwe, kapitalizmu imperialistycznego w gospodarczej rozbudowie
Rosji. Nie zrozumiej, jak to jest moliwe, e partia obstaje przy swym rygorystycznym charakterze
wewntrznym i jak najenergiczniej zabiega o jego ideologiczne i organizacyjne wzmocnienie, podczas
31
W. I. Lenin, Sprawozdanie polityczne KC RKP(b) na XI Zjedzie RKP(b), dz. cyt., s. 284. Przyp. tum.
47
www.skfm.w.pl
gdy Republika Rad trwoliwie czuwa nad tym, by nie osab ten sojusz z chopami, ktremu zawdzicza
swe istnienie, w oczach oportunistw coraz bardziej stajc si pastwem chopskim, coraz bardziej tracc
swj charakter proletariacki itd. Mechanicznie skostniae mylenie niedialektyczne nie moe tego poj,
e s t o o b i e k t y w n i e i s t n i e j c e s p r z e c z n o c i o b e c n e j e p o k i i e
polityka RKP(b), polityka Lenina, tylko w tej mierze jest sprzeczna, w j a k i e j s z u k a i
z n a j d u j e d i a l e k t y c z n i e s u s z n e o d p o w i e d z i n a o b i e k t y w n e
s p r z e c z n o c i j e j w a s n e g o b y t u s p o e c z n e g o .
Tak wic analizujc polityk Lenina, stale powracamy do podstawowych zagadnie metody
dialektycznej. Dzieo jego ycia jest w caoci konsekwentnym stosowaniem dialektyki marksistowskiej
do nieustannie zmiennych, stale wytwarzajcych to, co nowe, zjawisk wielkiej epoki przejciowej.
Poniewa jednak dialektyka nie jest teori ukoczon, ktra mogaby by odnoszona mechanicznie do
przejaww ycia, lecz i s t n i e j e j a k o t e o r i a t y l k o w t y m z a s t o s o w a n i u i przez
nie, wic metoda dialektyczna wysza z praktyki Leninowskiej b a r d z i e j rozlega, pena i
t e o r e t y c z n i e r o z w i n i t a , ni gdy przejmowa j jako dziedzictwo Marksa i Engelsa.
Cakiem zatem zasadnie mona mwi o l e n i n i z m i e j a k o n o w e j f a z i e w
r o z w o j u d i a l e k t y k i m a r k s i s t o w s k i e j . Lenin nie tylko przywrci czysto nauce
Marksa, po dugoletnim spycaniu i znieksztacaniu, ktre byo dzieem marksizmu wulgarnego, lecz i
sam metod uczyni bardziej konkretn i dojrza. Jeli jest zadaniem komunistw kroczy dalej drog
Lenina, to moe to by owocne tylko wtedy, gdy bd si starali zachowywa wobec niego t sam
postaw, ktr on zajmowa wobec Marksa. Rozwj spoeczny, problemy i zadania stawiane przed
marksizmem przez proces dziejowy okrelaj rodzaj i tre tej postawy, a poziom proletariackiej
wiadomoci klasowej w kierowniczej partii proletariatu jej efektywno. Sensem leninizmu jest jeszcze
wiksze zblienie materializmu historycznego do codziennej walki proletariatu i jeszcze wiksza
konkretno, ni byo to moliwe w czasach Marksa. Tradycja leninizmu moe wic polega tylko na
tym, by strzec przed zafaszowaniem i skostnieniem ow yciow i yciodajn, rosnc i wspierajc
wzrost funkcj materializmu historycznego. Dlatego, powtrzmy, komunici musz tak studiowa Lenina,
jak on studiowa Marksa; studiowa by nauczy si posugiwa metod dialektyczn. Aby nauczy si,
w jaki sposb poprzez konkretn analiz konkretnej sytuacji mona odnale w tym, co oglne, to, co
szczegowe, i odwrotnie; w nowym momencie danej sytuacji to, co j wie z dotychczasowym
procesem, a w prawidowoci procesu dziejowego to, co stale powstaje jako nowe; w caoci cz, a w
czci cao; w koniecznoci rozwojowej moment aktywnego dziaania, a w czynie zwizek z
koniecznoci procesu historycznego. Leninizm oznacza nie osignity dotd poziom mylenia
konkretnego, nieschematycznego, niemechanistycznego, w peni zwrconego ku praktyce. Zadaniem
leninistw jest zachowa to, ale w procesie dziejowym moe si zachowa tylko to, co rozwija si yjc.
A t a k i e z a c h o w a n i e tradycji leninizmu jest dzi najzaszczytniejszym zadaniem dla kadego, kto
rzeczywicie ujmuje metod dialektyczn jako bro w klasowej walce proletariatu.
48
www.skfm.w.pl

Lukásc György - Lenin. Studium Struktury Myśli

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Lukásc György - Lenin. Studium Struktury Myśli

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Gyrgy Lukcs

You might also like