5

Spis treci

WSTP ............................................................................................................................................................................................................................. 11
Cz pierwsza
ISTOTA WSPCZESNEGO TERRORYZMU ...................................................................................................................... 21
Wprowadzenie ............................................................................................................................................................................................................ 22
Rozdzia I
Pojcie terroryzm ................................................................................................................................................................................................. 25
1. Kwestie terminologiczne ................................................................................................................................................................... 25
2. Terroryzm problemy defnicyjne i ich przyczyny ....................................................................................................... 28
3. Potrzeba uniwersalnej defnicji terroryzmu? ...................................................................................................................... 37
Rozdzia II
Wybrane defnicje terroryzmu ........................................................................................................................................................................ 40
1. Inicjatywy organizacji midzynarodowych ........................................................................................................................... 40
2. Defnicje stosowane w wybranych pastwach ..................................................................................................................... 45
3. Propozycje rodowiska naukowego ............................................................................................................................................ 46
Rozdzia III
Systematyzacja defnicji terroryzmu i ich elementw skadowych ................................................................................... 53
Rozdzia IV
Charakterystyka wspczesnego terroryzmu ....................................................................................................................................... 62
Rozdzia V
Przejawy i rodzaje terroryzmu ....................................................................................................................................................................... 72
Podsumowanie ......................................................................................................................................................... ................................................. 84
Cz druga
GENEZA I RDA TERRORYZMU ........................................................................................................................................... 91
Wprowadzenie ............................................................................................................................................................................................................ 92
Rozdzia I
Ewolucja i eskalacja terroryzmu sposoby prezentacji zagadnienia ............................................................................... 95
Rozdzia II
Przyczyny wspczesnego terroryzmu ...................................................................................................................................................... 101
1. Istota zagadnienia ...................................................................................................................................................................................... 101
2. Prby klasyfkacji rde terroryzmu ......................................................................................................................................... 108
3. Triada motywacji terrorystycznej ................................................................................................................................................. 121
6
Rozdzia III
Ideologiczne rda terroryzmu ..................................................................................................................................................................... 127
Rozdzia IV
Ekonomiczno-spoeczne determinanty zjawiska ............................................................................................................................. 141
Rozdzia V
Psychologiczne przyczyny terroryzmu .................................................................................................................................................... 153
Podsumowanie ........................................................................................................................................................................................................... 165
ZAKOCZENIE ...................................................................................................................................................................................................... 169
BIBLIOGRAFIA ...................................................................................................................................................................................................... 199
SPIS SCHEMATW, TABEL I WYKRESW ............................................................................................................................... 228
ANEKSY ......................................................................................................................................................................................................................... 231
SUMMARY .................................................................................................................................................................................................................. 256
Spis treci
7
CONTENTS
INTRODUCTION .................................................................................................................................................................................................. 11
Part I
NATURE OF MODERN TERRORISM ........................................................................................................................................... 21
Introduction ................................................................................................................................................................................................................... 22
Chapter I
The concept of terrorism .................................................................................................................................................................................... 25
1. Matters of terminology .......................................................................................................................................................................... 25
2. Terrorism the problems of defnition and their reasons .......................................................................................... 28
3. A need for a universal defnition of terrorism? .................................................................................................................... 37
Chapter II
Selected defnitions of terrorism .................................................................................................................................................................... 40
1. Activities of international organizations ................................................................................................................................... 40
2. Defnitions used in various states .................................................................................................................................................. 45
3. Initiatives of an academic character ........................................................................................................................................... 46
Chapter III
Classifcation of defnitions of terrorism and their components ........................................................................................... 53
Chapter IV
Terrorism: classifcation of defnitions and their components ............................................................................................... 62
Chapter V
Symptoms and forms of terrorism .............................................................................................................................................................. 72
Conclusion .................................................................................................................................................................................................................... 84
Part II
THE ORIGIN AND SOURCES OF TERRORISM .............................................................................................................. 91
Introduction ................................................. ............................................................................................................................................................... 92
Chapter I
The evolution and escalation of terrorism forms of presentation ................................................................................... 95
Chapter II
Sources of modern terrorism ........................................................................................................................................................................... 101
1. The matter of the issue ........................................................................................................................................................................... 101
2. Attempts at a classifcation of determining factors .......................................................................................................... 108
3. The triad of terrorism motivation .................................................................................................................................................. 121
8
Chapter III
Ideological reasons for terrorism .................................................................................................................................................................. 127
Chapter IV
Economic and social determinants .............................................................................................................................................................. 141
Chapter V
Psychological sources of terrorism ............................................................................................................................................................ 153
Conclusion .................................................................................................................................................................................................................... 165
RSUM ........................................................................................................................................................................................................................ 169
BIBLIOGRAPHY ................................................................................................................................................................................................... 199
LIST OF TABLES AND GRAPHS ............................................................................................................................................................ 228
ANNEXES ................................................................................................................................................................................................................... 231
SUMMARY .................................................................................................................................................................................................................. 256
CONTENTS
11
Pokonanie terrorystw nie oznacza pokonania terroryzmu.
Terroryzm jest bowiem jak hydra o wci na nowo odrastajcych gowach
majcych twarze potencjalnych terrorystw.
[S.W.]
Wstp
Terroryzm, tak jak wirus, jest wszdzie. Mamy do czy nienia z globalnym przesczaniem
si terroryzmu, terroryzm jest jak cie rzuca ny przez system dominacji, gotowy w kadym
miejscu i czasie przebudzi si
1
. To krtkie literackie spostrzeenie dobrze od daje istot
wspczesnego terroryzmu, podkrelajc jego kluczowe cechy w po staci nieprzewidywal-
noci, destrukcyjnoci czy globalnego charakteru. Towarzy szy im ponadto jeszcze jeden
szczeglnie wany, cho czsto pomijany element. Jest nim konieczno traktowania terro-
ryzmu jako tzw. system naczy poczo nych
2
. Obejmuje on nie tylko poszczeglne przeja-
wy czy rodzaje terroryzmu, ale take wielo i rnorodno jego elementw skadowych,
cech, mechanizmw czy przyczyn, a nade wszystko zachodzce pomidzy nimi interakcje.
Pojcie ,,terroryzm trudne jest do zdefniowania. Do tej pory nie udao si wypracowa
jednej powszechnie akceptowanej jego defnicji. Przyczyn i nastpstw powyszego stanu
rzeczy naley si doszukiwa wrd rnorodnych czynnikw, ktre omwione zostay
w pierwszej czci ksiki. Zamieszczono tam rwnie autorsk defnicj terroryzmu. Zakada
ona, e terroryzm jest rnorodnie umotywowan i realizowan z naruszeniem istnie jcego
porzdku prawnego form przemocy politycznej (lub grob jej uycia), podjt przez poje-
dyncze osoby albo grup osb, skutkujc wywoaniem strat fzycznych, psychicznych, ma-
terialnych lub innych, a przeprowadzon za pomo c rnych rodkw i metod dziaania. Jest
ona wymierzona w cel/cele bezpo rednie (np. osoby reprezentujce dane pastwo) lub cel/
cele porednie, przy po mocy ktrych sprawca/sprawcy chc osign fnalny efekt.
Defnicja ta zwraca rwnoczenie uwag na kilka wanych i uniwersalnych cech terro-
ryzmu. Po pierwsze, ukazuje rnorodno przyczyn (motyww), obej mujc szerokie spek-
trum czynnikw generujcych i eskalujcych rozpatrywane zjawisko. Po drugie, uwypukla
fakt, e dziaania te naruszaj prawo, skutkujc jednoczenie rozbudowan palet konse-
kwencji. Po trzecie, zaznacza, i terro ryzm (wbrew temu, co czsto bdnie si zakada)
1
J. Baudrillard, Duch terroryzmu. Requiem dla Twin Towers, Warszawa 2005, s. 12.
2
Innym podejciem badawczym jest rozpatrywanie terroryzmu np. przy pomocy modelu sieciowego czy
,,kul bilardowych. Szerzej na temat ich zastosowania zob. np.: T. o-Nowak, Stosunki midzynarodowe.
Teorie systemy uczestnicy, Wrocaw 2007; Political Theory. Methods and Approaches, eds. D. Leopold,
M. Stears, New York 2008; M. Castells, Spoeczestwo sieci, Warszawa 2008; D. Barney, Spoeczestwo sieci,
Warszawa 2008; J. Krcikij, Dziaania sieciocentryczne. Wybrane problemy, Warszawa 2008. Na temat sieci
o charakterze terrorystycznym zob. choby: R. Gunaratna, Inside Al Qaeda. Global Network of Terror, New
York 2003; R. Bunker, Networks, Terrorism and Global Insurgency, New York 2005; M. Sageman, Sieci terroru,
Krakw 2008.
12
obejmuje nie tylko dziaania grup, ale i take pojedynczych osb. Po czwarte za, wskazuje
na wielo oraz odmienno rodkw i metod moliwych do zastosowania przez terro-
rystw. Defnicja ta, co oczywiste, nie ma charakteru uniwersalnego i naley j trakto wa
jako jedn z propozycji.
Wanym elementem poruszonym w pracy jest take rozrnienie terroryzmu
wewntrznego od midzynarodowego. Odwoujc si do klasyfkacji zaproponowanej
przez Marka Madeja, terroryzm wewntrzny sprowa dzi mona do jego wystpowania
na obszarze jednego, konkretnego pastwa. Jest on zatem realizowany tylko na jego
terytorium, przez jego mieszkacw, a wymierzony jest w obywateli i/lub wadz tego
pastwa. Przeciwiestwem terroryzmu wewntrznego (domestic terrorism) jest terroryzm
zewntrzny (midzynarodowy international terrorism) defniowany jako wiado mie
i celowo wymierzony w obywateli, terytorium lub mienie pastwa innego ni kraj po-
chodzenia jego sprawcw
3
. Podzia ten ma charakter polemiczny i uproszczony m.in. ze
wzgldu na fakt, i niemal kady akt terroryzmu we wntrznego moe wywoa implikacje
midzynarodowe. Innym problemem jest moliwo wystpowania zewntrznych przy-
czyn terroryzmu wewntrznego
4
.
Jedn z najnowszych prb ukazania wspczesnego terroryzmu jest zaprezentowana
w pracy autorska interferencyjna kon cepcja terroryzmu. Zakada ona:
A) Wielo i rnorodno interakcji zachodzcych pomidzy terroryzmem
wewntrznym a zewntrznym. Stan ten nasili si szczeglnie na skutek globalizacji.
B) Interdyscyplinarno terroryzmu oznaczajc, i zjawisko to powinno by anali-
zowane wieloaspektowo nie tylko przez pryzmat: polityki, historii, etnicznoci czy religii,
lecz take np. z uwzgldnieniem paszczyzny socjologicznej, psychologicznej, ekonomicz-
nej, kulturowej itp.
C) Dualizm przyczynowo-skutkowy terroryzmu rozumiany jako wzajemne ,,uzu-
penianie si sfery przyczyn i skutkw. Powoduje to, e czynnik bdcy przyczyn terro-
ryzmu (np. konfikt etniczny czy funda mentalizm) moe by rwnie jego skutkiem.
D) Dy fuzj
5
terroryzmu. Polega na przenikaniu si elementw skadowych terro-
ryzmu (np. strategii i taktyki dziaania), a take na ich ewolucji i dostosowywaniu si do
wystpujcych lub zmieniajcych si realiw. Dyfuzja wystpuje zarwno w wymiarze
horyzontalnym dotyczy eskalacji terro ryzmu w rnych czciach wiata (np. strategia
tworzenia tzw. nowych fron tw walki), jak i wertykalnym poszukiwanie nowych form czy
metod dziaania (choby cyberterroryzm). Dyfuzja terroryzmu jest spowodowana zarwno
3
Podaj za: M. Madej, Zagroenia asymetryczne bezpieczestwa pastw obszaru transatlantyckie go,
Warszawa 2007, s. 135; na ten temat zob. te np. B. Bolechw, Terroryzm w wiecie podwubiegunowym.
Przewartociowania i kontynuacje, Toru 2002, s. 4146; P. Wilkinson, Strategy Implications of Terrorism,
[w:] Terrorism and Political Violence, ed. M. Sondhi, New Delhi 2000, s. 2023; 1995 Patterns of Global
Terrorism, Offce of the Coordinator for Counterterrorism U.S. Department of State, April 1996; J. Pressman,
Rethinking Transnational Counterterrorism. Beyond a National Framework, The Washington Quarterly 2007,
Autumn.
4
M. Madej, Zagroenia, s. 135 i n.
5
Dyfuzja w znaczeniu chemicznym oznacza proces przemieszczania si czstek, dziki ktremu substan-
cje (elementy) mog si przenika (miesza) lub rozprzestrzenia, zob. np. Sownik poj wspczesnych,
red. A. Bullock, O. Stallybrass, S. Trombley, Katowice 1999, s. 119.
Wstp
13
czyn nikami endogennymi (m.in. dziaaniami antyterrorystycznymi), jak i egzogenny mi
(np. globalizacj i jej nastpstwami).
E) Zasad Huygensa. Oznacza, e kady obszar (region), gdzie wystpio zja wisko
terroryzmu, moe sta si zarzewiem dla jego dalszej ewolucji
6
lub eskalacji.
W ksice pojcie interferencja
7
rozumiana jest jako proces wzajemnego oddziay-
wania rnych elementw i mechanizmw prowadzcy do wystpienia nowych form
danego zjawiska w tym przypadku terrory zmu. Podmioty podlegajce interfe-
rencji czsto s skorelowane, to znaczy, maj elementy spjne, ktre nakadaj si
i uzupeniaj. Niejednokrotnie te ce chuje je podobiestwo np. przyczyn czy skutkw.
Interferencja terroryzmu moe dotyczy rnych aspektw omawianego zjawiska.
Zaprezentowana w pracy koncepcja odwouje si przede wszystkim do trzech gwnych
paszczyzn. S to:
1. Interferencja pojciowa terroryzmu koncentruje si ona wok ta kich zagadnie,
jak: szeroki zakres znaczeniowy terminu terroryzm, jego cz ste stosowanie, podobiestwo
wobec innych poj (np. terror), wielo defnicji terroryzmu i brak jednej powszechnie
akceptowanej, a take rnorodno sposobw analizy tego terminu (np. pi elementw
skadowych pojcia terroryzm)
8
.
2. Interferencja podmiotowo-przedmiotowa z jednej strony dotyczy ona r-
norodnych korelacji zachodzcych pomidzy poszczeglnymi cechami, formami czy mecha-
nizmami terroryzmu (interferencja przedmiotowa), z drugiej za powiza wystpujcych
midzy okrelonymi podmiotami zwizanymi z terroryzmem np. organizacja terrorystyczna
pastwo (interferencja podmiotowa). Odwouje si ona m.in. do czteroskadnikowej ma-
trycy terroryzmu obejmujcej: ana lizowany podmiot/podmioty dziaalnoci terrorystycz-
nej, rozpatrywany obszar, determinanty (czynniki zewntrzne i wewntrzne wpywajce na
terro ryzm) oraz przedmiot analizy (np. taktyka czy strategia dziaania terrorystw)
9
.
3. Interferencja przyczynowa podkrelajca wielo, zoono oraz wzajemne
powizania zachodzce pomidzy poszczeglnymi rdami terroryzmu. Kluczow rol
odgrywa tutaj koncepcja triady motywacji terrorystycznej, ktra rozpatruje trzy gw ne
grupy determinantw wpywajcych na terroryzm. S to uwa runkowania o charakterze ideo-
logicznym, ekonomiczno-spoecznym oraz psy chologicznym, a take wystpujce midzy
nimi interakcje.
6
Jest to autorski pomys wykorzystania koncepcji Huygensa w badaniach nad terroryzmem, zob. np.
J. Yoder, Unrolling Time: Christian Huygens and the Mathematization of Nature, Cambridge1990.
7
Sowo interferencja pochodzi z jzyka aciskiego. Termin ten funkcjonuje na gruncie rnych dys-
cyplin wiedzy (np. fzyki czy jzykoznawstwa), zosta zaadaptowany na potrzeby interferencyjnej koncepcji
ter roryzmu.
8
Jest to pi pyta, przy pomocy ktrych mona okreli wikszo elementw skadowych pojcia terro-
ryzm. S to pytania o: sprawc/sprawcw; form/formy metod/metody dziaania; motyw/motywy przy czyn/
przyczyny; cel/cele oraz skutek/skutki. Elementy te omwiono szczegowo w pierwszej czci ksiki.
9
Alternatywnym rozwizaniem jest model zaproponowany przez J. Kirasa, gdzie terroryzm rozpatrywa ny
jest w czterech gwnych kategoriach: czasu, przestrzeni, legitymizacji i otrzymanego poparcia. J. Kiras, Woj na
nieregularna: terroryzm i dziaania partyzanckie, [w:] Strategia we wspczesnym wiecie. Wprowadzenie do
studiw strategicznych, red. J. Baylis, J. Wirtz, C. Gray, E. Cohen, Krakw 2009, s. 174 i n.
Wstp
14
* * *
Do podjcia zaprezentowanych powyej problemw badawczych skonia autora bardzo
nieliczna (szczeglnie w jzyku polskim) literatura przedmiotu po wicona np.: wyjanieniu
pojcia terroryzm, ukazaniu jego elementw ska dowych i przyczyn utrudniajcych
zdefniowanie tego terminu, zaprezentowaniu sposobw opisywania eskalacji terroryzmu,
wskazaniu jego cech czy mechanizmw, rozpatrywaniu terroryzmu na tle innych tendencji,
analizowaniu integracyjnej i dezintegracyjnej funkcji terroryzmu, systematyzacji rde
terroryzmu oraz kilkunastu innych mniej lub bardziej znaczcych kwestii.
Drugim motywem bya ch uporzdkowania, a nawet sklasyfkowania po szczeglnych
elementw terroryzmu takich, jak choby jego: formy, przyczy ny, fale czy cechy, a take
zwrcenie uwagi na ich ewolucj, w tym np. na skutek wpywu globalizacji czy okrelonych
procesw dezintegracyjnych (np. fundamentalizmu)
10
.
Trzeci aspekt to podkrelenie faktu, e istnieje moliwo wykorzystania zgroma-
dzonych informacji dotyczcych istoty terroryzmu w praktyce, np. w sektorze bezpie-
czestwa. Suy temu m.in. model ksztatowania bezpieczestwa systemu czy kontroli
poziomu bezpieczestwa systemu
11
. Obejmuj one zarwno zagroe nia ze strony terro-
ryzmu, jak rwnie wykorzystanie potencjau obronnego czy tzw. potencjau zagroenia
12
.
Mechanizmy te bd mogy zosta zastosowane nie tylko przez poszczeglne rodowiska
naukowe, ale i te w praktyce, np. celem lepszego poznania sposobw dziaania terro-
rystw, technik rekrutacji, przyczyn terroryzmu itp.
Powysze aspekty naley ponadto rozpatrywa w kontekcie dziesitej rocznicy ata-
kw terrorystycznych z 11 wrzenia 2001 r. Dziesiciolecie jest dobr oka zj do analiz czy
ocen zagroenia, jakim jest wiatowy terroryzm, a take uwy puklenia tego, co w cigu
ostatnich lat zmienio si zarwno w zakresie terroryzmu, jak i jego postrzegania. Nasuwa
si przy tym wiele pyta, np.: Jak ataki z 11 wrzenia wpyny na ksztat wspczesnego
terroryzmu? Czy mona je uzna za moment przeomowy w ewolucji lub eskalacji terro-
ryzmu? Czy zamachy te winny by interpretowane bardziej jako przyczyna czy te skutek
zmian zacho dzcych na wiecie?
Uwzgldniajc przytoczone aspekty oraz zastosowan interferencyjn kon cepcj terro-
ryzmu, w publikacji gwnym punktem odniesienia uczyniono trzy grupy problemw badaw-
czych. Pierwsza dotyczy pojcia terroryzm, jego ge nezy, specyfki czy charakterystyki. Ko-
responduje z ni druga kategoria badawcza powicona istocie wspczesnego terroryzmu,
w tym za prezentowaniu jego cech, mechanizmw czy interferencyjnego charakteru. Trze cia
grupa problemw odnosi si natomiast do analizy przyczyn rozpatrywanego zjawiska.
Zasadniczy tok pracy podzielono na dwie czci. W pierwszej m.in. postawiono
nastpujce pytania badawcze: W jaki spo sb mona okreli istot terroryzmu? Jak
najtrafniej zdefniowa terroryzm? Dlacze go nie ma jednej uniwersalnej defnicji tego
10
Przez tendencje dezintegracyjne rozumie naley rnorodne procesy czy mechanizmy prowadzce
do wystpowania destabilizacji na danym obszarze. Mog one wynika z rnych determinantw i przybiera
rnorodne formy. Szerzej zob. druga cz ksiki oraz uwagi kocowe. Zob. te E. Polak, Integracja i dez
integracja jako wspzalene procesy wspczesnych przemian cywilizacyjnych, Gdask 2001.
11
J. Jawiski, K. Wayska-Fiok, Bezpieczestwo systemw, Warszawa 1993.
12
M. Suek, Metody i techniki bada stosunkw midzynarodowych, Warszawa 2004, s. 116121.
Wstp
15
zjawiska? Jakie s jego gwne elementy skadowe, cechy czy mechanizmy? Pytania te
stanowi punkt wyjcia do dalszych rozwaa. Ponadto zamieszczono tam rne spo-
soby postrzegania i defniowania terroryzmu oraz wystpujce pomidzy nimi rnice
i podobiestwa czy kata log czynnikw, ktre uzna mona za odpowied na pytanie, dla-
czego, pomimo wieloletnich i rnorodnych prb, nie udao si do tej pory wypracowa
jednej powszechnie stosowanej defnicji terroryzmu oraz jakie s nastpstwa takiego stanu
rzeczy i dlaczego stworzenie tej defnicji jest tak istotne. Odpowiedziom na powysze py-
tania towarzyszy zarwno autorska klasyfkacja defnicji terroryzmu, jak i przedstawienie
wasnej defnicji tego zjawiska.
W dalszej kolejnoci skoncentrowano si na ukazaniu elementw skado wych ter-
roryzmu i zachodzcych pomidzy nimi interakcji. Podstaw rozwaa jest model trila-
teralny obejmujcy: terroryst, organizacj terrorystyczn oraz tzw. otoczenie skadajce si
z licznych rnych podmiotw wspierajcych lub zwalczajcych dziaalno terrorystyczn.
Cz ta zawiera take analiz wybranych cech oraz zasad ksztatujcych wspczesny
terroryzm. Jest on postrzegany nie tylko jako stan, ale i proces. wiadczy o tym m.in.
jego dynamika i ewolucyjno, przy bierajca albo form stopniowych przeksztace, albo
gwatownych przemian dokonujcych si w nastpstwie zmian zachodzcych tak w obrbie
terroryzmu, jak i otaczajcych go uwarunkowa. Nie oznacza to jednak, e zmiany te musz
wystpowa permanentnie i dotyczy wszystkich jego elementw skadowych. Nasuwa si
przy tym pytanie o zakres i charakter przemian dokonujcych si w obrbie terroryzmu.
Czy grafcznie bardziej przypominaj one struktur fali czy maj posta linii prostej,
z szybsz lub wolniejsz modyfkacj czci ele mentw, ale i rwnoczesn niezmiennoci
lub powtarzalnoci pozostaych aspektw? Czy falom terroryzmu, podobnie jak w kon-
cepcji Samuela Hun tingtona, towarzysz fale odwrotu od terroryzmu? A moe bardziej
przypo minaj one model Alvina Toffera z moliwoci jednoczesnego wystpowania kilku
fal terroryzmu
13
.
Wrd innych omwionych w tej czci zagadnie wymieni naley np.: ukazanie po-
szczeglnych form i rodzajw terroryzmu, przedstawienie interfe rencyjnego modelu ter-
roryzmu czy wspomnianej ju tzw. czteroskadnikowej matrycy terroryzmu. Rozwaania
koczy m.in. prezentacja modelu cigoci i zmiany terroryzmu, rekomendacja dotyczca
stworzenia odrbnej dyscypliny naukowej zajmujcej si badaniami nad terroryzmem czy
autorska koncepcja kontr-anty-terroryzmu
14
.
W drugiej czci ksiki gwnym przedmiotem analizy s przyczyny terro ryzmu.
Na pocztku ukazano jednak genez oraz eskalacj tego zjawiska, koncentrujc si
z jednej stro ny na wskazaniu kilku kluczowych wydarze majcych szczeglny wpyw na
ksztat wspczesnego terroryzmu. Z drugiej za strony zaprezentowano gw ne metody
opisywania poszczeglnych etapw historii terroryzmu. Dalej nakrelono zoono oraz
rnorodno przyczyn terroryzmu prezentujc kilka wybranych sposobw ich klasyfkacji.
Podkrelono rwnie do czste marginalizowanie tego zagadnienia. Na wizano te do
13
Chodzi o moliwo nakadania si fal, jak dzieje si to w teorii fal rozwoju cywilizacyjnego
A. Toffera, szerzej zob. np. A. Toffer, Trzecia fala, Warszawa 1997; S. Huntington, Trzecia fala demokraty
zacji, Warszawa 1995.
14
Koncepcja ta zakada czne rozpatrywanie poszczeglnych elementw, mechanizmw czy dziaa
zwizanych z diagnozowaniem, przeciwdziaaniem oraz zwalczaniem terroryzmu.
Wstp
16
dyskusji na temat moliwoci stworzenia jednego uniwersalnego modelu przyczyn terro-
ryzmu. Zaprezentowano ponadto gwne motywy dziaalnoci wspczesnych ugrupowa
terrorystycznych oraz model zintegrowanych typologii rde terro ryzmu. Dzieli on
przyczyny terroryzmu ze wzgldu na: czas ich wystpowania, skal oddziaywania (zakres
terytorialny), przedmiotowy charakter (np. rda religijne, psychologiczne, ekonomiczne
itp.) oraz ich ewolucj.
Oprcz przed stawienia wskazanych kwestii gwnym celem tej czci pracy jest
odpowied m.in. na nastpujce pytania badawcze: Jakie s gwne przyczyny terroryzmu?
Jak ewolucja w obrbie przyczyn terroryzmu wpywa na cechy, elementy czy zakres caego
zjawiska? Czy wrd rde terroryzmu moliwe jest wskazanie jednego kilku dominu-
jcych determinantw? Czy s one charakterystyczne uniwersalne tylko dla danego okre-
su historycznego, regionu czy rodzaju terroryzmu? Istotnym proble mem badawczym jest
rwnie analizowanie rde terroryzmu w kontekcie in nych zjawisk dezintegracyjnych
(np. separatyzm czy fundamentalizm) oraz od powied na pytanie, czy wystpuje wsplny,
przynajmniej dla czci tendencji dezintegracyjnych, katalog przyczyn.
Zwieczeniem drugiej czci jest autorski model przyczyn terro ryzmu. Jest to kon-
cepcja triady motywacji terrorystycznej. Obejmuje ona trzy gwne elementy skadowe.
Po pierwsze, s to rnego rodzaju idee ideologie, np. o charakterze politycznym, etnicz-
nym czy religijnym, z ktrymi dana orga nizacja terrorystyczna, w wikszym lub mniejszym
stopniu, si utosamia. Po drugie, uwarunkowanie ekonomiczno-spoeczne wystpujce
na danym teryto rium, w tym m.in. problem ubstwa, analfabetyzmu, dysproporcji fnan-
sowych itp. Po trzecie za, tzw. aspekty psychiczne grupujce bardzo rne czynniki
i postawy emocjonalne (choby ch zemsty, poczucie krzywdy, wrogoci itp.). Powysze
paszczyzny wzajemnie si uzupeniaj, wchodzc w interakcje tak midzy sob, jak
i z szeregiem innych rnorodnych determinantw.
* * *
W pracy przyjto nastpuj ce zaoenia badawcze:
Terroryzm w ujciu interferencyjnym przede wszystkim powinien by rozpatrywany 1.
z uwzgldnieniem czterech gwnych aspektw. S to: jego ele menty skadowe (np. po-
szczeglne organizacje terrorystyczne), zachodzce po midzy nimi interakcje, czynniki
wewntrzne i zewntrzne wpywajce na po wysze uwarunkowania oraz okrelony obszar
analizy (choby Afganistan, Unia Europejska itp.). Analiza moe by realizowana na pod-
stawie: interferencji przyczynowo-skutkowej (badajcej rda i nastpstwa terroryzmu), in-
terferencji zakresowej (dotyczcej oddziaywania poszczeglnych czynnikw) oraz interfe-
rencji przedmiotowej (rozpatrujcej poszczeglne elementy terroryzmu).
Zaprezentowana w pracy koncepcja interferencyjna ma charakter uniwer salny 2.
i moe zosta wykorzystana nie tylko do omwienia terroryzmu lub jego poszczeglnych
elementw skadowych, ale take do analizy innych zjawisk spoecznych (tzw. interferencja
procesw), w tym gwnie tendencji dezintegracyjnych, takich jak choby nacjonalizm, sepa-
ratyzm czy fundamentalizm.
Wstp
17
Powysze zjawiska cechuje do duy zakres podobiestwa. Dotyczy to m.in. nie- 3.
ktrych ich przyczyn, mechanizmw, elementw skadowych, skutkw itp. Jest to zatem
kolejny argument na rzecz ich wsplnego klasyfkowania oraz analizowania jako tzw. pro-
cesy dezintegracyjne.
Terroryzm na og postrzegany jest w sposb negatywny. W niektrych jednak przy- 4.
padkach moe on przybiera take posta pozytywn, tzw. pozy tywny wymiar terroryzmu.
Dotyczy to m.in. sytuacji, kiedy okrelony przejaw terroru albo terroryzmu przyczynia si do
obalenia krwawego tyrana.
Wskaza mona zarwno na dezintegracyjn, jak i integracyjn funkcj terro- 5.
ryzmu. W pierwszym przypadku sprowadza si ona przede wszystkim do destabilizacji
okrelonego systemu spoecznego i moe wystpowa na poziomie lokalnym, regionalnym,
a nawet globalnym. W drugim znaczeniu terroryzm integruje np. nie tylko osoby lub pod-
mioty utosamiajce si z dan dziaalnoci ter rorystyczn, ale take i tych, ktrzy czuj si ni
porednio lub bezporednio zagroeni
15
.
Jednym z bardziej efektywnych sposobw analizy i systematyzacji przy czyn 6.
wspczesnego terroryzmu jest wykorzystanie koncepcji triady motywacji terrory stycznej.
Wyrnia ona trzy gwne grupy determinantw, tj.: sfer idei (okrelone ideologie,
np. nacjonalizm, separatyzm, fundamentalizm itd.), rda ekonomiczno-spoeczne ter-
roryzmu (choby bied, dysproporcje mate rialne itp.) oraz przyczyny psychologiczne
(m.in. w postaci wybranych zacho wa i czynnikw psychicznych).
W przypadku terroryzmu jednym z waniejszych, aczkolwiek czsto po mijanych 7.
mechanizmw, jest zjawisko tzw. dualizmu. Polega ono przede wszyst kim na tym, i niektre
elementy mog by rozpatrywane zarwno w wymiarze przy czynowym, jak i skutkowym
16
.
Oznacza to, e dany czynnik, np. przemoc, strach czy separatyzm, moe by rwnoczenie
przyczyn, jak i skutkiem dziaa terrory stycznych.
Analizujc problem terroryzmu, naley wykorzysta nowe narzdzie badawcze, ja- 8.
kim jest autorski model czterech gwnych paszczyzn terroryzmu. Uwzgldnia on: przy-
czyny terroryzmu, przejawy terroryzmu (np. formy, metody czy strategie dziaania terro-
rystw), skutki terroryzmu oraz tzw. kontr-anty-terroryzm (obejmujcy caoksztat rodkw
i inicjatyw zwizanych z przeciwdziaaniem oraz zwalczaniem terrorystycznego zagroenia),
a take zachodzce pomidzy nimi in terakcje. Model ten moe by zastosowany zarwno
podczas analizy teoretycznej, jak i w praktyce m.in. przez rnorodne podmioty zajmujce
si walk z terrory zmem.
15
Zagadnienie to jest zarwno o wiele szersze, poniewa mona mwi o pozytywnych, jak i negaty-
wnych aspektach integracyjnej oraz dezintegracyjnej funkcji terroryzmu. Zob. szerzej zakoczenie pracy.
Na temat tzw. dezintegracji pozytywnej zob. np. K. Dbrowski, Dezintegracja pozytywna, Warszawa 1979.
16
Innym przejawem dualizmu terroryzmu jest rwnolege wystpowanie dwch jego gwnych form, czyli
terroryzmu globalnego oraz lokalnego. Szerzej zob. zakoczenie pracy.
Wstp
18
* * *
Pomimo wieloci i rnorodnoci publikacji na temat terroryzmu wci brakuje kom-
pleksowych opracowa rozpatrujcych cznie rne teoretyczne aspekty wspczesnego
terroryzmu (w jzyku angielskim czciowo ,luk t wypeniaj np. prace Alexa Schmida,
Brucea Hoffmana czy Walte ra Laquera)
17
. Wikszo opublikowanych ksiek albo
ma charakter publicystyczno-faktografczny, albo dotyczy tylko wybranych elementw
powyszego zagadnienia, np. funkcjonowania organiza cji terrorystycznych. Co wicej, cz
istniejcych publikacji, w wikszym lub mniejszym stopniu, nie uwzgldnia obecnej spe-
cyfki i charakteru problemu, al bowiem zostaa przygotowana kilkanacie lub kilkadziesit
lat temu. Dynamika oraz ewolucyjno procesw zachodzcych zarwno we wspczesnym
wiecie, jak i w obrbie terroryzmu spowodowaa dezaktualizacj czci zawartych tam mo-
deli czy wnioskw. Przykadem s badania dotyczce elementw skadowych pojcia terro-
ryzm przeprowadzone najpierw przez wspo mnianych A. Schmida i A. Jongmana (w 1988 r.),
a pniej ponowione w 2002 r. przez L. Weinberg, A. Pedahzur i S. Hirsch-Hoefer
18
.
Podczas przygotowywania ksiki bardzo pomocne okazay si mate riay licznych in-
stytucji naukowo-analitycznych, wrd ktrych wymieni mo na m.in.: bazy danych De-
partamentu Stanu USA (w tym np. Country Reports on Terrorism redagowane przez Offce
of the Coordinator for Counterterrorism United States Department of State), RAND Corpo-
ration, CATO Institute, STRATFORD Global Intelligence, CSIS Center for Strategic and
International Studies. Szczeglne znaczenie miaa baza informacyjno-naukowa START
19
.
Jest ona redagowana przez National Consortium for the Study of Terrorism and Responses
to Terrorism dziaajce przy amerykaskim uniwersytecie w Maryland.
Przydatne byy take publikacje z serii Studia i Analizy Collegium Civitas, opraco-
wania TE SAT EU Terrorism Situation and Trend Raport EUROPOL, cykl wydawni-
czy Political Violence pod redakcj Paula Wilkinsona i Davida Rapoporta realizowany
przez Routledge Taylor and Francis Group czy ksiki opublikowane w ramach projektu
Internal and International Aspects of Modern Terrorism
20
.
Wrd najbardziej inspirujcych monografi wymieni mona m.in. publi kacje ta-
kich autorw, jak: Bruce Hoffman
21
, Alex Schmid
22
, David Rapoport
23
, Walter Laqueur
24
,
17
Jednym z najnowszych przykadw jest te ksika M. Crenshaw, Explaining Terrorism. Causes Pro
cesses and Consequences, New York 2011.
18
L. Weinberg, A. Pedahzur, S. Hirsch-Hoefer, The Challenge of Conceptualizing Terrorism, Terrorism
and Political Violence 2004, vol. 16, nr 4, s. 782.
19
START, http://www.start.edu/gtd (5.01.2011).
20
Projekt realizowany jest przez Zakad Studiw Strategicznych Wydziau Nauk Politycznych i Dzien-
nikarstwa UAM, w jego ramach ukazay si choby prace: Terrorism and a Timeless Actor on the International
Stage, The Power of Terrorism, The Faces of Terrorism, Leksykon wspczesnych organizacji terrorystycznych,
The Modern Terrorism and its Forms, szerzej zob. http://studiastrategiczne.amu.edu.pl.
21
B. Hoffman, Oblicza terroryzmu, Warszawa 1999.
22
A. Schmid, J. de Graaf, Violence as Communication. Insurgent Terrorism and the Western News Media,
Beverly Hills 1982.
23
D. Rapoport, Assassination and Terrorism, Toronto 1971.
24
W. Laqueur, The Age of Terrorism, London 1987; idem, The New Terrorism: Fanaticism and the Arms
of Mass Destruction, Oxford 1999.
Wstp
19
Marc Sageman
25
, John Horgan
26
, Omar Malik
27
, Paul Wilkinson
28
, David Whittaker
29
, Gus
Martin
30
, Dipak Gupta
31
, Neil Smelser
32
, Ben Saul
33
, Bartosz Bolechw
34
, Brunon Hoyst
35
,
Artur Wejkszner
36
, Jacek Pawowski
37
, Krzysztof Indecki
38
, Tomasz Aleksandrowicz
39
, Tomasz
Biaek
40
, Robert Borkowski
41
, Maria Tomczak
42
czy Marek Madej
43
.
Z kolei do najwaniejszych, z punktu widzenia podjtej problematyki, prac zbiorow-
ych zaliczy naley: The Roots of Terrorism, ed. Louise Richardson, New YorkLondon
2006; Attacking Terrorism. Elements of a Grand Strategy, eds. Audrey Cronin, James
Ludes, Washington 2004; Terrorism in Context, ed. Martha Crenshaw, Pennsylvania 2003;
The New Era of Terrorism. Selected Readings, ed. Gus Martin, Thousand OaksLondon
New Delhi 2004; Understanding Terrorism. Psychosocial Roots, Consequences and In
terventions, eds. Fathal Moghaddam and Anthony Marsell, Washington 2004; Terroryzm
poli tyczny, red. J. Muszyski, Warszawa 1981; Terroryzm we wspczesnym wiecie,
red. J. Pawowski, Warszawa 2001; Terroryzm w wiecie wspczesnym, red. E. Haliak,
W. Lizak, L. ukaszuk, E. liwka, WarszawaPienino 2004; Terroryzm. Anatomia zjawis
ka, red. K. Liedel, Warszawa 2006.
Istotn rol odegray rwnie wspomnienia czy wywiady z byymi lub obecnymi terro-
rystami albo funkcjonariuszami rnych sub antyterrorystycz nych. Pomimo wtpliwoci
co do ich naukowego obiektywizmu su one po znaniu innego punktu widzenia,
a take prezentuj wtki nieczsto poruszane w literaturze przedmiotu. Wrd tego typu
prac wymieni mona choby: Phil Rees, Kolacja z terroryst. Spotkania z najbardziej
poszukiwanymi bojownika mi na wiecie, Krakw 2005; [Anonim], Polowaam na terro
rystw. Opowieci agentki CIA, Warszawa 2004; Chris Mackey, Greg Miller, Kulisy wojny.
Terro ryci i szpiedzy. Podstp i prowokacja. Tajemnice przesucha, Warszawa 2006;
Isabel Pisano, Ja, terrorysta! Rozmowy ze wspczesnym katem, Warszawa 2005.
25
M. Sageman, Sieci
26
J. Horgan, Psychologia terroryzmu, Warszawa 2008.
27
O. Malik, Enough of the Defnition of Terrorism, London 2000.
28
P. Wilkinson, Political Terrorism, London 1974.
29
D. Whittaker, Terrorism, Understanding the Global Threat, London 2002.
30
G. Martin, Essentials of Terrorism. Concepts and Controversies, Los AngelesLondonNew Delhi
Singapore 2008.
31
D. Gupta, Understanding Terrorism and Political Violence. The Life Cycle of Birth, Growth, Transfor
mation and Demise, LondonNew York 2008.
32
N. Smelser, The Faces of Terrorism. Social and Psychological Dimensions, PrincetonOxford 2007.
33
B. Saul, Defning Terrorism in International Law, Oxford 2006.
34
B. Bolechw, Terroryzm; idem, Terroryzm. Aktorzy, statyci, widzowie, Warszawa 2010.
35
B. Hoyst, Terroryzm, t. I i II, Warszawa 2009.
36
A. Wejkszner, Ewolucja terroryzmu motywowanego ideologi religijn na przykadzie salafckiego
ru chu globalnego dihadu, Pozna 2010.
37
P. Gawliczek, J. Pawowski, Zagroenia asymetryczne, Warszawa 2003.
38
K. Indecki, Prawo karne wobec terroryzmu i ataku terrorystycznego, d 1998.
39
T. Aleksandrowicz, Terroryzm midzynarodowy, Warszawa 2008.
40
T. Biaek, Terroryzm manipulacja strachem, Warszawa 2005.
41
R. Borkowski, Terroryzm ponowoczesny. Studium z antropologii polityki, Toru 2007.
42
M. Tomczak, Ewolucja terroryzmu. Sprawcy metody fnanse, Pozna 2010.
43
M. Madej, Zagroenia asymetryczne bezpieczestwa pastw obszaru transatlantyckiego, Warszawa 2007.
Wstp
20
Bardzo wartociowe okazay si te publikacje zawierajce pogldy do tyczce terro-
ryzmu autorstwa wybranych intelektualistw, a zawarte m.in. w ksikach: 11 wrzenia
2001. Jak to si stao i co dalej?, red. James Hoge, Gideon Rose, Warszawa 2001;
11 wrzenia. Przyczyny i konsekwencje w opiniach intelektualistw, red. Phil Scraton, War-
szawa 2003; Jacek akowski, Koniec. Rozmowy o tym, co si popsuo w nas, w Polsce,
w Europie i w wiecie, War szawa 2006; Giovanna Borradori, Filozofa w czasach terroru.
Rozmowy z Jrgenem Habermasem i Jacquesiem Derrid, Warszawa 2008.
Odrbna i znaczca kategoria rde to materiay opublikowane w specjali stycznych
czasopismach naukowych takich, jak choby: Terrorism and Political Violence, Terro-
rism Monitor, Studies in Confict and Terrorism, Perspectives on Terrorism, Zeszyty
Naukowe Akademii Obrony Narodowej, Zeszyt Biura Bezpieczestwa Narodowego,
,,Przegld Strategiczny. Uwzgldniono rwnie publicystyk oraz materiay internetowe,
co pozwolio zaprezentowa dynamik oraz najbardziej aktualne aspekty rozpatrywanego
zagadnienia. Zwrci naley take uwag na najnowsze publikacje. Wrd nich szcze-
glnie wartociowa jest ksika Terrorism. A Critical Introduction opublikowana przez
wydawnictwo Palgrave Macmillan
44
.
* * *
Prezentowana ksika z jednej strony jest zaktualizowanym i rozszerzonym wyda-
niem pracy opublikowanej przez autora w 2011 roku. Z drugiej za stanowi zwieczenie
wieloletnich bada dotyczcych terroryzmu a pro wadzonych w rnych czciach wiata.
Zamierzeniem nie jest kompleksowe czy szczegowe zaprezentowanie caego zjawiska ja-
kim jest ter roryzm, lecz przedstawienie wybranych zagadnie oraz ukazanie zachodzcych
pomidzy nimi interakcji. Rozwaania stricte naukowe uzupenione zostay o ciekawostki
dotyczce prezentowanej problematyki.
Za kwintesencj ksiki uzna mona sowa wypowiedziane przez Benjamina Britte-
na: ,,Z nauk jest jak z wiosowaniem. Skoro tylko zaprzestaniesz pracy, zaraz spycha ci
do tyu. Dotyczy to take dziaa zmierzajcych do jak najlepszego poznania zjawiska
terroryzmu.
Sebastian Wojciechowski
Pozna, 26 lipca 2012 r.

44
R. Jackson, L. Jarvis, J. Gunning, M. Smyth, Terrorism. A Critical Introduction, Palgrave Macmillan
2011.
Wstp