...

aby znali Ciebie,

jedynego prawdziwego Boga,
oraz Tego, ktrego posae,
Jezusa Chrystusa
Redaktor naukowy serii
ks. prof. zw. dr hab. Waldemar Chrostowski
PRYMAS POLSKI
DIAMENTOWY FENIKS 2014
Stowarzyszenia Wydawcw Katolickich
za cao publikacji Prymasowskiej Serii Biblijnej
i za propagowanie twrczoci translatorskiej
ks. prof. zw. dr. hab. Remigiusza Popowskiego SDB
FENIKS 2000
Stowarzyszenia Wydawcw Katolickich
za publikacj Biblii
w przekadzie ksidza Jakuba Wujka
FENIKS 2006
Stowarzyszenia Wydawcw Katolickich
za Prymasowsk Seri Biblijn
SEPTUAGINTA
czyli
GRECKA BIBLIA
STAREGO TESTAMENTU
z ksigami deuterokanonicznymi,
apokryfami ydowskimi
oraz onomastykonem
Przeoy, przypisami i wstpami opatrzy
oraz opracowa onomastykon
ks. Remigiusz Popowski SDB
Oficyna Wydawnicza Vocatio
Warszawa
Imprimatur:
Kurii Metropolitalnej Warszawskiej nr 4471/D/2012 z dn. 6.12.2012 r. (Septuaginta)
Kurii Metropolitalnej Warszawskiej nr 4472/D/2012 z dn. 6.12.2012 r. (Onomastykon Septuaginty)
Korekta:
Boena Hryciuk, Anna Kaszubowska, Ewa Micyk
Redakcja techniczna:
Magorzata Biegaska-Bartosiak
Projekt okadki i obwoluty:
Joanna Zonkiewicz
Wydanie trzecie (2014) zmodyfkowane.
Copyright 2013 by Ofcyna Wydawnicza VOCATIO.
All rights reserved.
Wszelkie prawa do wydania polskiego zastrzeone.
Ksika, ani adna jej cz, nie moe by przedrukowywana
ani w jakikolwiek inny sposb reprodukowana czy powielana mechanicznie,
fotooptycznie, zapisywana elektronicznie lub magnetycznie,
ani odczytywana w rodkach publicznego przekazu
bez pisemnej zgody wydawcy.
W sprawie zezwole naley zwraca si do Ofcyny Wydawniczej VOCATIO
02-798 Warszawa, ul. Polnej Ry 1
Redakcja: tel. (22) 648 54 50, e-mail: vocatio@vocatio.com.pl
Dzia handlowy: tel. (22) 648 03 78, fax (22) 648 03 79,
e-mail: handlowy@vocatio.com.pl
Ksigarnia Wysykowa
02-793 Warszawa 78, skr. poczt. 54
tel. (603) 861 952, e-mail: ksiegarnia@vocatio.com.pl
ISBN 978-83-7829-131-2
Napawa radoci fakt, e wierzcy coraz czciej i chtniej sigaj po Pismo wi-
te. Zawiera ono bowiem to, co Bg w swoim nieskoczonym miosierdziu zechcia
objawi o sobie i odkrywa najwaniejsze potrzeby i tsknoty czowieka. Czytanie
i rozwaanie ksig witych zapewnia wzrost ycia religijnego, odmienia na lep-
sze ludzkie postpowanie i ukazuje perspektywy wiecznoci. ywe bowiem jest
Sowo Boe, skuteczne i ostrzejsze ni wszelki miecz obosieczny, przenikajce a
do rozdzielenia duszy i ducha, staww i szpiku, zdolne osdzi pragnienia i myli
serca czytamy w Licie do Hebrajczykw (4, 12).
Koci okazuje pomoc w trudnym zadaniu poznawania i rozumienia Biblii tak-
e przez promowanie rezultatw bada uczonych. Studiuj oni Pismo wite, ob-
janiajc je jako Sowo Boe i ludzkie. W ostatnich latach zgodnie z zaleceniem
Soboru Watykaskiego II nastpi w tej dziedzinie w Polsce znaczny postp.
W nurt tych dokona wpisuje si Prymasowska Seria Biblijna, obejmujca naj-
bardziej fundamentalne pomoce niezbdne dla rzetelnych studiw biblijnych.
Mona ywi nadziej, e ksiki, ktre si w tej serii ukazuj, przyczyni si
do dalszego pogbiania i upowszechniania rzetelnych bada biblijnych, a przez
to do nowego oywienia duszpasterstwa i duchowoci biblijnej. W ten sposb
zwielokrotni w Kociele bogosawione owoce pragnienia poznawania i umio-
wania Trjjedynego Boga.
Warszawa, dnia 27 czerwca 1997 r.
Sowo wstpne
Jzef Kardyna Glemp
Prymas Polski
Redaktor naukowy serii:
ks. prof. zw. dr hab. Waldemar Chrostowski
PRYMASOWSKA SERIA BIBLIJNA
1. Remigiusz Popowski SDB, Micha Wojciechowski (przek.), Grecko-polski Nowy
Testament. Wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi, Warszawa 1994, 1995,
1996, 1997, 2000, 2003, 2005, 2006, 2010.
2. James B. Pritchard (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult. nauk. wyd. pol.),
Wielki atlas biblijny, Warszawa 1994, 1997, 2001, 2010.
3. Remigiusz Popowski SDB, Wielki sownik grecko-polski Nowego Testamentu. Wy-
danie z pen lokalizacj greckich hase, kluczem polsko-greckim oraz indeksem
form czasownikowych, Warszawa 1994, 1995, 1997, 2006.
4. Jan Flis, Konkordancja Starego i Nowego Testamentu do Biblii Tysiclecia, Warsza-
wa 1991, 1997, 1999, 2004.
5. Bruce M. Metzger, Michael D. Coogan (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (kon-
sult. wyd. pol.), Sownik wiedzy biblijnej, Warszawa 1996, 1997, 1999, 2004.
6. Micha Wojciechowski (przek. i oprac.), Synopsa czterech Ewangelii, Warszawa
1997, 1999, 2004.
7. Remigiusz Popowski SDB, Sownik grecko-polski Nowego Testamentu, Warszawa
1997, 1999, 2007.
8. Bruce Metzger, David Goldstein, John Ferguson (konsult. nauk.), Waldemar Chro-
stowski (konsult. wyd. pol.), Wielkie wydarzenia czasw biblijnych, Warszawa 1998.
9. Paul J. Achtemeier (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (konsult. nauk. 3. wyd.
pol.), Encyklopedia biblijna, Warszawa 1998, 1999, 2004.
10. Janusz Frankowski (red. nauk. i wstpy), Biblia w przekadzie ksidza Jakuba Wujka
z 1599 r. Transkrypcja typu ,,B oryginalnego tekstu z XVI w. i wstpy, Warszawa
1999, 2000, 2004, 2009, 2013.
11. Dan Bahat, Waldemar Chrostowski (oprac. wyd. pol.), Atlas biblijnej Jerozolimy,
Warszawa 1999, 2004.
12. Piotr Briks, Podrczny sownik hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testa-
mentu, Warszawa 1999, 2000.
VII
13. Ryszard Rubinkiewicz SDB (oprac. i wstpy), Apokryfy Starego Testamentu, War-
szawa 1999, 2000, 2001, 2007, 2010.
14. Anna Kumirek (przek. i oprac.), Hebrajsko-polski Stary Testament Ksiga Ro-
dzaju. Wydanie interlinearne z kodami gramatycznymi, transkrypcj oraz indeksem
rdzeni, Warszawa 2000.
15. Remigiusz Popowski SDB (przek., wprow. i przypisy), Nowy Testament. Przekad
na Wielki Jubileusz Roku 2000, Warszawa 2000.
16. Craig S. Keener, Krzysztof Bardski, Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd.
pol.), Komentarz historyczno-kulturowy do Nowego Testamentu, Warszawa 2000,
2010.
17. Raymond E. Brown SS, Joseph A. Fitzmyer SJ, Roland E. Murphy OCarm
(red. nauk. wyd. oryg.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.), Katolicki
komentarz biblijny, Warszawa 2001, 2004, 2010, 2013.
18. Fritz Rienecker, Gerhard Maier, Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.)
Leksykon biblijny, Warszawa 2001, 2008.
19. Stanisaw Gdecki (przek. i oprac.) Grecko-acisko-polska synopsa do 1 i 2 Ksigi
Machabejskiej, Warszawa 2002.
20. Leland Ryken, James C. Wilhoit, Tremper Longman III (red.), Waldemar Chrostow-
ski (red. nauk. wyd. pol.), Sownik symboliki biblijnej, Warszawa 2003, 2010.
21. Bogusaw Wida, Sownik antropologii Nowego Testamentu, Warszawa 2003.
22. Anna Kumirek (oprac. i wstp), Hebrajsko-polski Stary Testament Picioksig.
Przekad interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracj oraz indeksem rdze-
ni, Warszawa 2003, 2009.
23. David H. Stern, Komentarz ydowski do Nowego Testamentu, Warszawa 2004, 2010.
24. John H. Walton, Victor H. Matthews, Mark W. Chavalas, Waldemar Chrostowski
(red. nauk. wyd. pol.), Komentarz historyczno-kulturowy do Biblii Hebrajskiej,
Warszawa 2005.
25. R.J. Coggins, J.L. Houlden (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd.
pol.), Sownik hermeneutyki biblijnej, Warszawa 2005.
26. J.I. Packer, M.C. Tenney (red. nauk.), Waldemar Chrostowski (red. nauk. wyd. pol.),
Sownik ta Biblii, Warszawa 2007.
27. Anna Kumirek (oprac. i wstp), Hebrajsko-polski Stary Testament Prorocy. Prze-
kad interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracj oraz indeksem sw he-
brajskich, Warszawa 2008.
28. Remigiusz Popowski SDB (przekad NT), Lyman Coleman (red. marginaliw i ko-
mentarzy), Nowy Testament dla moderatorw, Warszawa 2008, 2010.
Prymasowska Seria Biblijna
VIII
29. Remigiusz Popowski SDB, Grecko-polski sownik syntagmatyczny Nowego Testa-
mentu, Warszawa 2008.
30. Ludwig Koehler, Walter Baumgartner, Johann Jakob Stamm, Wielki sownik
hebrajsko-polski i aramejsko-polski Starego Testamentu, Warszawa 2008, 2013.
31. Micha Wojciechowski (przek. i wstp), Grecko-polski Stary Testament Ksigi
Greckie. Przekad interlinearny z kodami gramatycznymi i indeksem form podstawo-
wych, Warszawa 2008.
32. Anna Kumirek (oprac. i wstp), Hebrajsko-polski Stary Testament Pisma. Prze-
kad interlinearny z kodami gramatycznymi, transliteracj oraz indeksem sw he-
brajskich i aramejskich, Warszawa 2009.
33. Krzysztof Sielicki, Onomastykon Biblii Hebrajskiej i Nowego Testamentu.
Systematyzacja zapisu biblijnych nazw wasnych, Warszawa 2009.
34. Gerald F. Hawthorne, Ralph P. Martin, Daniel G. Reid, Sownik teologii w. Pawa,
Warszawa 2010.
35. Walter C. Kaiser Jr., Peter H. Davids, F.F. Bruce, Manfred T. Brauch, Trudne frag-
menty Biblii, Warszawa 2011, 2012.
36. Anna Horodecka, Jurij Goowanow wraz z Zespoem Redakcyjnym NPD (przekad
i adaptacja dynamiczna), Ksiga Psalmw. Nowy Przekad Dynamiczny, Warszawa
2013.
37. Remigiusz Popowski SDB (przek., wprow. i przypisy), Septuaginta czyli Biblia
Starego Testamentu wraz z ksigami deuterokanonicznymi i apokryfami, Warszawa
2013.
38. Remigiusz Popowski SDB, Onomastykon Septuaginty, Warszawa 2013.
39. Ralph P. Martin, Peter H. Davids, Sownik pnych ksig Nowego Testamentu i pism
Ojcw Apostolskich, Warszawa 2014.
40. Remigiusz Popowski SDB, Micha Wojciechowski (przek.), Grecko-polski Nowy
Testament. Wydanie interlinearne z kluczem gramatycznym, kodami Stronga i Popo-
wskiego oraz pen transliteracj greckiego tekstu, Warszawa 2014.
41. Remigiusz Popowski SDB (przek., wprow. i przypisy), Septuaginta czyli Grecka
Biblia Starego Testamentu z ksigami deuterokanonicznymi, apokryfami ydowskimi
oraz onomastykonem, Warszawa 2014.
Prymasowska Seria Biblijna
SPIS TRECI
Sowo wstpne Prymasa Polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . V
Prymasowska Seria Biblijna. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VI
Przedmowa redaktora naukowego Prymasowskiej Serii Biblijnej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XI
Wstp. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XV
Wykaz skrtw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXV
Ksiga Rodzaju . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
Ksiga Wyjcia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73
Ksiga Kapaska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
Ksiga Liczb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160
Ksiga Powtrzonego Prawa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214
Ksiga Jozuego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .266
Ksiga Sdziw . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .298
Ksiga Rut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .360
Pierwsza Ksiga Krlewska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .366
Druga Ksiga Krlewska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .408
Trzecia Ksiga Krlewska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .445
Czwarta Ksiga Krlewska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .488
Pierwsza Ksiga Kronik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 527
Druga Ksiga Kronik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .565
Pierwsza Ksiga Ezdrasza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 610
Druga Ksiga Ezdrasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 631
Ksiga Estery . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .663
Ksiga Judyty. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 678
Ksiga Tobiasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 697
Pierwsza Ksiga Machabejska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 723
Druga Ksiga Machabejska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 762
Trzecia Ksiga Machabejska. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 794
Czwarta Ksiga Machabejska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 807
Ksiga Psalmw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .829
Ksiga Pieni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 984
Ksiga Przysw. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1005
X
Ksiga Koheleta czyli Eklezjastesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1058
Pie nad Pieniami . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1079
Ksiga Hioba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1092
Ksiga Mdroci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1151
Mdro Syracha. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1184
Ksiga Psalmw Salomona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1273
Ksiga Ozeasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1291
Ksiga Amosa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1304
Ksiga Micheasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1315
Ksiga Joela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1323
Ksiga Abdiasza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1328
Ksiga Jonasza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1331
Ksiga Nahuma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1335
Ksiga Habakuka. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1339
Ksiga Sofoniasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1344
Ksiga Aggeusza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1350
Ksiga Zachariasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1354
Ksiga Malachiasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1366
Ksiga Izajasza. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1372
Ksiga Jeremiasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1441
Ksiga Barucha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1499
Lamentacje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1507
List Jeremiasza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1518
Ksiga Ezechiela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1522
Zuzanna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1582
Ksiga Daniela . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1588
Bel i W . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1633
Onomastykon Septuaginty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1639
Wstp do Onomastykonu Septuaginty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1641
Onomastykon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1645
Spis treci
PRZEDMOWA
REDAKTORA NAUKOWEGO
PRYMASOWSKIEJ SERII BIBLIJNEJ
Ukazanie si przekadu Septuaginty, czyli Biblii Greckiej, na jzyk polski stao si, zgodnie
z przewidywaniami, wydarzeniem prawdziwie historycznym, gdy jest to pierwsze tego typu
i niezwykle ambitne przedsiwzicie w rodzimej kulturze religijnej i teologicznej. Wkrtce potem,
w osobnym tomie, ukaza si Onomastykon Septuaginty, zawierajcy peny wykaz imion wasnych
wystpujcych w polskim przekadzie Biblii Greckiej. Obecnie obydwa dziea zostaj poczone
i wydane w jednym tomie Prymasowskiej Serii Biblijnej.
Septuaginta to dzieo wyjtkowe, wpisane w samo sedno historii zbawienia utrwalonej na
kartach ksig witych. Przedstawiana i traktowana w Kociele rzymskim prawie wycznie jako
tumaczenie wprawdzie staroytne i czcigodne, ale tylko tumaczenie Biblii Hebrajskiej na jzyk
grecki, bya wykorzystywana jako pomoc przydatna do peniejszej rekonstrukcji tekstu oryginalnego,
zwaszcza w tych miejscach, w ktrych jego wersja masorecka jest niepewna czy niejasna. Katolicy
na szczcie! nie poszli tak daleko jak protestanci, ktrzy usunli ze swego kanonu ksigi napisane
albo zachowane w Septuagincie w jzyku greckim, traktujc je jako apokryfy. W kanonie katolickim
otrzymay one status ksig deutero-, bd wtrno kanonicznych. Natomiast z wielkim pietyzmem
traktuje Septuagint prawosawie, dla ktrego jest to prawdziwa Biblia chrzecijaska, stanowica
Vorlage, czyli podstaw, tumacze Pisma witego na jzyki, ktrych uywaj prawosawni
wyznawcy Jezusa Chrystusa.
W Przedmowie redaktora naukowego do przekadu Septuaginty na jzyk polski wyliczono kilka
istotnych powodw, by naleycie j dowartociowa.
Po pierwsze jest to, w penym tego sowa znaczeniu, Biblia Grecka, ktra, analogicznie jak Biblia
hebrajska, uzyskaa wasn, autonomiczn tosamo. Powstaa, prawdopodobnie w Aleksandrii, pod
koniec ery przedchrzecijaskiej (III-I w. przed Chr.) w tamtejszym rodowisku ydowskim. Zostaa
w nim entuzjastycznie przyjta i bya powszechnie uywana jako owoc wiary i celem budowania
wiary w Jedynego Boga. Posugiwali si ni ydzi zamieszkujcy w diasporze, na rozlegych poaciach
staroytnego wiata, gdzie jzykiem mwionym bya greka, czyli od Azji Mniejszej po Afryk Pnocn
oraz od Syrii po Macedoni i Grecj, a nawet Sycyli i Itali. Z pocztkiem ery chrzecijaskiej
liczebno greckojzycznej czci diaspory ydowskiej szacuje si na okoo 4 miliony, a wic znacznie
wicej ni liczba ludnoci ydowskiej, ktra w tym okresie mieszkaa w Palestynie. Przewaajca
wikszo mieszkacw diaspory nie znaa hebrajskiego, a wic tre ksig witych poznawano
dziki czytaniu i rozwaaniu Septuaginty. Znamienne, e by to przekad sporzdzony na pimie,
a nie podawany ustnie, jak przekady Biblii Hebrajskiej na jzyk aramejski, czyli targumy, ktre
pniej i stopniowo te doczekay si zapisw. Ten fakt dodawa Biblii Greckiej znaczenia
i autorytetu, potwierdzajc, e judaizm biblijny budowa jedno swoich wyznawcw na drodze
respektowania rnorodnoci duchowych i kulturowych uwarunkowa, w jakich yli i czcili Boga.
XII Przedmowa redaktora naukowego Prymasowskiej Serii Biblijnej
Fragmenty Biblii Greckiej odnaleziono te w grotach na Pustyni Judzkiej, co sugeruje, e bya znana
i uywana na terenie Palestyny.
Po drugie, odzwierciedlajc wiar i pobono judaizmu hellenistycznego, Septuaginta
otrzymaa specyczny ksztat oraz charakter, odmienny ni Biblia Hebrajska. O ile ukad kanonu
Biblii Hebrajskiej Tora, Prorocy i Pisma odzwierciedla chronologiczn kolejno powstawania
poszczeglnych zbiorw, o tyle w kanonie Biblii Greckiej te same, a take nowe ksigi uporzdkowano
inaczej, czyli wedug rodzajw literackich uznawanych w staroytnym wiecie greckim: historyczne,
dydaktyczne i prorockie. Odmienny porzdek nada poszczeglnym ksigom, a take trzem zbiorom,
ktre one utworzyy, now jako i wymiary. W zmienionych okolicznociach zostay wydobyte
i uwypuklone nowe aspekty obecnoci i dziaania Boga w dziejach Izraela i ludzkoci. U bram
Aleksandrii Bg przemwi po grecku dziki temu urzeczywistni si nowy etap historii zbawienia,
otwarty na wiat pogaski. Biblia przestaa by ksig hermetyczn, dostpn jednemu tylko
narodowi, a staa si wasnoci caej ludzkoci, nawet jeeli jej przyswajanie zaledwie si wtedy
rozpoczo.
Po trzecie, Septuaginta to Biblia autorw Nowego Testamentu. Poniewa istniaa i bya znana
jako Pismo wite ludu Boego wybrania, dlatego autorzy i redaktorzy ksig witych opowiadajcych
o Jezusie Chrystusie nie widzieli trudnoci, by ordzie o Nim utrwali w jzyku greckim, wybierajc go
jako jzyk Ewangelii kanonicznych i pozostaych pism Nowego Testamentu. Przesdzio o tym obte
wykorzystywanie Septuaginty, w ktrej znalaz wyraz wyrany postp teologiczny, usankcjonowany
aprobat biblijnego Izraela. Na czoo wysuwaj si jego trzy cechy: 1. dynamizm ukierunkowany
ku przyszoci obejmujcej perspektyw eschatologiczn; 2. mocniejsze wyeksponowanie wtkw
oraz oczekiwa i nadziei mesjaskich; 3. otwarto na wiat nie-ydowski, czyli na pogan, ktra
nadaa judaizmowi biblijnemu charakter misyjny, skutkujc pozyskiwaniem tysicy prozelitw i tzw.
bojcych si Boga. Autorzy Nowego Testamentu bardzo czsto korzystali z Septuaginty, z ktrej
pochodzi wikszo bezporednich i porednich cytatw ze Starego Testamentu.
Po czwarte, Septuaginta staa si Bibli Kocioa apostolskiego oraz pierwszych pokole
chrzecijaskich i Ojcw Kocioa. Zarwno judeochrzecijanie, czyli wyznawcy Jezusa Chrystusa
rekrutujcy si spord ydw, jak i poganochrzecijanie, czyli nawrceni z pogan, znali ksigi
wite w ich greckim brzmieniu, gdy co si tyczy ydw tylko nieliczni posugiwali si jzykiem
hebrajskim i/lub aramejskim, natomiast nie-ydzi wcale nie znali tych jzykw. Na bazie Septuaginty,
w oparciu o jej sownictwo i teologi, powstaway pierwsze modlitwy i pisma wczesnochrzecijaskie.
wity Pawe, podejmujc kolejne wyprawy misyjne, gosi Ewangeli w jzyku greckim, kierujc j
najpierw ku suchaczom zaznajomionym, dziki Septuagincie, z wiar Izraela. Wszdzie, dokd si
udawa, spotyka prozelitw i bojcych si Boga, czyli pogan nawrconych na judaizm lub stojcych
na progu synagog, dla ktrych Septuaginta bya jedyn Bibli, ktr znali. Monumentalne dokonania
pisarzy wczesnochrzecijaskich i Ojcw Kocioa na Wschodzie opieray si nie na Biblii Hebrajskiej,
lecz na Septuagincie.
Po pite, gdy cz ydw powiedziaa Jezusowi Chrystusowi swoje tak i na tym gruncie
wyonio si chrzecijastwo, natomiast inni powiedzieli Mu swoje nie i na tym gruncie wyoni si
judaizm rabiniczny, nie pozostao to bez wpywu na losy Biblii Greckiej. Przyjta przez chrzecijan,
zostaa odrzucona przez rabinw, ktrzy zakazali podlegym im wyznawcom korzystania z Septuaginty.
Rabini pospiesznie zadbali o nowe przekady Biblii Hebrajskiej na grecki, z ktrych aden nie
dorwnywa Septuagincie ani nie zyska jej statusu i rangi. Septuaginta jako Biblia wyznawcw Jezusa
XIII Przedmowa redaktora naukowego Prymasowskiej Serii Biblijnej
Chrystusa pomaga wic zrozumie, na czym polega cigo, a take brak cigoci oraz radykalna
nowo tego etapu historii zbawienia, ktry zapocztkowa Chrystus, wzgldem Pierwszego/Starego
Przymierza/Testamentu. Im bardziej chrzecijanie odwoywali si do Septuaginty, tym bardziej
judaizm rabiniczny j deprecjonowa, co z czasem niestety udzielio si niektrym rodowiskom
chrzecijaskim. Biorc do rki Bibli Greck, otrzymujemy potwierdzenie wielopostaciowoci
i bogactwa judaizmu biblijnego, ktry poprzedzi zaistnienie oraz rozejcie si drg chrzecijastwa
i judaizmu rabinicznego, a tym samym sigamy do wsplnych korzeni obu siostrzanych religii, czyli
Kocioa i Synagogi, lepiej poznajc to, co nas czy, lecz rwnie to, co nas dzieli.
Onomastykon to wane i potrzebne dopenienie przekadu Biblii Greckiej. Onomastyka, jako
sztuka nazywania, bada pochodzenie i znaczenie rozmaitych nazw wasnych, czyli imion osb
oraz jednostkowych obiektw geogracznych i topogracznych, a take przedmiotw. Ma ogromne
znaczenie dla historykw i badaczy kultury materialnej i duchowej oraz geografw i kartografw.
Wydany wczeniej, jako 33. tom Prymasowskiej Serii Biblijnej, Onomastykon Biblii Hebrajskiej
i Nowego Testamentu zebra i usystematyzowa nazwy wasne zapisane w jzykach semickich
(hebrajski i aramejski) w protokanonicznych ksigach Starego Testamentu oraz w jzyku greckim
w deuterokanonicznych ksigach Starego Testamentu i w Nowym Testamencie.
Tym razem otrzymujemy potrzebne i od dawna oczekiwane narzdzie niezbdne do studium
realiw i jzyka Septuaginty, ktre moe by wykorzystywane na wiele sposobw. Po pierwsze, suy
do bada nad genez, natur i oddziaywaniem Septuaginty, potwierdzajc, e jest to autonomiczna
Biblia Grecka. Po drugie, stanowi pomoc do analiz porwnawczych z Bibli Hebrajsk, ukazujc
kierunki i tendencje w najstarszych i zaaprobowanych interpretacjach tradycji zawartych
w ksigach witych biblijnego Izraela. Po trzecie, poniewa Biblia Grecka ma rodowd w Egipcie,
wic wzgld na ni pozwala nawietli rozmaite aspekty specyki judaizmu hellenistycznego,
ilustrujc wielopostaciowo ycia ydowskiego pod koniec ery przedchrzecijaskiej. Po czwarte,
skoro Septuaginta staa si Bibli autorw Nowego Testamentu, co spowodowao midzy innymi
rwnie to, e ordzie Jezusa Chrystusa oraz ordzie o Nim zostao utrwalone w jzyku greckim,
zatem Onomastykon moe suy do specjalistycznych bada porwnawczych z pismami Nowego
Testamentu. Po pite, nazewnictwo LXX weszo na stae do sownictwa greckich, lecz nie tylko, bo
rwnie wielu aciskich, ojcw Kocioa, a wic znajomo nazw wasnych LXX sprzyja lepszemu
zrozumieniu ich dzie.
Ksidz prof. Remigiusz Popowski SDB, autor przekadu Nowego Testamentu na jzyk polski
wydanego w Wielkim Jubileuszu Roku 2000 oraz pierwszy tumacz Biblii Greckiej na jzyk polski,
nie doczeka wydania niniejszego tomu. Po cikiej chorobie i wieloletnich zmaganiach z cierpieniem
zmar 15 maja 2014 r. w Lublinie. Pozostawiajc nam opus magnum swego pracowitego ycia,
podarowa bezcenn pomoc do pogbionej lektury Pisma witego oraz wszechstronnych bada
i studiw biblijnych oraz kulturo- i literaturoznawczych.
Ks. prof. zw. dr hab. Waldemar Chrostowski
Dyrektor Instytutu Nauk Biblijnych
Uniwersytet Kardynaa Stefana Wyszyskiego
Warszawa, 18 maja 2014 r.
WSTP
Nazwa Septuaginta ma duy zwizek z Bibli, ale nie jest jej synonimem. Uywa si zamien-
nie okrelenia Biblia z okreleniami Pismo wite albo Stary Testament i Nowy Testament,
ale byoby naduyciem nazwanie Septuaginty Bibli. Dla chrzecijan, a take dla wyznawcw juda-
izmu (w pewnym zakresie rwnie islamu) Biblia stanowi podstaw ich wiary, objawia bowiem praw-
dy o Bogu, o czowieku i o wiecie oraz przekazuje normy postpowania i zasady oddawania czci Bogu.
Zawiera sowa Boe, wyraone jzykami ludzkimi (Sobr Watykaski II, konstytucja Dei verbum, 13).
Sowa Biblii redagowa wedug swojej znajomoci gramatyki, leksyki i form literackich oraz wedug
swoich talentw powoany przez Boga czowiek. Mog zatem by sformuowane piknie lub w sposb
prosty, nawet nieudolny, mog mie form prozy lub poezji, mog by ksztatowane jako narracja lub
jako dugi cig zwizych zda sapiencjalnych, luno ze sob zczonych, mog przekazywa sens
dosownie lub w sposb zawoalowany metafor albo alegori. Wedug nauki Kocioa katolickiego
prawdy zawarte i wyraone w Pimie witym, spisane zostay pod natchnieniem Ducha witego,
czyli trzeciej Osoby Trjcy witej (Katechizm Kocioa katolickiego, n. 105). Dlatego wedug wiary
autorem Biblii jest Bg, a w powoany do pisania jej ksig czowiek nazywany bywa redaktorem,
hagiografem, autorem natchnionym lub tylko autorem, ale nie istotnej myli, lecz jej szaty jzykowej
i literackiej. Informacje uboczne, na przykad geograczne, astronomiczne, historyczne czy kulturowe,
zawarte w Biblii, zostay podane wedug wczesnego stanu wiedzy, posiadanej przez redaktora, a nie
wedug tego, co dziki rozwojowi nauk wie czowiek dzisiejszy. Nie wszystkie ksigi zawarte w Septu-
agincie uchodz w Kociele katolickim i w mozaizmie za natchnione, nie mona jej zatem cakowicie
utosamia z Bibli.
Staroytny Bliski Wschd zostawi przyszym pokoleniom bogate dziedzictwo pimiennicze. Tam
przecie wynaleziono pismo ju 56 tysicy lat temu (w tym samym mniej wicej czasie w Egipcie
powstao pismo hierogliczne). Bardzo wielki wkad w owo dziedzictwo mieli Semici, a zwaszcza
Akadyjczycy, Fenicjanie i Izraelici. Fenicjanom, ktrych jzyk by blisko spokrewniony z jzykiem he-
brajskim, zawdziczamy wynalezienie w drugiej poowie II tysiclecia przed Chr. pisma alfabetyczne-
go. Ich alfabet jednak skada si z liter oznaczajcych tylko spgoski. Przejli go dla Biblii Izraelici.
Ok. VIII w. przed Chr. (wedug niektrych badaczy ju w XI w.) Grecy poszerzyli ten spgoskowy alfa-
bet o znaki samogoskowe. Grecki z kolei alfabet samogoskowy i spgoskowy adaptowali do swojego
jzyka Rzymianie, a od nich przeja go wikszo ludw indoeuropejskich, w tym Polacy. Podobn
drog docieraa do nas przez stulecia take Biblia Starego Testamentu. Sowianie wschodni swoje
pismo oparli take na bazie pisma greckiego.
Literatura staroytnych Hebrajczykw nie naley w caoci do Biblii. Rna jako i liczebny
rozrost pism religijnych, zwaszcza w okresie pobytu mieszkacw Judei w Babilonii na wygnaniu
(VI w. przed Chr.) i po powrocie stamtd, wymusza dokonanie jakiej selekcji. Zrobili to cieszcy si
autorytetem uczeni ydowscy. Dziki nim okrelono, ktre z nich naprawd zawieraj objawienie Boe.
Stao si to prawdopodobnie w II w. przed Chr. W erze chrzecijaskiej taki wykaz uznanych ksig
Biblii nazywany jest za w. Atanazym (IV w.) kanonem. Zgodnie ze sw etymologi kanon (norma,
prawido, model, wzr) podaje list owych ksig, okrela ich liczb, podzia na grupy i kolejno.
XVI
Pierwotny kanon hebrajski skada si w ostatecznej wersji z 24 ksig, ale w nim pisma 12 prorokw
mniejszych stanowiy jedn ksig, podobnie jedn ksig s tam Pierwsza i Druga Ksiga Samuela,
Pierwsza i Druga Ksiga Krlewska oraz Pierwsza i Druga Ksiga Kronik. Bez tych zatem kumulacji
daje to razem 39 ksig, ktre jako ksigi wite Starego Testamentu przyjmuj dzisiaj take prote-
stanci. Ze wzgldu na to, e by to pierwszy kanon, owe ksigi nazywa si protokanonicznymi (dosow-
nie nalece do pierwszego kanonu). Przypuszcza si, e ydzi aleksandryjscy zaakceptowali kanon
o wiele szerszy, zbliony pod wzgldem liczby ksig do kanonu Septuaginty, ktra pochodzi wanie
z ydowskiego rodowiska w Aleksandrii. Oprcz hebrajskiego powstay pniej kanony chrzecija-
skie, ktre w zalenoci od wyznania rni si midzy sob liczb i kolejnoci ksig. Obejmuj one,
oczywicie, Stary i Nowy Testament. Niektre Kocioy prawosawne przyjmuj dla Starego Testa-
mentu kanon taki jak Septuaginta, a niektre poszerzaj go jeszcze o apokryfy spoza Septuaginty.
Kanon Kocioa katolickiego uksztatowa si ju w bardzo wczesnej tradycji (do IV w.), ale ostatecz-
nie zatwierdzony zosta na Soborze Trydenckim (1546 r.). Zawiera on 46 ksig Starego Testamentu,
w tym tzw. ksigi deuterokanoniczne (to znaczy nalece wtrnie do kanonu), uznawane przez orto-
doksyjnych wyznawcw mozaizmu i przez protestantw za apokryfy. S to: Ksiga Tobiasza, Ksiga
Judyty, Pierwsza i Druga Ksiga Machabejska, Ksiga Mdroci, Ksiga Syracha czyli Eklezjastyk
i Ksiga Barucha, a nadto pewne fragmenty w Ksidze Daniela i w Ksidze Estery. Tych 46 ksig
stanowi katolicki zbir ksig natchnionych, napisanych z inspiracji Ducha witego, stanowicych
podstaw prawd wiary. Do niego doczonych jest 27 ksig Nowego Testamentu. Mimo swej augmen-
tatywnej formy nazwa ksiga nie wiadczy o gruboci dziea. Ksigi biblijne maj w znormalizowa-
nym druku od jednej do ok. 160 stron.
Septuaginta w krytycznym wydaniu Alfreda Rahlfsa (wyd. 2., 2006) zawiera 53 ksigi, czyli
ksigi kanonu hebrajskiego, ksigi deuterokanoniczne oraz par ksig apokrycznych, ktre nie ciesz
si w Kociele katolickim autorytetem ksig natchnionych. Jako apokryfy s w Septuagincie Pierwsza
Ksiga Ezdrasza, Trzecia i Czwarta Ksiga Machabejska oraz Ksiga Psalmw Salomona razem
4 ksigi. Ponadto jako osobn ksig zawiera Septuaginta Ksig Pieni, ze zbiorem pieni wzitych
z innych ksig Biblii Starego i Nowego Testamentu oraz z tradycji Kocioa. W formie osobnych
ksig wydane zostay w Septuagincie take pewne czci zaliczonych ju do kanonu innych ksig: List
Jeremiasza jest to 6. rozdzia Ksigi Barucha; Zuzanna jest to 13. rozdzia Ksigi Daniela; Bel
i W jest to 14. rozdzia Ksigi Daniela. Drug Ksig Ezdrasza stanowi w Septuagincie poczenie
Ksigi Ezdrasza i Ksigi Nehemiasza. Dwie Ksigi Samuela wystpuj w Septuagincie jako Pierwsza
i Druga Ksiga Krlewska. Z tego powodu kanoniczne Pierwsza i Druga Ksiga Krlewska maj tytu
Trzecia i Czwarta Ksiga Krlewska. Troch inna ni w kanonie przyjtym przez Koci katolicki jest
te kolejno ksig w Septuagincie. Poza drobnymi, lecz licznymi rnicami w tekcie caej Septuagin-
ty, w trzech ksigach numeracja i kolejno rozdziaw s inne ni w kanonie rzymskim (podzia ksig
Biblii na rozdziay i wiersze zawdziczamy o wiele pniejszym jej wydaniom). S to: Ksiga Psalmw,
Ksiga Przysw i Ksiga Jeremiasza. Szczegowy wykaz zmian zosta przedstawiony we wstpach
do tych pism. Dostrzeenie rnic w kolejnoci ksig uatwi mog podane niej dwie kolumny, z kt-
rych pierwsza pokazuje kolejno ksig w Biblii Tysiclecia, a druga w Septuagincie, z tym e tytuy
Septuaginty podane s dosownie wedug sformuowa greckich. Liczba w nawiasie po tytule ksigi
w Biblii Tysiclecia oznacza jej kolejno w Septuagincie (mog by rnice w tytuach). Po tytuach
ksig podane s rwnie symbole literowe. Ich desygnacja jest nastpujca: symbol a oznacza, e
ta ksiga jest czci innej kanonicznej ksigi, czyli moe by uznana za natchnion; ap Koci
katolicki uznaje t ksig za apokryf; d jest to ksiga deuterokanoniczna; ksiga naley do
kanonu hebrajskiego i protestanckiego.
Wstp
XVII
Biblia Tysiclecia Septuaginta
1. Ksiga Rodzaju (1) 1. Narodzenie
2. Ksiga Wyjcia (2) 2. Wyjcie
3. Ksiga Kapaska (3) 3. Lewicka
4. Ksiga Liczb (4) 4. Liczby
5. Ksiga Powtrzonego Prawa (5) 5. Powtrzone Prawo
6. Ksiga Jozuego (6) 6. Jozue
7. Ksiga Sdziw (7) 7. Sdziowie
8. Ksiga Rut (8) 8. Rut
9. Pierwsza Ksiga Samuela (9) 9. Krlowa Pierwsza
10. Druga Ksiga Samuela (10) 10. Krlowa Druga
11. Pierwsza Ksiga Krlewska (11) 11. Krlowa Trzecia
12. Druga Ksiga Krlewska (12) 12. Krlowa Czwarta
13. Pierwsza Ksiga Kronik (13) 13. Pomijanych Pierwsza
14. Druga Ksiga Kronik (14) 14. Pomijanych Druga
15. Ezdrasza Pierwsza ap
15. Ksiga Ezdrasza (16) 16. Ezdrasza Druga
16. Ksiga Nehemiasza (16)
17. Ksiga Tobiasza (19) d 17. Estera
18. Ksiga Judyty (18) d 18. Judyta
19. Ksiga Estery (17) 19. Tobit
20. Pierwsza Ksiga Machabejska (20) d 20. Machabeuszy Pierwsza
21. Druga Ksiga Machabejska (21) d 21. Machabeuszy Druga
22. Machabeuszy Trzecia ap
23. Machabeuszy Czwarta ap
22. Ksiga Hioba (29)
23. Ksiga Psalmw (24) 24. Psalmy
25. Pieni a
24. Ksiga Przysw (26) 26. Przysowia
25. Ksiga Koheleta (27) 27. Eklezjastes
26. Pie nad Pieniami (28) 28. Pie
29. Hiob
27. Ksiga Mdroci (30) d 30. Mdro Salomona
28. Mdro Syracha (31) d 31. Mdro Syracha
32. Psalmy Salomona ap
29. Ksiga Izajasza (45)
30. Ksiga Jeremiasza (46)
31. Lamentacje (48)
32. Ksiga Barucha (47) d
33. Ksiga Ezechiela (50)
34. Ksiga Daniela (52)
35. Ksiga Ozeasza (33) 33. Ozeasz
36. Ksiga Joela (36)
37. Ksiga Amosa (34) 34. Amos
38. Ksiga Abdiasza (37)
Wstp
XVIII
39. Ksiga Jonasza (38)
40. Ksiga Micheasza (35) 35. Micheasz
36. Joel
37. Abdiasz
38. Jonasz
41. Ksiga Nahuma (39) 39. Nahum
42. Ksiga Habakuka (40) 40. Habakuk
43. Ksiga Sofoniasza (41) 41. Sofoniasz
44. Ksiga Aggeusza (42) 42. Aggeusz
45. Ksiga Zachariasza (43) 43. Zachariasz
46. Ksiga Malachiasza (44) 44. Malachiasz
45. Izajasz
46. Jeremiasz
47. Baruch
48. Treny
49. List Jeremiasza a
50. Ezechiel
51. Zuzanna a
52. Daniel
53. Bel i W a
Wymieniony ju wyej A. Rahlfs, naukowy wydawca Septuaginty, podaje tekst niektrych
ksig w dwch wersjach. Powodem tego s znaczce rnice midzy dwoma kodeksami albo midzy
dwoma przekadami tekstu oryginalnego na grecki tej samej ksigi. Rahlfs umieszcza je rwnolegle
w kolumnach pionowych lub poziomych. Taki sam ukad redakcyjny zachowuje niniejsze wydanie
w polskim przekadzie. S to: Jozue (tylko w dwch miejscach: 15,21-62 i 18,2119,45) wedug Codex
Vaticanus (symbol: B) i wedug Codex Alexandrinus (symbol: A); Sdziowie wedug Codex Vaticanus
i wedug Codex Alexandrinus; Tobit (Ksiga Tobiasza) wedug zgodnych ze sob kodeksw Vatica-
nus i Alexandrinus oraz wedug Codex Sinaiticus (symbol: S); trzy ksigi: Zuzanna, Daniel oraz Bel
i W wedug przekadu w Septuagincie (symbol: LXX) i wedug przekadu Teodocjona (symbol: T).
Kanon przyjty w Septuagincie zawiera najpierw ksigi napisane proz historiograczn (od
Ksigi Rodzaju do Czwartej Ksigi Machabejskiej; czasem pojawia si w nich poezja), potem s w niej
ksigi zawierajce poezj sapiencjaln (od Ksigi Psalmw do Psalmw Salomona) wreszcie pisma
prorokw, zredagowane zasadniczo w prozie, z wyjtkiem Lamentacji i pewnych czci w paru innych
ksigach (od Ksigi Ozeasza do ksigi Bel i W).
Jzykiem gwnym ksig Starego Testamentu, zawartych w pierwotnym kanonie Izraelitw, jest
jzyk hebrajski. Sporadycznie wystpuje w nich take bliski hebrajskiemu jzyk aramejski. I tak Ksi-
ga Ezdrasza zawiera tekst aramejski w rozdziaach 4,86,18 i 7,1226, Ksiga Daniela w 2,4b7,28,
ale z wyjtkiem 3,2490, ktre s po grecku; dwa aramejskie sowa wystpuj w Ksidze Rodzaju:
31,47, jeden wiersz w Ksidze Jeremiasza: 10,11. Ksigi deuterokanoniczne zachoway si w caoci
w wersji greckiej, ale wiksza ich cz napisana bya pierwotnie po hebrajsku lub aramejsku. Ta
pierwotna wersja niektrych ksig zachowaa si, ale tylko w wikszych lub mniejszych fragmentach.
W duej czci zachowa si oryginalny tekst Ksigi Tobiasza i Mdroci Syracha. Ksig Danie-
la tworzy poczenie rnych czci, z ktrych jedne byy pierwotnie napisane po grecku, a inne po
hebrajsku lub po aramejsku. Nowy Testament ma w swoich ksigach tylko jzyk grecki, cho mwi
Wstp
XIX
si, e pierwsza wersja Ewangelii wedug witego Mateusza zredagowana zostaa w jzyku aramej-
skim.
Z trzech biblijnych jzykw, ktrymi s hebrajski, aramejski i grecki, jzyk aramejski mona
uzna za ju wymary, cho mwi nim dzi jeszcze w paru dialektach ok. 167 tysicy ludzi. Jest on,
oprcz hebrajskiego, jzykiem Talmudu znaczcego dziea literatury rabinicznej. Naley razem z he-
brajskim do jzykw semickich, ktrych gramatyka opiera si na apofonii. W jzykach apofonicznych
nosicielami znacze wyrazowych s same spgoski, a dodawane do nich samogoski okrelaj rne
kategorie gramatyczne, w tym zwizki midzy wyrazami w zdaniu. Jzykiem hebrajskim mwi dzi
w Izraelu, w USA i na innych kontynentach 2,7 miliona ludzi, ale w zasadzie wymar on pod naporem
jzyka aramejskiego jeszcze przed narodzeniem Chrystusa. Dzisiejszy hebrajski jest jzykiem rekon-
struowanym w XX wieku. Zawiera duo zapoycze z jzykw europejskich. Najbardziej obszernym,
najlepszym i najcenniejszym pomnikiem klasycznej hebrajszczyzny jest Stary Testament. Jzyk grecki,
tak jak polski, naley do rodziny jzykw indoeuropejskich, ktre powstay pniej ni jzyki apofonicz-
ne. W nich apofoni zastpuj eksja i rne spjniki zdaniowe. Dzisiaj jzykiem greckim posuguje
si ok. 11,5 miliona osb. Jest on genetycznie tym samym jzykiem, w ktrym napisane zostay Nowy
i cz Starego Testamentu. Uleg jednak w procesie naturalnej ewolucji tak znacznym zmianom, e
dzisiejszy Grek z Grekiem czasw Chrystusa nie mgby bez tumacza sensownie porozmawia.
Septuaginta jest staroytnym przekadem Biblii Starego Testamentu i niektrych jej apokryfw
z jzyka hebrajskiego i aramejskiego na jzyk grecki, znany w ostatnich wiekach przed Chrystusem
i w pierwszych po Chrystusie prawie w caym okrgu Morza rdziemnego. Greczyzn tamtego czasu
nazywa si jzykiem KOJNE, czyli jzykiem wsplnym.
Wedug legendy podanej przez autora Listu Arysteasza do Filokratesa (dzieo z koca II w.
przed Chr., napisane po grecku proz) przekadu Pentateuchu, czyli pierwszych piciu ksig Starego
Testamentu, dokonao w Aleksandrii w cigu 72 dni 72 uczonych ydowskich, sprowadzonych z Je-
rozolimy. Od aciskiej nazwy zaokrglonej liczby 70, septuaginta (w skrcie LXX), nazwano pniej
cay przekad. T legend aleksandryjscy ydzi, nierozumiejcy ju zapewne hebrajskiego, usiowali
usankcjonowa bluniercz dla prawowitych Izraelitw decyzj przeoenia Biblii ze witego jzyka
hebrajskiego na jzyk pogan. Dzisiejsze badania historii tekstu Septuaginty powiadczaj, e zacza
ona powstawa w Aleksandrii za panowania Ptolemeusza II Filadelfa, ok. 250 r. przed Chr. Najpierw
przeoony zosta Pentateuch. W pniejszych dziesicioleciach inni tumacze dokadali do niego grec-
kie przekady pozostaych ksig Biblii. Wedug A. Rahlfsa cao przeoona zostaa do koca II w.
przed Chr. Doczono te wtedy do niej deuterokanoniczne ksigi napisane po grecku. Pniej dodano
tylko niewielkie nowe czstki.
U ydw Septuaginta cieszya si mniej wicej przez dwa wieki wielkim autorytetem. Z niej,
a nie z oryginau hebrajskiego, korzysta wielki uczony ydowski, Filon z Aleksandrii, podobnie Jzef
Flawiusz, historyk, czonek Sanhedrynu. Obaj yli mniej wicej w czasach Chrystusa. Tak samo re-
daktorzy ksig Nowego Przymierza w cytowaniach Starego Testamentu przywouj tekst Septuaginty.
Do niej chtnie odwoywali si chrzecijanie w dyskusjach teologicznych z ydami. Kiedy jej wysoki
autorytet uzna Koci, ydzi zaczli si do niej odnosi krytycznie. Podwaali wierno jej przeka-
du. W pierwszym wieku po Chr. uczeni ydowscy policzyli wszystkie litery Biblii hebrajskiej i zaczli
myle o nowym przekadzie na grecki. Dokona tego Akwila, prozelita greckiego pochodzenia, ucze
ortodoksa ydowskiego, Akiby ben Josefa (II w. po Chr.). Jego przekad jest literalny, w deniu do
dosownoci narusza gramatyk i specyk jzyka greckiego. Przenosi na przykad rodzaj grama-
tyczny sw hebrajskich na greckie, dla dugich sw hebrajskich szuka dugich sw greckich, przy
ponownym przekadzie jakiego sowa hebrajskiego uywa zawsze tego samego sowa greckiego itd.
Wstp
XX
W konsekwencji rodowici Grecy tego przekadu nie rozumieli. By moe rozumieli go ydzi mwicy
po grecku. W tym samym II w. po Chr. dokonano jeszcze dwch innych penych przekadw Starego
Testamentu na grecki. Autorem jednego by Teodocjon, drugiego Symmachos. Pierwszy z nich popra-
wi tumaczenie Septuaginty na podstawie hebrajskiego oryginau. Symmachos natomiast samodziel-
nie przeoy wszystkie ksigi na dobr greczyzn. Trzyma si przy tym pilnie tekstu hebrajskiego. Za-
dania przekadu podejmowali si jeszcze inni, ale z ich trudw zachoway si tylko niewielkie frag-
menty.
Duy wpyw na ostateczn form tekstu Septuaginty wywar wielki uczony aleksandryjski,
chrzecijanin, Orygenes. Przebywajc w Palestynie, zredagowa w latach ok. 230240 po Chr. gigan-
tyczne dzieo pt. Heksapla. Zawiera ono Stary Testament w rwnolegle uoonych kolumnach szeciu
wersji tekstu w takiej kolejnoci: 1. tekst hebrajski zapisany pismem hebrajskim, 2. tekst hebrajski
zapisany literami greckimi, 3. grecki przekad Akwili, 4. grecki przekad Symmachosa, 5. Septu-
aginta, 6. grecki przekad Teodocjona. Orygenes, zestawiajc te teksty, zwraca uwag na wierno
Septuaginty w stosunku do wersji oryginalnej. W ocenie i poprawkach stosowa znaki diakrytyczne
(obeliski, gwiazdki i inne), uywane wczeniej przez lologw aleksandryjskich w krytycznych pracach
nad eposami Homera i innymi dzieami literatury greckiej. Gdy Septuaginta zawieraa tekst niewy-
stpujcy w hebrajskim, sygnalizowa to systemem znakw; gdy natomiast by tekst hebrajski, a nie
byo go w Septuagincie, wypenia te luki na podstawie ssiednich przekadw greckich. W ten sposb
dokona w Septuagincie wielu zmian. Po Orygenesie poprawiania Septuaginty podj si pod koniec
III w. Lucjan Prezbiter. Na pocztku natomiast IV w. Pamlus Prezbiter ze swoim uczniem Euzebiu-
szem z Cezarei (ojciec historiograi chrzecijaskiej) przepisali i upublicznili z Heksapli tylko tekst
Septuaginty poprawiany przez Orygenesa. Ten tekst upowszechni si wtedy w Kociele i wydawany
jest drukiem w czasach nowoytnych z uwzgldnieniem przekadu Lucjana Prezbitera i niewielkich
pniejszych zmian.
Wierno przekadu Septuaginty w porwnaniu z zawartoci hebrajskiego oryginau jest r-
na. W niektrych ksigach zachowano myl zda hebrajskich niemal sowo w sowo, w innych tu-
macze przeoyli tekst oryginalny bardziej liberalnie, a nawet z pewn doz dowolnoci. Za najlep-
szy uchodzi najwczeniejszy przekad Picioksigu, dokonany przez zesp uczonych; dosy dobry jest
w ksigach historycznych, najsabszy w Ksidze Izajasza i w ksigach Prorokw Mniejszych. Nie-
udolno w oddaniu sensu oryginau wykazuje te tumacz Ksigi Hioba, ale jego grecki, podobnie jak
w Ksidze Przysw uchodzi za dobry. Niewolniczo trzymaj si oryginau tumacze Pieni nad pie-
niami, Ksigi Koheleta, i czsto Ksigi Psalmw. Grecka wersja Ksigi Daniela jest raczej tylko para-
fraz wersji hebrajskiej. Niektrzy tumacze wykazuj nieporadno lub wrcz nieumiejtno w zasto-
sowaniu waciwego czasu lub trybu gramatycznego, czasownikw modalnych, liczebnikw, partyku,
trudniejszych form podstawowych czasownika itp. Jeli nie znaj waciwego odpowiednika greckiego
sw uytych w tekcie przez siebie tumaczonym, wprowadzaj transliteracj wyrazu hebrajskiego lub
po prostu stosuj nieumotywowan elips. Nieoczekiwanie zmieniaj liczb gramatyczn sw lub ich
rodzaj gramatyczny. Nie potra zastosowa zda podrzdnych, a i w parataksie brakuje im umiejt-
noci zastosowania odpowiednich spjnikw. Zmieniaj syntaktyczny rzd sw. Naduywaj przy-
imka EN, na przykad zamiast waciwego zdania okolicznikowego czasu tworz jego rwnowanik
w formie EN + accusativus cum innitivo. Podobnie zamiast zdania okolicznikowego celu lub skutku
tworz konstrukcj rodzajnika TU (jest to genetivus) z bezokolicznikiem, a zamiast zdania przyczyno-
wego wielekro wprowadzaj wyraenie DIA TUTO. Niepotrzebnie po zaimku wzgldnym umieszcza-
j jeszcze raz w funkcji anaforycznej zaimek wskazujcy, i to dopiero w drugiej czci zdania. Tworz
zdania zawie semantycznie i syntaktycznie. Spitrzaj stopnie przywoa cudzych wypowiedzi, to
Wstp
XXI
znaczy w cytowaniu jakiej wypowiedzi umieszczaj znowu przytoczenie, a w nim z kolei inne itd.
Kopoty sprawia leksyka Septuaginty. Niektrych sw nie znajdziemy nawet w najwikszych wsp-
czesnych sownikach greckich. Czste s te neosemantyzmy. Istotnych leksykalnych trudnoci nie
rozwizuj istniejce ju sowniki do Septuaginty: niemiecki (F. Rehkopf: Septuaginta-Vokabular.
Gttingen 1989 s. 318) i angielski (J. Lust, E. Eynikel, K. Hauspie: A Greek-English Lexicon of
the Septuagint. Stuttgart. Pars 1. With the Collaboration of G. Chamberlain. 1992 s. LIII, 217.
Pars 2. 1996 s. LXVI, 218-528). S to dopiero prby uporzdkowania sownictwa i wstpne denicje
leksykograczne, przewanie bez okrelania nowych znacze, wynikajcych z kontekstu lub z podoa
hebrajskiego.
Tumacze Septuaginty unikaj transliteracji i przekadu imienia Jahwe. Chtnie zastpuj
je zaimkiem wskazujcym albo rzeczownikiem KYRIOS, Pan. Przez to w niektrych ksigach, np.
w Ksidze Ezechiela, wystpuje podwojenie Pan Pan.
Niejednokrotnie imiona wasne maj w Septuagincie czciowo lub cakowicie inne brzmienie
ni w tekcie hebrajskim. Wynika to z odmiennego, niekiedy bardziej trafnego ni w pniejszej trady-
cji ydowskiej, podstawienia samogosek przy spgoskach jak wiadomo, pismo hebrajskie ma litery
tylko dla spgosek bd te z prby podstawienia znanej wspczenie tumaczowi nazwy greckiej
danego obiektu zamiast pierwotnej hebrajskiej, lub te z tego, e tumacz korzysta z jakiej innej lekcji
oryginau.
Najstarsze papirusowe fragmenty Septuaginty pochodz z II w. przed Chr. Niemal kompletny
tekst przekazuj trzy kodeksy z IV i V w. po Chr.: Vaticanus (oznaczany symbolem B), Alexandrinus
(A) i Sinaiticus (S). Na nich opiera si wydanie krytyczne A. Rahlfsa. Gdy w ktrej ksidze zachodz
midzy dwoma manuskryptami znaczne rnice, Rahlfs jak ju powiedziano wyej umieszcza jej
tekst obok siebie na tych samych stronach w obu wersjach.
Na co powinien zwraca uwag autor jakichkolwiek przekadw obcych tekstw, a tym bardziej
Biblii? Teorie jzykoznawcze i leksykologiczne odpowiadaj, e nie wystarczy szuka w sownikach
znacze wyrazowych, lecz e liczy si take trzeba z kontekstem zdaniowym i z intencj nadawcz
autora tekstu tumaczonego, one bowiem, a nie nawet najlepszy sownik decyduj o wyborze znacze-
nia sw. W przypadku Biblii, ktra dla chrzecijan jest podstaw ich wiary i doktryny, Katechizm
Kocioa katolickiego przypomina najpierw, e w celu zrozumienia intencji autorw witych trzeba
uwzgldni okolicznoci ich czasu i kultury, rodzaje literackie uywane w danej epoce, a take przy-
jte sposoby mylenia, mwienia i opowiadania (n. 110), a potem, odwoujc si do Soboru Watyka-
skiego II, wskazuje na trzy kryteria interpretacji (kade tumaczenie te jest interpretacj) Pisma wi-
tego: 1) zwraca uwag przede wszystkim na tre i jedno caego Pisma witego (n. 112; 2) czyta
Pismo wite w ywej Tradycji caego Kocioa (n.113); 3) uwzgldnia analogi wiary (n. 114), przez
ktr rozumie si spjno prawd wiary midzy sob i w caoci planu Objawienia (n. 114). Ponadto
tumacz greckiej Biblii powinien by wraliwy nie tylko na semantyk morfemw wyrazowych, ktre
mu proponuje dobry sownik, lecz take na semantyk wszystkich morfemw sowotwrczych i eksyj-
nych, bo jest ona dla kadego niemal morfemu bardzo bogata, a sowniki jej nie uwzgldniaj. Trzeba
tych znacze szuka w dobrych gramatykach. Duej wraliwoci jzykowej wymagaj od tumacza
greckie partykuy, ktre mog wydawa si zbdne i bez znaczenia, lecz w bogatym pimiennictwie
greckim byy narzdziami subtelnych cieniowa myli, uczu i woli autora tekstu. Podobnie wieloraka
jest funkcja przyimkw greckich w Biblii. Uycie niektrych z nich, zwaszcza uycie przyimka EN,
poszerzone jest przez substrat semicki. Bdne odczytanie semantycznej funkcji jakiego przyimka,
partykuy, morfemu sowotwrczego lub eksyjnego mogoby prowadzi w przypadku Pisma witego
nawet do bdnych wnioskw teologicznych. Dlatego tumacz ma obowizek zwraca uwag nawet na
Wstp
XXII
te najmniejsze czstki jzyka podstawy przekadu. Wszystkie te wskazania niniejszy przekad Septu-
aginty na jzyk polski w miar moliwoci stara si zachowa.
Niezalenie od oglnych wskaza translatoryki kady tumacz obcego tekstu musi sam okreli
szczegowe konwencje, ktrych bdzie si trzyma przy jego przekadaniu. W niniejszym przekadzie
Septuaginty z jzyka greckiego KOJNE na jzyk polski s one nastpujce:
Greck podstaw przekadu Septuaginty tumacz bierze z jej krytycznego wydania: Septu-
aginta. Id est Vetus Testamentum graece iuxta LXX interpretes edidit Alfred Rahlfs. Editio altera,
quam recognovit et emendavit Robert Hanhart. Duo volumina in uno. Deutsche Bibelgesellschaft.
Stuttgart 2006. Podtytu tego wydania sugeruje, e jest to przekad Starego Testamentu, tymczasem,
jak ju wyej wyjaniono, znajduj si w niej take pewne ksigi, ktrych nie ma w kanonie przyjtym
przez wyznawcw mozaizmu, przez Koci katolicki i przez protestantw. Przekad polski zachowuje
wiernie ukad graczny stron, numeracj rozdziaw i wierszy oraz kolejno ksig tego wydania.
Jest to przekad literacki, w ktrym dy si do zachowania sensu podstawy przekadu, a rw-
noczenie zasad gramatyki polskiej.
Tytuy ksig Biblii w Septuagincie maj inn form ni przyjte jest w polskiej tradycji.
W niniejszym wydaniu polskiego przekadu bezporednio nad tekstem kadej ksigi podany jest tytu
zgodny z wersj greck, a nad przedmow do nich tytu przyjty przez biblistyk polsk, z wyjtkiem
Pierwszej i Drugiej Ksigi Samuela, ktre w Septuagincie nazwane s ksigami krlewskimi: Pierw-
sza i Druga Ksiga Krlewska. Tym samym zmienia si numeracja tradycyjnych ksig krlewskich
na Trzecia i Czwarta Ksiga Krlewska.
Podawane w przypisach lub we wprowadzeniach lokalizacje tekstu odpowiadaj numeracji
w Septuagincie. Dotyczy to take tych ksig, w ktrych rozmieszczenie tekstu jest inne ni w wersji ory-
ginalnej, a mianowicie Ksigi Psalmw, Ksigi Przysw i Ksigi Jeremiasza. Pierwsza i Druga Ksi-
ga Samuela maj w tych odnonikach numerycznych skrt taki, jak ksigi krlewskie, to jest 1 i 2 Krl,
tym samym Pierwsza wedug Biblii Tysiclecia i Druga Ksiga Krlewska maj skrt 3 i 4 Krl.
Wszystkie imiona wasne osb, miast, rzek itd. podaje si w przekadzie wedug ich brzmienia
w wersji greckiej, czyli w transliteracji, z wyjtkiem imion najbardziej utrwalonych w polskiej trady-
cji, np. Mojesz, a nie Moyses, Jzef, a nie Josef, Jordan, a nie Jordanes (z koniecznoci uznanie ich za
najbardziej utrwalone jest arbitralne), oraz z wyjtkiem imion tych osb, ktre wystpuj w tytuach
ksig, np. Jozue, a nie Jesus. Ale jeli dane popularne imi ma w Septuagincie dwie rne formy, rw-
nie polski przekad je uwzgldnia. Tak na przykad imi Eliasz wystpuje w ksigach Septuaginty
w formie ELIAS i ELIU. Dlatego pierwsz z nich umieszcza si w przekadzie jako Eliasz, a drug
jako Eliu. Poza tym imiona wasne s w przekadzie tekstu odmieniane przez przypadki zgodnie
z zasadami polskiej ortograi. We wprowadzeniach do ksig oraz w przypisach imiona wasne bywaj
podawane paralelnie (z uyciem nawiasw): w brzmieniu wystpujcym w niniejszym przekadzie
i w brzmieniu podawanym w Biblii Tysiclecia.
Transliteracje wyrazw greckich pisane s w przypisach i we wprowadzeniach wersalikami.
W tekstach greckich nie uywa si cudzysoww. Tymczasem wedug polskich zasad ortogra-
i powinno si je nanosi, zwaszcza w przytoczeniach. W ksigach Septuaginty niejednokrotnie cy-
towanie jest wielostopniowe, to znaczy w przytoczonej czyjej wypowiedzi jest nastpne przytoczenie
i jeszcze trzecie i czwarte. Kade wymagaoby innych znakw gracznych. Poniewa czsto trudno
ustali, gdzie ktre przytoczenie si koczy, przyjto w niniejszym wydaniu polskiej wersji Septuaginty
oznacza cudzysowami tylko pierwszy ich stopie.
Przekad niniejszy jest we wszystkich wymiarach przekadem Septuaginty, a nie ksig
w wersji oryginalnej poprzez ltr Septuaginty, nawet jeli w niej jest wyrane odstpstwo od substratu
Wstp
XXIII
hebrajskiego, spowodowane niezrozumieniem ze strony greckiego tumacza myli tekstu oryginalnego
albo korzystaniem przez niego z rkopisw zupenie nam nieznanych. Tych rnic midzy Septuagint
a tekstem hebrajskim lub aramejskim tumacz polski nie sygnalizuje w przypisach z kilku racji: nie
ma do tego wystarczajcych kompetencji naukowych, byaby to praca na wiele lat, i to dla duego
zespou znawcw, ta ksiga bardzo by si rozrosa objtociowo i niejednokrotnie wicej miejsca na
stronie zajmowayby przypisy ni tekst gwny.
Jak ju podano wyej, w Septuagincie zauwaa si niedostatek czasownikw modalnych, ta-
kich jak na przykad musz, mog, potra, powinienem, ktre wymagaj w skadni uycia bez-
okolicznika innego czasownika. Powodem tego jest, by moe, inna struktura gramatyczna jzykw
semickich. Kiedy zatem przy tumaczeniu wydawao si, e uycie takiego czasownika, cho go nie ma
w podstawie przekadu, uczynioby sens zdania janiejszym i bardziej precyzyjnym, by on dodawany.
W zwizku z lingwistyczn tez o tym, e na ksztat komunikatu jzykowego ma wpyw nie
tylko jego nadawca, lecz take odbiorca, jest konieczne, aby autor naukowego przekadu, opatrujc go
wyjanieniami w przypisach i wstpach mia w swej wiadomoci jakiego zdeniowanego odbiorc.
Ot tutaj owym intencjonalnym odbiorc jest nie specjalista w zakresie biblistyki, gdy jemu ta wie-
dza ju jest dostpna, ale czowiek przynajmniej ze rednim wyksztaceniem i kady, kto fascynuje si
Bibli, dawn literatur i kultur. S w tych przypisach niezbdne wyjanienia teologiczne, lecz wik-
szo z nich dotyczy kwestii jzykowych oraz realiw historycznych, geogracznych, przyrodniczych
itp. Odlegoci geograczne podawane s wedug skali map w linii prostej, a nie wedug realnego
dystansu, ktry trzeba byo pokona z danej miejscowoci do innej. Wagi i miary, podawane w dzisiej-
szych komentarzach do Biblii, nie s z sob zgodne. Dlatego w tym przekadzie tumacz trzyma si da-
nych, zawartych tylko w Sowniku wiedzy biblijnej na str. 792793 (redakcja naukowa B. M. Metzger,
M. D. Coogan. Konsultacja wydania polskiego ks. W. Chrostowski. Ocyna Wydawnicza Vocatio.
Warszawa 1997). Tumacz jest jednak wiadomy relatywnoci podawanych tam informacji, gdy te
miary i wagi zmieniay si przez wieki i byway rne w rnych krainach i spoecznociach. wiado-
mo wzgldnoci owych danych wynika te dosy czsto z tego, e znana nam ostateczna redakcja nie-
ktrych ksig oparta jest na wczeniejszych dokumentach lub relacjach ustnych, o ktrych nie wiemy,
z jakiego pochodz czasu i z jakiego kontekstu geogracznego. Jeszcze inn podstaw ma ten relatywizm
w Septuagincie. Jej tumacze bowiem zmieniaj niektre nazwy geograczne, nazwy instrumentw
muzycznych, nazwy systemu monetarnego i innych realiw historyczno-kulturowych, uywajc okre-
le stosowanych w kulturze greckiej. Innym mao rozpracowanym obszarem informacji jest chronolo-
gia. Chodzi o czas jakiego wydarzenia, o lata panowania wadcw i krlw itd. Na tym polu rwnie
nie ma zgodnoci midzy interpretatorami. W przypisach zatem do tekstu ksig i we wprowadzeniach
autor przekadu trzyma si zasadniczo Encyklopedii Biblii. rda, historia, tradycja. Redakcja nauko-
wa J. Drane. Z angielskiego przeoy M. Stopa. Grupa Wydawnicza Bertelsmann. Warszawa 2000.
Trzymanie si tego rda owocuje unikniciem podawania chronologii dla tych samych wydarze czy
panowania osb innej w przypisach do jednej ksigi, a innej w przypisach do drugiej.
Autor przekadu pragnie nim uczci Boga, zawsze godnego najwyszej chway, i zoy Mu
dzikczynienie za czas i wszystkie inne aski, dziki ktrym tumaczenie i wydanie drukiem tego dzie-
a, sucego Jego objawieniu, mogo si zrealizowa. Dzikuje rwnie witemu Jzefowi, ktremu
powierzy piecz nad przekadem i jego publikacj. Jest wdziczny take swoim Drogim Wspbraciom
Salezjanom, swoim tak zawsze miym, zacnym i mdrym Wsppracownikom w Instytucie Filologii
Klasycznej KUL, a take aktualnemu Rektorowi teje uczelni, Ksidzu Profesorowi Doktorowi Habi-
litowanemu Stanisawowi Wilkowi SDB i wielu innym Osobom, ktrzy swoim sowem przekazywali
mu swoje trafne uwagi i zachcali do kontynuowania dziea. Ta zachta pyna szczeglnie ze strony
Wstp
XXIV
dyrektora Ocyny Wydawniczej Vocatio, Pana Inyniera Piotra Wacawika. Niech mu Bg za to bo-
gosawi w udostpnianiu polskiej biblistyce i wszystkim mionikom Sowa Boego dzie naukowych
i popularnych w piknej oprawie edycyjnej. Tumacz teje Septuaginty jest wiadomy, e w niejednym
miejscu mg popeni bd w przekadzie lub w jego wyjanieniach. Prosi zatem Czytelnikw o uzna-
nie tego za przejaw jego ludzkiej saboci i zapewne niekompetencji. Kade zdanie przekadu tekstu
z jednego jzyka na inny stawia tumacza przed koniecznoci wyboru znacze wyrazowych i moli-
wych skadni. Ten wybr nie zawsze moe by najbardziej trafny. Jednym z pragnie tumacza byo
takie formowanie zda, by byy zwize, by swoj rytmik uatwiay gone czytanie i by w miar jego
uzdolnie byy pikne, ale by rwnoczenie zachowyway myl tekstu podstawowego.
Ks. prof. dr hab. Remigiusz Popowski SDB
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawa II
Lublin, w uroczysto w. Jzefa, 19 marca 2012 r.
Wstp
WYKAZ SKRTW
Ksigi Septuaginty, czyli Starego Testa-
mentu poszerzonego o niektre apokryfy
1 Ezd Pierwsza Ksiga Ezdrasza
1 Krl Pierwsza Ksiga Krlewska
(w BT 1 Sm)
1 Krn Pierwsza Ksiga Kronik
1 Mch Pierwsza Ksiga Machabejska
2 Ezd Druga Ksiga Ezdrasza
2 Krl Druga Ksiga Krlewska
(w BT 2 Sm)
2 Krn Druga Ksiga Kronik
2 Mch Druga Ksiga Machabejska
3 Krl Trzecia Ksiga Krlewska
(w BT 1 Krl)
3 Mch Trzecia Ksiga Machabejska
4 Krl Czwarta Ksiga Krlewska
(w BT 2 Krl)
4 Mch Czwarta Ksiga Machabejska
Ab Ksiga Abdiasza
Ag Ksiga Aggeusza
Am Ksiga Amosa
Ba Ksiga Barucha
Bel(LXX) Bel i W w wersji LXX
(w BT 14. rozdz. Dn)
Bel(T) Bel i W w wersji Teodocjo-
na (w BT 14. rozdz. Dn)
Dn(LXX) Ksiga Daniela
w wersji LXX
Dn(T) Ksiga Daniela w wersji Teo-
docjona
Est Ksiga Estery
Ez Ksiga Ezechiela
Ha Ksiga Habakuka
Hi Ksiga Hioba
Iz Ksiga Izajasza
Jdt Ksiga Judyty
Jl Ksiga Joela
Jon Ksiga Jonasza
Joz Ksiga Jozuego
oparta na tekcie B i A
Joz(A) Ksiga Jozuego
oparta na tekcie A
Joz(B) Ksiga Jozuego
oparta na tekcie B
Jr Ksiga Jeremiasza
Koh Ksiga Koheleta
czyli Eklezjastesa
Kp Ksiga Kapaska
Lb Ksiga Liczb
Lm Lamentacje
Ls List Jeremiasza
(w BT 6. rozdz. Ba)
Mdr Ksiga Mdroci
Mi Ksiga Micheasza
Ml Ksiga Malachiasza
Na Ksiga Nahuma
Oz Ksiga Ozeasza
Pi Ksiga Pieni
Pnp Pie nad Pieniami
Prz Ksiga Przysw
Ps Ksiga Psalmw
Niniejszy przekad Septuaginty na jzyk polski zawiera skrty zwizane z Bibli w przypisach
i czasem we wprowadzeniach. Poniewa najczciej dotycz one ksig Septuaginty, dlatego skrty
wskazujce na ksigi Nowego Testamentu i skrty oglnobiblijne wystpuj jako druga i trzecia gru-
pa. Podane s one w kolejnoci alfabetycznej a nie wedug kolejnoci ksig w Septuagincie, wydanej
krytycznie przez A. Rahlfsa (wyd. 2. 2006) lub w Nowym Testamencie. Taki alfabetyczny porzdek ua-
twi Uytkownikowi kwerend wyjanienia skrtw. Skrty tytuw ksig tosamych dla Septuaginty
i dla kanonicznej Biblii wzite s z Biblii Tysiclecia, inne pochodz od autora przekadu (R.P.).
XXVI Wykaz skrtw
Pss Ksiga Psalmw Salomona
Pwt Ksiga Powtrzonego Prawa
Rdz Ksiga Rodzaju
Rt Ksiga Rut
Sdz(A) Ksiga Sdziw
oparta na tekcie A
Sdz(B) Ksiga Sdziw
oparta na tekcie B
So Ksiga Sofoniasza
Syr Ksiga Syracha
czyli Eklezjastyk
Tb(BA) Ksiga Tobiasza
oparta na tekcie B i A
Tb(S) Ksiga Tobiasza
oparta na tekcie S
Wj Ksiga Wyjcia
Za Ksiga Zachariasza
Zu(LXX) Zuzanna w wersji LXX
(w BT 13. rozdz. Dn)
Zu(T) Zuzanna w wersji Teodocjona
(w BT 13. rozdz. Dn)
Ksigi Nowego Testamentu
1 J Pierwszy List
witego Jana Apostoa
1 Kor Pierwszy List do Koryntian
1 P Pierwszy List
witego Piotra Apostoa
1 Tes Pierwszy List
do Tesaloniczan
1 Tm Pierwszy List do Tymoteusza
2 J Drugi List witego Jana
Apostoa
2 Kor Drugi List do Koryntian
2 P Drugi List witego Piotra
Apostoa
2 Tes Drugi List do Tesaloniczan
2 Tm Drugi List do Tymoteusza
3 J Trzeci List witego Jana
Apostoa
Ap Apokalipsa witego Jana
Dz Dzieje Apostolskie
Ef List do Efezjan
Flm List do Filemona
Flp List do Filipian
Ga List do Galatw
Hbr List do Hebrajczykw
J Ewangelia wedug witego
Jana
Jk List witego Jakuba
Apostoa
Jud List witego Judy
Kol List do Kolosan
k Ewangelia wedug witego
ukasza
Mk Ewangelia wedug witego
Marka
Mt Ewangelia wedug witego
Mateusza
Rz List do Rzymian
Tt List do Tytusa
Inne skrty dotyczce Biblii
1 Sm Pierwsza Ksiga Samuela
(w LXX 1 Krl)
2 Sm Druga Ksiga Samuela
(w LXX 2 Krl)
A Codex Alexandrinus
z tekstem LXX
B Codex Vaticanus
z tekstem LXX
BT Biblia Tysiclecia
Ezd Ksiga Ezdrasza (w LXX
jako pierwsza cz 2 Ezd)
Hebr. hebrajski, czyli pierwotny
tekst danej ksigi
LXX Septuaginta
Ne Ksiga Nehemiasza (w LXX
jako druga cz 2 Ezd)
NT Nowy Testament
S Codex Sinaiticus z tekstem
LXX
ST Stary Testament
T Stary Testament
w przekadzie Teodocjona
Ksiga Rodzaju
Wprowadzenie
Hebrajski tytu tej ksigi jest incipitem zawartego w niej tekstu: BERESZIT, czyli Na pocztku.
W polskiej tradycji utrwali si jednak nagwek Ksiga Rodzaju. Wedug sownikw wspczesnej
polszczyzny rodzaj wskazuje na odmian, gatunek, typ, jako (czego), a w gramatyce na jedn
z kategorii imion, czyli wyrazw odmienianych przez przypadki: na rodzaj mski, eski lub nijaki.
adne z tych znacze, zastosowane w tytule ksigi, nie odpowiada jej treci. Wulgata i rne wsp-
czesne przekady na inne ni polski jzyki nowoytne zachoway, nawet brzmieniowo, tytu GENESIS,
nadany mu w Septuagincie: Genesis (ac., ang., niem.), Gense (franc.), Genesi (woski). Greckie
sowo GENESIS ma takie znaczenia: pochodzenie, urodzenie, narodziny, urodzenie si, stawanie si,
powstawanie, tworzenie si, stworzenie (czego), rasa, gatunek, rd, rodzina, pokolenie. Kade z nich
w jakim stopniu wyraa zawarto tej ksigi. Koci rzymskokatolicki w Polsce tradycj nazywania
jej Ksig Rodzaju zawdzicza przede wszystkim popularnoci zrewidowanego przekadu caej Biblii
ks. Jakuba Wujka, jezuity, wydanej drukiem w 1599 r. Jak mwi lingwici, zajmujcy si histori
jzyka polskiego, sowo rodzaj oznaczao wtedy rd, pokolenie, plemi, a nawet rodowd. To
ostatnie znaczenie wybrane zostao w Biblii ks. Wujka do przeoenia greckiego okrelenia BIBLOS
GENESEOS IESU CHRISTU, wystpujcego na pocztku Ewangelii wedug witego Mateusza: Ro-
dowd Chrystusa (Mt 1,1a). Pierwsze z podanych znacze: rd, ma w staropolskim sens narodzenia,
rodzenia, czyli oznacza czynno, a wtrnie wytwr tej czynnoci. Wydaje si, e najbardziej adekwat-
nym polskim przekadem greckiego tytuu GENESIS jest Stawanie si, albo Narodzenie. Ksiga ta bo-
wiem, najkrcej mwic, opisuje stawanie si wiata z jego wyposaeniem i rodzenie si najwczeniej-
szych pokole ludzkich. Okrelenie stawanie si, tak jak nastanie, generuje pytanie stawanie si
czego? lub pytanie o okolicznoci tego stawania si: w jaki sposb stawanie si?, natomiast wyraz
narodzenie prowokuje te same dwa pytania i jeszcze inne, bardzo istotne: narodzenie przez kogo?,
narodzenie z kogo? Okrelenie stawanie si sugeruje autonomiczne powstanie, stanie si z same-
go siebie. Tymczasem Biblia Starego Testamentu, a jeszcze bardziej Nowego wielokrotnie podkrela,
e Bg jest Ojcem caego stworzenia, a najbardziej ludzi. I ju pierwsze zdanie tej ksigi poucza, e
podmiotem narodze jest Bg: Bg stworzy niebo i ziemi. Ksigi Nowego Testamentu, ktry objawi
tajemnic Trjcy witej: Boga Ojca, Syna Boego i Ducha witego, poo nacisk na to, e Bg
Ojciec stworzy wszystko dla swojego Syna (zob. np. Kol 1,16) i e wszyscy ludzie zostali przez Boga
usynowieni, zbratani z Chrystusem, i przez to stali si wspdziedzicami tego, co z woli Boga Ojca do
Niego naley (zob. Rz 8,16-17). Z tych powodw w niniejszym przekadzie Septuaginty na jzyk polski
(R. P.) nad tekstem ksigi podany jest, zgodnie z greck podstaw, tytu Narodzenie, natomiast przed
wstpem do niej umieszczony jest wedug zaoe okrelonych w przedmowie do caej Septuaginty
2 Ksiga Rodzaju
nagwek zgodny z polsk tradycj biblijn: Ksiga Rodzaju. Dodatkowym argumentem susznoci
wyboru polskiego tytuu Narodzenie s wypowiedzi w tej ksidze zawarte: Jest to ksiga narodzin
nieba i ziemi (2,4); Jest to ksiga narodzin ludzi (5,1; por. m.in. 2 Mch 7,23.28).
Metodologia bada lologicznych postuluje przy analizie kadej wypowiedzi: pisanej czy ust-
nej, krtkiej czy majcej rozmiary wielkiej epopei, uwzgldnianie intencji podmiotu tej wypowiedzi,
a take wymogw gatunku literackiego, ktry on dla swojej wypowiedzi wybra. Ksiga Rodzaju, czyli
Narodzenie, zawiera opowieci religijne, a nie opisy historyczne; nie jest ona traktatem naukowym
ani monogra kosmologiczn, dyscyplinowan wymogami metodologii, ale dzieem, ktre korzysta
z rnych form literatury oralnej, czyli opowiada przekazywanych niekiedy przez wiele pokole ust-
nie. Niektre czci tej ksigi, na przykad rozdzia pierwszy, maj form poezji, bywaj te relacje
snw, opisy podry. Trzeba si zatem zastanowi, co nadawca komunikatw tej ksigi ma na my-
li i o czym chce odbiorc naprawd pouczy, gdy na przykad mwi o dugoci ycia wymienionych
w niej postaci albo gdy dniami nazywa kolejne etapy powoywania przez Boga do bytu poszczegl-
nych czci stworzenia. Ten pierwszy rozdzia jako utwr poetycki ma ukad stroczny. Estetyczne
wymogi dawnej poezji Semitw nie s nam wprawdzie w peni znane, ale wiemy, e jej waciwoci
by m.in. rytmiczny ukad sw i czste korzystanie z rnych form obrazowania, zwaszcza z metafor,
porwna, paraboli, alegorii, hiperboli, metonimii itp. Autor tego rozdziau musia dzieo stwarzania
umieci w zycznym czasie i mia prawo wyodrbni po swojemu kolejne etapy stworzenia i to, co
z perspektywy wiecznoci nie trwao nawet sekundy, a z perspektywy doczesnoci mogo trwa miliardy
lat, nazwa dniami. Wane jest to, jakie przesanie chce on przekaza odbiorcom swojego tekstu. Filon
Aleksandryjski, Izraelita yjcy w czasach Chrystusa, wskazuje w swoich egzegezach na kilka prawd,
o ktrych poucza autor owego pierwszego rozdziau. Wedug niego chce on podkreli, e Bg istnieje,
dziaa i panuje nad wiatem; e Bg jest tylko jeden; e cay wiat nie istnia wiecznie, ale zosta stwo-
rzony; e wiat jest jeden, poniewa jego Stwrca jest jeden; e Bg opiekuje si wiatem. Dzisiejsza
egzegeza odkrywa jeszcze inne pouczenia, na przykad to, e czowiek i jego dusza zosta powoany do
bytu odrbnym aktem stwrczym i z tego wynika jego godno i wyrnienie wrd innych stworze
albo e podzielenie czasu na siedem dni uzasadnia konieczno zapewnienia ludziom czasu na cotygo-
dniowy wypoczynek przy Bogu i na oddawanie Mu czci. Podobnie pyta si trzeba o intencj nadawcy
nawet w tych rozdziaach i ksigach, ktre sytuuj wydarzenia w znanej nam historii. Ot zarwno
w Ksidze Rodzaju, ktrej tre cofa si przed nasz histori i nawet przed czasy dostpne archeologii,
a mwi o wydarzeniach tylko w jakim stopniu bliskich antropologii, paleobiologii, geologii i astro-
nomii, jak i w tak zwanych ksigach historycznych redaktorzy przedstawiaj histori nie polityczn
czy gospodarcz, ale histori wit, ktrej celem jest pokazanie, e to Bg kieruje losami jednostek
i histori narodw, a take ewolucj przyrody, ktra od Niego pochodzc i do Niego nalec, pozostaje
do Jego usug.
Gwnymi bohaterami tych witych opowiada s poza Bogiem Adam i Ewa, jako pierwsi na
ziemi ludzie, ich synowie: Kain i Abel, pniej Seth (Set), Noe i jego synowie: Sem, Cham i Jafeth
(Jafet), dalej Lot, Abraham i jego ona Sara (Saraj) oraz naonica Hagar, ich potomstwo: Ismael
(Izmael) i Izaak z on Rebekk (Rebeka), dalej Jakub, nazwany przez Boga Izraelem, i jego maonki:
Leja (Lea) i Rachel oraz jego dwunastu synw, z ktrych najbardziej w ksidze jest wyrniony J-
zef. Najwaniejszymi natomiast wydarzeniami i faktami opisanymi w ksidze jest stworzenie wiata
i ludzi, potop na caej zamieszkanej ziemi, dzieje Abrahama, zniszczenie Sodomy, dzieje Izaaka, dzieje
Jakuba i jego rodziny, dzieje Jzefa i jego braci. Do tego dochodz rne genealogie, a take w formie
krtkich motyww tak zwane etiologie, czyli podanie genezy i znacze niektrych obrzdw albo imion
Wprowadzenie
3 Ksiga Rodzaju
wasnych. Do Abrahama redaktor tekstu usiuje przedstawi w ogromnym skrcie histori wit caej
ludzkoci, od Abrahama zaczyna styka si z naukow histori i zawa swj widnokrg do potom-
kw patriarchy Jakuba, poprzez ktrych wszystkie narody wiata otrzymaj pniej udzia w Boym
bogosawiestwie (zob. 26,4b).
Redaktor tej ksigi, jak zreszt redaktorzy take innych czci Biblii, spaja jej rne opowiada-
nia myl o istnieniu zwizku zalenoci dziejw kolejnych pokole ludzi od odlegych nawet wyda-
rze przeszoci, a take o staym kierowaniu przez Boga marze i nadziei ludzi ku celowej i piknej
przyszoci. Ideaem dla czowieka nie jest powrt do szczliwoci raju, ale uporczywe denie ku jesz-
cze wspanialszej przyszoci. Sam Bg otwar drog ewolucji na rnych jej poziomach, a najbardziej
na teologicznym awansie ludzi. Ta sama metoda dziaania Boga ujawni si pniej w jeszcze wyszym
stopniu w Nowym Przymierzu.
Innym ze wspaniaych poucze tej ksigi jest ukazanie nadrzdnoci Boga w stosunku do caego
wiata oraz wyszoci czowieka od otaczajcej go przyrody, wynikajcej ze stworzenia go na podo-
biestwo Boga. Z tej wyszoci czowieka wynika obarczenie go przez Boga zadaniem bycia rozumnym
i widzialnym wykonawc Jego opatrznoci dla wszystkiego, co istnieje.
Wedug tej ksigi Bg stworzy czowieka na swj obraz i podobiestwo (zob. 1,26-27; 9,6) i jako
swj wizerunek postawi go nad caym stworzeniem. Mona wic mwi o biblijnym teomorzmie
kadego czowieka w wymiarze ontologicznym i etycznym. Ten teomorzm bywa wedug relacji ksigi
znieksztacany nie tylko przez nieposuszestwo Adama i Ewy, albo przez morderstwo, dokonane przez
Kaina, albo przez kazirodztwo crek Lota, czy przez nieuczciwo Labana, czy przez apostazj przed-
potopowych ludzi, czy wreszcie przez seksualne zboczenia Sodomitw, lecz nawet przez ze postpki tak
wielkich herosw tej ksigi, jak Jakub, ktry za namow matki podstpem wyudzi bogosawiestwo
swego starego ojca, przeznaczone dla jego bliniaczego brata Ezawa. Redaktor ksigi jakby celowo
i wiadomie uwypukla ciemn stron zachowa ludzi, aby przekona odbiorcw swojej ksigi, e Bg
wszechmocny i litociwy potra zrealizowa swoje obietnice i wielkie zbawcze plany nawet poprzez
wspprac z Nim tak niedoskonaych i grzesznych ludzi.
Bg objawia si bohaterom tej ksigi w postaci czowieka cho nie wycznie chce y
w przyjani z nimi, z wasnej inicjatywy zawiera przymierza z ludmi jak rwny z rwnym, szuka
czowieka, gdy pobdzi, pozwala, by w ksidze okrela Go formami jzyka waciwymi dla mwienia
o kadym czowieku, dlatego mona powiedzie, e z woli samego Boga bardziej wyrazicie ni teomor-
zm ludzi ukazany jest w Ksidze Rodzaju antropomorzm Boga. Dobro Boga objawia si w tym, e
ratuje On czowieka, umacnia go, bogosawi jemu i jego pracy, wysuchuje chtnie modlitw. Dlatego
bohaterowie ksigi modl si do Niego o rne rzeczy: o zdrowie, o pomylno w podry, o uleczenie
z niepodnoci, o ocalenie od zguby, nawet gdy czowiek sam na ni zasuy. Modlitwa ludzi jest w tej
ksidze szczera, prosta, nawet natarczywa, ma cechy rozmowy przyjaciela z przyjacielem. Wspaniaym
przykadem upartej modlitwy jest proba Abrahama o ocalenie Sodomy i innych okolicznych miejsco-
woci (zob. 18,23 nn.). Wzruszajca jest informacja, e Bg zareagowa na woanie i pacz dziecka jak
na arliw modlitw (zob. 21,16-17).
Cho w tamtych czasach nie byo jeszcze zapisu Dekalogu na tablicach, ksiga wymaga od ludzi
zachowania tzw. sprawiedliwoci Boga, przez ktr naley rozumie wierno Jego prawom, wyrytym
w sumieniu ludzi. Wymg sprawiedliwoci jest stawiany ludziom nie dla samego uniknicia gniewu
Boego, lecz wyraa mio i staranie Boga o to, aby czowiek sam siebie nie czyni nieszczliwym
i moralnie oszpeconym. W caej ksidze nawet inni ni gwni bohaterowie ludzie, nawet tak zwa-
ni poganie, w gruncie rzeczy uznaj jednego Boga i jedno dla wszystkich prawo Boskie. Przejawem
Wprowadzenie
4 Ksiga Rodzaju
odczucia wsplnej moralnoci jest na przykad szacunek dla maestwa okazany w Egipcie przez fa-
raona albo przestroga Abimelecha, krla Gerary, skierowana do Sary, ony Abrahama: We wszystkim
trzymaj si prawdy (20,16b).
Z redakcyjnego punktu widzenia Ksiga Rodzaju jest utrwaleniem na pimie kilku, nie wiado-
mo jak dawnych, tradycji ustnych. Wida to wyranie dziki powtrzeniom niektrych opisw albo po-
daniu ich w dwch rnych wersjach, na przykad na temat stworzenia wiata i ludzi. Tradycyjnie jej
pierwotny pisany tekst hebrajski przyznawany jest Mojeszowi, ale jej redakcji dokonano z pewnoci
duo pniej. Nie ma adnych wiarygodnych podstaw do ustalenia imienia owego redaktora ani cza-
su jego ycia. Pewna cz jej opowiada, na przykad o potopie, zawarta jest take w pozabiblijnych
dokumentach egipskich i babiloskich.
Wprowadzenie
5 Ksiga Rodzaju
Narodzenie
1
1
Najpierw Bg stworzy niebo i ziemi
1
.
2
Ziemia jednak bya niewidoczna i niewyposao-
na
2
. Ciemno zalegaa nad otchani, a tchnienie Boga nioso si nad wodami.
3
Bg zatem
rzek
3
: Niech si stanie wiato, i wiato nastao.
4
I widzia Bg, e ono jest dobre i pikne
4
. Wtedy
oddzieli Bg wiato od ciemnoci.
5
wiato nazwa Bg dniem
5
, a ciemno nazwa noc. Min wie-
czr i min poranek
6
dzie pierwszy
7
.
1
To i nastpne zdania opisu stworzenia wiata zwracaj uwag na to, e Bg jest jeden. Jemu zawdzicza istnienie
caa oywiona i nieoywiona przyroda, cznie z czowiekiem. W kontekcie powszechnego wwczas wrd ludw po-
liteizmu, wyznajcego istnienie odrbnych bstw nieba, odrbnych ziemi i wd, odrbnych dla wiata podziemnego
(bstwa chtoniczne), do ktrych dochodziy jeszcze mniejsze bstwa rde, gr i lasw, soca i ksiyca, ta myl jest
oryginalna i bardzo doniosa. Jedno bowiem Boga gwarantuje rwno wszystkich ludzi, a nadto te same dla wszyst-
kich prawa, ustanowione przez Boga.
2
Uycie tutaj okrelenia niewyposaona (bardziej etymologicznie: niemoliwa do wyposaenia), w Septuagincie
AKATASKEUASTOS, oznacza w pierwszym rzdzie, e nie byo na ziemi ycia ani warunkw do jego zaistnienia. Ten
ad i ycie oraz warunki do jego istnienia wprowadza Bg na ziemi w nastpnych etapach stworzenia. Rwnoczenie to
okrelenie daje podstaw do uznania za niezgodn z Bibli teori goszc wieczne istnienie tzw. pramaterii lub materii
pierwszej. Informacja podana w pierwszym wierszu kae przyj, e take t pramateri stworzy Bg. Powiadcza to
pierwsze zdanie drugiego rozdziau tej ksigi: Tak zatem dokonane zostao stworzenie nieba i ziemi, a take cay ich
wystrj.
3
wiat staje si na sowo Boga: Bg rzek. Sowo Boga jest rwnoczenie wypowiedzi i aktem stwrczym.
4
Dobre i pikne, w Septuagincie jedno okrelenie: KALON, ktre w kulturze Grekw oznacza zarwno dobro jak
i pikno. Dlatego w polskim przekadzie (R. P.) zdecydowano si odda sens tego jednego wyrazu greckiego przez dwa
polskie. W ten sposb ujawnia si podwjn warto wiata: jako suce tak dobru, jak i piknu. Tak samo podwjne
znaczenie ma KALON w nastpnych wierszach tego rozdziau.
5
To zdanie, jak i niektre inne miejsca w Biblii, ujawnia pierwotny pogld ludzi, e wiato istnieje take bez soca
i e to wiato wystarcza do wegetacji rolin. Odziewa si nim Bg jak paszczem (Ps 103,2). W psalmach wymienione
jest ono rwnolegle ze socem, ksiycem i gwiazdami (Ps 148,3; tak samo Koh 12,2). Z tego te pewnie powodu redak-
tor tekstu wie stworzenie wiata z pierwszym dniem stworzenia, a soca, ksiyca i gwiazd z dniem czwartym.
6
Min wieczr i min poranek ujawnia si tu semickie liczenie pocztku dnia od wieczora, a nie, jak w naszym po-
tocznym pojmowaniu, od rana. Min po grecku EGENETO, co jest form gramatycznego czasu aoryst od czasowni-
ka GI(G)NOMAI. Ten czasownik znaczy m.in. stawa si, ale grecki czas gramatyczny aoryst, dokadnie brany, moe
oznacza albo rozpoczcie danej czynnoci, albo pene jej wykonanie bez oznaczenia w czasie, albo wreszcie zakoczenie
danej czynnoci. W przypadku EGENETO to znaczenie moe by zatem takie: nasta albo by, albo skoczy swoje
bycie czyli min, upyn, skoczy si. W niniejszym przekadzie wybrano znaczenie min.
7
Opis stworzenia wiata nie jest poddany porzdkowi natury ani metodologii naukowej, lecz jako opis poetycki
kryteriom estetyki literackiej. Opis ma ukad stroczny. Autor chcc pouczy, e szabat jest dniem witym, prze-
znaczonym do uwielbiania Boga i do wypoczynku czowieka, dzieli swj opis na sze strof, z ktrych kada odpo-
wiada kolejnym dniom tygodnia, dniom pracy, i koczy si refrenem, w ktrym zawarta jest konkluzja: I widzia
Bg, e s dobre i pikne, min wieczr i min poranek dzie pierwszy, potem drugi itd. a do szstego.
Ta konkluzja zmienia si nieco w gramatycznych szczegach odpowiednio do logiki opisu. W tym programie poetyc-
kim dzie jest okreleniem umownym. Moe oznacza nawet geologiczn er. Bg jest poza czasem i przestrzeni,
a zatem realizacja jego rozkazu dla ludzi, umieszczonych w czasie, moe trwa nawet miliardy lat, dla Boga natomiast,
czyli z pozycji wiecznoci, nie trwa choby przez uamek sekundy. W kadym dniu/stroe umieszcza autor inn grup
stworzonych przez Boga rzeczy, ale z zamiarem pouczenia, e wszystko, co istnieje, stworzone zostao przez Boga. Po-
nadto mona zauway, e te grupy stworze s uoone gradacyjnie: od nieoywionych do oywionych z czowiekiem
postawionym najwyej, gdy on ma by dla przyrody wizerunkiem Boga i on w imieniu Boga ma si ni opiekowa, ale
i z niej korzysta dla podtrzymania swojej ziemskiej egzystencji.
1,1-5
6 Ksiga Rodzaju
6
I rzek Bg: Niech powstanie sklepienie midzy wodami, by oddzielao jedne wody od dru-
gich
1
. I tak si stao.
7
Stworzy Bg sklepienie i oddzieli wody, ktre byy pod sklepieniem, od wd
znajdujcych si nad sklepieniem.
8
To sklepienie Bg nazwa niebem. I widzia Bg, e ono jest dobre
i pikne. Min wieczr i min poranek dzie drugi.
9
I rzek Bg: Niech wody znajdujce si pod niebem zbior si w jednym skupisku i niech si
pokae suchy ld. I tak si stao. Wody znajdujce si pod niebem zebray si w swoich skupiskach
i pokaza si suchy ld.
10
Ten suchy ld Bg nazwa ziemi, a zbiorowiska wd nazwa morzami.
I widzia Bg, e s dobre i pikne.
11
I rzek Bg: Niech ziemia wypuci pdy zi, aby wydaway nasiona wedug swoich rodzajw
i wzajemnych podobiestw, a take drzewa owocowe, by rodziy owoce, ktrych nasiona odpowiada-
yby ich rodzajowi na ziemi. I tak si stao.
12
Wyprowadzia ziemia pdy zi, eby podziy nasiona
wedug ich rodzaju i podobiestw oraz drzewa owocowe, by rodziy owoce, ktrych nasiona bd
odpowiaday ich rodzajowi na ziemi. I widzia Bg, e s dobre i pikne.
13
Min wieczr i min
poranek dzie trzeci.
14
I rzek Bg: Niech si stan latarnie na sklepieniu nieba dla owietlania ziemi i aby oddzie-
lay dzie od nocy. Niech bd znakami wskazujcymi pory czasu, dni i lata.
15
Niech bd wiatami
na sklepieniu nieba, ukazujcymi si nad ziemi. I tak si stao.
16
I stworzy Bg dwie latarnie
due: latarni silniejsz, aby rzdzia dniem, i latarni sabsz, aby rzdzia noc, a take gwiazdy.
17
Umieci je Bg na sklepieniu nieba, by byy widoczne nad ziemi,
18
aby rzdziy dniem i noc i aby
oddzielay wiato od ciemnoci. I widzia Bg, e s dobre i pikne.
19
Min wieczr i min poranek
dzie czwarty.
20
I rzek Bg: Niech wody wyprowadz pazy majce ycie i ptactwo fruwajce nad ziemi,
poniej sklepienia nieba. I tak si stao.
21
I stworzy Bg wielkie potwory morskie i kad istot
oywion nalec do pazw. Wyprowadziy je wody wedug ich gatunkw, a take wszelkie upierzo-
ne ptactwo wedug gatunkw. I widzia Bg, e s dobre i pikne.
22
Bg im pobogosawi, mwic:
Ronijcie i mncie si; wypeniajcie wody w morzach. A ptactwo niech si mnoy na ziemi.
23
Min
wieczr i min poranek dzie pity.
24
I rzek Bg: Niech ziemia wyprowadzi kad istot oywion wedug gatunkw: czworonogi,
pazy i dzik zwierzyn wedug gatunku. I tak si stao.
25
I stworzy Bg wedug gatunkw dzikie
zwierzta, bydo domowe wedug gatunkw i wszystkie yjce na ziemi pazy wedug ich gatunkw.
I widzia Bg, e s dobre i pikne.
26
I rzek Bg: Stwrzmy
2
czowieka na nasz wzr i podobiestwo. Niech kieruj rybami mor-
skimi, ptactwem z przestworzy, bydltami, ca ziemi, wszystkimi pazami czogajcymi si po zie-
mi.
27
I Bg stworzy czowieka. Na wzr Boga go stworzy, stworzy ich jako mczyzn i kobiet.
28
Bg im pobogosawi, mwic: Ronijcie i mncie si; napeniajcie ziemi i sprawujcie opiek
1
Hagiograf ujawnia tu pogld swoich czasw, oparty na zmysowym dowiadczeniu, e jedne wody s na ziemi, na
dole, pod rmamentem nieba, a drugie u gry, nad rmamentem, skd na rozkaz Boga po otwarciu spustw opadaj
jako deszcz, mawka, mga, nieg lub grad. Owo zmysowe dowiadczenie podpowiadao, e sklepienie nieba, czyli
rmament, jest pewnego rodzaju staym kloszem, solidn kopu, opart doln czci na kracach paskiej, cho
pofadowanej grami ziemi.
2
Uycie tutaj liczby mnogiej nie oznacza jakiego wstpnego objawienia Boga w trzech Osobach, czyli Trjcy Przenaj-
witszej. Widzie w tym naley uycie tzw. pluralis maiestatis dla podkrelenia godnoci Osoby Boga. Tak na przykad
uywao si o wiele pniej w dokumentach krlewskich okrelenia my krl.
1,6-28
7 Ksiga Rodzaju
nad ni
1
. Kierujcie rybami morskimi, ptactwem z przestworzy, wszystkimi bydltami, ca ziemi
i wszystkimi pazami czogajcymi si po ziemi.
29
I Bg powiedzia: Oto kad siewn traw wyda-
jc ziarno, ktra jest na caej ziemi, a take kade drzewo, ktre ma na sobie owoc z ziarnem do roz-
siewania bd one dla was pokarmem daj wam,
30
jak rwnie wszystkim na ziemi dzikim zwie-
rztom, wszystkim ptakom z przestworzy i kademu pazowi czogajcemu si po ziemi, i majcemu
w sobie tchnienie ycia kad zielon traw na pokarm. I tak si stao.
31
I spojrza Bg na wszyst-
ko, co stworzy, i uzna, e jest bardzo dobre i pikne. Min wieczr i min poranek dzie szsty.
2
1
Tak zatem dokonane zostao stworzenie nieba i ziemi, a take cay ich wystrj.
2
W szstym
dniu Bg doprowadzi do peni swoje dziea, ktre stworzy. W sidmym natomiast dniu Bg
odpocz od wszystkich swoich dzie, ktrych dokona.
3
I pobogosawi Bg ten sidmy dzie. witym
go ustanowi, dlatego e w nim odpocz od wszystkich swoich dzie, ktrych Bg si podj
2
.
4
Jest to ksiga narodzin nieba i ziemi
3
. Stay si one w tym wanie dniu, kiedy Bg stworzy
niebo i ziemi
4
,
5
zanim powstao na ziemi jakiekolwiek ziele polne i zanim wzesza na polach jaka-
kolwiek trawa. Jeszcze bowiem Bg nie zsya deszczu na ziemi i nie byo jeszcze czowieka, eby
ziemi uprawia.
6
Byo jedno tylko rdo, ktre wytryskiwao z ziemi i poio ca jej powierzchni.
7
Bg uksztatowa czowieka z muu ziemi i tchn w jego oblicze tchnienie ycia
5
. W ten sposb po-
wsta czowiek jako istota yjca.
8
Pan, Bg
6
, zaoy ogrd w Edemie
7
na wschodzie
8
i w nim umieci czowieka, ktrego ukszta-
towa.
9
Bg wyprowadzi tam z ziemi wszelkie drzewo mie do ogldania i smaczne do spoycia,
1
W tradycji polskich przekadw Biblii z jzyka hebrajskiego zamiast sprawujcie opiek nad ni jest okrelenie
oznaczajce wadz i panowanie, np. w Biblii Tysiclecia (wyd. 3): abycie zaludnili ziemi i czynili j sobie poddan,
podobnie w drugiej czci tego wiersza: abycie panowali nad rybami morskimi, nad ptactwem powietrznym itd.
Niniejszy przekad napisanej po grecku Septuaginty pomija niuanse semantyczne leksyki hebrajskiej, a trzyma si
greckiej. Ot w caym dziedzictwie pisanym staroytnej Grecji rzeczownik KYRIOS, ktry jest gwnym czonem
uytego tu czasownika KATAKYRIEUO (a take jako podstawa sowotwrcza czasownika KYRIEUO), ma, owszem,
znaczenie pan, wadca, lecz take str, opiekun. KATAKYRIEUO (podobnie KYRIEUO) zatem to albo bra pod
swoje panowanie, stawa si panem czego, albo opiekowa si, by strem, by opiekunem czego. Za wyborem
w niniejszym przekadzie drugiego znaczenia przemawia te teologia Nowego Testamentu, gdzie wyraniej ni w Sta-
rym Testamencie jest powiedziane, e panem caego stworzenia jest Bg, a cilej Syn Boy, czowiek natomiast jest
dzierawc, opiekunem lub wspdziedzicem Syna Boego.
2
Ustanowienie sidmego dnia dniem odpoczynku i oddawania czci Bogu byo i jest wielkim dobrodziejstwem dla ludzi.
3
Taka odredakcyjna uwaga sygnalizuje kolejne opisy w tej ksidze. Tu stanowi ona zamknicie tego, co redaktor umie-
ci w rozdziale pierwszym i na pocztku drugiego. Wyraz ksiga, zwj, jest metonimi wyrazu opis.
4
Jest to odwoanie do pierwszego zdania poprzedniego rozdziau. Niebo i ziemi Bg stworzy pierwszego dnia.
5
To zdanie wskazuje na odrbny akt stwrczy przy obdarzeniu czowieka niemierteln dusz. Tym samym informuje
chyba ono, e dusza, przynajmniej czowieka, wyczona jest z procesu ewolucji caej przyrody.
6
Pan, Bg oddzielenie tych dwch okrele przecinkiem wynika z przekonania polskiego tumacza (R. P.), e
w tekcie greckim Pan nie jest tu i w innych analogicznych miejscach tej ksigi tytuem Boga, lecz e Bg z gra-
matycznego punktu widzenia jest dopowiedzeniem do Pan. Wielokrotnie samo Pan okrela w greckiej Biblii Boga.
7
W Septuagincie ta kraina ma nazw w formie Edem, nie Eden.
8
Wschd jest tu zapewne okrelony w stosunku do pniejszej Palestyny. Ale ustalenie pooenia tego miejsca gdzie
na ziemi jest niemoliwe, gdy informacje podawane na pocztku Ksigi Rodzaju pozostaj poza zasigiem historii
i geograi historycznej. Jeli nawet przytoczone s w tych opisach pocztku wiata nazwy jakich znanych nam krain,
gr lub rzek, to pochodz one z czasw, kiedy y redaktor tej ksigi. Nadto w Septuagincie dostosowane one niekiedy
zostay do geograi aktualnej w czasach dokonywania przekadu Biblii hebrajskiej na jzyk grecki.
1,292,9
8 Ksiga Rodzaju
a w rodku tego ogrodu take drzewo ycia i drzewo moliwoci poznania dobra i za.
10
Z Edemu
wypywaa rzeka nawadniajca ten ogrd. Potem rozdzielaa si ona na cztery odnogi.
11
Nazwa jednej
Fison; opywaa ona ca krain Euilatu, gdzie jest zoto.
12
Zoto tej krainy jest pikne. Jest tam take
czerwony szlachetny kamie, a rwnie zielonkawy.
13
Druga rzeka miaa nazw Geon. Opywaa ona
ca krain Etiopii.
14
Trzeci rzek by Tygrys. Przepywa on obok Asyryjczykw. Czwart rzek by
Eufrat
1
.
15
Pan, Bg, wzi czowieka, ktrego uksztatowa, i umieci go w owym ogrodzie, aby go
uprawia i doglda
2
.
16
Pan, Bg, da nakaz Adamowi
3
, tak mwic: Z kadego znajdujcego si
w ogrodzie drzewa moesz bra sobie owoce do jedzenia,
17
natomiast z drzewa, ktre suy poznaniu
dobra i za, nie jedzcie. W tym bowiem dniu, w ktrym spoylibycie z niego, umrzecie.
18
Pan, Bg, powiedzia: Nie jest dobrze, eby czowiek by sam. Stwrzmy mu zatem pomoc-
nika, by by przy nim.
19
Bg uksztatowa te z ziemi wszystkie dzikie zwierzta i wszystkie ptaki
w przestworzach. Przyprowadzi je potem do Adama, aby zobaczy, jak on je nazwie. I kade z nich
Adam nazwa istot yjc. To stao si ich imieniem.
20
Adam nada nazwy wszystkim bydltom,
wszystkim ptakom z przestworzy i wszystkim dzikim zwierztom. Nie znalaz si jednak wrd nich
dla Adama pomocnik podobny do niego.
21
Bg zesa na Adama pewne obezwadnienie
4
, tak e zapad w gboki sen. Wtedy wyj jedno
z jego eber i miejsce po nim wypeni ciaem.
22
Pan, Bg, obudowa to ebro, ktre wyj z Adama,
tak e powstaa kobieta, i przyprowadzi j do Adama
5
.
23
Wtedy Adam powiedzia: Ta dopiero jest
koci z moich koci i ciaem z mojego ciaa. Ona bdzie si nazywa kobiet, bo wzita zostaa ze
swego ma
6
.
24
Z tego powodu mczyzna opuci swojego ojca i swoj matk i zczy si ze swoj
kobiet
7
. I bd oboje jednym ciaem.
25
A cho oboje: Adam i jego kobieta, byli wtedy nadzy, nie od-
czuwali wstydu.
3
1
Najbardziej przebiegy z wszystkich dzikich zwierzt, ktre stworzy Bg, by w
8
. W
odezwa si do kobiety: Dlaczego Bg powiedzia: Nie z kadego drzewa rosncego w ogro-
dzie jedzcie?
2
Kobieta odpowiedziaa wowi: Moemy je owoce z kadego drzewa rosncego
w ogrodzie,
3
tylko co do owocu z tego drzewa, ktre jest w rodku ogrodu, Bg powiedzia: Nie jedzcie
1
Tygrys w pierwotnej wersji hebrajskiej wystpuje tu jako Chiddekel, Asyryjczycy jako Aszszur, a Eufrat jako Perat.
2
To zdanie poucza, e praca okrelona bya jako zadanie czowieka ju przed grzechem pierworodnym, e pierwotnie
bya ona radoci czowieka. Dopiero po grzechu pierworodnym zacz towarzyszy jej trud i zmczenie.
3
Na temat imienia Adam zob. 5,2 z przypisem.
4
Obezwadnienie niezbyt dokadnie oddaje to, co zawiera jego grecki odpowiednik EKSTASIS. EKSTASIS oznacza
wyjcie z siebie, utrat wiadomoci i odczuwania dozna zmysowych: suchu, dotyku, smaku itd.
5
Teologia biblijna wyjania, e alegoryczny opis uformowania kobiety z ebra mczyzny uzasadnia ich rwno
w czowieczestwie.
6
W Septuagincie zrezygnowano z posuenia si derywatem sowotwrczym eskiego rodzaju dla oddania pochodze-
nia nazwy kobieta od nazwy mczyzna, tak jak to jest w substracie hebrajskim: ISZSZA od ISZ. Zrobi to nato-
miast redaktor Wulgaty: VIRAGO od VIR, i w swoim przekadzie ks. Jakub Wujek: MYNA od M. Niniejszy polski
przekad Septuaginty (R. P.) trzyma si oczywicie wersji greckiej, dlatego wzmianka o pochodzeniu nazwy kobieta
od nazwy mczyzna jest jak w Septuagincie niezrozumiaa.
7
W tym, w poprzednim i w nastpnym wierszu wystpuje rzeczownik kobieta, po grecku GYNE, ktre jednak moe
znaczy zarwno kobieta, jak i ona.
8
W alegorycznych interpretacjach Biblii wymieniony tu w oznacza zego ducha, czyli szatana.
2,103,3
9 Ksiga Rodzaju
z niego i nawet go nie dotykajcie, abycie nie umarli.
4
W rzek na to: adn tam mierci nie
moecie umrze.
5
Bg bowiem dobrze wie, e tego dnia, ktrego z niego zjecie, otworz si wasze
oczy i bdziecie bogami, ktrzy rozpoznaj dobro i zo.
6
I kobieta zobaczya, e to drzewo ma owoce
rzeczywicie dobre do spoycia, e mio jest oczom na nie popatrze i e dojrzao do tego, by ich skosz-
towa. Wzia wic z niego owoc i zjada. Daa je te po sobie swojemu mowi. Zjedli oboje.
7
Wtedy
obojgu otwary si oczy i uwiadomili sobie, e s nadzy. Pospinali zatem licie gowe i zrobili sobie
przepaski.
8
Kiedy usyszeli gos Pana, Boga, przechadzajcego si pnym popoudniem
1
po ogrodzie,
schowali si oboje: Adam i jego kobieta, przed obliczem Pana, Boga, wrd drzew ogrodu.
9
Pan, Bg,
zawoa na Adama, pytajc: Adamie, gdzie jeste?
10
Odpowiedzia Mu: Usyszaem Twj gos, gdy
przechadzae si po ogrodzie, i przestraszyem si, bo jestem nagi. Dlatego ukryem si.
11
Zapyta
go: Kto ci uwiadomi, e jeste nagi? Czy ty moe zjade z drzewa, co do ktrego daem ci nakaz,
aby tylko z niego nie jad?
12
Adam odpowiedzia: To ta kobieta, ktr postawie przy mnie, daa
mi z tego drzewa. No i zjadem.
13
Pan, Bg, zapyta kobiety: Dlaczego to zrobia? Kobieta od-
powiedziaa: To w mnie omami. I zjadam.
14
Wtedy Pan, Bg, powiedzia do wa: Poniewa
to zrobie, ze wszystkich bydlt i ze wszystkich dzikich zwierzt ty bdziesz przeklty. Na swych
piersiach i brzuchu bdziesz si czoga i ziemi jad bdziesz przez wszystkie dni swojego ycia.
15
Wprowadzam nieprzyja midzy tob i niewiast, midzy twoim potomstwem i potomstwem jej
2
.
Ono czyha
3
bdzie na twoj gow, a ty czyha bdziesz na jego pit.
16
A kobiecie powiedzia:
Rozmno twoje cierpienia i jki. W blach bdziesz rodzi dzieci. Przy mu bdziesz szuka schro-
nienia, a on bdzie mia nad tob piecz
4
.
17
Adamowi natomiast rzek: Poniewa posuchae sw
swojej ony i zjade z tego drzewa, co do ktrego daem ci nakaz, aby tylko z niego nie jad, ziemia
okae si przeklta dla twoich prac. W udrczeniu bdziesz jad z niej przez wszystkie dni swojego
ycia.
18
Bdzie ci rodzi ciernie i kolczaste chwasty, a przecie z pl bdziesz musia spoywa straw.
19
W pocie czoa swego bdziesz jad swj chleb, dopki nie wrcisz do ziemi, z ktrej zostae wzity
5
.
Ziemi bowiem jeste i do ziemi odejdziesz.
20
Adam nada swej onie imi ycie
6
, bo ona staa si matk wszystkich yjcych.
21
Pan, Bg, sporzdzi Adamowi i jego onie chitony
7
ze skr i tak ich przyodzia.
22
Bg powiedzia: Oto Adam sta si jak jeden z nas, tak e rozpoznaje, co dobre i co ze.
Oby teraz nie wycign swej rki i nie wzi owocu z drzewa ycia, i oby nie spoy go, bo yby na
wieki.
23
I odesa go Pan, Bg, z tego ogrodu rozkoszy, eby uprawia ziemi, z ktrej zosta wzity.
1
O tej porze w klimacie subtropikalnym wieje orzewiajcy wiaterek, zwany zerem.
2
W chrzecijaskich interpretacjach t zapowiedzian niewiast jest Maryja, a jej potomstwem Bg-Czowiek, Jezus
Chrystus, ktry pokona szatana, zo i mier.
3
Niniejszy przykad, czyha, zachowuje w tym zdaniu waciwe znaczenie uytego w nim dwukrotnie greckiego
czasownika TEREO. Krytycy tekstu jednak przypuszczaj, e w rkopisach Septuaginty zamieniono tu z powodu fo-
netycznego podobiestwa czasowniki: podano form czasu przyszego od TEREO zamiast od TEJRO. To drugie sowo
ma wedug greckich sownikw znaczenie uciska, nka, trapi, drczy, dokucza, wyciecza, osabia, a wedug
owych krytykw take miady, kruszy.
4
Zob. przypis do 1,28.
5
Zob. 2,7.
6
W wersji oryginalnej, czyli hebrajskiej, jest tu imi wasne Ewa, ktre wedug interpretacji biblistw znaczy Matka
Wszystkich yjcych. Septuaginta natomiast podaje tu okrelenie ZOE, czyli ycie.
7
Septuaginta ma tu nazw chiton, ktry w kulturze Grekw by rodzajem sukni, nakadanej bezporednio na ciao.
3,4-23
10 Ksiga Rodzaju
24
Wyrzuci Adama i osiedli go poza tym ogrodem rozkoszy. Postawi tam cheruby
1
i poncy miecz,
odwrcony tak, by strzeg dojcia do drzewa ycia.
4
1
Adam pozna cielenie Ew, swoj on
2
. Ona pocza i urodzia Kaina. Powiedziaa: Otrzy-
maam czowieka za spraw Boga.
2
A potem urodzia jeszcze jego brata, Abla. Abel zosta
pasterzem owiec, a Kain uprawia ziemi.
3
Po jakim czasie Kain zoy z plonw ziemi oar Panu.
4
Rwnie Abel zoy oar ze swoich pierworodnych owieczek i z ich tuszczu. Bg spojrza na Abla
i na jego dary,
5
a na Kaina i na jego oary nie zwrci uwagi. Bardzo tym zasmuci Kaina, tak e cho-
dzi z zachmurzon twarz.
6
Pan, Bg, zapyta Kaina: Dlaczego posmutniae i dlaczego chodzisz
z zachmurzon twarz?
7
O nie! Czy jeli waciwie zoye oar, ale niewaciwie j rozdzielie, nie
popenie grzechu? Zachowaj jednak spokj. Przecie od ciebie zaley odwrcenie si od niego. Ty
masz nad nim panowa!
3
.
8
Kain odezwa si do Abla, swego brata: Chod, przejdmy si po polu.
Kiedy obaj byli na polu, rzuci si Kain na Abla, swojego brata i zabi go.
9
Bg zapyta Kaina: Gdzie
jest Abel, twj brat? On odpowiedzia: Nie wiem. Czy ja jestem strem mojego brata?
10
Na to
Bg rzek: Dlaczego to zrobie? Woanie krwi twojego brata wznosi si do mnie z ziemi!
4

11
Bdziesz
za to wyklty na tej ziemi, ktra rozwara sw paszcz, aby przyj krew twojego brata z twej rki.
12
Gdy bdziesz uprawia t ziemi, nie dooy ona swych si, aby ci obdarowa. Bdziesz na tej ziemi
jcza i dra.
13
Kain odezwa si do Pana: Zbyt wielka jest moja wina, abym mg dostpi odpusz-
czenia.
14
Skoro wyrzucasz mnie dzisiaj z obszarw tej ziemi i skoro bd musia ukrywa si przed
Twoim obliczem, bd na ziemi jcza i dygota i ktokolwiek mnie spotka, zabije mnie.
15
Pan, Bg,
odpowiedzia mu: Nie bdzie tak. Ktokolwiek zabiby Kaina, siedmiokrotn kar poniesie. I Pan,
Bg, umieci znak na Kainie, aby ktokolwiek go spotka, nie zabi go.
16
I odszed Kain sprzed oblicza
Boga. Zamieszka w krainie Naid, poza Edemem.
17
Kain pozna cielenie sw on, tak e ona pocza i urodzia Enocha. Gdy potem zbudowa
miasto, nada mu imi swojego syna: Enoch.
18
Enochowi urodzi si Gajdad, Gajdad zrodzi Majela,
Majel zrodzi Mathusal, a Mathusala zrodzi Lamecha.
19
Lamech wzi sobie dwie ony: jednej byo
na imi Ada, imi drugiej Sella.
20
Ada urodzia Jobela. Zosta on ojcem mieszkajcych w namiotach
hodowcw byda rogatego.
21
Jego brat mia na imi Jubal. Wymyli on harf i kithar.
22
Sella uro-
dzia Thobela. By on kowalem obrabiajcym brz i srebro. Siostr Thobela bya Noema.
23
Lamech
powiedzia swoim onom:
Ado i Sello, posuchajcie mej wypowiedzi;
ony Lamecha, dopucie me sowa do swych uszu:
1
Cheruby jeden z rodzajw aniow sucych Bogu. Tu uniemoliwiaj one powrt czowieka do owego ogrodu. Bg
wprowadza czowieka na trudn drog ku przyszoci, ukazujc u jej kresu zwycistwo i otwart bram do nowego raju:
do krlestwa niebieskiego.
2
Opowiadania umieszczone w tym rozdziale s poza zasigiem historii. Nie przedstawiaj one penych dziejw pierw-
szych ludzi na ziemi, lecz tylko wybrane epizody. Zapewne prezentuj nam one stan popularnej wiedzy o przeszoci
w tych czasach, gdy byy redagowane.
3
Przekad tego wiersza jest niepewny, bo bardzo niejasne jest jego podoe greckie. Redaktorzy Septuaginty wyranie
opieraj si tu na innej lekcji hebrajskiej, ni dzi jest przyjte, albo te ich przekad jest interpretacj rwnie niezrozu-
miaego substratu hebrajskiego. Istnieje te moliwo skaenia tego tekstu przez tradycj rkopimiennicz.
4
Semici uwaali, e krew jest miejscem pobytu duszy czowieka, a dusza jest podstaw ycia, ktre daje Bg. A zatem
wylanie krwi jest bezczeszczeniem daru Boga. Dusza, krc z krwi, oywia cae ciao.
3,244,23
11 Ksiga Rodzaju
Zabibym ma za zadanie mi rany
i modzieca za zrobiony mi siniec.
24
Bo skoro za Kaina wyznaczona jest siedmiokrotna kara,
to za Lamecha siedemdziesiciosiedmiokrotna
1
.
25
Adam pozna cielenie Ew, swoj on. Ona pocza i urodzia syna. Nadaa mu imi Seth.
Wtedy powiedziaa: Wzbudzi mi Bg innego potomka zamiast Abla, ktrego zabi Kain.
26
Sethowi
urodzi si syn. Nazwa go imieniem Enos. Zacz on przyzywa imienia Pana, Boga.
5
1
Jest to ksiga narodzin ludzi
2
. Kiedy Bg w owym dniu stworzy Adama, stworzy go na
wzr Boga.
2
Stworzy ich jako mczyzn i jako kobiet. I pobogosawi ich. W tym dniu,
kiedy ich stworzy, nada im imi Adam
3
.
3
Adam y ju dwiecie trzydzieci lat
4
, kiedy zrodzi syna
na swoje podobiestwo i wzr
5
. Nada mu imi Seth.
4
Po zrodzeniu Setha liczba dni Adama dosza
do siedmiuset lat
6
. I zrodzi jeszcze synw i crki.
5
Pena liczba dni, ktre Adam przey, dosza do
dziewiciuset trzydziestu lat. Wtedy umar.
6
Seth doy ju dwustu piciu lat, gdy zrodzi Enosa.
7
Po zrodzeniu Enosa Seth y siedemset
siedem lat. I zrodzi jeszcze synw i crki.
8
Pena liczba dni Setha dosza do dziewiciuset dwunastu
lat. Wtedy umar.
9
Enos doy ju stu dziewidziesiciu lat, gdy zrodzi Kajnana.
10
Po zrodzeniu Kajnana Enos
y siedemset pitnacie lat. I zrodzi jeszcze synw i crki.
11
Pena liczba dni Enosa dosza do dzie-
wiciuset piciu lat. Wtedy umar.
12
Kajnan doy ju stu siedemdziesiciu lat, gdy zrodzi Maleleela.
13
Po zrodzeniu Maleleela
Kajnan y siedemset czterdzieci lat. I zrodzi jeszcze synw i crki.
14
Pena liczba dni Kajnana do-
sza do dziewiciuset dziesiciu lat. Wtedy umar.
15
Maleleel doy ju stu szedziesiciu piciu lat, gdy zrodzi Jareda.
16
Po zrodzeniu Jareda
Maleleel y siedemset trzydzieci lat. I zrodzi jeszcze synw i crki.
17
Pena liczba dni Maleleela
dosza do omiuset dziewidziesiciu piciu lat. Wtedy umar.
1
Liczba siedem, a tym bardziej siedemdziesit siedem oznacza symbolicznie nieokrelon, ale du ilo.
2
Co do formy tego zdania zob. 2,4 z przypisem. Podane tu bd genealogie, ktre, oczywicie, nie s pene, lecz wy-
bircze.
3
Nada im imi Adam adam jako imi pospolite znaczy w hebrajskim istota ludzka, czowiek. To znaczenie
wyjania, dlaczego w tym zdaniu mamy zaimek w liczbie mnogiej: im. Ma ono bowiem taki pierwotny sens: Bg
i Adama, i Ew nazwa czowiekiem. Jest tu zatem kolejne, bardziej wyraziste, podkrelenie redaktora tekstu rwno-
ci kobiet i mczyzn w czowieczestwie (zob. 2,22 z przypisem). W oryginalnej wersji Ksigi Rodzaju imi wasne
Adam pojawia si dopiero w 4,25, a przed tym wierszem adam ma sens pospolity. Grecki natomiast redaktor
Septuaginty ju w tych wczeniejszych miejscach odczyta je jako imi wasne Adam. S to nastpujce miejsca:
2,16.19a,b.20a,b.21.22a,b.23.25; 3,8.9a,b.12.17.20.21.22.24; 4,1. W Biblii Tysiclecia (wyd. 3. popr.) te wczeniejsze
wystpienia nazwy adam przeoono na czowiek albo na mczyzna.
4
W wersji hebrajskiej, a nawet w Wulgacie, podana jest liczba o sto lat mniejsza. Wedug egzegetw podawanie tu i dalej
wielkiej liczby lat ycia, znane ju poza Bibli w tradycji babiloskiej, suy ma przez sw hiperbol podkreleniu, e
od Adama do Noego, czyli do potopu, upyno bardzo duo czasu.
5
Jest to ciekawa uwaga na temat zrodzenia syna na swoje podobiestwo, bo rzutuje ona w jakim stopniu na zrozumie-
nie informacji, e Bg stworzy czowieka na swoje podobiestwo.
6
Tu oryginalny tekst hebrajski i Wulgata podaj liczb omiuset lat. Podobna niezgodno wystpuje w czci poda-
wanych dalej liczb.
4,245,17
12 Ksiga Rodzaju
18
Jared doy ju stu szedziesiciu dwch lat, gdy zrodzi Enocha.
19
Po zrodzeniu Enocha Ja-
red y osiemset lat. I zrodzi jeszcze synw i crki.
20
Pena liczba dni Jareda dosza do dziewiciuset
szedziesiciu dwch lat. Wtedy umar.
21
Enoch doy ju stu szedziesiciu piciu lat, gdy zrodzi Mathusal.
22
A kiedy Enoch zrodzi
Mathusal, Bg okazywa mu swoje w nim upodobanie jeszcze przez dwiecie lat. I zrodzi jeszcze
synw i crki.
23
Pena liczba dni Enocha dosza do trzystu szedziesiciu piciu lat.
24
Bg upodoba
sobie bardzo Enocha. A potem nie mona byo go nigdzie spotka, bo przenis go Bg
1
.
25
Mathusala doy ju stu szedziesiciu siedmiu lat, gdy zrodzi Lamecha.
26
Po zrodzeniu
Lamecha Mathusala y osiemset dwa lata. I zrodzi jeszcze synw i crki.
27
Pena liczba dni, ktre
przey Mathusala, dosza do dziewiciuset szedziesiciu dziewiciu lat. Wtedy umar.
28
Lamech doy ju stu osiemdziesiciu omiu lat, gdy zrodzi syna.
29
Nada mu imi Noe,
mwic: On przyniesie nam uwolnienie od naszych udrk, od umczenia naszych rk i od tej ziemi,
ktr Bg obj sw kltw.
30
Po zrodzeniu Noego Lamech y piset szedziesit pi lat. I zro-
dzi jeszcze synw i crki.
31
Pena liczba dni Lamecha dosza do siedmiuset pidziesiciu trzech lat.
Wtedy umar.
32
Noe mia piset lat, gdy zrodzi Noe trzech synw: Sema, Chama i Jafetha.
6
1
Ludzi zaczo szybko przybywa na ziemi, a wrd urodzonych u nich byy take crki.
2
Kiedy synowie Boga zobaczyli, e crki ludzi s pikne, wzili sobie niektre za ony, wy-
bierajc je z wszystkich innych
2
.
3
Wtedy rzek Pan, Bg: Nie powinno moje tchnienie pozostawa
w tych ludziach przez wieki, bo przecie oni s ciaem. Ich zatem dni bd dochodzi tylko do stu
dwudziestu lat.
4
W tamtych czasach yli na ziemi olbrzymi
3
, a take pniej, kiedy to synowie Boga
zbliali si do crek ludzi i rodzili sobie przez nie potomkw
4
. To oni byli pradawnymi olbrzymami,
sawnymi ludmi.
5
Kiedy Pan, Bg, zobaczy, e coraz bardziej si mno na ziemi ze postpki ludzi i e kady
codziennie z uporem obmyla w swoim sercu ze dziaania,
6
poczu w swym sercu rozgoryczenie
z powodu tego, e stworzy na ziemi czowieka. I aowa tego.
7
Rzek zatem Bg: Spucz
5
z po-
wierzchni ziemi czowieka, ktrego stworzyem: od czowieka po bydlta i od pazw po ptactwo
w przestworzach, bo gniew we mnie zawrza z tego powodu, e ich stworzyem.
8
Tylko Noe dowiad-
cza askawoci ze strony Pana, Boga.
1
Redaktor tekstu przekazuje tu nam podzielan wwczas opini, e Enoch (Henoch) nie umar, lecz zabrany zosta
przez Boga razem z ciaem do innego wiata.
2
Wymienieni w tym zdaniu synowie Boga uznawani byli w hebrajskich interpretacjach za aniow, istoty niecielesne.
Do tych aniow zaliczay si take istoty odtrcone przez Boga. W dzisiejszych katolickich i protestanckich egzegezach
przewaa opinia, e synami Boga nazwani s tu potomkowie Seta, crkami ludzi natomiast potomkinie Kaina.
3
W rnych miejscach Biblii Starego Testamentu pojawia si myl o istnieniu wrd ludzi olbrzymw (zob. np. Lb
13,33; Pwt 1,28; 2 Krl 21,11; 1 Krn 1,10 i in.). Wedug informacji w nich zawartych nie byli to olbrzymi w rodzaju
Gigantw z mitologii greckiej, lecz raczej ludzie wysokiego wzrostu.
4
Wedug wczesnego stanu wiedzy zalek czowieka pochodzi cakowicie od mczyzny. Zoony w onie kobiety,
wzrasta tam a do narodzin. To jest powodem umieszczenia tu w polskim przekadzie nietypowych okrele: rodzili
sobie przez nie.
5
Polski przekad (R. P.) uywa tu innej metafory cakowitej zagady ni jest w wersji greckiej. Tam jest dosownie
wyma, zetr.
5,186,8
13 Ksiga Rodzaju
9
A to s narodziny z Noego. Noe by w swoim pokoleniu czowiekiem sprawiedliwym i bez
skazy. Dlatego Noe cieszy si yczliwoci Boga.
10
Noe zrodzi trzech synw: Sema, Chama i Jafetha.
11
Ziemia ulega zepsuciu na przekr Bogu, wypenia si nieprawoci.
12
Spojrza Pan, Bg, na ziemi
i zobaczy, e ona ju cakowicie poddaa si skaeniu, bo kady na ziemi znieprawi swoj drog
1
.
13
Bg rzek do Noego: Miara czasu kadego czowieka zblia si przede mn do kresu. Ziemia
bowiem napenia si z ich powodu nieprawoci. A zatem postanowiem zniszczy ich i t ziemi.
14
Sporzd sobie ark z belek czterobocznych. Zrb w tej arce przegrody. Wysmaruj j smo od
rodka i na zewntrz.
15
A o takich wymiarach zbudujesz t ark: dugo arki trzysta okci, szero-
ko pidziesit okci, a jej wysoko trzydzieci okci
2
.
16
Zwieczysz t ark przechylonymi do
rodka bokami. U gry zwieczysz j otworem na okie szerokim. Wejcie do arki zrobisz z boku.
Wykonasz w niej trzy poziomy: parterowy oraz drugiej i trzeciej kondygnacji
3
.
17
Oto ja prowadz ju
na ziemi wody potopu, aeby zniszczy kad istot yjc pod niebem, w ktrej jest tchnienie ycia.
Cokolwiek jest na ziemi, umrze.
18
Chc ustanowi przymierze moje z tob
4
. Wejdziesz do arki ty,
a z tob twoi synowie, twoja ona i ony twoich synw.
19
Z wszystkich bydlt, z wszystkich pazw,
z wszystkich dzikich zwierzt, z wszystkiego, co ma ciao, wprowadzisz do arki po parze, aby je prze-
trzyma przy sobie; bdzie to samiec i samica.
20
Z wszystkich fruwajcych ptakw wedug gatunkw
i z wszystkich bydlt wedug gatunkw, i z wszystkich pezajcych po ziemi wedug ich gatunkw: ze
wszystkich wejd do ciebie parami, samiec i samica, aby przey przy tobie.
21
Nabd sobie wszel-
kiego rodzaju straw, ktre spoywa bdziecie; zbierz j u siebie, aby mia co je ty i one.
22
I Noe
zrobi wszystko, co mu nakaza Pan, Bg. Tak wanie zrobi.
7
1
Pan, Bg, powiedzia do Noego: Wejd do arki ty i caa twoja rodzina. Zobaczyem bo-
wiem, e w tym pokoleniu tylko ty jeste sprawiedliwy wobec mnie.
2
Z bydlt czystych
5

wprowad do siebie po siedem par: samca i samic, a z bydlt nieczystych po parze: samca i samic;
3
z czystych ptakw fruwajcych pod niebem po siedem par: samca i samic, a z ptakw nieczystych
po parze: samca i samic, aby zachowa ich plemi dla caej ziemi.
4
Za siedem dni sprowadz na
ziemi deszcz, ktry bdzie pada przez czterdzieci dni i czterdzieci nocy
6
, i spucz z oblicza ziemi
cay ten rozrost, ktry stworzyem.
5
Noe wykona wszystko zgodnie z tym, co mu Pan, Bg, nakaza.
1
Droga jest metafor postpowania etycznego i religijnego.
2
Miary u rnych ludw byy rne i zmieniay si z biegiem historii. Przyjmuje si, e hebrajski okie zawiera
0,443 m, a babiloski 0,50 m. Opisane tu jednak wydarzenia umieszczone zostay w czasie poprzedzajcym istnie-
nie Abrahama, protoplasty Hebrajczykw. Gdybymy przyjli podan wyej hebrajsk miar okcia, to arka miaaby
132,9 m dugoci, 22,15 m szerokoci i 13,29 m wysokoci.
3
Tekst opisujcy architektur tego statku nie jest w peni jasny.
4
Jest to w zasadzie pierwsze przymierze Boga z ludmi, cho mona by te mwi o przymierzu Boga z Adamem i Ew.
Potem bd nastpne, a z nich najwaniejsze w Starym Testamencie bdzie przymierze zawarte z Izraelitami pod gr
Synaj. W Nowym Testamencie przymierze jest jedno. Jego porednikiem jest Jezus Chrystus, Bg i Czowiek w jednej
osobie. We wszystkich przymierzach obu Testamentw znamienne jest to, e ich inicjatorem jest Bg, e maj na celu
dobro ludzi, e Bg jasno okrela w nich reguy i e gwny ciar ich realizacji bierze na siebie, co wida najbardziej
w Nowym Przymierzu.
5
Nie chodzi tu o czysto zyczn, lecz o religijno-rytualn. Z podziaem zwierzt na rytualnie czyste i nieczyste czy
si w Biblii instrukcja na temat dopuszczalnoci ich spoywania przez Izraelitw (zob. Kp 11 i Pwt 14,3-20).
6
Czterdzieci to liczba symboliczna. Tutaj oznacza dugi czas.
6,97,5
14 Ksiga Rodzaju
6
Noe mia szeset lat, gdy nastao zatapianie ziemi wod
1
.
7
I wszed do arki z powodu potopu
wd Noe, jego synowie, jego ona i ony jego synw.
8
Z ptactwa, z bydlt czystych i z bydlt nieczystych,
z wszystkiego co peza po ziemi
9
weszy do arki Noego pary: samiec i samica, tak jak mu Bg nakaza.
10
Po siedmiu dniach wody potopu zaczy rozlewa si po ziemi.
11
W szesetnym roku ycia Noego,
drugiego miesica
2
, dwudziestego sidmego dnia miesica, wszystkie rda bezdennych gbin wytry-
sny tego wanie dnia i otwary si wszystkie luzy na rmamencie nieba
3
,
12
i spywaa ulewa na
ziemi przez czterdzieci dni i czterdzieci nocy.
13
Owego te dnia wszed do arki Noe, a z nim Sem,
Cham i Jafeth synowie Noego, oraz ona Noego i trzy ony jego synw.
14
A poza tym wszystkie dzikie
zwierzta wedug gatunkw, wszystkie bydlta wedug gatunkw, kady paz czogajcy si po ziemi
wedug gatunku i wszelki ptak wedug gatunku
15
weszy do Noego do arki: pary istot oywionych,
w ktrych jest tchnienie ycia.
16
Przybyway parami: samiec i samica. Wchodziy pary wszystkich istot
cielesnych, tak jak Bg nakaza Noemu. Potem Pan, Bg, zamkn ark z zewntrz.
17
Klska powodzi trwaa na ziemi przez czterdzieci dni i czterdzieci nocy. Woda przybieraa
z tak si, e podniosa ark wysoko nad ziemi.
18
Wody potniay, rosy wysoko nad ziemi, a arka
unosia si na nich.
19
Woda coraz wyej i wyej zatapiaa ld i przykrya wszystkie wysokie gry,
ktre wznosiy si pod rmamentem nieba.
20
Odmty signy pitnacie okci wyej ni one, tak e
zatopiy najwysze wzniesienia
4
.
21
Wygina kada cielesna istota, poruszajca si po ziemi, naleca
czy to do ptactwa, czy do bydlt, czy do dzikiej zwierzyny, i kady paz pezajcy po ziemi oraz kady
czowiek.
22
Umaro wszystko, co miao w sobie tchnienie ycia, kade stworzenie, ktre yo na su-
chym ldzie.
23
Zgadzone zostao wszystko, co powstao na powierzchni caej ziemi: od czowieka do
bydlt, pazw i ptakw spod sklepienia nieba. Wszystko spukane
5
zostao z ziemi. Zosta tylko Noe
i ci, ktrzy byli z nim w arce.
24
Woda growaa nad ziemi przez sto pidziesit dni.
8
1
Bg pamita o Noem oraz o wszystkich dzikich zwierztach, o wszystkich bydltach,
o wszystkich ptakach i o wszystkich pazach, ktre byy z nim w arce, dlatego Bg popro-
wadzi wiatr przez ziemi, tak e wody zaczy opada.
2
Zamkny si rda bezdennych gbin
i luzy na rmamencie nieba, przez co powstrzymany zosta deszcz z nieba.
3
Wody, odpywajc z te-
renw ldu, obniay si. Obniay si i opaday wody przez sto pidziesit dni.
4
Sidmego miesica
6
,
dwudziestego sidmego dnia tego miesica arka osiada na grach Araratu
7
.
5
Wody, odpywajc a
do dziesitego miesica, obniyy si. Pierwszego dnia jedenastego miesica pokazay si szczyty gr.
1
Pami o potopie w Mezopotamii zachowaa si nie tylko w Ksidze Rodzaju, lecz take w akadyjskim Eposie o Gilga-
meszu. Obydwa opisy s podobne, cho rni si w szczegach.
2
Nie wiadomo, do jakiego kalendarza odwouje si tutaj redaktor tekstu, lecz chyba do kalendarza swoich czasw,
w ktrym drugi miesic roku przypada na drug poow kwietnia i pierwsz maja.
3
O podziale wd na grne i dolne zob. 1,6-7.
4
Opierajce si tylko na rozumie interpretacje wyjaniaj, e ta totalna zagada nie obja caego globu, lecz tylko wiat
znany ludziom yjcym w Mezopotamii nad Tygrysem i Eufratem. Inni mwi, e jest to hiperbola, tak bardzo ulubio-
na przez Bliski Wschd, w tym take przez Semitw. Istot tego opisu nie jest jednak udokumentowanie owego potopu,
lecz chyba ukazanie jego powodu. A jest nim cakowita deprawacja ludzi.
5
Zob. 6,7 z przypisem o wersji greckiej.
6
Jak w 7,11, tak i tutaj redaktor tekstu odwouje si chyba do kalendarza uywanego w pniejszych czasach przez
Hebrajczykw, w ktrym sidmy miesic przypada na drug poow naszego wrzenia i pierwsz padziernika.
7
Ararat masyw grski we wschodniej Turcji, w pobliu Armenii i Iranu. Najwyszy szczyt Araratu wznosi si na
wysoko 5122 m n.p.m.
7,68,5
15 Ksiga Rodzaju
6
Czterdzieci dni pniej Noe otworzy okno, ktre zrobi w arce,
7
i wypuci kruka, aby spraw-
dzi, czy opady wody. Cho mg wylecie, nie chcia si oddali, dopki nie wyschn wody na ziemi.
8
Wypuci potem gobic, aby zobaczy, czy wody ustpiy z powierzchni ziemi.
9
Poniewa gobica
nie znalaza miejsca odpoczynku dla swoich ng, wrcia do niego, do arki. Wody bowiem zalegay
jeszcze na caej powierzchni ziemi. Wycign zatem sw rk, wzi j i wnis do siebie, do arki.
10
Odczeka kolejne siedem dni i znowu wypuci z arki gobic.
11
Pod wieczr gobica wrcia do
niego, trzymajc w dziobie listek z drzewa oliwnego. Wtedy Noe uzna, e wody ustpiy z ziemi.
12
Od-
czeka jeszcze siedem nastpnych dni i znowu wypuci gobic, a ona ju wicej do niego nie wrcia.
13
W szeset pierwszym roku ycia Noego, w pierwszym miesicu, pierwszego dnia tego mie-
sica wody cakowicie usuny si z ziemi. Noe odsoni nakrycie, ktre zrobi na arce, i zobaczy, e
wody odeszy z powierzchni ziemi.
14
W drugim miesicu, dwudziestego sidmego dnia tego miesica
ziemia w peni si osuszya.
15
Pan, Bg, skierowa do Noego takie sowa:
16
Wyjd z arki ty, a z tob twoja ona, twoi sy-
nowie i ony twoich synw,
17
a take wszystkie dzikie zwierzta, ktre s z tob, i wszelka cielesna
istota: od ptakw po bydlta. Wyprowad te z sob kadego paza czogajcego si po ziemi. Roz-
rastajcie si teraz i mncie na ziemi.
18
I wyszed Noe, a z nim jego ona, jego synowie i ony jego
synw.
19
Wszystkie dzikie zwierzta, wszystkie bydlta, kady ptak i kady paz, czogajcy si po
ziemi, wyszy wedug swego gatunku z arki.
20
Noe zbudowa otarz dla Boga, a potem wzi z wszyst-
kich czystych bydlt i z wszystkich czystych ptakw i na tym otarzu zoy je na caopaln oar.
21
Kiedy Pan, Bg, poczu mi wo, pomyla Pan, Bg, i rzek: Ju wicej nie rzuc kltwy na zie-
mi z powodu postpowania ludzi. Ju bowiem od modego wieku myl czowieka z uporem lgnie do
nieprawoci. Ju wicej nie ugodz we wszystkie oywione istoty cielesne, tak jak to teraz zrobiem.
22
Przez wszystkie zatem dni ziemi nie ustanie siew i cie plonw, chd i spiekota, lato i wiosna: ani
za dnia, ani noc.
9
1
Bg pobogosawi Noego i jego synw. Powiedzia im: Rozrastajcie si i mncie, nape-
niajcie ziemi i bdcie jej opiekunami
1
.
2
Lk i boja przed wami bd odczuwa wszystkie
dzikie zwierzta ziemi, wszystkie ptaki z przestworzy, wszystko, co si po ziemi czoga, wszystkie
ryby w morzu. Oddaj je w wasze rce.
3
Kady paz, w ktrym jest ycie, bdzie waszym pokarmem.
Wszystko oddaj wam, rwnie warzywa.
4
Tylko nie moecie je misa z krwi, nalec do duszy
2
.
5
Bo rwnie o wasz krew nalec do waszych dusz upomn si: upomn si o ni u wszystkich dzi-
kich zwierzt i upomn si o dusz czowieka u kadego czowieka, jego brata.
6
Ktokolwiek przeleje
krew czowieka, zada si za ni przelania jego krwi, bo przecie stworzyem czowieka na obraz Boga.
7
A wy macie si rozrasta, mnoy i wypenia ziemi. Ma by was na niej coraz wicej.
8
Bg wyrzek do Noego i do jego synw, bdcych przy nim, nastpujce sowa:
9
Oto ja usta-
nawiam moje przymierze z wami, a po was z waszym potomstwem,
10
a take z kad yw istot,
ktra jest przy was: od ptactwa poczynajc i od bydlt do caej dzikiej zwierzyny na ziemi, ktra jest
przy was, z wszystkim, co wyszo z arki.
11
Postanawiam zawrze takie moje przymierze z wami: nie
umrze ju z powodu wd potopu adna istota cielesna i nie bdzie ju zalania wodami dla zniszczenia
caej ziemi.
1
Zob. przypis do 1,28.
2
Zob. 4,10 z przypisem.
8,69,11
ONOMASTYKON
SEPTUAGINTY
WSTP
DO ONOMASTYKONU SEPTUAGINTY
Onomastykon zawiera peny wykaz imion wasnych, wystpujcych
w polskim przekadzie Septuaginty, opartym na jej drugim, krytycznym wydaniu
A. Rahlfsa: Setuaginta. Id est Vetus Testamentum graece iuxta LXX interpretes
edidit Alfred Rahlfs. Editio altera, quam recognovit et emendavit Robert Han-
hart. Duo volumina in uno. Deutsche Bibelgesellschaft. Stuttgart 2006. Autor
tego przekadu (R.P.) zachowa w nim wszystkie imiona wasne, ktre wystpuj
w podstawie przekadu, czyli w tekcie greckim, ale bez imion podanych w przypi-
sach. Jeli ze wzgldw logicznych musia doda w swoim przekadzie jakie imi
(w niewielu miejscach), sygnalizuje to umieszczeniem go w nawiasie kwadratowym
i do Onomastykonu nie wprowadza. Wymienione wyej drugie wydanie Septuagin-
ty imiona wasne zapisuje du liter. Ze wzgldu na wymogi ortograi podobnie
czyni tumacz polskiej wersji. Wyjtkiem jest nazwa faraon, ktr wydawca,
A. Rahlfs, zapisuje zawsze du liter, tak jak si pisze imiona wasne. W jzyku
polskim to okrelenie egipskich wadcw stao si imieniem pospolitym, dlatego
nie ma go w niniejszym Onomastykonie. Zdarza si, e wzite z hebrajskiej podsta-
wy jakie imi wasne zostao przeoone w Septuagincie na jzyk grecki, tak jakby
byo imieniem pospolitym. Takie przekady imion wydawca Septuaginty zapisa
ma liter. W polskim przekadzie natomiast tumacz postpi inaczej: przeoy
je take na jzyk polski i opatrzy wielk liter, ale w Onomastykonie ich nie umie-
ci. Czasem s to nazwy nawet kilkuwyrazowe. Dotyczy to take nazw nadawa-
nych albo wyjanianych w danej ksidze przez jej narratora, np. Dolina Krlw.
Niektre ksigi w caoci lub tylko czciowo wydawca Septuaginty poda
w dwch wersjach. Te wersje rni si m.in. form wielu imion. Onomastykon
zawiera wszystkie imiona wystpujce w obu wersjach i lokalizuje je tak jakby
wersje byy odrbnymi ksigami.
Onomastykon ma ukad alfabetyczny. S w nim dwa rodzaje wyrazw ha-
sowych: jedne opatrzone zostay tylko odsyaczem zob., drugie s hasami
w peni opracowanymi wedug przyjtego programu. Pierwsze wzite s z Biblii
Tysiclecia (wyd. 4.), drugie z przekadu Septuaginty na jzyk polski. Lista
tych drugich jest pena (zawiera 4156 imion), pierwszych natomiast nie. Bib-
lia Tysiclecia powstaa, jak wiadomo, jako tumaczenie tekstw oryginalnych:
hebrajskiego, aramejskiego i greckiego. Septuaginta poza ksigami pierwotnie
1642 Wstp do Onomastykonu Septuaginty
greckimi jest take przekadem z hebrajskiego i aramejskiego, ale wiele imion ma
w niej inn form ni ta, ktr dzisiaj przyjmuj tumacze Biblii na jzyki nowo-
ytne. Wynika to zapewne z przyjmowania odmiennej wokalizacji, czyli z dodania
innych samogosek do spgosek, stanowicych w jzykach semickich rdze wy-
razw. Poza tym staroytni redaktorzy Septuaginty, tumaczc j, mogli korzysta
z takich wersji tekstu, ktre nie dotrway do naszych czasw, a w ktrych nie tylko
tekst, lecz i imiona w nim zawarte mogy by zupenie inne ni w znanych nam
dzisiaj lekcjach danego miejsca. Niekiedy rnice w formie imion midzy Septu-
agint a Bibli Tysiclecia s tak znaczne, e bez wnikliwych bada nie wiadomo,
czy mamy do czynienia tylko z jak morfologiczn obocznoci tego samego imie-
nia, czy te jest to imi zupenie inne. Onomastykon ma w swoim alfabetycznym
ukadzie tylko te imiona z Biblii Tysiclecia, ktre wydaj si tosame (cho maj
odmienne brzmienie), z tymi, ktre wystpuj w Septuagincie. Inne natomiast
pomija. Podobnie nie ma w nim imion podanych w Biblii Tysiclecia w formie
omownej, np. gdy zamiast uytej w Septuagincie nazwy Ateczyk umieszczone
jest w polskiej Biblii okrelenie [pochodzcy] z Aten. Niektre greckie imiona
maj w Septuagincie wyranie sens etymologiczny. S one podane w polskim prze-
kadzie wedug tego sensu, a nie wedug formy. Na przykad Heliopolis podane
jest w tumaczeniu jako Miasto Soca. Rwnie takich spolszczonych nazw nie
umieszczono w Onomastykonie.
Opracowania hase wzitych z Septuaginty maj jednakowy dla wszystkich
schemat. Bezporednio po hale podana jest kursyw forma grecka danego imie-
nia wedug przyjtych zasad transliteracji. Nastpnie umieszczona jest forma tego
imienia podana w Biblii Tysiclecia. Niejednokrotnie to samo imi ma w rnych
miejscach ksig teje Biblii inn form. Sownik wymienia wszystkie. Kolejnym
elementem kadego artykuu hasowego s kwalikatory, podane w skrcie, in-
formujce o tym, kogo lub co okrela to imi. Tych kwalikatorw bywa dla nie-
ktrych imion nawet kilka, gdy niektre imiona odnosz si w jednym miejscu
Biblii na przykad do osb, w innym do miejsc albo do jakiej grupy etnicznej.
Oto alfabetyczny wykaz kwalikatorw:
d. nazwa jednostki czasu: miesica, dnia, wita itp.;
etn. nazwa etniczna;
g. nazwa gry, masywu grskiego itp.;
h. nazwa morza, jeziora, rzeki, sadzawki, rda itp.;
m. nazwa miejscowa (miasto, wie, osada, miejscowo itp.);
n. nazwa przedmiotu nieoywionego (budynek, gwiazda itp.);
o. nazwa osobowa;
t. toponim, czyli nazwa jakiego obszaru, miejsca (pustynia, pole, teren,
kraina itp.);
th. teonim, imi istot niecielesnych (bstwo, witynia, miejsce kultu itp.);
w. nazwa wyspy;
. imi wasne istoty oywionej (zwierz, rolina).
1643 Wstp do Onomastykonu Septuaginty
Gdy desygnacja danego imienia jest niepewna, kwalikator opatrzono zna-
kiem zapytania. Ostatni czci artykuu hasowego jest wykaz wszystkich miejsc,
w ktrych dane imi wystpuje. Tytuy ksig, podane w skrcie, umieszczone s
w kolejnoci, jak maj w Septuagincie, a nie w Biblii Tysiclecia.
Wikszo imion wasnych Onomastykonu ma form tosam z greck, wy-
stpujc w Septuagincie. Dlatego haso gwne jest przewanie takie samo jak
jego transliterowana forma podana w artykule hasowym na drugim miejscu.
Tylko imiona najbardziej utrwalone w tradycji polskiej oraz imiona wystpujce
w tytuach ksig rni si w sowniku od ich brzmienia w wersji greckiej. Do nich
nale na przykad imiona: Mojesz, Jakub, Jzef, Betlejem i inne. Ocena, czy
dane imi utrwalio si w tradycji polskiej pod inn form ni w greckiej Biblii, jest
z koniecznoci arbitralna. Poza tym cz imion Onomastykonu rni si w formie
od swojej podstawy greckiej suksem, np. Chananejczyk zamiast Chananajos,
Akkaronita zamiast Akkaronites, Adoniasz zamiast Adonias.
Imiona wasne umieszczone w Onomastykonie s rzeczownikami i przymiot-
nikami. Nie podaje si natomiast przyswkw odimiennych. Niektre osoby lub
rzeczy oznaczone s w Septuagincie dwiema formami tego samego imienia, np.
Eliasz i Eliu. Onomastykon zawiera obie te formy.
Niezbdnym wyposaeniem Onomastykonu Septuaginty jest lista skrtw.
Udziela ona informacji, w ktrej ksidze dane imi wystpuje. Dla uatwienia
kwerendy ma ona ukad alfabetyczny, a nie wedug kanonicznej kolejnoci ksig,
z tym e cyfry wedug przyjtych zasad oglnych wystpuj przed literami alfa-
betu. Skrty podane s w trzech grupach: najpierw skrty ksig Septuaginty (s
w niej poza ksigami proto- i deuterokanonicznymi take niektre apokryfy i epi-
grafy), potem skrty ksig Nowego Testamentu i wreszcie inne skrty dotycz-
ce Biblii. Skrty zawarte w drugiej i trzeciej grupie wystpuj w Onomastykonie
sporadycznie, dlatego wyrnione zostay w pierwszej grupie tylko abrewiacje
wskazujce na ksigi Septuaginty. Skrty tytuw ksig, ktre wystpuj zarwno
w Septuagincie, jak i w kanonicznych wydaniach Biblii, wzite s z Biblii Tysicle-
cia, natomiast skrty innych ksig pochodz od autora Onomastykonu.
Skrt tyt., pojawiajcy si czasem w lokalizacjach danego imienia, oznacza
tytu danej ksigi lub jakiej jej czci.
Ks. prof. dr hab. Remigiusz Popowski SDB
Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawa II
A
Aalaf, Aalaf, Achlab, m.: Sdz(A) 1,31; Sdz(B)
1,31.
Aara, Aara, Achrach, o.: 1 Krn 8,1.
Aaron, Aaron, Aaron, Aaronita, o., etn.:
Wj 4,14.27.28.29.30; 5,1.4.20; 6,13.20.23.25.26.27;
7,1.2.6.7.8.9.10a,b.12.19.20; 8,1.2.4.8.12.13.21;
9,8.27; 10,3.8.16.24; 11,10; 12,1.28.31.43.50;
15,20; 16,2.6.9.10.33.34; 17,10.12; 18,12; 19,24;
24,1.9.14; 7,21; 28,1a,b,c.2.3.4.12.29.30a,b.35
.38a,b,c.40.41.43; 29,4.5.9.10.15.19.20.21.24.
26.27.28.29.32.35.44; 30,7.8.10.19.30; 31,10;
32,1.2.3.5a,b.21.22.25.35; 34,30.31; 35,19a,b;
36,8.34; 37,19; 38,27; 39,12.18; 40,12.13;
Kp 1,5.7.8.11; 2,2.3.10; 3,2.5.8.13;
6,2.7.9.13.18; 7,10.31.33.34.35; 8,2.6.12.13.14
.18.22.23.24.27.30a,b.31a,b.36; 9,1.2.7.8.9.12.
18.21.22.23; 10,1.3a,b.4.6.8.12a,b.16.19; 11,1;
13,1.2; 14,33; 15,1; 16,1.2.3.6.8.9.11.21.23; 17,2;
21,1.17.21.24; 22,2.4.18; 24,3.9;
Lb 1,3.17.44.54; 2,1; 3,1.2.3.4.6.9.10.16.32.38.
39.48.51; 4,1.5.15.16.17.19.27.28.33.34.37.41.
45.46; 6,23; 7,8; 8,2.3.11.13.19.20.21a,b.22; 9,6;
10,8; 12,1.4.5.10.11; 13,26; 14,2.5.26; 15,33;
16,3.11.16.17.18.20; 17,2.4.5.6.7.8.9.11.12.15
.18.21.23a,b.25.26; 18,1.8.20.28; 19,1; 20,2.6
.8.10.12.23.24.25.26a,b.28a,b.29a,b; 25,7.11;
26,9.59.60.64; 27,13; 31,6; 33,1.38.39;
Pwt 9,20a,b; 10,6; 32,50; Joz 21,4.10.13.19;
22,13; 24,33; Sdz(A) 20,28; Sdz(B) 20,28;
1 Krl 12,6.8; 1 Krn 5,29a,b; 6,34.35.39.42;
12,28; 15,4; 23,13a,b.28.32; 24,1a,b.2.19.31;
27,17; 2 Krn 13,9.10; 26,18; 29,21; 31,19;
35,14; 1 Ezd 1,14a,b; 5,5; 8,2; 2 Ezd 7,5; 20,39;
22,47; Tb(BA) 1,7; Tb(S) 1,7; 1 Mch 7,14;
4 Mch 7,11; Ps 76,21; 98,6; 104,26; 105,16;
113,18.20; 117,3; 132,2; 134,19; Syr 36,16;
45,6.20.25; 50,13.16; Mi 6,4.
Aaronida, Aaronides, etn.: 4 Mch 7,12.
Aaronita, zob. Aaron.
Abadia, Abadia, Obadiasz, o.: 2 Ezd 8,9.
Abadiasz, Abadias, o.: 1 Ezd 8,35. Zob. take
Abdia.
Abadon, Abadon, Abdon, o.: 1 Krn 8,23.30;
9,36.
Abagta, zob. Abataza.
Abaja, Abajan, Abihail, o.: 2 Krn 11,18.
Abajsan, Abajsan, Ibsan, o.: Sdz(B) 12,8.10.
Abal, Abal, o.: Bel(LXX) 2.
1646 Abama
Abama, Abama, Bama, th.: Ez 20,29a,b.
Abana, Abana, Abana, h.: 4 Krl 5,12.
Abar, Abar, Cheber, o.: 1 Krn 8,17.
Abaran, Abaran, Abdon, m.: 1 Krn 6,59.
Abarim, Abarim, Abarim, g.: Lb 33,47.48. Zob.
take Abarin, Nabau.
Abarin, Abarin, Abarim, g.: Pwt 32,49.
Abataza, Abataza, Abagta, o.: Est 1,10.
Abba, Abba, Abbijja, o.: 2 Krn 29,1.
Abbijja, zob. Abba.
Abda, zob. Obed.
Abdedom, Abdedom, Obed-Edom, o., etn.:
1 Krn 15,18.21.24.25; 16,5.38a,b; 26,4.8a,b.15;
2 Krn 25,24.
Abdemelech, Abdemelech, Ebedmelek, o.:
Jr 45,7.10.11; 46,16.
Abdenago, Abdenago, Abed-Nego, o.:
Dn(LXX) 1,7; 2,49; 3,12.13.14.16.20.93.95.96.
97; Dn(T) 1,7; 2,49; 3,12.13.14.16.19.20.23.
93a,b.95.96.97.
Abdeselma, Abdeselma, synowie niewolnikw
Salomona, o.: 2 Ezd 2,55.58.
Abdi, Abdi, Abdi, Ibri, o.: 1 Krn 6,29; 24,27;
2 Krn 29,12. Zob. take Abdia.
Abdia, Abdia, Abdi, Obadiasz, o.: 1 Krn 3,21;
8,38; 9,16.44; 12,10; 2 Ezd 10,26; 20,6.
Abdiasz, Abdias, Obadiasz, Abdiasz, o.: 2 Krn
17,7; 34,12; Ab tyt.; 1.
Abdiel, Abdiel, Abdiel, o.: 1 Krn 5,15.
Abdiu, Abdiu, Obadiasz, o.: 3 Krl
18,3a,b.4.5.6.7a,b.9.16; 1 Krn 27,19.
Abdon, Abdon, Abdon, o.: Sdz(B) 12,13.15;
2 Krn 34,20. Zob. take Abadon, Abaran,
Dabbon, Elbon, Labdon.
Abed, Abed, Obed, Eber, o.: Sdz(A) 9,26.28.30.
31.35.36; 2 Ezd 22,20.
Abeddara, Abeddara, Obed-Edom, o.: 2 Krl
6,10.11a,b.12a,b; 1 Krn 13,13.14.
Abeddaram, Abeddaram, Obed-Edom, o.:
1 Krn 13,14.
Abed-Nego, zob. Abdenago.
Abel, Abel, Abel, m., o.: Rdz 4,2a,b.4a,b.8a,b.
9.25; Sdz(A) 11,33; 2 Krl 20,14.15.18a,b;
4 Mch 18,11.
Abelbajthamaacha, Abelbajthamaacha, Abel-
-Bet-Maaka, m.: 4 Krl 15,29.
Abel-Bet-Maaka, zob. Abelbajthamaacha,
Abelmaa.
Abel-Keramim, zob. Ebelcharmin.
Abelmaa, Abelmaa, Abel koo Bet-Maaka, m.:
3 Krl 15,20.
Abel-Maim, zob. Abelmain.
Abelmain, Abelmain, Abel-Maim, m.: 2 Krn
16,4.
Abelmaula, Abelmaula, Abel-Mechola, t.:
3 Krl 19,16.
Abel-Mechola, zob. Abelmaula, Abelmeula,
Abomeula, Ebelmaola.
Abelmeula, Abelmeula, Abel-Mechola, t.:
Sdz(A) 7,22.
Abel-Szittim, zob. Belsattim.
Abenezer, Abenezer, Eben-Haezer, m., t.:
1 Krl 4,1; 7,12.
Abenner, Abenner, Abner, o.: 1 Krl 14,50.51;
20,25; 26,5.7.14a,b,c.15; 2 Krl 2,8.12.14.17.
19a,b.20.21.22.23.24.25.26.29.30.31; 3,6.7.8a,b.
9.11.12.16.17.19a,b.20a,b.21a,b.22.23.24.25.
26.27.28.30.31.32a,b.33a,b.37; 4,1.12; 3 Krl
2,5.32; 1 Krn 26,28; 27,21.
Abennezer, Abennezer, Eben-Haezer, m.:
1 Krl 5,1.
Aber, Aber, Cheber, o.: 1 Krn 4,18.
Abessa, Abessa, Abiszaj, o.: 1 Krl
26,6a,b.7.8.9; 2 Krl 2,18.24; 3,30; 10,10.14;
16,9.11; 18,2.5.12; 19,22; 20,6.10; 21,17; 23,18;
1 Krn 2,16; 11,20; 18,12; 19,11.15.
1647 Abisu
Abessalom, Abessalom, Absalom, Abiszalom,
o.: 2 Krl 3,3; 13,1.4.20a,b.22a,b.23a,b.24.25.26.
27a,b.28.29a,b.30.32.34.37.38.39; 14,1.21.23.24.
25.27.28.29.30a,b,c.31.32,33a,b; 15,1.2a,b.
3.4.6a,b.7.10a,b.11.12a,b.13.14.31.34.37; 16,8.
15.16a,b.17.18.20.21.22a,b.23; 17,1.4.5.6a,b.7.
9.14a,b.15.18.20.24.25.26; 18,5a,b.9a,b.10.12.
14.15.17.18a,b.29.32; 19,1a,b,c.2.5a,b.7.10.
11; 20,6; 3 Krl 1,6; 2,7; 15,2.10; 1 Krn 3,2;
2 Krn 11,20.21; 2 Mch 11,17; Ps 3,1.
Abi, Abi, o.: 3 Krl 2,46
h
.
Abia, Abia, Abiasz, Abijja, Sibeja, o.: 1 Krl 8,2;
2 Krl 14,27; 3 Krl 12,24
e
; 4 Krl 12,2; 1 Krn 2,24;
3,10; 6,13; 24,10; 2 Krn 11,20.22; 12,16; 13,1.2.
3.4.15.17.19.20.21.22.23; 2 Ezd 20,8; 22,17.
Abi-Albon, zob. Abiel
Abiasaf, Abiasaf, Abiasaf, Ebiasaf, o.: Wj 6,24;
1 Krn 6,8.22; 9,19; 26,1.
Abiasz, zob. Abia, Abiu.
Abiatar, zob. Abiathar.
Abiathar, Abiathar, Abiatar, o.:
1 Krl 22,20.21.22; 23,6.9; 30,7; 2 Krl 8,17;
15,24.27.29.35a,b.36; 17,15; 19,12; 20,25;
3 Krl 1,7.19.25.42; 2,22.26.27.35; 4,4;
1 Krn 15,11; 18,16; 24,6; 27,34.
Abichail, zob. Abichajl, Aminadab.
Abichajil, zob. Abichajl.
Abichajl, Abichajl, Abichail, Abichajil, o.:
Lb 3,35; 1 Krn 2,29; 5,14.
Abida, Abida, Abida, o.: 1 Krn 1,33.
Abidan, Abidan, Abidan, o.: Lb 1,11; 2,22;
7,60.65; 10,24.
Abiel, Abiel, Abiel, Abi-Albon, o.:
1 Krl 9,1; 14,51; 2 Krl 23,31; 1 Krn 11,32.
Abiesdri, Abiesdri, Abiezer, Aszfenaz, o.:
Sdz(B) 8,32; Dn(LXX) 1,3.11.16.
Abiezek, Abiezek, o.: 1 Krl 11,8.
Abiezer, Abiezer, Abiezer, o., etn.:
Sdz(A) 6,34; 8,2; Sdz(B) 6,34; 8,2; 2 Krl 23,27;
1 Krn 7,18; 11,28; 27,12. Zob. take Abiesdri,
Abiezri, Ezri, Jezer.
Abiezri, Abiezri, Abiezer, o.: Sdz(A) 6,11; 8,32.
Abigail, zob. Abigaja.
Abigaja, Abigaja, Abigail, o.: 1 Krl 25,3.14.
18.23.32.36.39.40.42; 27,3; 30,5; 2 Krl 2,2; 3,3;
17,25; 1 Krn 2,16.17; 3,1.
Abihail, zob. Abaja.
Abihu, zob. Abiud.
Abijja, zob. Abia, Abu.
Abijjam, zob. Abiu.
Abimael, zob. Abimeel.
Abimeel, Abimeel, Abimael, o.: Rdz 10,28.
Abimelech, Abimelech, Abimelek, Achimelek,
Elimelek, o.: Rdz 20,2.3.4.8.9.10.14.15.17.18;
21,22.25a,b.26.27.29.32; 26,1.8.9.10.11.16.26;
Sdz(A) 8,31; 9,1.3.4.6.16.18.19.20a,b.21.22.23a,
b.24.25.27.28.29a,b.31.34.35.38.39.40.41.
42.44.45.47.48a,b.49.50.52a,b.53.54.55.56; 10,1;
Sdz(B) 8,31; 9,1.3.4.6.16.18.19.20a,b.21.22.23a,
b.24.25.27.28.29.31.34.35.38.39.40.41.42.44.45.
47.48a,b.49.50.52a,b.53.55.56; 10,1; Rt 1,2.3;
2,1.3; 4,3.9; 1 Krl 21,2a,b.7.9; 22,9.11.16.20;
23,6; 2 Krl 11,21.22; Ps 33,1; 51,2.
Abimelek, zob. Abimelech, Achimelech.
Abinadab, zob. Aminadab.
Abineem, Abineem, Abinoam, o.: Sdz(A)
4,6.12; 5,1.12; Sdz(B) 4,6.12; 5,1.12.
Abinoam, zob. Abineem.
Abira, Abira, Abida, o.: Rdz 25,4.
Abiram, zob. Abiron.
Abiron, Abiron, Abiram, o.: Lb 16,1.12.25.27;
26,9; Pwt 11,6; Joz 6,26; 3 Krl 16,34; 4 Mch
2,17; Ps 105,17; Syr 45,18.
Abisak, Abisak, Abiszag, o.: 3 Krl 1,3.15;
2,17.21.22.
Abisu, Abisu, Abiszua, o.: 1 Krn 5,30.31;
6,35.
1648
Abisue, Abisue, Abiszua, o.: 1 Krn 8,4; 1 Ezd
8,2; 2 Ezd 7,5.
Abisur, Abisur, Abiszur, o.: 1 Krn 2,28.29.
Abiszag, zob. Abisak.
Abiszaj, zob. Abessa.
Abiszalom, zob. Abessalom.
Abiszua, zob. Abisu, Abisue.
Abiszur, zob. Abisur.
Abital, Abital, Abitala, o.: 2 Krl 3,4; 1 Krn 3,3.
Abitala, zob. Abital.
Abitob, Abitob, Abitub, o.: 1 Krn 8,11.
Abitub, zob. Abitob.
Abiu, Abiu, Abijjam, Abiasz, o.: 3 Krl 14,31;
15,1.7a,b.8.28; 1 Krn 7,8.
Abiud, Abiud, Abihu, Ehud, o.: Wj 6,23;
24,1.9; 28,1; Kp 10,1; Lb 3,2.4; 26,60.61;
1 Krn 5,29; 8,3; 24,1.2.
Abner, zob. Abenner.
Abomeula, Abomeula, Abel- Mechola, m.:
Sdz(B) 7,22.
Abor, Abor, Chabor, h.: Sdz(A) 7,1; 4 Krl 17,6;
18,11.
Abraamitka, Abraamitis, etn.: 4 Mch 18,20.
Abraham, Abraam, Abraham, o.:
Rdz 17,5.9.15.17.18.19.22.23a,b.24.26; 18,6.
7.11.13.16.17.18.19.22.23.27.33a,b; 19,27.29;
20,1.2.9.10.11.14.15.17.18; 21,2.3.4.5.7.8.9.10.
11.12.14.22.24.25.27.28.29.30.33.34; 22,1a,b,c.
3.4.5.6.7.8.9.10.11a,b.13a,b.14.15.19a,b.20.23;
23,2.3.5.7.8.10.12.14.16a,b.18.19.20; 24,1a,b.2.
6.9.12a,b.14.15.27.34.42.44.48.52.59; 25,1.5.6.
7.8.10a,b.11.12a,b.19a,b; 26,1.3.5.18a,b,c.24a,b;
28,4a,b.9.13; 31,42.53; 32,10; 35,12.27;
48,15.16; 49,30.31; 50,13.24;
Wj 2,24; 3,6.15.16; 4,5; 6,3.8; 32,13; 33,1;
Kp 26,42; Lb 32,11; Pwt 1,8; 6,10; 9,5.27;
29,12; 30,20; 34,4; Joz 24,2.3; 3 Krl 18,36;
4 Krl 13,23; 1 Krn 1,27.28.32.34; 16,16; 29,18;
2 Krn 20,7; 30,6; 2 Ezd 19,7; Est 4,17
f
.17
y
;
Jdt 8,26; Tb(BA) 4,12; Tb(S) 14,7;
1 Mch 2,52; 12,21; 2 Mch 1,2; 3 Mch 6,3;
4 Mch 6,17.22; 7,19; 13,17; 14,20; 15,28;
16,20.25; 17,6; Ps 46,10; 104,6.9.42; Pi 7,35;
9,55.73; 12,1.8; Hi 42,17
c
; Syr 44,19.22;
Pss 9,9; 18,3; Mi 7,20; Iz 29,22; 41,8; 51,2;
63,16; Ba 2,34; Ez 33,24; Dn(LXX) 3,35;
Dn(T) 3,35.
Abram, Abram, Abram, o.: Rdz 11,26.27.
29a,b.31a,b; 12,1.4a,b.5.6.7a,b.9.10.11a,b.14.
16.17.18.20; 13,1.2.4.5.7.8.12.14.18; 14,12.13a,
b.14.19a,b.21.22.23; 15,1a,b.2.3.6.11.12.13.18;
16,1.2a,b.3a,b,c.5.6.15a,b.16a,b; 17,1a,b.3.5;
2 Ezd 19,7.
Abramowy, Abramiajos, 4 Mch 9,21; 18,1.23.
Abrona, Abrona, Abronas, h.: Jdt 2,24. Zob.
take Ebrona.
Abronas, zob. Abrona.
Absalom, Absalomos, Absalom, o.:
1 Mch 11,70; 13,11. Zob. take Abessalom.
Abu, Abu, Abijja, o.: 4 Krl 18,2.
Abubos, Abubos, Abubos, o.: 1 Mch 16,11.15.
Achaab, Achaab, Achab, o.: 3 Krl 16,28.29.30.
33a,b; 17,1; 18,1.2.3.5.6.9.12.16a,b.17a,b.20.41.
42.44.45.46; 19,1; 20,1.2.3.4.8.15.16a,b.18.20.
21.24.25.27.28.29; 21,2.14a,b.15; 22,20.39.40.
41.52.53; 4 Krl 1,1.18
a
.18
d
; 3,1.5; 8,15.18a,b.
25.27a,b.28.29; 9,7.8a,b.9.25; 10,1a,b.10.11.
17.18.30; 21,3.13; 2 Krn 18,1.2a,b.3.19;
21,6a,b.13; 22,3.4.5.6.7.8; Mi 6,16.
Achab, zob. Achaab, Achiab.
Achabar, Achabar, Achban, o.: 1 Krn 2,29.
Achalia, Achalia, Chakaliasz, o.: 2 Ezd 11,1;
20,2.
Achamani, Achamani, Chakmoni, o.: 1 Krn
11,11; 27,32.
Achar, Achar, Akan, Akar, o.: Joz
7,1.18.19.20.24.25; 22,20; 1 Krn 2,7.
Acharchel, zob. Rechab.
Abisue
1649
Achasbaj, zob. Asbites.
Achaseloth, Achaseloth, m.: Joz(A) 19,18.
Achasztari, zob. Astheran.
Achaz, Achaz, Achaz, o.: 4 Krl 15,38; 16,1.2.5.
7.8.10a,b.11.15.16.17.19.20; 17,1; 18,1;
23,12; 1 Krn 3,13; 8,35.36; 9,42; 2 Krn 27,9;
28,1.16.19.21.24.27; 29,19; Oz 1,1; Mi 1,1;
Iz 1,1; 7,1.3.10.12; 14,28; Jr 22,15.
Achazib, Achazib, Akzib, m.: Sdz(A) 1,31.
Achban, zob. Achabar.
Achechar, Achechar, o.: 2 Ezd 13,22.
Achel, Achel, Chalak, Iddo, g., o.: Joz 11,17;
3 Krl 4,14.
Achelgaj, Achelgaj, Ijje-Haabarim, t.:
Lb 21,11.
Achi, Rohga, zob. Achiuraoga.
Achia, Achia, Achiasz, Achoach, o.:
1 Krl 14,3.18; 2 Krl 8,16; 3 Krl 4,3; 11,30;
12,15.24
h
.24
i
.24
k
a,b.24
l
; 15,27.29.33; 20,22;
4 Krl 9,9; 1 Krn 8,4.7; 11,36; 2 Krn 9,29;
10,15.
Achiab, Achiab, Achab, o.: Jr 36,21.22.
Achiacharos, Achiacharos, Achiacharos,
Achikar, o.: Tb(BA) 1,21.22a,b; 2,10; 11,19;
14,10a,b; Tb(S) 2,10; 14,15.
Achiam, zob. Achian, Achim.
Achian, Achian, Achiam, o.: 2 Krl 23,33. Zob.
take Jaajm.
Achiasz, Achias, Achiasz, o.: 3 Krl 11,29a,b.
Zob. take Achia, Aia.
Achiba, Achiba, o.: 1 Ezd 5,31.
Achicharos, Achicharos, Achikar, o.: Tb(S)
1,21.22a,b.
Achichod, Achichod, Achichud, o.: 1 Krn 8,7.
Achichud, zob. Achichod.
Achiel, Achiel, Achiszar, Chiel, o.: 3 Krl 4,6;
16,34.
Achiezer, Achiezer, Achiezer, Achijezer, Jezer,
o.: Lb 1,12; 2,25; 7,66.71; 10,25; 26,34; 1 Krn
12,3.
Achiezerita, Achiezeri, Jezeryta, etn.:
Lb 26,34.
Achifa, Achifa, Chakufa, o.: 2 Ezd 17,53.
Achijezer, zob. Achiezer.
Achikam, Achikam, Achikam, o.:
4 Krl 22,12.14; 25,22; 2 Krn 34,20; Jr 33,24;
46,14; 47,5.11; 48,10; 50,6.
Achikar, Achikar, Achikar, o.: Tb(S) 11,19.
Zob. take Achiacharos, Achicharos, Achikaros.
Achikaros, Achikaros, Achikar, o.:
Tb(S) 14,10a,b,c.
Achilid, Achilid, Achilud, o.: 3 Krl 4,3.12.
Achilud, Achilud, Achilud, o.: 1 Krn 18,15.
Zob. take Achilid, Achiluth.
Achiluth, Achiluth, Achilud, o.: 2 Krl 20,24.
Achim, Achim, Achiam, o.: 1 Krn 11,35.
Achima, Achima, Achiman, o.: Joz 15,14.
Achimaas, Achimaas, Achimaas, o.:
1 Krl 14,50; 2 Krl 15,27.36; 17,17.20;
18,19.22.23.27.28.29; 3 Krl 4,15;
1 Krn 5,34.35; 6,38.
Achiman, Achiman, Achiman, o., etn.:
Lb 13,22; Sdz(A) 1,10. Zob. take Achima,
Achinaan, Ajman.
Achimelech, Achimelech, Abimelek, Achi-
melek, o.: 1 Krl 26,6; 30,7; 2 Krl 8,17; 1 Krn
18,16; 24,3.6.31.
Achimelek, zob. Abimelech, Achimelech.
Achimi, Achimi, Achumaj, o.: 1 Krn 4,2.
Achimot, zob. Achimoth.
Achimoth, Achimoth, Achimot, o.: 1 Krn 6,10.
Achinaam, Achinaam, Achinoam, o.: 1 Krl
25,43; 27,3; 1 Krn 3,1.
Achinaan, Achinaan, Achiman, o., etn.:
Sdz(B) 1,10.
Achinaan
1650
Achinadab, Achinadab, Achinadab, o.:
3 Krl 4,14.
Achinoam, zob. Achinaam, Achinoom.
Achinoom, Achinoom, Achinoam, o.:
1 Krl 14,50; 30,5; 2 Krl 2,2; 3,2.
Achior, Achior, Achior, Achiud, o.: Lb 34,27;
Jdt 5,5.22; 6,1.2.5.10.13.16.20; 11,9; 14,5.6.10.
Achira, zob. Achire.
Achiram, zob. Jachiran.
Achiramita, zob. Jachiranita.
Achire, Achire, Achira, o.: Lb 1,15; 2,29;
7,78.83; 10,27; 3 Krl 2,46
h
.
Achisaar, Achisaar, Achiszachar, o.:
1 Krn 7,10.
Achisamach, Achisamach, Achisamak, o.:
Wj 31,6.
Achisamaj, Achisamaj, Szammaj, o.:
1 Krn 2,32.
Achisamak, Achisamak, Achisamak, o.:
Wj 35,34; 37,21. Zob. take Achisamach.
Achiszachar, zob. Achisaar.
Achithalam, Achithalam, o.: 3 Krl 2,46
h
.
Achitob, Achitob, Achitub, Achitob, o.:
1 Krl 14,3; 22,9.11.12.20; 2 Krl 8,17;
1 Krn 5,33.34.37.38; 6,37; 9,11; 18,16;
1 Ezd 8,2; 2 Ezd 7,2; Jdt 8,1.
Achitofel, Achitofel, Achitofel, o.:
2 Krl 15,12.31a,b.34; 16,15.20.21.23a,b;
17,1.6.7.14a,b.15.21.23; 23,34; 1 Krn 27,33.34.
Achitub, zob. Achitob, Aitob.
Achiu, Achiu, o.: 1 Krn 26,7.
Achiud, zob. Achior.
Achiuraoga, Achiuraoga, Achi + Rohga, o.:
1 Krn 7,34.
Achlab, zob. Aalaf,
Achlaj, Achlaj, Achlaj, o.: 1 Krn 2,31. Zob.
take Achlia.
Achlia, Achlia, Achlaj, o.: 1 Krn 11,41.
Achoach, zob. Achia.
Achobor, Achobor, Akbor, o.: Rdz 36,38.39;
4 Krl 22,12.14; 1 Krn 1,49.50.
Achochita, Achochi, Achochita, etn.:
1 Krn 11,12. Zob. take Achoita, Echochita.
Achoita, Achoi, Achochita, etn.: 1 Krn 11,29.
Achor, Achor, Akor, o., t.: Joz 7,24; 15,7;
Oz 2,17; Iz 65,10.
Achrach, zob. Aara.
Achran, Achran, m.: Joz(A) 19,28.
Achrathajos, Achrathajos, Hatak, o.:
Est 4,5.9.10.12.13.
Achsa, Achsa, Aksa, o.: Joz 15,16.17.
Achsaf, Achsaf, m.: Joz(A) 19,25.
Achumaj, zob. Achimi.
Achuzam, zob. Ochazam.
Achuzat, zob. Ochozath.
Achzib, Achzib, m.: Joz(A) 15,44.
Achzif, Achzif, Akzib, m.: Joz(A) 19,29.
Ada, Ada, Ada, o.: Rdz 4,19.20.23;
36,2.4.10.12.16; 1 Krn 8,9.
Adad, Adad, Bedad, Hadad, o.: Rdz 36,35.36;
1 Krn 1,46.47.50.51; 2 Krn 15,8; Hi 42,17
d
.
Adada, Adada, m.: Joz(A) 15,22.
Adaj, Adaj, Uri, o.: 3 Krl 4,18.
Adaja, Adajas, Adajasz, o.: 1 Krn 8,21; 9,12;
2 Krn 23,1; 2 Ezd 10,39; 21,5.
Adajasz, Adajas, Jedajasz, o.: 2 Ezd 10,29.
Zob. take Adaja, Adia, Edeia.
Adalia, zob. Barea.
Adam, Adam, Adam, o.: Rdz 2,16.19a,b.
20a,b.21.22a,b.23.25; 3,8.9a,b.12.17.20.21.22
.24; 4,1.25; 5,1.2.3.4.5; Pwt 32,8; 1 Krn 1,1;
Tb(BA) 8,6; Tb(S) 8,6; Pi 2,8; Syr 33,10; 40,1;
49,16.
Achinadab
1651
Adama, Adama, Adma, m.: Rdz 10,19; 14,2.8;
Pwt 29,22; Oz 11,8; Iz 15,9.
Adami, Adami, m.: Joz(A) 19,36.
Adan, Adan, o.: 1 Ezd 5,36.
Adar, Adar, Adar, Ard, d., o.: Lb 26,44a,b;
1 Ezd 7,5; 2 Ezd 6,15; Est 2,16; 3,7.13.13
f
;
8,12.12
s
; 9,1.15.16.19a,b.21.22; 10,3
k
;
1 Mch 7,43.49; 2 Mch 15,36.
Adarita, Adari, Ardyta, etn.: Lb 26,44.
Adasa, Adasa, Adasa, m.: Joz(A) 15,37;
1 Mch 7,40.45.
Adasaj, Adasaj, etn.: 2 Krl 24,6.
Adasan, Adasan, Chadasza, Charsza, m., o.:
Joz 15,37; 2 Ezd 17,54.
Adbeel, zob. Nabdeel.
Addaj, Addaj, Iddo, o.: 2 Ezd 22,16.
Addajos, Addajos, o.: 1 Ezd 8,44.45.
Addamin, Addamin, Addumim, g.: Joz 15,7.
Addan, zob. Edan.
Addara, Addara, m.: Joz 15,3. Zob. take
Ader.
Addi, Addi, o.: Lb 26,25; 1 Krn 6,6; 1 Ezd 9,31.
Addita, Addi, Eri, Erita, Iddo, o., etn.:
Lb 26,25.
Addo, Addo, Iddo, o.: 2 Krn 12,15; 13,22;
2 Ezd 5,1; 6,14; Za 1,1.7.
Addon, zob. Eron.
Addumim, zob. Addamin.
Addus, Addus, o.: 1 Ezd 5,34.
Adenikam, Adenikam, Adonikam, o.:
2 Ezd 17,18.
Ader, Ader, Hadad, Addar, o.: 3 Krl 11,14a,b.
17a,b.18.19.20.21a,b.22a,b,c.25; 15,18.20;
21,1.3.5.9.10.16.20.22.26.30.32.33a,b;
4 Krl 6,24; 8,7.9; 13,3.24.25; 1 Krn 8,3;
2 Krn 16,2.4; Am 1,4; Jr 30,33.
Adi, Adi, Haror, m.: 1 Krn 11,27.
Adia, Adia, Adajasz, o.: 1 Krn 4,18; 6,26.
Adiathaim, Adiathaim, m.: Joz(A) 15,34.
Adid, Adid, Chadid, m.: 2 Ezd 17,37.
Adida, Adida, Adida, m.: 1 Mch 12,38; 13,13.
Adiel, Adiel, Adiel, o.: 1 Krn 9,12. Zob. take
Ediel, Odiel.
Adin, Adin, Adin, o.: 2 Ezd 2,15; 8,6. Zob.
take Edin.
Adina, Adina, Adina, o.: 1 Krn 11,42.
Adinon, Adinon, o.: 2 Krl 23,8.
Adinos, Adinos, o.: 1 Ezd 5,14; 8,32.
Adlaj, zob. Adli.
Adli, Adli, Adlaj, o.: 1 Krn 27,29.
Adma, zob. Adama.
Adna, zob. Adnas, Edene, Ednas.
Adnas, Adnas, Adna, o.: 2 Ezd 22,15.
Adonai, Adonai, th.: Sdz(B) 13,8; 16,28;
1 Krl 1,11.
Adonia, Adonia, Adoniasz, o.: 1 Krn 3,2.
Adoniasz, Adonias, Adoniasz, o.: 3 Krl 1,5.7.
8.9.11.13.18.24.25.41.42.49.50.51; 2,13.19.21.
22.23.24.25.28; 2 Krn 17,8. Zob. take Adonia,
Edania, Ornia.
Adonibezek, Adonibezek, Adoni-Bezek, Ado-
nisedek, o.: Joz 10,1.3; Sdz(A) 1,5.6.7; Sdz(B)
1,5.6.7.
Adonikam, Adonikam, Adonikam, o.:
1 Ezd 5,14; 8,39; 2 Ezd 2,13; 8,13. Zob. take
Adenikam.
Adoniram, Adoniram, Adoniram, Hadoram,
Adoram, o.: 2 Krl 20,24; 3 Krl 4,5; 5,28; 12,18;
2 Krn 10,18.
Adonisedek, zob. Adonibezek.
Adora, Adora, Adora, m.: 1 Mch 13,20.
Adoraim, Adoraim, Adoraim, m.: 2 Krn 11,9.
Adoram, zob. Adoniram.
Adoram
1652
Adraazar, Adraazar, Hadadezer, o.:
2 Krl 8,3.5.7.8.9.10a,b.12; 10,16a,b.19;
3 Krl 14,26; 1 Krn 18,3.5.7.8.9.10a,b; 19,16.19.
Adramelech, Adramelech, Adramelek, th., o.:
4 Krl 17,31; 19,37; Iz 37,38.
Adramelek, zob. Adramelech.
Adrazar, Adrazar, o.: 3 Krl 11,14.
Adriel, zob. Esriel.
Aduel, Aduel, Aduel, o.: Tb(BA) 1,1; Tb(S) 1,1.
Adullam, zob. Odollam.
Adummim, zob. Ajthamin.
Aedis, Aedis, Eri, o.: Rdz 46,16.
Aeme, Aeme, m.: Joz(A) 19,20.
Aendor, Aendor, Endor, m.: 1 Krl 28,7; 29,1;
Ps 82,11.
Aer, Aer, Acher, o.: 1 Krn 7,12.
Aermon, Aermon, Hermon, g., m.: Pwt 3,8.9;
4,48; Joz 11,3.17; 12,1.5; 13,5.11; Sdz(B) 3,3;
1 Krn 5,23; Ps 132,3; Syr 24,13.
Afairema, zob. Afajrema.
Afajrema, Afajrema, Afairema, m.:
1 Mch 11,34.
Afaka, Afaka, m.: Joz(A) 15,53.
Afalel, Afalel, Efal, o.: 1 Krn 2,37a,b.
Afar, Afar, m.: Joz(A) 18,23.
Afarsachajczyk, Afarsachajos, Pers, etn.:
2 Ezd 5,6; 6,6.
Afarsajczyk, Afarsajos, etn.?: 2 Ezd 4,9.
Afarsathachajczyk, Afarsathachajos, etn.?:
2 Ezd 4,9.
Afek, Afek, Afek, Afjach, m., o.: Joz 12,18;
13,4; Joz(B) 19,30; Joz(A) 19,30; Sdz(A) 1,31;
1 Krl 4,1; 9,1; 29,1; 4 Krl 13,17. Zob. take
Afeka.
Afeka, Afeka, Afek, m.: 3 Krl 21,26.30.
Afer, Afer, Efer, o.: Rdz 25,4; 1 Krn 4,17.
Aferaim, Aferam, m.: Joz(A) 19,19.
Aferra, Aferra, o.: 1 Ezd 5,34.
Afesse, Afesse, Hapisses, o.: 1 Krn 24,15.
Affaim, Afraim, Appaim, o.: 1 Krn 2,30.31.
Afjach, zob. Afek.
Afra, Afra, m.: Joz(A) 18,23.
Agab, Agab, Chagab, o.: 2 Ezd 2,46.
Agaba, Agaba, Chagaba, o.: 1 Ezd 5,30;
2 Ezd 2,45; 17,48.
Agag, Agag, Agag, o.: 1 Krl 15,8.9.20.32a,b,c.
33a,b. Zob. take Gog.
Agagita, zob. Bugajczyk, Macedoczyk.
Agallim, Agallim, Eglaim, m.: Iz 15,8.
Agarajczyk, Agarajos, Hagryta, etn.:
1 Krn 5,20.
Agarenos, Agarenos, Hagryta, etn.:
1 Krn 5,19; Ps 82,7.
Agari, Agari, Hagri, o.: 1 Krn 11,38.
Agarita, Agarita, Hagryta, etn.: 1 Krn 27,31.
Agarmi, Agarmi, Garmita, o.: 1 Krn 4,19.
Agchis, Agchis, Echi, o.: Rdz 46,21.
Agchoch, Agchoch, Anatot, m.: 1 Krn 6,45.
Agchus, Agchus, Akisz, o.: 1 Krl 21,11.12.
13.15; 27,2.3.5.9.10a,b.12; 28,1.2a,b;
29,2.3.6.8.9; 3 Krl 2,39.40.
Age, zob. Asa.
Ageaddair, Ageaddar, Ge-Haraszim, o.:
1 Krn 4,14.
Aggaba, Aggaba, o.: 1 Ezd 5,29.
Aggaj, Aggaj, Aj, Ajjat, Geba, m.: Rdz 12,8;
13,3; Iz 10,28.29.
Aggeusz, Aggajos, Aggeusz, o.: 1 Ezd 6,1; 7,3;
2 Ezd 5,1; 6,14; Ps 145,1; 146,1; 147,1; 148,1;
Ag tyt.; 1,1.3.12.13; 2,1.10.13.14.20.
Aggi, Aggi, Chaggi, o.: Lb 26,24.
Aggia, Aggia, Chaggiasz, o.: 1 Krn 6,15.
Adraazar