Z E S Z Y T Y N A U K O W E P O L I T E C H N I K I P O Z N A S K I E J

Nr 59 Organizacja i Zarzdzanie

2013

Roman KASPRZYK
*
, Marcin BUTLEWSKI
**

POLE ELEKTROMAGNETYCZNE
JAKO CZYNNIK SZKODLIWY W PRZEMYLE
ELEKTROENERGETYCZNYM
W artykule opisano wpyw pola elektromagnetycznego na organizm czowieka. Doko-
nano tego przede wszystkim na podstawie analizy literatury dotyczcej rde pola elek-
tromagnetycznego w otoczeniu czowieka oraz charakterystyki szkodliwego wpywu pola
w zalenoci od wielkoci natenia pola elektromagnetycznego oraz dugoci ekspozycji
na jego dziaanie. Przedstawiono rwnie obowizujce podstawy prawne oraz normy
regulujce problem pl elektromagnetycznych.
Sowa kluczowe: pole elektromagnetyczne, czynniki szkodliwe na stanowisku
pracy, ergonomia stanowisk pracy, projektowanie ergono-
miczne stanowisk pracy
1. WPROWADZENIE
Pomimo e rda pola elektromagnetycznego znajduj si w rodowisku do-
mowym i zawodowym wikszoci ludzi, temat ich szkodliwoci poruszany jest
do rzadko. Powodem takiego stanu rzeczy moe by niewidoczno zjawiska
lub brak nadziei na jakkolwiek popraw. Trudno bowiem sobie wyobrazi nasze
ycie bez wszechotaczajcej sieci elektroenergetycznej. O ile mona przyj, e
w codziennym yciu nasze kontakty z oddziaywaniem pola elektromagnetycznego
s stosunkowo niewielkie, to w sytuacjach zawodowych zagroenie to moe mie

*
Absolwent kierunku inynieria bezpieczestwa na Wydziale Inynierii Zarzdzania
Politechniki Poznaskiej.
**
Katedra Ergonomii i Inynierii Jakoci, Wydzia Inynierii Zarzdzania Politechniki
Poznaskiej.
Roman Kasprzyk, Marcin Butlewski

20
istotny wpyw na zdrowie i ycie naraonych na nie pracownikw. Z tego powodu
pracodawcy s zobligowani do podejmowania dziaa, dziki ktrym moliwa
bdzie identyfikacja rde, charakterystyka wytwarzanych pl oraz okrelenie
koniecznych rodkw ochrony przed ich negatywnym oddziaywaniem na pracow-
nika. Liczba rde pola elektromagnetycznego wzrasta wraz z rosncym zapotrze-
bowaniem na energi elektryczn oraz zaawansowaniem technologii bezprzewo-
dowych (telefony komrkowe, urzdzenia WiFi, Wimax, Blue-tooth itp.). Rozwj
cywilizacyjny i rewolucja technologiczna w XX i XXI w. spowodoway bowiem
znaczcy wzrost kombinacji pl elektromagnetycznych o rnej czstotliwoci,
z ktrymi kady styka si w domu czy pracy. Dlatego te podejmuje si szeroko
zakrojone dziaania zmierzajce do ograniczenia stopnia naraenia czowieka na
oddziaywanie pl elektromagnetycznych.
Celem opracowania jest przedstawienie stanu wiedzy na temat zagroenia, ja-
kim jest promieniowanie elektromagnetyczne, oraz prezentacja stosowanych rod-
kw ochrony.
2. PODSTAWY TEORETYCZNE DOTYCZCE
PROMIENIOWANIA ELEKTROMAGNETYCZNEGO
2.1. Pole elektromagnetyczne oraz jego cechy
Pole elektromagnetyczne to stan przestrzeni, w ktrej na obiekt fizyczny majcy
adunek elektryczny dziaaj siy o naturze elektromagnetycznej. Inaczej mwic, w
polu elektromagnetycznym na kady adunek elektryczny lub dipol magnetyczny
dziaa okrelona sia. Z definicji pola elektromagnetycznego wynika, e jest ono
ukadem dwch wzajemnie powizanych pl: elektrycznego i magnetycznego,
a w kadym jego punkcie jest moliwe okrelenie wektorw natenia pola elek-
trycznego E i magnetycznego H [4, s. 16-19]. W celu scharakteryzowania pola elek-
tromagnetycznego jako fizycznego czynnika rodowiska pracy stosuje si znacznie
wicej parametrw ni w celu opisu jego pl skadowych. Nale do nich [6]:
czstotliwo pl [Hz],
natenie pl elektrycznych [V/m] oraz pl magnetycznych [A/m],
gsto mocy promieniowania [W/m
2
],
czas ekspozycji pracownika.
Skadowa elektryczna pola elektromagnetycznego oznacza oddziaywanie mi-
dzy naadowanymi elektrycznie czstkami lub ciaami poruszajcymi si w dowol-
ny sposb wzgldem inercjalnego ukadu odniesienia [20, s. 18]. Pole elektryczne
opisuje wektor natenia pola elektrycznego [24]:


Pole elektromagnetyczne jako czynnik szkodliwy

21
q
F
E (1)
gdzie:
F sia, jak pole elektryczne wywiera w danym miejscu na jednostkowy
elektryczny adunek punktowy,
q warto tego adunku.
W ukadzie SI jednostk natenia pola elektrycznego jest niuton na kulomb.
Skadowa magnetyczna pola elektromagnetycznego to pole wytwarzane na skutek
zmian pola elektrycznego w czasie przez ukad poruszajcych si adunkw. Pole
magnetyczne charakteryzuj wektory natenia pola magnetycznego H [20, s. 18].

C
I dI H (2)
gdzie:
H natenie pola magnetycznego,
I prd przepywajcy przez dowoln powierzchni rozpit na zamknitym
konturze C [18].
Natenie pola magnetycznego wyraa si w ukadzie SI w amperach na metr
[A/m]. Istotne dla omawianej problematyki wydaj si rwnie pojcia gstoci
mocy promieniowania pola [W/m] [18] oraz czstotliwoci pl [Hz] [20, s. 18].
Pola elektromagnetyczne mog by stae lub zmienne w czasie, a zmienno t
wyraa si przez liczb zmian na sekund, czyli czstotliwo f, wyraan w her-
cach [Hz]. Najczciej wystpuje pole zmienne o maej czstotliwoci rwnej
50 Hz [15, s. 18].
2.2. rda pl elektromagnetycznych w technice
Pole elektromagnetyczne zgodnie z art. 3 pkt 18 ustawy z dnia 27 kwietnia
2001 r. Prawo ochrony rodowiska (Dz.U. 2001 nr, 62 poz. 627) zdefiniowane jest
jako pole o czstotliwociach od 0 Hz do 300 GHz. Ze wzgldu na rdo po-
chodzenia pola elektromagnetycznego wyrnia si dwa jego rodzaje: naturalne
i sztuczne. Pole elektromagnetyczne moe mie charakter naturalny wytwarzane
jest wwczas przez rda naturalne znajdujce si w skorupie ziemskiej i jej oto-
czeniu. Moe to by rwnie pole wytworzone sztucznie przez urzdzenia znajdu-
jce si w otoczeniu czowieka [10, s. 40-45].
Promieniowanie naturalne i sztuczne moe mie przy tym charakter jonizujcy
i niejonizujcy. Promieniowanie jonizujce to promieniowanie przenikliwe spowo-
dowane strumieniem wysokoenergetycznych fotonw albo czstek naadowanych,
emitowanych przez pierwiastki wchodzce w skad skorupy ziemskiej oraz tech-
niczne wytwory dziaalnoci ludzkiej [10, s. 44]. Do tej drugiej grupy zalicza si
Roman Kasprzyk, Marcin Butlewski

22
elektrownie, napdy statkw pywajcych i powietrznych, urzdzenia medyczne
i militarne.
Promieniowanie jonizujce to promieniowanie elektromagnetyczne (, X) lub
czstkowe (korpuskularne, np. , ), ktre w czasie przenikania przez materi ma
zdolno wytwarzania jonw w sposb bezporedni lub poredni. Promieniowanie
rentgenowskie (X) oraz promieniowanie gamma () s rodzajami promieniowania
elektromagnetycznego. Z kolei wyrzucane podczas rozpadu czstki alfa i beta oraz
kwanty gamma tworz tzw. widmo energetyczne. Wskazane rodzaje promieniowa-
nia rni si przenikliwoci, czyli stopniem pochaniania przez materi. Istotne
jest, e przenikliwo zaley od rodzaju promieniowania i poziomu jego energii.
Zasig promieniowania jonizujcego okrela grubo warstwy materiau, ktra
cakowicie pochania to promieniowanie. W przypadku promieniowania elektro-
magnetycznego (, X) przenikliwo jest stosunkowo dua, bowiem promieniowa-
nie moe si przedostawa przez grube warstwy betonu czy stali. W celu okrele-
nia jego zasigu podaje si grubo warstwy materii, jaka jest potrzebna, aby osa-
bi jego oddziaywanie. Nieco mniej przenikliwe jest promieniowanie (strumie
szybko poruszajcych si elektronw lub pozytonw); jego zasig moe wynosi
do kilku metrw i jest w powietrzu blisko 60 razy wikszy ni zasig promienio-
wania o tej samej energii (strumie szybko poruszajcych si jder helu). Promie-
niowanie moe przenika przez kilkumilimetrow oson metalow, podczas gdy
maksymalny zasig promieniowania nie przekracza kilku centymetrw (do 10
cm) i z trudem przenika przez kartk papieru [14].

Tabela 1. rda oraz zakresy czstotliwoci emitowanych pl elektromagnetycznych [16]
Opis pola
magnetycznego
Przedzia
czstotliwoci
Dugo fali
rda oraz okolicznoci
wystpowania pl
Stae pola
elektryczne
i magnetyczne

silniki elektryczne, elektroliza
i przemys
Pola sieciowe 50 Hz lub 60 Hz
6000 km
lub 5000 km
elektroenergetyka, owietlenie, ogrze-
wanie, silniki, urzdzenia zasilane
z sieci i przemys
Pola bardzo
niskich
czstotliwoci
0,11,0 kHz 3003000 km urzdzenia przemysowe
Pola niskich
czstotliwoci
1100 kHz 3300 km linie i stacje elektroenergetyczne
Fale radiowe 0,1300 MHz 13000 m
radiofonia (fale dugie, rednie, krtkie
i UKF), radiotelefony, urzdzenia
medyczne
Mikrofale 0,3300 GHz 11000 mm
radiolokacja, radionawigacja, telefonia
komrkowa, urzdzenia medyczne,
domowe oraz przemysowe

Pole elektromagnetyczne jako czynnik szkodliwy

23
Promieniowanie niejonizujce naturalne to pole geomagnetyczne, pola zjawisk
zachodzcych w atmosferze ziemskiej oraz pola z przestrzeni pozaziemskiej. Ener-
gia pochodzca z tych rde nie jest rozpoznawalna za pomoc zmysw czowieka.
Pole niejonizujce sztuczne jest zwizane z niezamierzonym przez czowieka pro-
mieniowaniem elektromagnetycznym urzdze zasilanych energi elektryczn. Po-
niewa wi si one z technicznymi warunkami dziaania tych urzdze, nie jest
moliwe ich wyeliminowanie, a jedynie ograniczanie skutkw ich oddziaywania.
rdem pola maej czstotliwoci (do 50 Hz) s gwnie linie i stacje elektro-
energetyczne. O rozkadzie pl w ich otoczeniu decyduje konstrukcja linii i usytu-
owanie w przestrzeni przewodw znajdujcych si pod napiciem. Pomiary kontro-
lne poziomw pl elektrycznych i magnetycznych o czstotliwoci 50 Hz wykonu-
je si w Polsce dla napowietrznych linii elektroenergetycznych o napiciach zna-
mionowych 110 kV i wikszych. Poniewa pole o czstotliwoci 50 Hz nie przeni-
ka przez ciany budynkw, a kable stosowane w liniach podziemnych maj uzie-
mione osony, pomiary pola w otoczeniu wntrzowych stacji elektroenergetycz-
nych i linii podziemnych nie s potrzebne. Ze wzgldu na wytwarzane pole elek-
tromagnetyczne na uwag zasuguj wic stacje elektroenergetyczne. S one w-
zami sieci elektroenergetycznej, w ktrych dziki transformacji zmieniane s
napicia oraz rozdzielany jest rozpyw energii elektrycznej pomidzy odchodz-
cymi od stacji liniami wysokiego napicia. Natenie pola elektromagnetycznego
jest due na terenie stacji i maleje wraz ze wzrostem odlegoci od niej teren
potencjalnie niebezpieczny o wartociach zblionych do dopuszczalnych zgodnie
z prawem ochrony rodowiska nie jest dostpny dla ludnoci, a jedynie dla pra-
cownikw obsugujcych stacj [22, s. 189-203]. Wartoci natenia pola elektro-
magnetycznego przedstawiono w tabeli 2.

Tabela 2. Przecitne wartoci natenia pola elektromagnetycznego pod liniami
energetycznymi [10, s. 46]
Wyszczeglnienie Natenie pola [kV/m]
Pod liniami 110 kV 0,54,0
Pod liniami 220400 kV 5,010,0
W odlegoci 50 m od linii 400 kV <0,5

rdem pola elektromagnetycznego wielkiej czstotliwoci (od ok. 0,1 MHz
do ok. 60 GHz) s instalacje radiokomunikacyjne (radiowe, telewizyjne, interneto-
we, telefonii komrkowej). S one istotnym rdem ze wzgldu na zasig dziaa-
nia oraz powszechno wystpowania. Programy radiowo-telewizyjne nadawane s
na czstotliwociach zawartych w zakresie od 87,5 MHz do 860 MHz, w sieciach
komrkowych wykorzystywane s czstotliwoci z zakresw 900 MHz, 1800 MHz
i 2100 MHz, a w radiowym dostpie do Internetu czstotliwoci ok. 2,6 GHz
oraz ok. 5 GHz (z niewielkimi mocami wejciowymi). Z kolei anteny radiolinii
Roman Kasprzyk, Marcin Butlewski

24
pracuj w pasmach 23 GHz, 27 GHz i 38 GHz, a stacje UMTS w zakresie czsto-
tliwoci 2100 MHz [26, s. 11]. Zakresy czstotliwoci oraz maksymalne wartoci
mocy promieniowania wybranych standardw zaprezentowano w tabeli 3.

Tabela 3. Wybrane parametry techniczne systemw komrkowych [12, s. 11]
Nazwa standardu
Zakres czstotliwoci [MHz]
Maksimum mocy
promieniowania [W]
Promie
komrki
[km]
stacji
bazowej
radiotelefonu
stacji
bazowej
radiotelefonu
NMT-450 (analogowy) 463467,5 453457,5
100
1 140
AMPS (analogowy)
869894 824849
0,6 220
D-AMPS (analogowy) 50 0,2 0,520
CDMA (cyfrowy) 100 0,6 240
GSM 900 925965 890915 40 0,25 0,535
GSM 1800 1805880 1710785 20 0,125 0,52

Natenie pola elektromagnetycznego pozostaje w cisym zwizku z dugoci
fal radiowych. Rozgonia AM emituje fale dugie (od 30 kHz do 300 kHz) oraz
rednie (od 300 kHz do 3 MHz) majce zazwyczaj moc od 10 kW do 2 MW. Po-
niewa dugo fali jest stosunkowo dua (nawet 2000 m dla czstotliwoci 150
kHz), wpyw pola elektromagnetycznego moe by duy rwnie w znacznej odle-
goci od anteny 30 m od anteny nadajnika o mocy 500 kW i czstotliwoci 145
kHz natenie pola elektrycznego osiga warto 630 V/m, a magnetycznego 1,2
A/m. W przypadku nadajnika fal rednich o mocy 50 kW w odlegoci 30 m nat-
enie pola elektrycznego uzyskuje warto 275 V/m i maleje stosunkowo szybko
w miar oddalania si od nadajnika (25 V/m po 100 m i 10 V/m po 200 m).
W przypadku fal krtkich (od 3 MHz do 30 MHz) nadajniki o mniejszej mocy
rozmieszczone s w przestrzeni znacznie gciej, rwnie na dachach wysokich
budynkw (10100 m). Take natenie pola jest znacznie sabsze w przypadku
nadajnika o mocy 100 kW w odlegoci 100 m od anteny natenie pola elektrycz-
nego wynosi ok. 44 V/m, a natenie pola magnetycznego 0,12 A/m. Fale ultra-
krtkie (87,5108 MHz) emitowane s przez nadajniki o mocy od 50 W do 10 kW,
rozmieszczane podobnie jak nadajniki fal krtkich. Wspomniane wczeniej nadaj-
niki telewizyjne emituj fale o dugoci 174230 MHz oraz 470 862 MHz
i umieszczane s nieco wyej (ok. 110 m) [26]. Wkrtce w Polsce sie analogow
przekazywania programw radiowych i telewizyjnych zastpi wprowadzany obec-
nie naziemny system cyfrowego przekazu programw. Gsta sie stacji bazowych
telefonii komrkowych obejmuje swym zasigiem obszar niemal caego kraju, co
oznacza ich niewielki przyrost w przyszoci. Dynamicznie rozwijaj si natomiast
stacje radiowego dostpu do Internetu oraz radiowego dostpu w staych sieciach
telekomunikacyjnych, co moe oznacza, e emitowane przez nie promieniowanie
bdzie przyrasta [12].
Pole elektromagnetyczne jako czynnik szkodliwy

25
O ile wczeniej wymieniane rda promieniowania dotyczyy ludzi niezalenie
od wykonywanej przez nich profesji, to naley zauway, e istnieje wiele rno-
rodnych rde pl elektromagnetycznych w rodowisku pracy charakterystycznym
dla danej brany.
W rodowisku zawodowym na uwag zasuguj nastpujce rda pola elek-
tromagnetycznego:
obiekty elektroenergetyczne, w tym linie wysokiego napicia, stacje przesyo-
wo-rozdzielcze, transformatory, energetyczna instalacja zasilajca,
diagnostyczne i terapeutyczne urzdzenia medyczne,
urzdzenia przemysowe, w tym gwnie piece i nagrzewnice indukcyjne oraz
zgrzewarki i spawarki,
urzdzenia radiowe i telekomunikacyjne, zwaszcza anteny nadawcze radiowe
i telewizyjne, stacje radiolokacyjne oraz systemy telefonii ruchomej,
urzdzenia elektryczne uywane indywidualnie przez pracownikw oraz stano-
wice wyposaenie ich stanowiska pracy kuchnie mikrofalowe i indukcyjne,
telefony komrkowe, systemy antykradzieowe.
Typowe wykorzystanie zakresw czstotliwoci przez rne grupy zawodowe
zaprezentowano w tabeli 4.

Tabela 4. Zakresy czstotliwoci i sposb ich wykorzystania [11, s. 181]
Czstotliwo Zastosowanie
00,3 kHz
trakcja elektryczna prdu staego, technologie elektrostatyczne, linie przesyo-
we prdu staego, medycyna, elektroenergetyka
0,33 kHz
sterowanie czstotliwoci akustyczn, medycyna, czno, piece indukcyjne,
hartowanie, topienie, lutowanie, rafinacja
330 kHz
telekomunikacja, radionawigacja, medycyna, ogrzewanie indukcyjne, topienie,
hartowanie, rafinacja
30300 kHz
radionawigacja, telekomunikacja morska i aeronautyka, telefonia energetyczna
nona, radiolokacja, indukcyjne topienie metali, tomografia impedancyjna,
ukady zaponowe
0,33 MHz
telekomunikacja, radionawigacja, radio amatorskie, radiofonia AM, spawanie
RF, zgrzewarki opakowa, medycyna
330 MHz
pasmo czstotliwoci uytku powszechnego, telekomunikacja midzynarodo-
wa, diatermia, rezonans magnetyczny, ogrzewanie dielektryczne
30300 MHz
policja, stra poarna, amatorskie radia FM, telewizja VHF, diatermia, pogo-
towie ratunkowe, kontrola ruchu powietrznego, tomograf komputerowy NMR,
ogrzewanie dielektryczne
0,33 GHz
radio amatorskie, radio taxi, stra poarna, radary, radionawigacja, telewizja
UHF, kuchenki mikrofalowe, telefonia komrkowa, diatermia, akceleratory
330 GHz
radary, telekomunikacja satelitarna, radio amatorskie, stra poarna, samoloto-
we radary pogodowe, policja, radiolinie, alarmy przeciwwamaniowe
30300 GHz radary, telekomunikacja satelitarna, radiolinie, radionawigacja.

Z przedstawionego powyej wykazu urzdze wynika, e liczba pracownikw
zawodowo naraonych na dziaanie pl elektromagnetycznych jest stosunkowo
Roman Kasprzyk, Marcin Butlewski

26
dua. Niestety, dane statystyczne dotyczce liczebnoci pracownikw naraonych
na przebywanie w warunkach pola elektromagnetycznego przekraczajcego po-
ziomy dopuszczalne s niekompletne i w literaturze przedmiotu przedstawia si
zazwyczaj dane szacunkowe: 0,25% osb aktywnych zawodowo (od 35 tys. do
800 tys. naraonych zawodowo na pola elektromagnetyczne) [7, s. 8-9].
2.3. Miary oraz dopuszczalne dawki pola elektromagnetycznego
w rodowisku pracy
Definiujc naraenie pracownikw na wpyw promieniowania elektromagne-
tycznego, trzeba si posuy nastpujcymi wartociami [13, 15, 20]:
wartoci NDN czyli wartoci nate pl dopuszczalnych przy ekspozycji
w cigu caej 8-godzinnej zmiany roboczej okrelaj tzw. granic strefy za-
groenia i strefy poredniej,
wartoci nate pl, w ktrych ekspozycja jest zabroniona z wyjtkiem prze-
bywania w nich w ubiorach ochronnych definiuj tzw. granic strefy niebez-
piecznej,
wskanik ekspozycji i wskanik zasigu stref ochronnych pozwalaj na zde-
finiowanie oceny ekspozycji zoonej.
Dopuszczalne wartoci miar zewntrznych ekspozycji obejmuj wartoci pa-
rametrw mierzonych bezporednio w miejscu przebywania ludzi, okrelonych
jako natenie pola elektrycznego (E), natenie pola magnetycznego (H) i gsto
mocy (S) [15, 20].
Promieniowanie z tych wszystkich rde nie powinno przekracza tzw. dawki
granicznej. Dawka graniczna zgodnie z definicj Pastwowej Inspekcji Ochrony
rodowiska i Pastwowej Agencji Atomistyki to: maksymalna dawka rwno-
wana ponad to, przy jakiej naraenie radiacyjne jest uznawane za bezpiecznie
mae. Z kolei dawka rwnowana to wielko dawki pochonitej umoliwiaj-
cej ocen skutku biologicznego naraenia radiacyjnego organizmu ywego.
W przypadku urzdze radiowych przyjto wartoci graniczne natenia pola
oraz dwie strefy ochronne. Pierwsza z nich to strefa ochronna pierwszego stopnia,
w ktrej zakazane jest przebywanie ludnoci poza osobami pracujcymi na jej
terenie. W strefie ochronnej drugiego stopnia dopuszcza si natomiast okresowe
przebywanie ludnoci, gdy jest to zwizane z prowadzeniem dziaalnoci gospo-
darczej lub turystycznej. Oznacza to, e nie moe by tam zlokalizowany ani bu-
dynek mieszkalny czy szpitalno-uzdrowiskowy, ani placwka owiatowa. Nate-
nia pl w poszczeglnych strefach przedstawiono w tabeli 5.
Obowizujcy w Polsce grny poziom gstoci mocy pola elektromagnetycz-
nego, w ktrym mog przebywa ludzie, wynosi 0,1 W/m
2
(dla 900 MHz i 1800
MHz). CENELEC, organizacja Unii Europejskiej odpowiedzialna za opracowy-
wanie norm dotyczcych ochrony rodowiska w zakresie pola elektromagnetycz-

Pole elektromagnetyczne jako czynnik szkodliwy

27
Tabela 5. Wartoci graniczne stref ochronnych rodowiska [10, s. 48]
rdo pola
Zakres
czstotliwoci
Natenie pola,
gsto mocy dla
strefy ochronnej
I stopnia
Natenie pola,
gsto mocy dla
strefy ochronnej
II stopnia
Linie energetyczne WN 50 Hz >10k V/m 110 kV/m
Urzdzenia radiowe
1100 kHz >100 V/m <100 V/m
0,110 MHz >20 V/m 51 V/m
10300 Mhz >7 V/m 27 V/m
Nadajniki
TV, R/lok
pole stacjonarne
od 300 MHz
do 300GHz
>0,1 W/m
2
0,025 W/m
2

pole niestacjonarne >1 W/m
2
0,251 W/m
2


nego, okrelia ten limit na 4,5 W/m
2
[10, s. 49]. Dyrektywa europejska dotyczca
ekspozycji zawodowej na pola elektromagnetyczne ustala graniczne wartoci pl
w rodowisku pracy. Normy te zapewniaj pracownikowi minimaln ochron
przed bezporednimi skutkami ekspozycji. Gdy na stanowisku pracy wystpuj
pola elektromagnetyczne przekraczajce wartoci ustalone w normach, pracodaw-
cy musz podejmowa dziaania prewencyjne oraz regularnie okresowo kontrolowa
warunki i skutki ekspozycji [1, 2]. Dyrektywa nie narzuca przy tym stosowania
wskazanych norm w poszczeglnych krajach czonkowskich Unii Europejskiej;
zakada si jedynie, e normy krajowe nie bd mniej restrykcyjne. Oznacza to, e
dyrektywa obowizuje kraje czonkowskie wycznie w zakresie najwikszego
dopuszczalnego pola elektromagnetycznego, a szczegowe regulacje s ustalone
w normach krajowych, przy czym dopuszcza si rozbienoci midzy poszczegl-
nymi krajami.
3. WPYW PROMIENIOWANIA ELEKTROMAGNETYCZNEGO
NA ORGANIZM LUDZKI
Negatywny wpyw pola elektromagnetycznego na organizm czowieka sta si
przedmiotem bada ju na pocztku XIX w. Zakres zainteresowa zmienia si
wraz z zachodzcymi przemianami technologicznymi. Pole elektromagnetyczne
jest nieodcznym elementem wspczesnego wiata. Naturalne pole istniejce
w rodowisku byo dla czowieka nieszkodliwe; dopiero wzrost liczby sztucznych
rde emitujcych pole elektromagnetyczne zacz wywiera na czowieka szko-
dliwy wpyw. Oddziaywanie pola elektromagnetycznego na organizm ludzki za-
ley od jego czstotliwoci, wielkoci lub natenia. Istotna jest zwaszcza czsto-
tliwo, bowiem przy czstotliwociach niskich pole elektromagnetyczne przenika
przez ciao czowieka, powodujc przepyw prdu (rozkad adunkw elektrycz-
nych na powierzchni tkanek przewodzcych), a przy wysokich (radiowych) jest
Roman Kasprzyk, Marcin Butlewski

28
czciowo absorbowane i wnika do ciaa na niewielk gboko. Zagroenia
zwizane z wystpowaniem pola elektromagnetycznego dzieli si na rne grupy
w zalenoci od przyjtego kryterium [10, 11]. Przykady takich podziaw zapre-
zentowano w tabeli 7.

Tabela 7. Podzia zagroe zwizanych z wystpowaniem pola elektromagnetycznego
[21, s. 59-62]
Kryterium Podzia Charakterystyka zagroe
Czstotliwo
pola
niskie
czstotliwoci
zagroenia zwizane z bezporednim oddziaywaniem pola
na procesy elektrochemiczne w komrkach
rednie i niskie
czstotliwoci
zagroenia zwizane z oddziaywaniem termicznym promie-
niowania na poziomie komrkowym i tkankowym
Dugo
naraenia
na dziaanie
pola
pole stae
zagroenie bezporednie w postaci naraenia na bezporedni
kontakt z prdem wstrzsy elektryczne o rnej sile, za-
groenie porednie zwizane z zakcajcym oddziaywa-
niem pola na rytm biologiczny tkanek i narzdw
pole zmienne
zagroenia bezporednie i porednie zwizane z wpywem
pola elektromagnetycznego na zmiany o charakterze pozy-
tywnym (pobudzanie, wzmacnianie) lub negatywnym (ha-
mowanie, zaburzanie) zachodzce w procesach komrko-
wych

Skutki dziaania pl elektromagnetycznych s zwizane z dziaaniem staego
pola elektrycznego oraz magnetycznego. Pierwsze z nich dziaaj na organizm
w sposb poredni i bezporedni, drugie w sposb poredni, na drodze indukcji
magnetycznej. Wpyw bezporedni pola elektrycznego to wstrzsy elektryczne
o rnej sile, wpyw poredni natomiast powoduje zakcenia rytmw biologicz-
nych tkanek i narzdw. Wpyw poredni pola magnetycznego moe prowadzi do
zaburze rytmu serca i cinienia ttniczego oraz do efektw elektromechanicznych
w postaci niekorzystnego dziaania na implanty (rwnie stomatologiczne).
Wolnozmienne pola elektromagnetyczne (<300 Hz) wpywaj na zmiany
w procesach komrkowych. Moe to by wpyw pozytywny, wykorzystywany
w medycynie w postaci pobudzania i wzmacniania procesw komrkowych, lub
te jedynie negatywny hamujcy lub zaburzajcy te procesy [22, s. 263-264].
Negatywne oddziaywanie wie si ze wzmoonym odczuwaniem ciepa, dre-
niem skry w obrbie jej owosionych fragmentw, osabieniem pamici i zabu-
rzeniem mylenia oraz zaburzeniem rytmu serca. W przypadku pl wolnozmien-
nych naley wzi pod uwag dwie moliwoci [25, s. 3-4]:
pola elektromagnetyczne od 300 Hz do 100 kHz dziaaj w sposb bezporedni
oraz poredni; zmiany czstotliwoci powoduj wspomniane ju wczeniej
efekty czuciowe, ale rwnie zaburzenia suchu i wzroku; zakcaj rwnie
funkcjonowanie komrek i tkanek;
Pole elektromagnetyczne jako czynnik szkodliwy

29
pola elektromagnetyczne od 100 kHz do 300 GHz powoduj gwnie bezpo-
rednie efekty termiczne w postaci oparze oraz skutki porednie, w tym od-
dziaywanie na orodkowy ukad nerwowy, ukad krenia, aparat przezierny
oka, jelito cienkie, ukad krwiotwrczy.
Wpyw pola elektromagnetycznego o niskiej czstotliwoci jest wizany z cho-
robami nowotworowymi gwnie z wystpowaniem biaaczki. W 2001 r. grupa
robocza Midzynarodowej Agencji ds. Bada nad Rakiem (International Agency
for Research on Cancer IARC) oraz wiatowej Organizacji Zdrowia (World
Health Organization WHO) dokonaa przegldu bada zwizanych z negatyw-
nym dziaaniem niskiej czstotliwoci w tym wanie zakresie. W wyniku tych
bada pole ekstremalnie niskiej czstotliwoci (ELF extremely low frequency)
zostao sklasyfikowane jako pole o moliwym dziaaniu rakotwrczym na ludzi
(possibly carcinogenic to humans). Klasyfikacja ta oznacza jedynie, e na podsta-
wie bada stwierdzono, i jaki czynnik moe by rakotwrczy, przy czym istniej
ograniczone dowody jego rakotwrczego wpywu na ludzi oraz mniej ni wystar-
czajce dowody rakotwrczoci uzyskane w wyniku eksperymentw na zwierz-
tach. Czynnikiem zaklasyfikowanym do tej samej kategorii jest np. kawa, ktra
moe zwiksza ryzyko raka nerki. Zakres ELF nie przekracza 300 Hz i obejmuje
czstotliwo techniczn (5060 Hz) zwizan z istniejc infrastruktur elektro-
energetyczn. Jest to rwnie tzw. zagroenie rodowiskowe, bowiem w polu od-
dziaywania znale moe si kady czowiek bez adnych ogranicze czasowych
[22, s. 189-203]. Ograniczone dowody w tym zakresie dotycz gwnie biaaczki
u dzieci, a dowody na powstawanie innych rodzajw raka u dzieci i dorosych zo-
stay uznane za niemieszczce si w klasyfikacji (dowody niewystarczajce lub te
niespjne) [25, s. 5].
W przypadku pola elektromagnetycznego o wysokiej czstotliwoci istotne jest
rdo jego emisji. Przebywanie w obszarze dziaania fal radiowych o niskim po-
ziomie emitowanych przez telefony komrkowe oraz ich stacje bazowe nie powo-
duje niekorzystnych skutkw zdrowotnych. Powszechnie kojarzy si z uywaniem
telefonw takie skutki, jak chroniczny bl gowy, ze samopoczucie i brak koncen-
tracji. Jest to problem budzcy wiele kontrowersji w rodowisku naukowym,
a zdania na temat szkodliwoci dziaania tych urzdze s podzielone. Z najnow-
szych bada wynika, e potencjalne zmiany w funkcjonowaniu mzgu i zakcenia
snu wahaj si w granicach normy u czowieka i nie s skutkiem korzystania
z telefonw, rwnie w przypadku dugotrwaego przebywania w obszarze dziaa-
nia pl radiowych o niskim poziomie [25, s. 7]. Jednoczenie jednak, zgodnie
z wytycznymi niemieckiego Ministerstwa Ochrony rodowiska z 2007 r., dzieci do
pitego roku ycia bezwzgldnie nie powinny uywa telefonw komrkowych,
a dzieci starsze mog z nich korzysta ze znacznym ograniczeniem czasowym. Nie
mona przy tym wykluczy moliwoci zaistnienia skutkw dugofalowych. Okres
powszechnego korzystania z telefonw komrkowych i ekspozycji ich na nega-
tywne dziaanie trwa zbyt krtko, aby jednoznacznie okreli wpyw pola na roz-
Roman Kasprzyk, Marcin Butlewski

30
wj okrelonych rodzajw nowotworw. Niektrzy autorzy wi bezporednio
korzystanie z telefonw z wystpowaniem niektrych rodzajw nowotworw (gle-
jaka nowotworu tkanki glejowej orodkowego ukadu nerwowego, guzy mzgu
w tym nerwiaka nerwu suchowego). Jako dowd negatywnego wpywu uywania
telefonu wskazywana jest pozytywna korelacja midzy preferowan stron przy-
kadania telefonu do ucha a lokalizacj nowotworu. Ponadto wskazano na wiksz
zapadalno na tego rodzaju nowotwory osb dugotrwale naraonych na oddzia-
ywanie radiowego pola elektromagnetycznego u osb uywajcych telefonw
od ponad 10 lat przez czny czas powyej 2000 godzin [5, s. 22-26].
4. PODSUMOWANIE
Promieniowanie elektromagnetyczne jest grone tym bardziej, e jest niewi-
doczne, std szczeglnie w rodowisku pracy naley podejmowa wszelkie rodki
ochrony przed jego oddziaywaniem na poszczeglnych pracownikw. Oprcz
wprowadzenia stref ochronnych ludzi pracujcych w ich obszarze obowizuj do-
datkowe zasady. Najwaniejsze wrd nich to [2, s. 88-93]:
w strefach ochronnych mog przebywa wycznie pracownicy speniajcy
okrelone przepisami wymagania, u ktrych na podstawie przeprowadzonych
bada nie stwierdzono przeciwwskaza zdrowotnych do przebywania na tym
obszarze i do ekspozycji zawodowej na pole elektromagnetyczne,
warunki ekspozycji na stanowisku pracy znajdujcym si w obszarze stref
ochronnych musz by okresowo kontrolowane,
pracownicy, ktrych stanowisko pracy znajduje si w strefie ochronnej, podda-
wani s okresowym specjalistycznym badaniom lekarskim,
pracownicy, ktrych stanowiska pracy znajduj si w strefach ochronnych,
przechodz obowizkowe szkolenia z zakresu bezpieczestwa pracy w polach
elektromagnetycznych [17],
w zasigu pl elektromagnetycznych o nateniach przekraczajcych wartoci
dla strefy bezpiecznej nie powinny by zatrudniane kobiety [14],
pracownicy modociani nie powinni si znajdowa w obszarze naraonym na
ekspozycj powyej 3,75 mT [19].
Dziaania profilaktyczne podejmowane w ramach ochrony pracownikw przed
szkodliwym dziaaniem pl elektromagnetycznych oglnie podzielono na trzy gru-
py [3, s. 22-26] medyczne, techniczne oraz organizacyjne. Dziaania medyczne to
badania dodatkowe i konsultacje pracownikw, ktrych stanowiska znajduj si
w strefach oddziaywania pola elektromagnetycznego. Dziaania techniczne pole-
gaj na wprowadzaniu na stanowiska pracy urzdze generujcych pola elektro-
magnetyczne. Sposobem ograniczania ryzyka zawodowego jest w ich ramach:
ekranowanie przez wstawienie pomidzy rdo pola a obszar chroniony barie-
ry, ktrej zadaniem jest pochanianie lub rozpraszanie pola elektromagnetycz-
Pole elektromagnetyczne jako czynnik szkodliwy

31
nego ekranowanie lokalizujce (otoczenie rda pola elektromagnetycznego
ekranem) lub osaniajce (ekranowanie stanowiska pracy),
ekranowanie przez wprowadzenie dodatkowych rde pola, ktrych zadaniem
jest wytumienie poziomu pola elektromagnetycznego w okrelonym obszarze,
wprowadzanie manipulatorw, podajnikw oraz innych automatw i pauto-
matw umoliwiajcych obsug urzdzenia spoza obszaru wystpowania sil-
nych pl,
zmian technologii i wykorzystanie urzdze wytwarzajcych relatywnie sab-
sze pole.
Do najczciej stosowanych metod organizacyjnych nale [8; 9]:
zmniejszenie naraenia koniecznego zwizanego z wykonywana prac przez
skrcenie zmianowego czasu ekspozycji na wpyw pl elektromagnetycznych
w strefach ochronnych,
informowanie pracownikw o zasigu stref ochronnych i rdach pl w ro-
dowisku pracy, co umoliwi unikanie niepotrzebnego naraania si na dziaanie
pl elektromagnetycznych.
Specyficznym rodzajem zabezpieczenia jest roboczy strj ochronny jako rodek
ochrony indywidualnej. Jest on stosowany wszdzie tam, gdzie mobilno wyko-
nywanych zada i konieczno rcznej obsugi urzdze wyklucza ekranowanie
bd automatyzacj urzdzenia lub stanowiska pracy. Aby strj ochronny speni
funkcj ekranu zabezpieczajcego przed szkodliwym dziaaniem pola, musi by
wykonany z materiaw wkienniczych o odpowiednich waciwociach ekranu-
jcych i uytkowych.
Jak wskazano, rosnca liczba urzdze elektrotechnicznych spowodowaa
znaczny wzrost kombinacji pl elektrycznych i magnetycznych o rnych czsto-
tliwociach, na ktre naraony jest kady czowiek. Naturalne pole istniejce
w rodowisku nie szkodzio zdrowiu czowieka, dopiero natenie liczby sztucz-
nych rde emitujcych pole elektromagnetyczne zaczo w istotny sposb wpy-
wa na osoby bdce w jego obrbie. Wie si to bezporednio ze wzrostem za-
groe rodowiskowych. Dodatkowym czynnikiem wzmagajcym ten proces s
badania naukowe na temat pola elektromagnetycznego prowadzone np. w ramach
programu HAARP (Alaska), w ktrych pola o wielkiej mocy wykorzystywane s
do analizy waciwoci magnetycznych troposfery. Wykazano rwnie negatywny
wpyw pola elektroenergetycznego na organizm czowieka oraz sposoby reakcji
ciaa ludzkiego na pole elektromagnetyczne. Ograniczenie jego negatywnego
wpywu oraz zapewnienie bezpiecznych warunkw ycia i pracy jest szczeglnie
istotne ze spoecznego punktu widzenia. Pracodawcy s zobligowani do zapewnie-
nia pracujcym ludziom koniecznych rodkw ochrony przed negatywnym oddzia-
ywaniem pl elektromagnetycznych. Aby jednak byo to skuteczne, konieczne jest
wykonanie dokadnych pomiarw natenia pola elektromagnetycznego emitowa-
nego przez wszelkie urzdzenia i instalacje wystpujce w zakadach pracy.
Roman Kasprzyk, Marcin Butlewski

32
LITERATURA
[1] Gryz K., Karpowicz J., Dyrektywa dotyczca ekspozycji zawodowej na pola elektro-
magnetyczne 2004/40/WE, Bezpieczestwo Pracy, 2004, nr 11.
[2] Gryz K., Karpowicz J., Ekspozycja na pola elektromagnetyczne w pomieszczeniach
biurowych i metody jej ograniczania, Przegld Elektrotechniczny, 2004, nr 12.
[3] Gryz K., Karpowicz J., Kurczewska A., Stefko A., Smalcerz A., Ograniczanie ryzyka
zawodowego przy rdach pl elektromagnetycznych (3) przegld wybranych ma-
teriaw barierowych, Bezpieczestwo Pracy nauka i praktyka, 2009, nr 3, s. 22-
26.
[4] Gryz K., Karpowicz J., Zradziski P., Pole magnetyczne wytwarzane przez wyposae-
nie elektroenergetyczne w budynkach zalecenia profilaktyczne dotyczce ogranicze-
nia naraenia dugotrwaego, Bezpieczestwo Pracy nauka i praktyka, 2011, nr 5.
[5] Hardell L., Carlberg M., Mild K.H., Uytkowanie telefonw komrkowych i bezprze-
wodowych a ryzyko wystpowania guzw mzgu zdiagnozowanych w latach 1997-
2003, Bezpieczestwo Pracy, 2007, nr 4.
[6] Karpowicz J., Gryz K., Pola i promieniowanie elektromagnetyczne, http://www.ciop.
pl/6468.html (26.08.2012).
[7] Karpowicz J., Gryz K., Wymagania nowej dyrektywy WE w sprawie ochrony pra-
cownikw przed oddziaywaniem pl elektromagnetycznych, Materia przygotowany
na posiedzenie Rady Ochrony Pracy w dniu 1 lutego 2011 roku, CIOP-PIB, Warszawa
2011.
[8] Karpowicz J., Gryz. K., Ograniczanie ryzyka zawodowego przy rdach pl elektro-
magnetycznych (1) rodki ochrony zbiorowej i indywidualnej, Bezpieczestwo
Pracy nauka i praktyka, 2009, nr 1.
[9] Karpowicz J., Gryz. K., Ograniczanie ryzyka zawodowego przy rdach pl elektro-
magnetycznych (2) wybrane rda pl i charakterystyka odziey ochronnej, Bez-
pieczestwo Pracy nauka i praktyka, 2009, nr 2.
[10] Kiciski W., era A., Pole elektromagnetyczne w rodowisku czowieka, w: II Krajo-
wa Konferencja Naukowo-Techniczna Ekologia w elektronice 56 grudnia 2002,
Warszawa 2002.
[11] Michaowska-Samonek J., Aktualne zasady dotyczce badania pl elektromagnetycz-
nych wysokiej czstotliwoci, Prace Instytutu Elektrotechniki, Politechnika Lubel-
ska, 2008, z. 238.
[12] Obawy dotyczce wpywu pl elektromagnetycznych na zdrowie P6_TA(2009)0216
Rezolucja Parlamentu Europejskiego z dnia 2 kwietnia 2009 r. w sprawie obaw doty-
czcych wpywu pl elektromagnetycznych na zdrowie (2008/2211(INI)) (2010/C 137
E/08).
[13] PN-T-06580-3:2002, Ochrona pracy w polach i promieniowaniu elektromagnetycz-
nym o czstotliwoci od 0 Hz do 300 GHz. Metody pomiaru i oceny natenia pola na
stanowisku pracy.
[14] Potencjalne zagroenia zwizane z polami elektromagnetycznymi i ich skutki dla
rodowiska, 6 maja 2011 r. Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy, Komisja
rodowiska, Rolnictwa oraz Spraw Lokalnych i Regionalnych. Dokument 12608,
http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/WorkingDocs/Doc11/EDOC12608
.htm (29.07.2012).
Pole elektromagnetyczne jako czynnik szkodliwy

33
[15] Purcell E.M., Elektryczno i magnetyzm, PWN, Warszawa 1974.
[16] Rocznik Wojskowy Instytutu Higieny i Epidemiologii, t. 35, suplement 2.
[17] Rozporzdzenie Ministra Pracy i Polityki Spoecznej z dnia 29 listopada 2002 r.
w sprawie najwyszych dopuszczalnych ste i nate czynnikw szkodliwych dla
zdrowia w rodowisku pracy (Dz.U., nr 217, poz. 1833).
[18] Rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 10 wrzenia 1996 r. w sprawie wykazu prac
szczeglnie uciliwych lub szkodliwych dla zdrowia kobiet (Dz.U., 1996, nr 114,
poz. 545).
[19] Rozporzdzenie Rady Ministrw z dnia 10 wrzenia 1996 r. w sprawie wykazu prac
wzbronionych modocianym (Dz.U., 1996, nr 114, poz. 500).
[20] Rycki S., Ochrona rodowiska przed polami elektromagnetycznymi. Informator dla
administracji Samorzdowej, Generalna Dyrekcja Ochrony rodowiska, Warszawa
2011.
[21] Sikora R., Zeczak M., Gsto prdu jako wielko kryterialna do oceny oddziaywa-
nia pl elektromagnetycznych na organizm czowieka, Przegld Elektrotechniczny,
2005, nr 9.
[22] Strzaka-Gouszka K., Syrek P., Pole elektromagnetyczne w rodowisku czowieka
i metoda jego obliczania, Prace Instytutu Elektrotechniki, 2008 z. 239.
[23] Syrek P., Pole elektromagnetyczne w terapii zama, w: Materiay konferencji z okazji
Jubileuszu 90-lecia AGH, 28-29 maja 2009, Krakw 2009.
[24] The potential dangers of electromagnetic fields and their effect on the environment
http://assembly.coe.int/Main.asp?link=/Documents/WorkingDocs/Doc11/EDOC12608
.htm (2.08.2012).
[25] Wpyw pola elektromagnetycznego na zdrowie czowieka. Paszczyzny dialogu, Pol-
skie Towarzystwo Zastosowa Elektromagnetyzmu, Instytut Naukowo-Badawczy
ZTUREK, Warszawa 2009.
[26] rda pl elektromagnetycznych, http://www.ire.pw.edu.pl/~kderzakowski/ofe/
ofe_w2.pdf (30.07.2012).


ELECTROMAGNETIC FIELD AS A HARMFUL FACTOR IN THE ELECTRIC
POWER INDUSTRY
S u m m a r y
Within the following article, the impact of electromagnetic field on humans is de-
scribed. Specifically, carried out is an analysis of literature on the sources of the electro-
magnetic field in the human environment, and the characteristics of the harmful impact of
the field depending on the size of the electromagnetic field strength and the length of expo-
sure to its action. In the article presented are the current legal grounds and standards regu-
lating the issue of electromagnetic fields.





Roman Kasprzyk, Marcin Butlewski

34